آيت الله حاج شيخ عبدالكريم - رحمة الله عليه - (ظاهرا هجرت ايشان رجب 1340 قمري بود) هجرت آيت الله حائري به قم رجب 1340 و نوروز 1300 شمسي است) تتمه مطول را نزد مرحوم اديب تهراني موسوم به آقا ميرزا محمد علي و سطوح را نزد مرحوم آقاي حاج سيد محمد تقي خوانساري مقداري و بيشتر نزد مرحوم آقا ميرزا سيد علي يثربي كاشاني تا آخر سطوح و با ايشان به درس خارج مرحوم آيت الله حائري (حاج شيخ عبدالكريم) مي رفتيم و عمده تحصيلات خارج نزد ايشان بوده است. و فلسفه را مرحوم حاج سيد ابوالحسن قزويني و رياضيات (هيئت، حساب) نزد ايشان و مرحوم آقاميرزا علي اكبر يزدي. و عمده استفاده در علوم معنوي و عرفاني نزد مرحوم آقاي آقاميرزا محمد علي شاه آبادي بوده است پس از فوت مرحوم آقاي حائري با عده اي از رفقا بحث داشتيم تا آنكه مر حوم آقاي بروجردي - رحمة الله - به قم آمدند براي ترويج ايشان به درس ايشان رفتم و استفاده هم نمودم و از مدتها قبل از آمدن آقاي بروجردي عمده اشتغال به تدريس معقول و عرفان و سطوح عاليه اصول و فقه بود پس از آمدن ايشان به تقاضاي آقايان; مثل مرحوم آقاي مطهري به تدريس خارج فقه مشغول شدم و از علوم عقليه بازماندم و اين اشتغال در طول اقامت قم و مدت اقامت نجف مستدام بود و پس از انتقال به پاريس از همه محروم و به امور ديگر اشتغال داشتم كه تاكنون ادامه دارد. نام عيال اينجانب خديجه ثقفي معروف به قدس ايران، متولد 1292 شمسي، صبيه

حضرت آقاي حاج حاج ميرزا محمد ثقفي طهراني. تاريخ ازدواج: 1308; فرزند اول: مصطفي، متولد: 1309 شمسي; 3 دختر در قيد حيات با يك پسر، احمد متولد: 1324; دختران به ترتيب سن: صديقه، فريده، فهيمه، سعيده و بعد از احمد، لطيفه; آخرين فرزند در حيات احمد. پي نوشت: × منظور آيت الله پسنديده مي باشند.

علم را به انگيزه خدمت به دين آموخته بود، در برابر دعوت يوسف خان كمره اي، از خود مقاومتي نشان نداد و چونان اجداد بزرگوارش، نجف را به قصد تبليغ دين پشت سر نهاد و روي به ديار خميني ها كرد . در خمين با سكينه، خواهر يوسف خان عقد همسري بست و بعد از سه دختر، خداوند به او فرزندي داد كه نامش را مصطفي نهاد . سيد مصطفي، مقدمات را در خمين نزد ميرزا احمد خوانساري آموخت . ميرزا احمد از نوادگان مرحوم حيدربن محمد خوانساري مولف زبدة التصانيف است . علاقه و ارتباط نزديك استاد و شاگرد، آنان را خويشاوند نيز كرد و سيد مصطفي دختر ميرزا احمد را كه پيش از ازدواج "حاجيه خانم" نام داشت و پس از آن، در خانه سيد مصطفي هاجر صدا زده مي شد . به همسري برگزيد . مرحوم سيد مصطفي موسوي كه در خمين او را آقاي موسوي و يا آسيد مصطفي و يا آسيد هندي خطاب مي كردند، اندكي پس از ازدواجش با هاجر، راهي اصفهان شد تا تحصيلات خود را در آنجا ادامه دهد . پس از مدتي، همراه همسر و نخستين فرزندش (مولود آغا) به نجف و سامرا هجرت كرد و بيش از پنج سال از محضر بزرگاني، همچون مرحوم ميرزاي شيرازي در سامرا سود برد . بازگشتش را به خمين كه به دعوت مردم آن شهر بوده است، سال 1312ه . ق . برابر با 1274 ه . ش در خاطره ها ثبت كرده اند . 2 چهره اي كه از سيد مصطفي در خاطره هاي مربوط به آن زمانها،

ترسيم مي شود، سيماي عالمي غيرتمند و مردمي است كه شهامت و شجاعت او، بارها كام خانهاي خمين و اطراف آن را تلخ كرده بود . مقاومت در برابر زورگويان حكومتي كه همگي حاميان خانهاي آن روز بودند، و حمايتهاي جوانمردانه سيد مصطفي از مظلومان شهري و روستايي، عرصه را بر زمين داران خمين تنگ كرده بود و راهي جز به شهادت رساندن آن عالم بزرگوار، پيش پاي خود نديدند . زمانه و زمينه هاي شهادت سيد مصطفي، نمايي روشن از همه جاي ايران بود . حكومت مركزي به غايت ضعيف و ناتوان شده بود . شاه قاجار (مظفرالدين شاه) اداره كشور را به كساني بي كفايت تر از خود سپرده بود و خود همه وقت و توان و ثروت دولتي اش را صرف معالجه خود مي كرد . بابت چندين سفر به اروپا و معالجه مزاج عليلش، كشور را به چندين بانك خارجي مقروض كرد و اوضاع و احوال برخي شهرهاي ايران، از جمله خمين و گلپايگان و سلطان آباد (اراك) بسيار بد گزارش مي شد . هركس كه ثروتي و زميني و چند حلقه چاه داشت، تفنگچي نيز استخدام مي كرد . زور و ستم، تنها زباني بود كه خوانين و حكومتي ها با آن تكلم مي كردند و مردم را به شنيدن و تمكين در برابر خود، مي خواندند . در چنين اوضاع و احوالي آقا مصطفي تصميم گرفت با عضدالسلطان والي سلطان آباد، ديدار و گفتگو كند . بامداد روز جمعه، دوازدهم ذي قعده سال 1320، پس از خواندن نماز صبح، خمين را همراه چند تن همراه و محافظ، به قصد

اراك ترك گفت . در يك فرسنگي آبادي حسن آباد، خستگي راه را از تن مي ريختند كه دو سواره پيش روي آنان ظاهر شدند: جعفرقلي خان و رضاقلي سلطان، سلام كردند . يكي از آن دو مشك آبي را از خرجين اسب بيرون آورد و به آقا مصطفي تعارف كرد . سيد، آن دو را مي شناخت و حتي به تقاضاي آنان براي همراه شدن با او در اين سفر، پاسخ رد داده بود . گويا از جايي شنيده بود كه آن دو قصد جانش را كرده اند . به رسم ادب، قدري از آن آب را نوشيد و هنوز مشك را پايين نياورده بود كه دو تير قبا و قلبش را دريدند . قاتلان سيد، از معركه گريختند و مدتي اجراي عدالت را در حق خود به عقب انداختند . همراهان سيد شهيد، با اندوه فراوان پيكي را به سلطان آباد (اراك) فرستادند و خبر شهادت عالم خمين را به مردم رساندند . جمعيتي انبوه به استقبال جسم خونين سيد مصطفي به دروازه شهر هجوم آوردند و معتمدالسادات، عالم بزرگ اراك تحت الحنك به دوش انداخت و كفش از پاي در آورد و جنازه را از پشت اسب بر دوش مردم نهاد، مراسم كفن و دفن همان جا صورت پذيرفت . 3 اراك به سوگ نشست و علماي تهران در عزاي سيد مصطفي گزارشهايي اندوهگينانه از شهرهاي كوچك به مردم دادند . اصفهان و گلپايگان و خوانسار تا چهلمين روز شهادت آن عالم جليل القدر و مظلوم، پي در پي مجلس سوگ برپا كردند . اما خمين را آشوبي ديگر بود و پير

و جوان آن بر سر و سينه مي كوبيدند . هاجر، همسر داغدارش از همه بي تاب تر بود . سيد مرتضي پسر مهتر شهيد، به پشت بام برج پناه برده بود كه در آنجا اشك بريزد و از همان جا ديد كه مردم خانه هاي جعفرقلي خان و رضاقلي سلطان را در آغوش خشم خود مي سوزانند . امين سلطان، صدر اعظم مظفرالدين شاه براي اعاده حيثيت به حكومت آشفته قاجار، سردار حشمت را ماموريت داد كه قاتلان سيد مصطفي خميني را قصاص كند . قاتلان به قلعه اي در دو فرسنگي شهر گريختند . فوجي از قشون حكومتي پس از چند روز محاصره قلعه، درهاي آن را گشودند و رضاقلي سلطان را مرده يافتند . جعفر قلي خان را همراه با زني كه با او در قلعه بود، دستگير كرده به تهران فرستادند . از طرف برخي اعيان حكومتي از جمله وزير خلوت يا همان وزير دربار ، اقداماتي براي آزاد كردن قاتل صورت گرفت; ولي مردم و علماي شهرهاي تهران و اراك سخت برقصاص او پاي فشردند . پافشاريهاي مردم، علما و فرزندان سيد مصطفي دربار را به اعدام جعفرقلي خان مجبور كرد . آية الله پسنديده كه در آن زمان به سيد مرتضي شهرت داشت و دوران نوجواني را مي گذراند، ماجراي قصاص قاتل پدرش را اين گونه به ياد مي آورد: "در چهارم ربيع الاول 1323 ه . ق . قاتل را براي اعدام به ميدان بهارستان بردند . به من و برادرم گفتند به منزل برويم . چون بچه بوديم و متاثر مي شديم، ولي سايرين به ميدان رفتند

. مطابق رسم آن روزگار، قاتل، مير غضب و شاه (وليعهد) كه همگي در ميدان حاضر بودند، لباس قرمز برتن داشتند . سر جعفرقلي خان را بريدند ... چند روز بعد از اعدام قاتل، همراهان براي بازگشت به خمين گاري كرايه كردند" . 4

كودكي شهيد سيد مصطفي موسوي خميني در سن چهل و دو سالگي، شهد شهادت را نوشيد و بزرگترين ميراث او پنج فرزند صالح بود: مولود آغا (متولد 1305 قمري)، فاطمه (متولد 1312قمري) مرتضي (متولد 1313قمري) نورالدين (متولد 1315قمري) و روح الله . روح الله كه پنجمين و آخرين فرزند سيد مصطفي است، در سحرگاه چهارشنبه، نخستين روز مهرماه سال 1281ه . ش . برابر با بيستم جمادي الثاني 1320 ه . ق . 5 سالروز ميلاد مسعود حضرت فاطمه زهرا - سلام الله عليها - ديده خاكيان را به جمال افلاكي خود روشن كرد . نام او يكي از با مسماترين نامهايي است كه تاكنون براي انساني ثبت كرده اند: او به حق روح خدا در كالبد زمان بود و جسم افسرده امتي را جنبش و حيات دوباره داد . آري ، "الاسما تنزل من السما; نامها از آسمان فرود مي آيند . " تولد روح الله ، پدر را از دل و جان خشنود كرد و از همان روز نخست كمر به تربيت الهي او بست; چنان كه به دايه روح الله (ننه خاور) گفت: "تا وقتي كه پسرم روح الله را شير مي دهي، دست به سوي هيچ سفره اي جز سفره خود و يا غذايي كه از خانه من براي تو فرستاده مي شود، دراز مكن" . 6 چهارماه

و بيست روز سايه پدر، جسم كوچك كودك را از گرماي حوادث و فتنه ها پناه داد; اما روح الله پنجمين ماه عمر خود را با درد يتيمي آغاز كرد و از آن پس مادر گرامي اش و عمه بزرگوارش بانو صاحبه خانم، تربيت او را عهده دار بودند . صاحبه خانم، زني دلير و شجاع بود . در قدرت روحي و كرامت نفس اين زن، همين بس كه بدانيم اگر تدبيرها و پافشاريهاي او نبود، قاتل پدر قصاص نمي شد; دوران كودكي روح الله با تربيت و اصلاح و مكرمت آموزي توام نبود; جسم و جان روح الله، زخم يتيمي را از ياد نمي برد، و مردي بزرگ از دامان او به معراج حقايق نمي رفت . روح الله از زبان اين بانوي مردآفرين، تاريخ و سرگذشت اجدادش را از نيشابور تا كشمير، و از آنجا تا نجف و سامرا و خمين شنيد و روح حق طلبي و عدالت خواهي را از او آموخت . به حتم يكي از شورانگيزترين داستانهايي كه از زبان عمه اش شنيد، داستان شهادت پدر بوده است; هر چند به اين مقدار نيز اكتفا نكرد و مدتي خود نيز ماجراي شهادت پدر را از زبانها و قلمهاي متفاوت شنيد و خواند . 7 علاقه روح الله به پدر از نامي كه او براي شهرت خود برگزيد، پيدا است: مرتضي "پسنديده" را پسنديد، نورالدين به "هندي" رضايت داد، و روح الله چراغ " مصطفوي" را برافروخت . همچنين در جواني نيز بعضي نوشته هايش را با "ابن الشهيد" مختوم مي كرد تا ياد پدر شهيد خود را هميشه در خاطر

عاطرش زنده نگه دارد . از مهمترين حوادث كشور كه در دوران كودكي امام رخ داد . نهضت مشروطيت بود . چهار سال و چهارماه از تولد او مي گذشت كه شاه قاجار به امضاي پنجاه و يك اصل قانون مشروطيت تن داد و نه روز بعد بستر خود را در گورستان پهن كرد . 8حوادث مربوط به نهضت مشروطيت اگرچه بيش از هر جاي كشور، پايتخت را مي لرزاند، گويا شهرها و روستاهاي كوچك و دور را نيز از خود بي خبر نمي گذاشت و دعاي خانواده روح الله براي بهبود حال شيخ فضل الله نوري، پس از نجات از سؤ قصد كريم روانگر، حكايت روشني از اين تاثير و تاثر است . 9 يكي از خاطرات شنيدني درباره ايام كودكي امام ماجرايي است كه به خوبي نشان مي دهد او از همان سالهاي نخست زندگي، به مسائل مهم كشور و امت اسلام، علاقه و توجه داشت: روح الله با آن كه معلم نقاشي نداشت، همچنان با نقاشي، دل مشغول مي داشت . يكي از تصاوير خيالي اش كه از واقعيت الهام گرفته بود از خانه فراتر رفت و در ميان اقوام و دوستان دست به دست شد . در اين نقاشي، دو رنگ به كار رفت: مركب سياه و دواگلي (مركوركرم) . مجلس شوراي ملي را بزرگ تر از ابعاد تالار بزرگ خانه شان رسم كرد و سرهايي را با عمامه هاي سياه و سفيد و كلاه هاي بوقي و پوستي به عنوان نمايندگان مجلس، دور اتاق جا داد . بر پشت بام تالار تعداد زيادي دايره به عنوان توپ كشيد و چند

عدد از توپ ها ، پشت بام را سوراخ كرده، روي سر نمايندگان مجلس افتاده از زير در تالار خون سرخ روان بود . 10 نخستين آموزگاران روح الله، مرحوم ميرزا جعفر و مرحوم ملاابوالقاسم بودند . ميرزا جعفر هر روز صبح به خانه شهيد سيد مصطفي مي آمد و به فرزند پنج ساله او خواندن و نوشتن مي آموخت . در مكتب ملا ابوالقاسم، بي غلط خواندن قرآن را فراگرفت و در كنار قرائت و تجويد قرآن، همه آنچه در مكتبخانه هاي آن روزگار معمول بود، آموخت . پس از اتمام دوره مكتبخانه، به مدرسه مي رود تا درسهاي اين مراكز جديد التاسيس را نيز تجربه كند . حسن مستوفي، فرزند خاله روح الله كه در كودكي همدرس و همبازي هم بودند، مي گويد: "ما با هم به مدرسه اي مي رفتيم كه به سبك مدارس فرانسوي، ميز و صندلي داشت" . 11شايد وجود خانهاي متحول در خمين باعث شده بود كه در آن منطقه، مدارس جديد نيز داير شوند و آن گونه كه در "سرگذشتهاي ويژه از زندگي امام خميني" برمي آيد: نام آن مدرسه تازه تاسيس احمديه بوده است . 12

ورود به حوزه علميه تحصيل علوم اسلامي را امام خميني پيش از پا نهادن به پانزده سالگي آغاز كرد . مقدمات را نزد برادر ارجمندش: مرحوم آية الله پسنديده آموخت و تا پيش از هجرت به اراك، از محضر مرحوم ميرزا محمود افتخارالعلما مرحوم ميرزا رضا نجفي خميني، مرحوم آقا شيخ علي محمد بروجردي، مرحوم آقا شيخ محمد گلپايگاني و مرحوم آقا عباس اراكي استفاده ها كرد . به گفته برادر، منطق

و مطول و سيوطي را نزد او خوانده است . خط و خوش نويسي را نيز نزد يكي از اساتيد مدرسه تازه تاسيس آقا حمزه محلاتي آموخت . در سن پانزده سالگي، با پشت سر گذاشتن حوادث تلخ و شيرين و آموختن دروس مقدماتي حوزه، براي ورود به دنياي بزرگترها آماده تر شده بود . آشنايي اش با ادبيات عرب و فارسي بيش از مقدار لازم براي طلبه ها بود . منطق و فنون استدلال را خوب مي شناخت . خط را بسيار زيبا مي نوشت . اخبار كشور و شهر را پي مي گرفت و در همه فعاليتهاي مربوط به جوانان مدافع شهر، شركت مي جست . جمعه ها به ميدان مشق تير مي رفت تا فنون دفاع را بياموزد . اينك دو سال و نيم از جنگ بين المللي اول مي گذرد . اجساد كشته شدگان جنگ، شهر را به عزا و وبا مبتلا كرده است . موثرترين دارويي كه كمابيش از كشتار وبا مي كاست ماست بود . اما قشون روس، ماستها را از خانه مي گرفتند و خود را ايمن مي كردند . مادر گرامي روح الله، هر از گاه فرزندش را با مشكي پر از ماست به در خانه بيماران مي فرستاد تا در درمان آنان گامي برداشته باشد . اما خانه پدري روح الله نيز از گزند وبا مصون نماند و نخست صاحبه خانم، عمه شجاع و فداكار و اندكي پس از او هاجر، مادر روح الله، دار فاني را وداع گفت . چند سال ديگر نيز در خمين ماند و در اين سالها هم به مدرسه مي رفت

و هم چشم به تحولات سريع و شگفت ايران داشت . آنچه بيش از همه، روح الله را در آن سالهاي غريب به وجد آورد، نهضت جنگل بود . دليل علاقه روح الله جوان به رهبر نهضت جنگل، نقل يك خواب از او و سرودن قصيده اي در ستايش ميرزا كوچك خان جنگلي است: يك روز آقا مرتضي قصيده اي در لابه لاي دفتري كه مادر مخارج خانه را در آن مي نوشت، يافت . دانست كه از روح الله است . پرسيد: "اين، براي كيست؟ " روح الله نوجوان گفت: "براي ميرزا كوچك خان كه چندي پيش، مهمان ما بود" . آقا مرتضي با تعجب پرسيد: " خود ميرزا؟ "روح الله پاسخ داد: "بله" . سوال تكرار شد و پاسخ نيز . ننه خاور دخالت كرد و گفت: يك ماه پيش ديدم روح الله خيلي سرحال است . گفتم از وقتي مادرتان رحمت خدا رفته شما غمگين هستيد . چطور امروز اين قدر سرحال هستيد؟ برايم خواب شب گذشته را تعريف كرد: "شب بود، اما خورشيد همچنان در آسمان بود . اين خانه نيز جنگل بود . جنگلي ها با اسب به اين خانه آمدند و ميرزا در ميان آنها بود . برايش چاي آوردم، لبخندي زد . بي آن كه چيزي بگويد: خداحافظي كرد و رفت" . 13 غير از اين نشانه هاي ديگري نيز هست كه نشان مي دهد امام خميني در نوجواني علاقه و اعتقاد بسياري به رهبر نهضت جنگل داشته است; از جمله هماره براي سلامتي او دعا مي كرد; يك بار به برادرش پيشنهاد پيوستن به نهضت را داد

و پيوسته اخبار آنها را دنبال مي كرد . 14 سال 1339ه . ق امام خميني براي تكميل تحصيلات خود به اراك 15 رفت تا محضر پرفيض عالمي رباني و فقيهي هوشمند را درك كند . پيش از عزيمت به اراك، نخست تصميم داشت كه به اصفهان برود و در آن ادامه تحصيل دهد; اما آوازه شيخ عبدالكريم حائري يزدي كه در آن سالها در همه مراكز علمي پيچيده بود، خميني جوان را به اراك كشاند . در اراك، وارد مدرسه سپهدار شد . بيدرنگ، منطق را دوره كرد، نحو را به كمال آموخت و به بديع و بيان احاطه يافت . شور و نشاط درس آموزي، او را از نگاه به اوضاع و احوال كشورش باز نمي داشت و حوادث تلخ آن روزها، همت او را در كسب معرفت و دانش دين سست نكرد; چنان كه وقتي براي اولين بار در مجلس ختم مرحوم سيدمحمد طباطبايي عالم مشروطه خواه به منبر رفت، علم و سياست را به هم آميخت . انتخاب طلبه جوان خميني براي اين مجلس، بي شك با روحيات و گرايشهاي او ارتباط داشته است . اولين سخنراني امام خميني در آن مجلس باشكوه، از هر گوشه آفرينها برانگيخت و همين امر موجب شد كه وي دعوتهاي بعدي را نپذيرد و تا چهار سال با منبر وداع گويد; زيرا نيك مي دانست كه ستايشگريهاي خلق، با دل و روح او چه خواهند كرد . در مدتي كه روح الله در اراك، از حوزه آية العظمي حائري يزدي سود مي جست، حوادث بسياري نيز بر كشور گذشت: كودتاي رضاخان در اسفند 1299 و

دستگيري سيدحسن مدرس از آن جمله است . پيش از آن كه همراه روح الله از اراك به قم سفر كنيم . نقل خاطره اي زيبا و شيرين كه براي او در كوچه هاي اراك روي داده است، چشم ما را به شخصيت اين مرد الهي، بازتر مي كند . در 27 اسفند همان سال، دو تلگراف به اراك رسيد كه مايه خشنودي همگان شد . نخست اين كه حقوق احمدشاه از خزانه دولتي به سي هزار تومان و مقرري شاهزادگان عياش قاجاري به بيست هزار تومان تقليل يافت . ديگر آنكه ورود هرگونه مشروبات الكلي به كشور اكيدا ممنوع اعلام شد و مقرر گرديد در ميهمانيها، به جاي مشروبات الكلي، از دوغ و شربت استفاده شود . چندي قبل از اين تصميم دولت: دو قلچماق مست، توبره پيرمردي نمك فروش را روي يخهاي كوچه خالي كرده بودند تا در تلو تلو خوردنهاي مستي، سر نخورند . هنگام خالي كردن توبره دوم، آقا روح الله نوجوان از راه رسيد و مچ يكي از آنان را چنان پيچيد كه فرياد از او برخاست و ديگري پا به فرار گذاشت . پيرمرد نمك فروش، ناله كنان و با صداي بلند، مرگ آن دو مزاحم را از خدا خواست و براي جوانمردي كه او را از چنگ آن دو مست رهانيده بود، عمر طولاني درخواست كرد . پنجاه سال از اين ماجرا گذشت . روزي يكي از رانندگان كاميون كه بين راه مشهد - تهران در رفت و آمد بود، براي خوردن ناهار به قهوه خانه اي رفت . در آنجا با صداي بلند براي يكي از آشنايانش،

داستان نجات پدربزرگش را به دست طلبه اي جوان تعريف مي كرد و مي گفت: دست كم يك روز از عمر امام به خاطر دعاي خير پدر بزرگ من است و روزهاي ديگرش به خاطر دعاي هزاران انسان ديگر . زيرا يكي از دو دعاي پدر بزرگم مستجاب شد و آن دو مرد مست، روزي به جان هم افتادند و با چاقو همديگر را زخمي كردند و پس از مدتي هر دو در جواني بر اثر زخم چاقو مردند . دعاي ديگر پدربزرگم عمر طولاني براي امام خميني بود و حتما اين نيز مستجاب مي شود . 16

هجرت به قم نوروز سال 1300ش/1340ق، خمين به استقبال فرزند آية الله شهيد، سيد مصطفي موسوي خميني رفت و او را كه از اراك براي ديدار خانواده بازمي گشت در آغوش گرفت . روح الله تقريبا همه اسباب و اثاثيه زندگي را با خود از اراك آورده بود و همين نشان از عزم او به بازنگشتن به اراك داشت . بي شك، دليل عمده وي به انتخاب قم براي ادامه تحصيل، هجرت آية الله العظمي حائري يزدي از اراك به قم بود . اما اين كه مرحوم حائري يزدي چرا قم را براي گستراندن بساط تدريس و مجتهدپروري برگزيد، سخن بسيار گفته اند . گويا بعد از ماجراي كودتا و استقرار دولت سيدضيا طباطبايي، معظم له با مشورتها و رايزنيهاي بسيار با آگاهان آن روز، به اين نتيجه مبارك رسيده بود كه بايد حوزه علميه را در ايران از هر جهت گسترش دهد و اراك تناسب چنداني با گسترش حوزه نداشت . قم، هم زيارتگاه حضرت معصومه بود

و هم به پايتخت نزديكتر . از اين رو براي جلب طالبان علم، آمادگي و ذابيت بيشتري داشت . امام خميني نيز پس از گذراندن ايام نوروز در خمين، آماده هجرت به قم 17 شد تا دوستان فاضل و هم درسهاي خود را اينك در قم ببيند و راهي را كه از خمين و اراك آغازيده بود، در آنجا به مقصد رساند . در كتاب "گنجينه دل" مي خوانيم: آية الله خلخالي از امام نقل مي كند كه فرمودند: "پس از حركت آقاي حائري از اراك، به قرآن تفال زدم، اين آيه آمد: منها خلقناكم و فيها نعيدكم و منها نخرجكم تارة اخري; شما را از خاك آفريديم و بدان باز مي گردانيم و از آن بار ديگر بيرون مي آوريم . " پيش خود گفتم كه نشو و زندگي و مرگ ما در قم خواهد بود . تاريخ ورود امام خميني به قم، نوروز سال 1300 ه . ش، مطابق با رجب المرجب 1340ه . ق است . در آنجا بدون اتلاف وقت پايه هاي اجتهاد را يك يك پيمود . تتمه مباحث كتاب مطول را نزد مرحوم آقا ميرزا محمدعلي اديب تهراني آموخت و دروس سطح را از محضر مرحوم آية الله محمدتقي خوانساري و بيشتر نزد مرحوم آية الله سيدعلي يثربي كاشاني فراگرفت . پس از گذراندن سطح به آرزوي ديرينه خود دست يافت و هر روز صبح چشم به سيماي موسس حوزه علميه قم، حضرت آية الله العظمي حاج شيخ عبدالكريم حائري يزدي مي دوخت دروس سطح تا سال 1345 ه . ق . روز و شب او را به خود

مشغول مي داشت و از پس تا دو سال خارج فقه و اصول مرحوم حائري يزدي را شركت مي كرد; تااين كه در سال 1355 هجري قمري استاد امام و موسس حوزه قم، رخ در نقاب خاك كشيد و به ديار افلاكيان كوچيد . براي امام خميني قم علاوه بر جاذبه هاي علمي و اخلاقي، موقعيتي مناسب نيز بود تا بتواند با بزرگان ديگري هم ارتباط برقرار سازد . يكي از كساني كه امام در قم با وي ملاقات كرد، مرحوم سيد حسن مدرس است . اين آشنايي به چند گفتگوي علمي و يا سياسي ختم نشد و امام بارها با او در تهران و مجلس شوراي ملي ملاقات و گفتگو كرده است . مرحوم مدرس - رحمه الله - خوب من ايشان را هم ديده بودم . اين هم يكي از اشخاصي بود كه در مقابل ظلم ايستاد; در مقابل ظلم آن مرد سوادكوهي آن رضاخان قلدر ايستاد و در مجلس بود . ايشان را به عنوان طراز اول، علما فرستادند به تهران و ايشان با گاري آمد تهران . از قراري كه آدم موثقي نقل مي كرد، ايشان يك گاري آنجا خريده بود و اسبش را شايد خودش مي راند تا آمد به تهران . آن جا هم يك خانه مختصري اجاره كرد و من منزل ايشان مكرر رفتم، خدمت ايشان - رضوان الله عليه - مكرر رسيدم . 18 امام خميني نوزده ساله بود كه مدرس را در قم مي بيند و از همان جا طرح آشنايي و رفت و آمد مي ريزند . مدرس در سيماي روح الله، پدرش را مي

ديد كه در اصفهان با او همدرس بود و اينك با ديدن پسر، خاطراتش در اصفهان و دوستي اش با سيد مصطفي يادآوري مي شد . از سخنان و تجليلهاي امام از مقام و شان سيدحسن مدرس در سالهاي پس از پيروزي انقلاب پيداست كه آن ديدارها، از مدرس شخصيت مقدس و بزرگي در چشم امام ساخته است . 19 ورود امام به درس آية الله حائري يزدي، در سن بيست و پنج سالگي بود . دو سال بعد، در قم با حاج شيخ محمدرضا نجفي اصفهاني آشنا شد كه فلسفه مي دانست و در فلسفه غرب نيز دستي داشت . وي در قم داروينيسم و نقد آن را تدريس مي كرد و مدتي روح الله جوان در اين درس حاضر شد . استاد ديگر امام در معقول، مرحوم حاج سيد ابوالحسن رفيعي قزويني است . محضر درس آن فيلسوف نامي ، سه علم را به روح الله آموخت: رياضيات، هيئت و فلسفه . از ميان همه اساتيد امام آن كه بيش از همه روح او را اشباع و ارضا مي كرد، درس عرفان نظري مرحوم محمدعلي شاه آبادي بود . شش سال ، گاه هر روز و گاه هر چند هفته يك روز، نزد او مي رفت تا كنار فقه و فلسفه; عرفان را نيز بياموزد . آشنايي امام با عرفان، چنان عميق و گسترده بود كه اگر به فقه و اجتهاد شهرت نمي يافت، اينك همگان او را فقط عارفي سترگ مي شناختند كه مدار عرفان در عصر حاضر است . اما علاقه او به فقه و اهتمامش به پرورش طالبان علوم نقلي،

مرجعيت را به سراغ او برد و كمتر به پير و مراد شهرت يافت; هرچند آشنايي و احاطه اش بر عرفان نظري و مقامش در عرفان عملي، چنان بلند است كه بسياري از مشاهير عرفا را بدان دسترسي نيست . جز اينها، در محضر آقا ميرزا علي اكبر حكمي يزدي نيز علوم معنوي و عرفاني را در سينه اندوخت، و عروض و قوافي و فلسفه اسلامي و فلسفه غرب را نزد مرحوم آقا شيخ محمدرضا مسجد شاهي آموخت . از آية الله حاج ميرزا جواد ملكي تبريزي اخلاق و عرفان را فراگرفت و هماره از او به بزرگي و پاك نهادي ياد مي كرد .

تشكيل خانواده 27سال از عمر مباركش مي گذشت كه همسر گزيد . حاصل اين پيوند خجسته، سه پسر و پنج دختر بود كه از اين ميان يك پسر و دو دختر، اندكي پس از تولد، ديار باقي را بر دار فاني برگزيدند . همسر گرامي آن بزرگمرد، دختر حاج ميرزا محمدثقفي از روحانيون تهران است . روح الله جوان، پدر و مادري نداشت كه براي او به خواستگاري دختري بروند و خود نيز چنان در درس و سياست و عرفان فرو رفته بود كه از همسرگزيني و تشكيل خانواده، نه سخن مي گفت و نه چندان بدان مي انديشيد . پيشنهاد اين پيوند مبارك را سيد محمد صادق لواساني، دوست و هم درس امام بدو داد . روح الله جوان، چندين بار به خانه ميرزا محمد ثقفي تهراني، پيغام فرستاد و آنان را از نيت خود باخبر كرد . اما "قدس ايران" كه دختري دبيرستاني بود و سخت به تحصيل و

زندگي در تهران خو كرده بود، هربار پاسخ منفي داد . 20تا اينكه بر اثر خوابي كه خود آن را بيان كرده است، زندگي در قم با روح الله را پذيرفت و سعادتي را كه در كارنامه او نوشته بودند، امضا كرد . آنچه بعدها از زبان اين همسر شايسته درباره امام گفته و شنيده شد، زيباترين بخشهاي حيات امام است; زيرا زنان، شفاف ترين آينه هاي مردان اند و هر مردي را بيش از همه همسر و اهل بيت او مي شناسند: اهل البيت ادري بما في البيت . ادب، متانت، صداقت، و فداكاري روح الله، چنان در دل "قدس ايران" كارگر افتاد كه پس از مدتي كوتاه، تهران و همه رفاه و تمكني كه در آنجا داشتند، فراموش كرد و يكسره دل به همسر جوان و فرزانه اش بست . اين همسر فداكار، بار سنگين بيت امام را سالها بر دوش كشيد و امام را در غربت و حبس و خطر ياري وفادار بود . در تمام اين سالها - به اعتراف همسر - حتي يك جمله كه در آن فرماني و يا عتابي باشد، ميان آنها رد و بدل نشد و او خود مي گويد: اگر مي خواستم لب حوض روسري بچه را بشويم، مي آمدند مي گفتند بلند شو تو نبايد بشويي . من پشت سر او، اتاق را جارو مي كردم . وقتي او نبود لباس بچه را مي شستم ... 21

ورود آية الله بروجردي به قم امام خميني تا هنگامي كه موسس حوزه شكوهمند قم، به درس مي نشست، در مجلس او حاضر مي شد و شرط ادب را

نگاه مي داشت . تا اين كه در دهم بهمن ماه 1315 شمسي، شمع حوزه تازه تاسيس قم به خاموشي گراييد و اميدي كه چندي دلها را گرما بخشيده بود، يك مرتبه فرو نشست . امام در آن هنگام، سي و سه بهار از عمر شريفش مي گذشت و جز جواني، مانع ديگري براي احراز مقام مرجعيت و فتوا، مسند رياست حوزه را از او محروم نكرد . از آن پس تا هشت سال، سه مجتهد بزرگ آن روزگار، حوزه را اداره مي كردند: سيد محمد حجت: سيد صدرالدين صدر و سيد محمد تقي خوانساري . در همين سالها - به ويژه پس از سقوط رضاخان - شرايط براي تحقق مرجعيت عظمي فراهم گرديد . آية الله العظمي بروجردي شخصيت علمي برجسته اي بود كه مي توانست جانشين مناسبي براي مرحوم حائري و حفظ كيان حوزه باشد، اين پيشنهاد از سوي شاگردان مرحوم حائري به ويژه امام خميني پيگيري شد . 22 همه اين تلاشها، براي آن بود كه اوضاع آشفته حوزه در آن روز، به وحدت بگرايد و همه اعضا و اجزاي حوزه، گرد يك شمع جمع شوند و آن شمع كسي جز بروجردي بزرگ نمي توانست باشد . درباره مقام علمي، جايگاه اجتماعي، زهد و تقوا، و كياست و نوآوري آية الله العظمي بروجردي، به نقل قسمتي از پيام آية الله خامنه اي، مقام معظم رهبري، به "يادواره فقهي آيت الله بروجردي" در شهر بروجرد، بسنده مي كنيم: علم و تقوا و اخلاق و روشن بيني و بزرگ منشي و كياست و نوآوري و جامع نگري و خستگي ناپذيري اين مرد بزرگ و

ذخيره الهيه چنان شخصيت ذوابعاد و عظيمي فراهم آورده بود كه نظير آن را در فقهاي صاحب نام و برخوردار از زعامت به ندرت مي توان يافت .. . حوزه علميه تحت زعامت او، پرورشگاه و خاستگاه افكار نو و گوهرهاي درخشاني شد كه به بركت آن در سالهاي بعد، نهضت روحانيت پي ريخته شد و حركتي كه در اوج آن انقلاب عظيم و شكوهمند اسلامي به رهبري مجدد بزرگ اسلام ، حضرت امام خميني - قدس الله نفسه زكيه - بود، سر برآورد . 23 امام خميني و شاگردان مبرز ايشان ، سهم بسياري در دعوت و آماده سازي زمينه براي ورود آيت اللهالعظمي بروجردي به قم داشتند . اين تلاش پيگير و هوشيارانه، دو انگيزه داشت: 1 . شايستگي ها و توانمنديهاي علمي و اجتماعي كه در آية الله بروجردي بود و ايشان را براي زعامت حوزه نونهال قم، به ايت سزاوار و بلكه متعين مي كرد . وي از برجسته ترين شاگردان آخوند خراساني، سيد كاظم يزدي و شريعت اصفهاني بود . به راحتي مي توان آن عالم بزرگوار را در عصر حاضر، احيا كننده فقه اسلامي و پيش نيازهاي آن دانست . او در فقه، اصول، رجال و حديث از قوه ابتكار و نبوغ سرشاري برخوردار بود و آثارش به خوبي اين دعوي را به كرسي مي نشاند . مكتب فقهي - اصولي ايشان، بسيار نظام مند، مدون و روش مند بود . برخي از شاخصه هاي مكتب فقهي آن مرد دانش، بدين قرارند: - لزوم توجه به فقه مقارن و بحث تطبيقي - لزوم نقد رجال با استفاده از طبقه

بندي طولي و تاريخي - ضرورت نگرش و نقد تاريخي فروعات فقهي و توجه به تاريخ صدور و مقطع صدور اقوال و فتاوا - تقدم ادله حديثي بر اصول عمليه ; مانند برائت، استصحاب و غيره . - نگاه تطبيقي به احاديث مربوط به يك مساله و دسته بندي موضوعي و دلالي آنها ... 24 آيت الله العظمي فاضل لنكراني در معرفي جايگاه علمي آن شخصيت بزرگوار فرموده اند: مرحوم آيت الله العظمي آقاي بروجردي - اعلي الله مقامه - با روش فقهي خاص خود، روح تازه اي در حوزه ها دميد و فقه شيعه را متحول ساختند . ايشان داراي خصوصيات و مباني خاصي بود كه فقه ايشان را از ديگر علماي قديم و جديد متمايز مي ساخت . 25 2 . غير از مقام علمي و شايستگي آن مرحوم براي تصدي مقام افتا، انگيزه ديگري كه امام خميني و همفكران ايشان را به تلاش براي زعامت آيت الله بروجردي بر حوزه علميه قم وامي داشت، ضرورت حفظ وحدت حوزه و خنثي كردن فتنه هاي حكومت پهلوي بود . پس از فوت موسس حوزه قم، رژيم پهلوي اميد بسياري داشت كه بتواند از تشتت و چندگانگي در حوزه استفاده كرده مقاصد شوم و پليد خود را اجرا نمايد . اما درست در همان زماني كه رضاخان چشم طمع به انحلال و يا كساد حوزه دوخته بود، شاگردان مرحوم موسس، و در راس آنان امام خميني مصمم شدند تا با پيدا كردن شايسته ترين جانشين براي آيت الله العظمي حائري يزدي آتش فتنه او را خاموش كنند . از اين رو همه آنان كه در

اين امر مهم با امام هم فكر و موافق بودند، به شهرها و بلاد دور سفر كردند و نظر عالمان و بزرگان مناطق مختلف را به اين جايگزيني جلب كردند . امام خود به همدان سفر كرد و با علماي آن شهر - كه بيم مخالفت آنان مي رفت - در اين باب سخن گفت و با دست پر بازگشت . مقدمه چيني ها و سعي بليغ بزرگان حوزه در شناساندن مقام علمي و شخصيت معنوي آيت الله العظمي بروجردي پس از چندي، ثمر داد و از هر سو نامه هاي بسيار به سوي زعيم حوزه سرازير شد . تا اين كه در سال 1364ه . ق/1324 ه . ش، آيت الله العظمي بروجردي پس از گذراندن دوران بستري و درمان در بيمارستان فيروز آبادي تهران، وارد قم شد و آرزوي امام و دوستان و شاگردانش كه سربلندي و يكپارچگي حوزه، آرزوي آنان بود، اجابت شد . اين هجرت خجسته بر اثر صلاح انديشي، زمينه سازي و هوشياري امام صورت پذيرفت و خود در صف مقدم گروه استقبال ايستاد . غير از تلاشهاي امام و همفكرانش، آنچه راه زعامت عامه را براي آيت اللهالعظمي بروجردي هموار كرد، ايثار و اخلاص آيات ثلاث (مرحومان: حجت، سيدمحمدتقي خوانساري و صدر - رضوان الله تعالي عليهم) بود . بدين ترتيب آن مرد بزرگ الهي ، پس از سي سال گوشه گيري و انزوا، سرپرستي حوزه شكوهمند قم و مرجعيت عامه جهان اسلام را به دست گرفت . رياست عامه و پر افتخار آن بزرگ مرد، پانزده سال به طول انجاميد و در اين فرصت طلايي، حوزه علميه قم

به كانون همه فعاليتهاي ديني و علمي در سرتاسر ايران بدل شد . روشن بيني و واقع نگري هاي بروجردي بزرگ، در تغييرات اساسي در ساختار حوزه بسيار موثر افتاد . آگاهي هاي او از وضعيت اسفبار كشور و جهان اسلام، در طراحي و برنامه ريزي هاي حوزه تاثير فراوان داشت: "تقريب بين مذاهب"، "فرستادن نماينده به الازهر"، "ساختن مسجد و مدرسه در خارج از كشور"، "اعزام مبلغ به كشورهاي اسلامي"، "تشويق طلاب به آموختن دروس جديد، از جمله زبان انگليسي"26 و "استقبال از طرح اصلاح و نوسازي حوزه" شمه اي از كارستان او است . در همه اين توفيق ها و اصلاحات و توسعه حوزه، امام شريك و بلكه خود باني بود; زيرا به توصيه و تاكيد او بود كه حوزه تحت سرپرستي يك زعيم گرد آمد و او بود كه زمينه را براي چنين اتحاد و اتفاقي فراهم آورد . توفيقات و تلاشهاي آيت الله العظمي بروجردي، چنان چشمگير و جهانشمول بود، كه چندماه پس از فوت ايشان، يكي از نشريات داخلي، نوشت: حوزه علميه قم، طي پانزده سال رياست عاليه حضرت آيت الله فقيد بروجردي، به سرعت راه ترقي و نيرومندي مترقيانه اي را مي پيمود . علاوه برافزايش مدرسين، حوزه هاي درسي و محصلين علوم ديني، تحول بزرگ و بي سابقه اي نيز در چگونگي ربيت شاگردان اين دانشگاه بزرگ روحاني پديدار شد . بدين ترتيب كه نسل جديدي از روحانيون و طلاب پرورده شدند كه بسيار روشنفكر، قادر به فهم تحولات علمي و اجتماعي، موقع شناس و آشنا به سياست جهاني و علوم جديدند . اين دسته ظاهرشان آراسته تر

از گذشتگان و معلوماتشان مفيدتر براي معرفي حقيقت اسلام و شيعه به جهانيان نيز صلاحيتشان محرز است . افراد اين نسل جديد، بعضي يكي دو زبان خارجي فراگرفته اند يا مي گيرند، كتابهاي علمي و اجتماعي و سياسي را به دقت و روشن بيني خاصي مطالعه مي كنند . در نويسندگي قدرت فراواني دارند، و در كلاس درس و منابر و مجالس مسائل و مطالب را خيلي نيكوتر و موثرتر بيان مي نمايند ... از همين دسته اند كساني كه دست به انتشار نشرياتي مانند ماهنامه "مكتب اسلام" و ماهنامه "مكتب تشيع" زده اند . كه از نشريات بسيار آموزنده و موثر مذهبي در دوره ما بشمارند و در اين دوران نشريات و كتابهايي كه به وسيله فضلا و مدرسين محترم قم چاپ و نشر شده كه اهميت بين المللي پيدا كرده است . 27 مي توان اطمينان داشت كه اگر نبود برخي موانع و مخالفتهاي مقدس م آبان حوزه و كساني كه بقاي خود را در حفظ ساختار سنتي حوزه مي ديدند، اصلاحات آيت الله بروجردي بسي بيش از اين بود و بسا كه طرح جامع، واقع بينانه و دردمندانه امام صورت تحقق مي بخشيد . آنگاه كه امام خميني طرح اصلاح حوزه را به زعيم آن تقديم كرد، 28وي به جد خواستار اجراي آن شد; اما دريغ و درد كه عافيت طلبان و سطحي نگران، نوسازي ساختار و برنامه هاي حوزه را برنتافتند و بر سر راه آن هزار چون و چراي بي منطق نهادند . آيت الله بروجردي پس از اندكي مقاومت در برابر آنان، تن به سكوت داد و از اصرار

خود بر اجراي طرح نوسازي حوزه، ست برداشت . امام و كساني كه او را در نوشتن طرح پيشنهادي ، كمك كرده بودند، از خود عكس العملهاي متفاوت و مناسب با شان و حالات خود بروز دادند: آيت الله مرتضي حائري به مشهد هجرت كرد; شهيد مطهري بيرون آمدن از قم و حضور در دانشگاه را برگزيد، و امام خار در چشم و استخوان در گلو ماند و صبر پيشه كرد . امام خميني تا پايان راه، زعيم حوزه را همراهي صادق و فداكار بود و در اين راه از هيچ تلاشي دريغ نكرد . هماره آن پير فرزانه را در بهبود مشي حوزه و اداره و تقويت آن ياري مي رساند و چون يكپارچگي، سربلندي و شكوه حوزه و حوزويان را در قدرت و عظمت رهبري آن مي ديد، حفظ حرمت آن را تا پايان بر خود واجب مي دانست; تا آنجا كه با حوصله اي تمام، مدت پنج سال به درسهاي او گوش سپرد و با حضورش در كنار شاگردان آيت الله بروجردي بر عظمت و شكوهمندي او افزود . حتي به اين مقدار نيز اكتفا نفرمود و درسهاي او را نوشت و تقرير كرد; 29 تا همگان را حجت تمام شود و كسي را بهانه نباشد . اين در حالي بود كه امام در آن سالها خود مدرسي توانا در فقه و اصول و فلسفه و عرفان و اخلاق بود و مقامات علمي و معنوي اش، خاص و عام را زبانزد . با اين همه، آنچه را كه وظيفه خود مي دانست فرو نگذاشت و در كنار تقويت و وحدت بخشي به

حوزه، در قضايايي مانند ماجراي " فداييان اسلام" و سرنوشت رهبر شهيدشان، آنچه در توان داشت، به ميدان آورد; اگرچه - مع الاسف - سودي نكرد . امام خميني سخت مورد علاقه و اعتماد آيت الله بروجردي بود و در زمان زعامت ايشان بر حوزه ها، ماموريتهاي مهمي را از سوي مرجعيت شيعه بر عهده گرفت . از جمله دوبار به نمايندگي از آيت الله بروجردي و ديگر علماي اسلام، با نمايندگان شاه گفتگو كرد و آنان را از نتايج كارهاي خود برحذر داشت . 30 در يكي از اين گفتگوها، امام خميني دكتر اقبال (نخست وزير وقت) را از تغيير قانون اساسي منع كرد و بدو فرمود: ما به شما هرگز اجازه چنين تغيير و تبديلي در قانون اساسي را نمي دهيم; زيرا اين گونه تغيير، افتتاحيه اي جهت دستبرد اساسي به قوانين موضوعه اين كشور خواهد شد و به دولت فرصت مي دهد كه هر وقت هر طور كه سياست و منافع او اقتضا مي كند در قانون اساسي دست برد و طبق اغراض و اميال خود، قانوني را ملغي و قانون ديگري را جعل نمايد . 31 شعاع آثار و بركات بروجردي بزرگ، چنان گسترده است كه در كارنامه كمتر فقيهي جاي مي گيرد . با تلاشهاي پي گير و هوشمندانه ايشان و مرحوم شيخ محمود شلتوت بود كه آرزوي تقريب مذاهب در دلها افروخته تر شد و موسسه "دارالتقريب بين المذاهب الاسلاميه" براي ايجاد تفاهم هرچه بيشتر ميان مسلمانان شيعي و سني ايجاد شد . در مقابل مفتي اعظم الازهر، شيخ محمود شلتوت به جواز پيروي از فقه جعفري فتوا داد

و در دانشگاه الازهر مصر، كرسي ويژه اي به تدريس اين فقه پويا و توانمند اختصاص يافت . بالاخره روز دهم فروردين سال 1340 خورشيدي/12 شوال 1380 قمري فرا رسيد و پيغام معشوق در گوش عاشق خوانده شد . مردم عزادار ايران به خيابانها ريختند و در قم يكي از باشكوهترين اجتماعات مذهبي تا آن روز، در تشييع پيكر مرجع عالم تشيع برپا شد . اين همراهي تا سپردن جسم عالمي به خاك، چنان رژيم پهلوي را به هراس انداخت كه از همان وقت در انديشه بيرون كردن كانون مرجعيت از ايران، فرو رفت . پيكر پاكش را در مسجد اعظم كه خود آن را بنا و تاسيس كرده بود به خاك سپردند و اينك زيارتگاه زائران حضرت معصومه - سلام الله عليها - است .

آغاز نهضت سياست و شيوه كشورداري زمامداران، هماره در كانون توجه حضرت امام خميني قرار داشت و ايشان در هيچ دوره اي از زندگي پربار خود، از مسئوليتهاي اجتماعي شانه خالي نكرد . ليكن اولين دوره فعاليت سياسي امام خميني به لحاظ اهميت و تاثيرگذاري مستقيم، مربوط به سالهاي پس از شهريور 1320 (ه . ش) است . شهريور 20، در تاريخ معاصر ايران، اهميت بسزايي دارد; زيرا در اين ماه، پرونده سياه و پربرگ رضاخان بسته شد و پرونده اي سياه تر و اسف انگيزتر گشوده گرديد . بارزترين نمود برخورد حكومت رضاخاني با امام خميني تعطيل كردن درس اخلاق ايشان در مدرسه فيضيه بود . نخستين درسي كه امام راحل پس از رحلت آية الله العظمي حائري آغاز كرد و با استقبال طلاب و مردم كوچه و بازار

مواجه شد، درس اخلاق بود . امام در اين درس، به مناسبتهاي مختلف اشاراتي گويا، و گاه كنايه آميز به وضعيت حكومت و اسلام زدايي پهلوي اول مطرح مي فرمودند . ماموران شهرباني حكومت تازه تاسيس پهلوي در قم، از ادامه اين درس در فيضيه جلوگيري كردند و آقا روح الله نيز درس خود را به مدرسه حاج ملاصادق منتقل كرد . كتاب "اربعين حديث" از نتايج اين درس اخلاقي - عرفاني است . تا اينكه شعله هاي جنگ جهاني دوم به ايران نيز كشيده شد و بخشهاي بسياري از سرزمين ايران اسلامي، به اشغال روس و انگليس درآمد . در همين هنگام انگليسي ها رضاخان را از سرير سلطنت به تبعيد در جزيره "موريس" كشاندند و همزمان فرزند جوان و مغرور او را به حكومت رساندند . اين واقعه، به معناي پايان 20 سال حكومت زور و آغاز 37 سال سلطنت تزوير همراه با اختناق شديد بود . در سالهاي نخست حكومت پهلوي دوم، روحانيت شيعه در اوج انزوا و مظلوميت قرار گرفته بود . از يك سو كمونيستها و نويسندگان لائيك، اساس دين و دينداري را با شبهات فكري مواجه ساخته بودند و از سوي ديگر مجالي براي فعاليتهاي آشكار ديني، باقي نمانده بود . اوج اسلام ستيزي در اين سالها، در تاليف و انتشار چندين كتاب گمراه كننده و صريح عليه ديانت و اسلام بود . مولف يكي از اين كتابها، حكمي زاده فرزند حاج شيخ مهدي قمي است . وي نام "اسرار هزار ساله" را بر كتاب خود نهاد و پاسخي كه امام بدو داد، همان كتاب "كشف الاسرار" است .

اين كتاب، به قدري مهم و موثر افتاد كه گاه از حضرت امام به "كاشف الاسرار" ياد مي شود و اين به دليل اهميت و موقعيت "كشف الاسرار" در ميان ديگر آثار مكتوب امام خميني است . كشف الاسرار، در سال 1322 (ه . ش) منتشر شد و مولف عظيم الشان آن، مدتي درسهاي رسمي خود را براي تاليف آن تعطيل كرد . بن مايه اين اثر گرانسنگ، دفاع از احكام اسلامي و پاسخ به نقدهاي حكمي زاده بر اسلام است . امام اجازه ثبت نام خود بر كتاب را نداد و اين خود بر شهرت امام به اخلاص و پاكباختگي در راه اسلام افزود . شايد اولين نوشته اي كه در قرن حاضر به طور صريح و جدي، حكومت اسلامي را طرح و قابل دفاع كرده است، همين كتاب باشد . كشف الاسرار هم به دليل طرح حكومت ديني و هم به دليل انتقادهاي صريح امام از حكومت وقت، به حتم از سياسي ترين كتابهاي امام خميني و آثار مكتوب در آن دوران است . امام خميني به نوشته هايي از اين دست نيز اكتفا نمي كرد و از هر موقعيت و مجالي براي نشان دادن نفرت مسلمانان از حكومت پهلوي سود مي جست . در يك رباعي فرموده اند: از جور رضاشاه كجا داد كنيم زين ديو، بر كه ناله بنياد كنيم آن دم كه نفس بود، ره ناله ببست اكنون نفسي نيست كه فرياد كنيم 32 يك سال پس از تاليف و انتشار كشف الاسرار (ارديبهشت 1323ش) امام خميني نخستين اعلاميه سياسي خود را صادر كرد . در اين اعلاميه كه خطاب

به علماي اسلام و ملت مسلمان ايران است، امام همگان را به اتحاد و حساسيت نسبت به اوضاع سياسي كشور دعوت مي كنند . اما جملات و لحن امام در اين اعلاميه به گونه اي است كه نشان مي دهد نويسنده آن چندان اميدي به بروز انقلابي زودرس و فراگير ندارد . گويا امام با صدور اين اعلاميه، بر آن بود كه زنگ خطر را به صدا درآورد و نخستين پايه هاي بناي انقلاب را پي افكند . از ديگر اقدامات مهم و دليرانه امام در آغازين سالهاي حكومت محمدرضا، محكوميت دولت تازه تاسيس اسرائيل بود . دولت اسرائيل در سال 1327ش . رسما اعلان موجوديت كرد و در همان سال، حضرت امام اعلاميه اي در مخالفت با تشكيل دولت صهيونيستي در فلسطين اشغالي صادر فرمود . با آغاز زمزمه هايي مبني بر تاسيس مجلس موسسان - كه طرحي براي بازكردن دست شاه بود - شايعه اي بر سر زبانها افتاد كه آيت الله بروجردي با اين مجلس، اعلام موافقت فرموده است . امام خميني به همراه چند تن از مراجع و علماي وقت، نامه اي سرگشاده به آيت الله بروجردي نوشتند و از ايشان خواستند كه با بيان نظر مبارك خود، به اين شايعات خاتمه دهند . اين اقدام هوشيارانه، منتهي به صدور اعلاميه اي از سوي زعيم حوزه هاي علميه، حضرت آيت الله بروجردي شد . ايشان در اين بيانيه، هرگونه توافقي را با دولت پهلوي، درباره تاسيس مجلس موسسان، انكار كردند . 33بدين ترتيب دستگاه حكومتي نتوانست از نفوذ روحانيت به نفع مقاصد خود سود برد . پس از اين دوران تا

آغاز فراگير نهضت با قيام خونين مردم در پانزدهم خرداد سال 1342، مهمترين حادثه سياسي كشور ماجراي ملي شدن نفت بود . به دليل اهميت اين دوره از زندگي سياسي امام خميني بخش جداگانه اي را بدان اختصاص مي دهيم .

نهضت ملي شدن نفت آيت الله كاشاني، نماينده مردم تهران در مجلس شانزدهم و از علماي مبارز و مبرز، در تاريخ معاصر ايران، نامي آشنا و تحسين برانگيز است . وي در مجلس ياد شده رهبري جناح مذهبي را برعهده گرفت و ضمن ائتلاف با جبهه ملي، زمينه را براي ملي شدن صنعت نفت هموار ساخت . نهضت ملي نفت ايران، از مهمترين تقاطع هاي ائتلاف ميان رهبران مذهبي و ملي در تاريخ معاصر است . مصدق، محور تجمع نيروهاي ملي شد و آيت الله كاشاني توانست نظر مساعد علما و توده هاي مردم را به اين امر مهم جلب كند . با حضور آيت الله كاشاني در كانون رهبري نهضت، فداييان اسلام نيز در مراحل اوليه به اين جنبش اصلاحي پيوستند و رشادتهاي آنان، اراده مخالفان ملي شدن نفت را سست كرد . برآيند اين ائتلاف و همدلي، صدارت دكتر محمد مصدق و پيشبرد اهداف نهضت ايرانيان به سوي استقلال و آزادي بود . دكتر مصدق پس از برعهده گرفتن مقام نخست وزيري، بر مطالبات خود و نهضت ملي ايران افزود و از جمله پست وزارت جنگ را نيز خواستار شد . شاه با اين درخواست موافقت نكرد و مصدق بي درنگ استعفاي خود را نوشت . محمدرضا، با استفاده از اين موقعيت، احمد قوام را به نخست وزيري گمارد . قوام در نخستين

اطلاعيه خود با لحني شديد به دخالت دين در سياست اعتراض كرد و خواستار واگذاري امور به سياستمداران دولتي شد . آيت الله كاشاني كه همه آرزوهاي خود و ملت را بر باد رفته، مي ديد، از مردم خواست كه به حمايت از مصدق به خيابانها بيايند و خود نيز طي نامه اي به علا و خطاب به شاه نوشت: " ... اگر در بازگشت دولت دكتر مصدق تا فردا اقدام نفرماييد، دهانه تيز انقلاب را با جلوداري شخص خودم متوجه دربار خواهم كرد ... " . 34 چنين شد كه واقعه سي ام تير 1331، صفحه اي رنگين به تاريخچه انقلاب مردم ايران افزود . د ر اين روز مردم تهران و برخي شهرهاي دور و نزديك به حمايت از نخست وزير ملي خود برخاستند و اين جنبش ملي - مذهبي به اشارت و هدايت آيت الله كاشاني، مسير خود را تا بازگرداندن مصدق به پست نخست وزيري ادامه داد . تا اينكه در بيست و نهمين روز اسفند سال 1329 صنعت نفت ايران، ملي اعلام شد و اين روز در تاريخ ايران جاودانه گرديد . مع الاسف ديري نپاييد كه جبهه ائتلاف به فاجعه اختلاف گراييد و مردم ايران كه به تازگي طعم شيرين اتحاد و همدلي را چشيده و در سايه وحدت و يكپارچگي نفت خويش را از چنگ استعمار بيرون آورده بودند، شاهد رويارويي توسعه يافته ميان رهبران خود شدند . بررسي علل اين اختلاف و عوامل شكست نهضت ملي شدن نفت، از حوصله اين نوشتار بيرون است . سرانجام در 28 مرداد 1332، كودتاي آمريكايي در ايران، ناقوس مرگ نهضت

مردم ايران را به صدا درآورد و براي 25 سال ديگر، شاه را بر جان و مال ايرانيان مسلط گرداند . از مجموعه پيامها و برخي سخنان پراكنده امام در آن ايام و پس از آن، چنين بر مي آيد كه وي از ابتدا ناپايداري ائتلاف پيش آمده را مي ديدند و بدان دل نبسته بودند . در قم، از ميان مراجع، تنها امام خميني و آيت الله العظمي خوانساري، رهبري ها و اقدامات كاشاني را پشتيباني مي كردند و از سوي زعيم مقتدر حوزه، آيت الله بروجردي، تاييد و يا صحه اي بر رهبري نهضت نهاده نشد . امام خميني نيز بارها نارضايتي خود را از شيوه مبارزات آن دوره اعلام كرده و به غيرديني بودن نهضت نفت اشاره داشته اند: در قضيه ملي كردن صنعت نفت هم، چون اسلامي نبود، ملي تنها بود، به اسلام كاري نداشتند و از اين جهت نتوانستند كاري انجام بدهند . 35 در جايي ديگر، دردمندانه درباره آية الله كاشاني مي فرمايند: ما در زمان خودمان هم آقاي كاشاني را ديديم . آقاي كاشاني از جواني در نجف بودند و يك روحاني مبارز بودند ... در ايران هم كه آمدند، تمام زندگيشان صرف همين معنا شد و من از نزديك ايشان را مي شناختم ... (آنها) ديدند كه اگر چنانچه يك روحاني در ميدان باشد، لابد اسلام را در كار مي آورد; اين حتمي است و همين طور هم بود . از اين جهت شروع كردند به جوسازي ... من خودم در يك مجلسي بودم كه مرحوم كاشاني وارد شد در آن مجلس، مجلس روضه بود، هيچ كس

پا نشد، من پا شدم و يكي از علماي تهران كه الان هم هستند و من جا دادم به ايشان . اين جو را درست كرده بودند براي آقاي كاشاني كه ديگر از منزلش نمي توانست بيرون بيايد . در يك اتاقي محبوس بود در منزلش; طوري كه نمي توانست بيرون بيايد . چند دفعه هم گرفتند چه كردند، آنجا هم شكست دادند، مسلمين را شكست دادند . 36 امام خميني به حتم از مدافعان مهم نهضت نفت در حوزه به شمار مي رفت . حمايت از اقدامات كاشاني و تلاشهاي پيگير ايشان براي رهايي فداييان اسلام از زندان و اعدام، تا آنجا بود كه براي موقعيت علمي و حوزوي وي خطرآفرين شد و يكي از موارد اختلاف ميان ايشان و آيت الله بروجردي محسوب مي شود .

فداييان اسلام نمي توان از نهضت ملي شدن نفت، كاشاني و مصدق سخن گفت و "فداييان اسلام" را از نظر دور داشت . فداييان اسلام، يكي از سه قطب فعاليتهاي مذهبي، در بين سالهاي 1320 تا 1332 بودند; دو قطب ديگر عبارتند از: آيت الله كاشاني و آيت الله بروجردي . اين گروه به رهبري سيد مجتبي نواب صفوي، در پي اجراي احكام و حدود ديني بودند . از مهمترين اقدامات سياسي - نظامي اين جمعيت پاكباخته ، قتل سپهبد رزم آرا است . گفته مي شود اين حذف فيزيكي، به پيشنهاد جبهه ملي و درخواست آيت الله كاشاني انجام شد . 37 به هر روي قتل رزم آرا، نقش مهمي در به قدرت رسيدن نيروهاي ملي - مذهبي داشت . شكاف ميان دو رهبر نهضت نفت، يعني

مصدق و آيت الله كاشاني، فداييان اسلام را در تنگناي صعب العبوري قرار داد . دكتر محمد مصدق پس از قبول پست صدارت در هشتم فروردين سال 1330ش . چندان به خواسته ها و مطالبات اين گروه توجهي نكرد و افزون بر آن، برخي از رهبران ايشان را - كه پيشتر به زندان افتاده بودند - در زندان نگاه داشت . حتي دو ماه پس از روي كار آمدن نخست وزير ملي، دكتر محمد مصدق، نواب صفوي به زندان افتاد و تا بهمن 1331، يعني بيش از بيست ماه در زندان به سر برد . اساس اختلافات فداييان اسلام با جبهه ملي و رهبرشان، دكتر محمد مصدق در اهداف و شيوه مبارزه با استعمار بود . فداييان اسلام با تاكيد بر شعائر اسلامي، همكاري با دولت ملي را به اجراي احكام اسلامي، مشروط كرده بود . از سويي درك و شناخت فداييان اسلام و رهبر غيرتمند آنان از اسلام و اوضاع كشورهاي اسلامي، با آنچه در ذهن و زبان سران جبهه ملي مي گذشت، تفاوت بسيار داشت . از اين رو، دوران حاكميت دولت ملي، ايام خوشايندي براي نواب صفوي و همراهانش نبود . كودتاي 28 مرداد، تقريبا به حياب جبهه ملي پايان داد و جز آنچه سالها بعد، تحت عنوان "نهضت آزادي ايران" ظهور كرد، تشكل خاصي انديشه هاي مصدق را پي نگرفت . اما فداييان اسلام تا دو سال پس از كودتاي زاهدي، به فعاليتها و مبارزات سرسختانه خود ادامه دادند، تا اين كه در 25/8/1334 در ماجراي ترور ناموفق حسين علا نخست وزير وقت ايران، دستگير و محاكمه و سپس اعدام شدند

. امام خميني به همراه تني چند از مجتهدان قم، بسيار كوشيدند كه از اجراي حكم اعدام آنان، جلوگيري كنند . امام براي آوردن فشار بر دستگاه حكومتي، نزد آية الله بروجردي رفت و از ايشان خواست كه رژيم را از اجراي حكم اعدام درباره نواب صفوي و دوستانش بازدارد; ليكن تلاشهاي امام، ثمر نداد و نواب صفوي، طهماسبي، ذوالقدر و واحدي كه هسته مركزي فداييان بودند، شهد شهادت را نوشيدند . به عقيده نگارنده، تحقيق درباره اين بخش از تاريخ معاصر ايران، نياز به حوصله و دقت بسيار دارد و نبايد محققاني كه خالي از حب و بغض سياسي نيستند، اين مهم را برعهده گيرند . انبوه نوشته هايي كه تاكنون درباره نهضت ملي شدن نفت، اختلاف ميان آيت الله كاشاني و مصدق، و فداييان اسلام، تحقيق و تاليف شده اند كمتر به پيدا كردن منشا واقعي اختلافات و نزاعهاي فيمابين اهتمام ورزيده اند . بيشترين همت مولفان و نويسندگان تاريخ معاصر ايران، استفاده از اين مقطع تاريخي براي نشان دادن قانيت خود در روزگار حاضر است . دريغا كه در اين روزهاي ملتهب كه بيش از هر تنوري، بازار سياست و سياست بازي داغ است، هركس به فراخور انديشه هاي خود، بخشي از اين برهه تاريخي را به نقد و بررسي مي گذارد و از ميان آنچه خود بافته و گفته است، دلايلي چند براي درستي افكار و مواضع خود در اين سالها مي يابد . بر محققان و پژوهشگران منصف است كه اين بخش از تاريخ سياسي ايران را بيش از پيش به مداقه و تحليل صادقانه گذارند و سرنوشت نهضت ملي

شدن نفت را به گرايشهاي خود نياويزند .

ماجراي انجمنهاي ايالتي و ولايتي كودتاي 28 مرداد سال 1332، غير از برگرداندن شاه به ايران و توسعه سلطنت در همه اجزا و لايه هاي حكومت، تغيير مهم ديگري نيز در وضع ايران داد، و آن جابجايي استعمار، يعني نشستن امريكا در جاي استعمار پير انگليس بود . شاه و دربار او، به طور كامل در اختيار امريكا قرار گرفتند و شرايط اجتماعي براي اصلاحات امريكايي به سرعت پيگيري شد . دهه سي و چهل، سالهاي گسترش نفوذ امريكا به همه اركان قدرت در ايران است . آنچه بيش از همه، ايران را براي امريكاييان مهم و منفعت خيز كرده بود، عبارت بودند از: نفت، نقش ژاندارمي ايران در منطقه و همسايگي ايران با شوروي رقيب وقت امريكا، نفت و حساسيت منطقه، خليج فارس را بيش از همه در كانون توجه استعمار تازه نفس قرار داده بود . به سرعت شركتهاي امريكايي به سوي خليج فارس سرازير شدند و روزانه ميليونها بشكه نفت را به تاراج مي بردند . روحيه جاه طلبانه شاه و فساد داخلي در دودمان پهلوي، بر طمعهاي امريكا مي افزود، اما اين موجب آن نگشت كه آنان براي آينده خود و حضور دائمي در منطقه، طرحهاي بلندمدت و منفعت جويانه خود را از ياد ببرند . از اين رو نخست اصلاح ساختار سلطنت و تطبيق آن با شرايط روز را در دستور كار خود قرار دادند و ديگر آن كه تجدد و مصرف گرايي را براي رونق بازار كالاهاي غربي، بر مردم ايران تحميل كردند . روي كار آمدن كندي، رئيس جمهور وقت امريكا

بر سرعت اصلاحات امريكايي در كشورهاي جهان سوم افزود اين اصلاحات، بيش از همه به منظور خنثي كردن التهابات سياسي و ثبات رژيمهاي وابسته در كشورهاي تحت نفوذ امريكا بود . نخستين آثار اين سياست پيچيده، دادن پست نخست وزيري به سياست بازاني همچون شريف امامي، علي اميني و اسدالله علم بود . شريف امامي با شعار مبارزه با فساد و انجام اصلاحات و آزادي احزاب و برگزاري انتخابات آزاد به ميدان آمد . پس از او علي اميني كه بيش از همه مورد توجه امريكايي ها بود و خود را روشنفكر مي نماياند، روي كار آمد . اميني ، پس از ارتحال آيت الله بروجردي، براي جلب همراهي علما به قم آمد و از جمله كساني كه موفق به ديدار و گفتگو با آنان شده حضرت امام خميني بود . امام، در اين ديدار انتقادات و توصيه هايي را به نخست وزير شاه فرمود 38و اميني سالها بعد، اين سخنان را بسيار روشنفكرانه قلمداد كرد . 39 عمر نخست وزيري اميني چندان نپاييد و او جاي خود را به يكي از سرسپرده ترين كارگزاران سلطنت پهلوي، اسدالله علم داد . اين جا به جايي در تيرماه 1341ش اتفاق افتاد و در همان سال، لايحه "انجمنهاي ايالتي و ولايتي" در كابينه علم، تصويب شد . اين لايحه از جهاتي مترقي و اصلاح طلبانه مي نمود، اما به واقع در راستاي اهداف استعماري امريكا و گسترش تجددگرايي و مبارزه با نفوذ دين در ميان ايرانيان بود . طبق مصوبه دولت، سه شرط مسلمان بودن، سوگند به كلام الله مجيد و مرد بودن راي دهندگان و انتخاب

شوندگان - كه از شرايط عمومي و سنتي در انتخابات آن روزگار بود - در ميان ويژگيهاي اين انتخابات به چشم نمي خورد . به دعوت امام خميني، در منزل حاج شيخ عبدالكريم حائري (موسسه حوزه علميه قم) جلسه اي با حضور آيات طراز اول قم برگزار شد . در اين شوراي مهم و سرنوشت ساز امام خميني با آيت الله گلپايگاني و برخي از مراجع ديگر رايزني هاي بسيار كردند و پس از گفتگوهاي مفصل، تصميم بر آن شد كه تلگرافي به شاه ارسال كرده مخالفت مراجع قم را با مصوبه اخير دولت ابراز نمايند . همزمان ، پيامهاي روشنگرانه اي نيز به علماي مراكز و شهرهاي دور و نزديك ارسال فرمودند . امام خميني، خود نيز براي نخست وزير نوشت: اين جانب مجددا به شما نصيحت مي كنم كه به اطاعت خداوند متعال و قانون اساسي گردن نهيد و از عواقب وخيمه تخلف از قرآن و احكام علماي ملت و زعماي مسلمين و تخلف از قانون اساسي بترسيد و عمدا و بدون موجب مملكت را به خطر نيندازيد و الا علماي اسلام درباره شما از اظهار عقيده خودداري نخواهند كرد . 40 رژيم شاه و دولت امريكايي علم، به تهديد و تبليغات عليه روحانيت روي آورد و حتي علم صراحتا گفت: "دولت از برنامه اصلاحي كه در دست اجرا دارد، عقب نشيني نمي كند . " اما پيام ها و اقدامات موثر امام خميني و ديگر علماي قم، نهضت دوماهه 41 را چنان ميان مردم گسترانده بود كه براي دولت علم و حكومت شاه چاره اي جز تسليم باقي نماند . سرانجام پس

از قريب دوماه كشمكش، شاه و دولت به دادن پاسخهاي مساعد به علماي قم تن دادند . در اين پاسخهاي مكتوب، به روشني لحن عقب نشيني و دلجويي از علماي قم به چشم مي خورد; اما در ميان هيچ يك از اين پاسخها، نام امام خميني كه بنيانگذار اين نهضت دوماهه بود، ديده نمي شد . حكومت به درستي دريافته بود كه آيت الله خميني به اين مقدار قناعت نخواهد كرد و مطالبات بيشتري را طرح خواهد نمود . اما امام خميني همچنان به مخالفت خود ادامه دادند و از دولت خواستند كه طي بيانيه اي رسمي لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي را لغو كرده خبر آن را منتشر كند . برخي از علماي حوزه علميه موضع دولت را قانع كننده تشخيص دادند و خواستار پايان دادن به قيام شدند . در همان حال، امام خميني خطاب به مردم نوشتند: ملت مسلمان تا اين خطرها رفع نشود، سكوت نمي كند و اگر كسي سكوت كند در پيشگاه خداوند قادر متعال مسئول و در اين عالم محكوم به زوال است ... ملت مسلمان و علماي اسلام زنده و پاينده هستند و هر دست خيانتكاري كه به اساس اسلام و نواميس مسلمين دراز شود، قطع مي كنند . 42 امام، اين سخنان را در پاسخ اصناف تهران كه از ايشان درباره مصاحبه راديويي علم پرسيده بودند، مرقوم فرمود . امام در آن پاسخ، افزودند: به نظر اينجانب مصاحبه آقاي نخست وزير به هيچ وجه ارزش قانوني نداشت و نظر اين جانب را تامين ننمود ... زيرا چيزي كه در هيات وزيران تصويب شد به امضاي آقاي نخست

وزير لغو نمي شود و به قوت خود باقي است . 43 در همين نامه، امام خميني براي اولين بار خطر صهيونيسم و صهيونيسم گرايان داخلي را گوشزد مي كنند و به همگان هشدار مي دهند كه بايد جلو پيشرفت صهيونيستها را به اقتصاد و سياست كشور گرفت: قرآن كريم و اسلام در معرض خطر است، استقلال مملكت و اقتصاد آن در معرض قبضه صهيونيستهاست كه در ايران به (صورت) حزب بهايي ظاهر شدند و مدتي نخواهد گذشت كه با اين سكوت مرگبار مسلمين تمام اقتصاد اين مملكت را با تاييد عمال خود قبضه مي كنند و ملت مسلمان را از هستي در تمام شوون ساقط مي نمايند . 44 ماجراي انجمنهاي ايالتي و ولايتي بهانه اي شد براي طرح اساسي ترين مطالبات مردم و علما از دولت وقت، مسائل و مشكلاتي كه امام خميني در اين ماجراي كوتاه مطرح كردند، بسيار كلي تر و مهم تر از موضوع خود لايحه بود . داستان انجمنهاي ايالتي و ولايتي، آغاز قصه بلند انقلاب اسلامي شد و اولين جوانه انقلاب در سرزمين سلطنت زده ايران بود . سرانجام، دولت علم به خواست ملت و علماي دين گردن نهاد و لايحه ياد شده در جلسه هفتم آذرماه سال 1341 در هيات دولت لغو شد و خبر آن كتبا به مراجع قم ابلاغ شد . امام خميني، در نشستي با علماي قم لغو چنين لايحه اهانت آميزي را پشت درهاي بسته كافي ندانست و به نمايندگي از مراجع وقت، خواستار آن شد كه خبر لغو آن، رسما و علنا اعلام گردد . فرداي همان روز، خبر لغو لايحه در

روزنامه هاي دولتي انعكاس يافت و بدين ترتيب نخستين پيروزي اسلامي در نبرد با طاغوت، نصيب مردم ايران شد . در آن روزهاي جشن و شادي، امام طي سخناني فرمودند: در اين دو ماه كه اين پيشامد كرد، شب هايي شد كه من دو ساعت خواب كردم ... باز اگر ديديم شيطاني از خارج متوجه ملكت باشد، ما همين هستيم و دولت همان ... نصيحت از واجبات است ... از شاه گرفته تا اين آقايان، تا آخر مملكت، همه را بايد علما نصيحت كنند . 45 بزرگترين دستاورد ملت مسلمان ايران در ماجراي انجمنهاي ايالتي و ولايتي، شناخت بهتر و عميق تر آيت الله خميني بود . گرچه امام خميني تا آن زمان عالمي نستوه و مرجعي روشن بين شناخته مي شد، پس از اين ماجرا همگان دانستند كه براي رهبري و امامت امت، كسي لايق تر از امام خميني نيست . از اين رو مي توان مهم ترين نتيجه اين قيام دوماهه را گسترش و تعميق رابطه امت و امام دانست .

قيام 15 خرداد غائله انجمنهاي ايالتي و ولايتي، به تازگي فروكش كرده بود كه اين بار شاه خود به ميدان آمد و طرحي با عنوان "انقلاب سفيد" يا " انقلاب شاه و ميهن" با اصولي ششگانه اعلام كرد . به زعم شاه شكست حكومت در ماجراي انجمنها، از آن رو بود كه دولت عهده دار آن شده بود; اما اينك كه او خود پا به ميان گذاشته است، كسي جرئت مخالفت و ابراز نظر مخالف ندارد . معروف ترين بند اصول ششگانه انقلاب سفيد الغاي رژيم ارباب و رعيتي بود . اين اصول

از داخل و خارج مورد حمايت هاي بسيار قرار گرفت . امريكا اين انقلاب شاهي را نسخه اي كاملا مناسب با اهداف خود مي دانست و از اين رو از هيچ حمايت و عنايتي به شاه دريغ نكرد . در داخل كمونيستها اين دگرگوني را هماهنگ با مراحل ديالكتيك تاريخي خود مي پنداشتند و بر آن بودند كه اين تغييرات همان انتقال مرحله فئوداليته به سرمايه داري و پس از آن، ظهور كمونيسم است . اين تحليل، ابر قدرت شرق را نيز به مسالمت و موافقت با شاه كشانده بود و احزاب طرفدار شوروي نيز به قافله حاميان پيوستند . درست به همين دليل، احزاب چپ و كمونيستي نتوانستند قيام مردمي 15 خرداد را درك كنند و آن را حركتي ارتجاعي و مذبوحانه از جانب فئودالها خواندند . 46 شاه در ديماه 1341 هجري شمسي اصول ششگانه اصلاحات خويش را اعلام كرد و از مردم خواست كه در 6 بهمن همان سال به پاي صندوقها آمده بدان راي مثبت دهند . امام خميني، گروهي از علما و مراجع قم را به تشكيل جلسه اي در اين باره دعوت كرد . در آن جلسه مقرر شد كه آيت الله روح الله كمالوند به نمايندگي از مراجع قم با شاه مذاكره كند و انگيزه وي را از اين اصلاحات جويا شود . مرحوم آيت الله كمالوند، پس از بازگشت از تهران نتيجه گفتگوهاي خود را با شاه به علماي قم و امام خميني بازگفت . از اين گفتگوها چنين برمي آمد كه اين اصلاحات براي شاه بسيار مهم و سرنوشت ساز است . شاه در اهميت اين"انقلاب

از بالا" به مرحوم كمالوند، گفته بود: "اگر آسمان به زمين بيايد و زمين به آسمان برود . من بايد اين برنامه را اجرا كنم; زيرا اگر نكنم از بين مي روم و كساني روي كار مي آيند و به اين كارها دست مي زنند كه نه تنها هيچ اعتقادي به شما و مرام و مسلك شما ندارند، بلكه مساجد را بر سر شما خراب خواهند كرد و شما را نيز از بين خواهند برد" . 47شاه به اين تهديدها بسنده نمي كند و از راه تطميع و مسالمت نيز وارد مي شود و به گفته هاي خود مي افزايد ("در صورتي كه) روحانيون با اين برنامه اصلي موافقت كنند و به كارشكني و مخالفت دست نزنند، اطمينان مي دهم كه هر پيشنهاد و خواسته اي كه درباره روحانيت داشته باشند، برآورده سازم" . 48 امام خميني از لحن پيام شاه درمي يابد كه اين اصلاحات بيش از هر چيز به نفع شاه و سلطنت او است . از طرفي حاميان اين طرح امام را به اين نتيجه رساند كه با اجراي اصول انقلاب سپيد، زمينه براي نفوذ بيشتر امريكا و اسرائيل به ايران مساعدتر مي شود . در نشست بعدي علماي قم، حضرت امام خواستار تحريم رفراندوم مي شود . اما اعضاي ديگر جلسه با اين رويه و ستيزه جويي با تصميمات حكومت، موافقت نمي كنند . امام خميني، به بيان هاي مختلف، حاضران در جلسه را با عقيده خود همراه مي كند و سرانجام فتواي تحريم را از آنان مي گيرد . خود نيز در بيانيه اي صريح در دوم بهمن، چهار روز

پيش از رفراندوم، آن را اجباري و مخالف اسلام و قانون اساسي قلمداد مي كنند . پس از انتشار پيام امام، بازار تهران تعطيل شد و دانشجويان دانشگاه تهران دست به راهپيمايي هاي اعتراض آميز زدند . پليس مجبور به مداخله شد و جمعي از دانشجويان را مجروح و برخي را دستگير كرد . شاه، اصلاحات ديكته شده را "انقلاب سفيد" ناميده بود و به هيچ وجه نمي توانست كشور را در آستانه رفراندوم به خاك و خون كشد . شدت عمل و خونريزي بيشتر مي توانست فلسفه انقلابي را كه او "سفيد" و "تصويب ملي" ناميده بود، از بين ببرد . از اين رو تصميم گرفت با اطلاع قبلي وارد قم شود و نظر موافق علماي دين را، مانند امضايي نافذ و مقدس، پاي برنامه هاي خود بگذارد . علي رغم، تلاش بسياري كه كارگزاران حكومت در قم كردند، هيچ گونه استقبالي از جانب روحانيت نسبت به شاه به عمل نيامد . امام خميني، حتي مردم را از رفت و آمد در شهر منع كرده بودند و از ايشان خواسته بودند در روز چهارم بهمن در خيابان هاي شهر ظاهر نشوند . نه تنها مردم و روحانيون، شاه را استقبال نكردند، حتي توليت آستانه مقدسه حضرت معصومه - سلام الله عليها - نيز آن روز از خانه خود بيرون نيامد و اين براي شاه كه مي دانست توليت آستانه مقدسه، بايد به نوعي كارگزار حكومت نيز باشد، بسيار دردناك بود . سختي آن مواجهه و دردناكي آن را براي شاه، مي توان از سخنراني او در جمع مقامات محلي قم دريافت . وي در

اين سخنراني روحانيت را "ارتجاع سياه" و بدتر از "ارتجاع سرخ "و "صد برابر خائن تر از حزب توده" و "مخالف اصلاحات" ناميد49 و با به كار بردن كلمات ركيك و جملات تند، عصبانيت خود را از اقدام شجاعانه مردم و روحانيت نشان داد . روز 6 بهمن، رفراندوم انجام شد و در حالي كه مردم اغلب شهرها آن را تحريم كرده بودند، رسانه هاي دولتي به طرز وقيحانه اي خبر از تصويب آن با اكثريت آرا دادند: 000ژ600ژ5 راي موافق در مقابل 4150 راي مخالف 50! پس از اعلام نتايج، سيل پيام هاي تبريك از سوي دول غربي و كشورهاي منطقه به سوي دربار سرازير شد . كندي، رئيس جمهور وقت امريكا، از انتخابات بهمن، به رفراندوم تاريخي ياد كرد و طي پيامي به شاه به او اطمينان داد كه از اين پس، مي تواند كمك هاي بيشتري از امريكا دريافت كند . روزنامه هاي امريكا نيز به كمك شاه آمدند و او را بيش از هر وقت ديگر مستحق حمايت و كمك هاي مادي و معنوي دانستند . مطبوعات غربي، تصويب ملي اصول ششگانه را "اقدام انقلابي" و رسانه هاي دولت شوروي، آن را مبارزه با نظام فئودالي خواندند . در همين روزنامه ها، مخالفان اصلاحات، پس مانده هاي رژيم فئوداليته خوانده شدند و شاه، قهرمان مبارزه با فئوداليسم! 8 بهمن ماه آن سال مصادف بود با آغاز ماه مبارك رمضان . امام خميني به عموم مسلمانان ايران پيشنهاد كرد امسال مراسم نماز جماعت و سخنراني در مساجد تعطيل شود و مردم براي اعلام انزجار از شاه و عملكردهاي او، دست به مبارزات

منفي بزنند . در روز عيد فطر همان سال، امام خميني براي مردمي كه از راه هاي دور و نزديك به ديدار ايشان آمده بودند، سخنراني مهمي ايراد فرمودند و در آن سخنراني شاه را به تمكين در برابر اسلام و علما دعوت كردند . 51شاه نيز در 23 اسفند، با سخناني تند و توهين آميز، كساني را كه رفراندوم را تحريم كرده بودند به سركوب و شدت عمل تهديد كرد . امام خميني براي پيشگيري از اقدامات شاه و گستراندن دامنه انقلاب به همه لايه هاي جامعه، نوروز سال جديد (1342) را عزاي عمومي اعلام كردند . اين تصميم كه طي بيانيه اي انتشار يافت، مردم را بيش از پيش به مشاركت با انقلاب اسلامي مي خواند و اين مشاركت عمومي مي توانست، شاه را در بدترين وضعيت سياسي - اجتماعي قرار دهد .

حادثه مدرسه فيضيه روز 2 فروردين ماه سال 1342، مصادف بود با 25 شوال 1383، سالگشت شهادت امام جعفر صادق - عليه السلام - مطابق معمول، مجالس بسياري در سوگ شهادت امام ششم - عليه السلام - برگزار شده بود . منزل امام خميني در محله "يخچال قاضي" ميزبان عزاداران بسياري بود كه گرد امام جمع شده بودند و عزاداري مي كردند . غير از عزاداران حسيني، شماري از ماموران مخفي با لباس شخصي در ميان سوگواران، به نظاره و كنترل اوضاع مي پرداختند . اينان هر ازگاه سخني مي گفتند و يا رفتاري نشان مي دادند كه مجلس عزا را به مرز اغتشاش و هياهو سوق مي داد . در اين هنگام آقاي شيخ صادق خلخالي، از سوي امام به

حاضران گفت: "چنانچه افرادي بخواهند اخلالگري كنند، حاج آقا روح الله به حرم مطهر خواهند رفت و در آنجا با مردم سخن خواهند گفت و مسائلي را كه لازم بدانند به آگاهي مردم مي رسانند" . اين تهديد روشن و صادقانه، آرامش را به مجلس بازگرداند و برنامه روضه و عزا ادامه يافت . عصر همان روز، به دعوت آيت الله گلپايگاني، مجلسي در مدرسه فيضيه برگزار شد . گروه آشوبگري كه عمدتا از تهران آمده بودند و پيش از ظهر موفق به بر هم زدن مجلس امام نشده بودند، در فيضيه حضور رساندند و با همان شيوه و روش ناجوانمردانه، موفق به ايجاد اغتشاش و بلوا در مدرسه شدند . زد و خورد ميان طلاب و ماموران مخفي شاه بالا گرفت . در اين هنگام نيروهاي مسلح و كماندوهاي ارتش به منازعه پيوستند و گروه بسياري از طلاب و مردم قم را زخمي و گلوله باران كردند . ماموران شاه براي تحريك بيشتر مردم و ايجاد فضاي جنگي در مدرسه، شروع به هتاكي كردند و به ساحت مقدس موالي دين و مقدسات مذهب، اسائه ادب نمودند . درگيري ها تا ساعت هفت بعدازظهر ادامه داشت و پس از وارد ساختن جراحت و قتل چندين تن از روحانيان مدرسه فيضيه، دست به خرابكاري در مدرسه زدند . در اين مرحله، لوازم شخصي طلاب - از كتاب ها گرفته تا لباس و اثاثيه حجره ها - به حياط مدرسه ريختند و همه را طعمه حريق كردند . نظير همين جنايت ها و خرابكاري هاي رسوا، در همان روز در مدرسه طالبيه تبريز روي داده بود .

در پي اين حوادث، امام خميني براي حضور در مدرسه فيضيه - به راه افتادند . اما حاضران در منزل و نزديكان ايشان، نخست با اصرار و التجا از ايشان خواستند كه از اين تصميم منصرف شوند; زيرا ترديدي نبود كه ماموران شاه منتظر چنين فرصتي بودند و آمادگي هرگونه وحشيگري، حتي نسبت به ساحت مراجع را داشتند . سپس درهاي منزل را بستند و بدين ترتيب راه را براي خروج امام از منزل و هجوم كماندوها به داخل خانه مسدود كردند . همان جا امام براي حاضران سخنراني كردند و با سخنان هوشمندانه خود، آرامش و روحيه انقلابي را به طلاب و مردم قم بازگرداندند . ... عيب است براي كساني كه ادعاي پيروي از حضرت امير (ع) و امام حسين (ع) را دارند، در برابر اين نوع اعمال رسوا و فضاحت آميز دستگاه حاكمه، خود را ببازند . دستگاه حاكمه با ارتكاب اين جنايت، خود را رسوا و مفتضح ساخت و ماهيت چنگيزي خود را به خوبي نشان داد . دستگاه جبار با دست زدن به اين فاجعه، شكست و نابودي خود را حتمي ساخت ... "52 در اين سخنراني، حضرت امام خميني از سكوت بزرگان گلايه مي كنند و مي فرمايند: "امروز سكوت، همراهي با دستگاه جبار است" . روز بعد (13/1/42) امام خميني، بيانيه اي را منتشر مي كنند كه در نهضت اسلامي ايران، جايگاهي ويژه دارد . اين اعلاميه، چنان صريح و قاطع است كه راه را بر هرگونه بهانه گيري و توجيه مي بندد . در اين اعلاميه، رژيم شاهنشاهي، عادلانه و قاطعانه محاكمه مي شود و به صراحت

از علما مي خواهند كه "تقيه" را رها كنند و اظهار حقايق را كه در اين شرايط از واجبات است، پيشه خود سازند; ولو بلغ ما بلغ . از معروف ترين جملات اين اعلاميه سلحشورانه، اين است: من اكنون قلب خود را براي سرنيزه هاي مامورين شما حاضر كرده ام، ولي براي قبول زورگويي ها و خضوع در مقابل جباري هاي شما حاضر نخواهم كرد . 53 پس از اين وقايع دلخراش و وحشت زا، شاه براي تحقير و ايجاد تزلزل در اركان حوزه، خدمت نظام وظيفه را براي طلاب جوان الزامي كرد . براي طلابي كه به كسوت روحاني درآمده بودند، پوشيدن لباس نظامي و خدمت زير پرچم شاهنشاهي بسيار گران بود . اما امام پيكي به سربازخانه ها فرستاد و از طلاب خواست كه تزلزل به خود راه ندهند و از اين فرصت براي تقويت جسم و روح خود استفاده كنند . امام به طلابي كه به سربازخانه گسيل شده بودند، فرمود: شما سربازان امام زمان (عج) هستيد . سربازان و درجه داران را نسبت به نظام رژيم آگاه نماييد و تعليمات نظامي را با جديت فراگيريد . دو روز پس از وقايع قم و حادثه فيضيه، آيت الله العظمي حكيم، از نجف به علماي قم پيامي فرستاد و از ايشان خواست كه براي حفظ جان خود و رونق حوزه هاي علميه به نجف مهاجرت كنند . اين پيام كه به مثابه تاييد مراجع قم و حمايت از نهضت اسلامي در ايران بود، خشم شاه را برانگيخت . رئيس شهرباني قم به نمايندگي از رژيم به خانه مراجع رفت و از آنان خواست

كه سكوت كنند و حوزه علميه قم را به سياست نيالايند . يك ماه بعد، امام خميني در سخنراني خود (12/2/42) با اشاره به همين ماجرا فرمودند: مردك مي فرستد رئيس شهرباني را، رئيس اين حكومت خبيث را مي فرستد منزل آقايان - من راهشان ندادم . اي كاش راه داده بودم تا آن روز دهنشان را خرد كرده بودم - مي فرستند منزل آقايان كه اگر نفستان در فلان قضيه درآيد، اعليحضرت! فرموده اند اگر نفس شما درآيد، مي فرستيم منزل هايتان را خراب مي كنيم، خودتان را هم مي كشيم، نواميستان را هتك مي كنيم . امام، در پاسخ به تلگراف آيت الله العظمي حكيم، تصريح مي كنند كه هجرت دستجمعي علما و خالي كردن حوزه علميه قم به مصلحت نيست: ما تكليف الهي خود را - ان شاالله - ادا خواهيم كرد و به احدي الحسنيين نايل خواهيم شد: يا قطع دست خائنين از اسلام و قرآن كريم و يا جوار رحمت حق - جل و علا: "اني لا اري الموت الا السعادة ولاالحيوة مع الظالمين الا برما" . 54 هر يك از اين حركات و پيام هاي صريح و روشن در آن شرايط خفقان و رعب آور، به منزله پانهادن به خونين ترين ميدان نبرد با رژيمي مسلح و وحشي بود . اما امام خميني با توكل به خداوند و برخورداري از پشتوانه سال ها تهذيب و عبادت، چنان راه مبارزه را در پيش گرفته بود كه گويي در جهان تكليفي جز اين ندارد . همين روحيه و اهتمام مقدس، گروه هاي بسياري از طلاب جوان و مردم مسلمان را به

رهبري و پيشوايي آن بزرگ مرد تاريخ اسلام و ايران اميدوار كرده بود و حتي بسياري از روشنفكران و مبارزان غيرمذهبي آن روزگار، امام خميني را تنها اميد مردم ايران در مبارزه با حكومت پهلوي مي دانستند . هوشياري و آگاهي امام نسبت به اقدامات مخفي شاه و قراردادهاي رژيم با دولت هاي استعماري و نامشروع، هماره سدي در برابر مطامع رژيم شاه بود . امام خميني از نخستين كساني است كه خطر اسرائيل را براي جهان اسلام، گوشزد فرمود و در آن سال هايي كه همگان را خواب غفلت و تجاهل ربوده بود، فرياد برآورد و مسلمانان جهان را متوجه خطري به نام صهيونيزم كرد . ايشان در همان سخنراني 2/1/42 در اعتراض به كشتار طلاب و تخريب فيضيه مي گويند: واي بر اين مملكت . واي بر اين هيئت حاكمه . واي بر اين دنيا . واي بر ما . واي بر اين علماي ساكت . واي بر اين نجف ساكت، اين قم ساكت، اين تهران ساكت، اين مشهد ساكت . اين سكوت مرگبار، اسباب اين مي شود كه زير چكمه اسرائيل به دست همين بهايي ها، اين مملكت ما، اين نواميس ما پايمال بشود . واي بر اين اسلام . واي بر اين مسلمين . اي علما، ساكت ننشينيد . نگوييد الان مسلك شيخ . 55 والله اگر شيخ حالا بود، تكليفش اين بود، امروز سكوت، همراهي با دستگاه جبار است ... 56 در حالي كه برخي از بزرگان قم به تهديدها و اشتلم هاي رژيم، پاسخ مثبت مي دهند و حتي عهد مي كنند كه ديگر اعلاميه و يا اعتراضيه اي

از آنان شنيده نشود، امام خميني كمترين همراهي را با ژريم شاه به عمل نمي آورند و حسرت سكوت و پروا را به دل آنان مي گذارند . وي گرچه به انتظار همراهي و حمايت كسي نمي نشست و گاه يك تنه به مبارزه برمي خاست، ليكن هماره علما و مراجع قم را به مبارزه دعوت مي كرد و آنان را از سكوت و يا حتي مبارزه منفي برحذر مي داشت . در كمتر سخنراني و يا پيامي است كه امام خميني از عالمان دين و بزرگان ملت نخواهد كه با همه قوا به نهضت بپيوندند و با حضور خود به رونق قيام ملي - مذهبي مردم ايران بيفزايند . از اين رو، حضور امام در هر حادثه اي به منزله حضور مردم و حوزه هاي علميه بود و همين بيش از همه بر نگراني هاي شاه و هراس او از نهضت خميني مي افزود . تا آن سال و آن روزهاي گرم و خونين، رهبري نهضت، هنوز در انحصار امام خميني نبود و طيفي از مراجع و علما، نقش رهبري قيام را ايفا مي كردند و زمزمه تقيه و مدارا سرمي دادند . امام خميني با صدور اعلاميه "شاهدوستي يعني غارتگري" فتواي حرمت تقيه و وجوب اظهار حقايق را صادر كرد . اين اعلاميه و سخنان حماسي امام در مجالس و محافل ديني، چنان محبوبيتي براي امام فراهم آورد كه همه چشم ها و دل ها را متوجه ايشان ساخت . از آن پس، وي در كانون توجهات مردم و مايه دلگرمي مبارزان و مجاهدان شد . ديگر هيچ راهپيمايي و تظاهراتي نبود كه

شعار آن "درود بر خميني" نباشد . محرم سال 42 فرارسيد . مردم هنوز داغي را كه از ماجراي فيضيه بر دل داشتند، حس مي كردند . محرم، دانشجويان را نيز به عرصه مبارزه آورده بود . با پيوستن دانشجويان به انقلاب اسلامي، تغييري نيز در شعارها پيدا شد . آنان شعار "درود بر مصدق" را به "سلام بر خميني "ضميمه كردند و بدين ترتيب به نهضت اسلامي مردم ايران، رنگ ملي را نيز افزودند . 14 خرداد سال 1342 مصادف بود با عاشوراي حسيني . جمعيت چند صدهزار نفري مردم تهران با داشتن عكس هايي از امام، سوگواري هاي خود را مايه انقلابي دادند . در همين روز، مردم تهران با نزديك شدن به كاخ مرمر (محل استقرار شاه) براي نخستين بار، شعار "مرگ بر ديكتاتور" را به طور همگاني و بلند سردادند . عصر عاشورا، امام خميني با اعلان قبلي به جمعيت انبوه عزاداران حسيني در مدرسه فيضيه پيوستند . در آن روز تاريخي، امام خميني پس از يادكرد شهداي فيضيه، سخنان مهم و مهيجي عليه شاه و اسرائيل ايراد كردند . در اين سخنراني تاريخ ساز، امام خميني توجه مردم را به روابط پنهاني شاه با اسرائيل جلب كردند و با لحني روحاني و قاطع فرمودند: آقا من به شما نصيحت مي كنم; اي آقاي شاه! اي جناب شاه! من به تو نصيحت مي كنم: دست بردار از اين كارها . آقا اغفال مي كنند تو را . من ميل ندارم كه يك روز اگر بخواهند تو بروي، همه شكر كنند ... اگر ديكته مي دهند دستت و مي گويند بخوان، در

اطرافش فكر كن ... ربط مابين شاه و اسرائيل چيست كه سازمان امنيت مي گويد از اسرائيل حرف نزنيد ... مگر شاه اسرائيلي است؟ نصيحت مرا بشنو، از روحانيت بشنو، از علماي اسلام بشنو . اسرائيل به درد تو نمي خورد . بدبخت، بيچاره! . 57 آشكار بود كه اين سخنان تند و انقلابي، چه آثاري در پي خواهد داشت . شاه بيش از هر وقت ديگر، در انظار عمومي ايران تحقير شده بود و هيچگاه تصور نمي كرد كه در دوران سلطنت او، چنين خطاب هاي تحقيرآميزي به او شود . شاه چنان برآشفته و عصباني شده بود كه نتوانست تا پايان مراسم صبر كند و دستوري ندهد . در همان شامگاه 14 خرداد، موج دستگيري ها آغاز شد و شمار بسياري از ياران و نزديكان امام روانه زندان شدند . بامداد 15 خرداد - ساعت سه نيمه شب - صدها كماندو با استفاده از تاريكي شب، پس از محاصره بيت امام، به درون خانه ريختند و امام خميني را دستگير كرده به زندان بردند . خاطراتي كه نزديكان امام از اين لحظات بيم و ترس نقل مي كنند، همگي حكايت از ايمان و اطمينان امام به راه و شيوه خود داشت . او چنان با طمانينه و سكينه قلب، حوادث را از نظر مي گذراند كه موجب شگفتي دوستان و مهاجمان شده بود . تا آن جا كه نقل مي كنند: امام پس از آن كه متوجه اضطراب و دلهره سربازان شدند، آنان را دلداري مي دادند و بر حال آنان ترحم مي فرمودند . امام را به تهران بردند . خبر دستگيري

ايشان به سرعت قم را به خشم و هيجان آورد . مردم مسلمان تهران به خيابان ها ريختند و شعار "يا مرگ يا خميني" شهر را لرزاند . نظاميان شاه، با شديدترين و بي رحمانه ترين شيوه ها قيام را سركوب كردند . شمار بسياري از علماي اصفهان، قم، مشهد و تبريز به تهران آمدند . همه مي دانستند كه رژيم درصدد انتقام از رهبر روحاني جنبش است . شاه چاره اي پيش پاي خود نمي ديد جز كشتار و خاموش كردن صداي پيشواي نهضت . دستگاه حاكم تصميم خود را گرفته بود و قصد داشت امام را پس از محاكمه اي فرمايشي - و يا حتي بدون محاكمه - اعدام كند . روزهاي سختي بر مردم ايران و مبارزان اسلامي مي گذشت . ناگاه اعلاميه اي به امضاي عالمان دين و مراجع وقت، منتشر شد . اين اعلاميه به صراحت مرجعيت امام را تاييد مي كرد و خواهان آزادي وي بود . اعلاميه به ابتكار آيت الله منتظري و امضاي مهاجرين بود و نتيجه آن شمول قانون مراجع و مصونيت ايشان از حكم مجازات اعدام، بر امام بود . رژيم، مهاجرين را تحت فشار قرار داد و از آنان خواست كه به مراكز خويش بازگردند . اما آنان بر خواست خود تاكيد ورزيدند و به استناد اعلاميه اخير، امام را مصون از هرگونه حكمي مي دانستند . بخش هايي از اين اعلاميه نجات بخش بدين قرار است: " ... حضرت آيت الله خميني - دامت بركاته - كه يكي از مراجع بزرگ تقليد شيعه و از مجاهدين عالم روحانيت مي باشند، به جرم ازخودگذشتگي

در راه حفظ قوانين قرآن و استقلال مملكت محبوس شده و به جد خود (حضرت موسي بن جعفر عليهماالسلام) تاسي كرده است . مهاجرت عموم مراجع عاليقدر از مشهد مقدس و قم و ساير شهرها و اجتماع در مركز، شاهد گويايي است از وحدت نظر و از خودگذشتگي بزرگان ديني در راه دين و قرآن ... حضرت آيت الله خميني و آيات ديگر هيچ جرمي به غير از تبليغ احكام اسلام و توجه دادن مردم به خطرهايي كه نسبت به اسلام يا مملكت پيش بيني مي شود، نداشته و ندارند ... حضرت آيت الله خميني تنها نيستند و اعتراضات شرعي و قانوني معظم له به دولت، مورد تاييد تمام علماي شيعه و ملت مسلمان ايران و جهان است ... . "58 سيل اعلاميه ها، تلگراف ها و نامه ها از سوي مراجع داخل و خارج و شخصيت هاي ملي - مذهبي، دستگاه حاكم را محاصره كرده بود . حتي مفتي اعظم الازهر مصر، مرحوم شيخ محمود شلتوت، اعلاميه اي خطاب به مسلمانان جهان منتشر كرد . ترجمه قسمتي از اين اعلاميه مهم و هوشمندانه كه در تاريخ 18 محرم 1383 صادر شده بدين قرار است: "به شما مسلمانان هشدار مي دهم، به مسلمانان همه كشورها و به ملت مسلمان ايران كه اين تجاوز و دست درازي بي شرمانه را به سادگي نگاه نكنيد و با تمام نيرو براي نجات علماي ايران از چنگال دژخيمان ديكتاتور ايران مبارزه كنيد و به ستمكاران تكيه ننماييد كه آتش (دوزخ) گريبانتان را خواهد گرفت و در برابر خدا هيچ ياوري نخواهيد داشت ... وقتي علماي ملتي از اداي نقش

خلاقه و اخلاقي خويش بازداشته شدند، حال آن ملت چگونه خواهد گشت؟ ... مسلمانان! دست تجاوز به روي علماي دين و روحانيون دراز كردن، جنايتي در حق اخلاق است و داغ ننگي بر پيشاني ملت و بر چهره بشريت" . 59 سرانجام، پس از اعتراضات و فشارهاي پي در پي از سوي مردم و مقامات عالي رتبه حوزه هاي علميه جهان، آيت الله خميني، قمي و محلاتي، در تاريخ 12 مرداد 1342 از زندان آزاد شدند، ولي در خانه اي در تهران تحت مراقبت و كنترل قرار گرفتند . بسياري از علما و مردم، مبارزه را پايان يافته تلقي كردند و از قيام و انقلاب كناره گرفتند . پس از دو ماه زندان و مراقبت، امام خميني روز 17 فروردين 43 به قم بازگشت و بدين ترتيب يكي از درخشان ترين مراحل انقلاب اسلامي، براي مدتي به خاموشي گراييد . امام خميني پس از بازگشت از تهران و استقرار در قم، خاطره 15 خرداد را گرامي داشت و فرمود: من 15 خرداد را براي هميشه، عزاي عمومي اعلام مي كنم . قيام 15 خرداد، يادآور دليري ها و رشادت جوانان مسلمان ايران در يكي از تاريك ترين دوران تاريخ كشور است . در اين قيام ديني و آزاديخواهانه، گروه هاي بسياري از مردم به نهضت پيوستند و جان و مال خويش را فدا كردند . شهيد طيب حاج رضايي و حاج اسماعيل رضايي، دو تن از شهيدان والامقام اين جنبش خونين اند . آن دو جمعيت انبوهي را از جنوب شهر تهران، همراه خود به سمت مركز آوردند و صداي "يا مرگ يا خميني" را

كه از حلقوم هزاران ايراني بر مي خاست، به گوش شاه رساندند . اين دو انقلابي جوانمرد، بعد از چندي دستگير شدند و در 11 آبان همان سال (1342) تيرباران شدند . شمار بسياري از اطرافيان و هواخواهان اين دو مبارز مسلمان، به بندرعباس تبعيد شدند . قيام پانزده خرداد، از جهات مختلف و متفاوت قابل بررسي و امحال نظر است . به عقيده بسياري از صاحب نظران، آنچه بر اهميت و فوق العادگي اين نهضت اصيل مي افزايد، نه شدت و نه گستره و نه شيوه مردم در بروز مخالفت هاي خود بود، بلكه وجهه خاص و مهم اين قيام مردمي، ماهيت ديني آن است . رژيم شاه به خوبي دريافته بود كه خطر چنداني از ناحيه ملي گرايان وي را تهديد نمي كند و آنان به چيزي بيشتر از اصلاحات نمي انديشند . آنچه او را به هراس انداخته بود، ظهور انديشه اي نو و قدرتمند در عرصه سياسي كشور بود و آن همانا شكوفايي اسلام انقلابي و انقلاب اسلامي در صحنه حيات سياسي مردم ايران بود . شايد به همين دليل، شاه در كتاب "انقلاب سفيد" مي كوشيد، ماهيت اسلامي قيام 15 خرداد را انكار كند . وي در كتاب پيش گفته مدعي مي شود رهبر اسلامي قيام "ارتباط مرموزي با حزب توده داشته و آنها بودند كه مقام او را باصطلاح معروف به عرش رسانيدند" . 60 اين در حالي است كه حزب نامبرده به پيروي از سياست كشور متبوعش (شوروي) اين قيام مردمي را محكوم و متهم به جانبداري از منافع فئودال ها كردند . بي هيچ ترديدي 15 خرداد

آغاز خونين و مبارك انقلاب اسلامي مردم ايران بود . امام خميني پس از 19 روز حبس در زندان قصر به زنداني در پادگان نظامي عشرت آباد منتقل شد . شاه از غيبت امام سؤاستفاده كرده نهضت اسلامي را به شورش كور و بلواي دشمن پسند و اقدامي وحشيانه متهم مي كند . سپس آن را نه قيامي مردمي كه تحريكي از آن سوي مرزها مي خواند و مدعي مي شود كه در اين قيام رهبر مصر، جمال عبدالناصر سهم بسزايي داشته است . وي با انتساب قيام بزرگ خرداد به بيگانگان و گاه متهم كردن آن به ارتجاع و توحش، مي كوشيد ماهيت اصيل آن آشكار نشود; زيرا او به درستي دريافته بود كه ماهيت اين قيام، هرگز استحاله نخواهد شد و دير يا زود دوباره سربرخواهد آورد و يك بار ديگر پايه هاي حكومت او را خواهد لرزاند . اتهامات شاه، هيچ كدام كارگر نيفتاد . زيرا همه ناظران و آگاهان سياسي مي دانستند كه عناصر چپ و كمونيست ها نه تنها هيچ گونه مشاركتي در اين قيام نداشتند، بلكه آن را حركتي كور و ارتجاعي و ضد اصلاحات مترقيانه شاه مي خواندند . اصالت و استقلال قيام خرداد به اندازه اي آشكار بود كه اتهام نفوذ و دخالت مصريان نيز در آن، هيچ پيامد خوشايندي براي شاه نداشت . امام خميني در همه ايامي كه در حبس بودند61 و يا تحت مراقبت به سر مي بردند، هيچ يك از سوالات بازجويان را پاسخ نگفت و در همه اين مدت كتاب هاي مربوط به تاريخ معاصر ايران - به ويژه مشروطيت - و

كتاب "تاريخ جهان" نوشته جواهر لعل نهرو را مطالعه مي كردند . مقاومت و روحيه ظلم ستيز امام، حتي در زندان و تبعيد، آخرين اميدهاي شاه را به ياس مبدل كرد . دستگاه حاكم از سويي مي كوشيد كه ايران را براي بيگانگان، به ويژه امريكا، امن و داراي ثبات نشان دهد و از ديگر سو غرور شاهنشاهي خود را سخت در معرض لطمه و خدشه مي ديد . او هرگز گمان نمي كرد كه ايران به اين سرعت و يكپارچگي عليه او بسيج شود و عالم و عامي آزادي رهبر قيامي را مطالبه كنند كه او را چنين خوار و بي مقدار كرده بود . هنگامي كه امام خميني را از زندان عشرت آباد به خانه اي در داوديه بردند، مردم تهران چون سيل بدان سوي سرازير شدند و آن منطقه نظامي را مانند نگيني در آغوش همت و ارادت خود گرفتند . آخرين حيله اي كه رژيم فريبكار پهلوي انديشيد، آن بود كه در روزنامه هاي دولتي، خبر تفاهم مراجع تقليد را با مقامات حكومتي جعل و منتشر كند . براي امام خميني مقدور نبود كه صداي اعتراض خود را به اين فتنه رياكارانه به گوش مردم برساند، اما همه آنان كه با روحيه و ثبات قدم ايشان آشنايي داشتند، مجعول بودن خبر تفاهم را دريافتند . بيانيه هاي بسياري از سوي علماي وقت منتشر شد و همگي چنين تفاهم مجعولي را تكذيب كردند . شايد موثرترين و گوياترين بيانيه در ميان همه آنچه در آن روزها منتشر شد، اعلاميه افشاگرانه و صريح آيت الله العظمي مرعشي نجفي بود . آيت الله مرعشي

در اين اطلاعيه كه مورخ 15 ربيع الاول 1383 (15/5/42) منتشر شد، جزئيات خبر مجعولي را كه روزنامه كيهان و اطلاعات در عصر 12 مرداد 42 چاپ كرده بودند، نقد كرده و پاسخ هاي روشن و متيني به محتواي دروغين آن مي دهد . 62 حملات پي درپي و اعتراض هاي مردمي، مانع از آن شد كه شاه بتواند همه آزادي هاي امام خميني را از وي سلب كند . از اين رو با اسكان امام در منزل شخصي از متدينان تهران (آقاي روغني) موافقت مي كند . اما تا روز آزادي ايشان و بازگشت به قم در شامگاه 18 فروردين 43، خانه و همه رفت و آمدهاي ساكنان آن، كاملا تحت نظارت و كنترل بود . صبح روز 19 فروردين سال 1343، طلوع خورشيد بهاري و خبر بازگشت امام به قم، كوچه و خيابان شهر را در نور و سرور فرو برد و مردم يكپارچه به خيابان ها و اطراف منزل امام ريختند . به زعم سياست بازان حكومتي، گذشت يك سال از وقايع قم و آزادي بي سر و صداي امام، پايان خوشايندي براي شاه به ارمغان مي آورد . اما مردم قم، چنان از رهبر خود استقبال كردند و جشن و سرور به راه انداختند كه بيشتر نويد "آغاز" به گوش ها مي رسيد، تا وعيد "پايان" . فيضيه را آذين بستند و كوچه و خيابان شهر را به چراغ هاي تابان و گل هاي شادان آراستند . سه روز پس از بازگشت و حضور دوباره در ميان امت وفادار، امام خميني سخناني بر زبان آوردند كه همگان را به اراده آن

بزرگمرد براي ادامه راه، اميدوار كرد . امروز جشن معنا ندارد . تا ملت عمر دارد، غمگين در مصيبت 15 خرداد است ... در سرمقاله (ي كيهان و اطلاعات) نوشته بودند كه با روحانيت تفاهم شده و روحانيت با انقلاب سفيد شاه و ملت، موافق هستند . كدام انقلاب؟ كدام ملت؟ ... خميني را اگر دار بزنند تفاهم نخواهد كرد . با سرنيزه نمي شود، اصلاحات كرد ... من از آن آخوندها نيستم كه در اينجا بنشينم و تسبيح دست بگيرم . من پاپ نيستم كه فقط روزهاي يكشنبه مراسمي انجام دهم و بقيه اوقات براي خود سلطاني باشم و به امور ديگر كاري نداشته باشم . پايگاه استقلال اسلامي اينجاست . بايد اين مملكت را از اين گرفتاري ها نجات داد ... . 63 يكي از فرازهاي مهم سخنان امام در اين سخنراني، اشاره به ريشه هاي فساد و بي ديني در ميان جوانان بود . امام در اين سخنراني فرمودند: وضع معيشت بد است كه اين همه جنايات و مفاسد كه شب و روز در روزنامه ها مي خوانيد به وجود مي آورد . 64 در همين سخنراني، امام به درآميختگي دين و سياست، اشارات روشني مي كنند و اعلام مي دارند: اسلام، براي تمام زندگي انسان، از روزي كه متولد مي شود تا موقعي كه وارد قبر شود، دستور و حكم دارد . 65 چند روز پس از اين سخنراني، امام خميني در مسجد اعظم قم، در جمع گروه كثيري از طلاب و مردم، به تهمت ها و ياوه گويي هاي دولت و رسانه هايش پاسخ گفت . اين سخنراني كه در

بيست و ششمين روز فروردين 43 ايراد گرديد، پرتوهاي روشني به نهضت اسلامي افكند و خط و مشي انقلاب را ترسيم نمود . امام خميني، خطاب به حاضران، سخناني فرمودند كه هم اينك مي توان از آنها به منشور انقلاب اسلامي و آيين نامه انقلاب ياد كرد . در اين سخنراني امام موضع خود و انقلاب را در برابر " اصلاحات"، "تمدن"، "صنعت"، "ترقي و رشد زنان"، "مساله جوانان"، "ماجراي اسرائيل"، "استعمار فرهنگي"، "قانون گرايي" و ... اعلام مي كنند . پاره هايي از اين سخنراني مهم بدين قرار است: ما را كهنه پرست معرفي مي كنند; ما را مرتجع معرفي مي كنند . جرايد خارج از ايران، آنهايي كه با بودجه هاي گزاف براي كوبيدن ما مهيا شده اند، در خارج ما را مخالف اصلاحات ... معرفي مي كنند . مخافل ترقي مملكت معرفي مي كنند . مي گويند: "آخوندها مي گويند كه برق نمي خواهيم! مي گويند طياره نمي خواهيم ... اينها مي خواهند به قرون وسطا برگردند! " ... علماي اعلام با اين زدن ها، كشتن ها، قلدري ها و ديكتاتوري ها مخالف اند . اين كهنه پرستي است؟ ... ما با آثار تمدن مخالف نيستيم، اسلام با آثار تمدن مخالف نيست ... اين افكار نوراني كه در علماي اعلام هست ... مال اسلام است ... تبعيت از همه، سربسته و دربسته همه مخازن مملكت را تحويل ديگران دادن، ارتجاع است . روي اين ارتجاع سياه ... شما كه عمال استبداد هستيد و با زور سرنيزه و قلدري با اين ملت بيچاره عمل مي كنيد، تمام قوانين را زير پاگذاشته ايد، به

تمام احكام اسلام بي اعتنايي مي كنيد، شما مترقي هستيد؟ ... شما مظاهر تمدن را وقتي كه در ايران مي آيد چنان از صورت طبيعي، خارج مي كنيد كه چيز حلال را مبدل به حرام مي كنيد . اين راديو، براي اين بساطي است كه اينها راه انداخته اند؟ ... استفاده ممالك متمدن از اين آلات جديد، همين جور است كه آقايان در اينجا استفاده مي كنند؟ ... تمام اينها به دست استعمار است كه روزنامه ها را اين طور مبتذل مي كنند تا فكر جوان ها را مسموم كنند . استعمار است كه برنامه فرهنگي ما را جوري تنظيم مي كند كه جوان نيرومند در اين مملكت نباشد ... ما با اين مظاهر مخالفيم ... ما مي گوييم دانشگاه هاي شما طوري نباشد كه برنامه هايش جوان هاي ما را بد بار بياورد . جوان هاي ما را مبارز بار بياوريد . جوان هاي ما را جوري بار بياوريد كه در مقابل استعمار ايستادگي كنند . ... ما با ترقي زن ها مخالف نيستيم . با اين فحشا مخالفيم . با اين كارهاي غلط مخالفيم . مگر مردها آزادند كه زن ها مي خواهند آزاد باشند!؟ مگر آزادمرد و آزادزن با لفظ درست مي شود؟ ... شما كارشناس نظامي از اسرائيل به اين مملكت مي آوريد . شما محصلين را از اينجا به اسرائيل مي فرستيد . ما با اينها مخالفيم ... اي مردم عالم بدانيد ملت ما با پيمان با اسرائيل مخالف است . اين ملت ما نيست . اين روحانيت ما نيست . دين ما اقتضا مي كند كه در مقابل مسلمين

با دشمن پيوند نكنيم . 66 بخش هايي از اين سخنراني، پاسخ به ياوه گويي هاي شاه بود كه در همان روزها، گفته بود: "ما كهنه پرستي و افكار ارتجاعي را مي كوبيم و ... " . امام با شجاعت بي نظيري پاسخ فرمود: "مردك باز دست از حرف هايش برنمي دارد و به افكار اسلامي نسبت كهنه پرستي و ارتجاعيت مي دهد" . اين سخنان پرشور و شجاعانه، در آن روزهاي خفقان، بازتاب ژرف و شگفت انگيزي در محافل ملي و مذهبي ايران داشت و بسياري از روشنفكران و سياستمداران كشور را به تحسين و شگفتي واداشت . 67 همين سخنان بهت آور و هيبت شكن بود كه نام و لقب "بت شكن" را برازنده رهبر از جان گذشته انقلاب، حضرت امام خميني (قدس سره الشريف) كرد و تا هميشه نام و ياد او را جاودانه نگه خواهد داشت . 15 خرداد 43، سالگشت قيام 15 خرداد 42، روزي پربار براي انقلاب اسلامي است . در اين روز امام خميني، همراه با تني چند از مراجع و علماي قم، با صدور بيانيه اي مشترك ياد و نام شهيدان آن روز بزرگ را گرامي داشتند و از مردم خواستند كه بر هوشياري و مقاومت خود بيفزايند . همچنين در اين اعلاميه، 15 خرداد، عزاي عمومي اعلام شد . امضاكنندگان بيانيه مشترك، بدين قرار بودند: روح الله موسوي خميني، محمدهادي حسيني ميلاني، شهاب الدين نجفي مرعشي و حسن طباطبايي قمي . 68 سه هفته پس از برگزاري سالگشت قيام 15 خرداد، سران نهضت آزادي كه به حمايت از قيام مردمي در خرداد 42 دست به تحركاتي

زده بودند، در دادگاه هاي نظامي شاه محاكمه و به زندان هاي طويل المدت محكوم شدند . پس از آن كه دادگاه تجديدنظر حكم حبس مجاهد نستوه آيت الله طالقاني و مهندس مهدي بازرگان را تاييد كرد، امام خميني اعلاميه اي صادر كردند كه با اين عبارات آغاز مي شد: بسم الله الرحمن الرحيم . و سيعلم الذين ظلموا اي منقلب ينقلبون . من خوف داشتم اگر در موضوع بيدادگري نسبت به حجة الاسلام آقاي طالقاني و جناب آقاي مهندس بازرگان و ساير دوستان، كلمه اي بنويسم، موجب تشديد امر آنها شود و ده سال زندان به پانزده سال تبديل گردد . اينك كه حكم جائرانه دادگاه تجديدنظر صادر شد، ناچارم از اظهار تاسف از اوضاع ايران عموما و اوضاع دادگاه خصوصا ... راي دهندگان (در دادگاه) بايد منتظر رنوشت سختي باشند . 69 شعله هاي نهضت اصلاحي مردم ايران، عليه رژيم امريكايي و مستبد شاه; همچنان با سخنراني ها، پيام ها، و نامه هاي امام افروخته تر مي شد و مردم روز به روز آگاه تر، بيدارتر و براي مبارزه با حكومت فاسد پهلوي، آماده تر مي شدند . امام خميني ضمن گرم نگه داشتن درس و بحث هاي حوزه و افاضات علمي و پرورش طلاب فاضل و مستعد، همواره سياست هاي شاه را مورد انتقاد قرار مي داد و هيچ يك از حركات مهم سياسي دستگاه از نگاه اين قائد دلسوز، مخفي نمي ماند . در اين سال ها، دانش و سياست چنان درهم آميخته شده بودند كه قم به اندازه موقعيت علمي خود، اهميت سياسي يافته بود .

مبارزه با كاپيتولاسيون و تبعيد

به تركيه شاه، از پس از كودتاي 28 مرداد، دريافته بود كه براي استمرار سلطنت و گستراندن سلطه جابرانه خود بر همه اجزا و لايه هاي دروني و بيروني كشور، چاره اي جز تكيه بر قدرت و نفوذ امريكا ندارد . همه تصميمات و راهكارهاي دولت هاي وقت، به نوعي زمينه را براي اطمينان بخشيدن به امريكا براي سرمايه گذاري هاي بيشتر و حضور فعال تر در ايران آماده مي كرد . امريكا نيز از اين موقعيت، كمال استفاده را مي برد و به كمتر از بلعيدن همه منابع موجود در ايران و تبديل ايران به بازار كالاهاي مصرفي خود و تسليحات رضايت نمي داد . براي اينكه امريكا با اطمينان بيشتري به حضور استعماري خود در ايران ادامه بدهد، كابينه علم لايحه اي را - پس از تصويب در هيات وزيران - به مجلس سنا برد كه در اصطلاحات سياسي، از آن به "كاپيتولاسيون" ياد مي كنند . اين لايحه ننگين كه براي همه مستشاران و ديگر اتباع امريكايي، مصونيت قضايي و سياسي ايجاد مي كرد، در تاريخ 14 مهر 1343 در مجلس پيش گفته با 73 راي موافق و 63 راي مخالف به تصويب رسيد . رژيم شاه مي دانست كه پخش اين خبر، چه مخالفت هايي را برخواهد انگيخت و بسا پيش بيني كرده بود كه رسيدن خبر تصويب لايحه به امام خميني چه واكنش انقلابي و تندي در پي خواهد داشت . از اين رو از پخش خبر آن جلوگيري كرد و اجازه درج آن را در مطبوعات نداد . اما مجله داخلي مجلس شورا، پس از گذشت چند روز از

تصويب لايحه به دست رهبر بزرگ انقلاب اسلامي رسيد و ايشان در كمال تاثر و تاسف، متن كامل سخنراني ها و گفتگوهايي را كه ميان نمايندگان مجلس و رئيس دولت، رد و بدل شده بود، مطالعه كردند . 70 امام خميني به فراست دريافت كه اين لايحه بيگانه پسند، همه موانع حقوقي و قانوني را براي حضور نيروهاي امريكايي در ايران و تضمين امنيت آنان برمي دارد . رژيم شاه، آماده برگزاري مراسم و جشن هاي پرهزينه چهارم آبان (سالروز تولد محمدرضا) مي شد . اين جشن هاي فرمايشي، هرساله با صرف مخارج گزاف به بودجه كشور تحميل مي شد و كسي را ياراي كناره جستن از آن نبود . شور و شعفي دروغين، كوچه و خيابان هاي شهر را زير زرق و برقي دلخراش فرو برده بود . امام خميني نيز تصميم گرفت كه در همان روز (چهارم آبان) كه مصادف شده بود با سالروز ميلاد خجسته حضرت زهرا - سلام الله عليها - و ولادت خودشان، براي مردم سخنراني كند و پرده از اين آخرين دستاورد انقلاب شاه و ميهن! بردارد . خبر سخنراني به اكثر شهرها رسيد و گروه هاي بسياري از مردم، خود را براي حضور در قم و شنيدن سخنان رهبر خود، به قم رساندند . شاه، براي بازداشتن امام از ايراد سخنراني، نماينده اي به بيت معظم له فرستاد، ولي امام او را نپذيرفت و همچنان بر اراده خود پاي عزم فشرد . در آن روز تاريخي، امام خميني با چهره اي برافروخته و متاثر، در ميان هزاران نفر از مردم مومن و انقلابي كشور، حاضر شدند و سخنان

شورانگيز خود را با ذكر آيه استرجاع (انالله و انااليه راجعون) آغاز كردند . من تاثرات قلبي خودم را نمي توانم اظهار كنم . قلب من در فشار است . از روزي كه مسائل اخير ايران را شنيدم، خوابم كم شده، (گريه حضار) ناراحت هستم، قلبم در فشار است . من با تاثرات قلبي، روزشماري مي كنم: چه وقت مرگ پيش بيايد . (گريه شديد حضار) . ايران ديگر عيد ندارد . عيد ايران را عزا كردند . عزا كردند و چراغاني كردند . عزا كردند و دسته جمعي رقصيدند . ما را فروختند، استقلال ما را فروختند، باز هم چراغاني كردند، پايكوبي كردند . اگر من به جاي اينها بودم، اين چراغاني ها را منع مي كردم . مي گفتم بيرق سياه بالاي سر بازارها بزنند، بالاي سر خانه ها بزنند، چادر سياه بالا ببرند . عزت ما را پايكوب كردند، عظمت ايران از بين رفت، عظمت ارتش ايران را پايكوب كردند . قانوني به مجلس بردند كه در آن، اولا ما را ملحق كردند به "پيمان وين" و ثانيا الحاق كردند به آن: كه تمام مستشاران نظامي امريكا ... . 71 سخنان آگاهي بخش و تاثرانگيز و بريده بريده امام، هر بار با فرياد و شيون حاضران همراه مي شد . امام در اين سخنراني، با ساده ترين بيان معناي حقيقي اين لايحه را براي مردم توضيح دادند . پس از آن از گرفتاري ها و مشكلات مردم سخن گفتند و يادآور شدند كه همه مشكلات ما از امريكا است . امريكا از انگليس بدتر، انگليس از امريكا بدتر، شوروي از هر دو

بدتر، همه از هم بدتر و همه از هم پليدترند . ليكن امروز سر و كار ما با امريكاست ... امروز تمام گرفتاري ما از امريكاست . تمام گرفتاري ما از اسرائيل است، اسرائيل هم از امريكاست، اين وكلا (كه به كاپيتولاسيون راي دادند) هم از امريكا هستند . اين وزرا هم از امريكا هستند، همه دست نشانده امريكا هستند، چرا در مقابل آن نمي ايستند، داد بزنند؟ 72 يكي ديگر از محورهاي سخنان امام در روز تاريخ ساز، دعوت ايشان از علما و روحانيون براي حضور در صحنه هاي سياسي كشور بود . اعلام خطرهاي امام در اين سخنراني، آن چنان جدي و صادقانه بود كه حجت را بر همگان تمام كرد و از آن پس جماعت روحاني را با همين محك (توجه به اعلام خطرهاي امام) مي سنجيدند . اي علماي ايران! اي مراجع اسلام! من اعلام خطر مي كنم . اي فضلا! اي طلاب! اي حوزه هاي علميه! اي نجف! اي قم! اي مشهد! اي تهران! اي شيراز! من اعلام خطر مي كنم . من تمام روحانيين را تعظيم مي كنم . من بار ديگر دست تمام روحانيين را مي بوسم . آن روز (ماجراي 15 خرداد) اگر دست مراجع را بوسيدم، امروز دست كاسب را هم مي بوسم . (گريه و احساسات شديد مردم) . 73 در همين سخنراني، امام خميني براي چندمين بار، توجه حكومت را به قانون جلب مي كنند و از همه مي خواهند كه دست كم به قانون اساسي كشور كه از زمان مشروطه در ايران معمول بوده است، عمل كنند . استناد امام به قانون اساسي

مشروطه و اعتراض ايشان به استنكاف شاه از عمل بدان، از فراست و آشنايي امام با شيوه مبارزه سياسي خبر مي داد . وي در عين آنكه با شجاعانه ترين لحن با شاه سخن مي گفت، از راهكارهاي قانوني نيز غافل نشده و انگشت نقد بر يكي از اساسي ترين و عميق ترين ضعف هاي حكومت پهلوي نهاد: به حسب نص قانون، طبق اصل دوم متمم قانون اساسي، تا مجتهدين در مجلس نظارت نداشته باشند، قانون هيچ اعتباري ندارد . از اول مشروطه تا به حال، كدام مجتهد نظارت داشته است؟ اگر پنج نفر مجتهد در اين مجلس بود، حتي اگر يك روحاني در اين مجلس بود، تو دهن اينها مي زد، نمي گذاشت اين كار انجام شود، مجلس را به هم مي زد . 74 امام خميني به اين سخنراني آگاهي بخش و صريح، بسنده نكردند و در همان روز (4 آبان 1343) بيانيه اي صادر كردند . در اعلاميه، راي مجلس به كاپيتولاسيون، راي به اسارت ايران و ايراني قلمداد شده است و از آن به "سند بردگي ملت ايران" نام مي برند . اين اعلاميه به قدري صريح و به دور از مجامله و ابهام گويي و كمترين مماشات است كه شاه را بر سر دوراهي قرار داد: يا خود در ايران بماند و يا امام خميني . فراز كوتاهي از اين اعلاميه بدين قرار است: اكنون من اعلام مي كنم كه راي ننگين مجلسين، مخالف اسلام و قرآن است و قانونيت ندارد، مخالف راي ملت مسلمان است، وكلاي مجلسين، وكيل ملت نيستند، وكلاي سرنيزه هستند . راي آنها در برابر ملت

و اسلام و قرآن، هيچ ارزشي ندارد و اگر اجنبي ها بخواهند از اين راي كثيف سؤاستفاده كنند، تكليف ملت تعيين خواهد شد ... بر ملت ايران است كه اين زنجيرها را پاره كنند، بر ارتش ايران است كه اجازه ندهند چنين كارهاي ننگيني در ايران واقع شود ... اين دولت را ساقط كنند . وكلايي كه به اين امر مفتضح راي دادند، از مجلس بيرون كنند ... . 75 افشاگري امام خميني عليه احياي رژيم كاپيتولاسيون كه بازمانده از سنت هاي استعماري در قرن نوزدهم بود، ايران را در آستانه قيامي ديگر قرار داد . اما رژيم شاه با بهره گيري از تجربه هاي پيشين خود، بويژه ماجراي 15 خرداد 42، با همه قوا و تمهيداتي كه از پيش انديشيده بود، دست به كار شد . غير از اين، قيام آبان، تفاوت ديگري نيز با نهضت 15 خرداد داشت: در قيام 15 خرداد، تقريبا همه مراجع و نامداران حوزه به ميدان آمده بودند و با همه توان و نفوذي كه داشتند، قيام مردمي 15 خرداد را ياري و پشتيباني كردند . اما در مدت يك سالي كه گذشته بود، برخي از رهبران نهضت به مصلحت گرايي و محافظه كاري گراييده بودند و كمتر گفتار و رفتارهاي انقلابي، از آنان سر مي زد . مبارزه دوباره و جديد امام عليه رژيم وابسته پهلوي، اين بار با مشكلات بيشتري رو به رو بود: از سويي شاه و همدستانش مجرب تر از پيش عمل مي كردند و از سوي ديگر حوزه هاي علميه، آن وحدت و همدلي سابق را نداشتند . اين اختلاف، و آن اتحاد، دست

شاه را براي شدت عمل و تصميم هاي خطرناك باز مي كرد . شاه هم به دليل حمايت هاي بيشتر امريكا و هم از سر كينه و بغضي كه از امام به دل داشت، و هم به دليل احساس ايمني از شورش يكپارچه حوزه ها، اين بار تصميم گرفت امام را به خارج از كشور تبعيد كند . ارتشبد سابق حسين فردوست كه از نزديكان شاه و دربار پهلوي بود، در خاطرات خود، مي نويسد: "اين تصميم (تبعيد امام به تركيه) پس از چند روز مطالعه، به دستور مستقيم امريكا بود . "76 نويسنده كتاب "حديث بيداري" ماجراي تبعيد امام را به تركيه اين چنين گزارش مي كند: " سحرگاه 13 آبان 1343 دوباره كماندوهاي مسلح اعزامي از تهران، منزل امام خميني را در قم محاصره كردند . شگفت آنكه قت بازداشت، همانند سال قبل، مصادف با نيايش شبانه امام خميني بود . حضرت امام، بازداشت و به همراه نيروهاي امنيتي مستقيما به فرودگاه مهرآباد تهران اعزام و با يك فروند هواپيماي نظامي كه از قبل آماده شده بود، تحت الحفظ مامورين امنيتي و نظامي به آنكارا پرواز كرد . عصر آن روز، ساواك، خبر تبعيد امام را به اتهام اقدام عليه امنيت كشور! در روزنامه ها منتشر ساخت . علي رغم فضاي خفقان، موجي از اعتراضها به صورت تظاهرات در بازار تهران، تعطيلي طولاني مدت دروس حوزه ها و ارسال طومارها و نامه ها به سازمان هاي بين المللي و مراجع تقليد جلوه گر شد" . "آيت الله حاج آقا مصطفي خميني نيز در روز تبعيد امام بازداشت و زنداني شد و پس از

چندي در 13 ديماه 1343 به تركيه نزد پدر تبعيد گرديد . دوران تبعيد امام در تركيه بسيار سخت و شكننده بود . حضرت امام حتي از پوشيدن لباس روحانيت در آنجا ممنوع شده بود . اما هيچ يك از فشارهاي رواني و جسمي نتوانست آن حضرت را وادار به سازش كند . محل اقامت اوليه امام، هتل بولوار پالاس آنكارا بود . فرداي آن روز براي مخفي نگاه داشتن محل اقامت ، امام را به محلي واقع در خيابان آتاتورك منتقل كردند . چند روز بعد (21 آبان) براي منزوي تر ساختن ايشان و قطع هرگونه ارتباطي، محل تبعيد را به شهر بورسا واقع در 46 كيلومتري غرب آنكارا نقل مكان دادند . در اين مدت امكان هرگونه اقدام سياسي از امام خميني سلب شده و ايشان تحت مراقبت مستقيم مامورين اعزامي ايران و نيروهاي امنيتي تركيه قرار داشت" . 77 اقامت امام خميني در تركيه يازده ماه به درازا كشيد . شاه اين غيبت اجباري را مغتنم شمرد و همه آن اقدامات شومي كه از بيم امام تعطيل و يا به تعويق انداخته بود، به مرحله اجرا گذاشت . همچنين شاه توانست، بقاياي مقاومتي را كه اينك رهبر خود را از دست داده بود، سركوب كند و درجه اختناق و استبداد را در كشور به بالاترين حد خود برساند . در اين مدت، مردم و عالمان حوزه از حال امام خبرهاي روشن و شفافي نداشتند . پس از اصرار مراجع و فشار مردم، رژيم دو سه بار مجبور شد كه با اعزام نمايندگاني از جانب علما براي كسب خبر از حال امام و

اطمينان از سلامت ايشان موافقت كند . امام نيز طي چندين نامه به خويشان و علماي حوزه با كنايه و اشاره و گاه در قالب دعا، همگان را از عزم خود براي ادامه مبارزه با رژيم شاه آگاه كرد . در همين نامه ها بود كه امام خواستار ارسال كتابهاي دعا و فقهي شدند . در اين مدت، اگرچه ايران رهبري نستوه و آگاه را از دسترس خود، بيرون مي ديد، اما اين فرصت براي امام فراهم آمده بود كه دست به تاليف يكي از ماندگارترين آثار فقهي در عصر حاضر بزنند . كتاب "تحرير الوسيله" در همين ماههاي معدود اقامت در تركيه نگاشته شد و اين درس بزرگي است براي همه آنان كه گاه كاري را بهانه تعطيل كردن كاري ديگر مي كنند . تاليف و نگاشتن، در آن روزهاي سرد و مضطرب تنها از عهده قلم عالمي برمي آمد كه در سخت ترين شرايط روحي و جسمي، قوت قلب و اطمينان خاطر خود را از كف نداده باشد . تحريرالوسيله، اگرچه خود كتابي فقهي است، نحوه تاليف و شرايط مولف آن، درس بزرگ اخلاقي براي همه حوزويان و هر دانش پژوه ديگري است . افزون بر اين، تحريرالوسيله در شمار نخستين كتابهايي است كه فتاواي مرجعي را در باب مسائل مهمي چون احكام جهاد، دفاع، امر به معروف و نهي از منكر و برخي ديگر از مسائل روز، در خود جاي داده است . درباره اين كتاب در بخش "آثار امام" بيشتر سخن خواهيم گفت . پانوشتها: 1 . خمين: شهري است در جنوب شرقي استان مركزي ايران (اراك) كه بيش از 1500

سال پيشينه دارد . به اين شهر و روستاهاي اطرافش، كمره نيز مي گفتند . از اين رو امام خميني در پاي بعضي از اعلاميه هاي خود "خميني كمره اي" امضا مي كردند . 2 . قادري، سيدعلي . خميني روح الله (زندگينامه امام خميني براساس اسناد و خاطرات و خيال) موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره) . 3 . بعدها بنا به وصيت آن مرحوم جنازه اش را به جوار حرم علوي در نجف انتقال دادند . 4 . همزمان با اعدام قاتل سيد مصطفي، مظفرالدين شاه همراه صدراعظم خود به سفر خارج رفت . 5 . برابر با 24 سپتامبر 1902 ميلادي . 6 . ر . ك: مجله ندا، بهار 1369، مصاحبه با خواهر رضاعي امام، ص 140 . 7 . از ميان اسناد بايگاني آية الله پسنديده، يك شماره از روزنامه "ادب" بيرون آمد كه حكايت قتل پدر و قصاص قاتل را گزارش كرده بود . 8 . در ميان سخنان امام تحليلهاي بسياري درباره نهضت مشروطيت وجود دارد كه نشان از اهميت اين نهضت در چشم و دل امام دارد: از جمله ر . ك: صحيفه نور، ج 1، ص 255 - 266 . 9 . قادري 165 . 10 . همان، ص 153 . 11 . قادري، سيدعلي . خميني روح الله، ج 1، ص 185 . 12 . ج 3، ص 9 . 13 . قادري، سيدعلي، خميني، روح الله ، ج 1، ص 234 . 14 . همان، ص 3 - 234 . 15 . اراك، اينك مركز استان مركزي است و شهري صنعتي كشاورزي

است . آن هنگام كه امام خميني به اين شهر هجرت كردند، نزديك به صد سال از بناي جديد آن مي گذشت . در آن زمان بيشتر به سلطان آباد يا عراق شهرت داشت; تا اين كه هيات وزيران در سال 1314 ه . ش نام آن را به اراك تغيير داد . معمولا عراق - و يا اراك - به منطقه اي بزرگ گفته مي شود كه به طور متوسط نج شهر مهم و بيش از سيصد روستا داشته باشد - در قديم براي آن كه نام اين منطقه با عراق عرب، اشتباه نشود، از او به عراق عجم ياد مي كردند . در فرهنگ معين آمده است: "اراك در سال 1240ه . ق . به توسط يوسف خان معروف به گرجي در زاويه جنوب غربي دشت فراهان بنا شده است" . (معين، ج 5، ص 114) . 16 . قادري، سيدعلي، خميني روح الله، ج 1، ص 278 . با تغيير و تلخيص . 17 . قم، شهري است تاريخي كه نامش در روايات آمده است . بزرگترين شرافت و امتياز اين شهر، استقبال از دختر موسي بن جعفر - عليه السلام - و نگهداري جسم او در خاك خود هست . بنا به نقل تاريخ حضرت معصومه - سلام الله عليها - در مسير رفتن به سوي خراسان براي ديدن برادر معصومش حضرت امام رضا - عليه السلام - در ساوه بيمار شد . از همراهان خواست كه او را پيش از مرگ به قم برسانند تا در همان جا خداي خود را ديدار كند . بنا به نقل روايتي در سفينة

البحار، ج 2، ص 446، امام موسي بن جعفر (ع) فرموده اند: "مردي از قم مردم را به حق و آزادي فرا مي خواند و مردم كه اراده اي نيرومند و تصميمي فولادين دارند، دعوتش را پاسخ مي گويند و گرد او حلقه مي زنند . آنان از حوادث و ناملايمات هراسناك نمي شوند و از تلاش و مجاهدت به ستوه نمي آيند ... " . سن حضرت معصومه - سلام الله عليها - هنگام وفات در قم، هيجده سال بوده است . 18 . صحيفه نور، ج 1، ص 255 - 266 . 19 . صحيفه نور: ج 1، ص 261; كوثر: ح 2، ص 56 . 20 . به گفته خود او، دليل امتناعش از قبول اين درخواست، بي رغبتي و نارضايتي از زندگي در قم بوده است; گويا ايشان به زندگي در تهران كنار خانواده اش راضي تر و خشنودتر بوده است . 21 . قادري، سيدعلي، خميني روح الله: ج 1، ص 430 . 22 . انصاري، حميد - حديث بيداري: ص 26 . 23 . ر . ك: پيام رهبر معظم انقلاب به يادواره فقهي آية الله العظمي بروجردي، در سال 1370 . اين يادواره به مناسبت گذشت سه دهه از ارتحال آن فقيه بزرگوار در بروجرد برگزار شد . 24 . ر . ك: آينه پژوهش، سال دوم، شماره اول (خرداد و تير 1370)، مقاله "روش فقهي مصلح بزرگ آيت الله العظمي بروجردي" به قلم ابوالفضل شكوري، ص 30 - 7 . 25 . همان، 17 . 26 . پس از پايان يافتن بناي مدرسه خان، برنامه درسي منظمي

براي آن تنظيم مي شود كه در آن فراگيري زبان انگليسي نيز گنجانده شده بود ... وقتي آن را (آيت الله بروجردي) ديد، گفت: "اگر كسي يك زبان بداند، يك آدم، اگر دو زبان بداند، دو آدم و اگر سه زبان بداند، سه آدم است . " ر . ك: مجله حوزه، مرداد - آبان 1373، ص: 167 . 27 . مجله اطلاعات هفتگي، 18 فروردين 1340، شماره 1017 . به نقل از آينه پژوهش ، شماره خرداد و تير 1370، ص 11و10 . 28 . "امام خميني در تعقيب هدفهاي ارزشمند خويش در سال 1328 خورشيدي ، طرح اصلاح اساسي ساختار حوزه علميه را با همكاري آية الله مرتضي حائري تهيه و به آيت الله بروجردي پيشنهاد داد . اين طرح از سوي شاگردان امام و طلاب روشن ضمير حوزه مورد استقبال و حمايت قرار گرفت، ولي مخالفتها و كارشكني بدان پايه رسيد كه آيت الله بروجردي برخلاف نظريه اوليه و تمايل قلبي از انجام آن منصرف شد . " (ر . ك: انصاري، حميد، حديث بيداري، ص 27) . 29 . تقريرات درس اصول آيت الله العظمي بروجردي، از اول مباحث اصول تا ظن . (بين سالهاي 1364 تا 1369 ه . ق) . 30 . دائرة المعارف تشيع، ج 7، ص 267 . 31 . روحاني، سيد حميد: بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني، ج 1، ص 102 . 32 . انصاري، حميد: حديث بيداري، ص 29 . 33 . آيت الله كاشاني نيز از لبنان (محل تبعيد) طي پيامي با اين تصميم شاه مخالفت كردند . رك: حديث بيداري، ص

32 . 34 . مجله تاريخ و فرهنگ معاصر، شماره 6و7، ص 155 . 35 . صحيفه نور، ج 12، ص 248 36 . همان، ج 18، ص 181 . 37 . پارسانيا، حميد: حديث پيمانه، ص 277 . 38 . يك صد سال مبارزه روحانيت، ص 79، و صحيفه نور، ج 16، ص 91 . 39 . تحرير تاريخ شفاهي انقلاب اسلامي، ص 150 . 40 . صحيفه نور، ج 1، ص 15 . 41 . جنبش مخالفت با لايحه انجمنهاي ولايتي و ايالتي به نهضت دوماهه شهرت يافت . 42 . صحيفه نور، ج 1، ص 33 . 43 . محمدحسن رجبي، زندگينامه سياسي امام خميني، ص 177 . 44 . صحيفه نور، ج 1، ص 40 . 45 . صحيفه نور، ج 1، ص 16 . 46 . براي آگاهي از نظر كمونيستها درباره قيام 15 خرداد، رجوع كنيد به: حميد روحاني، بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني، ج 1، ص 515 . 47 . محمدحسن رجبي، زندگينامه سياسي امام خميني، ج 1، ص 181 . 48 . همان . 49 . ايران و تاريخ، ص 2 و 341 . به نقل از زندگينامه سياسي امام خميني . ص 183 . 50 . همان . 51 . صحيفه نور، ج 1، ص 59 و 60 . 52 . همان، ص 63 . 53 . همان، ص 46 . 54 . حميد روحاني، بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني، ج 1، ص 398 تا 450 . 55 . مراد امام اين بوده است كه نگوييد الان هم بايد به روش شيخ

عبدالكريم حائري عمل كرد و ساكت بود . از جملات بعدي امام چنين برمي آيد كه اگر در زمان مرحوم شيخ عبدالكريم حائري، سكوت جايز و لازم بوده است، الان شرايط فرق كرده و نبايد سكوت كرد . 56 . صحيفه نور، ج 1، ص 72 . 57 . صحيفه نور، ج 1، ص 91 - 94 . 58 . حميد روحاني، بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني، ج 1، ص 4 و 543 . 59 . همان، ص 534 و 535 . 60 . همان، ص 513 . 61 . 19 روز در زندان قصر و سپس در زندان پادگان نظامي عشرت آباد تا هنگام انتقال به خانه اي كه در كنترل نيروهاي امنيتي و انتظامي بود . 62 . متن اين اعلاميه در كتاب "بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني"، ج 1، ص 586 و 587 درج گرديده است . 63 . صحيفه نور، ج 1، ص 101 - 98 . 64 . همان . 65 . همان . 66 . همان، ص 117 - 102 . 67 . بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني، ج 1، ص 668 . 68 . صحيفه نور، ج 1، ص 83 . 69 . بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني، ج 1، ص 692 . 70 . همان، ص 708 . 71 . همان، ص 716 . 72 . همان، ص 724 . 73 . همان، ص 720 . 74 . همان، ص 725 . 75 . صحيفه نور، ج 1، ص 153 - 149 . 76 . حسين فردوست، ظهور و

سقوط پهلوي، انتشارات اطلاعات، ص 516 . 77 . حميد انصاري، حديث بيداري، ص 66 و 65 .

شرحي بر دعاي سحر 12/9/1309: ولادت آقا مصطفي، فرزند ارشدشان 7/4/1314: نامه عرفاني به آقاميرزا جواد همداني (همت) 27/11/1317: نامه اسرار عرفاني به آقا سيد ابراهيم خويي 5/12/1317: پايان نگارش كتاب شرح چهل حديث 1322: پايان نگارش كتاب كشف الاسرار در رد كتاب اسرار هزار ساله 15/2/1323: نگارش نخستين اعلاميه سياسي كه در كتابخانه وزيري يزد موجود است. 30/5/1323: پايان نگارش شرح حديث جنود عقل و جهل 24/12/1324: ولادت احمدآقا، دومين پسر ايشان 1328: استفسار از آية الله العظمي بروجردي درباره تشكيل مجلس مؤسسان 7/7/1328: مصوبه تعيين هياتهاي رسيدگي به امور طلاب و امتحانات حوزه 23/3/1330: پايان نگارش «رساله الاستصحاب » 6/4/1330: پايان نگارش «رساله في التعادل و الترجيح » 28/3/1331: پايان نگارش «رساله در طلب و اراده » دي 1331: مصاحبه با مجله ترقي درباره ضرب و شتم مردم و طلاب به دست ماموران 11/2/1333: پايان نگارش «رسالة في التقيه » 19/5/1333: پايان نگارش جلد اول الطهارة 5/8/1335: پايان نگارش جلد دوم الطهارة 22/12/1335: پايان نگارش جلد سوم الطهارة 7/8/1336: پايان نگارش جلد دوم مكاسب محرمه 25/4/1337: پايان نگارش جلد چهارم الطهارة 10/1/1340: ارتحال حضرت آية الله العظمي بروجردي 12/6/1341: سخنراني در مخالفت با اسراييل و بهاييها 14/7/1341: تصويب لايحه ضد اسلامي و ضد قانون اساسي انجمنهاي ايالتي و ولايتي شامل 92 ماده و 17 تبصره، در هيات دولت اسدالله علم 16/7/1341: تشكيل جلسه مراجع تقليد قم، به همت امام خميني، براي اعلام مخالفت با اين لايحه 17/7/1341: تلگراف معظم له به محمدرضا پهلوي در مخالفت با اين لايحه 28/7/1341: تلگراف ايشان به اسدالله علم 6 و 14/8/1341: سخنراني درباره ضرورت لغو اين لايحه

15/8/1341: تلگرافهاي جداگانه به محمدرضا پهلوي و اسدالله علم در اعتراض عملكرد نخست وزير و عدم تقيد او به نصيحت علماي اسلام در لغو مصوبه فوق 2 و 9/9/1341: سخنراني درباره ضرورت لغو لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي 11/9/1341: لغو لايحه فوق با اعلام رسمي دولت 11/9/1341: سخنراني و پيام معظم له درباره لغو اين لايحه 2/11/1341: مخالفت ايشان با رفراندم اصول ششگانه انقلاب باصطلاح سفيد، كه در قانون اساسي پيش بيني نشده بود. 3/11/1341: دو پيام و سخنراني درباره حمله ماموران ساواك به مدرسه فيضيه و محاصره منازل آقايان خوانساري و بهبهاني و ضرورت عزل نخست وزير 22/12/1341: دو پيام درباره اعتراض به زير پا گذاشتن احكام اسلام و اعلام عزاي عمومي نوروز 29/12/1341: سخنراني درباره توطئه هاي استعمار و مسئوليت علما 2/1/1342: سخنراني در ضرورت صبر در برابر مصايب به دنبال حمله ماموران به مدرسه فيضيه قم 13/1/1342: پيام به علماي تهران در استيضاح اسدالله علم (نخست وزير) 10/2/1342: سخنراني براي اعضاي انجمن اسلامي دانشگاه تهران درباره ماهيت اصلاحات ارضي 12/2/1342: سخنراني و پيام در افشاي جنايات حكومت پهلوي و ارزيابي قيام ملت 13/3/1342: سخنراني معروف به عصر عاشورا معظم له 15/3/1342: دستگيري و اعزام سريع ايشان به تهران و حبس در باشگاه افسران و سپس در زندان قصر، كه به قيام پانزده خرداد و سركوب وحشيانه مردم انجاميد. 25/3/1342: پرهيز امام خميني از پاسخگويي در بازجويي معظم له در زندان قصر به علت عدم استقلال قضايي در ايران 4/4/1342: حبس در بازداشتگاه پادگان عشرت آباد 11/5/1342: اقامت تحت الحفظ ايشان در داووديه تهران و از آنجا به منزل آقاي روغني در قيطريه

18/1/1343: ورود به قم، پس از رفع حصر، و پيام در تاسف از تسلط اسراييل و عمالش بر ايران 21 و 26/1/1343: سخنراني در رد تفاهم با رژيم و توطئه هاي حكومت پهلوي و تكليف اسلامي در مقابله با آن 15/3/1343: انتشار اعلاميه مشترك با مراجع تقليد قم به مناسبت سالگرد قيام پانزده خرداد 18/6/1343: سخنراني معظم له درباره توطئه هاي استعماري در ممالك اسلامي 4/8/1343: سخنراني و پيام بر ضد اعمال كاپيتولاسيون در ايران 13/8/1343: دستگيري و تبعيد معظم له به آنكارا 19/8/1343: تفويض وكالت و وصايت به حاج آقا مصطفي 21/8/1343: اقامت در شهر بورسا، در 460 كيلومتري آنكارا، و آغاز نگارش كتاب تحريرالوسيله، كه 2 جلد است و يك سال طول كشيد 13/10/1343: دستگيري دوم حاج آقا مصطفي و تبعيد ايشان نزد پدر بزرگوارشان 13/7/1344: تبعيد به عراق، با ورود به بغداد و حركت به شهر كاظمين 15/7/1344: حركت از كاظمين به سامره 16/7/1344: حركت به كربلا، در ميان استقلال باشكوه علما و مردم 23/7/1344: ورود به نجف با استقبال بي نظير مراجع تقليد و علماي اعلام و مردم كه به تدريس در حوزه علميه اين شهر انجاميد. 23/8/1344: سخنراني درباره وظيفه سران كشورهاي اسلامي و مسئوليت علما 26/1/1346: نامه سرگشاده به امير عباس هويدا درباره خيانتهاي شاه و دولت 17/3/1346: پيام به سران دولتهاي اسلامي در تحريم روابط تجاري و سياسي با اسرائيل، به دنبال جنگ رژيم صهيونيستي با كشورهاي اسلامي معروف به جنگ شش روزه يا ژوئن 17/6/1346: سخنراني درباره توطئه رژيم پهلوي براي نابودي اسلام 20/1/1347: سخنراني در جمع دانشجويان دانشگاه بصره درباره توجه به تعاليم اسلام 6/6/1347: نامه

به جمعي از مبارزان فلسطيني درباره اجازه صرف وجوهات در راه مبارزه با اسرائيل 19/7/1347: مصاحبه با نماينده الفتح درباره وجوب مبارزه با اسرائيل 14/8/1347: نامه به حجت الاسلام سعيدي درباره لزوم براندازي سلسله پهلوي 11/10/1348: پيام به انجمنهاي اسلامي دانشجويان فارسي زبان در اروپا درباره خيانت استعمار و ضرورت توجه به اسلام 1/11/1348: آغاز تدريس سلسله درسهاي ولايت فقيه (حكومت اسلامي) 19/3/1349: نامه به حاج احمد آقا درباره پرهيز از ورود به مسائل مرجعيت، پس از ارتحال آيت الله العظمي حكيم 20/4/1349: نامه به فضلا و محصلين حوزه هاي علميه در مورد هجوم سرمايه داران امريكايي به ايران 27/4/1349: نامه به انجمنهاي اسلامي دانشجويان در اروپا درباره مقابله با تبليغات ضد اسلامي بهمن 1349: پيام به زائران بيت الله الحرام درباره مسلمانان فلسطين و افشاي جنايتهاي رژيم پهلوي 1/4/1350: سخنراني درباره جنايتهاي حكومت پهلوي، جشنهاي شاهنشاهي و وجوب قيام علما 21/8/1350: پيام به ملت ايران درباره نغمه هاي استعماري و ضرورت مقابله با توطئه هاي حكومتي 2/10/1350: تلگراف به احمد حسن البكر، رئيس جمهور عراق، درباره خشونت ماموران عراقي بر ضد ايرانيان مقيم عراق و سخنراني درباره احتمال مهاجرتشان به لبنان 2/4/1351: پايان نگارش جلد سوم كتاب البيع 17/5/1351: پيام به دانشجويان مسلمان مقيم خارج درباره تلاش براي پيشبرد آرمانهاي اسلام 20/6/1351: پيام به ملت و علماي ايران در تشريح ستمكاريهاي رژيم پهلوي 19/7/1351: پيام به عموم مسلمين و دولتهاي اسلامي و عربي درباره مصيبتهاي جانگداز فلسطين 24/12/1351: پيام به انجمنهاي اسلامي دانشجويان مقيم خارج درباره دسيسه هاي حكومت پهلوي 5/1/1352: پيام به ملت ايران درباره جشنهاي 2500 ساله شاهنشاهي 16 و 17 و

22/7/1352: پيامهاي جداگانه به سران دولتهاي اسلامي و ملتهاي مسلمان ايران و جهان درباره جنگ سوم عربها و اسرائيل (معروف به جنگ رمضان يا اكتبر) ، كه از 14 مهر آغاز شده بود. 26/3/1353: پايان نگارش جلد چهارم كتاب البيع 14/9/1353: بيانات خطاب به فرماندار نجف درباره اقدام رژيم عراق برضد انقلابيون 21/12/1353: پيام به ملت مسلمان ايران درباره تحريم شركت در حزب رستاخيز 2/4/1354: تلگراف به احمد حسن البكر در اعتراض به اخراج علماي ايراني از عراق 20/4/1354: پيام به ملت ايران در تاسف از سركوب مردم و حيله هاي حكومت پهلوي 30/6 و 2/7/1354: پيامهاي جداگانه اتحاديه هاي انجمنهاي اسلامي دانشجويان در اروپا و امريكا و كانادا درباره مقاومت مردم و نويد پيروزي و رشد سياسي ملت 25/2/1355: پايان نگارش جلد پنجم كتاب البيع 1355: انفاركتوس در نجف 3 و 4/5/1356: پيامهاي جداگانه به انجمنهاي اسلامي دانشجويان در اروپا و امريكا و كانادا در افشاي جنايات رژيم پهلوي و اسلامي نبودن اقدامات آن 6/7/1356: هشدار به روحانيون حوزه علميه نجف نسبت به برداشتهاي غلط از احكام اسلامي و اعمال حكومتي 1/8/1356: صدور اعلاميه به مناسبت شهادت حاج آقا مصطفي 10/8/1356: سخنراني درباره قدرت روحانيت و خدمات علما و ضرورت همبستگي روحاني و دانشگاهي 21 و 25/8/1356: پيام به علما و ملت ايران و پاسخ به تسليت دانشجويان خارج كشور و مسلمانان ايران و جهان درباره شهادت حاج آقا مصطفي و ادامه مبارزه بر ضد رژيم پهلوي و تلاش براي نجات اسلام 18/9/1356: نگارش وصيتنامه جديد و تعيين وصي در مورد وجوهات شرعيه; اين اقدام در 16 دي نيز دوباره تكرار شد. 15/10/1356: نگارش

وصيتنامه جديد و تعيين حاج احمد آقا به عنوان وصي، در پي شهادت حاج آقا مصطفي كه وصي معظم له بود. 2/11/1356: پيام به ملت ايران درباره قيام 19 دي قم و نويد پيروزي به آنان 24/11/1356: پيام به انجمنهاي اسلامي دانشجويان در اروپا درباره وظايف روشنفكران مسلمان 8/12/1356: پيام به مردم آذربايجان درباره سركوب قيام 29 بهمن تبريز 2/1/1357: پيام به مسلمانان ايران و جهان درباره حمله اسرائيل به جنوب لبنان 4/2/1357: مصاحبه با مجله لوموند فرانسه درباره مسائل سياسي و اعتقادي و اجتماعي ايران و اسلام 13/4/1357: پيام به ملت ايران در رد چراغاني كردن معابر به مناسبت سوم و نيمه شعبان به علت سركوب مردم 31/5/1357: پيام به مردم آبادان درباره فاجعه سينما ركس 18/6/1357: پيام به ملت ايران درباره فاجعه جمعه سياه (17 شهريور تهران) 27/6/1357: پيام به ملت ايران به مناسبت زلزله طبس و كمك مستقيم مردم به آسيب ديدگان 1/7/1357: محاصره منزل معظم له در نجف، به دست ماموران بعثي كه 3 روز ادامه يافت. 12/7/1357: مهاجرت به كويت و بازگشت اجباري به عراق، كه به اقامت يكروزه (فردا) در بغداد و زيارت كاظمين انجاميد. 14/7/1357: مهاجرت به فرانسه و آغاز 118 روز اقامت در پاريس و نوفل لوشاتو 17/7/1357: نخستين سخنراني در فرانسه درباره مفاسد و جنايتهاي رژيم پهلوي 20/7/1357: نخستين مصاحبه در فرانسه درباره آينده حكومت اسلامي 22/7/1357: اعلام ممنوعيت فعاليتهاي سياسي حضرت امام در فرانسه، از سوي دولت اين كشور 24/7/1357: پيام درباره امكان مهاجرت به سوريه و سخنراني درباره تساوي لطنت با ديكتاتوري 26/7/1357: پيام به زائران بيت الله الحرام درباره گرفتاريهاي ملت ايران آبان

1357: گفتگو با وزير كابينه ضياءالحق در رد وساطت اين كشور ميان معظم له و رژيم پهلوي و امريكا 14/8/1357: نامه به آيت الله دكتر بهشتي درباره اقدامات بنيادي تشكيل شوراي انقلاب اسلامي آذر 1357: نامه به ابوجهاد و اعلام همبستگي نهضت و جمهوري اسلامي ايران با ملت فلسطين 1/9/1357: پيام معروف به پيروزي خون بر شمشير درباره وظايف مردم در آستانه ماه محرم آذر 1357: نامه به آيت الله نوري همداني درباره ويژگيهاي اعضاي شوراي انقلاب اسلامي 16/9/1357: رد ملاقات با ملك حسين 20/9/1357: برگزاري تظاهرات ميليوني مردم ايران در روز عاشوراي حسيني 20/9/1357: ديدار دوم نمايندگان دولت فرانسه با حضرت امام در اعتراض به اعلاميه معروف به پيروزي خون بر شمشير 2/10/1357: پيام تبريك به مسيحيان جهان به مناسبت ميلاد حضرت مسيح (ع) 2/10/1357: مصاحبه با حسنين هيكل، روزنامه نگار معروف مصري 6/10/1357: ملاقات با نمايندگان حركت محرومين لبنان 7/10/1357: مصاحبه با ريچارد كاتم، نويسنده معروف امريكايي 10/10/1357: ديدار سوم نمايندگان دولت فرانسه با معظم له و دفاع ايشان از اصول انقلاب اسلامي 12/10/1357: پيام به ملت ايران درباره تحريم پرداخت ماليات و پول آب و . . . به دولت شاه 14 تا 17/10/1357: تشكيل كنفرانس گوادلوپ، با حضور سران چهار كشور (امريكا، انگلستان، آلمان، فرانسه) 18/10/1357: ديدار چهارم نمايندگان دولت فرانسه با امام و تحويل پيام جيمي كارتر كه با مخالفت شديد امام خميني نسبت به دخالت امريكا در اوضاع ايران روبرو شد. 22/10/1357: تشكيل شوراي انقلاب اسلامي به فرمان معظم له، يك روز قبل از تشكيل شوراي سلطنت 26/10/1357: فرار محمدرضا پهلوي از ايران 3/11/1357: ديدار پنجم نمايندگان دولت فرانسه

براي تحويل درخواست شاپور بختيار مبني بر تاخير معظم له در بازگشت به ميهن 4/11/1357: رفع بيعت از كاركنان بيت به علت سفر خطرناك به ميهن، كه تداعي وداع امام حسين (ع) با يارانشان بود. 8/11/1357: آخرين سخنراني در فرانسه 9/11/1357: آخرين مصاحبه در فرانسه 11/11/1357: پيام تشكر از دولت و ملت فرانسه 12/11/1357: بازگشت سرافرازانه به ميهن در ميان استقبال ميليونها مشتاق و سخنراني تاريخي در بهشت زهراي تهران در تعيين استراتژي انقلاب و حكومت اسلامي 15/11/1357: انتصاب مهندس مهدي بازرگان به نخست وزيري دولت موقت 19/11/1357: سان ديدن از رژه افسران و همافران و درجه داران نيروي هوايي، كه پس از اظهار وفاداري آنان در پادگان نيروي هوايي به حمله نيروهاي گارد به پادگان انجاميد. 21/11/1357: پيام به ملت ايران درباره حمله لشكر گارد به نيروي هوايي و خالفت با تشديد زمان حكومت نظامي، كه به تسخير پادگانها و پاسگاهها و كلانتريها و . . . به دست مردم منجر شد. 22/11/1357: پيام درباره عدم اعتبار سوگند نظاميان به رژيم طاغوت 22/11/1357: اعلام بيطرفي ارتش 22/11/1357: پيروزي انقلاب اسلامي ايران و پايان 2500 سال رژيم سلطنتي 22/11/1357: پيام معظم له به ملت ايران درباره ضرورت حفظ آرامش و همكاري مردم با دولت موقت

خمين(1281ه ش) حضرت امام در اول مهر سال 1281ه ش، برابر با بيستم جمادي الثاني 1320ه ق، همزمان با زادروز حضرت فاطمه الزهرا(س) در شهرستان خمين، از توابع استان مركزي، به دنيا آمد. در دوران طفوليت _ 5 ماهگي _ پدرشان، ايت الله سيد مصطفي موسوي به شهادت رسيد. در دوران كودكي و نوجواني، تحت سرپرستي مادر (بانو هاجر) و عمه اش (صاحبه خانم) قرار گرفت امّا در سن 15 سالگي، هر دوي آنها را از دست داد. حضرت امام دروس مقدماتي و سطح حوزه را در خمين فراگرفت و در سال 1298ه ش عازم حوزه علميه اراك گرديد. با تأسيس حوزه علميه قم، به آن شهر عزيمت نموده و با استفاده از محضر اساتيد بزرگواري همچون ايت الله حاج شيخ عبدالكريم حائري، شيخ علي اكبر حكمي يزدي و محمدعلي شاه آبادي، در علوم مختلف به درجات عاليه دست يافت. _ اظهار نظر وزيرخارجه وقت رژيم پهلوي درباره هجرت امام خميني از نجف به پاريس. (1357 ه ش) وزيرخارجه وقت رژيم پهلوي كه در سال57 براي شركت در اجلاسيه سازمان ملل در امريكا بسر مي برد، طي مدت اقامت خود در آنجا، سه بار با وزيرخارجه وقت رژيم بعث عراق، دوبار با وزيرخارجه آمريكا ديدار و گفتگو مي كند. وي در پايان مذاكره با وزيرخارجه عراق گفت: با فراهم كردن مقدمات اخراج {امام} خميني از عراق، بزرگترين خدمت را به شاه انجام دادم. _ پيام هفت ماده اي امام خميني خطاب به ملت ايران، دستورات لازم براي زمان جنگ و تكليف مردم. (1359ه ش) حضرت امام دو روز پس از آغاز جنگ رژيم بعث عراق عليه ايران، در

يك پيام هفت ماده اي وظيفه رسانه هاي خبري و اقشار مختلف مردم را در وضعيت جنگي گوشزد نموده وبه نكات بسيار مهمي اشاره مي نمايند. صحيفه امام، ج 13 ، ص 228

دوم مهر _ محاصرة نظامي منزل امام خميني در نجف اشرف، توسط مأموران رژيم بعث عراق و ايجاد محدوديت براي ايشان. (1357ه ش) نيروهاي امنيتي رژيم بعث عراق به منظور همكاري با رژيم شاه ايران _ با توجه به عادي شدن روابط دو كشور _ و پيشگيري از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، منزل حضرت امام را در نجف محاصره كرده و از ايشان مي خواهند كه از مصاحبه و ديدار با خبرنگاران، صدور اعلاميه و ايراد نطق و خطابه سياسي خودداري نمايند. امام در پاسخ مي فرمايند: «من هركجا كه باشم به وظيفه شرعي خود عمل مي كنم.» با اين پاسخ قاطع، رژيم بعث امام را وادار به ترك عراق مي كنند و بدين ترتيب مقدمات هجرت تاريخي حضرت امام از عراق و زمينه هاي اوج گيري و پيروزي نهضت اسلامي فراهم مي گردد. _ پاسخ امام خميني به نامة آيت الله قديري در مورد شطرنج و آلات موسيقي. (1367ه ش) در پي فتواي حضرت امام درباره بازي شطرنج و خريد و فروش آلات موسيقي، ايت الله محمدحسن قديري (از اعضاي دفترامام خميني در قم) نامه اي خدمت امام ارسال كرده و خواستار روشن شدن حكم مذكور مي شود. حضرت امام در پاسخ، ضمن توضيح، تذكراتي را در باب اجتهاد و دخيل بودن شرايط زمان و مكان در اجتهاد بيان مي كنند. صحيفه امام، ج 21 ،ص151 _ مصاحبه امام خميني با «اوريانا فالاچي» درباره مسائل مختلف ايران و جهان. (1358ه ش) حضرت

امام در اين مصاحبه به سوالات متعدد پيرامون آزادي، احزاب و گروههاي مخالف، شاه و خانواده شاه و... پاسخ داده، اينده نظام و انقلاب را ترسيم مي كنند. صحيفه امام، ج 10، ص 91

پنجم مهر _ پاسخ امام خميني به نظرخواهي 135 تن از نمايندگان مجلس دربارة ابقاء نخست وزيري مهندس ميرحسين موسوي. (1364ه ش) انتخابات چهارمين دوره رياست جمهوري از بعضي جهات با انتخابات قبلي تفاوت داشت. تفاوت اساسي حول محور تعيين نخست وزير جديد، بعد از برگزاري انتخابات 25/6/1364 بود. در اين دوره كه ايت الله خامنه اي براي بار دوم نامزد بودند، با اكثريت آراء انتخاب شدند. پس از تنفيذ حكم توسط حضرت امام، طبيعتاً مهمترين موضوع، معرفي نخست وزير به مجلس شوراي اسلامي بود. با تشديد اختلاف ديدگاههاي رياست جمهوري و نخست وزير _ آقاي مهندس ميرحسين موسوي _ آنچه كه در آن شكي وجود نداشت، تغيير نخست وزير بود. اين تغيير با توجه به سلايق سياسي مختلف حاكم در كشور موجب اختلافات و عكس العمل هاي زيادي مي شد، از طرفي وضعيت جنگي كشور باعث شد كه 135 تن از نمايندگان مجلس براي تعيين تكليف نهايي و ابقاي مهندس ميرحسين موسوي در پست نخست وزيري، نامه اي خطاب به حضرت امام نوشته و نظر ايشان را جويا شوند. در تاريخ 27/6/1364 متن نامه تهيه و خدمت امام ارسال مي گردد، ايشان در تاريخ 5/7/64 بصورت مكتوب، با خط خودشان در ذيل نامه مذكور، در پاسخ، ضمن تشكر از نمايندگان، وضع مملكت را بسيار پيچيده توصيف كرده و دولت آقاي موسوي را موفق خواندند. در عين حال حق انتخاب را به رئيس جمهور و مجلس دادند. متن نامه نمايندگان مجلس و نظر

امام: صحيفه امام، ج 19، ص 391

هفتم مهر _ تجليل امام خميني از شهادت روحاني مبارز «سيد عبدالكريم هاشمي نژاد». (1360ه ش) شهيد هاشمي نژاد در سال 1311ش در بهشهر مازندران به دنيا آمد. به مدت 14سال از شاگردان بنام ايت الله بروجردي و حضرت امام بود. وي در دوران مبارزات به رهبري امام با خطبه ها و سخنراني هاي حماسي و آتشين خويش، در نشر افكار انقلابي و افشاي ماهيت رژيم پهلوي، تمامي توان خود را به كار برد و در اين راه متحمل سختي ها و شكنجه ها و زندانهاي رژيم گرديد. پس از پيروزي انقلاب به عنوان نماينده استان مازندران در مجلس خبرگان بررسي قانون اساسي انتخاب شد، سپس دبيري حزب جمهوري اسلامي مشهد را به عهده گرفت. شهيد هاشمي نژاد در هفتم مهر 1360 به دست يكي از منافقين كوردل، بر اثر انفجار نارنجك به شهادت رسيد. حضرت امام درديدار با اقشار مختلف مردم در7 مهر 60 به تجليل از شخصيت و مجاهدت اين شهيد سخناني را ايراد فرمودند. صحيفه امام، ج 15، ص 257

يازدهم مهر _ پيام مهم امام خميني به ملت ايران در باره سياستهاي كلي نظام جمهوري اسلامي در دوران بازسازي و سازندگي كشور. (1367 ه ش) پس از پذيرش قطعنامه و برقراري آتش بس رسمي بين ايران و عراق، و آغاز دوره جديد و سرنوشت ساز براي كشور، حضرت امام طي يك پيام مهم خطاب به سران نظام و ملت، خط مشي و سياستهاي كلي داخلي و خارجي نظام اسلامي را بويژه نسبت به برنامه بازسازي و سازندگي را ترسيم كردند. صحيفه امام، ج 21 ، ص155

دوازدهم مهر _ هجرت امام خميني از عراق به سوي

كويت، تحت فشار رژم بعث عراق. (1357ه ش) هدف اصلي رژيم شاه از تبعيد حضرت امام، دور نگهداشتن ايشان از مردم و تحت الشعاع قرار گرفتن ايشان در حوزه نجف اشرف بود، امّا اوج گيري نهضت و رهبري بلامنازع امام موجب شد تا رژيم شاه مجدداً به فكر محدود كردن امام باشد. به همين دليل با عادي سازي روابط خود با رژيم بعث عراق، رسماً درخواست كرد كه دولت عراق فعاليتهاي امام را محدود نمايد. دولت عراق توسط نيروهاي امنيتي خود منزل امام را محاصره و رفت وآمدها را محدود و كنترل كرد. در نهايت با فشار و محدوديت روزافزون، ايشان عراق را به مقصد كويت ترك نمود، امّا دولت كويت براي حفظ روابط خود با رژيم ايران، از ورود امام جلوگيري كرد. حضرت امام پس از توقفي كوتاه در مرز بصره، به بغداد برگشته و عازم پاريس مي شوند. _ دستور بازداشت امام خميني، در صورت ورود به ايران، پس از ترك عراق. (1357ه ش) به دنبال تصميم حضرت امام مبني بر خروج از عراق، رئيس ژاندارمري كل كشور دستورالعملي به اين شرح براي ژاندارمري بندرعباس صادر كرد: «اطلاع موثق حاكي است، به علت تصميماتي كه براي{امام}خميني بوجود آمده است، امكان دارد نامبرده به طرف ايران حركت كند، لذا در صورت ورود از طريق دريا يا هوا، او را بازداشت و به جزيره فارو اعزام كنيد.» _ نامه امام خميني به آيت الله منتظري در مورد رسيدگي به اتهامات سيد مهدي هاشمي. (1365ه ش) پس از دستگيري و اعتراف سيدمهدي هاشمي كه از صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران نيز پخش شد، علي رغم تذكرات مكرر امام، از طرف

بيت آقاي منتظري حمايتهاي مستمر از سيدمهدي هاشمي انجام مي گرفت كه در نهايت حضرت امام طي اين نامه مطالبي را خطاب به آقاي منتظري مرقوم كرده و ضمن ابراز علاقه به ايشان بر عدم حمايت از سيد مهدي هاشمي و هشدار در مورد دسيسه هاي منافقين تأكيد مي نمايند. صحيفه امام، ج 20، ص 136

سيزدهم مهر _ هجرت امام خميني همراه فرزند ارشدشان آيت الله حاج آقا مصطفي خميني از تركيه به عراق (1344ه ش) تبعيد حضرت امام به تركيه در 13آبان 1343ش و بعد از چند روز، تبعيد حاج آقا مصطفي، فرزند ارشد امام به آنجا، 11ماه طول كشيد. امّا فشار داخلي از يك سو، و عدم تمايل دولت تركيه به ادامه اقامت و مسائل ديگر، رژيم شاه را بر آن داشت كه تبعيدگاه امام را تغيير دهد. از اين رو، طي مذاكره سرّي با دولت عراق، در قبال اين تعهد كه دولت ايران دخالتي در سرنوشت، آزادي و مدت اقامت امام نداشته باشد، عراقي ها با انتقال حضرت امام به عراق موافقت كردند. در نتيجه امام در سيزدهم مهر ماه 1344ش به همراه فرزندشان به عراق منتقل شدند. _ هجرت امام خميني همراه فرزندشان حاج سيد احمد خميني از عراق به پاريس (1357ه ش) سيزده سال پس از ورود حضرت امام به عراق و اقامت در نجف اشرف، با فشار دولت بعثي عراق و محدود كردن فعاليت هاي سياسي امام كه در راستاي اهداف رژيم حاكم بر ايران بود، ايشان تصميم گرفت عراق ترك نمايد. حضرت امام به همراه فرزندشان حاج سيد احمد آقا خميني و چند تن نزديكان و ياران خويش، صبح روز 12مهر 57 ش،

با داشتن اجازه اقامت قبلي به سوي كشور كويت مهاجرت كردند. امّا دولت كويت علي رغم اجازه قبلي، از ورود امام جلوگيري مي كنند. ايشان ضمن مشورت با فرزندشان، حاج سيد احمدآقا، تصميم مي گيرند به بغداد رفته و از آنجا عازم پاريس شوند. با موافقت عراقي ها، عصر روز13 مهر 57، امام و همراهان به بغداد منتقل شده و روز بعد به سوي فرانسه حركت مي كنند و در «نوفل لوشاتو» در حومه پاريس اقامت مي كنند. _ اظهار نظر سفير انگليس در تهران، در باره مخالفت دولت كويت با ورود امام خميني به اين كشور. (1357ه ش) سفير انگليس در تهران، در ملاقات با وزير كشور وقت ايران گفت: وقتي ايت الله{امام} خميني مي خواست از عراق به كويت عزيمت كند، ما از دولت دوست كويت خواستيم كه او را راه ندهند و ملاحظه كرديد كه چنين هم شد. چهاردهم مهر _ پيام امام خميني به ملت ايران، به مناسبت مهاجرت از عراق. (1357ه ش) حضرت امام قبل از عزيمت از نجف اشرف و ترك عراق، پيام مهمي خطاب به ملت ايران صادر كرده و اظهار داشتند: حال كه به ناچار بايد جوار مولا اميرالمؤمنين(ع) را ترك نمايم و از ورود به كويت با داشتن اجازه ممانعت نمودند، به سوي فرانسه پرواز مي كنم. پيش من مكان معيني مطرح نيست، عمل به تكليف الهي مطرح است... صحيفه امام، ج 3، ص 481 _ ورود امام خميني به پاريس(1357ه ش) حضرت امام در روز جمعه، 14 مهر 1357ش، ساعت 50/14دقيقه به وقت تهران، وارد فرودگاه بين المللي پاريس شدند. ايشان سپس در دهكده اي نزديك پاريس، به نام «نوفل لوشاتو»، در خانه يكي از

ايرانيان اقامت كردند. _ نخستين اظهارات امام خميني در پاريس. (1357ه ش) حضرت امام در اولين اظهارات خود در پاريس فرمودند كه: «اگر فرانسه براي ايشان كمترين محدوديتي ايجاد كند، اين كشور را نيز ترك خواهد كرد.» _ پيام اعتراض علماء و مراجع وقت قم، نسبت به اخراج امام خميني از عراق. (1357ه ش) در اعتراض به اعمال غيرانساني حزب بعث عراق نسبت به حضرت امام، حضرات ايات: گلپايگاني، مرعشي نجفي و شريعتمداري، اعلاميه مشتركي منتشر كردند. در ضمن تلگراف هاي جداگانه اي به دولت عراق مخابره نمودند. _ نخستين اظهارنظر دولت وقت رژيم پهلوي نسبت به عزيمت امام خميني به پاريس. (1357ه ش) شريف امامي _ نخست وزير وقت شاه _ دراين باره گفت: ايت الله{امام} خميني با عزيمت به پاريس محدودتر خواهد شد و زيرا او به علت رفت وآ مد زائران ايراني به عراق مي توانست با مردم تماس حاصل نمايد. ليكن با عزيمت به فرانسه اين امكان وجود نخواهد داشت. _ تأسيس ستاد پشتيباني و امداد جنگ به فرمان امام خميني. (1362ه ش) حضرت امام طي حكمي به ايت الله محمدرضا مهدوي كني، به ايشان مأموريت مي دهند كه براي كمك رساني ويژه، به مردم مناطق بمباران شده و آسيب ديدگان از جنگ، ستادي را تشكيل دهند، تا كمك رساني به نحو احسن انجام گيرد. در اين حكم ساير وزارتخانه ها و ارگان ها و... موظف به همكاري مي شوند. صحيفه امام، ج 18، ص 180

پانزدهم مهر _ حركت امام خميني از كاظمين به سامرا. (1344ه ش) بر اساس اخبار روزنامه ها حضرت امام پس از ورود به تبعيدگاه دوّم (عراق) از فرودگاه بغداد عازم كاظمين مي شوند، سپس روز بعد به قصد زيارت، عازم سامرا

شده، و مورد استقبال طلاب حوزه علميه و شيعيان آنجا قرار مي گيرند. _ نامه انجمن حجتيه به امام خميني براي كسب اجازه استفاده از وجوهات جهت مبارزه با بهائيت. (1349ه ش) انجمن حجتيه به رهبري حاج شيخ محمود تولايي حلبي، طي نامه هاي متعدد به مراجع و علماء، درخواست اجازه استفاده از وجوهات جهت مبارزه با بهائيت را مي نمودند. از حضرت امام نيز اين درخواست كردند و ايشان مجوز استفاده از وجوهات را داده و مي فرمايند: «بر فرض مذكور مؤمنين مجازند كه وجوه شرعيه از قبيل زكوات و شرعيات را به آنها بدهند.» امّا به دليل مواضع ناصواب «انجمن حجتيه» و بهره برداريهاي رژيم شاه و همكاري برخي از اعضاي آن با رژيم، حضرت امام پس از اطلاع از اين مسائل، اجازه صادره قبلي را لغو نمودند. ايشان در سال 1350ش در پاسخ به ايت الله گرامي كه خواستار اعلام نظر در مورد وضع انجمن حجتيه و مؤسس آن شده بود، چنين مرقوم فرمودند: «شخصي كه مرقوم شده بود، جلساتش ضررهايي دارد، از وقتي مطلع شده ام تاييد از او نكرده ام و انشاءالله تعالي نمي كنم.» همچنين حضرت امام در پيام معروف به «منشور روحانيت» شديداً از عملكرد و اهداف انجمن انتقاد كرده و آنها را دشمن پيامبر و اهل بيت مي دانند. صحيفه امام، ج 2، ص 299 _ دعوت رئيس جمهور الجزاير از امام خميني، براي سكونت در اين كشور. (1357ه ش) پس از خروج امام خميني از عراق و مخالفت دولت كويت با ورود و اقامت در آنجا و تصميم حضرت امام براي هجرت به پاريس، رهبر كشور الجزاير در پيامي براي امام، اعلام مي كند كه شما مي توانيد

الجزاير را براي خود وطن دوم بدانيد. شانزدهم مهر _ تصويب لايحة انجمنهاي ايالتي و ولايتي در دولت اسدالله علم و عكس العمل امام خميني. (1341ه ش) جريان لايحه انجمن هاي ايالتي و ولايتي، مدتها قبل از تصويب نهايي، مطرح بوده و اخبار آن به گوش علماء به ويژه حضرت امام رسيده بود. اين لايحه در تاريخ 16مهر1341ش به تصويب نهايي هيئت دولت رسيد. و به موجب آن، شرط اسلام و سوگند به قرآن از شرايط انتخاب شوندگان حذف شده بود و به زنان حق راي داده مي شد. با آگاه شدن علماء از اين مصوبه، به درخواست حضرت امام، نشست ويژه اي از علما و مراجع، به منظور تبادل نظر، درمنزل ايت الله شيخ مرتضي حائري، فرزند مؤسس حوزة علميه قم تشكيل گرديد. و اعتراض و مخالفت سريع با تصويب لايحه انجمن ايالتي و ولايتي اعلام شد. رژيم شاه در ابتدا قصد مقاومت در برابر مخالفين را داشت امّا با ايستادگي روحانيت و مردم و علائم قيام عمومي، موجب شد در دهم آذر ماه همان سال اعلام شد كه تصويب نامه 16/7/41 قابل اجرا نيست. _ ورود امام خميني به كربلا و استقبال پرشور طلاب، روحانيون و مردم. (1344ه ش) حضرت امام بعد از ورود به عراق _ بغداد _ و زيارت حرمين شريفين در كاظمين و سامّرا، روز شانزدهم مهر وارد كربلا شدند و پس از چند روز زيارت، براي اقامت دائم عازم نجف اشرف شدند. _ پيام امام خميني به سران دولتهاي اسلامي و ملتهاي مسلمان، براي بسيج عليه رژيم اشغالگر قدس. (1352ه ش) در جنگ سه روزه اعراب و اسرائيل _ 14مهر 1352ش _ كه به نام

«جنگ رمضان» موسوم شد، كشور عراق با درخواست ايجاد رابطه با ايران درصدد دور كردن ايران و باز كردن جبهه ديگري عليه اسرائيل بود. امّا رژيم شاه در اولين عكس العمل، فقط از درگيري اعراب و اسرائيل ابراز نگراني كرد. در اين موقعيت حضرت امام از نجف در اعلاميه اي به دول و ملل اسلامي، از همگان، خصوصاً دول عربي خواستند كه با توكل به خداي متعال و تكيه بر قدرت لايزال، همه قوا و نيروي خويش را بسيج سازند و در اين جهاد مقدس شركت كنند و دولت هاي نفت خيز از حربه نفت عليه اسرائيل و استعمارگران استفاده نمايند. صحيفه امام، ج 3، ص 1 _ اقامت امام خميني در دهكده حومه پاريس « نوفل لوشاتو». (1357ه ش) حضرت امام پس از ورود به پاريس اين دهكده را كه در فاصله 60 كيلومتري پاريس است انتخاب و نزديك به چهار ماه در آنجا اقامت داشتند. _ دعوت مجمع مسلمانان كشور ليبي از امام خميني جهت سكونت در اين كشور. (1357ه ش) _ نخستين پيام امام خميني به مناسبت آغاز سال تحصيلي در ايران. (1357ه ش) حضرت امام براي اولين بار به مناسبت شروع سال تحصيلي، پيام مهمي را خطاب به دانش آموزان، دانشجويان و محصلين علوم ديني صادر نمودند. در اين پيام ضمن تجليل از فداكاريها و رنج تمام طبقات در سالهاي گذشته، مژده پيروزي نهايي را مي دهند. صحيفه امام، ج3، ص 483

هفدهم مهر _ نخستين تلگراف امام خميني خطاب به محمدرضا شاه، در مورد لغو تصويبنامه انجمنهاي ايالتي و ولايتي. (1341ه ش) حضرت امام در اين تلگراف، خطاب به محمدرضا پهلوي، بطور محترمانه، ضمن اعتراض به

تصويب لايحه انجمن هاي ايالتي و ولايتي، درخواست حذف آن را مي نمايند. اين اولين تلگراف امام به شاه است. صحيفه امام، ج1، ص 78 _ عدم مصاحبه امام خميني با خبرنگاران در پاريس، به دليل اعتراض به دولت فرانسه. (1357ه ش) حضرت امام به دليل ممانعت دولت فرانسه از فعاليتهاي سياسي، از حضور خبرنگاران براي مصاحبه جلوگيري كردند. _ دعوت مجمع علماء اندونزي از امام خميني براي مسافرت و سكونت در آن كشور. (1357ه ش) _ مصاحبه امام خميني با خبرنگاران خارجي در مورد سرنوشت جنگ. (1359ه ش) حضرت امام طي يك مصاحبه كوتاه در جماران، با خبرنگاران خارجي، نظرشان را راجع به جنگ تحميلي و اينده آن بيان كردند. صحيفه امام، ج 13، ص 261 _ تنفيذ حكم اولين دوره رياست جمهوري ايت الله خامنه اي از سوي امام خميني. (1360ه ش) در روز عيد سعيد قربان سال 1401ه ق، با حضور حضرت امام و جمع زيادي از مسئولين عالي رتبه، علما و شخصيتهاي سياسي و فرهنگي و نظامي و مردم و خانواده هاي شهدا، مراسم تنفيذ حكم سومين رئيس جمهوري اسلامي ايران _ اولين دوره رياست جمهوري ايت الله خامنه اي _ برگزار گرديد. در اين مراسم آقاي حاج سيد احمد خميني متن نامه هاي وزير كشور و شوراي نگهبان را مبني بر اعلام صحت انتخابات قرائت نمود، سپس متن حكم حضرت امام را در مورد تنفيذ انتخاب را براي حاضران قرائت كرد. در اين حكم حضرت امام مي فرمايند: «اينجانب به پيروي از ملت عظيم الشأن و با اطلاع از مقام و مرتبت متفكر و دانشمند محترم جناب حجت الاسلام آقاي سيد علي خامنه اي _ ايده الله تعالي _ راي ملت را

تنفيذ و ايشان را به سمت رياست جمهوري اسلامي ايران منصوب نمودم....» صحيفه امام، ج 15، ص 278

نوزدهم مهر _ مصاحبه امام خميني با نماينده«الفتح» در نجف اشرف و اعلام وجوب مبارزه با اسرائيل. (1347ه ش) حضرت امام در اين مصاحبه پيرامون مسائل مختلف مربوط به فلسطين مطالبي را بيان فرمودند. از جمله اينكه: «واجب است كه قسمتي از وجوه شرعي مانند زكات و سهم امام به مقدار كافي به اين مجاهدان راه خدا اختصاص يابد....». اين مصاحبه توسط سازمان الفتح به چهار زبان عربي، تركي، انگليسي و فرانسه ترجمه شد و همراه با اظهار نظر جمعي از علماي اهل سنت و شيعه، از جمله آقاي حكيم در سطحي وسيع منتشر گرديد. صحيفه امام، ج 2، ص 199 _ اجازه امام خميني به وضع قوانين ضروري بر اساس احكام ثانويه توسط مجلس شوراي اسلامي. (1360ه ش) رئيس مجلس شوراي اسلامي، آقاي هاشمي رفسنجاني، طي نامه اي خدمت حضرت امام راجع به وضع قوانين ضروري بر اساس احكام ثانويه توسط مجلس، نظرخواهي نمودند. حضرت امام نيز با شرايطي اجازه دادند. صحيفه امام، ج 15، ص 297

بيستم مهر _ مصاحبه امام خميني با خبرنگاران خارجي درباره اينده حكومت اسلامي ايران. (1357ه ش) حضرت امام در محل اقامت خود _ نوفل لوشاتو _ طي مصاحبه اي با خبرنگاران بي.بي.سي و تلويزيون تجارتي بريتانيا درباره اينده حكومت اسلامي و ارتباط آن با جهان غرب و كمونيست مطالبي را بيان فرمودند. صحيفه امام، ج 3، ص 514 _ برگزاري نخستين انتخابات شوراهاي اسلامي شهر و روستا پس از پيروزي انقلاب اسلامي، به فرمان امام خميني. (1358ه ش) پس از پيروزي انقلاب

اسلامي، حضرت امام، در نهم ارديبهشت 58 ش طي حكمي به شوراي انقلاب توصيه كردند كه ايين نامه تشكيل شوراهاي اسلامي را تنظيم كنند، تا حضور و مشاركت مردم در عرصه هاي تصميم گيري تأمين گردد. از اين رو مردم مسلمان ايران در20 مهر ماه58 ش، با حضور در حوزه هاي راي گيري، نمايندگان خود را براي عضويت در شوراي شهر انتخاب كردند، تا اداره شهرها را به مردم بسپارند. اين انتخابات تنها هشت ماه پس از پيروزي انقلاب برگزار، امّا به علت نقص در قوانين و وضعيت جنگي كشور و نبود زمينه هاي آن، فعالانه به كار خود ادامه نداد و موفق نبود. سرانجام پس نوزده سال، در هفتم اسفند 1377ش، بار ديگر انتخابات شوراهاي اسلامي شهر و روستا به صورت قانونمند و فراگير برگزار شد. _ اعتراض امام خميني به برگزاري جشن هاي 2500 ساله شاهنشاهي. (1350ه ش) يكي از مهمترين وقايع و رويدادهاي به اصطلاح فرهنگي در دوران پهلوي، برگزاري جشن هاي 2500 ساله مي باشد. دستور اوليه برگزاري اين جشن در آذرماه 1336 ش صادر شد، امّا زمان برگزاري آن با چندين بار تأخير سرانجام در 20مهرماه 1350ش با شركت غالب سلاطين و رؤساي جمهور و مقامات درجه اول دنيا در تخت جمشيد بر پا گرديد. حضرت امام در عكس العمل نسبت به برگزاري اين جشن و مقدمات پر هزينه آن، بارها اعتراض و انتقاد كردند. _ پيام مهم امام خميني درباره وظايف و اختيارات شوراي عالي دفاع. (1359ه ش) پس از گذشت 20 روز از آغاز جنگ تحميلي حضرت امام با توجه به موقعيت استثنائي كشور، پيامي خطاب به كليه نيروهاي مسلح، در هشت بند صادر

فرمودند و تمامي امور مربوط به جنگ را در تحت نظر شوراي عالي دفاع قرار دادند. صحيفه امام، ج13، ص 263

بيست و سوم مهر _ ورود امام خميني به نجف اشرف و استقبال پرشور حوزه علميه و مردم نجف از ايشان. (1344ه ش) حضرت امام پس از هجرت از تركيه به عراق _ 13مهر44 ش _ و زيارت قبور ائمه اطهار(ع) در كاظمين، سامرا و كربلا، براي اقامت دائم به نجف اشرف وارد شده و با استقبال كم نظير مراجع، روحانيت و تمام اقشار شهر به ويژه ايرانيان مقيم نجف قرار گرفتند. _ پيام امام خميني به مناسبت شهادت پنجمين شهيد محراب، آيت الله اشرفي اصفهاني، (1361ه ش) ايت الله عطاءالله اشرفي اصفهاني در سال 1283ش در خميني شهر _ سده _ اصفهان به دنيا آمد. وي در قم از محضر استاداني همچون حضرت امام، حاج شيخ عبد الكريم حائري، حجت كوه كمره اي و... بهره مند گرديد و به درجه اجتهاد رسيد. درسال 1335ش، به امر ايت الله بروجردي به كرمانشاه مهاجرت كرد و در حوزه علميه تازه تأسيس آنجا مشغول تدريس شدند. ايشان پس از قيام 15خرداد 42ش، به تبعيت از حضرت امام مبارزات خود را در منطقه غرب كشور آغاز كرد و رهبري نهضت را در آنجا برعهده گرفت. آقاي اشرفي اصفهاني پس از پيروزي انقلاب، به نمايندگي امام در استان و امام جمعه كرمانشاه منصوب گرديد. وي درطول دوران خدمت بعد از انقلاب، دو بار مورد سوءقصد قرار گرفت و سرانجام در روز جمعه 23 مهر ماه 1361ش در سن هشتاد سالگي در محراب عبادت نماز جمعه شهر كرمانشاه _ باختران _ به دست منافقين به شهادت

رسيد، و مقام پنجمين شهيد محراب را نصيب خود كرد. مقبره اين شهيد بزرگوار در تخت فولاد اصفهان مي باشد. حضرت امام در يك پيام حماسي به مناسبت شهادت ايشان، به تجليل از شخصيت اين شهيد و محكوميت اقدام منافقين پرداخته است. صحيفه امام، ج17، ص49

بيست و چهارم مهر _ خبرگزاري فرانسه گزارش داد: ايت الله{امام} خميني از شركت در جمع طرفداران خويش در تالاري واقع در پاريس، به علت ممانعت دولت فرانسه خودداري كرد. (1357ه ش) _ پيام امام خميني درباره امكان هجرت از پاريس به سوريه. (1357ه ش) حضرت امام پس از چند روز اقامت در پاريس، طي پيامي به آقاي جلال الدين فارسي، مرقوم فرمودند كه در صورت اقتضا حتي الامكان در سوريه اقامت مي نمايم. در لبنان محذوراتي هست كه تا مجبور نشوم نمي روم. صحيفه امام، ج4، ص28

بيست و پنجم مهر _ رد مذاكره با علي اميني از طرف امام خميني(1357ه ش) دكتر علي اميني، يكي از بازيگران پر سر و صداي صحنة سياست ايران در عصر پهلوي، در سمتها و مسؤوليتهاي حساس و متعددي ايفاي نقش كرده است. آخرين سمت رسمي او، نخست وزير محمدرضا پهلوي در دهة چهل بود. وي پس از استعفا از نخست وزيري، تقريباً از صحنة سياست كنار رفت. امّا با اوجگيري نهضت حضرت امام، اميني در پنجم مرداد ماه سال 56 ش رسماً حضور خود را در صحنه اعلام كرد و با صدور اعلاميه اي فعاليت سياسي خود را شروع نمود. كنار رفتن آموزگار و روي كار آمدن شريف امامي از يك طرف و بزرگترين راهپيمايي مردم ايران در روز عيد فطر نشانة بارزي از شتاب انقلاب بود و اميني عقيده داشت

كه شاه رفتني است، پس بايد رژيم را نجات داد. در همين راستا، براي حل بحران _ انقلاب _ بوجود آمده، از حضرت امام تقاضاي ملاقات كرد و امام ملاقات و مذاكره با او را رد كردند. بيست و ششم مهر _ آغاز پرداخت منظم شهريه امام خميني در نجف اشرف. (1345ه ش) يك سال پس از ورود حضرت امام به نجف اشرف و پرداخت غيرمنظم شهريه به طلاب، از اين تاريخ، شهريه ماهانه امام به صورت منظم درآمده و به طور مساوي و بدون تبعيض به همة طلاب اعم از ايراني، عراقي، افغاني و..... پرداخت مي شد. بيست و هفتم مهر _ نخستين ملاقات امام خميني با مراجع و آيات عظام حكيم، شاهرودي و خوئي، پس از ورود به نجف اشرف. (1344ه ش) _ رد ملاقات با اردشير زاهدي از طرف امام خميني. (1357ه ش) در محافل نزديك به امام خميني، اخبار مطبوعات ايران مبني بر احتمال انجام ملاقات بين اردشير زاهدي _ سفير كبير ايران در آمريكا تا آخرين لحظه سقوط رژيم پهلوي _ و حضرت امام، تكذيب شد. اردشير زاهدي در تاريخ 29/7/57 ش به پاريس رفت، امّا ملاقاتي انجام نگرفت. (1357ه ش) بيست و هشتم مهر _ تلگراف امام خميني به اسدالله علم _ نخست وزير وقت شاه _ در مورد تصويب انجمن هاي ايالتي و ولايتي. (1341ه ش) حضرت امام در ادامه اقدامات و مبارزات خود عليه تصويب لايحة انجمن هاي ايالتي و ولايتي، طي اين تلگراف، به علم هشدار مي دهند كه علماي اعلام و مسلمين ساكت نخواهند ماند. صحيفه امام، ج 1، ص 80 آبان ماه اول آبان _ شهادت عالم

مجاهد آيتالله «حاج آقا مصطفي خميني» فرزند ارشد امام خميني. (1356 ه_.ش) آيت الله حاج آقا مصطفي خميني در آذرماه 1309 ش در قم به دنيا آمد و پس از گذراندن دوران ابتدايي، در 16سالگي به تحصيل علوم ديني روي آورد از سال 1330 در درس خارج پدر _ امام خميني و آيت الله بروجردي حاضر شد و از محضر ديگر اساتيد حوزه از جمله علامه طباطبايي، سيدمحمد محقق داماد و شيخ مرتضي حائري و سيد محمدباقر سلطاني بهره برد. ايشان از سال 1341 ش همراه با حضرت امام به مبارزه با رژيم شاه پرداخت. پس از تبعيد امام به تركيه، با سيل خروشان مردم به خيابانها آمد و به بيوت مراجع رفت. پس از اين اعتراض و حركت ضدرژيم، عوامل ساواك او را نيز دستگير و پس از آزادي به تركيه، پيش پدر تبعيد كردند. حاج آقا مصطفي پس از چند ماه حضور در تركيه، در مهر 1344ش به همراه پدر به نجف هجرت كردند و در آنجا مبارزه عليه رژيم پهلوي را به رهبري حضرت امام ادامه دادند. سرانجام در اول آبان1356ش _ 9ذيعقده 1397ق _ در 47سالگي به شكل مرموزانه رحلت نمودند و در كنار مقبره علامه حلي در صحن امام علي(ع) مدفون گرديد. _ نظرپزشكان متخصص درباره شهادت حاج آقا مصطفي خميني.(1356ه_.ش) پزشكان با رؤيت جسد حاج آقا مصطفي، احتمال قوي دادند ايشان بر اثر مسموميت فوت كرده باشند . ليكن امام خميني با كالبد شكافي جسد مخالفت كرد. ايشان در توجيه اين كار، فرمودند: «كشف علمي شهادت مصطفي موجب تحريك و خشم حزب بعث ميشود و در نتيجه بسياري از طلاب روانه

زندان و دچار مشكل خواهند شد. لذا از انجام اين كار ممانعت كردم.» _ اعلاميه امام خميني به مسلمين ايران و جهان درباره شهادت حاج آقا مصطفي خميني. (1356ه_.ش) حضرت امام با شنيدن خبر شهادت فرزندشان، حاج آقا مصطفي، با دستخط خود اعلاميهاي را در سه خط صادر نمودند. صحيفه امام، ج3، ص233 _ پيام امام خميني به نمايندگان مجلس شوراي اسلامي درباره حدود اختيارات ولايت فقيه. (1364ه_.ش) حضرت امام در اين پيام كوتاه، ضمن مشخص نمودن حدود اختيارات فقهاي جامع الشرايط، تفاوت اساسي بين اختيارات آنها و ائمه معصومين(ع) قائل شده و فرمودهاند ولايت فقها غير از ولايت اكبر معصومين(ع) است. صحيفه امام، ج19، ص403

دوم آبان _ شركت امام خميني در مراسم تشييع و تدفين فرزندشان، آيتالله حاج آقا مصطفي خميني. (1356ه_.ش) مراسم تشييع و تدفين حاج آقا مصطفي خميني با شكوه فراوان و با حضور نمايندگان مراجع علماء و فضلاي حوزههاي علميه عراق برگزار شد. به هنگام تشييع جنازه، حضرت امام همانگونه كه در تشييع شخصيتهاي ديگر حاضر ميشدند، حاضر شدند. يعني هميشه ايشان در اين گونه مجالس چند دقيقه به آخر وقت ميآمدند و در تشييع، مسيري كه طي ميكردند از مسجدي نزديك ميدان بود تا وسط ميدان، منتهي در اوقات ديگر، افراد ميآمدند و تقاضا ميكردند كه آقا شما خسته شديد، بفرماييد. ولي اين بار بدون اين كه تقاضايي بشود، خود حضرت امام از وسط ميدان برگشتند و خداحافظي كردند و تفاوتي قائل نشدند. _ خبر شهادت حاج آقا مصطفي خميني و تحرك مجدد نهضت در ايران.(1356ه_.ش) پس از رسيدن خبر شهادت حاج آقا مصطفي به ايران، اولين مجلس فاتحهاي كه براي

ايشان در قم برگزار شد، در مسجد اعظم بود، كه به جهت وجود جو رعب و وحشت، حتي اسمي از حاج آقا مصطفي و يا حضرت امام برده نشد. حتي اعلاميهاي كه در آن اعلام مجلس فاتحه شده بود، نام ايشان با عبارت «حاج سيد مصطفي موسوي» ذكر شده بود. از طرفي كمتر كسي جرأت منبر رفتن و سخنراني در اينگونه مجالس را داشت. ليكن اولين بار در مجلس فاتحهاي كه از سوي آيتالله گلپايگاني بر پاگرديد، حجتالاسلام سيدمحمد آل طه درباره زندگي ايشان سخنراني كرد و رسماً نام حضرت امام و حاج آقا مصطفي را در آن منبر بر سر زبانها انداخت. در اين مراسم و مراسم مشابهي كه بعداً انجام شد مردم هنگام شنيدن نام امام خميني، با هيجان و صداي بلند صلوات ميفرستادند و بدين وسيله از امام خميني تجليل و احساسات خود را ابراز ميكردند. سوم آبان _ دكتر كريم سنجابي براي مذاكره با امام خميني، عازم پاريس شد. (1357ه_.ش) دكتر سنجابي كه از اعضاي جبهه ملي بود. بعد از مذاكرات خود با امام خميني اعلام كرد. ما با ايشان مخالفتي نداريم، ولي حكومت الهي را از راه انتخاب آزاد مي خواهيم. _ وصيتنامه امام خميني در امور شخصيه خطاب به آقاي سيد احمد خميني و بستگان. (1361 ه_.ش) اين وصيت نامه حضرت امام كه با خط خود مرقوم فرمودهاند، در امور شخصيه بوده و غير از آخرين وصيت نامه حضرت امام (وصيتنامه سياسي _ الهي) ميباشد كه بعد از رحلت ايشان گشوده و قرائت شد. صحيفه امام، ج17، ص68 چهارم آبان _ پيام و سخنراني امام خميني، در مخالفت با لايحه كاپيتولاسيون

دولت شاهنشاهي. (1343ه_.ش) پس از تصويب قانون ننگين كاپيتولاسيون توسط دولت و مجلس در مهرماه 1342 اين قانون در مطبوعات افشا و اعلام نشد. چندي بعد نشريه داخلي مجلس، حاوي متن كامل سخنرانيها و گفتگوهاي نمايندگان و رئيس دولت در اين زمينه به دست حضرت امام رسيد. ايشان كه چند ماه قبل از آن از زندان رژيم شاه آزاد شده بودند، با صدور پيام به روحانيون و ملت ايران، همچنين با ايراد سخنراني تاريخي خود در جمع اقشار مختلف مردم در چهارم آبانماه، به تصويب قانون كاپيتولاسيون يا همان اعطاي مصونيت قضائي به اتباع آمريكا در ايران، شديداً اعتراض كردند. حضرت امام در پيام خود كه در سطح وسيع توسط هيئتهاي مؤتلفه اسلامي پخش گرديد، كاپيتولاسيون را مخالف اسلام و قرآن شمردند. همچنين در سخنراني خود به افشاي خيانتهاي شاه و آمريكا و رژيم صهيونيستي پرداخت اين پيام و نطق امام، طوفاني به پا كرد و رژيم شاه را تحت فشار قرار داد، تا اينكه مجبور شد ضمن ايجاد محدوديتهاي تازه براي امام، در نهايت در 13 آبانماه همان سال ايشان را بازداشت و به تركيه تبعيد كند. صحيفه امام، ج1، ص409 و ص415 _ پيام امام خميني خطاب به ملت ايران، دستورالعمل براي ادامه مبارزه. (1357ه_.ش) حضرت امام در اين پيام كه از نوفل لوشاتو خطاب به ملت ايران صادر نمودند، ضمن هشدارهاي مهم، در شش بند تذكرات مهمي را براي ادامه مبارزه بيان فرمودهاند. صحيفه امام، ج4، ص154

پنجم آبان _ پيام امام خميني به شوراي انقلاب جمهوري اسلامي، درباره برپايي برنامههاي انقلابي در آغاز قرن پانزدهم هجري قمري (1358ه_.ش) در آستانه فرارسيدن يك

هزار و چهار صدمين سال هجرت پر بركت حضرت رسول(ص)، حضرت امام ضمن پيامي از قم، به شوراي انقلاب، خواستار برپايي برنامههاي انقلابي در كشور ميشوند. صحيفه امام، ج10، ص364 _ نامه امام خميني به وزير اطلاعات، درباره برخورد با سيد مهدي هاشمي. (1365ه_. ش) حضرت امام در نامهاي به حجتالاسلام جناب آقاي ريشهري، وزير اطلاعات وقت، لزوم برخورد قاطع با افراد ضد انقلاب و منحرفين وابسته به سيد مهدي هاشمي را گوشزد مينمايند. صحيفه امام ،ج20، ص 145

ششم آبان _ سخنراني امام خميني درباره سازش ناپذيري با قدرتها و واكنش نسبت به طرح سازشكارانه فهد درباره فلسطين و اسرائيل. (1360 ه . ش) حضرت امام در سخنراني ششم آبان ماه در جماران و در جمع اعضاي سازمان جنبش امل لبنان، ضمن اعلام اينكه با هيچ يك از قدرتها سازش نخواهيم كرد، به طرح سازشكارانه فهد _ وليعهد وقت عربستان سعودي _ اعتراض كرد. فهد در 18 مرداد 1360 با يك طرح سه مادهاي درصدد ادامه راه سادات، يعني سازش با اسرائيل بود. حضرت امام در واكنش به اين طرح فرمودند: بر ما و هر مسلماني واجب است طرحهايي از قبيل سادات و فهد را رد كند. بر ما واجب است كه اينگونه طرحها را كه به نفع مستضعفين نيست محكوم نماييم. صحيفه امام، ج 15، ص 339

هفتم آبان _ تلگراف امام خميني به وزارت امور خارجه دولت پهلوي، درباره اجبار به ازدواج دختر مسلمان با مرد بهايي. (1341 ه. ش) حضرت امام بعد از دريافت تلگراف علماي شيعه شهر كراچي پاكستان، مبني بر اينكه يك دختر بچه سيد و شيعه را ربوده و قصد دارند

به اجبار به ازدواج يك فرد بهايي درآوردند و سفارت ايران در پاكستان نيز دخالت دارد. به وزارت خارجه ايران تلگرافي كرده و درخواست جلوگيري از اين ازدواج و استرداد دختر بچه ميشوند. صحيفه امام ، ج ضميمه، ص 479

نهم آبان _ واكنش امام خميني به عملكرد يك واعظ روحاني نماي مشهور. (1339 ه . ش) سيد مرتضي برقعي واعظ مشهور قم، به دربار شاه رفت و به نام حوزه علميه قم، تولد فرزند اول شاه (وليعهد) را به وي تبريك گفت: خبر اين مراسم با عكس و تفضيلات در جرايد منتشر شد. امّا با واكنش شديد امام خميني، وي از اين عمل ابراز پشيماني كرد. _ نامه امام خميني درباره نكات پشت پرده تصويب لايحه كاپيتولاسيون در مجلس رژيم شاه، در دهمين سال آن. (1353 ه. ش) حجت الاسلام والمسلمين جناب آقاي سيدحميد روحاني به مناسبت دهمين سالگرد قيام حضرت امام عليه كاپيتولاسيون، قصد انتشار جزوهاي، حاوي تاريخچه كاپيتولاسيون و مضرات آن، صورت مذاكرات نمايندگاه موافق و مخالف لايحه در مجلس شوراي ملي و همچنين سخنراني و اعلاميه امام در 4 آبان 1343 را داشت كه حضرت امام طي نامهاي نظر خويش را در هر مورد آن ابراز مي نمايد. از نكات مهم در نظر امام، توجه ايشان به مسائل پشت پرده و نيات رژيم از نحوه تصويب لايحه در مجلس شوراي ملي است. حضرت امام به دو دليل با نوشتن بخش «در مجلس چه گذشت» جزوه مخالفت نمودهاند. صحيفه امام ، ج 3، ص 53

دهم آبان _ مصاحبه امام خميني با راديو _ تلويزيون اتريش درباره علل ترك عراق. (1357 ه ش ) حضرت

امام در اين مصاحبه كوتاه با خبرنگار راديو _ تلويزيون اتريش كه در پاريس، نوفل لوشاتو انجام گرفت. به سئوالات خبرنگار، بخصوص درباره علت ترك عراق و مهاجرت به فرانسه پاسخ داده و درباره تحولات آينده ايران نظر خود را اعلام فرمودند. صحيفه امام، ج4، ص244 _ نامه امام خميني به حجتالاسلام آقاي محمدعلي انصاري، معروف به «منشور برادري». (1367ه_.ش) پس از انشعاب در جامعه روحانيت مبارز و تشكيل مجمع روحانيون مبارز و تأييد اين انشعاب توسط حضرت امام، عدهاي از شخصيتها درصدد برآمدند تا سبب وحدت دوباره اين دو جناح شوند؛ از جمله اين تلاشها نامه آقاي محمدعلي انصاري _ از اعضاي دفتر حضرت امام _ به حضرت امام بود . وي در نامه خود از وجود اختلاف در ميان روحانيت ابراز نگراني كرده و از امام ميخواهند كه به نوعي به اين قضيه فيصله دهند. امام در پاسخ، به طور مشروح به بيان ديدگاههاي خويش ميپردازند. اين نامه كه به «منشور برادري» مشهور شد، حاوي نكات بسيار ارزندهاي در باب رفتارشناسي امام درباره شكاف ميان جامعه روحانيت است. صحيفه امام، ج21، ص176

يازدهم آبان _ پيام امام خميني به مناسبت شهادت آيتالله سيد محمد علي قاضي طباطبايي، اولين شهيد محراب. (1358ه_.ش) آيت الله قاضي طباطبايي در سال 1292 ش در تبريز ديده به جهان گشود. تحصيلات علوم ديني را در قم و نجف ادامه داده و به درجه اجتهاد رسيد. ايشان از شاگردان بنام حضرت امام بود كه از سال 1341 ش به عنوان نماينده حضرت امام در تبريز مستقر شدند. آيت الله قاضي در تاريخ دهم آبان 1358 ش، مصادف با عيد قربان، نماز عيد را

اقامه كرده و ضمن مراجعت از نماز به دست يكي از عوامل گروهك فرقان در سن 65 سالگي به شهادت رسيد. با خبر شهادت اين عالم مجاهد، حضرت امام طي پيامي خطاب به ملت ايران از مقام شامخ اين شهيد بزرگوار تجليل نمودند. صحيفه امام، ج10، ص420

سيزدهم آبان _ تبعيد امام خميني از قم به تركيه توسط رژيم پهلوي. (1343ه_.ش) كابينه اسدالله اعلم در مهرماه 1342 ش به دستور شاه، پيشنهاد آمريكا مبني بر اعطاي مصونيت قضايي بر اتباع آمريكايي _ كاپيتولاسيون _ را به صورت يك لايحه قانوني در هيئت دولت تصويب كرد و در اوايل 1343 ش از تصويب مجلس شوراي ملي و سنا نيز گذشت. پس از مدتي وقتي اين خبر محرمانه به حضرت امام رسيد، ايشان بنا بر وظيفه الهي خود پس از مشورت با مراجع وقت حوزه، در چهارم آبان 43 با صدور پيام و ايراد نطقي، رژيم شاه را رسوا كرده و مفاسد كاپيتولاسيون را مطرح نمودند. به دنبال اعتراض شديد و گسترده امام، مأموران مسلح شاه، نيمه شب سيزدهم آبان 1343، خانه امام را در قم محاصره كردند و از بالاي ديوار وارد منزل شدند. آنان امام را دستگير و شبانه با اتومبيل به تهران منتقل كردند. و از آنجا مستقيم به تركيه تبعيد نمودند. _ تبعيد امام خميني از زبان مطبوعات رژيم شاه. (1343 ه_.ش) در اطلاعيه سازمان امنيت آمده است كه چون رويه آقاي (امام) خميني و تحريكات مشاراليه بر عليه منافع ملت و امنيت و استقلال و تماميت ارضي كشور تشخيص داده شد، لذا در تاريخ 13/8/48 از ايران تبعيد گرديد. آيت الله العظمي خميني در

صبحگاهان، به وسيله هواپيماي هركولس نيروي هوايي ايران و به اتفاق سرهنگ افضلي، مأمور ساواك به تركيه تبعيد شدند. با نشستن هواپيماي حامل آيت الله خميني ( امام) پس از سه ساعت و سي دقيقه پرواز، در ساعت يازده و سي دقيقه در فرودگاه آنكارا، ايشان مورد استقبال مأموران امنيتي تركيه در سالن فرودگاه قرار گرفتند . مأمورين تركيه پس از گفتگو با سرهنگ افضلي، ايشان را به اتفاق نامبرده سوار اتومبيل و پس از طي سي و پنج كيلومتر مسافت، مستقيماً به هتل «سيلوار پالاس» (طبقه چهارم، اطاق شماره 514) كه قبلاً آماده شده بود، بردند. _ كشتار دانشآموزان و دانشجويان در دانشگاه تهران و روز دانشآموز (1357 ه_ ش) در 13آبانماه 1357، صدها دانشآموز و دانشجو در چهاردهمين سالگرد تبعيد حضرت امام خميني به تركيه، در دانشگاه تهران گرد آمدند تا بار ديگر پيوندشان را با رهبر و پيشواي خويش به جهان اعلام نمايند. در ابتدا چند گلوله حاوي گاز اشكآور به سمت آنان پرتاب شد اما با رساتر شدن شعارها، تيراندازي هم آغاز شد. اين درگيريها صبح و بعد از ظهر ادامه يافت. در اين فاجعه، 56 تن شهيد و صدها نفر مجروح شدند. حضرت امام در عكسالعملي از پاريس، به اين مناسبت فرمودند: «عزيزان من صبور باشيد كه پيروزي نهايي نزديك است.» از آن تاريخ به بعد، سيزدهم آبانماه با عنوان روز دانش آموز گرامي داشته ميشود. _ تسخير لانه جاسوسي آمريكا و روز مبارزه با استكبار جهاني. (1358 ه_.ش) با پيروزي انقلاب اسلامي، توطئهها باريدن گرفت و شيطان بزرگ، آمريكا با دخالتهاي آشكار و پنهان، سعي در ايجاد جريانهاي انحرافي در

نهضت مردمي داشت. همچنين در سراسر كشور به ويژه در دانشگاهها حركتهايي صورت ميگرفت تا جو سياسي جامعه را پيچيده كرده و به نفع آمريكا پيش ببرند. در چنين شرايطي دانشجويان مسلمان پيرو خط امام، با درك فرمايش امام مبني بر اين كه همه گرفتاريهاي ما از آمريكا است، به عنوان لبيك به بيانات امام و وادار كردن آمريكا به استرداد شاه و اموال ملت ايران، سفارت آمريكا در تهران را به تصرف خود درآوردند. حضرت امام حركت دانشجويان را تأييد كردند و آن را انقلابي بزرگتر از انقلاب اول خواندند. و با تسخير لانه جاسوسي، علاوه بر افشاي ماهيت چهرههاي ساز شكار داخلي و همبستگي در امت مسلمان، ابهت پوشالي آمريكا در جهان شكسته شد. _ افشاي ماجراي رسوايي ايران گيت (سفر مك فارلين به ايران). (1365 ه_.ش) ماجراي ايران گيت كه ريگان گيت و نورث گيت نيز ناميده ميشود، به تلاشهايي اشاره دارد كه از سوي مقامهاي آمريكايي براي برقراري رابطه سياسي با جمهوري اسلامي ايران، صورت گرفت. اين ماجرا به اين ترتيب بود كه رابرت مك فارلين، مشاور ريگان، رئيس جمهور آمريكا در امور امنيت ملي با سه نفر ديگر به طور مخفيانه و با گذر نامههاي كشور ديگر به وسيله هواپيماي حامل اسلحهاي كه از بازارهاي بينالمللي، توسط ايران خريداري شده بود، وارد تهران شدند. به دستور حضرت امام هيچ گونه مذاكرهاي بامك فارلين صورت نگرفت و پس از پنج روز بازداشت، از ايران اخراج شدند. هر چند ابتدا اين رويداد از جانب مقامات آمريكا تكذيب شد ولي بعدها اين كار را فتح بابي براي مذاكره و رابطه با ايران عنوان كردند.

اين واقعه رسوايي سياسي جنجال برانگيزي عليه دولت ريگان بوجود آورد. چهاردهم آبان _ محل اقامت امام خميني در تركيه. (1343 ه_ ش) مكان سكونت حضرت امام از هتلي كه بدو ورود در آنجا مستقر شده بودند، به يكي از ساختمانهاي فرعي خيابان آتاتورك به نام« فتوتم» تغيير يافت. علت اين تغيير كنجكاوي خبرنگاران داخلي و خارجي براي كشف ساختمان سكونت امام بود. _ نامه امام خميني به آيت الله سيد محمدحسين بهشتي و تأكيد مجدد در خصوص تشكيل شوراي انقلاب. (1375 ه_ ش) حضرت امام از پاريس، نوفل لوشاتو، طي نامهاي به آيت الله بهشتي مجدداً برضرورت تسريع در معرفي اعضاي پيشنهادي شوراي انقلاب با هماهنگي آيت الله مطهري تأكيدكردند. حضرت امام چند ماه قبل از پيروزي انقلاب فرمان تشكيل شوراي انقلاب را صادر كردند كه نامه فوق در همين رابطه است. امّا به دليل شرايط اختناق و سركوب، تشكيل آن و معرفي اعضا و جلسات آن به صورت مخفي بود. اشارات و رموز نامه نيز حاكي از همين موضوع است. صحيفه امام، ج 4، ص 307

پانزدهم آبان _ تلگراف امام خميني به محمدرضا پهلوي، در اعتراض به عملكرد نخست وزير وقت اسدالله، علم. (1341 ه_ ش) با پا فشاري اسدالله علم، براي تصويت لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي و عدم توجه به تلگراف قبلي، حضرت امام طي تلگرافي به خود محمدرضا شاه، به عملكرد نخست _ علم _ شديداً اعتراض و تهديد كردند كه اگر علم استغفار نكنند و لايحه را لغو ننمايند، ناگزير به نامه سرگشاده به شاه خواهند شد. صحيفه امام، ج 1، ص 88 _ دومين تلگراف امام خميني به اسد الله علم، نخست وزير

رژيم پهلوي درباره تصويب انجمنهاي ايالتي و ولايتي. (1341 ه_ ش) حضرت امام در دومين تلگراف به نخست وزير وقت _ اسدالله علم _ مجدداً در رابطه با لايحه مذكور هشدار دادند و خواستار لغو آن شدند. صحيفه امام، ج 1، ص 90 _ پذيرش استعفاي دولت موقت از طرف امام خميني و واگذاري امور اجرايي كشور به شوراي انقلاب 1358 ( ه_ ش) در پي اختلافات فكري و سليقهاي دولت موقت با شوراي انقلاب در اداره كشور، بخصوص پس از تسخير سفارت آمريكا در تهران و تأييد اين حركت توسط حضرت امام، وزراي دولت موقت و آقاي مهندس بازرگان به طور دسته جمعي استعفا كردند كه با موافقت حضرت امام روبرو گرديد. پس از اين استعفا، بلافاصله امام امت امور اجرايي كشور را به شوراي انقلاب واگذار نمودند تا زمينه را جهت انتخابات رياست جمهوري فراهم كنند. طول عمر دولت موقت از نيمه بهمن 57 تا نيمه آبان 58 (9ماه) به طول انجاميد، و مأموريت شوراي انقلاب هم تا مرداد 1359 ادامه يافت. شانزدهم آبان _ پيام امام خميني به ملت ايران به مناسبت روي كار آمدن دولت نظامي ارتشبد غلامرضا ازهاري و كشتار 13 آبان. (1357 ه_. ش) پس از سقوط دولت عوام فريب به ظاهر مذهبي شريف امامي، دولت نظامي ازهاري ظاهراً براي تسكين افكار عمومي و راضي كردن مردم انقلابي و در واقع براي عوام فريبي به نوع تازه، تعدادي از شخصيتهاي سياسي پيشين رژيم شاه را دستگير و زنداني نمود. البته اين نقشه خود شاه بود، تا از اين طريق خود را تبرئه كرده و مسئولان پيشين دولتي را مقصر معرفي نمايد.

خود اين عمل باعث رسوايي بيشتر رژيم شد. از جمله كساني كه توسط دولت نظامي ازهاري دستگير و زندان شدند، اميرعباس هويدا (نخست وزير اسبق)، علي نصيري رئيس ساواك و ديگر سران قبلي رژيم بودند. دولت آمريكا از اين حركت رژيم شاه و دولت ازهاري حمايت كرد، اما ملت ايران با آگاهي از نيات شاه، دست به اعتراض شديدي عليه روي كارآمدن دولت نظامي ارتشبد ازهاري زدند. حضرت امام نيز در پيامي اهداف شوم رژيم را از روي كارآوردن دولت نظامي اعلام و جنايات عمال شاه را در كشتار دانشآموزان و دانشجويان در 13 آبان محكوم كرده و از حركت جوانان ايران تجليل نمودند. صحيفه امام، ج4، ص 349 _ پيام امام خميني به شوراي انقلاب و مسئولان دولتي در رد ملاقات با نمايندگان اعزامي جيمي كارتر، رئيس جمهور آمريكا. (1358 ه_ ش) پس از تسخير لانه جاسوسي آمريكا، جيمي كارتر رئيس جمهور آمريكا، «رمزي كلارك» و «ويليام ميلر» را براي ملاقات با حضرت امام به ايران اعزام داشت. نمايندگان اعزامي در حاليكه به تركيه رسيده بودند و خود را براي سفر به ايران آماده ميكردند، پيام فوق الذكر امام صادر شد و آنان بدون اخذ نتيجه به آمريكا بازگشتند. يادگار حضرت امام، حاج سيد احمد خميني در اينباره تصريح ميكنند: «حضرت امام به محض اطلاع اعلاميهاي صادر فرمود و در آن اطلاعيه هيأت آمريكايي را نپذيرفتند و به همه اعضاي شوراي انقلاب، هيأت دولت موقت و ساير مسئولين تذكر دادند كه هيچ كس حق ملاقات با اين هيأت آمريكايي را ندارد. نكته قابل توجه در اين اعلاميه آن است كه اين تنها اعلاميه حضرت امام

است كه بدون «بسم الله الرحمن الرحيم» است همانند سوره برائت در قرآن كريم». صحيفه امام، ج 10 ، ص 503

هفدهم آبان _ نظر سخنگوي وزارت خارجه فرانسه درباره اقامت امام خميني در آن كشور. (1357 ه_ ش) سخنگوي وزارت خارجه فرانسه اعلام كرد: «شرايط اقامت آيت الله خميني در فرانسه نسبت به هنگام ورود ايشان تغييري نيافته است. وي تأكيد كرد كه آيت الله يك پناهده سياسي نيست... آيت الله يك شخصيت غيررسمي در حال عبور از فرانسه است». هجدهم آبان _ فرانسوا ميتران، رهبر حزب سوسياليست فرانسه، گفت كه آزادي بيان آيت الله خميني متناقض با قانون پناهندگان سياسي نيست. (1357 ه_ ش) نوزدهم آبان _ تفويض وكالت و وصيت امام خميني به فرزند ارشد خود، حاج آقا مصطفي خميني بعد از تبعيد به تركيه. (1343 ه_ ش) پس از تبعيد حضرت امام به تركيه توسط رژيم شاه، ايشان ضمن يك وكالتنامه از تركيه، فرزند بزرگ خود، سيد مصطفي خميني را در كليه امور و عمل به وصيتنامه وكيل و وصي خود قرار دادند. صحيفه امام، ج 1، ص 431 _ حضور امام خميني بر سرمزار چهل تن از علمايي كه توسط آتاتورك _ مؤسس و پايه گذار كشور تركيه _ شهيد شده بودند. (1343ه ش) حضرت امام خميني به اتفاق مأموران امنيتي تركيه و ايران بر سر مزار چهل تن از علمايي كه به مخالفت با آتاتورك پرداخته و شهيد شده بودند، حضور يافت. بيست و يكم آبان _ دومين تغيير مكان امام خميني در تبعيدگاه تركيه. (1343 ه_ ش) حضرت امام در بدو ورود به تركيه توسط مأموران امنيت ايران و تركيه به هتلي در مركز

شهر آنكارا منتقل ميشوند اما براي عدم دسترسي خبرنگاران، ايشان را به ساختماني در كوچههاي فرعي خيابان آتاتورك ميبرند. پس از چند روز حضرت امام را از شهر آنكارا به شهر كوچكي بنام «بورسا» واقع در 460 كيلومتري غرب آنكارا منتقل ميكنند. بيست و دوم آبان _ يورش ساواك به منزل امام خميني در قم و ربودن كتابها و اسناد ايشان. (1346 ه_ ش) حضرت امام قبل از تبعيد، در منزلي مقابل مدرسه حجتيه كه به عنوان وجوهات به ايشان واگذار شده بود _ اقدام به تأسيس كتابخانه و محل درس و بحث طلاب نموده بودند كه مورد مراجعه فراوان طلاب واقع ميشد. ساواك كه از فعاليت اين مكان در جهت معرفي حضرت امام هراسناك شده بود، در چنين روزي در سال 1346، به آنجا و نيز منزل امام در يخچال قاضي قم يورش برد و كليه كتابها و نشريات و جزوات موجود كه بالغ بر ده هزار جلد ميشد، به همراه اوراق و اسناد تاريخي به يغما برد. از آن پس در كتابخانه بسته شد و رفت و آمد به آنجا ممنوع اعلام گرديد. اكنون در همان مكان كتابخانه، درمانگاه خيريه قرآن و عترت احداث شده است. _ به علت ممانعت رژيم از فعاليت دفتر شهريه امام خميني، آيت الله ميرزا احمد آشتياني، تقسيم شهريه ايشان را تقبل كرد. (1346 ه_ ش) _ حكم امام خميني مبني بر تحويل اسناد و مدارك مربوط به ايشان موجود در مراكز مختلف به حاج سيد احمد خميني. (1367 ه_ ش) يادگار حضرت امام براي تجميع و يكسان سازي اسناد و مدارك مربوط به حضرت امام، طي نامه اي خدمت

امام درخواست مي كنند كه دستور فرمايند همه اسناد و مدارك در اختيار ايشان قرارگيرد. حضرت امام نيز با حكمي به كليه مراكز دستور ميدهند كه پرونده و يا نامه يا هر چيز مربوط به ايشان را دارند در اختيار حاج سيد احمد خميني يا نماينده ايشان قرار دهند. صحيفه امام، ج21، ص 187

بيست و سوم آبان _ نخستين سخنراني امام خميني، پس از تبعيد به نجف اشرف. (1344ه_ ش) حضرت امام به مناسبت آغاز دروس خويش در حوزه علميه نجف و در اولين سخنراني پس از تبعيد به عراق، در جمع علما، فضلا و طلاب، در مسجد شيخ انصاري نجف، ضمن نصيحت به سران دولتهاي اسلامي فرمودند: اسلام برنامه زندگي دارد، برنامه حكومت دارد... اسلام سياست دارد، برنامه امور مملكت دارد... ايشان در ادامه به مسأله فلسطين و كشمير پرداختند و سپس مسؤوليت روحانيون را در امر تبليغ و مبارزه متذكر شدند. صحيفه امام، ج 2، ص 29_ 31 _ پيام امام خميني به ملت ايران، راجع به فرزندش مرحوم حاج سيد احمد خميني و رفع ظلم و تهمتهاي ناروا از ايشان. (1361 ه_ ش) دفاع و توجه خاص به خويشان و نزديكان با فرهنگ حضرت امام سازگاري ندارد، لكن با توجه به تهمتها و ظلمي كه در حق حاج سيد احمد آقا انجام ميشد و مظلوميتي كه ايشان داشت، حضرت امام بعنوان دفاع از مظلوم به ناچار طي اين پيام براي آگاهي ملت و آيندگان به دفاع از وي پرداختند. صحيفه امام، ج 17، ص 90 _ موافقت امام خميني با احداث مصلاي بزرگ تهران و تأكيد بر سادگي و دوري از زرق و

برق ساختمانهاي مساجد اسلام آمريكايي. (1367 ه_ ش) آقايان، آيت الله خامنهاي و هاشمي رفسنجاني (ائمه جمعه تهران) طي نامهاي خدمت حضرت امام اجازه احداث، گسترش و حمايت امام را از احداث مصلاي تهران خواستار ميشوند. امام امت نيز ضمن موافقت تأكيد ميكنند كه با حفظ جهات شرعي در كنار ساختن مصلاي تهران، در ساختن بينش كفرستيزي مسلمانان موفق باشيد و شديداً از زرق و برق ساختمانهاي مساجد اسلام آمريكايي جلوگيري شود. صحيفه امام، ج 21، ص 188

بيست و ششم آبان _ به دنبال توهين روزنامه «فاتح» به امام خميني، چاپخانه فاتح در نيمه شب به آتش كشيده شد. (1343ه_ ش) _ اجازه امام خميني بر صرف وجوه شرعيه براي خانواده زندانيان سياسي دربند رژيم پهلوي. (1350 ه_ ش) عدهاي از مبارزان و علاقهمندان حضرت امام در استفتايي از حضرت ايشان، درباره كمك به خانوادههاي زندانيان سياسي دربند رژيم شاه، حضرت امام ميفرمايند: «مجازند تا ثلث از سهم مبارك امام عليه السلام را در اين مورد مصرف كنند.» صحيفه امام، ج 2، ص 399 _ انتشار اعلاميه جعلي با امضاي امام خميني توسط ساواك. (1357ه ش) سازمان امنيت رژيم شاه (ساواك) براي خدشهدار كردن نهضت اسلامي و چهره رهبر نهضت، حضرت امام خميني، اعلاميهاي جعلي به نام حضرت امام منتشر كرد. ولي اين اعلاميه آن قدر ناشيانه تنظيم شده بود كه سادهترين افراد، جعلي بودن آن را به راحتي تشخيص ميدادند. _ موافقت امام خميني با آزادي گروگانهاي زن و سياهپوست آمريكايي. (1358ه ش) حضرت امام در اين پيام ميفرمايند: «براي آنكه اسلام براي زنها حقوق ويژهاي قائل است، و سياهپوستان، كه عمري را تحت فشار و

ظلم آمريكا به سر بردهاند... در صورتي كه جاسوسي آنها ثابت نشده باشد، تخفيف دهيد... و به وزارت امور خارجه تحويل دهيد، كه فوراً آنها را از ايران خارج نمايند.» صحيفه امام، ج 11، ص 54

بيست و هفتم آبان _ هواداران نهضت امام خميني و جريان «ليله الضرب». (1343 ه_ ش) پس از تبعيد حضرت امام به تركيه، هواداران نهضت كوشيدند از مجالس ترحيم و ديگر مراسم ها، به ويژه در مجالسي كه در قم تشكيل مي شد، بهرهبرداري كرده و ياد و نام امام خميني را زنده نگه دارند. بخصوص در مجلسي كه از سوي آيت الله شريعتمداري به ياد مرحوم حجت الاسلام اثني عشر در مسجد اعظم برگزار شد. اطرافيان ايشان، تظاهرات طلاب طرفدار امام را سركوب كردند و در اين جريان حجت الاسلام مهدي كروبي، از مضروبين و سيلي خوردگان اصلي جريان، بر سر زبانها افتاد. اين حادثه نقش مؤثري در جدايي هواداران نهضت حضرت امام و آيت الله شريعتمداري داشت. واقعه آن شب به نام ليله الضرب نام گرفت. _ نامه اخلاقي و عرفاني امام خميني خطاب به حاج سيد احمد خميني. (1365 ه_ ش) حضرت امام در اين نامه اخلاقي و عرفاني، توصيههايي در اهميت نماز و ترقيات روحي و دوري از خودخواهي و خود بيني دادهاند. صحيفه امام، ج 20، ص 154

بيست و نهم آبان _ نصب عكس امام خميني در مدرسه فيضيه و عكس العمل رژيم شاه. (1346 ه_ ش) با همت و تلاش طلاب و روحانيون مبارز هوادار امام، تصوير بزرگي از ايشان بر بالاي مدرسه فيضيه نصب شده بود. ساواك قم، براي برداشتن آن بارها تلاش كرد ولي موفق نشد. لذا براي انجام اين كار

كميته مخصوصي در اداره اطلاعات قم تشكيل شد. تا با حضور در مدرسه فيضيه و مدرسه خان اقدامات لازم را به عمل آورند. البته اين اقدامات رژيم جهت زمينه سازي براي بازگشايي مدرسه فيضيه انجام ميگرفت . اما با بازگشايي مدرسه فيضيه در همين روز، طلاب با صلوات براي حضرت امام و شعارهاي انقلابي، وارد مدرسه شدند و به اقامه نماز جماعت پرداختند. آذرماه اول آذر _ جلوگيري ساواك از ادامه پرداخت شهريه امام خميني و جمعآوري رسالة عمليه ايشان. (1346 ه_.ش) به دنبال ادامه پرداخت شهريه حضرت امام از سوي مقسمين ايشان، با توجه به اخطار قبلي ساواك قم نسبت به اين كار، وكيل حضرت امام، حجت الاسلام والمسلمين علي اكبر اسلامي تبعيد شد. همچنين فروش رساله عمليه ايشان كه از سال 44 ممنوع شده بود، با فشار بيشتر از جانب ساواك براي جمعآوري آن، اقدام شد و مقلدين ايشان از سفر به مكه منع شدند. _ ارسال پيام تاريخي امام خميني از پاريس به ملت ايران به مناسبت فرارسيدن ماه محرم (1357ه_.ش) در آستانه ماه محرم، ماه قيام و شهادت و حماسه خون بر شمشير سال 1399 ه_.ق، در تاريخ 21 ذيالحجه 1398 (اول آذر 57 ش) حضرت امام، ضربه نهايي را بر پيكر در حال فروريختن رژيم پهلوي وارد كردند. امام امت حلول ماه محرم را سرآغاز پيروزي جنود ابليس و محو كلمه باطل شمرده و عموم ملت ايران را به قيام يكپارچه و با تمام قدرت براي ادامه و گسترش مخالفت با شاه دعوت نمودند. حضرت امام در اين پيام خطاب به علما و وعاظ فرمودند كه از شمشير الهي محرم حداكثر استفاده

را نمايند تا باقي ماندة اين درخت ستمكاري و خيانت را قطع كنند. پيام مهم و تاريخي امام كه در حقيقت دستورالعمل اقدام بعدي مردم بود به سرعت در تمام ايران منتشر شد و نتايج مهمي را به وجود آورد. صحيفه امام، ج5، ص75 _ تقريظ امام خميني بر قانون اساسي مصوب ملت ايران. (1358ه_.ش) بعد از تهيه و تصويب قانون اساسي توسط مجلس خبرگان قانون اساسي و ملت غيور ايران، حضرت امام تقريظي در چند خط بر روي جزوه قانون اساسي مرقوم فرمودند، كه اميد است امتيازات اين قانون تا ظهور حضرت بقيةالله اعظم باقي و مورد عمل باشد. صحيفه امام، ج11، ص103 _ فرازهايي از زندگي امام خميني به قلم خودشان. (1364ه_.ش) حضرت امام به قلم خودشان فرازهايي از زندگي خود را به صورت خيلي مختصر مرقوم فرمودند و در آن به دوران تحصيل خويش اشاره نمودهاند. صحيفه امام، ج 19، ص426 دوم آذر _ پيام امام خميني به مناسبت هجوم وحشيانه ايادي رژيم پهلوي به حرم مطهر امام رضا(ع). (1357ه_.ش) روز دوم آذر 57، در مشهد تظاهرات آرامي از طرف مردم به وقوع پيوست و تظاهركنندگان وارد صحن حرم امام رضا(ع) شدند. ناگهان نظاميان رژيم، مردم را به گلوله بستند و عدهاي از مردم جان خود را از دست دادند. اين عمل عمال رژيم خشم مردم و علما را برانگيخت از جمله حضرت امام طي پيامي از نوفل لوشاتو متذكر شدند: «دولت ياغي نظامي، به امر شاه، تر و خشك را به آتش كشيده و يكي از بزرگترين ضربههاي اين جنايتكار به اسلام، به مسلسل بستن بارگاه قدس حضرت عليبن موسيالرضا صلوات الله

عليه است.» پس از آن، امام، روز پنجم آذر را عزاي عمومي اعلام نمودند. صحيفه امام، ج5،ص93 _ نامه امام خميني به فرزندش حاج سيد احمد خميني در تأييد صداقت و امانتداري ايشان. (1363ه_.ش) يادگار حضرت امام، حاج سيد احمد خميني با توجه به تحليلها و تفسيرهاي غلط بعضي گروهها و اشخاص، همچنين ايجاد تشكيك در نقل قول هايي كه از جانب امام امت صورت مي گرفت، طي نامه اي نظر حضرت امام را جويا مي شوند. امام امت نيز در پاسخ، ضمن تاييد و تأكيد بر صداقت و امانتداري ايشان، مي فرمايند: «...بايد احمد بداند كساني خصوصاً مثل او كه در اين امور اجتماعي يا سياسي وارد مي شوند، مصون از افترا و ضربه نيستند و ...». صحيفه امام، ج19،ص 107

پنجم آذر _ تشكيل بسيج مستضعفين به فرمان امام خميني و روز بسيج. (1358ه_.ش) حضرت امام طي سخنراني چهارم آذر 58 ش در جمع پرسنل سپاه پاسداران، به مطالب مهمي اشاره نمودند. از جمله فرمودند: «اگر يك ملت كه همه جوانهايش مجهز باشند به همين جهازي علاوه بر جهاز ديني و ايماني كه دارند، مجهز به جهازهاي مادي هم باشند... و ياد گرفته باشند، همچي نباشند كه يك تفنگي دستشان آمدند ندانند با آن چه بكنندش. بايد ياد بگيريد و ياد بدهيد رفقايتان را. جوانها را يادشان بدهيد. و همه جا بايد اين طور بشود كه يك مملكت بعد از يك چند سالي بشود يك كشوري با 20 ميليون جوان كه دارد بيست ميليون تفنگدار داشته باشد. بيست ميليون ارتش داشته باشد. واين يك همچه مملكتي آسيب بردار نيست...» پس از اين بيانات، امت وفادار امام امت، به ويژه جوانان

بدون فوت وقت به تشكيل بسيج جهت تححق ارتش بيست ميليوني پرداختند. و در تاريخ انقلاب روز پنجم آذر بنام روز بسيج رقم خورد. در تاييد اين تشكل بعدها حضرت امام فرمودند: « تشكيل بسيج در نظام جمهوري اسلامي ايران يقيناً از بركات و الطاف جليه خداوند تعالي بود.» صحيفه امام: ج 15،ص 386 / ج 11، ص 121 / ج 21، ص 194 هفتم آذر _ پيام امام خميني به ملت ايران به مناسبت رأي به قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران. (1358 ه_.ش) پس از تهيه و تصويب قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران توسط مجلس خبرگان، قانون اساسي مصوب جهت تأييد نهايي به رأي مستقيم مردم گذاشته شد. حضرت امام پيش رأيگيري طي اين پيام از مردم غيور ايران ميخواهند كه به آن رأي مثبت دهند. صحيفه امام، ج11، ص137

هشتم آذر _ لغو تصويبنامه انجمنهاي ايالتي و ولايتي در هيئت وزيران و تأكيد امام خميني بر اعلان آن در روزنامهها. (1341ه_.ش) در اين روز هيئت وزيران در يك نشست طولاني، تصويبنامه انجمنهاي ايالتي و ولايتي مورخ 16 مهرماه 1341را لغو كرد. اين اقدام دولت در اثر فشاري بود كه از طرف جامعه روحانيت و پيگيري حضرت امام وارد شد و دولت علم مجبور به پذيرش آن شد و در تلگرافي خطاب به علماي حاضر در جلسه در قم، لغو تصويبنامه را در ساعت دوازده اعلام كرد. اما حضرت امام ضمن رد آن، مراجع و علماي وقت را متقاعد نموده كه از دولت بخواهند لغو آن را در جرايد اعلام كند. در نتيجه با تماس تلفني، موضوع را به آيتالله بهبهاني منتقل كردند. و اين

امر در دهم آذر عملي شد. نهم آذر _ بيانات امام خميني در جمع اصناف و بازاريان تهران و طلاب حوزه علميه قم و تأكيد بر اعلام رسمي لغو لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي. (1341 ه_ . ش) با اينكه روز هشتم آذر هيئت دولت لايحه فوق را لغو نموده و نخستوزير با تلگراف به آيات عظام، نجفي، گلپايگاني لغو آن را اعلام مينمايد، اما حضرت امام با آگاهي از دسيسههاي رژيم شاه و دولت، صرف مخابره تلگراف را كافي ندانسته و خواستار اعلان رسمي در روزنامهها ميشوند. صحيفه امام، ج1، ص101 _ برگزاري مراسم چهلم شهادت آيتالله حاج آقا مصطفي خميني، فرزند ارشد امام خميني. (1356 ه_.ش) رحلت مشكوك فرزند بزرگ حضرت امام، حاج آقا مصطفي در اول آبان56 ش در نجف، موجي از تأثر توأم با خشم را در ميان اقشار مختلف مردم ايران بوجود آورد و بيشتر مردم، رژيم شاه را متهم به توطئه در اين فاجعه نمودند. اين شهادت نهضت اسلامي را جان تازهاي بخشيد، به گونهاي كه يكباره فراگير شده و رژيم پهلوي را سرنگون كرد. برگزاري مراسمهاي شهادت حاج آقا مصطفي و در ادامه مراسمهاي شهداي بعدي نهضت به نوبه خود در شكست سد استبداد و اختناق و بسيج مردم نقش بسيار مهمي داشت و مبارزات تشديد گرديد. دهم آذر _ اعلام لغو مصوبه انجمنهاي ايالتي و ولايتي در روزنامهها به درخواست امام خميني. (1341ه_.ش) با پافشاري همه جانبه علما و مراجع به ويژه حضرت امام، دولت مجبور شد، تصويبنامه خود را لغو نموده و به علما و مراجع نيز اعلام نمايد. اما صرف لغو لايحه مذكور به نظر حضرت

امام، كفايت نميكرد و اطلاعرساني خصوصي فايدهاي نداشت، در نتيجه حضرت امام خواستار اعلام همگاني در جرايد شد. سرانجام با فشار پيگير روحانيت، دولت تسليم شد و لغو اين مصوبه را در 10 آذرماه 1341 ش در روزنامهها اعلام كرد. اين اولين پيروزي نهضت نوپاي اسلامي به رهبري حضرت امام بود. _ نامه امام خميني درباره ويژگيهاي اعضاي شوراي انقلاب اسلامي. (1357ه_.ش) حضرت امام طي نامهاي خطاب به ايت الله نوري همداني، به ويژگيهاي اعضاي شوراي انقلاب اشاره ميكنند و ميفرمايند كه بايد رجالي باشند كه علاوه بر تدين و علاقه به اسلام، بايد داراي شرايط ديگري نيز باشند و به 6 ويژگي اشاره ميفرمايند. صحيفه امام، ج 5، ص 151

يازدهم آذر _ پيام امام خميني به ملت مسلمان ايران به مناسبت لغو تصويبنامه انجمنهاي ايالتي و ولايتي. (1341 ه_.ش) حضرت امام علاوه بر اعلام مواضع خود در جلسه درسي، با پيام به ملت مسلمان ايران ضمن تشكر از قيام عمومي آنان، پايان غائله را اعلام كردند. صحيفه امام، ج1، ص 112 _ پيام امام خميني خطاب به ملت ايران، لزوم فرار سربازان از پادگانها و ادامه اعتصابها. (1357ه_.ش) در حالي كه با آغاز ماه محرم، مبارزه مردم عليه دستگاه جور پهلوي، به اوج خود نزديك ميشد و رژيم در حال فروپاشي، براي نگهداشتن خود، دست به هر كاري ميزد، حضرت امام با صدور پيامي ضمن اعتراض به كشتار مردم مسلمان، از سربازان كشور ميخواهند از سربازخانهها فرار كنند و اعتصابيون اعتصاب خود را هر چه بيشتر ادامه دهند. اين پيام امام با استقبال وسيع سربازان و قواي مسلح قرار گرفت و فرار از پادگانها و

محل خدمت روز به روز بيشتر شده و حركت انقلاب پر شتاب شد. صحيفه امام، ج5، ص152

سيزدهم آذر _ خبر خبرگزاري پارس در بارة دستور امام خميني در تأمين معاش اعتصابيون. (1357ه ش) به دستور آيتالله (امام) خميني بازاريان تهران مكلف به تأمين معاش روزنامهنگاران اعتصابي شدند. همچنين ايت الله از حساب ويژهاي كه در اختيار دارد، پرداخت حقوق اعتصابيون كمك گرفته است. چهاردهم آذر _ اجازهنامه امام خميني جهت كمك به فقرا و مستمندان از ثلث سهم مبارك امام(ع) (1343 ه_.ش) حضرت امام براي تأمين بخشي از سوخت زمستاني خانوادههاي بيبضاعت در قم در پاسخ نامه عدهاي از اهالي قم، اجازه استفاده از ثلث سهم امام(ع) را داده و خود نيز ابراز همدردي مي نمايد. صحيفه امام، ج2، ص51 _ خبر خبرگزاري آلمان در بارة بازگشت امام خميني به ايران. (1357ه ش) آيتالله خميني گفت كه وي در صورتي به ايران باز خواهد گشت كه انقلاب چنين بخواهد و دولت غير قانوني و ستمگر فعلي بايد توجه داشته باشد كه بازگشت او به خود وي بستگي دارد. پانزدهم آذر _ پيام امام خميني خطاب به ملت ايران پيرامون غائله خلق مسلمان. (1358ه ش) در بلوايي كه توسط عدهاي آشوب طلب در قم برپا شد، يك جوان در منزل آقاي شريعتمداري به قتل رسيد. حضرت امام با وجود آگاهي كامل از ماجرا و حقايق آن، به منظور جلوگيري از تفرقه و خشونت در پيامي خواستار آرامش و جلوگيري از بياحترامي به مراجع و علما شدند. صحيفه امام، ج11، ص169 _ گفتگوي امام خميني با آقاي فلسفي پيرامون آيتالله شريعتمداري و حزب خلق مسلمان. (1358 ه_.ش) حزب خلق مسلمان

در اسفندماه 57 ش توسط آقاي شريعتمداري تأسيس شد. با توجه به ارتباط آقاي شريعتمداري و اطرافيان با دربار و روحيات ايشان، بسياري از عناصر سرشناس سلطنت طلب، ليبرال، چپگرا به اين حزب پيوستند و به تدريج در مقام معارضه با انقلاب اسلامي برآمدند. پس از تسخير لانه جاسوسي در آبانماه 58 و افشاي اسناد مربوط به وابستگي برخي از سران فعّال حزب به سفارت آمريكا در تهران، ماهيت وابستة حزب خلق مسلمان بيش از پيش آشكار شد و هواداران متدين از آن روي برتافتند. با اين حال حضرت امام به طرق مختلف سعي كرد جريان خلق مسلمان را حل و فصل نمايد و چهره مرجعيت خدشهدار نشود، از جمله آقاي فلسفي را چندينبار بعنوان نماينده خود پيش آقاي شريعتمداري فرستاد تا جريان بصورت مصالحهآميز و بدون سر و صدا حل شود. پس از مدتي با افشاي طرح كودتا و توطئه براندازي نظام جمهوري اسلامي توسط قطب زاده و همكاري آقاي شريعتمداري در اين طرح، حزب خلق مسلمان منحل گرديد. صحيفه امام، ج11، ص170 _ پيام دوم امام خميني پيرامون غائله حزب خلق مسلمان و عملكرد چماقداران اين حزب در قم. (1358ه_.ش) با ادامه فعاليت خرابكارانه حزب خلق مسلمان، بويژه شرارت چماقداران اين حزب در قم و توهين به عكس حضرت امام، امام امت طي دومين پيام در اين باره، خواستار حفظ آرامش و دوري از جنجال شده و ميفرمايند: «من به شما دوستان اكيداً اخطار ميكنم كه هر كس عكس اينجانب را پاره كند يا بسوزاند و به من ناسزا بگويد و اهانت كند كسي حق ندارد به او تعرض كند و ...» صحيفه امام، ج11،

ص174

شانزدهم آذر _ حكم امام خميني به دادستان كل كشور درباره جلوگيري از اعمال خودسرانه افراد غيرمسئول. (1360ه_.ش) بعضي افراد خودسر به نام انقلاب و حزبالله مرتكب اعمالي غيرشرعي و قانوني ميشدند از جمله متعرض اموال و املاك مردم و مصادره دارائيهاي اشخاص و غيره ميشدند. وقتي خبر اين اعمال خدمت حضرت امام رسيد ايشان اين اعمال را غيرشرعي و خلاف قانون دانسته و ضمن حكمي خواستار برخورد شديد و سريع با اين افراد شدند. صحيفه امام، ج15، ص408 _ پيام امام خميني به مناسبت انتخابات اولين مجلس خبرگان رهبري. (1361ه_.ش) حضرت امام طي اين پيام به اهميت و نقش خبرگان رهبري اشاره كرده و نكات مهمي را يادآوري ميكنند. صحيفه امام، ج 17، ص 133

هفدهم آذر _ ادعاي يكي مسئولين وقت اداره اوقاف رژيم پهلوي درباره توطئه ساواك براي ترور حاج آقا مصطفي، فرزند ارشد امام خميني. (1355ه_.ش) بنا به گفته يكي از مسئولين اداره اوقاف وقت رژيم شاه در آذرماه 1355ش، آيتالله حاج سيد مصطفي خميني، فرزند بزرگ حضرت امام، توسط يكي از علاقمندان به روحانيت در اداره اوقاف از توطئه ساواك براي ترور ايشان در مراسم حج سال _ 16 ذيحجه 1396 ه_.ق _ آگاهي يافت و توانست از چنگ آنها بگريزد. هجدهم آذر _ وصيتنامه امام خميني و تعيين وصي، بعد از شهادت حاج آقا مصطفي خميني. (1356ه_.ش) پس از شهادت حاج آقا مصطفي _ فرزند بزرگ و وصيّ امام _ حضرت امام در ضمن اين وصيتنامه چند نفر از شاگردان و اعضاي دفتر خود در نجف را وصي خود قرار دادند. اين وصيتنامه و وصيتنامه هاي ديگر كه در سير تاريخي

اسناد درج شده، بعدها تغيير كرد. آخرين وصيتنامه (كه معتبر ميباشد) در سال 1368 پس از رحلت امام منتشر گرديد.

نوزدهم آذر _ تظاهرات بزرگ و تاريخي تاسوعاي حسيني عليه رژيم استبدادي پهلوي با پيام دعوت امام خميني. (1357ه_.ش) با توجه به پيام تاريخي حضرت امام كه قبل از ماه محرم _ 21 ذيحجه 1398 برابر با اول آذر 57 _ صادر شد. همزمان با تاسوعاي حسيني سال 1357ش، مردم مسلمان و انقلابي ايران با حضور گسترده خود، مراسم عزاداري سالار شهيدان و ديگر شهداي كربلا را به تظاهراتي بزرگ و تاريخي بر ضد رژيم فاسد و استبدادي شاه، تبديل كردند. در تهران، حدود چهار ميليون نفر از مردان، زنان و كودكان، در تظاهرات تاريخي اين روز شركت كرده و ضمن عزاداري، با سردادن شعارهايي بر ضد رژيم شاه، نفرت و انزجار خود را اعلام كردند. _ نخستين انتخابات مجلس خبرگان رهبري (دوره اول خبرگان رهبري) با پيام امام خميني. (1361ه_.ش) با پيام حضرت امام خطاب به ملت ايران براي شركت در انتخابات اولين دوره مجلس خبرگان رهبري در 16 آذرسال 61، مردم ايران در 19 آذرماه با شركت ميليوني خود به دعوت امام امت لبيك گفتند. اين انتخابات كه وظيفه اصلي آن تعيين رهبر نظام جمهوري اسلامي ايران است در شرايطي صورت گرفت كه كشور در حال نبردي نابرابر با رژيم بعثي عراق بود. در اين انتخابات 18ميليون نفر شركت كردند. بيستم آذر _ بيانات امام خميني در ديدار نمايندگان اعزامي محمدرضا شاه درباره انجمنهاي ايالتي و ولايتي. (1341 ه_.ش) در جريان مصوبه لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي اسدالله علم _ نخستوزير وقت رژيم پهلوي

_ و اعتراض اقشار مختلف مردم به رهبري روحانيت به ويژه حضرت امام كه تا لغو رسمي و به تمام معناي آن دست برنداشتند، رژيم شاه براي توجيه و رفع اشتباهات خود، رئيس شهرباني قم _ حسين پرتو _ و رئيس ساواك قم _ بديعي _ را به عنوان نمايندگان خويش خدمت حضرت امام فرستاد. امام امت با تمام شجاعت بيانات تند و صريحي از سياستهاي غلط رژيم شاه را بيان كرده و شديداً از اين اعمال برحذر داشتند. در جريان گفتگو و هشدار امام به نمايندگان اعزامي جمعي از مراجعين به منزل امام نيز حضور داشتند. صحيفه امام، ج1،ص122 _ سخنراني و مصاحبه امام خميني درباره راهپيمايي عظيم و تاريخي تاسوعا و عاشوراي حسيني. (1357ه_.ش) پس از تظاهرات عظيم و ميليوني تاسوعاي حسيني _ 19 آذر _ تظاهرات ميليوني مردم در تهران و تمام نقاط كشور، همزمان با بزرگداشت شهادت اباعبدالله الحسين(ع) در عاشوراي حسيني، باشكوهتر از تاسوعا برپا گرديد. اخبار اين تظاهرات درصدر اخبار مهم جهان قرار گرفت. حضرت امام نيز در يك مصاحبه راديو _ تلويزيوني كانادا و همچنين سخنراني در جمع ايرانيان مقيم فرانسه در اين روز درباره راهپيمايي عظيم مردم ايران مطالبي را بيان فرموده و آن را رفراندوم عظيم مردم قلمداد كردند بر عليه رژيم پهلوي. صحيفه امام، ج5، ص206وص211 _ گفتگوي امام خميني با نمايندگان رسمي دولت فرانسه درباره آزادي بيان و نحوه ادامه فعاليت در فرانسه. (1357ه_.ش) نمايندگان دولت فرانسه براي دومينبار، پس از ورود حضرت امام به فرانسه براي گفتگو و انتقال مطالبي خدمت حضرت امام ميرسند. به ويژه راجع مطالب بيانشده حضرت امام در چند

روز گذشته پيرامون دعوت به اعتصابات، دعوت به فرار سربازان ارتش و دعوت به نافرماني و ايجاد بلوا. كه نماينده دولت فرانسه آقاي «كلودشايه» اين مطالب را برخلاف سياستهاي دولت فرانسه دانسته و ميخواهند از اين طيف سخنان گفته نشود، كه امام امت نيز پاسخهاي متناسب را ارائه مينمايند. صحيفه امام، ج5، ص208 _ پيام امام خميني به مناسبت شهادت سومين شهيد محراب، آيتالله سيدعبدالحسين دستغيب. (1360ه_.ش) استاد اخلاق آيت الله سيدعبدالحسين دستغيب نماينده امام و امام جمعه شيراز، سومين شهيد محراب انقلاب اسلامي، همراه با قيام امام خميني در سال 1341ش، مبارزات خويش را آغاز نمود و در 15خرداد 42 بازداشت و تبعيد گرديدند. پس از آن نيز چندينبار بازداشت و تبعيد گرديد. بعد از انقلاب اسلامي در مدت كوتاه حيات خود وظايف و خدمات ارزندهاي را به نظام جمهوري اسلامي ارائه دادند. تا اينكه در بيستم آذرماه 60 ش هنگامي كه براي اداي نماز جمعه عازم محل برگزاري آن بود از سوي منافقين ضد انقلاب در سن 68 سالگي به شهادت رسيد. حضرت امام به همين مناسبت پيام مهمي را صادر كردند و به تجليل از مقام شامخ اين شهيد بزرگوار و خدمات شايسته ايشان پرداختند. صحيفه امام، ج15، ص417

بيست و يكم آذر _ پيام مهم امام خميني خطاب به ملت ايران و تشكر از راهپيمايي تاسوعا و عاشوراي حسيني. (1357ه_.ش) به مناسبت راهپيماييهاي بزرگ تاسوعا و عاشوراي سال 1399ه_.ق كه در روزهاي 19و20 آذرماه 1357ش صورت گرفت، حضرت امام پيامي بسيار مهم صادر كردند و در آن پيام، راهپيماييهاي اخير را همهپرسي بزرگ ملت ايران بر ضد رژيم شاه ناميدند. ايشان در بخشي

از پيام خود فرمودند: «به عموم ملت شجاع ايران صميمانه درود ميفرستم» اين تظاهرات، راه عذر و بهانه را از همه كس و همه دولتها سلب كرد و آنها ديگر نميتوانند ادعا كنند كه شاه، قانوني است. صحيفه امام ، ج 5، ص 211

بيست و چهارم آذر _ فرمان «هشت مادهاي امام خميني» درباره حقوق مردم به قوه قضاييه و ارگانهاي اجرايي كشور. (1361ه_.ش) با اينكه كشور در وضعيت جنگي و دفاعي قرار داشت و تحريمهاي بينالمللي و تحركات منافقين در داخل در اوج خود بود، حضرت امام در يك بيانيه 8 مادهاي خطاب به قوه قضاييه و ارگانهاي اجرايي كشور به رعايت حق و حقوق مردم و لزوم اسلاميشدن روابط و قوانين در كشور تأكيد مينمايند. از جمله بخشهاي مهم آن، تهيه قوانين شرعي و تصويب و ابلاغ آنها و عدم ورود به زندگي و كار مردم و تجسس در امور آنان به هر نحو ممكن و... ميباشد. صحيفه امام، ج17، ص139

بيست و ششم آذر _ اطلاعيه دفتر امام خميني براي لغو راهپيمايي 27 آذر ماه 1359. (1359ه_ ش) در پي بالاگرفتن اختلافات ابوالحسن بني صدر (رئيس جمهور وقت) با نخستوزير و روحانيت و نيروهاي خط امام، و در جريان تجمع هواداران بني صدر در مشهد كه بيشتر از سوي اعضا و هواداران سازمان منافقين و «دفتر همكاريهاي مردم با رئيس جمهور» كه در نقش يك حزب سياسي تندرو عمل ميكرد، ساماندهي و حمايت ميشد، عدهاي به قصد ايجاد اغتشاش شعار اهانتآميز داده و عكس حضرت امام را پاره كردند. انتشار اين خبر موجي گسترده از اعتراضات مردمي را در سراسر كشور به همراه داشت و

در اعتراض به اين حركت، جمع زيادي از احزاب و تشكلهاي اسلامي و جامعه روحانيت اعلام راهپيمايي درروز 27/9/59 كردند. لكن دفتر حضرت امام طي اطلاعيهاي از جانب امام امت، ضمن تشكر و تقدير و سپاسگزاري صميمانه از احساسات و عواطف همگي فرموند: با توجه به حساسيت زمان و مقطع فعلي و به خاطر وحدت، اگر به من و يا عكس من اهانتي شد مردم عكس العملي نشان ندهند. و راهپيمايي را لغو نمايند. صحيفه امام ، ج 13، ص 406 _ پاسخ امام خميني به دبير وقت شوراي نگهبان درباره حدود اختيارات دولت. (1366 ه_ ش) آيت الله صافي گلپايگاني و دبير وقت شوراي نگهبان قانون اساسي، طي نامهاي به حضرت امام نسبت به سوءاستفاده بعضي افراد و سازمانهاي دولتي و غيره از بعضي فتواهاي امام درباره اختيارات دولت تشكيك كرده و درخواست روشن شدن قضايا و ديدگاه امام امت راجع حدود و ثغور اختيارات دولت ميشوند. حضرت امام هم در پاسخ به آن، حدود اختيارات دولت را در تمام شئونات اجتماعي و اقتصادي حتي فوق موارد نامه مذكور دانسته و ميفرمايند به اين شايعات گوش فرا ندهند. صحيفه امام، ج 20، ص 434

بيست و هفتم آذر _ پيام امام خميني به مناسبت شهادت آيت الله دكتر محمد مفتح. (1358 ه_ ش) آيت الله مفتح متولد 1307 ش شهر همدان و از شاگردان بنام اساتيدي همچون: حجت كوه كمري، بروجردي، محقق داماد، علامه طباطبايي و حضرت امام در حوزه علميه قم بود. شهيد مفتح در عين حال كه در حوزه علميه قم به درجه اجتهاد رسيده بود، در دانشگاه نيز موفق به اخذ درجه دكتري گرديد. ايشان

بخاطر حمايت از نهضت امام از آموزش و پرورش اخراج و تبعيد گرديد و سپس مجبور به اقامت در تهران شد. دكتر مفتح در سنگر حوزه و دانشگاه بيشترين تلاش را انجام داد و در صحنههاي مبارزات انقلابي از جمله اقامه نماز دشمن شكن عيد فطر 1357 كه براي اولين بار نام امام خميني را آشكارا بر زبان جاري كرد و رهبري امام را مورد تأكيد قرار داد. ايشان بعد از پيروزي انقلاب نيز منشأ خدمات بسياري گرديد و سرانجام در 27 آذر 58 به همراه دو تن از پاسداران محافظ خود در مقابل دانشكده الهيات دانشگاه تهران از سوي گروهك فرقان به شهادت رسيد. امام امت به همين مناسبت طي پيامي ضمن محكوميت ترور و تروريست، به تجليل از مقام اين شهيد ميپردازند. صحيفه امام ج 11 ص 320 _ سخنراني امام خميني در جمع طلاب و دانشجويان به مناسبت روز وحدت حوزه و دانشگاه. (1359 ه_ ش) حضرت امام در طول نهضت، چه قبل و چه پس از پيروزي بر ضرورت وحدت بين دو قشر دانشگاهي و حوزوي تأكيد داشتند و بارها در سخنرانيها و پيامهاي خود به مناسبيتهاي مختلف به آن اشاره كرده و از اهميت وحدت ميان اين دو قشر تحصيل كرده سخن گفتهاند. اما پس از شهادت، سمبل وحدت حوزه و دانشگاه، شهيد آيتالله دكتر محمد مفتح در 27آذر 1358 كه از پيشروان انديشه اين وحدت بود به پاس خدمات چشمگير اين شهيد در راه ايجاد وحدت حوزه و دانشگاه و لزوم ارتباط، همكاري و همفكري اين دو قشر انديشمند، روز27 آذر هر سال را كه همزمان با سالروز شهادت اين

عالم فرهنگي جامعه بود، به نام «روز وحدت حوزه و دانشگاه» نامگذاري شد. و در اولين سالروز نامگذاري وحدت حوزه و دانشگاه _ 27آذر 59 _ حضرت امام طي سخنراني در جمع اين دو قشر علم و فرهنگ، به اهميت نقش حوزه و دانشگاه و بيان وظايف اين دو نهاد علمي پرداختند. صحيفه امام، ج13، ص412 _ بازگشايي دانشگاهها و مراكز آموزش عالي كشور با نظر مثبت امام خميني. (1361ه_.ش) براي زدودن فرهنگ طاغوتي و استعماري از چهره دانشگاهها پس از پيروزي انقلاب اسلامي و خنثي كردن حركتهاي گروهكهاي ضد انقلاب كه اين مراكز را صحنه پيكار با اسلام و انقلاب اسلامي كرده بودند، دانشگاهها و مراكز آموزش عالي كشور مدتي از سوي شوراي انقلاب اسلامي و با تأييد حضرت امام تعطيل شدند. پس از تشكيل شوراي عالي انقلاب فرهنگي به دستور حضرت امام و تثبيت جمهوري اسلامي و سامانبخشي به مراكز آموزش عالي و تأييد مجدد امام امت، اين مراكز، طي مراسمي در دانشگاه تهران و در سالروز وحدت حوزه و دانشگاه در 27آذر سال 61 رسماً بازگشايي شدند.

بيست و هشتم آذر _ وصيتنامه عرفاني _ اخلاقي امام خميني به فرزندشان حجتالاسلام والمسلمين حاج سيد احمد خميني. (1366ه_.ش) حضرت امام در طول حيات پربركت خود به مناسبتهاي مختلف و به اشخاص گوناگون به تناسب نامهها و توصيههاي اخلاقي و عرفاني زيادي داشتهاند، به ويژه براي بعضي بستگان نزديك خويش، چند عدد از اين وصيتهاي اخلاقي و عرفاني حضرت امام خطاب به فرزند خويش، حاج سيد احمد آقا ميباشد. از جمله اين نامه كه محتواي عرفاني عميق و توصيههاي اخلاقي ناب دارد. صحيفه امام، ج20،

ص436 سي ام آذر _ اظهارنظر رئيس سازمان جاسوسي فرانسه در ديدار با محمدرضا شاه درباره اقامت امام خميني در فرانسه. (1357ه_.ش) بنا به گفته منابع خارجي، الكساندر دومرانش، رئيس سازمان جاسوسي فرانسه، با شاه ديدار و گفتگو كرد. موضوع ملاقات، اقامت حضرت امام در پاريس بود. بنا به اظهار وي، شاه دراين باره به وي گفت: چون عزيمت آيتالله (امام خميني) به ليبي از فرانسه خطرناكتر است، لذا اقامت او را در پاريس ترجيح ميدهم. دومرانش، پس از مراجعت در ملاقات با رئيس جمهور فرانسه، وضع شاه را به لوئي شانزدهم تشبيه كرد. رئيس جمهور هم در جواب ميگويد: پس كارش تمام است! _ پاسخ امام خميني درباره برنامههاي نمايشي و فيلمهاي تلويزيوني داخلي و خارجي. (1366ه_.ش) رئيس صدا و سيماي جمهوري اسلامي، آقاي محمد هاشمي و آقاي اسماعيل فردوسيپور از اعضاي سرپرستي صدا و سيما طي دو نامه جداگانه درباره نمايش فيلمهاي داخلي و خارجي كه حجاب كامل را ندارند يا پخش برنامههاي ورزشي مردان و ديدن آنها و... استفتاء ميكنند. حضرت امام در پاسخ به هر دو استفتاء ميفرمايند: «نظر نمودن به اين قبيل فيلمها و نمايشنامهها هيچ يك اشكال شرعي ندارد و...» صحيفه امام، ج20، ص445

آن بزرگمرد درمبارزه با ياغيان و طاغيان زمان در حالي كه پنج ماه بيش از ولادت روح الله نمي گذشت به شهادت رسيد. در يتيم اسلام، دوران كودكي و نوجواني را در دامن مطهر مادري نمونه بنام «هاجر» و نزد عمه مكرمه اش سپري كرد و در مكتب برادر بزرگوارش و ديگر اساتيدبه تعلم پرداخت. از كودكي با نبوغي سرشار به فراگيري علم دين همت ورزيد و درسن 18 سالگي براي كسب معارف الهي از مكتب آيه الله العظمي حائري يزدي به حوزه علميه اراك هجرت كرد و با فراگيري علم دين و تهذيب و تهجد در پي يافتن حقيقت ناب سر از پا نمي شناخت و از همان آغاز جواني دل در گرو حق تعالي نهاد و از هرچه رنگ تعلق داشت فاصله گرفت به گونه اي كه مورد تحسين و شگفتي استادان خويش واقع شد. نفوذ كلام قدسي اش كه از سرچشمه فيض ازلي الهام مي گرفت، بزودي از وي استادي توانا و مرشدي و مرادي الهام بخش به جامعه ارائه داد. امام خميني(ره) در سال 1300 هجري شمسي همزمان با هجرت استاد عاليقدرش به قم وتاسيس حوزه علميه به اين شهر هجرت كرد. او در 25 سالگي به درجه اجتهاد نائل آمد و در 28 تا 30 سالگي آثار بزرگ و عرفاني خويش (مصباح الهدايه، سرالصلوه،شرح دعاي سحر و ...) را تاليف نمود. حضور متواضعانه اما حكيمانه و مدبرانه اش در دوران زعامت آيت الله بروجردي ومسائل سياسي جاري آن زمان نويد آينده اي روشن در دل عالمان دورانديش و فهيم حوزه ايجاد كرده بود. دفاع حماسي اش از اسلام در برابر

دسيسه هاي استعماري كه در كتاب «كشف الاسرار»متجلي شده است. ظهور بت شكني سازش ناپذير را در عرصه مقابله با استبداد داخلي و استعمار خارجي نويد مي داد. پس از رحلت آيت الله بروجردي(ره) فضلاي جوان و خوش فكر حوزه، همچون پروانه درمحفل دانش و زهدش گرد آمدند. آنان در محضر هدايت و درايت آن مرجع نامدار، شكوه احياي اسلام را نظاره مي كردند. سرانجام فرياد تاريخي و افشاگرانه اش در سال 1340 و پس از آن، آفرينش حماسه عظيم 15 خرداد 1342 و مقابله با كاپيتولاسيون و طرحهاي استعماري ديگر و شكست ابهت شاهنشاهي در جبر حاكم آن زمان كه تا اعماق حوزه ها نيز اثر كرده بود فضاي سكوت را در هم شكست و نهضت بزرگ و اسلامي معاصر را بنيان نهاد. سازش ناپذيري و اقتدارش در برابر حكومت شاه و تواضع و مردم محوري اش در ميان توده ملت، حماسه اي عظيم در جاي جاي ايران اسلامي پديد آورد، كه در واژه اي زيباهمچون «يا مرگ يا خميني » تفسير مي شد. نهضت امام خميني با شكستن حصار تنگ حاكم بر فضاي آن روز حوزه ها و حضور رهبري در متن زندگي مردم مسلمان و زجر كشيده ايران، از يك سو شكست همه تئوريها وشعارهاي مبارزاتي بيگانه با فرهنگ ديني را صلا داد و از سوي ديگر روح تازه اي دركالبد فقه و فقاهت و دين و سياست دميد. دستگيريها و زندانها و سرانجام تبعيدش به تركيه و عراق هرگز نتوانست در عزم راسخ او كه با خدامحوري و احساس تكليف ديني عجين و همراه بود، خلاي ايجاد كند.شيفتگان زلال كوثرش عاشقانه

و مشتاقانه در راه احياء نام و انديشه اش به استقبال شكنجه و اسارت و شهادت مي رفتند. امام خميني در پيگيري اهداف مقدسش در نجف اشرف با تبيين ابعاد ايده حكومت اسلامي و استمرار مبارزه با استعمار و حكومت سلطنتي، زمينه هاي انقلاب عظيم اسلامي را فراهم نمود و در دوازدهم بهمن 1357 پس از هجرتهاي مكرر، به آغوش ميهن اسلامي بازگشت و با هدايت بي بديل خويش در روز بيست و دوم بهمن، بزرگترين انقلاب تاريخ معاصر جهان را به پيروزي رساند. ايجاد مراكز و نهادهاي حكومتي و ديني و استقرار نظام جمهوري اسلامي و فرماندهي هشت سال دفاع مقدس و هدايت و احياء روح خود باوري در نسل جوان مسلمان معاصر وايجاد روحيه ناب بسيجي، احياء تفكر ديني در جهان معاصر، پيش بيني فروپاشي هيمنه سوسياليزم و ماركسيسم، شكستن ابهت آمريكا در جهان، تبيين اصول ناب اسلام ومبارزه با پيرايه و زنگارهاي استعماري اسلام آمريكايي، ايجاد روحيه آزاديخواهي و احقاق حق رنجديدگان زمين و رنگين پوستان آمريكا و آفريقا و ايجاد هسته هاي مقاومت حزب الله در جهان و در يك كلمه «احياء و اثبات توانايي حاكميت دين وخدا» آثار پر بركت خورشيدي از تبار امام كاظم(ع) است كه در چهاردهم خرداد1368 غروب كرد. او در طول ده سال در حسينيه كوچك جماران همچون قلبي تپنده براي مستضعفين و كانوني خروشان وفريادگر، فراسوي ماهواره ها و ابزارهاي تبليغاتي استكباري اثر گذاشت و انديشه بشر امروز را درنورديد. يادش گرامي و راهش جاودان گرچه واقفيان روزگار نخواهند و روشنفكران وابسته و مرتجع برآشوبند.

وادي ظلم ستيزي تأثيرگذار بوده اند حساسيت ستمگران و تبهكاران نسبت به آنها بيشتر شده و مقابله با آنها جدي تر گشته است. در طول تاريخ دو خط ستمگري و ظلم ستيزي همواره وجود داشته است. ظلم صفتي زشت است كه با فطرت انساني و سرشت بشري تطابق ندارد. برعكس ظلم ستيزي خصلتي ارزشي و متعالي است. ارزش افراد به ميزان پايبندي آنها به موازين است. هر انسان بالنده به ميزاني كه با قانونگريزان و قانونگريزي درافتاده اند مطلوب مردم متعادل بوده اند. مردم، افراد ظلم ستيز را با هر خاستگاه فكري كه داشته باشند مي ستايند. اين خود دليل محكم و پايداري بر فطري بودن عدالت و قسط است. بديهي است جهانخواران و ستمكاران كه منافع نامشروعشان در ناديده گرفتن حقوق ديگران است در اين وادي گمراهي پيش مي روند. ادامه اين راه، ايجاد سيستم هاي نابرابر و ظلم و جور است. تاريخ شاهدي بر تبهكاري هاي گمراهان و قتل و كشتار مردم بيگناه توسط ايادي ظالمان است. اما دولت ظالمان هرگز پايدار و مستمر نبوده است. مردم در برابر مطامع جهانخواران ايستادگي كرده و خواب راحت آنها را پريشان ساخته اند. مبارزات خونبار و دائمي مظلومان تاريخ در برابر بيدادگران، همواره وجود داشته است. تاريخ هيچ مقطعي را سراغ ندارد كه مردم تسليم مطامع زورمندان شده باشند. تا ظلم هست مبارزه هم به عنوان عنصر بيداري و هشياري و فرهيختگي جوامع مطرح بوده است. پرچم مبارزه هرگز بر زمين نيفتاده است و مشعل فروزان ظلم ستيزي بر بلنداي تاريخ همواره فروزان بوده است. اين خود افتخار تاريخ بشريت است. انبياء در طول تاريخ، پرچمدار نهضت ظلم ستيزي بوده اند. اطرافيان پيامبران را هميشه گروهي مظلوم، كم توقع، بيدار، شجاع، موقع شناس...

تشكيل مي دادند. همانهايي كه از مظالم بيداد، محروميت ها كشيده و ناراحتي هاي زيادي چشيده اند. اتفاقاً موضوعي كه رسالت پيامبران را تسهيل كرده است همين موضوع بوده است. چه، موضوع شرك و توحيد برخاسته از همين تفكر است. يعني ستمكاران توحيد را با مطامع خود در تضاد يافتند و با آن به مبارزه برخاستند. انبياء براي بسيج مردم در آغاز، بر محروميت مردم كه حاصل مظالم ستمكاران بوده است تأكيد كرده اند. قرآن كريم مي فرمايد: فَلْيَعْبَدُوا رَبَّ هذا الْبَيْتِ اَلذّي اَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ(1) به خداي اين خانه (كعبه) ايمان بياوريد و او را اطاعت كنيد و عبادتش نماييد. خدايي كه شما را از گرسنگي رهايي داد و ترس شما را برطرف نمود. اين موضوع بسيار مهم است كه پروردگار سبحان بر طبيعي ترين و ملموس ترين دستاوردهاي بعثت پيامبر اسلام صلوات الله عليه و آله تأكيد مي فرمايد: 1. رفع گرسنگي 2. ايجاد امنيت راستي اگر در جامعه اي امنيت نباشد هيچگونه آسايشي وجود ندارد. امنيت ظرف پروژه هاي رفاهي است. و اگر فقر بر شهري حاكم شود دين و همه اعتقادات و باورها هم از بين مي رود اميرالمؤمنين مي فرمايند: اَلْفَقْرُ مَوْتُ الْاَكْبَرُ فقر و ناداري مرگ بزرگ است. جامعه شناسان و روانشناسان و محققان عمدتاً بر اين باورند كه ظالمان و بيدادگران در طول تاريخ همواره براي تأمين منافع خود، حقوق مردم را ناديده گرفته اند و به تاراج ثروت هاي مردم پرداخته اند. مردم دربادي امر به دلايل مختلف در برابر مطامع ستمگران عقب نشيني كرده اند ولي پس از تجديد قوا و تجهيز نيرو به نبرد با تبهكاران پرداخته اند و اين يعني نبرد طولاني و وقفه ناپذير ظالم با مظلوم و مظلوم با ظالم.

اما اسلام ديدگاه ديگري دارد. قرآن كريم مي فرمايد بعثت انبياء براي هدايت مردم و رهايي آنها از انحرافات و اعوجاج است. راستي آيا انحرافي بالاتر از غرق شدن انسان در فرهنگ ظالمان و محيطي كه تبهكاران ايجاد كرده اند وجود دارد؟ و آيا هدايتي بالاتر از اين مقدور است كه انسان در پرتو توحيد به ظلم ستيزي بپردازد. دعوت انبياء به توحيد همه عناصر عدالتخواهي و ظلم ستيزي را در پي دارد. اتفاقاً علت العلل مقاومت و مخالفت ظالمان با دعوت انبياء در همين هدف پيامبران نهفته است. قرآن اين دو گرايش را به زيبايي به تصوير مي كشد: در آن هنگام كه پيامبري مبعوث مي شد و مردم مظلوم گِرد وي جمع مي شدند ستمكاران به مردم مي گفتند: وَ قالَ الظّالِمُونَ اَنْ تَتبِعُون اِلاّ رَجُلاً مَسْحُوراً.(2) شما داريد از فردي تبعيت مي كنيد كه عقل درستي ندارد و فاقد شعور لازم است. راستي از ديدگاه ستمگران، ظلم ستيزان فاقد عقل و درك لازم اند. درست آنگونه كه از وارثان ظالمان قديم و تبهكاران جديد مي شنويم كه عقلاي عالم را كه با آنها مخالفند ديوانه و مبارزان را تروريست مي خوانند. پس دعوت انبياء به خداشناسي دعوت به ظلم ستيزي هم هست مگر نه قرآن كريم مي فرمايد: وَالْكافِروُنَ هُمُ الظّالِموُنَ كافران همان ظالمان هستند. يعني ممكن نيست يك شخص خداشناس و موحّد ستمكار شود. ظلم مشخصه واضح كافر است. ظالمان مردم را از مسير توحيد خارج مي كنند سپس بر آنها تسلط مي يابند و به سوءاستفاده از مردم مي پردازند. ظلم و ظلمات هم ريشه اند و ظلمات يعني سلطه سنگين كافران و ستمگران. تبعاً نور يعني توحيد و يكتاپرستي و ظلم ستيزي و درشتي با ظالم. ببينيد قرآن چه مي گويد. در

اين مورد و براي اثبات ادعاي خود چند آيه را مي آوريم. كِتابٌ اَنْزَلْناهُ اِلَيْك لِيُخْرِجَ النّاس مِنَ الظُّلُماتِ اِلَي النور.(3) اين كتابي است كه بر تو فروفرستاده شده است كه با دستورالعمل آن، مردم را از تاريكي نجات دهي و به سوي روشنايي ببري. ظلم ستيزي جز در سايه توحيد ميسور و مقدور نيست. بسياري از انقلابيون عالم و انقلابي نماها كه يا بويي از اسلام نبرده بودند و توحيد در آنها نهادينه نشده بود پس از رسيدن به قدرت ستمكار شدند. رژيم هاي تبهكار حاكم بر بعضي از كشورهاي كمونيستي و يا كمونيست هاي مسلط بر كشورهاي اسلامي از نمونه هاي آشكار اين مدعاست. فقط و فقط در سايه خدامحوري است كه ستم سوزي مقدور است زيرا خدا فرمانروا و حاكم و دوستدار مؤمنان است كه دستور ظلم ستيزي مي دهد: اَللهُ وَلِيُّ الذَّينَ امَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَي النُّورِ.(4) اين خداست كه ظلم و ظالمان را دوست ندارد. اِنَّهُ لايُحِبُّ الظّالِمينَ(5) و آنها را هدايت نمي كند. وَاللهُ لايَهْديَ الْقَوْمَ الظّالِمينَ(6) اِنَّ الله لايَهْديَ الْقَوْمَ الظّالِمينَ(7) خسران و بدبختي هم متعلق به ظالمان است. اصولاً ستمگران در گمراهي هستند همانهايي كه مردم زيادي را منحرف كرده اند. قَدْ اَضَلُّوا كَثيراً وَ لاتَزِدِ الظّالِمينَ اِلاّ ضَلالاً.(8) خلاصه اينكه عذاب دردناك در انتظار آنهاست كه رهايي آنها مقدور نيست. اِنَّ الظّالمينَ لَهُمْ عَذابٌ اَليمٌ(9) اِنّا اَعْتَدْنا لِلظّالِمينَ ناراً اَحاطَ بِهِمْ سَرادِقُها(10) و اينكه عذاب آنها پايدار و هميشگي است. اَلا اِنَّ الظّالمينَ في عَذابٍ مقيم(11) از اين آيات و بخصوص از آيه آخر بخوبي انعطاف ناپذيري اسلام را در برابر تمام خواهي ظالمان و جنگ طولاني با ستمگران و سرانجام پيروزي مؤمنان و نابودي ظالمان فهميده مي شود. ممكن

نيست شخصي با مباني اسلامي آشنا باشد و ستم سوز نباشد. امكان ندارد كسي خود را آشنا با اصول اسلام بداند و لحظه اي از مبارزه دست بردارد. و قابل قبول نيست كه يك مسلمان از مبارزه يك عنصر مسلمان كه جان بر كف در برابر ستمگران ايستادگي كرده است حمايت نكند. پيروان واقعي انبياء حتماً اهل مبارزه اند. پيامبر اسلام لحظه اي از مبارزه بر عليه مشركين اسلام ستيز دست نكشيدند. كارنامه خونين ائمه اطهار مشحون از مبارزه بي امان با حكام جور است. امام حسين عليه السلام مي فرمايند: اِنّي لا اَرَي الْمَوْتَ اِلاّ السَّعادَةَ وَ الْحياةَ مَعَ الظالمينَ اِلاّ بَرَما.(12) من كشته شدن در راه مبارزه با ظالمان را سعادت مي دانم و زندگي با آنان را زشت و ننگ مي بينم. باز مي فرمايند: اگر در سراسر دنيا هيچگونه جايگاهي براي زندگي برايم باقي نماند هرگز با ستمگران كنار نخواهم آمد.(13) خط امام حسين خط مبارزه رو در و جدي و روشن با ستمگري هاي معاويه و يزيد است. همان تبهكاراني كه به تبعيت از پدران خود قصد بازگرداندن فرهنگ بت پرستي و ستمكاري را داشتند. اما راه امام حسين، راه مبارزه جدي و هميشگي با ظالمان در طول تاريخ است كه خود مي فرمايند يزيد فردي فاسق است و شرابخواري و قتل مرتكب مي شود و هرگز كسي مانند من با يك چنين فردي بيعت نمي كند. جان كلام در همين است كه امام حسين مي فرمايند: هرگز كسي مانند من با يك چنين فردي بيعت نخواهد كرد. بياييم از ديد حضرت اباعبدالله الحسين امام خميني را بهتر بشناسيم. امام خميني همان انسان موحد، پارسا، پاكدامن، پرهيزكار، متعهد و بيدار و هشياري است كه همة عناصر يك

مسلمان حقيقي را داشتند. آن مرد بزرگ و الهي با آگاهي كامل از دستورات حياتبخش اسلام در ستم سوزي و ظلم ستيزي از همان آغاز درصدد براندازي رژيم سلطنتي برآمدند. رژيمي كه تمامي عوامل بدبختي و بيچارگي مردم مظلوم كشورمان را بهمراه داشت. در رأس اين عوامل تأمين منافع نامشروع استكبار جهاني و حمايت همه جانبه استكبار از رژيم شاه بود. حضرت امام خميني در برابر رژيم سفّاك و جنايتكار پهلوي چه موضعي بايد مي گرفتند. در مقدمه ديديم كه پروردگار سبحان و انبياء و اولياء و بزرگان يك لحظه در برخورد با ستمكاران ترديد نكردند. امام خميني هم به عنوان يك پيرو انديشه مند و صادق آن بزرگان و بزرگواران بايد مسير مبارزه را در پيش مي گرفتند و جبهه جدي جديدي را مي گشودند. براي رسيدن به اين مهم مقدماتي چند لازم بود. امام خميني به عنوان يك انديشه مند دقيق و يك مسلمان خدامحور لاجرم نخست به تهيه مقدمات پرداختند. اين مقدمات عبارت بود از: 1. بيدار كردن مردم 2. تشريح سياست هاي كوتاه مدت 3. تبيين هدف نهايي گستاخي هاي رژيم تبهكار پهلوي كه پس از كودتاي آمريكايي مرداد 1332 آغاز شده بود هر روز ابعاد بيشتري پيدا مي كرد. قحط و خشكسالي و فقر و بيماري مزيد بر علت شده بود. انعقاد قراردادهاي اسارتبار با امپرياليست ها و صهيونيست ها، مشكلات بسياري را فراهم كرده بود. سكوت نسبي حاكم بر حوزه هاي علميه، رژيم را در براندازي فرهنگ اسلام حنيف جدي تر و بي پرواتر ساخته بود. آمريكا سرمست از سلطه بر بخش اعظم جهان و بخصوص بر خاورميانه آنها را در ادامه برنامه هاي سخيف اسلام زدايي گستاخ كرده بود. مشكلات عديده اي كه مردم منطقه از جمله مردم

تركيه، مصر، سوريه، هند، پاكستان، عراق، سوريه، عربستان و بخصوص كشور ما به آن دچار شده بود بيسابقه بود. بي كفايتي شاه و بي آبرويي درباريان و وابستگي دولت و مجلس به بيگانگان، جز از دست رفتن فرصت ها و فقر و فساد و بيماري و بيسوادي حاصلي براي مردم و كشور نداشت. جان. اف كندي بر كاخ سفيد حكومت مي راند و شاه را مانند يك سگ دست آموز درآورده بود. دربار، چشم و گوش بسته، تمامي نقشه ها و طرح هاي كاخ سفيد را به اجرا درمي آورد و تنها چيزي كه براي شاه مطرح نبود، مردم و استقلال كشور بود. محمدرضا عنصري بي كفايت و غربزده و بي شخصيّت بود. در اين مورد به ارائه يك سند اشاره مي كنيم: محمدرضا چون در غرب تحصيل كرده و پرورش يافته بود، تربيت و خلق و خوي غربي داشت. در آن موقع، غربي ها به ملل شرق به ديده تحقير نگاه مي كردند. متأسفانه محمدرضا تحت تربيت مربيان غربي رشد يافته بود و اخلاق را از آنها به ارث برده بود و مردم را تحقير مي كرد. جان كلام اين كه افراد مقابل خود را فاقد شخصيت مي خواست. اگر كسي در برابر او خودي نشان مي داد در جا كنار گذاشته مي شد.(14) چنين عنصر بي شخصيت و زبوني بايد علاوه بر وابستگي مطلق خود به بيگانگان با برنامه ريزي هاي آنان كشور را به سوي وابستگي بيشتر پيش ببرد. عنصري كه به قول مادر خانمش به درد هنرپيشگي مي خورد. ببينيد: «شاه بارها به من مي گفت اگر شاه نشده بود ترجيح مي داد هنرپيشه فيلم هاي وسترن!!؟ و يا يك مزرعه دار بزرگ در آمريكا شود.»(15) وي در ادامه مي نويسد: شاه فيلم هاي «يول براينر» را دوست

داشت و شايد بيش از پنجاه بار يك فيلم او را ديده بود.(16) هندرسون سفير اسبق آمريكا در ايران ضمن ارسال گزارش تحليل گونه خود از مسايل ايران مي نويسد: «من مي خواهم اينجا يك واقعيت بزرگ را شجاعانه و بي پروا افشا نمايم. محمدرضا براي توده هاي مردم اهميتي قايل نيست او مي گويد: توده هاي مردم مثل مواد خام هستند كه حكومت مي تواند هر طور خواست آنها را شكل دهد.»(17) دربار پهلوي اصولاً لياقت و صلاحيت اداره يك روستا را نداشت. يعني به لحاظ مديريتي فاقد توانمندي لازم در اداره كشور بودند.(18) با چنين زمامداري پرواضح است كه وضعيت سياسي، اقتصادي، فرهنگي، آموزشي... كشور به كجا مي رود و چه شرايطي پيدا مي كند. نخستين حركت اثرگذار حضرت امام خميني در سال 1328 شمسي اتفاق افتاد: نامه اي كوبنده و انقلابي به حجة الاسلام فلسفي خطيب معروف جهت افشاگري بر عليه رژيم شاه. در اينجا به فرازهايي از آن نامه بسنده مي كنيم: «البته مي دانيد كه مسلمين تاكنون چه فرصت هايي را از دست داده و چه سنگرهايي را تسليم دشمنان خود كرده اند. عده اي از آنها بواسطه جهالت به وضعيت دنيا يا به واسطه سوء تبليغات دشمنان و عده اي ديگر براي گرمي بازار خود با عقلايي كه مي خواستند اقدام به اصلاح نمايند معارضه و مبارزه كرده و مي كنند تا نفخ صور»(19) امام خميني، ركود و رخوت حوزه هاي علميه را مورد انتقاد قرار دادند و از افراد فاسد بيدين و يا بشدت ساده لوح كه از مبارزه و مبارزين انتقاد مي كنند تنقيد كرده اند. امام خميني در نامه ديگري به آقاي فلسفي مرقوم فرمودند: «... آن روز كه رضاخان تعرض به عمّامه ها مي كرد من به يكي از ائمه جماعت

گفتم اگر شما را نظميه (شهرباني) بردند و عمامه را برداشتند و موقع مسجد بود با همان لباس مبدّل برويد مسجد، آنها غايت آمالشان اين است كه مسجدي ها دست از كار خود بردارند و متدينين ميدان را براي جولان آنها خالي كنند...»(20) حضرت امام خميني از سكوت نسبي آية الله العظمي بروجردي ناخرسند بودند. با مساعي ايشان مرحوم آية الله بروجردي رسماً در سياست دخالت كرد. حتي در موردي مسئوليت تحليل مسايل روز و موضعگيري حوزه علميه را به حضرت امام محول كرده بودند. اين يك تحول بسيار بزرگ در حوزه و آغاز خوبي براي مبارزه رودررو با دربار بود.(21) پس از اشغال سرزمين هاي فلسطين توسط يهوديان و اعلام نامشروع اسرائيل در 1948 ميلادي (سال 1327 هجري شمسي) گروه زيادي از مردم فلسطين توسط يهوديان و انگليسي ها و فرانسوي ها قتل عام شدند. جمع زيادي نيز به كشورهاي اطراف مانند سوريه، اردن، لبنان و مصر رفتند. جمع قابل توجهي نيز در دنيا پراكنده گشتند. اعراب در غفلت بودند و مسلمانان غفلت زده از خطر جدي كه در كنارشان مي گذشت اطلاع نداشتند.(22) تدبير تأسيس رژيم صهيونيستي در قلب دنياي اسلام از طرح هاي ضداسلامي انگليس بود. بعدها كه به دلايلي چند انگليس مجبور شد از مناطق مختلف جهان عقب نشيني كند مسئوليت را به آمريكا سپرد. آمريكا به عنوان يك قدرت تازه نفس جاپاي انگليس گذاشت و با سبعيّت بسيار به تاراج منابع ملت ها پرداخت. كمتر كسي اين مسايل را درك مي كرد. بندرت مردم از خطر صهيونيزم و انگيزه هاي تشكيل آن اطلاع داشتند. امام خميني با صراحت و شجاعت ذاتي و اطلاعات گسترده از مسايل بين المللي نخستين موضعگيري را عليه رژيم اشغالگر قدس در

دوازدهم شهريور ماه 1341 داشتند. يعني 41 سال پيش ايشان فرمودند: راهي كه من انتخاب كرده ام راهي است كه مردم خواهان آن مي باشند و اگر من هم مثل دولتي ها حرف بزنم مردم مرا هم طرد خواهند نمود. من با هيچ يك از كشورهاي مسلمان رابطه ندارم.(23) ولي موقعي كه اختلافاتي بين همان كشورهاي اسلامي و حكومت يهود به وجود مي آيد چاره اي جز جانبداري از حكومت هاي اسلامي ندارم. و اگر دولت ايران، رابطه خود را با اسرائيل قطع كند آن وقت روحانيت ايران يكصدا بر ضد تحريكات كشورها عليه حكومت شيعه ايران، قيام خواهند نمود... ما با اسرائيل و بهايي ها نظر مخالف داريم و تا روزي كه مسئولين امر، دست از حمايت اين دو طبقه برندارند، ما به مخالفت با آنها ادامه مي دهيم.(24) پس از روشن شدن هدف از تصويبنامه انجمن هاي ايالتي و ولايتي _ كه بررسي آن در اين مقال نمي گنجد ولي در يك جمله مي توان گفت كه آن تصويبنامه مقدمه اسلام زدايي از قوانين جاري كشور و مخالفت جدي با قانون اساسي بود _ امام خميني طي نامه اي به اسدالله علم مرقوم فرمودند: در تعطيلي طولاني مجلسين ديده مي شود كه دولت اقداماتي را در نظر دارد كه مخالف شرع اقدس و مباين صريح قانون اساسي است. مطمئن باشيد تخلف از قوانين اسلام و قانون اساسي و قوانين موضوعه مجلس شورا براي شخص جنابعالي و دولت ايجاد مسئوليت شديد در پيشگاه مقدس خداوند قادر قاهر و نزد ملت مسلمان و قانون خواهد كرد... در خاتمه يادآور مي شود كه علماي اعلام ايران و اعتاب مقدسه و ساير مسلمين در امور مخالفة با شرع مُطاع، ساكت نخواهند ماند و به

حول و قوة خداوند تعالي امور مخالفة با اسلام رسميت نخواهد پيدا كرد.(25) حضرت امام از سكوت علماء گلايه دارند. معظم له طي اعلاميه اي از اينكه آية الله خوانساري امام جماعت مسجد سيدعزيزالله آنگونه كه شرايط كشور اقتضا دارد وارد عمل نشده بودند اعتراض داشتند. توصيه ها و نقطه نظرهاي انقلابي امام انصافاً بسيار قوي بود. امام ايستادگي كردند و روحانيت را به ايستادگي در برابر تصويبنامه انجمن هاي ايالتي و ولايتي وادار نمودند. امام به علماء نوشتند: سكوت در اين امر موجب آن است كه اين ننگ براي ملت شيعه باقي بماند.(26) زمان براي دربار و درباريان سريع مي گذشت. دربار تصور داشت كه مي تواند با به تصويب رساندن و اجراي آن اولين گام ها را در اسلام زدايي، محكم بردارد. اما حضرت امام نگذاشتند. كشور در تب و تاب و التهاب بسر مي برد. هر روز اعلاميه ها، سخنرانيهاي افشاگرانه حضرت امام و ملاقات هاي سرنوشت ساز ايشان ورد زبانها و محافل بود. در كشور همه جا از آيةالله العظمي خميني سخن بود و از مواضع محكم ايشان در مقابل شاه صحبت مي شد. مردم خسته و محروم كه از سالها پيش و بخصوص پس از كودتاي آمريكايي بيست و هشتم مرداد نفس هاشان در سينه ها حبس شده بود فرصتي براي مقاومت و مخالفت يافته بودند. هر روز انبوه جمعيت به حضور امام در قم مشرف مي شدند. آنها با دامني پر از اميد و سينه اي پركينه از رژيم شاه، مجلس را ترك مي كردند. اين يك تحول مهم در تاريخ مبارزات سالهاي اخير بود. حضرت امام طي يك سخنراني در نهم آذرماه 1341 در حضور انبوه جمعيّت در قم در منزل شخصي خودشان فرمودند: «... دولت بايد دستور لغو

لايحه را در جرايد بنويسد، زيرا موقعيت بد است و اگر اين دفعه مردم عصباني بشوند ديگر ما جلوي آنها را نمي توانيم بگيريم و حتي سرنيزه هم جلوي آنها را نمي تواند بگيرد و اگر درست نشود من خودم به تنهايي راه مي افتم و هرچه پيش آيد بيايد.» سخنراني تند و افشاگرانه و شجاعانه حضرت امام در نهم آذر ماه كه بر ضرورت لغو مصوبه تأكيد فرموده بودند حاوي نكات بسياري است كه براي تحليلگران مسايل ايران و توجه به ريشه هاي انقلاب اسلامي حائز اهميت بسيار است. سرانجام با اهتمام همه جانبه حضرت امام و حمايت بسياري از روحانيون و علماي شهرستانها و مردم، دولت عَلَم در يك عقب نشيني آشكار لغو مصوبه را اعلام كرد. اين نخستين حركت در پيروزي مردم در برابر رژيم شاه محسوب مي شود. سخنراني هاي بسيار مهم حضرت امام در يازدهم آذر و در بيستم آذر بسياري از پل هاي ارتباطي مردم و شاه را ويران ساخت. در اين سخنراني ها شاه با ساده ترين و عادي ترين كلمات مورد عتاب و خطاب واقع شد. امام در بخشي از آن سخنراني فرمودند: «طرف خطاب و حساب ما شخص شاه است كه در مرز مرگ و زندگي قرار گرفته و چنانكه خود اظهار داشته عقب نشيني او در اين مورد به قيمت سقوط و نابودي او تمام خواهد شد. بنابراين او مأمور است كه اين برنامه را به هر قيمتي است به مرحله اجرا بگذارد و نه تنها عقب نشيني نمي كند و دست از كار نمي كشد بلكه با تمام قدرت و با كمال درندگي با هرگونه مخالفتي مقابله خواهد كرد.» اين سخنراني را حضرت امام در اواخر ديماه 1341 ايراد فرمودند.

پس از آنكه شاه از قانون انجمن هاي ايالتي و ولايتي تحت فشار حضرت امام مجبور به عقب نشيني گرديد از ناحيه آمريكا و انگليس توبيخ شد. لذا «كندي» رئيس جمهور وقت آمريكا طرح نابودي استقلال و اقتصاد كشور را با طرحي استعماري تحت نام «انقلاب سفيد» به شاه ديكته كرد. اين طرح كه در آغاز داراي شش بند بود چيزي را براي مردم باقي نمي گذاشت. تقسيم اراضي بزرگ بين كشاورزان فاقد سرمايه و ابزار كاشت و داشت و برداشت، ملي شدن جنگلها و مراتع كه نابودي كشاورزي و دامداري را به دنبال آورد... از دستاوردهاي كوتاه مدت انقلاب سفيد بود!!؟ رژيم جنايتكار پهلوي به منظور ايجاد رعب و وحشت در قم جهت عدم همراهي مردم قم با اهداف امام خميني در سوم بهمن ماه 1341 به شهر قم حمله كرد. گروهي مزدور و رجاله با حمله به مدرسه فيضيه و طلاب و اهالي غيور قم به مغازه ها حمله بردند. اموال مردم را غارت كردند. درب و پنجره بسياري را شكستند.(27) حضرت امام كه اين بار علاوه بر مردم و جمع كثيري از طلاب جوان كه از ايشان حمايت گسترده كرده بودند ديگر مراجع قم نيز از اهداف ايشان جانبداري مي كردند اهداف خود را صريح تر و روشن تر بيان فرمودند. امام خميني اعلاميه اي تاريخي تهيه كردند كه علماي بزرگ حوزه علميه قم از جمله آية الله عظمي گلپايگاني، آية الله هاشم آملي، آيةالله مرتضي حائري، آية الله محمدحسين طباطبايي، آية الله سيد احمد زنجاني، آية الله مرتضي لنگرودي و آية الله موسوي يزدي و... امضاء كرده بودند. امام در اين اعلاميه به نحو مؤثري به تجزيه و تحليل لوايح شاه پرداختند و اهداف براندازانه و پشت پرده

آن را تشريح نمودند. اين اعلاميه تأثير بسياري بر جاي گذاشت به طوري كه رفراندم شاه براي تصويب اين لايحه با شكست خفت باري روبرو شد زيرا جز قليلي از مردم در آن شركت نكردند. اسناد بر جاي مانده از رژيم شاه بخصوص اسناد وزارت كشور از عدم شركت گسترده و مؤثر مردم حكايت دارد. شاه كه مي خواست از شكست فضاحت بار خود در رفراندم يك پيروزي بسازد راديو و تلويزيون و جرايد را وادار كرد كه از شركت گسترده مردم در رفراندم سخن بگويند و انقلاب سفيد را نسخة منحصر به فرد سعادت مردم به مردم معرفي كنند اما اين بار هم امام نقشه هاي دشمن را با موضعگيريهاي به جا و سنجيده خنثي نمودند. امام خميني در 29 اسفند 41 طي سخنراني بسيار مهمي فرمودند: «امسال ما عيد نداريم و اين عيد را عزاي ملي اعلام مي كنيم نه به خاطر اينكه مصادف با شهادت حضرت صادق سلام الله عليه، آن حضرت مقامش عالي و بلند است، ولادت و شهادتش موجب تحكيم و پيشرفت اسلام است. ما در اين عيد عزا داريم براي مصيبت ها و لطمه هايي كه در اين سال به اسلام وارد شد. اين سال سال خوشي براي مسلمين نبود... ما مي دانيم كه دستگاه جبار چه خوابهاي خطرناكي براي اسلام ديده است كه مي آيد شرط مسلمان بودن را از انتخاب كننده و انتخاب شونده حذف مي كند... اگر بناست خداي نخواسته اسلام نباشد، احكام قرآن نباشد، مذهب جعفري در كشور از رسميت بيفتد، روحانيت اصلاً نمي خواهيم باشد... روحانيت نبايد از چيزي بترسد. روحانيت نبايد از عربده كشي ها و وحشيگري ها و غوغاي مشتي رجاله و اراذل وحشت كند و علما و

روحانيون بايد تا آخرين قطره، خون خود را در راه اسلام و در راه قرآن و در راه اعلاي كلمة الله نثار كنند.»(28) پس از حملة سبعانه مزدوران به مدرسه فيضيه و به حوزه علميه قم و هتك حيثيت روحانيت كه نشان آشكار برنامه هاي شاه در براندازي اسلام و روحانيت بود، خشم فروخورده روحانيت كه از بعد از سلطه سنگين رضاخان در سينه ها و گلوها مانده بود چون آتشفشاني منفجر شد. توفان اين حركت انقلابي، جهنمي براي شاه و دربار و آمريكا ايجاد كرد كه در هرم آتش آن همه چيز شاه به خطر افتاد. هرچند در اين دوئل نابرابر حوزه هاي علميه و روحانيت شديداً آسيب ديدند اما اين شاه و درباريان و آمريكا بودند كه بيشتر از همه خسارت خوردند. شاه شديداً تحقير شده بود. كلمات و موضعگيري هاي شجاعانه و انقلابي حضرت امام چيزي را براي شاه باقي نگذاشت. امام در اعلاميه تاريخي خود كه در سيزدهم فروردين ماه 1342 منتشر كردند فرمودند: «اينان با شعار «شاه دوستي» به مقدسات مذهبي اهانت مي كنند. شاه دوستي يعني غارتگري، هتك اسلام، تجاوز به حقوق مسلمين و تجاوز به مراكز علم و دانش. شاه دوستي يعني ضربه زدن بر پيكر قرآن و اسلام، سوزاندن نشانه هاي اسلام و محو آثار اسلاميت. شاه دوستي يعني كوبيدن روحانيت و اضمحلال آثار رسالت.»(29) آنهايي كه با فرهنگ شاه و دربار آشنايي دارند و يا در آن فضاي پراختناق و مخوف تنفس كرده اند و يا اسناد تاريخي را به درستي بررسي كرده اند متوجه مي شوند كه صدور چنين اعلاميه اي كه شاه را آنگونه مخاطب ساخته و ريشة همة جرم و جنايات را مستقيماً شخص

شاه مي دانند دل شير مي خواهد و شجاعت اميرالمؤمنين. مقايسه شكلي اين اعلاميه با اعلاميه هايي كه بعضي از مراجع در آن حال و هوا منتشر كرده اند بخوبي شجاعت بي مانند و درستي تحليل حضرت امام را روشن مي كند. پس از اين مخاصمه، ديگر هرگز شاه نتوانست از فشار اينهمه حقارت و سرزنش كمر راست كند. همه روزه گروه كثيري از اقشار مختلف مردم از شهرهاي اطراف به قم مي آمدند و پس از زيارت حضرت معصومه به زيارت امام مشرف مي شدند. حضرت امام نيز طي سخنراني هاي افشاگرانه مردم را براي حركت عظيم و فراگير و رويارويي گسترده با شاه آماده مي كردند. ارسال نامه ها و تلگراف هاي فراوان و فرستادن نمايندگان شجاع و بي باك براي تشريح موقعيت كشور به شهرهاي دور و نزديك جهت بيدار كردن علماي بلاد در همين راستا انجام مي شد. شهرها نيز بتدريج آماده مي شدند. طلاب و بخصوص جوانان بيشتر از ديگران تحت تأثير افكار و انديشه هاي انقلابي امام قرار مي گرفتند. اعلاميه هاي حضرت امام را اغلب جوانان تكثير و توزيع مي كردند. در روز پانزدهم خرداد سال 1342 شاه كه از موضعگيريهاي انقلابي حضرت امام بسيار خشمگين بود و امام را انعطاف ناپذير و اهل مذاكره و معامله نمي ديد دستور بازداشت ايشان را داد. با دستگيري حضرت امام كشور منفجر شد. جمع زيادي از مردم شهرهاي مختلف به حمايت از حضرت امام به خيابانها ريختند. قيام سراسري مردم مشكلات بسيار زيادي را براي شاه و دربار فراهم آورد. مردم تهران به حمايت از مرجع بزرگ خود با كفن از جنوب شهر حركت كردند. حركت مردم تهران با شديدترين وجهي سركوب شد. جمع كثيري از مردم كشته، تعداد زيادي مجروح و

عده اي نيز دستگير شدند. در ديگر شهرها نيز مردم حركت انقلابي داشتند. قيام مردم ورامين كه مي خواستند به حمايت از امام به تهران بيايند در آغاز راه شديداً سركوب شد. تصور شاه اين بود كه با دستگيري حضرت امام مي تواند حركت توفندة مردم را سركوب كند. لذا در شب پانزدهم خرداد و پس از سخنراني بسيار كوبندة امام در مدرسه فيضيه امام را دستگير كردند و به تهران منتقل و در زندان قصر محبوس كردند. حضرت امام چون شير شرزه در زندان نيز بر ضد شاه مي خروشيدند و همه فتنه ها را زير سر شاه مي دانستند و حتي از پاسخ دادن به سؤالات بازجوها خودداري مي كردند. اين نيز حكايت از زبوني شاه و ناتواني و سردرگمي درباريان دارد. شاه تحت فشار افكار عمومي و حمايت گسترده علماي اعلام و مردم انقلابي، مجبور شد امام را از زندان آزاد كند و به منزلي در شميران منتقل نمايد. دستگيري حضرت امام هم نتوانست نه در دل امام ترسي ايجاد كند و نه در حمايت مردم از امام خللي وارد آورد. سرانجام حضرت امام از حبس و تبعيد و محاصره ساواك آزاد شدند و پيروزمندانه به قم بازگشتند. شهرها غرق در چراغاني و جشن شد. منبري ها آزادانه از امام خميني و اهداف امام سخن مي گفتند و دانشجويان و دانشگاهيان كه تحت تأثير شديد امام بودند از لزوم سرنگوني شاه حرف مي زدند. نگارنده كه خود از طرف علماي جهرم براي ديدار با حضرت امام و تحويل مبالغي وجوهات به قم رفته بودم ديدم كه تمامي مغازه ها با عكس حضرت امام زينت يافته بود. در مدرسه فيضيه پارچه نوشته بزرگي در حمايت

از امام نصب شده بود. سال 42 در حالي پايان يافت كه شاه در اجراي برنامه هاي استعماري بيگانگان جدي بود و روحانيت در مقابله و مبارزه با شاه ترديدها را كنار گذاشته بود. دوئلي طولاني و جدي و پرهزينه شروع شده بود. رويدادهاي سياسي سال 43 بسيار زياد و اثرگذار و تعيين كننده بود. شور و شعور سياسي مردم بسيار بالا رفته بود. محور همه اين مسايل امام بودند. علماء، روحانيون، طلاب جوان، دانشجويان، دانشگاهيان، بازاري ها، جوان ها، زنان و مردان همه انقلابي بودند. انقلابي تند و غيرقابل كنترل. نقطه نظرات حضرت امام به صورت هاي نوار، اعلاميه، تراكت، همراه با عكس ايشان در همه جا دست به دست مي گشت. جوانان با امكانات كم و بسيار محدود خود نسبت به تكثير و توزيع اعلاميه هاي حضرت امام اهتمامي ويژه داشتند. شهر ما (جهرم) و نيز شيراز و داراب و فسا و ديگر شهرهاي جنوب همه يكپارچه آتش بود. جالب است بگويم مثلاً در دبيرستان خواجه نصير جهرم اكثر جوانان انقلابي و طرفدار امام بودند. هيچ كس طرفدار شاه و دولت نبود. اين نكته اي مهم و قابل توجه است و از نفرت عموم نسبت به شاه و دربار حكايت مي كند. در فروردين ماه تعداد قابل ملاحظه اي سخنراني بسيار مهم و تند و نسبتاً طولاني از جمله سخنراني امام در 26 فروردين ماه در مسجد اعظم فوق العاده اثرگذار بود. عمده محور اين سخنراني تجزيه و تحليل حادثه 15 خرداد بود. حضرت امام اصرار داشتند اين حادثه به عنوان ضعف بزرگ شاه و قدرت مثال زدني انقلاب زنده بماند. برعكس درباريان مي خواستند آنرا به فراموشي بسپارند.(30) هر روز كه مي گذشت صف انقلاب از صف ضدانقلاب جدا مي شد،

خودي و غيرخودي مشخص تر مي شدند. افراد متعهد و انقلابي كه پيروان حضرت امام را تشكيل مي دادند محبوب تر و مطلوب تر مي شدند و شاه و اسرائيل و آمريكا منفورتر مي گشتند. آمريكا در يك اقدام شتابزده كه دليل بر عقب افتادن واشنگتن از حوادث سياسي ايران بود طرح استعماري كاپيتولاسيون را به دولت ايران داد و شاه را مجبور كرد كه آنرا به تصويب برساند. خلاصه اين طرح آزادي عمل بيشتر آمريكايي ها در ايران و بازگذاشتن دست آمريكائيان براي هر اقدامي بود. واكنش ها نسبت به اين طرح استعماري بسيار زياد بود. دانشگاه، حوزه ها، امامان جماعات، منبري ها، جوانان زنان و مردان با خشم و ناراحتي با اين طرح استعماري مخالفت كردند اما مخالفت حضرت امام تعيين كننده، كوبنده و تحقيركننده شاه و آمريكا و اسرائيل بود. امام خميني در بخشي از اين سخنراني تاريخي و بسيار مهم و بي سابقه فرمودند: «... آقا، من اعلام خطر مي كنم. اي ارتش ايران من اعلام خطر مي كنم. اي سياسيون ايران من اعلام خطر مي كنم. اي بازرگانان ايران من اعلام خطر مي كنم. اي علماي ايران، اي مراجع اسلام، من اعلام خطر مي كنم. اي فضلا، اي طلاب، اي مراجع، اي آقايان، اي نجف، اي قم، اي مشهد. اي تهران، اي شيراز من اعلام خطر مي كنم... معلوم مي شود براي ما خوابها ديده اند. از اين بدتر چه خواهند كرد. از اسارت بدتر چه؟ از ذلت بدتر چيه؟ چه مي خواهند با ما بكنند؟ چه خيالي دارند اينها؟»(31) حضرت امام ضمن تحقير كردن شديد شاه و انتقاد تند از انقلاب سفيد شاه كه محصول شوم آن فقر و بيماري مردم است فرمودند: «اين مجلسي كه به فتوا و به حكم

مراجع تقليد، تحريم شده است. اين مجلسي كه يك وكيلش از ملت نيست اين مجلسي كه به ادعا هي مي گويند، ما... آقا كو اين انقلاب سفيد؟ پدر مردم را درآوردند. آقا من مطلعم. خدا مي داند كه من رنج مي برم من مطلعم از شهرستانهاي دورافتاده. از اين قم بدبخت، من مطلعم از گرسنگي خوردن مردم، از وضع زراعت مردم.»(32) حضرت امام كه شديداً از مصوبه مجلس شوراي ملي در تصويب كاپيتولاسيون و مجلس سنا و دربار و شاه و آمريكا خشمگين بودند فرمودند: «اي سران اسلام به داد اسلام برسيد. اي علماي نجف به داد اسلام برسيد. اي علماي قم به داد اسلام برسيد. رفت اسلام. اي ملل اسلام. اي سران ملل اسلام. اي رؤساي جمهور ملل اسلامي. اي سلاطين ملل اسلامي... به داد همه ما برسيد. ما زير چكمة آمريكا برويم چون ملت ضعيفي هستيم؟ چون دلار نداريم؟ آمريكا از انگليس بدتر، انگليس از آمريكا بدتر. شوروي از هر دو بدتر. همه از هم بدتر. همه از هم پليدتر. اما امروز سروكار ما با اين خبيث هاست. با آمريكاست. رئيس جمهور آمريكا بداند. بداند اين معنا را كه منفورترين افراد دنياست پيش ملت ما. امروز منفورترين افراد بشر است پيش ملت ما.» با توجه به برنامه هاي گسترده امپرياليزم و صهيونيزم جهاني براي استثمار كشورمان كه در كاپيتولاسيون آشكارتر شده بود حضرت امام در فرازي از همين سخنراني فرمودند: «والله گناهكار است كسي كه داد نزند. والله مرتكب كبيره است كسي كه فرياد نكند... ما اين قانوني كه گذاردند قانون نمي دانيم. ما اين مجلس را مجلس نمي دانيم. ما اين دولت را دولت نمي دانيم اين ها خائنند به مملكت

ايران! خائنند...» تبعيد حضرت امام دليل بر اشغال ايران توسط آمريكا بود حضرت امام كه دست هاي آمريكاي تبهكار و ديگر جنايتكاران و جهانخواران را پشت كاپيتولاسيون مي ديدند در فراز ديگري از اين سخنان افشاگرانه فرمودند: «اگر اين مملكت اشغال آمريكاست پس چرا اينقدر عربده مي كشيد؟ چرا اينقدر دم از ترقي مي زنيد؟ اگر اين مستشارها نوكر شما هستند پس چرا از ارباب ها بالاترشان مي كنيد؟ اگر نوكرند مثل ساير نوكرها با آنها عمل كنيد... اگر مملكت ما اشغال آمريكايي است پس بگوييد، پس ما را برداريد بريزيد بيرون از اين مملكت...(33)» سرانجام خفاشان شب پرست كه وجود حضرت امام را با مصالح و منافع نامشروعشان در تضاد ديدند، ايشان را در سيزدهم آبانماه 1343 دستگير و پس از انتقال به تهران، به تركيه تبعيد كردند. بررسي اثرات فوق العاده اين سخنراني و تبعيد حضرت امام و نقش و سهم هوداران حضرت امام در گرم نگاهداشتن سنگر مبارزه و مطرح بودن طرفداران امام خميني به عنوان دلسوزان و وارستگان و متعهدان جامعه... را به فرصتي ديگر موكول مي كنيم. فقط در اينجا به يك جمله بسنده مي كنيم كه اين سخنراني تكثير شد و به همه نقاط كشور رفت و بكرات در محافل پخش شد. نگارنده خود كه يك عضو كوچك از هواداران امام بوده و هستم و ان شاءالله خواهم بود اين سخنراني را از حفظ دارم و امروز پس از 40 سال كه از ايراد آن سخنراني مي گذرد هنوز هم قسمت اعظم آنرا در حافظه خود دارم. (1) . قرآن كريم، سوره قريش، آيات 3 _ 5. (2) . سوره فرقان، آيه 8. (3) . سوره بقره، آيه 257. (4) .

سوره بقره آيه 257. (5) . سوره شوري، آيه 40. (6) . سوره جمعه، آيه 5. (7) . سوره قصص، آيه 50. (8) . سوره نوح آيه 24. (9) . سوره ابراهيم، آيه 22. (10) . سوره كهف، آيه 29. (11) . سوره شوري، آيه 45. (12) . موسوعه كلمات الامام الحسين، معهد تحقيقات باقرالعلوم، ص 360. (13) . الفتوح، ابن اعثم كوفي، جلد 5، ص 23 و بحارالانوار، ج 75، ص 117. (14) . كتاب دخترم فرح اثر فريده ديبا، ص 309. (15) . دخترم فرح، ص 459. (16) . دخترم فرح، ص 96. (17). اسناد لانه، جلدي 7، ص 264. (18) . 57 سال اسارت، ج 1، ص 285. (19) . صحيفه امام، ج 1، ص 24. (20) . صحيفه امام، ج 1، ص 30، 15 خرداد 1331. (21) . صحيفه امام، ج 1، ص 32، ديماه 1331. (22) . اسرائيل چگونه تشكيل شد، ص 190. (23) . رژيم شاه مخالفين خود و مخالفان رژيم صهيونيستي را داراي ارتباط با كشورهايي مانند مصر و عراق مي كرد. (24) . صحيفه امام، ج 1، ص 77. (25) . صحيفه امام، ج 1، ص 80 و 81، 28 مهر ماه 1341. (26) . صحيفه امام، ج 1، ص 97، آذرماه 1341. (27) . صحيفه امام، ج 1، ص 142. (28) . صحيفه امام، ج 1، ص 158 _ 159. (29) . صحيفه امام، ج 1، ص 178. (30) . صحيفه امام، ج 1، ص 285 _ 308. (31) . صحيفه امام، ج 1، ص 48. (32) . صحيفه امام، ج 1، ص 419. (33) . صحيفه

امام، ج 1، ص 419.

بيشتري بود، منتقل كردند . و سرانجام يك هفته بعد پس از تغيير و تبديل هاي پياپي محل اقامت ايشان مرجع امت را در تاريخ پنج شنبه 21 آبان، ساعت 6 صبح به شهر بورسا " " BURSA واقع در 460 كيلومتري غرب آنكارا (نزديكي درياي مرمره) انتقال دادند . امام پس از ورود به آنكارا نامه اي با عنوان آقا مصطفي براي خانواده مي نويسد و پس از سفارش خانواده به صبر جميل و عدم فزع، از ايشان مي خواهد كه ضمن ارسال وسائل شخصي ايشان، كتابهاي مفاتيح، صحيفه سجاديه، مكاسب و حواشي را نيز برايشان ارسال امام براي ايجاد ارتباط با علما، روحانيون و مردم محل تبعيد، بلافاصله پس از رود به تركيه اقدام به فراگيري زبان تركي مي نمايند، كه اين امر موجب رعب و وحشت سرهنگ افضلي - گماشته ساواك - شده و مراتب را به ساواك گزارش مي كند . ماموران گماشته ساواك با كمال گستاخي و جسارت امام را از پوشيدن لباس مقدس خود منع كردند و ايشان را مجبور به پويدن لباس روحانيان كشور تركيه نمودند . در تاريخ 16 آبان (2 رجب 1384) طبق پيشنهاد امام، ايشان به همراه گماشته هاي ترك و ايران، حدود پنجاه دقيقه با اتومبيل از شهر قديمي آنكارا ديدن كردند . و در تاريخ 19 آبانماه (5 رجب 1384) نيز به اتفاق دو مامور ترك و سرهنگ افضلي، از بلوار آتاتورك و قسمتي از شهر قديمي آنكارا ديدن نمودند . همچنين در اين روز بصورت پياده از خيابان آتاتورك و قسمتهايي از شهر قديمي آنكارا بازديد كردند . در اين بازديدها امام

بالاجبار پالتو و شلوار (انيفورم روحانيون تركيه) برتن داشت . امام نمي خواست فرصتي را كه به يمن تبعيد به دست آورده است، بي نتيجه از دست بدهد لذا در همين ايام بر مزار چهل تن از عالمان شهيدي كه به دست مصطفي كمال از پاي درآمده بودند، حضور يافت . بعد از اين ساواك از بازديد امام از مراكز ديني تركيه جز در مواردي كه نمايندگاني از طرف عملا و روحانيون ايران به مقامات امام مي آمدند، جلوگيري مي كرد . در اين ايام، امام در تنهايي كامل مشغول عبادت، قرائت قرآن، فراگيري زبان تركيه و تحرير كتاب تحريرالوسيله بودند، تا اينكه رژيم شاه كه نگراني و اضطراب توده هاي مردم در مورد بي اطلاعي از سرنوشت امام را بيش از اين نمي توانست تحمل كند و نمي توانست نسبت به عواطف و احساسات آنها بي اعتنا بماند، موافقت كرد كه نماينده اي از طرف مقامات روحاني به تركيه برود و با امام ملاقات كند . به دنبال آن آقاي شيخ سيد فضل الله خوانساري به نمايندگي از سوي اقشار مردم و روحانيون در روز 29 آذر 1343 (نيمه شعبان 1384) ساعت 50/12 دقيقه وارد استانبول شد و در پارك هتل اقامت كرد . فرداي آن روز امام را نيز از بورسا (تبعيد گاهشان) به استانبول آوردند و در هتلي، جدا از مسافرخانه اي كه آقاي سيد فضل الله خوانساري در آنجا اقامت داشت، چند ملاقات (كه اولين ملاقات مقارن ساعت 3 بعدازظهر روز 30 آذر بود) بين ايشان و آقاي خوانساري، با حضور و كنترل ماموران ساواك صورت گرفت . در اين مقالات

امام از علل دستگيري و زنداني شدن فرزندشان حاج آقا مصطفي سوالاتي از آقاي خوانساري كردند كه حاكي از آگاهي امام از دستگيري و زنداني شدن فرزندشان بود . لازم به ذكر است، روز تبعيد امام (13 آبان) كماندوهاي رژيم با بالا رفتن از ديوار منزل آقاي مرعشي به داخل منزل ايشان رفتند و حاج آقا مصطفي را دستگير و به شهرباني قم و سپس به زندان قزل قلعه منتقل كردند به طوريكه ايشان 57 روز در زندان بسر بردند و در بامداد روز 14 دي ماه 1343 پس از اعزام به تهران در ساعت 30/5 دقيقه با هواپيما او را به استانبول و از آنجا نيز با هواپيماي ديگري به اقامتگاه امام در شهر بورسا تبعيد كردند . ملاقات روز دوم آقاي خوانساري با امام روز سه شنبه اول دي ماه ضمن بازديد از مسجد "اياصوفيا" صورت گرفت كه آقاي خوانساري از مسائل گوناگون كشور و روحانيون به امام گزارش داد . براساس اسناد و مدارك، امام تلگرافها، پيامها و نامه هاي متعددي از طرف روحانيون، دانشجويان، مردم و ... دريافت نمودند و نفوذ معنوي و ظاهري حضرت امام در مسلمانان اعم از شيعيان و سني ها موجب وحشت رژيمهاي ايران و تركيه مي شد و با اينكه ايشان را از وطن خود به كشوري غريب و نا آشنا تبعيد كرده بودند، باز از او سخت وحشت داشتند و ازاين جهت در عرض ده روز سه بار جاي ايشان را تغيير دادند و دائما تحت مراقبت شديد قرار داشتند . به طوري كه اجازه ملاقات هيچ كس را با ايشان نمي دادند بجز در

موارد استثنايي و كنترل شده . محل سكونت ايشان جز مسائل سري بود لذا بسياري افراد و از جمله دانشجويان ايراني مقيم تركيه تلاش گسترده اي براي يافتن محل سكونت حضرت امام كرده و با تشكيل جلسات متعدد از دانشجويان جهان خواستند تلگراف و يا نامه اعتراض آميز براي سازمان ملل متحد، مجلس تركيه و حكومت تركيه ارسال كنند . و با انجام تظاهرات در جلي كنسولگري ايران در استانبول بازگشت و تامين امنيت جاني امام را خواستار شدند . رژيم شاه كه موقعيت خويش را بيش از پيش در خطر مي ديد و شاهد نفوذ بيش از پيش امام حتي در تبعيد بود; سرانجام در روز سه شنبه 13 مهر 1344 يعني پس از حدود يازده ماه تبعيد اجباري در تركيه، ايشان را به همراه فرزند بزرگوارشان از تركيه به عراق (تبعيدگاه دوم امام) فرستادند و هواپيماي حامل ايشان 2 بعدازظهر همان روز در فرودگاه بغداد به زمنين نشست . منابع: 1 . نهضت امام خميني جلد اول و دوم 2 . مجموعه سه جلدي كوثري (جلد سوم) 3 . كتاب حديث بيداري (زندگينامه امام) 4 . قسمتهايي از 6 جلد كتاب پا به پاي آفتاب 5 . تبعيد امام به تركيه به روايت اسناد ساواك 6 . زندگينامه سياسي امام، محمد حسن رجبي 7 . مذاكره با آقاي دكتر قادري و آقاي حميد روحاني 8 . امام خميني به روايت اسناد و ساواك

سال 1341 لغو تصويبنامه ساختگي انجمنهاي ايالتي و ولايتي به دنبال مبارزات پيگير حضرت امام خميني (س) و صدور پيام حضرت امام خميني (س) در مورد ختم اين غائله 2 بهمن سال 1341 تحريم رفراندوم غير قانوني و قلابي شاه از سوي حضرت امام خميني (س) 2 فروردين ماه سال 1342 فاجعه خونين مدرسه فيضيه به دست عمال رژيم شاه 15 خرداد سال 1342 دستگيري شبانه حضرت امام خميني (س) . قيام تاريخي ملت ايران در اعتراض به دستگيري حضرت امام (س) 4 تيرماه سال 1342 انتقال حضرت امام خميني (س) از پادگان قصر به سلولي در عشرت آباد. 21 فرودين سال 1343 سخنراني تاريخي حضرت امام خميني (س) در مسجد اعظم قم پس از آزادي از حبس و حصر. 4 آبان 1343 سخنراني كوبنده حضرت امام خميني (س) به مناسبت طرح اسارتبار كاپيتولاسيون. 13 آبان 1343 بازداشت و تبعيد حضرت امام خميني (س) به تركيه 21 آبان سال 1343 انتقال حضرت امام خميني (س) از آنكارا به بورساي تركيه 13 مهرماه سال 1344 انتقال حضرت امام خميني (س) از تركيه به بغداد 16 مهرماه 1344 حركت امام خميني (س) از سامرا به كربلا بعد از تبعيد به عراق 23 مهرماه 1344 ورود و استقرار حضرت امام خميني در نجف بعد از تبعيد به عراق 23 آبان 1344 شروع درسهاي حوزه اي حضرت امام خميني در نجف پس از تبعيد به عراق - 12 ارديبهشت 1356 پيام حضرت امام خميني (س) به مناسبت چهلم شهداي قم 2 مهرماه 1357 محاصره منزل حضرت امام خميني (س) توسط نيروهاي بعثي عراق 10 مهرماه 1357 هجرت حضرت امام

خميني (س) از عراق به سوي كويت 13 مهرماه 1357 هجرت حضرت امام خميني (س) از عراق به فرانسه 12 بهمن 1357 بازگشت امام خميني (س) به ميهن اسلامي پس از 15 سال تبعيد.

سرسپرده شاه - امير اسدالله علم - سپرده شد. در دوران صدارت علم حوداثي رخ داد كه بخشي از آن حوادث شامل هجرت امام خميني مي شود، اين گزارش به بررسي تبعيد آفتاب يا هجرت امام خميني (س) مي پردازيم. فضاي باز سياسي كه بر اساس تز حزب دموكرات امريكا و شخص كندي دركشورهاي مختلف و از جمله ايران ايجاد شده بود، با اجراي چند رفورم اجتماعي از سوي شاه و بر اثر عواملي به صورت يك موضوع فراموش شده درآمد. در چنين شرايطي شاه مصمم به اجراي طرحها و برنامه هايي شد كه از سوي امريكا ديكته شده بود. نخست، لايحه اصلاحات ارضي در نوزدهم دي ماه 1340 همراه با تبليغات فراواني به تصويب رسيد و بلافاصله به مرحله اجرا گذاشته شد كه مخالفت چندي را به دلايل بسيار كه بررسي آنها در مجال اين نوشته نيست به دنبال نداشت. برنامه رفورميستي اصلاحات ارضي، هر چند يك طرح امريكايي بود، اما از سوي ابرقدرت ديگر جهان - به رغم وجود تنشهايي كه در آن زمان بين امريكا و شوروي وجود داشت - مورد استقبال قرار گرفت و رسانه هاي گروهي اتحاد جماهير شوروي سوسياليستي (اسم و عنواني كه در آن ايام، يدك مي كشيد) از جمله روزنامه "پراودا" و راديو مسكو به تجليل از آن پرداختند. امام خميني كه نسبت به اهداف پشت پرده امريكا از اجراي اصلاحات ساختگي آگاهي كامل داشت و نه تنها لايحه اصلاحات ارضي را در جهت منافع كشاورزي نمي دانست بلكه آن را گامي زمينه ساز براي حركتهاي آتي رژيم در جهت وابستگي بيشتر به آمريكا و غرب ارزيابي

مي كرد. اما در عين حال مخالفت مجرد با تصويب لايحه اصلاحات ارضي مي توانست مورد بهره برداري تبليغاتي رژيم در بين دهقانان قرار گيرد لذا امام مترصد فرصتهاي آتي و فراهم نمودن زمينه قيام عمومي بود. برنامه ديگر شاه طرح موضوعي به نام "لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي" بود. روزي اين مسئله از طرف دولت، سر و صداي چنداني نشد تا اينكه روزنامه ها خبر تصويب آن را در هيات دولت منتشر كردند. روزنامه كيهان در شانزدهم مهرماه 1341 تيتر اول خود را با اين عنوان برگزيد: "طبق لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي كه در هيات دولت به تصويب رسيد، به زنان حق راي داده شد. " تفويض حق راي به زنان - كه تيتر اول روزنامه ها شده بود - در ظاهر امر، اقدامي خلاف شرع و ضد اسلامي نبود. اما رژيم شاه با تصويب اين لايحه، اهداف ديگري را دنبال مي كرد كه آماده كردن زمينه براي تجاوز به قرآن و اسلام، دستكاري در قانون اساسي و انجام تغييراتي در برخي از اصول آن و باز كردن دست آن دسته از افرادي كه اجراي قوانين اسلامي را، مانعي در اجراي اغراض خود مي دانستند، از آن جمله بود. به عبارت ديگر، رژيم مي خواست در زير سرپوش "اعطاي حق راي به زنان" ضمن حذف قيد اسلام از شرايط انتخاب كنندگان و انتخاب شوندگان و اداي سوگند به كتاب آسماني به جاي قرآن علاوه بر نوعي اسلام زدايي، هرگونه مخالفتي با تصويبنامه را " مخالفت با حقوق زن و آزاديهاي مشروع او" جلوه دهد. زماني كه روزنامه هاي عصر تهران به قم رسيد

نارضاييهايي در طبقات مختلف مردم بويژه روحانيان پديد آمد. مراجع قم از جمله امام خميني در همان شب، با تشكيل جلسه اي به بحث و تبادل نظر پرداختند. حجت الاسلام والمسلمين هاشمي رفسنجاني در اين زمينه خاطره هاي جالبي دارد و درباره تشكيل اين جلسه مي گويد: ". . . در اين مقطع (پس از طرح لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي) امام يك جلسه اي تشكيل دادند. گويا جلسه اول در خانه مرحوم حاج شيخ مرتضي حائري تشكيل شد كه امام و بعضي از مراجع ديگر شركت داشتند. ايشان در آن جلسه اعلام خطر مي كنند و بالاخره تصميم گرفته مي شود كه با اين مسئله مخالفت نمايند. خوب، طبيعي است كه بر داشتن قيد قسم به قرآن و شرط اسلام، چيز خطرناكي است و بي شك مي بايست مخالفت مي شد، ولي در اينكه منتخب بايد زن هم باشد امام مي فرمودند: شما مردها كه راي داديد چه كرديد كه آنها بكنند؟ مي خواستند يك شعار مترقي را از دست آنها بگيرند و به اين شكل، مخالفت مي كردند. همه اينها و بخصوص در شرط اول - بهانه خوبي براي شروع مبارزه در اين زمان يكي از كارهايي كه امام انجام داد، اين بود كه با علماي شهرستانها تماس گرفتند كه همگي جمع شوند و مجمعي تشكيل بدهند به نام مجمع فضلا با مدرسين، كه من هم عضو آن بودم. قرار شد افرادي تعيين شوند كه به اطراف بروند و من براي جنوب - يعني يزد و رفسنجان و كرمان - انتخاب شدم. امام نامه هايي نوشتند، در يزد به آقاي صدوقي، در كرمان

براي آقاي صالحي و در رفسنجان هم خود من ماموريت داشتم كه سخنراني كنم. آقايان ديگر نيز هر كدام به جايي رفتند. يكي به اصفهان، يكي به شيراز، ديگري به مشهد و. . . چون امام خودشان نامه ها را مي نوشتند و افراد را براي بردن آن تعيين مي كردند من نامه را برداشتم، بردم يزد و به آقاي صدوقي دادم. سخنراني هم كردم، براي مردم رفسنجان نيز سخنراني كردم. در اين باره توضيح دادم كه ما چه مي گوييم و رژيم چه مي خواهد. به كرمان كه رسيدم پيش آنكه جلسه اي داشته باشم، آقاي نجفي (مرعشي نجفي) از قم با آقاي صالحي تلگراف زده بود كه رژيم خواسته علما را پذيرفته است. يعني مسئله تمام شد. همانجا من با قم تماس گرفتم معلوم شد كه امام از اين مقدار كه رژيم پشنهادات خود را پس گرفته راضي نيست. اينجا نزديك بود يك كلاهي سر آقايان بگذارند و بين آنها تفرقه بيندازند. از مواردي كه همه آقايان شركت كرده و در مبارزه متفق شده بودند اينجا بود. رژيم هم به طور نيم بند، يك چيزي را قبول كرده بود و بعضي آقايان هم آن حرف را پذيرفته بودند و طبعا اين خطر وجود داشت كه بين آنها تفرقه بيفتد. اين اولين جايي بود كه اختلاف بروز كرد و امام پيروز شد، با اينكه بعضي از آقايان حرف دولت را قبول كرده بودند، امام فرمودند: من اين را قبول ندارم. نيروهاي مبارز هم همراه امام ايستادند و اين باعث شد كه رژيم قدم دوم را بردارد و قانون مذكور را لغو كند و حرفش

را پس بگيرد". همانگونه كه از خاطرات حجة الاسلام والمسلمين هاشمي رفسنجاني استنباط كرديم شاه و دولت دست نشانده اش، به رغم همه تبليغات، ارعاب و تهديدها و اعمال سياستهاي گوناگون نتوانست در قبال موضعگيريهاي سرسختانه امام خميني (ره) مقاومت كند. اسدالله علم در مصاحبه اي مفتضحانه ناگزير شد تصويب نامه مربوط به لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي را ملغي الاثر اعلام كند و اين موضوع، پيروزي بزرگي براي اسلام، مسلمين و ملت ايران بود. هر چند غائله شوم انجمنهاي ايالتي و ولايتي پايان پذيرفته بود، اما رسالت اسلامي امام خميني و مسئوليت سنگين ايشان در برابر ملت و كشورش همچنان بر دوششان سنگيني مي كرد و ايشان را به خروش و حركت و مددكاري در راه پيشبرد آرمانهاي مقدس اسلامي و ملي فرا مي خواند. امام خميني در اين قيام كوتاه مدت جامعه روحانيت عليه "تصويبنامه" به حق دريافت كه ملت ايران به اسلام و روحانيت، سخت وفادارند و تبليغات زهرآگين استعمار و ايادي آن عليه روحانيت كه بيش از نيم قرن در ايران بشدت ادامه داشته است نتوانسته توده ها را نسبت به پيشوايان اسلامي بدبين سازد و از پيروي آنان بازدارد و ميان ملت و روحانيت جدايي افكند. رژيم شاه كه از ضربه هاي كوبنده روحانيت و به ويژه شخص امام خميني خشمگين بود به ترفندهاي تازه اي دست زد و آن ايجاد تبليغات تند و زننده در مطبوعات وابسته اش بود. امام كه به نقشه هاي مرموز رژيم پي برده بود و به اين نكته آگاهي داشت كه رژيم شاه درصدد اجراي طرح و نقشه تازه اي در اجراي خواستهاي امپرياليسم

و صهيونيسم است با ايفاي نقشي هوشيارانه، براي فروزان نگهداشتن آتش انقلاب و شور و خروش توده ها با تمام قدرت مي كوشيد. از سوي ديگر رژيم شاه كه در پشت پرده، دست به كار طرح نقشه اي به منظور پياده كردن رفورم امريكايي باصطلاح " انقلاب سفيد" بود و نمي خواست پيش از آمادگي كافي، بار ديگر با ملت و روحانيت روبرو شود در مقام پيشگيري از بحراني تازه و به منظور جلب نظر روحانيت دست به اقداماتي زد كه از جمله آنها ترتيب ملاقات معاون نخست وزير با علماي قم و اظهار تاسف از نوشته هاي برخي جرايد عليه روحانيت بود. اما چند روز بعد با دست زدن به رفراندوم قلابي جهت پياده كردن طرح آمريكايي انقلاب سفيد، زمينه اي فراهم شد كه امام خميني بار ديگر مرحله تازه اي از مبارزه را آغاز كرد و بدينسان آتش انقلاب اسلامي را براي هميشه شعله ور ساخت. روز 19 دي ماه 1341 شاه در يك اجتماع ساختگي وصول به اصطلاح 6 گانه انقلاب شاه و ملت را اعلام كرد. اين اقدام كه بر اساس دستور كاخ سفيد امريكا به شاه ديكته شده بود معلول علتهايي بود كه سياستمداران واشنگتن از سالها پيش، آن را مد نظر داشتند. جلوگيري از خطر جنبش دهقانان و كارگران، باز كردن راه نفوذ و دخالت مستقيم ستون پنجم و عوامل بيگانه در ادارات و سازمانهاي دولتي، گسيل جمعي از جاسوسهاي ورزيده، ماهر و كارآزموده ساواك به روستاها، با هدف كنترل شيوه هاي روشنگرانه طبقه دهقان و روستايي و همچنين استفاده از نيروهاي انساني ارزان براي كار در كارخانه هاي

مونتاژ و سرانجام تبيين شعارهاي پر زرق و برق و فريبنده اصلاحات، تحت عنوان "الغاي رژيم ارباب و رعيتي" و سهيم كردن كارگران در سود كارخانه ها از ترفندهاي موذيانه رژيم بود. براي رسيدن به چنين اهدافي تمام دستگاههاي تبليغاتي رژيم به كار افتادند و در سطحي گسترده پيرامون آنچه شاه به عنوان "انقلاب سفيد" مطرح ساخته بود در بوقهاي خود دميدند. در آن شرايط بسياري از سياستمداران حرفه اي و حتي برخي از مقامات روحاني محتاطانه با انقلاب قلابي ساخت شاه روي خوش نشان دادند. تنها امام خميني بود كه با آگاهي از عواقب كار و برنامه هاي شاه، بار ديگر علم مبارزه را بر دوش گرفت و در حضور جمعي از مقامات روحاني، پيامد زيانبار طرح آمريكايي شاه را افشا كرد و با عنوان مطالبي با اين مضامين كه: "آقايان توجه داشته باشند كه وضعي كه پيش آمده آينده تاريك و مسئوليت ما سنگين و دشوار است. حوادثي كه اكنون در جريان است اساس اسلام را با خطر نابودي تهديد مي كند. توطئه حسابشده اي عليه اسلام و ملت و استقلال ايران تنظيم شده و بايد توجه داشت كه اين حادثه را نمي توان با غائله تصويبنامه مقايسه كرد و با همان ملاك نسبت به اين ماجرا برخورد نمود. . . بزرگترين كاري كه از ما ساخته است بيدار كردن و متوجه ساختن مردم است. آن وقت خواهيد ديد كه داراي چه نيروي عظيمي خواهيم بود كه زوال ناپذير است و توپ و تانك هم حريف آن نمي شود. امام خميني در قبال اعلام رفراندوم شاه با صدور اعلاميه تندي به اين امر

شديدا اعتراض كردند و براي نخستين بار با عنوان اين مطلب كه: ". . . كساني كه در مقابل قانون و ملت مسئول هستند اعليحضرت را اغفال كردند كه به نفع آنان اين عمل را انجام دهند. " لبه تيز انتقاد را متوجه شخص شاه ساختند و رفراندوم را عملي اجباري و مقدمه اي براي از بين بردن مواد مربوط به مذهب دانستند و از علماي اسلام خواستند تا وظايف خود را در مقابل اسلام و قرآن ايفا كنند. رفراندوم قلابي سرانجام صورت گرفت و روزنامه هاي تحت سانسور شديد رژيم تعداد راي دهندگان را بيش از 5 ميليون و 600 هزار نفر موافق در مقابل 4 هزار و 150 راي مخالف اعلام نمودند. اين در حالي بود كه چند روز پيش از آن ماموران مسلح شاه با حمله وحشيانه به مردم و روحانيون و كشت و كشتار در مدرسه فيضيه ماهيت پليد خود را نشان داده بودند. با پايان رفراندوم قلابي شاه در روز ششم بهمن ماه 1341، يكي ديگر از برنامه هاي ايالات متحده امريكا در ايران به مرحله اجرا درآمد و ساكنان كاخ سفيد، سرشار از شادي به شاه تبريك گفتند. جان اف كندي در تلگرامي كه براي محمد رضا فرستاد، برگزاري اين رفراندوم را "رويدادي تاريخي" دانست و تاكيد كرد: ". . . بيش از پيش مايه خوشوقتي است كه چنانكه اطلاع مي رسد اكثريت عظيم ملت ايران، رهبري آن اعليحضرت را در راهي كه كاملا منعكس كننده خواسته هاي ايشان است مورد تاييد قاطع قرار داده اند. مسلم است كه اين پشتيباني ملي، اعتماد آن اعليحضرت را به درستي راهي

كه برگزيده اند تقويت كرده و عزم شما را در رهبري كشور خويش به جانب پيروزي در مبارزه اي كه براي بهبود زندگاني ملت خود در پيش گرفته ايد راسخ تر خواهد ساخت". شاه نيز در پاسخ تلگرام رئيس جمهور امريكا تاكيد كرد: ". . . ما در عين آنكه به گذشته پر افتخار خود مباهات مي كنيم نظر به آينده دوخته ايم و مي كوشيم تا دوشادوش آزادترين و مترقي ترين ملل جهان در راه ترقي پيش رويم. يقين دارم كه ما، در اجراي طرحهاي اجتماعي و اقتصادي خودمان مي توانيم به حسن نيت دوستان امريكايي خويش اطمينان داشته باشيم". از پاسخ تلگرام شاه به خوبي برمي آيد كه او تنها و تنها به "حسن نيت دوستان امريكايي" خود متكي است و همه برنامه ها و طرحها به دستور اربابان امريكايي اش به مرحله اجرا در مي آيد. اما امريكا هنوز دست بردار نبود و از شاه كه مهره اي بلا اراده براي او بود، امتيازات تازه اي مي خواست. امتيازاتي كه براي ملت ايران جز تحقير و اسارت و قبول قيد بندگي و بردگي، نتيجه ديگري نداشت. امپرياليسم امريكا در پي تحميل رفروم اسارتبار "انقلاب سفيد شاه" بر ملت ايران، بنيان اقتصادي اين كشور را درهم شكسته بود، درصدد اجراي طرح ننگين ديگري تحت عنوان "كاپيتولاسيون" برآمد. طراحي امريكا براي اجراي اين برنامه بدان جهت بود كه كاخ سفيد با آگاهي از عدم موفقيت شاه در سركوب نهضتي كه امام خميني آن را بنيان نهاده بود مي دانست كه در آينده اي نه چندان دور، انقلابي خونين و دامنه دار عليه امريكا و

رژيم دست نشانده اش در ايران آغاز خواهد شد و احياي كاپيتولاسيون و گرفتن مزاياي كنسولي و قضايي براي اتباع خود در ايران خواهد توانست منافع خود را حفظ كند و در عين حال از فروپاشي نظام دست نشانده اش جلوگيري نمايد. اجراي طرح كاپيتولاسيون، حتي پيش از آغاز رفورم ننگين انقلاب سفيد در برنامه ايالات متحده امريكا قرار داشت، منتهي اميدوار بود كه اجراي اين رفورم، موجب پيشگيري جنبش مردمي گردد و ديگر نيازي به دخالت نظاميان امريكا در ايران نباشد، لذا روي اين پيشنهاد كه بنا به گفته يكي از مقامات وزارت خارجه ايران در اسفندماه 1340 به ايران داده شده بود پافشاري چنداني نشد. اما قيام خونين پانزدهم خرداد و اوج روز افزون نهضت امام خميني و نتيجه گزارشهاي كارشناسان امريكايي، نشاندهنده عدم موفقيت رژيم شاه در جلب رضايت توده ها بود و بدين جهت، رژيم شاه را تحت فشار قرار داد. رژيم شاه كه بقاي خود را در حمايت كاخ سفيد مي دانست بلافاصله دست به كار شد و به گونه اي شتابزده، لايحه اي مبني بر مصونيت مستشاران و ديگر تبعه امريكا در ايران را كه در تاريخ سيزدهم مهرماه 1342 در كابينه اسدالله علم به تصويب رسيده بود به مجلس سنا برد و در مرداد 1343، آن در مجلس سنا به تصويب رسانيد. دولت حسنعلي منصور، اين لايحه را در تاريخ 21 مهرماه 1343 به مجلس شوراي ملي برد و نمايندگان اين مجلس فرمايشي با يك قيام و قعود، آن را تصويب كردند و بدين ترتيب، كاپيتولاسيون قرن نوزدهم را در قرن بيستم زنده ساختند و ننگ تازه اي

براي خاندان پهلوي آفريدند. رژيم شاه بخوبي آگاه بود كه ملت ايران، در برابر تحميل چنين ننگي ساكت نخواهد نشست و سكوت نخواهد كرد، لذا با تمام توان كوشيد با كنترل شديد رسانه هاي گروهي و اعمال سانسوري همه جانبه تا آنجا كه ممكن است از افشاي اين خيانت جلوگيري كند. مطبوعات آن روز، هيچ اشاره اي به تصويب لايحه كاپيتولاسيون نكردند، بلكه با طرح و انعكاس مطالب انحرافي و سرگرم كننده، وضعي پديد آورند كه مردم را در حالت بي تفاوتي نسبت به موضوع نگه دارند. به راه انداختن كارناوالهاي بااصطلاح شادمانه به مناسبت سالروز تولد شاه در روز چهارم آبان و اجراي چند طرح ديگر، از جمله همين ترفندهاي رژيم و دولت بود، غافل از اينكه، اموري كه به سرنوشت جامعه و كشور بستگي دارد و آينده ايران را تهديد مي كند از نظر تيزبين علماي آگاه دور نمي ماند. هنوز چند روز از احياي تصويب لايحه كاپيتولاسيون نگذشته بود كه نشريه داخلي مجلس شورا كه متن كامل مذاكرات نمايندگان و رئيس دولت را منعكس كرده بود به دست امام خميني رسيد و ايشان با مطالعه آن، دريافت كه رژيم شاه بار ديگر به چه خيانت بزرگي كه در اصل به بنيان استقلال كشور ضربه وارد كرده، دست زده است. امام با آگاهي از اين موضوع، آن چنان به خشم آمد كه هيچگاه سابقه نداشت. خبرهاي مربوط به نگرانيها و آشفتگيهاي امام بتدريج به اطلاع قشرهاي مختلف مردم رسيد، به گونه اي كه بسياري به منظور كسب اطلاع از چگونگي موضوع از شهرهاي دور و نزديك به قم آمدند و با ايشان ملاقات

نمودند. رهبر انقلاب به منظور افشاي خيانت پشت پرده اي كه عليه كشور و مردم ايران صورت گرفته بود، تصميم گرفت با صدور اعلاميه و با ايراد سخنراني، توده ها را كه ايشان را تنها مامن و ملجا خود مي دانستند آگاه سازد. در اجراي اين هدف، ابتدا پيكهايي همراه نامه به شهرستانهاي مختلف اعزام داشت و علما و روحانيون مركز و شهرستانها را از وقوع حادثه مطلع ساخت و خود نيز با مقامات روحاني قم به گفتگو نشست و مراتب را به اطلاع آنان رسانيد تا بدين وسيله آنان را به حركت درآورد و با خود همراه سازد و تا حدودي نيز در اين كار به توفيقهايي دست يافت. زمينه از هر جهت فراهم شد و امام خميني تصميم نهايي را براي افشاگري و رسوا ساختن شاه و دار و دسته اش گرفته بود روز ايراد سخنراني بيستم جمادي الاخر سال 1384 مطابق با چهارم آبان 43 تعيين و از قبل به اطلاع مردم رسيد و سيل جمعيت از تهران و شهرستانها براي شنيدن سخنراني امام و آگاهي از جنايت تازه شاه، راهي قم شدند. رژيم شاه دچار وحشت شده بود و مي دانست، امام خميني ابعاد گوناگون خيانتهاي بزرگي را كه به ملت شده است بي پرده با مردم در ميان خواهد گذاشت. رژيم در عين حال آن اندازه كه از ايجاد نفرت و انزجار در توده هاي مسلمان ايران عليه امريكا وحشت داشت عليه خويش نگران نبود، زيرا هرگونه مخالفت با امريكا را مساوي با سرنگوني رژيم و از دست دادن تاج و تخت شاهنشاهي مي دانست و بدين جهت درصدد برآمد

با هر وسيله ممكن از اقدامي كه موجب خشم امريكا شود جلوگيري كند. مشاوران شاه، مي دانستند امام خميني از جمله كساني نيست كه بتوان او را از انجام كاري بازداشت و به عبارت ديگر از تهديد و ارعاب، كاري ساخته نيست، لذا درصدد برآمدند غير مستقيم و توسط عناصر به ظاهر غير وابسته و به اصطلاح وجيه المله و با عنوان پند و اندرز خيرخواهانه ، ايشان را از حمله عليه امريكا بازدارند. براي انجام اين مقصود، يكي از افراد مورد وثوق دستگاه حاكمه كه تا حدودي هم داراي وجهه اي ملي و بيطرف بود روانه قم شد كه ضمن ملاقات با رهبر انقلاب، ايشان را از حمله به امپرياليسم و ايجاد فضاي ضد امريكايي در محيط مذهبي ايران برحذر دارد. اين شخص، چند روز پيش از موعد مقرر به قم آمد. امام فرستاده شاه را نپذيرفت و سرانجام با اصرار زياد موفق به ديدار با شهيد حاج آقا مصطفي خميني فرزند ارشد امام شد و پيام شاه را اينچنين بازگو كرد. "امريكا به منظور كسب وجهه در ميان مردم ايران با تمام قدرت فعاليت مي كند و پول مي ريزد و از نظر قدرت در موقعيتي است كه هرگونه حمله به آن مراتب خطرناكتر از حمله به شخص اول مملكت است! آيت الله خميني اگر اين روزها بنا دارند نطقي ايراد كنند بايد خيلي مواظب باشند كه به دولت امريكا برخوردي نداشته باشد كه خيلي خطرناك است و با عكس العمل تند و شديد آنان مواجه خواهد شد. ديگر هر چه بگويند، حتي حمله به شخص شاه چندان مهم نيست! "1 امام خميني

با شنيدن اين پيام، دريافت كه عمده ترين نقطه ضعف شاه در آن شرايط در تحريك كردن افكار توده ها و شورانيدن آنان عليه امپرياليسم امريكا منشا همه مفاسد ايران ست. از اين رو، در سخنراني و اعلاميه تاريخي خود، با شديدترين لحن امريكا را به باد انتقاد و اعتراض گرفت. روز بيستم جمادي الاخر 84 مصادف با ميلاد بانوي انقلابي اسلام حضرت فاطمه زهرا (س) و زاد روز امام خميني، شهر مقدس قم حالتي ديگر گونه داشت. در همه خيابانهاي آن، جمعيت انبوهي كه از تهران و شهرستانها به منظور شنيدن سخنان تاريخي امام به اين شهر آمده بودند موج مي زد. منزل امام و كوچه هاي اطراف آن و باغ اناري كه در جوار منزل ايشان بود دهها هزار تن گرد آمده بودند. هواي آبان ماه در شهر قم، نسبتا سرد بود، اما مردم بي توجه به سرماي هوا در اشتياق شنيدن سخنراني امام، بيتابي مي كردند. ساعت تقريبا، 30/8 بامداد را نشان مي داد كه رهبر انقلاب با چهره اي افروخته، چشماني از شدت خشم و خستگي و بيخوابي سرخ شده، جبيني گره خورده و قيافه اي آراسته و جذاب در مقابل مردم ظاهر شد. مردم با شعار صلوات نسبت به ايشان ابراز احساسات كردند. بسياري با ديدن قيافه افروخته و اندوهبار ايشان به گريه افتادند و آنگاه آيه شريفه استرجاع - انالله و انا اليه راجعون - از زبان ايشان جاري شد، صداي گريه و شيون در فضا طنين افكند. حال و وضع امام خميني نيز به هنگام ايراد نطق، سخت بحراني بود و سرانجام رهبر انقلاب نطق تاريخي خود را

به اين شرح ايراد كردند:

متن سخنراني تاريخي امام خميني عليه كاپيتولاسيون: بسم الله الرحمن الرحيم انالله و انا اليه راجعون (گريه حضار) من تاثرات قلبي خودم را نمي توانم اظهار كنم. قلب من در فشار است. از روزي كه مسائل اخير ايران را شنيدم، خوابم كم شده، (گريه حضار)، ناراحت هستم، قلبم در فشار است، من با تاثرات قلبي روزشماري مي كنم: چه وقت مرگ پيش بيايد(گريه شديد حضار). ايران ديگر عيد ندارد، عيد ايران را عزا كردند(ادامه گريه حضار)، عزا كردند و چراغاني كردند. عزا كردند و دسته جمعي رقصيدند، ما را فروختند، استقلال ما را فروختند، باز هم چراغاني كردند، پايكوبي كردند. اگر من به جاي اينها بودم، اين چراغانيها را منع مي كردم، مي گفتم بيرق سياه بالاي سربازارها بزنند، بالاي سر خانه ها بزنند، چادر سياه بالا ببرند. عزت ما پايكوب شد، عظمت ايران از بين رفت (گريه حضار) عظمت ارتش ايران را پايكوب كردند. قانوني به مجلس بردند كه در آن، اولا ما را ملحق كردند به "پيمان وين" و ثانيا الحاق كردند به آن كه تمام مستشاران نظامي امريكا، با خانواده هايشان با كارمندان فني شان، با كارمندان اداري شان، با خدمه شان و با هر كسي كه به آنها بستگي دارد از هر جنايتي كه در ايران بكنند مصون هستند. اگر يك خادم امريكايي، يا يك آشپز امريكايي، مرجع تقليد شما را در وسط بازار ترور كند، زير پاي خود منكوب كند، پليس ايران حق ندارد جلو او را بگيرد! دادگاههاي ايران حق محاكمه ندارد! بايد پرونده به امريكا برود و در آنجا اربابها را معين كند! دولت

سابق، اين طرح را تصويب كرده بود و به كسي نگفت. دولت حاضر، اين تصويبنامه را چندي پيش به مجلس سنا برد و با يك قيام و قعود مطلب را تمام كرد و باز نفسشان در نيامد، چند روز پيش، اين تصويبنامه را به مجلس شورا بردند، در آنجا صحبتهايي شد، بعضي از وكلا مخالفتهايي كردند، ليكن مطلب را گذراندند، با كمال وقاحت گذراندند. دولت با كمال وقاحت از اين امر ننگين طرفداري كرد، ملت ايران را از سگهاي امريكايي پست تر كردند! اگر كسي يك سگ امريكايي را با اتومبيل زير بگيرد او را بازخواست مي كنند، حتي اگر شاه ايران يك سگ امريكايي را زير بگيرد، مورد بازخواست قرار مي گيرد، ولي چنانچه يك آشپز امريكايي، شاه ايران را زير بگيرد، بزرگترين مقام را زير بگيرد، كسي حق تعرض ندارد. چرا؟ براي اينكه مي خواستند وام بگيرند، امريكا خواست كه اين كار انجام شود. بعد از چند روز، يك وام دويست ميليون دلاري از امريكا تقاضا كردند، مورد تصويب قرار گرفت كه در ظرف پنج سال، مبلغ مزبور را به دولت ايران بپردازند و در ظرف ده سال 300 ميليون دلار، بازپس بگيرند. مي فهميد يعني چه؟ دويست ميليون دلار هر دلاري 8 تومان - در ظرف پنج سال به منظور هزينه هاي نظامي به دولت ايران وام بدهند و در ظرف ده سال 300 ميليون دلار پس بگيرند. يعني صد ميليون دلار - 800 ميليون تومان - از ايران در ازاء اين وام، سود بگيرند. معذلك ايران براي اين دلارها خودش را فروخت، استقلال ما را فروخت، ما را جز اول مستعمره

حساب كرد، ملت مسلم ايران را در دنيا از وحشيها عقب مانده تر معرفي نمود! ما با اين مصيبت چه كنيم؟ روحانيون با اين مصايب چه كار كنند؟ عرض خود را به كدام مملكت برسانند؟ ساير ممالك خيال مي كنند اين ملت ايران است كه اينقدر خود را پست نموده، نمي دانند كه اين دولت ايران است، اين مجلس ايران است، اين مجلسي است كه ارتباطي به ملت ندارد، اين مجلس سرنيزه است، اين مجلس چه ارتباطي به ملت دارد؟ ملت ايران به اين وكلا راي نداده است، بسياري از علماي طراز اول و مراجع، انتخابات را تحريم كردند وملت از آنان تبعيت كرده راي نداد، ليكن زور سر نيزه اينان را آورد بر كرسي نشانيد. اينها ديدند كه با نفوذ روحاني نمي توانند هر كاري را انجام دهند، مي خواهند نفوذ روحاني را از بين ببرند. در يكي از كتابهاي تاريخ كه امسال به طبع رسيده و در مدارس به بچه هاي ما تدريس مي شود بعد از ذكر مطالبي دروغ و خلاف واقع، نوشته است: اكنون معلوم شد كه قطع نفوذ روحانيت، به نفع و رفاه حال اين ملت است. آنها بخوبي دريافتند كه اگر نفوذ روحانيون باشد نمي گذارد، اين ملت يك روز اسير انگليس و روز ديگر اسير امريكا باشد. اگر نفوذ روحانيون باشد نمي گذارد اسرائيل، اقتصاد ايران را قبضه كند، نمي گذارد كالاهاي اسرائيل - آن هم بدون گمرك - در ايران فروخته شود. اگر نفوذ روحانيون باشد نمي گذارد اينها خودسرانه چنين قرضه سنگيني را بر ملت ايران تحميل كنند. اگر نفوذ روحانيون باشد نمي گذارد در بيت

المال چنين هرج و مرجي واقع شود. اگر نفوذ روحانيون باشد نمي گذارد هر دولتي هر كاري كه خواست انجام دهد، هر چند صددرصد بر ضد ملت باشد. اگر نفوذ روحانيون باشد نمي گذارد، مجلس به اين صورت مبتذل درآيد، نمي گذارد مجلس با سر نيزه درست شود تا چنين فضاحتي ببار آورد. اگر نفوذ روحانيون باشد نمي گذارد دختر و پسر در آغوش هم كشتي بگيرند - چنانكه در شيراز شده است - اگر نفوذ روحانيون باشد نمي گذارد دختران عفيف مردم در مدارس، زير دست جوانها باشند و زنها را به مدرسه پسرانه و مردها را به مدرسه دخترانه بفرستند و فساد راه بيندازند. اگر نفوذ روحانيون باشد، تو دهن اين دولت مي زند، تو دهن اين مجلس مي زند، وكلا را از مجلسين بيرون مي ريزد. اگر نفوذ روحانيون باشد نمي گذارد عده اي به اسم وكيل بر ملت تحميل شده، بر سرنوشت مملكتي حكومت كنند. اگر نفوذ روحانيون باشد نمي گذارد، يك دست نشانده امريكايي اين غلطها را بكند، از ايران بيرونش مي كنند. نفوذ روحاني مضر به حال ملت است؟ ! نه خير، مضر به حال شماست! مضر به حال شما خائن هاست، نه مضر به حال ملت. شما مي دانيد كه با نفوذ روحاني نمي توانيد هر كاري را انجام دهيد، هر غلطي را بكنيد، مي خواهيد نفوذ روحاني را از بين ببريد. شما گمان كرديد كه با صحنه سازي مي توانيد ميان روحانيين اختلاف بيندازيد؟ اين خواب بايد در مرگ براي شما حاصل شود، نمي توانيد چنين كاري را انجام دهيد، روحانيين با هم هستند. من تمام روحانيين

را تعظيم مي كنم. من بار ديگر دست تمام روحانيين را مي بوسم، آن روز اگر دست مراجع را بوسيدم امروز دست كاسب را هم مي بوسم. (گريه حضار و احساسات شديد) آقايان! من اعلام خطر مي كنم. اي ارتش ايران! من اعلام خطر مي كنم. اي سياسيون ايران! من اعلام خطر مي كنم. اي بازرگانان ايران! من اعلام خطر مي كنم. اي علماي ايران! اي مراجع اسلام! من اعلام خطر مي كنم. اي فضلا! اي طلاب! اي حوزه هاي علميه! اي نجف! اي قم! اي مشهد! اي تهران! اي شيراز! من اعلام خطر مي كنم. خطر دارد، معلوم مي شود زير پرده چيزهايي است كه ما نمي دانيم، در مجلس گفتند: نگذاريد پرده ها بالا برود. معلوم مي شود براي ما خوابهايي ديده اند. . . از اين بدتر چه خواهند كرد؟ از اسارت بدتر چيست؟ از ذلت بدتر چه مي باشد؟ چه مي خواهند بكنند؟ اينها چه خيالي دارند؟ اين قرضه دلار چه بر سر اين ملت آورد؟ آيا بايد اين ملت فقير در ظرف ده سال صد ميليون دلار - هشتصد ميليون تومان - نفع پول به امريكا بدهد؟ در عين حال براي چنين قرضه اي ما را بفروشيد. نظاميهاي امريكا و مستشاران نظامي امريكا، براي شما چه نفعي دارند؟ ! اگر اين مملكت اشغال امريكاست پس چرا اينقدر عربده مي كشي؟ چرا اينقدر دم از ترقي مي زني؟ ! اگر اين مستشاران، نوكر شما هستند پس چرا از اربابها بالاترشان مي بريد؟ اگر نوكرند با آنان مثل ساير نوكرها عمل كنيد؟ اگر كارمند شما هستند شما هم مثل ساير ملل كه

با كارمندانشان عمل مي كنند با اينان رفتار نماييد؟ اگر مملكت ما اشغال آمريكاست اعلام كنيد، پس ما را از اين مملكت بيرون بريزيد. چه مي خواهند بكنند؟ اين دولت به ما چه مي گويد؟ اين مجلس با ما چه كرد؟ اين مجلس غير قانوني، اين مجلس غير قانوني، اين مجلس مجرم، اين مجلسي كه به فتوا و به حكم مراجع تقليد تحريم شده است، اين مجلسي كه به ادعا دم از استقلال و انقلاب مي زند و مي گويد: ما از انقلاب سفيد، آمده ايم! من نمي دانم كجاست اين انقلاب سفيدي كه اينقدر روي آن جار و جنجال راه انداخته اند؟ ! خدا مي داند كه من مطلعم و رنج مي برم، من مطلعم از اين دهات و شهرستانهاي دور افتاده و از اين قم عقب مانده، من مطلعم از گرسنگي مردم و از وضع نابسامان زراعت و فلاحت مردم. براي اين مملكت فكري كنيد، براي اين ملت فكري كنيد، اينقدر قرض روي قرض نياوريد، اينقدر نوكر نشويد. البته دلار نوكري هم دارد! دلارها را شما بگيريد استفاده كنيد، نوكري را ما بكنيم! اگر ما زير اتومبيل، يك امريكايي رفتيم كسي حق ندارد به امريكاييها بگويد بالاي جشم شما ابروست! ! آن آقاياني كه مي گويند بايد خفه شد و دم در نياورد آيا در اين مورد هم مي گويند بايد خفه شد؟ در اين جا هم ساكت باشيم و دم در نياوريم؟ ! ما را بفروشند و ما ساكت باشيم؟ ! استقلال ما را بفروشند و ما ساكت باشيم؟ ! والله گناهكار است كسي كه داد نزند، والله مرتكب كبيره است كسي

كه فرياد نزند. (احساسات شديد حضار) اي سران اسلام! به داد اسلام برسيد. اي علماي نجف! به داد اسلام برسيد. اي علماي قم! به داد اسلام برسيد، رفت اسلام (گريه شديد حضار) اي ملل اسلام! اي سران ملل اسلام! اي رؤساي جمهور ملل اسلامي! اي سلاطين ملل اسلامي! به داد ما برسيد، اي شاه ايران! به داد خودت برس! ما چون ملت ضعيفي هستيم و دلار نداريم بايد زير چكمه امريكا برويم؟! امريكا از انگليس بدتر، انگليس از امريكا بدتر، شوروي از هر دو بدتر، همه از هم بدتر، و همه از هم پليدترند، ليكن امروز سر و كار ما با امريكاست. رئيس جمهور امريكا بداند، اين معنا را بداند كه امروز در پيش ملت ما، از منفورترين افراد بشر است كه چنين ظلمي به ملت اسلامي كرده است، امروز قرآن با او خصم است، ملت ايران با او خصم است. دولت امريكا اين مطلب را بداند كه او را در ايران ضايع و مفتضح كردند. بيچاره آن وكلا! داد زدند كه از اين دوستان ما بخواهيد كه اين قدر به ما تحميل نكنند، ما را نفروشيد، ايران را به صورت مستعمره در نياوريد ولي چه كسي گوش داد؟ از پيمان وين يك ماده را ذكر نكرده اند، ماده 32 اصلا ذكر نشده است، من نمي دانم آن ماده چيست؟ نه تنها من نمي دانم بلكه رئيس مجلس هم نمي داند، وكلا هم نمي دانند كه آن ماده چه مي باشد، مع الوصف طرح را قبول و امضا كردند، طرح را تصويب كردند گرچه عده اي اظهار كردند كه ما نمي دانيم ماده 32 چه

مي باشد، ممكن است آنها امضا نكرده باشند، آن عده ديگر از وكلا كه امضا كردند بدتر از اينان بودند، اينها مشتي جهالند. . . رجال سياسي ما و صاحب منصبان بزرگ ما را يكي پس از ديگري از كار بركنار كردند. امروز در كشور ما، در دست رجال سياسي وطنخواه كاري نيست. ارتش هم بداند كه آن را يكي پس از ديگري كنار مي گذارند آيا ديگر براي ارتش آبرو باقي ماند كه يك فراش امريكايي، يك آشپز امريكايي بر ارتشبد ما مقدم باشد؟ اگر من نظامي بودم استعفا مي كردم، اگر من وكيل مجلس بودم استعفا مي كردم، من اين ننگ را قبول نمي كردم. بايد براي آشپز امريكايي، مكانيك امريكايي، اداري امريكايي، اداري فني، كارمندان فني امريكايي و خانواده هايشان مصونيت باشد ليكن علماي اسلام، وعاظ اسلام و خدمتگزاران اسلام، در تبعيد و زندان باشند! طرفداران اسلام در بندر عباس و زندان باشند به جرم اينكه روحاني يا طرفدار روحانيت مي باشند. اينها در كتاب تاريخ، سند دست دادند كه: رفاه حال اين ملت در قطع نفوذ روحانيت است، يعني رفاه حال اين ملت در قطع يد رسول الله مي باشد! روحانيوني كه از خودشان چيزي ندارند، هر چه دارند از رسول الله دارند، بايد قطع يد رسول الله از اين ملت بشود! اينها اين را مي خواهند تا اسرائيل با خيال راحت هر كاري را انجام دهد، تا آمريكا با دل راحت هر چه مي خواهد بكند. امروز تمام گرفتاري ما از آمريكاست، تمام گرفتاري ما از اسرائيل است، اسرائيل هم از آمريكاست، اين وكلا هم از امريكا هستند، اين وزرا

هم از امريكا هستند، همه دست نشانده امريكا هستند، اگر نيستند چرا در مقابل آن نمي ايستند داد بزنند؟ ! من الان در حال انقلاب هستم، حافظه ام درست كار نمي كند، نمي توانم مطلب را خوب به ياد بياورم. در مجلسي از مجالس سابق كه مرحوم آقا سيد حسن مدرس، وكيل بود دولت روسيه التيماتومي به ايران داد كه اگر طرح ما را - در قضيه ايكه الان به ياد ندارم - نپذيريد از راه قزوين حمله كرده تهران را مي گيريم! دولت وقت به مجلس فشار آورد كه اين طرح را تصويب كند. يكي از مورخين امريكايي مي نويسد: يك روحاني دست به عصا (مرحوم مدرس) آمد پشت تريبون ايستاد و اظهار كرد: اكنون كه بناست از بين برويم چرا سند نابودي خود را شخصا امضا كنيم؟ مجلس به واسطه مخالفت او جرائت پيدا كرد و طرح را رد كرد. شوروي هم هيچ غلطي نتوانست بكند. روحاني اين چنين است، يك روحاني لاغر ضعيف، يك مشت استخوان، التيماتوم و پيشنهاد دولت مقتدر روسيه را رد كرد. امروز هم اگر يك روحاني در مجلس بود نمي گذاشت اين كار انجام بشود. براي همين است كه مي خواهند نفوذ روحانيت را قطع كنند، تا به آمال و آرزوهايشان برسند! آنقدر مطالب انباشته است، آنقدر مفاسد در اين كشور زياد است كه من با اين حالم، با اين سينه ام نمي توانم مطالب را آن مقداري كه مي دانم به عرض شما برسانم. لكن شما موظفيد اين مطالب را به رفقاي خود برسانيد، . علما موظفند كه ملت را آگاه كنند، ملت موظف است كه در

اين امر صدا بلند كند، به مجلس اعتراض كند، به دولت اعتراض كند كه چرا چنين كاري كرديد؟ ! چرا ما را فروختيد؟ شما كه وكيل ما نيستيد اگر وكيل هم بوديد چون خيانت كرديد خودبه خود از وكالت ساقط مي شويد. اين خيانت به كشور است، خدايا اينها به كشور خيانت كردند، خدايا اين دولت به كشور ما خيانت كرد، به اسلام خيانت كرد، به قرآن خيانت كرد، وكلاي مجلسين آنهايي كه با اين امر موافقت نمودند خيانت كردند، وكلاي مجلس سنا اين پيرمردها خيانت كردند، وكلاي مجلس شورا آنهايي كه به اين امر راي دادند به كشور خيانت كردند، اينها وكيل نيستند، دنيا بداند اينها وكيل ايران نيستند اگر هم بودند من عزلشان كردم، از وكالت معزولند و تمام تصويب نامه هايي كه تاكنون گذرانده اند بي اعتبار است. به حسب نص قانون، طبق اصل دوم متمم قانون اساسي تا مجتهدين در مجلس نظارت نداشته باشند قانون هيچ اعتباري ندارد. از اول مشروطه تا به حال، كدام مجتهد نظارت داشته است؟ اگر پنج نفر مجتهد در اين مجلس بود، حتي اگر يك روحاني در اين مجلس بود تو دهن اينها مي زد، نمي گذاشت اين كار انجام شود، مجلس را به هم مي زد. من به آن وكلايي كه به ظاهر مخالفت كردند اين اعتراض را دارم كه اگر واقعا مخالف بوديد چرا خاك به سرتان نريختيد؟ چرا بلند نشديد يقه آن مردك را بگيريد؟ آيا معناي مخالفت اين است كه بگوييد ما مخالفيم و سر جاي خود بنشينيد؟ و آن همه تملق بگوييد؟ بايد هياهو كنيد، بايد بريزيد وسط مجلس، نگذاريد چنين

مجلسي وجود پيدا كند و اين طرح را از مجلس بيرون ببريد، به صرف اينكه من مخالفم كار درست مي شود؟ ديديد كه مي گذرد. ما اين قانون را كه باصطلاح خودشان گذرانيده اند قانون نمي دانيم. ما اين مجلس را، مجلس نمي دانيم، ما اين دولت را، دولت نمي دانيم. اينها، خائنند، خائن به كشورند. خداوندا امور مسلمين را اصلاح كن (آمين جمعيت) خداوندا ديانت مقدسه اسلام را عظمت عنايت فرما (آمين حضار) خداوندا افرادي را كه به اين آب و خاك خيانت مي كنند، به اسلام خيانت مي كنند، به قرآن خيانت مي كنند نابود كن (آمين پر شور حضار) والسلام عليكم و رحمة الله در اينجا مناسب مي دانيم متن لايحه اي را كه در جلسات سري و محرمانه مجلسين سنا و شورا به تصويب رسيد و عنوان "كاپيتولاسيون" بر خود گرفت. عينا نقل كنيم: "ماده واحده: با توجه به لايحه شماره 18-2291- 2157 - 25/11/1342 دولت و ضمايم آن كه در تاريخ 21/11/42 به مجلس سنا تقديم شده به دولت اجازه داده مي شود كه رئيس و اعضاي مستشاري نظامي ايالات متحده را در ايران كه به موجب موافقت نامه هاي مربوطه در استخدام دولت شاهنشاهي مي باشد از مصونيتها و معافيتهايي كه شامل كارمندان اداري و فني موصوف در بند - و - ماده اول قرارداد وين كه در تاريخ 18 آوريل 1961 مطابق 29 فروردين ماه 1340 به امضا رسيده است مي باشد برخوردار نمايد". نكته جالب اين است كه اين لايحه در نيمه شب (ساعت 24) با قيام و قعود سناتورها از تصويب گذشت و بد نيست كه

توضيحات آقاي ميرفندرسكي معاون وزارت خارجه وقت به سناتورها را در نيمه هاي شب پيرامون اين لايحه ننگين و همچنين گزارش عباس مسعودي: مخبر كميسيون خارجه سنا را منعكس نماييم تا ملت ايران، به دلايل خشم امام خميني در آن زمان، بيشتر آگاهي يابند. متن همين مذاكرات بود كه چند روز پس از تصويب لايحه به دست امام رسيد و ايشان را به ايراد آن نطق تاريخي واداشت: دكتر صديق: خوب است آقاي معاون وزارت امور خارجه راجع به اين مطالبي كه در آنجا قيد شده است توضيحاتي بدهند. راجع به اين معافيتهايي كه در بند - و - ماده اول قرارداد وين، چون متبادر به ذهن نيست اگر ممكن است توضيحاتي لطف كنند. (از سخنان دكتر صديق به خوبي مي توان دريافت كه حتي سناتورها از آنچه قرار بود به آن راي بدهند بي اطلاع بودند!) رئيس: آقاي معاون وزارت خارجه بفرماييد! معاون وزارت خارجه (آقاي ميرفندرسكي): به طوري كه سناتورهاي عظام اطلاع دارند قرارداد وين كه از مجلس سنا گذشت ضميمه اش يك يادداشتي بود كه بين وزارت امور خارجه و سفارت امريكا در تهران مبادله شده بود. يادداشت ضميمه عبارت از اين بود كه مستشاران نظامي امريكايي كه در خدمت شاهنشاهي هستند از مزايا و مصونيتهايي كه طبق قرارداد وين به كاركنان فني سفارتخانه ها تعلق مي گيرد برخوردار شوند - اين كارمندان به طوري كه تعريف شده اند در بند - و - از ماده اول، اصطلاح مامور اداري و فني، يعني آن دسته از كارمندان ماموريت كه به امور اداري و فني اشتغال دارند - اين يادداشتها بين وزارت خارجه

و سفارت امريكا رد و بدل شد، ولي البته قوه قانوني وقتي پيدا مي كند كه به تصويب مجلسين برسد (دكتر كاظمي: آن مصونيتها و معافيتها را بفرماييد) . معاون وزارت خارجه: مصونيتها و معافيتها كه در يادداشتهايي است كه مبادله شده است. . . رئيس: راجع به كليات ديگر نظري هست؟ (اظهاري نشد) راي مي گيريم به ورود در شور ماده واحده، سناتورهايي كه موافق اند قيام فرمايند (اكثر برخاستند) تصويب شد! ماده واحده مطرح است، آقاي مسعودي بفرماييد! مخبر (عباس مسعودي) : بنده مي خواستم براي استحضار خاطر آقاياني كه يك قدري در اين كار ترديد دارند عرض بكنم كه اين موضوع مكرر در كميسيون خارجه با حضور تمام اعضا مورد بحث قرار گرفت. متاسفانه الان به غير از بنده و آقاي دكتر حكمت، ساير آقايان اعضاي كميسيون خارجه در جلسه حاضر نيستند كه توضيح بدهند. در چند ماه پيش اين موضوع با حضور آقاي دكتر انصاري معاون سابق وزارت خارجه مطرح شد و مورد توجه و دقت قرار گرفت و به خاطر اينكه قرارداد وين بايد اول به تصويب مي رسيد اين را ما متوقف گذاشتيم ولي مطالعات به طور كامل انجام شد و توضيحات لازم را از وزارت خارجه گرفتيم. در مرحله دوم با حضور آقاي ميرفندرسكي بار ديگر مطرح شد و در همان موقع بود كه قرارداد وين به مجلسين پيشنهاد شد و به تصويب رسيد. بعد، اين گزارش رفت به كميسيون جنگ، در آنجا مطالعه شد، در آنجا هم مورد تصويب قرار گرفت و برگشت به كميسيون خارجه، بار ديگر در كميسيون خارجه مورد تاييد قرار گرفت و پيشنهاد

شد به مجلسين و اين يادداشتهايي كه بين وزارت خارجه و سفارت براي امريكا مبادله شده است، اگر اجازه بفرماييد بنده مي خوانم. ملاحظه خواهند فرمود كه اين يادداشتها قانع كننده است و تصور مي كنم كه نظر آقايان تامين باشد و رفع اشتباه از كساني كه به اين موضوع توجه دارند بشود. رئيس: نسبت به ماده واحده ديگر نظري نيست؟ (اظهاري نشد) راي مي گيريم به ماده واحده. سناتورهايي كه موافق اند قيام فرمايند. (اكثر برخاستند) تصويب شد. كليات آخر مطرح است. نظري هست مي فرماييد. (اظهاري نشد) راي مي گيريم به كليه لايحه. سناتورهايي كه موافق اند قيام فرمايند. (اكثر برخاستند) تصويب شد. براي راي نهايي به مجلس شوراي ملي فرستاده مي شود. جلسه را ختم مي كنيم. ساعت 12 شب مجلس ختم شد! (به طوري كه از مذاكرات مجلس سنا استنباط مي شود به اين نكته پي مي بريم كه اولا اكثر سناتورها اصولا به آنچه قرار بود راي بدهند و پي آمدهاي آن، آگاهي نداشتند. ثانيا جلسه سنا، در ساعتي تشكيل شده بود كه سناتورهاي پير، شتاب داشتند تا هر چه زودتر، كار به پايان برسد و براي خواب و استراحت به كاخهاي آنچنانيشان برسند) چگونگي تصويب لايحه در مجلس شورا نيز، دست كمي از مجلس سنا نداشت. بر اساس اسنادي كه بعدا منتشر شد بر اين نكته تاكيد شده است كه: "در مجلسي كه جلسات عادي آن معمولا چهار ساعت طول مي كشد و براي لايحه بودجه به طور استثنا حداقل پنج ساعت را پيش بيني كرده اند، در اين مورد بخصوص علي رغم مذاكرات نمايندگان از جريان عادي خارج

شده اند. آن جلسه در ساعت 15/9 دقيقه بامداد رسميت يافت و قاعدتا مي بايستي ساعت يك بعدازظهر ختم شود، ولي مذاكرات را ادامه دادند تا نمايندگان خسته و كوفته و گرسنه بشوند و همان وضع غافلگيري جلسه فوق العاده سنا را پيش بياورند". اين لايحه سرانجام در مجلس شورا نيز به تصويب نمايندگان رسيد و اعتراضات برخي از نمايندگاني كه به ظاهر، مخالف تصويب آن بودند به جايي نرسيد البته اين حركتها جنبه محكم كاري داشت والا وضعيت مجلس آن زمان و حد و مرز خود فروختگي نمايندگان مجلس فرمايشي به گونه اي نبود كه قادر به مخالفت جدي با اينگونه وطن فروشيها باشند. جالب آنكه در آن ايام، بسياري از سياستمداران به ظاهر مخالف رژيم و دولت از طرح اين لايحه در مجلس، اطلاع داشتند، اما كوچكترين واكنشي در مخالفت با آن نشان ندادند و اين، تنها امام خميني بود كه با ايراد سخنان آتشين و صدور بيانيه اي كوبنده، نهضتي را پايه ريزي كردند كه هر چند به تبعيدشان به كشور تركيه انجاميد، اما ثمرات آن پانزده سال بعد، نظامي را بنيان نهاد كه موجب تولدي تازه براي اسلام و مسلمانان گرديد. امام خميني علاوه بر ايراد آن نطق تاريخي و انقلابي، اعلاميه حماسه آفرين و روشنگرانه ديگري نيز صادر كردند و از خيانتهاي فراوان شاه و دار و دسته اش پرده برداشتند و آنچه را كه در مجلسين فرمايشي پيرامون لايحه ننگين كاپيتولاسيون گذشته بود به اطلاع ملت رساندند. اين اعلاميه تاريخي به دو طريق مختلف در تهران و اصفهان با تعداد بسيار زيادي به چاپ رسيد و با شيوه بي

سابقه اي در سراسر كشور پخش شد. در كتاب "بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني" شيوه توزيع آن، به اين شرح آمده است: "هر شهر و شهرستاني - كه نيرو و امكانات پخش در آن بود - به چند بخش تقسيم مي شد و توزيع اعلاميه در هر بخش آن به عهده عده اي قرار مي گرفت. پخش كنندگان كه به طور مساوي اعلاميه در دست داشتند در سر ساعات معيني كه از پيش مقرر شده بود هر يك در محيطي كه ماموريت پخش در آن را به عهده گرفته بودند دست به توزيع مي زدند و در زمان بسيار كوتاهي اعلاميه ها را پخش كرده، پيش از آنكه شناخته يا دستگير شوند مي گريختند. بيش از 40 هزار نسخه از اين اعلاميه فقط در تهران در زماني كمتر از ده دقيقه پخش شد. توزيع كنندگان كه پانصد نفر از جوانان غيور بازار و دانشگاه بودند هر نفري فقط با هشتاد نسخه اعلاميه در سر ساعت معيني از شب، دست به توزيع زدند و دايره پخش كه از دايره نارمك و تهران نو تا شهر ري گسترش داشت يكباره در ظرف چند دقيقه از اعلاميه امام پوشانده شد، بدون آنكه حتي يك نفر دستگير شود! اين شيوه جديد و جالب در پخش اعلاميه كه از طرف گروه "موتلفه اسلامي" ترتيب داده شده بود دستگاه جاسوسي شاه (ساواك) را سخت به وحشت انداخت. آنها كه از پيش به صدور اعلاميه از طرف قائد بزرگ پي برده بودند با بسيج تمام نيرو و امكانات و كنترل چاپخانه ها و رفت و آمدها مي خواستند كه از

چاپ و پخش آن جلوگيري به عمل آورند. ليكن علي رغم آن پيشگيري و تداركات امنيتي، توده هاي مسلمان ايران، اعلاميه رهبر سترگ خود را با بهترين گونه كه تا آن روز سابقه نداشت پخش كردند. در ابتداي اعلاميه مي خوانيم: "آيا ملت ايران مي داند در اين روزها در مجلس چه گذشت؟ مي داند بدون اطلاع ملت و به طور قاچاق چه جنايتي واقع شد؟ مي داند مجلس به پيشنهاد دولت، سند بردگي ملت ايران را امضا كرد؟ اقرار به مستعمره بودن ايران نمود؟ سند وحشي بودن ملت مسلمان و ملي ما، قلم سرخ كشيد بر تمام لاف و گزافهاي چندين ساله سران قوم. ايران را از عقب افتاده ترين ممالك دنيا پست تر كرد؟ اهانت به ارتش محترم ايران و صاحب منصبان و درجه داران نمود، حيثيت دادگاههاي ايران را پايمال كرد؟ به ننگين ترين تصويبنامه دولت سابق با پيشنهاد دولت حاضر، بدون اطلاع ملت با چند ساعت صحبتهاي سري راي مثبت داد؟ ملت ايران را در تحت اسارت امريكاييها قرار داد؟ اكنون مستشاران نظامي و غير نظامي امريكا با جميع خانواده و مستخدمين آنها آزادند هر جنايتي بكنند، هر خيانتي بكنند. پليس ايران حق بازداشت آنها را ندارد، دادگاههاي ايران، حق رسيدگي ندارند، چرا؟ براي آنكه امريكا مملكت دلار است و دولت ايران محتاج به دلار. . . " در بخش ديگر از اين اعلاميه، ضمن تاكيد بر اينكه "بر پيشوايان دول اسلامي است كه فرياد ما به دنيا برسانند و از مراكز پخش آزاد ناله جانسوز اين ملت بدبخت را به جهان گوشزد كنند" آمده است: "هدف مراجع عظام و روحانيون

در هر جا باشند يكي است و آن پشتيباني از ديانت مقدسه اسلام و قرآن مجيد و طرفداري از مسلمين است. اختلافي بين علماي اعلام و نگهبانان اسلام در اين هدف مقدس نيست. اگر فرضا اختلاف اجتهاد و نظري در امري جزئي و ناچيز باشد مثل ساير اختلافات در امور فرعي مانع از وحدت نظر در امور اصولي نيست. اگر سازمانهاي دولتي گمان كرده اند با سم پاشيها مي توانند ما را از هدف مقدس خود منحرف كنند و به دست جهان متعصب به قصد شوم خود برسند خطا كرده اند. اينجانب كه يك نفر از خدمتگزاران علماي اعلام و ملت اسلام هستم در موقع خطير و براي مصالح بزرگ اسلام حاضرم براي كوچكترين افراد تواضع و كوچكي كنم تا چه رسد به علماي اعلام و مراجع عظام كثرالله امثالهم. . . " امام خميني در قسمت ديگري از اعلاميه به زنداني بودن بي گناهان در سياهچالهاي شاه اشاره مي كنند: ". . . آيا ملت مسلمان مي داند كه در حال حاضر عده اي از علما و مبلغين و طلاب و بسياري از مسلمين بي گناه در زندانها به سر مي برند و برخلاف قوانين، آنها را بدون رسيدگي مدتهاي مديد زنداني كرده اند و مرجعي نيست كه به اين وضع هرج و مرج ارتجاعي قرون وسطايي خاتمه دهد؟ اينها دنباله قتل عام پانزدهم خرداد - دوازدهم محرم - است كه جراحت آن از قلب ملت پاك نخواهد شد. . . " در بخش پاياني اين اعلاميه كوبنده و افشاگرانه به وضع رقت بار مردم مستضعف اشاره شده است: ". . . من از

فكر زمستان امسال رنج مي برم، من شدت گرسنگي و خداي نخواسته لاكت بسياري از فقرا و مستمندان را پيش بيني مي كنم. لازم است خود ملت به فكر فقرا باشند. لازم است از حالا براي زمستان آنها تهيه شود كه فجايع سال سابق تكرار نشود. لازم است علماي اعلام بلاد، مردم را دعوت به اين امر ضروري بفرمايند. . . " سخنان و اعلاميه روشنگرانه امام، موج تازه اي از خشم و نفرت مردم عليه شاه و باند مزدورش به راه انداخت. فرياد اعتراض در هر گوشه اي از كشور بلند شد. علما و روحانيون شهرستانها با پشتيباني و همراهي مردم، طي تلگرامها و نامه ها و طومارهايي خواستار الغاي فوري كاپيتولاسيون شدند. رژيم شاه كه انتظار چنين واكنش تندي از سوي توده ها را نداشت سخت به وحشت افتاد و حسنعلي منصور (نخست وزير) به منظور توجيه خيانتي كه به پيشنهاد او صورت گرفته بود به مجلس سنا رفت و به ياوه گوييهايي پرداخت و از جمله گفت: ". . . چون ممكن است اعمال نفوذ بعضي از اعضاي ستون پنجم كه عده اي از آنها شناخته شده اند تاثيري داشته باشد اين بود كه بنده لازم دانستم اين مسئله را موشكافي كنم. اشاعه اكاذيب منحصر به عده محدودي است. ملت ايران تمام رشته هاي ناامني را گسيخته است و دولت ايران با دادن مصونيت سياسي به چند مستشار نظامي كوچكترين زياني به حقوق ملت ايران نمي رساند. كشورهاي بزرگ و كوچك ديگري هم براي تقويت دفاعي كشور خود چنين اعتباراتي را گرفته اند. نه تنها ارتش ايران بلكه ملت و دولت و

مجلسين ايران در مواقع ضروري و لازم، جوابگوي دشمنان داخلي و خارجي مملكت خواهند بود (صحيح است سناتورها) ملت ايران يكدل و يكجهت پشتيبان ولت خدمتگزار است! " اما هيچيك از اين توجيهات و ترفندهاي سياسي نتوانست مردم مسلمان ايران را از راهي كه رهبر دورانديششان برگزيده بود منحرف سازد و بدين سبب همچنان به اعتراض و ابراز نارضاييهاي خود ادامه مي دادند. رژيم هم دريافته بود كه با وجود امام خميني در ايران، نه تنها پياده كردن طرح استعماري "انقلاب سفيد" و اجراي دستورات امپرياليسم امريكا امكان پذير نيست بلكه تاج و تخت و كاخ سلطنت او در معرض زوال و نابودي است. از اين رو، درصدد دستگيري و تبعيد ايشان برآمد و براي انجام اين هدف شوم، شب سيزدهم آبان ماه 1343 صدها كماندو و چترباز مسلح، به قم گسيل شدند و خانه امام را به محاصره درآوردند و از بام و در و ديوار وارد منزل شدند و به منظور دستگيري ايشان حتي خادمين منزل را به باد كتك گرفتند. امام خيني در آن ساعت در يكي از اتاقهاي اندرون به نماز و دعا مشغول بود و از سر و صداها و حركات غير عادي دريافت چكمه پوشان رژيم براي دستگيري ايشان به خانه يورش آورده اند. بيدرنگ لباس بر تن كرد تا از در اندروني به بيروني برود، اما دري كه اندرون را به بيرون متصل مي ساخت در آن لحظه بسته بود و كليد آن كه نزد ايشان بود مفقود شده بود. دژخيمان شاه كه از پرس و جو در بيروني متوجه شده بودند حضرت امام در اندرون به سر

مي برد به در اندرون يورش بردند و چون در را بسته ديدند با مشت و لگد به در كوفتند. امام خميني چندين بار فرياد برآوردند كه: "وحشيگري درنياريد، الان در را باز مي كنم". اما مزدوران از خدا بي خبر، بدون توجه به سخنان امام، آنقدر بر در كوفتند كه قسمتي از آن را شكستند. امام خميني كه از پيدا كردن كليد نااميد شده بود از در ديگر اندرون كه به كوچه باز مي شد خارج شد و هنگام بيرون رفتن، مهر امضاي خود را به رسم امانت به همسر گراميشان سپرد و فرمود: "شما را به خدا مي سپارم". كماندوها و دژخيمان شاه كه سراسر كوچه را اشغال كرده بودند به محض اينكه امام خميني از خانه خارج شدند ايشان را محاصره كردند و به ماشيني كه مقابل منزل آورده بودند سوار كردند و ماشين با شتاب هر چه بيشتر به حركت درآمد. در كتاب "بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني" به نقل از پاسباني كه در آن ساعت در جلوي بيمارستان فاطمي پست مي داد گفته شده است: "امام خميني را از در منزل تا سر خيابان با ماشين فولكس واگن آوردند و سر خيابان سوار ماشين شورلتي كه از قبل آماده شده بود كردند و با ماشين شورلت به تهران بردند. امام خميني وقتي كه از ماشين فولكس پياده مي شد بيش از چهارصد كماندو و چترباز مسلح در اطراف ايشان در محوطه گرد آمده بودند و ايشان با لبخند معناداري به مسئول آن گروه فرمودند: اينهمه قوا نمي خواست! " فاصله قم تا تهران در آن روزها - كه

فاقد اتوبان بود - با سريع ترين وسيله نقليه زميني معمولا كمتر از دو ساعت طول نمي كشيد، اما ماشين حامل رهبر بزرگ انقلاب، در زماني كمتر از 90 دقيقه اين فاصله را پيمود و به فرودگاه مهرآباد رسيد. در آنجا سرهنگ مولوي كه پيش از رسيدن ماشين حامل امام خميني حاضر شده بود به وسيله بي سيم به مافوق خود (ظاهرا شاه) اطلاع داد كه ماموريت تا اينجا به خوبي صورت گرفته و بقيه آن نيز بزودي انجام خواهد شد! هنوز آفتاب روز سيزدهم آبان ماه 1343 سر از افق بيرون نياورده بود كه رادمردي از سلاله علي و فاطمه و دلسوزترين فرد براي توده هاي محروم و ستمديده به دياري دور از وجود ياران وفادارش فرستاده شد. روز بعد، در يك كادر دو ستوني با حروفي ريز و به عنوان اطلاعيه اي كم اهميت خبر تبعيد امام خميني كه عصر 13 آبان از راديو خوانده شده بود به اين شرح در روزنامه ها انعكاس يافت: "طبق اطلاع موثق و شاهد و دلايل كافي چون رويه آقاي خميني و تحريكات مشاراليه بر عليه منافع ملت و امنيت و استقلال ارضي كشور تشخيص داده شد، لذا در تاريخ 13 آبان 1343 از ايران تبعيد گرديد. سازمان اطلاعات و امنيت كشور" . در اين اطلاعيه هيچگاه مشخص نشد كه "دلايل كافي" كدام اند و كدام مرجع و دادگاه ذيصلاحي آن را مورد تاييد قرار داده و حكم بر تبعيد صادر كرده است؟ رژيم شاه تنها به اين امر، دل خوش كرده بود كه رهبر نهضت را از مريدان پاكباخته خود دور مي سازد و از اين

پس خواهد توانست برنامه هاي ديكته شده از سوي كاخ سفيد را به شكلي دلخواه اجرا كند. غافل از اينكه، مردم مسلمان ايران، از پاي نخواهند نشست و سكوت موقت آنان همانند آتش زير خاكستري است كه سرانجام افروخته خواهد شد و كاخ پوشالي ستم شاه و شه پرستان را خواهد سوزانيد وجنايتكاران و خائنان به كشور و جامعه را به سزاي اعمال خود خواهد رساند. هنگامي كه هواپيما به قصد پرواز به سوي تبعيدگاه، موتورها را روشن كرد يكي از مقامات باصطلاح امنيتي، پاسپورت امام را به دست ايشان داد و گفت: "شما اكنون به تركيه مي رويد وخانواده شما نيز بزودي به شما ملحق خواهند شد". سرهنگ افضلي نيز كه امام را تا تبعيدگاه همراهي مي كرد در كنار ايشان قرار گرفت. هواپيما از زمين كنده شد و اوج گرفت. يكي از ميهمانداران به صندلي امام نزديك شد: - اجازه مي فرماييد براي شما چاي بياورم؟ امام سرهنگ افضلي را كه كنارشان نشسته بود مورد خطاب قرار داد و پرسيد: - آيا ايشان (اشاره به ميهماندار) مسلمان اند؟ ميهماندار پيش از آنكه منتظر پاسخ سرهنگ افضلي باشد، خود به حرف آمد: - اختيار داريد حضرت آقا! من از خانواده روحاني و. . . (سپس پدر بزرگ خود را كه يكي از علما بود معرفي كرد) . امام با آوردن چاي موافقت كرد و از ميهماندار سپاسگزاري نمود. هواپيما مسير خود را، طي مي كرد، سرهنگ افضلي به امام پيشنهاد كرد كه اگر مايل باشيد به داخل كابين هواپيما برويم تا از نزديك، دستگاه حركت و فرود آمدن و اوج گيري و. . .

را مشاهده كنيد. امام با اين پيشنهاد نيز موافقت كرد و به اتفاق سرهنگ افضلي به داخل كابين هواپيما رفت و هر دوي آنها تا فرودگاه تركيه در كابين هواپيما نشستند و از برخي وسايل و لوازم هواپيما ديدن كردند و امام هر چند گاه درباره شيوه كار دستگاهها پرسشهايي مي كرد. گويا اين پرسش براي بعضيها پيش آيد كه امام خميني كه در برخوردهاي خود، خيلي رسمي و موقرانه عمل مي كنند و از هرگونه حركت تفريحي و گفت و شنود خودماني خودداري مي ورزند، چرا در آن لحظه هايي كه از خانه، خانواده و ياران خويش دور مي شدند، پيشنهاد ميهماندار را براي نوشيدن چاي و پيشنهاد سرهنگ افضلي را براي رفتن به كابين هواپيما و تماشاي دستگاههاي داخل كابين پذيرفتند؟ پاسخ به اين سئوال به نحوي شايسته از سوي نويسنده كتاب "بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني" داده شده است: ". . . اين برخورد ويژه و برخلاف عادت، در حقيقت مربوط به روحيه انقلابي و از خصايل ارزنده رهبري است كه خوشبختانه در ايشان به سر حد كمال وجود دارد (داشت) و رمز موفقيت ايشان در ادامه نهضت نيز در همين نكته نهفته است. ايشان بحق توجه دارد كه رهبر بايد در آن شرايط حساس كه شاديها و يا ناراحتيها به ايشان رو مي آورد، خود را نبازد و جنبه را از دست ندهد. . . در آن شرايطي كه ايشان را به تبعيدگاه مي برند اگر بنا بود طبق عادت و شيوه هميشگي خود خيلي رسمي و سنگين برخورد كند و از هر گونه خوردن و نوشيدن و گفت

وگو خودداري ورزد ممكن بود همراهان ايشان كه به روحيه، اخلاق و روش ايشان هيچگونه آشنايي نداشتند چنين پندارند كه خود را باخته و مثل يك مجسمه بي روح سر جاي خود خشك شده است! و همين تصور و پندار خود را در بازگشت از تركيه به شاه (كه آرزوي درهم شكستن روح تزلزل ناپذير امام خميني را داشته و دارد) گزارش كنند و موجبات جرئت بيشتر و طغيان فرعوني شديدتر رژيم شاه و باند مزدور او فراهم آيد. از اين رو، مي بينيم كه خميني ژرف انديش و خردمند برخلاف شيوه هميشگي خود و علي رغم دل خونين و جراحت باري كه دارد در هواپيما به گونه اي برخورد مي كند كه همراهان ايشان وقتي گزارش سفر خود را به رژيم شاه و كارشناسان آن تسليم كردند روحيه آنان را در هم كوبد! شاه و هيئت حاكمه را بيچاره و درمانده سازد و كوچكترين نقطه ضعفي كه در بردارنده ترس و ياس امام خميني باشد در آن گزارش به دست نيايد. "

دستگيري شهيد مصطفي خميني سيزدهم آبان ماه 1343 مردم شهر مقدس و مذهبي قم، وجود صدها نظامي مسلح به انواع سلاح را در سرتاسر شهر ديدند. صحن مطهر حضرت معصومه (س) اطراف منازل علما و مقامات برجسته روحاني در محاصره و كنترل كامل نظاميان قرار داشت. عقربه هاي ساعت به 9 صبح نزديك مي شد كه آيت الله حاج سيد مصطفي خميني فرزند ارشد امام از خانه خارج شد و به منظور ديدار با برخي مراجع و مقامات روحاني قم، راهي خانه آنان شد. عده اي از اهالي محل و روحانيوني كه پس

از آگاهي از دستگيري شبانه امام به بيت ايشان رفته بودند حاج آقا مصطفي را همراهي مي كردند. حاج آقا مصطفي پس از ملاقات با يكي از روحانيون، به تنهايي و از بيراهه به منظور عدم جلب توجه ماموران - خود را به منزل مرحوم آيت الله مرعشي نجفي رساند. (مرحوم آيت الله نجفي از حاج آقا مصطفي درخواست ملاقات فوري كرده بود) . هنوز چند دقيقه از ورود حاج آقا مصطفي به منزل آيت الله نجفي نگذشته بود كه كماندوها از بام و ديوار وارد منزل آقاي نجفي شدند و ايشان را دستگير كردند و به شهرباني قم بردند. ايشان ساعتها در شهرباني تحت بازداشت بود و عصر همان روز به تهران انتقال يافت و در زندان قزل قلعه محبوس شد.

بازتاب دستگيري و تبعيد امام رژيم شاه تصور مي كرد با دستگيري و تبعيد امام به تركيه، غائله پايان يافته و مردم نيز كه در مقابل عملي انجام يافته قرار گرفته اند واكنشي نشان نخواهند داد. اما غافل از اينكه مردم مسلمان ايران به محض آگاهي از تبعيد رهبر سازش ناپذير خود، جوش و خروش تازه اي را آغاز مي كنند كه عمال رژيم با وجود اعمال تمام سانسورها، تهديد و ارعابها قادر به كنترل آن نخواهد بود. اعتصاب سراسر كشور را فراهم گرفت و اين بار مردم برخلاف واقعه پانزدهم خرداد ماه كه به خيابانها ريختند و قتل عام شدند - با بستن مغازه ها و بازارها، مراتب تنفر و انزجار خود را از اقدام رژيم نشان دادند، هر چند ماموران ساواك با زور و تهديد، عده اي را به باز كردن مغازه

ها وادار كردند و جلو برخي از مغازه هايي كه صاحبانشان حاضر به باز كردن آن نبودند توسط مامورين انتظامي تيغه شد و اموال آنها به غارت رفت، اما هيچيك از اين اقدامات كارساز نبود. سيل تلگرام و اعلاميه و طومار مراجع تقليد، علما و مردم مسلمان در تقبيح عمل دستگيري و تبعيد امام به سوي قم و تركيه سرازير شد. مرحوم آيت الله مرعشي نجفي در نخستين اعلاميه تند خود خطاب به "ملت مسلمان ايران و جهان" نوشت: ". . . ملت مسلمان ايران و جهان مي داند كه در اين روزها به عالم روحانيت چه ها گذشت؟ مي داند كه عالم روحانيت چه لطمه بزرگي را مشاهده نمود؟ مي داند كه حوزه علميه قم با چه مصائبي مواجه شده؟ مي داند كه مطبوعات عليه روحانيت چه ها نوشته؟ مي داند كه بار ديگر مجاهد عظيم الشان برادر عزيزمان حضرت آيت الله خميني امت بركاته را با كمال وقاحت در تاريكي دستگير و بنا به نوشته جرايد و تبليغات به خارج از ايران برده شده و پشت سرش دستگاه دروغپرداز و جرايد چه هتاكيها نموده و چه تهمتهاي ناروا زده اند؟ مي داند كه پس از گرفتاري معظم له، آقازاده محترمشان را كه با قلبي غمناك و دلي شكسته به منزل حقير آمده بود، مامورين در روز روشن از بام خانه ريختند و بيشرمانه ايشان را نيز بردند و مقاومت و اصرار من با خشونت مامورين مواجه گرديد؟ در صورتي كه اين رفتار جائرانه برخلاف موازين شرع مقدس اسلام و قانون خودشان مي باشد، زيرا كه منازل مراجع تاكنون مصونيت داشته و نظرشان در

اساس قوانين معتبر است. هيات حاكمه بداند كه جرم بسيار مرتكب شده و تاريخ جهان، اين جنايت را هرگز فراموش نخواهد كرد. . . ". حوزه علميه قم با صدور اعلاميه از عموم مسلمين خواست كه با تعطيل مغازه ها و اعتصاب عمومي مراتب انزجار خود را از اين جنايت دستگاه فاسد حاكمه و طرفداري خود را از اهداف عاليه روحانيت ابراز دارند و فرياد اعتراض خويش را به گوش عموم مسلمين دنيا و مراكز حقوقي جهان برسانند. سيل اعتراض مردم به احياي كاپيتولاسيون و تبعيد امام خميني با فرستادن تلگرام، نامه و طومار به دربار، كاخ نخست وزيري، سفارت تركيه در تهران و سفارتخانه هاي كشورهاي اسلامي در ايران و مراجع ديگر همچنان سرازير بود و هر روز افزايش مي يافت. دانشجويان ايراني مقيم خارج نيز با ملت ايران همصدا شده، عليه احياي كاپيتولاسيون و تبعيد رهبر بزرگوار نهضت به اعتراض برخاستند و تظاهرات عظيمي در برخي از كشورهاي اروپاي ترتيب دادند. در عين حال با مخابره تلگرامهايي به قم، نجف و شخصيتهاي بزرگ مذهبي و سياسي جهان از جمله شيخ جامع " الازهر" در قاهره اوتانت دبير كل وقت سازمان ملل متحد در نيويورك و برتراند راسل خواستار اقدام جدي و فوري آنان جهت پايان دادن به تبعيد غير قانوني امام خميني شدند.

نماينده روحانيون در تركيه رژيم شاه كه دريافته بود از خشم و خروش توده هاي مسلمان بكاهد موافقت كرد كه نماينده اي از طرف مقامات روحاني به تركيه برود و با ايشان ملاقات كند و در پي آن آقاي سيد فضل الله داماد آيت الله حاج سيد احمد خوانساري در روز

نيمه شعبان از تهران به اسلامبول پرواز كرد. فرداي آن روز، امام خميني را نيز از تبعيدگاهشان "بورسا" به اسلامبول آوردند و در هتلي جدا از مسافرخانه اي كه آقاي سيد فضل الله در آنجا سكونت داشت جا دادند و ملاقاتهايي در حضور ماموران ساواك ميان آنان صورت گرفت. در اين ديدار بود كه امام خميني از دستگيري فرزند بزرگوارشان حاج آقا مصطفي آگاهي يافت و با اظهار خرسندي اظهار داشت: " زندان جهت ورزيدگي و آمادگي او براي آتيه خيلي موثر و ثمر بخش خواهد بود". بدين ترتيب بي خبري و نگراني مردم مسلمان ايران پس از يك ماه و نيم كه از تبعيد ايشان مي گذشت پايان پذيرفت و تا حدودي از نظر سلامت و تندرستي ايشان آسوده خاطر شدند.

نخستين نامه از امام پس از تبعيد در زماني كه امام خميني در تركيه بودند از طرف مقامات برجسته روحاني قم نيز نمايندگاني به ديدار ايشان رفتند. از جمله اين افراد، آقاي محمود مرعشي فرزند مرحوم آيت الله مرعشي نجفي بود كه با نامه اي از سوي پدرش به حضور امام رسيد و نخستين نامه پنجاه و هشت روز پس از تبعيد با خط امام خطاب به آيت الله مرعشي به قم رسيد. در اين نامه تاكيد شده بود: ". . . بحمدالله حال اينجانب خوب و جاي هيچ نگراني نيست. خداوند متعال هر چه مقدر فرموده، صلاح اوست". از سوي ديگر، فرزند برومند امام كه پنجاه و هفت روز در زندان به سر برد، روز سه شنبه 24 شعبان مطابق هشتم دي ماه 1343 از زندان آزاد شد و در قم با استقبال

پر شور مردم مواجه گرديد، اما پنج روز بعد، بار ديگر توسط ساواك دستگير و به تهران برده شد و از آنجا به تركيه تبعيد گرديد و به پدر بزرگوار و نستوهش پيوست. به دنبال اين حوادث، رژيم گروه ديگري از فضلا و اهل هنر را در تهران دستگير و زنداني كرد و تنگناها و تضييقاتي براي طرفداران امام به وجود آورد. اما مبارزات پيگير مردم مسلمان ايران همچنان ادامه داشت و با وجودي كه رژيم با تشكيل يك دادكاه فرمايشي عده اي از آنان را به شش ماه تا يك سال حبس محكوم كرد هيچ نتيجه اي عايدش نشد. خشم ملت از فشارها و تضييقات رژيم به آنجا كشيد كه جمعي از جوانمردان مسلمان بازاري از جمله مهدي عراقي، هاشم و صادق اماني، محمد بخارايي، مرتضي نيك نژاد و رضا صفار هرندي تصميم به اعدام انقلابي حسنعلي منصور و چند مهره موثر رژيم گرفتند و سرانجام گلوله هاي آتشين محمد بخارايي، قلب منصور را نشانه گرفت و او را به هلاكت رسانيد و جاي او را مهره سرسپرده ديگري به نام امير عباس هويدا گرفت. او نيز همانند گذشتگان با اجراي برنامه هاي تخريبي، وضعي را پديد آورد كه مردم به ستوه آمده و مسلمان ايران را به قيامي گسترده و همه جانبه واداشت. تبعيد غير قانوني امام خميني و اعمال فشار و زور و و جود خفقان حاكم بر جامعه، بتدريج جنبه جهاني به خود گرفت و رژيم با وجود تمام تبليغاتي كه براي باژگونه جلوه دادن رويدادهاي كشور مي كرد نتوانست وجدانهاي بيدار جهان را براي هميشه خفته نگه دارد. كميسيون حقوق

بشر، طي نامه اي كه براي دبيركل سازمان ملل فرستاد به تشريح آنچه در ايران مي گذشت پرداخت و از او خواست براي جلوگيري از بيدادگريها در ايران، اقدام موثري صورت گيرد. در نامه كميسيون حقوق بشر به دبير كل سازمان ملل آمده بود: "ما توجه شما را به اعمالي كه مي تواند از طرف سازمان ملل متحد عليه روشهاي اخير دولت ايران در مورد پايمال كردن حقوق انساني اعمال شده تعقيب گردد جلب مي كنيم: گزارش اين حقايق در شماره نوامبر روزنامه هاي نيويورك تايمز، تايمز لندن و لوموند پاريس درج شده، همراه با گزارشهايي است كه از ساير منابع به ما رسيده است. به نظر مي رسد كه دولت ايران به بهانه حفظ امنيت و تحت راهنمايي نيروهاي انتظامي بخصوص سازمان امنيت، رهبران مذهبي ايران را به جرم مخالفت با روشهاي دولت ايران كه مغاير با حقوق مصرح در قانون اساسي ايران است اخراج كرده است. رهبران اصلي بدون محاكمه در زندان به سر مي برند و بيشتر يا تمام رهبران ديگر نيز در خانه هايشان تحت نظر مي باشند. ولي ناهنجارترين اين تضيييقات عبارت از تبعيد آيت الله خميني رهبر مذهب شيعه اسلامي كه 95 درصد مردم ايران به آن معتقدند و در تركيه مي باشند. در تاريخ چهارم نوامبر حضرت آيت الله خميني توسط نيروي انتظامي به تركيه تبعيد شد و اكنون در ازمير تحت نظر مي باشد. اين عمل، نقض آشكار ماده 14 قانون اساسي ايران است كه مي گويد: "هيچ ايراني را نمي توان تبعيد و يا مجبور به ترك محلي و يا اقامت در محلي نمود، مگر در

مواردي كه قانون تصريح كرده است". اين عمل بدون انجام تشريفات قضايي و استناد به قانون انجام گرفت. حضرت آيت الله خميني از سال 1962 به اتهام ايجاد شورش و آشوب در اثر مخالفت با پايمال شدن حقوق مردم ايران، در قم تحت نظر به سر مي برند. در آن موقع حكومت نظامي برقرار بود و بعدا لغو شد. مشكل است تصور كرد كه چگونه رهبري كه تا اين اندازه محدود و مقيد بوده مي توانسته مجرم براي تحريك فعاليتهاي بعدي باشد. با توجه به همكاري دولت تركيه در قبول و مقيد كردن يك رهبر مذهبي كه بدون محاكمه و اتهام و بدون هيچ رابطه با منافع دولت تركيه گرفتار شده است، مسئله بيش از اندازه مهم جلوه مي كند. ما تقاضا داريم تحقيقات لازم را از دو دولت به عمل آيد و تصميمات مقتضي مطابق با مقررات سازمان ملل توسط دبيرخانه سازمان انجام گيرد. با تقديم احترام. رئيس - جن پاپانگ - رئيس افتخاري - روجر بالددين - آوريل 1965 پس از قتل منصور و دستگيري محمد بخارايي بقيه افراد گروه نيز دستگير شدند و در يك دادگاه فرمايشي، سرانجام حكم دادگاه مبني بر اعدام محمد بخارايي، رضا صفار هرندي، مرتضي نيك نژاد و صادقي اماني صادر شد و به مرحله اجرا درآمد و بقيه افراد گروه به حبس ابد تا پانزده سال، ده سال و پنج سال حبس محكوم شدند. به رغم تمام شكست و كشتارها، حبس و شكنجه ها و آزار و اذيتها، ملت ايران از پاي ننشست و به مبارزات خود عليه رژيم شاه ادامه داد و سرانجام نيز به پيروزي

نهايي رسيد. كاخهاي ستم شاه فرو ريخته شد، امام خميني (ره) پس از پانزده سال دوري از وطن، بازگشت، نظام جمهوري اسلامي بنيان نهاده شد و اسلام عزيز پس از قرنها غربت، حياتي دوباره يافت و پرچم "لااله الا الله" برافراشته شد. با پيروزي انقلاب اسلامي، مردم ستمديده و مستضعفان جهان بيدار شدند و امروز شاهديم كه ستونهاي پوشالي جور و ستم، يكي پس از ديگري فرو مي ريزد و همانگونه كه امام خميني (ره) بارها تاكيد فرمودند، قرن حاضر، قرن پيروزي و حاكميت مستضعفان است. ان شاءالله منابع و ماخذ: كتابهاي "بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني" نوشته حميد روحاني. و "نهضت روحانيون ايران" نوشته علي دواني و ورزنامه هاي كيهان و اطلاعات.

در فرازي از يكي از سخنرانيهاي خود خاطر نشان ساخته: «صاحب جواهر ... يك منزل محقر داشتند و در يك اتاقشان باز بود و به يك دالاني از قراري كه نقل مي كنند كه در آن هواي گرم نجف يك نسيم، نسيم داغي مي آمده و ايشان مشغول تحرير «جواهر» بوده اند» . (2) و در بيان ديگري به زهد و تقواي علما اشاره كرده و اظهار داشته اند: «در آن وقتي كه آمديم قم كه در آنجا چه اشخاصي بودند، شخص اول قم در حيث زهد و تقوا... مرحوم آشيخ ابوالقاسم قمي، مرحوم آشيخ مهدي و عده ديگري و شخص نافذ آنجا و متقي، مرحوم آميرزا محمد برقعي و مرحوم آميرزا محمد ارباب، همه اينها را من منزلهايشان رفتم... در زندگي مشابه بودند ... مرحوم آميرزا محمد ارباب كه من رفتم مكرر منزلشان يك منزلي داشت دو سه تا اتاق داشت خيلي ساده، بسيار ساده. مرحوم آشيخ مهدي همين طور... وقتي انسان در آن محيط واقع مي شد كه اينها را مي ديد، همين ديدن اينها براي انسان يك درسي بود.» (3) همان گونه كه از بيانات حضرت امام استفاده مي شود آشنايي با منزل مشاهير خود مي تواند براي علاقه مندان به مكارم آموزنده باشد و از اين جهت در اين نوشته كوشش شده است در يك بررسي اجمالي خوانندگان با محل سكونت حضرت امام خميني، از خمين تا جماران آشنا شوند .

باروي امن در دوران حكومت قاجارها ايران در آتش ناامني و ستم مي سوخت. اشرار از اين فرصت بدست آمده سوء استفاده مي كردند و شهرهاي اين مرز و بوم را

مورد تاخت و تاز وحشيانه خويش قرار مي دادند. شهر كوچك خمين كه در دامنه ارتفاعاتي به نام «بوجه» آرميده است، به كام آشوب فرو رفته و كمر مردمانشان از ستم شاهزادگان و خوانين خم شده است. در اين شرايط آشفته هر گونه روزنه اميدي به روي مردم بسته است. در آن زمان تنها يك در بر روي مسلمانان اين ديار باز بود و ملجأيي براي محرومان محسوب مي گشت و دلها در يك خانه آرامش مي يافت و آنجا مكاني جز منزل حاج سيد مصطفي موسوي پدر حضرت امام نبود. اين منزل را محسن نامي كه از متنفذين خمين بود و با تجاوزات افراد شرور نيز مخالفت داشت در تاريخ 15 ربيع الثاني 1255 ق به فردي كه تازه وارد شهر شده ولي محبوب مردم بود و خوي شرارت نداشت واگذار كرد. اين شخص كسي جز جد بزرگوار حضرت امام نبود. عمارت مذكور در پس دروازه محله سادات شرق خمين واقع است كه شامل اندروني و بيروني مي شود، اتاقها و منضمات اين مكان تغيير آنچناني نكرده اند و در توسعه و تعريض خيابان بروج و باروي جهت شرقي بنا را از بين برده است. اين بيت از طريق كوچه اي مارپيچ و باريك به بازار و مسجد جامع متصل مي شود. پدر امام در خانه مزبور را بر روي بي پناهان و پابرهنگان باز گذاشته و براي دفع اشرار و دفاع از محرومان سلاح بر دوش گرفته و اين مكان را به محل مبارزه با متجاوزان و جايگاه امن مظلومان تبديل كرده بود. (4) امام خميني در بيستم جمادي الثاني سال 1320 ق

همزمان با سالروز ميلاد خجسته كوثر ولايت حضرت فاطمه زهرا (س) در اين خانه ديده به جهان گشود و دوران كودكي و نوجواني را در منزل مزبور سپري ساخت. صحن اين خانه خاموش و ساكت در زير بارش باران و تابش آفتاب با ديوارهاي كهن درد دل مي كند، زيرا خاطرات خوش و ناگواري را در خود جاي داده است. آجرهاي كف حياط هنوز باقي هستند ولي عبور از تاريخي نسبتا طولاني و قدمتي يكصد و هفتاد ساله از آنها رنگ و رويي باقي نگذاشته و سخت فرسايش يافته اند. خانه هاي خشت و گلي اطراف به مرور ايام جاي خود را به بناهاي نوساز داده اند. تنها زادگاه امام است كه با مختصر تعميراتي به همان سبك سنتي قديمي و معماري جالب كه از هويت بومي و ديني حكايت دارد نظر هر فردي را به سوي خود جلب مي كند. ديوارهايش زمزمه مي كنند: آن مرد نستوه و سازش ناپذير، ستيز با ظلم را در اينجا تجربه كرد و محروم نوازي و خوشخويي با مردمان را در اين خانه از پدر به ارث برد و نخستين آثار آميختگي تدين با سياست را در منزل مورد اشاره، مشاهده كرد. اگرچه اين خانه تنها هيجده بهار ميزبان امام بود اما خاطراتي زياد را در دل خود جاي داده است. منزل امام در سازمان ميراث فرهنگي به عنوان يكي از آثار ملي به ثبت رسيده و به يك مركز ايرانگردي و زيارتي تبديل شده است. (5) آقاي «آلمارو ماچوردوم» ، مسلمان اهل اسپانيا كه شديدا تحت تأثير زادگاه رهبر كبير انقلاب اسلامي قرار گرفته در جملاتي ساده

اما از دل برخاسته، شرح سفر خود را به خمين نوشته است. او در آغاز مي گويد: وقتي روح الله موسوي به مرحله اي از پختگي فكري، درجات اول روحانيت و آگاهي كامل از ارزشهاي اخلاقي، اجتماعي و سياسي مي رسد خود را به خمين منسوب مي دارد و اين نمادي است از باورهاي ديني مردمي ساده، پويا، پراخلاص و مؤمن. وي در ادامه به شرح خانه اي كه امام در آن متولد گرديد پرداخته و افزوده است: من وقتي وارد اتاقي شدم كه امام خميني در آن متولد شده بودند لرزش شديدي مرا فرا گرفت. يك دنيا خاطره به ذهنم سرازير شد، خاطراتي كه از ملاقاتم با رهبر روحاني ايران و فرزندش ناشي مي شد و من اينك غرق در آن حادثه فراموش نشدني بودم. به ياد آوردم وقتي در مقابلش قرار گرفتم نوري در ضميرم درخشيدن گرفت، پيامهايي از عمق زواياي روحي برايم داشت كه محتواي آموزشي خاصي داشتند. (6)

حجره سلطان آباد امام خميني پس از شكوفايي در اين بوستان معطر در سال 1299ش (1339 ق) جهت ادامه تحصيل رهسپار سلطان آباد (اراك) گرديد تا در حوزه علميه اين شهر دنباله تحصيلات را پي گيرد . حجره حضرت امام در مدرسه علميه اراك كه حدود يك سال در آن اقامت داشتند در ضلع شرقي ساختمان قرار دارد كه قرار است به يادبود آن بزرگوار توسط سازمان ميراث فرهنگي كاشي كاري شود. (7)

در آشيانه فقاهت در سال 1340 ه.ق كه مرحوم آيت الله حائري حوزه علميه اراك را به شهر مقدس قم انتقال داد، امام خميني كه تازه كتاب «مطول» را شروع كرده بود

در سن 30 سالگي به قم رفت و در مدرسه دارالشفاي اين شهر مسكن گزيد و در حوزه جديد التأسيس قم تحصيلات را با جديت بيشتري دنبال نمود. با ورود آيت الله حائري به اين ديار اهل بيت ( عليهم السلام)، مدرسه دارالشفا بازسازي گرديد و مدرسه فيضيه احيا شد. امام خميني حدود هفت سال يعني تا سن 27 سالگي در حجره اي از مدرسه فيضيه اقامت داشت. (8) حجره شماره 23 محل خلوت انس و سير و سلوك عهد شباب بود و به همين دليل در دوران تبعيد امام مكان شريفي براي طلبه ها به شمار مي آمد. پس از ارتحال جانگداز او اين حجره به شكل سابق مرمت گرديد و به عنوان يكي از مواريث امام نگهداري مي شود. البته پس از ازدواج، امام مدرسه فيضيه را به پايگاه علم و مبارزه تبديل نمود و در سال 1315 ه.ش پس از رحلت آيت الله حائري محل تشكيل درس اخلاق امام خميني بود كه مأموران رضاخان آن را تعطيل كردند و پيرو اين ممانعتها درس مزبور به صورت جلسات خصوصي در خانه تشكيل مي گرديد و بعد به مسجد سلماسي انتقال يافت. (9) امام خميني در سن 28 سالگي با دختر محترم آيت الله ثقفي (خانم خديجه معروف به قدس ايران) ازدواج نمود و پس از تشكيل خانواده مدتي در تهران در خيابان «آب سردار» اقامت داشتند و سپس به قم عزيمت نمودند و وارد خانه اي شدند كه همسر امام قبل از ازدواج در عالم رؤيا آن را ديده بود. (10) اين اولين خانه اي بود كه آيت الله حاج سيد احمد زنجاني

به امام معرفي كرد و آن بزرگوار به همراه خانواده شش ماه در آن سكونت داشت گويا صاحب خانه مي خواست منزلش تخليه گردد يا آنكه به دليل كرايه سنگين، امام ناچار به تخليه آن گرديد. دومين خانه كه ايشان در قم اجاره نمود در محله اي نزديك عشق علي بود كه به آنجا الونديه مي گفتند و گويا حالا خراب شده است. در 21 رجب سال 1309 ش در اين خانه مرحوم شهيد آيت الله سيد مصطفي خميني متولد گرديد. (11) حضرت امام خميني پس از چند بار جابجايي و زندگي در مكانهاي اجاره اي، خانه اي در محله يخچال قاضي قم تهيه كردند. اين خانه كه سيصد متر مساحت دارد با سبك قديمي و از خشت ساخته شده و در دو سوي حياطش بنايي (ضلع شمالي و غربي) دو طبقه دارد. ساختمان اول كه در ورودي آن قرار دارد به عنوان بيروني و ساختمان بعد از حياط به عنوان اندروني مورد استفاده قرار مي گرفت. اتاقهاي طرفين ساختمان بيروني به همديگر راه دارند و در و پنجره هاي آن هنوز ياد ايام گذشته را در اذهان تداعي مي كنند و معماري بومي و سنتي خود را در شيشه هاي كوچك مربع و مستطيلي شكل حفظ كرده اند. اين خانه در سالهاي تبعيد امام، به عنوان بيت حضرت امام محل مراجعات علاقه مندان بود و نخست آيت الله محمد صادق تهراني امر وجوهات و رسيدگي به امور طلاب را در آن به نمايندگي از طرف امام انجام مي داد كه پس از تبعيد وي، اين خانه در اختيار آيت الله پسنديده برادر ارشد حضرت

امام خميني قرار گرفت . آن مرحوم نيز فعاليتهاي مورد اشاره را در آن انجام مي داد و پس از پيروزي انقلاب اسلامي، نيز اين امر ادامه داشت و با ارتحال آن روح قدسي اين خانه تبديل به دفتر مقام معظم رهبري حضرت آيت الله خامنه اي گرديد. بيمارستان فاطميه كه در مجاورت اين بيت قرار داشت تخريب شده و خيابان معلم از كنارش گذشته است. وضع ساده منزل حضرت امام در قم در طول زندگي، از قناعت ايشان حكايت دارد و معروف است كه آجرهاي پله حياط سائيده شده بود، بنا مي گويد تعدادي آجر تهيه شود تا آن آجرهاي سائيده شده را عوض كنيم، امام مي فرمايند: همان آجرهاي كهنه را پشت و رو كنيد و كار بگذاريد ! (12)

محبوب محبوس در نيمه شب دوازدهم محرم سال 1383 ق مطابق با پانزدهم خرداد 1342 در پي سخنراني افشاگرانه امام عليه رژيم وابسته پهلوي و استعمار عوامل ساواك به همراه كماندوهاي رژيم به سوي خانه امام حركت كردند و از سر كوچه تا درب منزلشان كه بيش از صد متر نبود تحت كنترل قرار داده و درب هر خانه سربازي گماردند و در اطراف منزل و باغ اناري كه در پشت اين منزل قرار داشت سنگر گرفتند و جمعي دزدانه وارد منزل شدند و امام را سوار ماشين فولكس واگن كه دم درب خانه ايستاده بود نمودند و مستقيما به تهران در باشگاه افسران بردند . غروب آن روز ايشان را با اتومبيل جيپي كه پنجره هايش با پارچه سياه رنگي پوشيده شده بود از باشگاه افسران خارج ساخته و به پادگان قصر بردند

و نوزده روز تمام يعني تا چهارم تير ماه را در زندان مذكور گذرانيدند. سپس ايشان را از آنجا به پادگان عشرت آباد منتقل ساختند. (13) سلولي كه امام در آنجا زنداني بود، محلي كوچك به اندازه شش متر مربع به ابعاد دو متر در سه متر بود. رژيم شاه تحت فشارهاي فراوان داخلي و اعتراضات شديد حوزه هاي علميه عراق و ايران و مهاجرت علما به تهران نتوانست رهبر قيام را در اين سلول نگه دارد و پس از دو ماه در دوازدهم مرداد 1342 ش ايشان را به «داووديه» كه به تصور رژيم شاه جايي دور افتاده بود، منتقل كرد. مردم مسلمان تهران به محض شنيدن خبر انتقال امام به اين مكان، راهي داووديه شدند و در ملاقات با ايشان از فجايع 15 خرداد و سفاكيهاي ستمگران سخن گفتند و امام از اين بابت سخت متأثر گرديدند. نيمه هاي شب نيروهاي امنيتي خطاب به رهبر نهضت گفتند: بايد مكان ديگري براي اقامت بيابيد. بلافاصله آقاي روغني كه از تاجران صاحب اعتبار تهران بود از حضرت امام درخواست نمود تا به منزل ايشان در قيطريه بيايند و امام پيشنهاد وي را پذيرفتند و به خانه وي رفته و چند روز بعد به منزل ديگري نقل مكان كردند و هشت ماه در آنجا اقامت داشتند. اين خانه رو به روي كوچه تهرانچي قرار داشت و مرحوم روغني هم در آن زندگي مي كرد . در اين مكان تنها افراد خاصي اجازه داشتند با امام ملاقات كنند و مأموران امنيتي رژيم سخت مراقب ارتباطهاي امام بودند. خانه نخست در سالهاي اخير ويران شده و به جايش

يك مجتمع مسكوني ساخته اند ولي بناي دوم باقي است. رژيم براي فرونشاندن نارضايتيهاي عمومي و به دنبال آخرين تلگراف كه از حوزه علميه قم خطاب به حسنعلي منصور نخست وزير وقت مخابره و انتشار يافت در شب سه شنبه هيجدهم فروردين 1343 ش امام خميني را آزاد نمود. پس از ده ماه ايشان وارد خانه خويش در شهر مقدس قم گرديد و موجبات شادماني علاقه مندان را فراهم ساخت. (14) اما در شب سيزدهم آبان 1343 و يك هفته پس از اعتراض امام خميني به تصويب لايحه كاپيتولاسيون، خانه ايشان را محاصره نموده و با وحشي گري خاصي معظم له را شبانه دستگير كرده به تهران انتقال دادند و روز بعد كه مطابق 29 جمادي الثاني سال 1384 ق بود ايشان را به تركيه تبعيد نمودند و به هتلي در بلوار پالاس طبقه چهارم اتاق شماره 514 كه از قبل مهيا شده بود بردند. اين هتل در مركز شهر آنكارا قرار داشت و چون خبرنگاران به آنجا آمدند بعد از ظهر پنج شنبه 14 آبان 1343 ش امام خميني را به ساختمان ديگري در خيابان آتاتورك به نام ساختمان «فتوتم» انتقال دادند. پس از تغييرات پياپي محل اقامت امام، در 21 آبان، مطابق 7 رجب سال 1384 ق ايشان را به شهر بورسا واقع در 460 كيلومتري غرب آنكارا حوالي درياي مرمره منتقل كرده و در يكي از ساختمانهاي جنوبي آن اسكان دادند و در سيزدهم دي همين سال، رژيم فرزند ارشد امام را نيز به تركيه تبعيد كرد و شهيد حاج آقا مصطفي خميني به نزد پدر بزرگوار خويش شتافت. مدت اقامت امام

در تركيه يازده ماه به طول انجاميد . (15) در اين مدت با وجود آنكه امام در شرايطي سخت به سر مي برد كتاب تحرير الوسيله را به رشته تحرير در آورد. (16)

كلبه كوچك شاه با تصور اينكه اهل جمود و خمود در عراق مي توانند در شخصيت حضرت امام تأثير منفي بگذارند، در تاريخ 13 مهر 1344 قائد بزرگ را همراه فرزند برومندشان از تبعيدگاه تركيه به عراق منتقل ساخت. (17) امام در بدو ورود به عراق، همراه فرزند ارشدش عازم شهر كاظمين شد. و در مسافرخانه جمالي اين ديار مقدس اقامت گزيد. صاحب مسافرخانه چون رهبر نهضت ايران را شناخت در مقام تكريم برآمد و با اصرار زياد، ايشان را به منزل شخصي خويش برد. در پانزدهم مهر ماه امام و شهيد سيد مصطفي خميني در حالي كه انبوهي از روحانيان نجف و كاظمين آن دو را همراهي مي نمودند به سوي سامرا حركت كردند و در ميان استقبال صميمي علما و مردم اين ديار ابرار، به مدرسه مرحوم شيرازي وارد شدند و عصر روز بعد به كربلا عزيمت نمودند و با شور و اشتياق خاصي بارگاه مقدس امام حسين (ع) و ساير شهيدان كربلا را زيارت كردند. حضرت امام پس از سكونت در نجف به مناسبتهاي ويژه به اين شهر مي آمد و در مدت كوتاه اقامت خويش در خانه اي كه به يك نفر كويتي تعلق داشت، اقامت مي كرد. اين خانه در انتهاي بازار رو به روي حرم حضرت سيد الشهدا (ع) قرار داشت و فاصله اش تا حرم طولاني نبود. (18) حاج شيخ نصر الله خلخالي كه از دوستان

آقا بود براي امام در نجف منزلي محقر تهيه نمود كه برخي طلبه ها و مردم به سفارش وي، لوازمي چون فرش كهنه، گليم مندرس، سه چهار دست رختخواب، وسايل چاي براي پذيرايي از جمعيت، تدارك ديدند. امام از كربلا كه آمد وارد اين منزل كوچك شد كه چون آشپزخانه اش خيلي كوچك بود ديگ غذا را در حياط مي گذاشتند. دو اتاق به مساحت هر كدام دوازده متر مربع در پايين و دو اتاق در بالا داشت كه يكي قابل استفاده نبود؛ يكي از اتاقها براي امام مفروش گشت و خانه مجاور را جهت بيروني اجاره كردند. (19) اين خانه محقر و فرسوده در يكي از كوچه هاي خيابان الرسول نجف قرار داشت و امام همچون صدها طلبه معمولي در آن اجاره نشين بود. (20) اما اين خانه كوچك كانون قيام بود و نقطه اميد امت مسلمان بشمار مي رفت و به همين دليل دستگاه استكبار فشارهاي زيادي را متوجه آن ساخت. در آغاز، رژيم عراق چون با ايران روابط خوبي نداشت اجازه داد رهبر كبير انقلاب اسلامي تلاشهاي سياسي خود را ادامه دهد. (21) حضرت آيت الله فاضل لنكراني نقل مي كند: وقتي وارد بيروني منزل امام شدم ديدم خانه بسيار محقر و كوچكي است كه شايد حياطش مجموعا 13 يا 14 متر مساحت بيشتر نداشت، اتاقهايي در قسمت پايين داشت. اتاق بالا سالها بود كه رنگ آميزي نشده و يك حالت تقريبا ناراحت كننده اي در آن ديده مي شد امام راضي نمي شدند تعمير شود و مي گفتند: به همين سبك باشد و اگر به آن صورتي بدهيم با زندگي طلبگي

ما مناسبت و موافقتي ندارد. (22) در بيروني اين منزل فرش قالي نبود و آن را با زيلوهايي كه از ايران آورده بودند، فرش كردند، چون گاهي نماز جماعت برگزار مي شد و جا تنگ بود و فرش نبود برخي از ياران امام به ايشان گفتند اين گليمها مناسب نمي باشند، امام فرمود، مگر منزل صدر اعظم است و سرانجام اجازه نداد و حتي راضي نبود در آن پتو بياندازند و آن را يك امتيازي تصور مي كرد. (23) در نجف رسم بود براي خنكي داخل خانه از كولرهاي دستي استفاده مي كردند تا از هواي زيرزمين استفاده شود و چون نجار آوردند تا مقدمات كار را فراهم سازد و جعبه اي براي پنكه درست كند امام با لحني كه شدت داشت خطاب به اطرافيان فرمود: شما همه دست به يكي كنيد كه مرا جهنمي نماييد! ! همه ترسيده بودند. سرانجام با اصرار زياد، امام قبول كرد كه آن دو قطعه فيبر نصب گردد و پنكه در آن جاي گيرد. (24) ساختمان بيروني اين منزل خيلي فرسوده بود و آيت الله اشراقي پيشنهاد كرده بود كه رنگ آميزي شود ولي امام فرموده بود: از پول بيت المال نمي توانم بدهم. آقاي اشراقي قبول كرده بود از پول خود بدهد و وقتي امام به كربلا مشرف مي شود، فرصت را غنيمت شمرده اتاق بيروني را درست كردند و در اطراف آن تشك گذاشتند هنگامي كه امام بازگشت و اتاق را ديد ناراحت شده و به آقاي رضواني فرمود: من گفته بودم رنگ كنيد ولي نه اين طور. با آنكه كار زيادي نشده بود و فرش اتاق

همان زيلو بود و در اطراف آن تشك انداخته و پارچه هاي ارزان هم براي روي آنها خريده بودند. (25) خانه اي كه امام در نجف اجاره كرده بود پله هاي خيلي بلند و تنگي داشت كه رفتن به طبقات دوم و سوم و پشت بام از طريق آنها مشكل بود. پشت بام دري داشت كه روزها آن را باز مي كردند و شبها بايد بسته مي شد. امام بعد از صرف شام و مسواك كردن هر شب اين پله ها را طي مي كرد و شخصا اين در را مي بست. روزي يكي از افراد خانواده گفت: اين كار شما نيست. امام فرمود : نه براي من زحمتي ندارد و سخت نيست. (26) دكتر صاحب حكيم مي گويد: منزل امام در وسط كوچه اي تنگ و آسفالته قرار داشت كه در ميان آن جوي آب كوچكي روان بود و دو قسمت بيروني و اندروني داشت. من معاينه امام را به عنوان دندانپزشك در اندروني انجام مي دادم كه از حياطي بدون سايبان تشكيل شده و ديوارهايش با آجر زرد مربع شكل ساخته شده و در لابلاي آنها براي استحكام بيشتر گچ بكار رفته بود، همه پنجره ها مشرف به حياط بودند. (27) خبرنگار روزنامه لوموند چنين گزارش مي دهد: اكنون ما در حضور آيت الله خميني در اتاقي به مساحت دو متر در دو متر و در خانه اي هستيم كه در دورترين قسمت نجف واقع است؛ شهري كه از لحاظ آب و هوا يكي از مناطق كويري عراق است... در پيچ يكي از كوچه هاي تنگ نجف كه خانه ها براي آنكه سپري

در مقابل تابش سوزان آفتاب باشد، سخت به هم فرو رفته اند، مسكن محقر آيت الله خميني قرار دارد. اين خانه نظير مسكن فقيرترين افراد نجف است، در سه اتاق آن حداكثر دوازده تن از نزديكان وي حضور داشتند. در اين منزل كوچك از قدرت رؤساي شورش و يا مخالفاني كه در تبعيد به سر مي برند نشان و علامتي ديده نمي شود و بدين جهت آيت الله خميني قدرت آن را دارد كه ايران را به حركت درآورد و قيام برانگيزد. (28) خانم حائري، همسر مرحوم آيت الله سيد مصطفي خميني نيز مي گويد: زندگي ما در نجف خيلي ساده بود و با كمترين وسايل روزگار مي گذرانيديم. در آن هواي گرم نجف هشت سال يخچال و كولر نداشتيم و از فرش بي بهره بوديم ولي سيد مصطفي مي گفت بايد اين طور زندگي كرد . (29)

* هجرت تاريخ ساز بعد از آشتي ايران و عراق بلافاصله براي فعاليتهاي سياسي امام و يارانش محدوديت ايجاد شد و مأمورين، بيت حضرت امام را محاصره كردند و نگذاشتند كسي وارد شود. اين وضع پانزده روز ادامه داشت، وقتي رهبر كبير انقلاب اين مراقبت و محاصره شديد را ملاحظه فرمود تصميم به هجرت گرفت و فرمود: از عراق به كويت خواهم رفت. و سرانجام در يازدهم مهر سال 1357 هجرت تاريخ ساز امام صورت گرفت و به مرز كشور كويت رفت ولي با ممانعت دولت كويت تصميم گرفته شد به فرانسه عزيمت نمايد. (30) حضرت امام خميني پس از ورود به پاريس در منزل يكي از دانشجويان در محله كشان يكي از محلات مركز حكومت فرانسه اقامت

گزيد. البته منزل اجاره اي بود و شرط امام براي سكونت نيز پرداخت اجاره آن بود. از آنجا كه خانه در طبقه چهارم يك ساختمان واقع شده بود، رفت و آمد زياد به منزل امام باعث ناراحتي همسايه ها مي شد. لذا خانه اي در نوفل لوشاتو كه از روستاهاي حومه پاريس بود و در پنجاه كيلومتري آن قرار داشت انتخاب شد و به آنجا تشريف برد. نظر امام اين بود كه محل اقامتشان ساختماني باشد كه در اطرافش همسايه اي وجود نداشته باشد تا براي مجاورين زحمتي فراهم نشود. برادراني كه در پاريس بودند موفق نشدند منزلي با اين ويژگي در پاريس بيابند، از اين رو منزل يكي از برادران ايراني مقيم نوفل لوشاتو را كه خالي از سكنه بود پيشنهاد كردند. اين خانه كوچك داراي دو اتاق تودرتوي به مساحت هفت و نه متر مربع بود كه در انتهاي اتاق عقبي پستوي كوچكي قرار داشت. در كنار اتاق اول آشپزخانه شش متري و يك دستشويي قابل مشاهده بود. حمام در زيرزمين بود كه دستگاه تكثير نوارهاي امام را در زير زمين قرار دادند. امام در اتاق عقبي، حاج احمد آقا در پستو و برادران همراه در اتاق جلويي استقرار يافتند. زماني كه هوا مساعد بود در محوطه نسبتا وسيع مقابل خانه فرشي مي گسترانيدند كه امام به آنجا تشريف مي برد. ايشان براي وضو ساختن و يا به هر دليل ديگري كه قصد خروج از اتاق را داشت بايد از اتاق برادران مي گذشت. (31) سرانجام حضرت امام پس از 14 سال در دوازدهم بهمن 1357 در ميان استقبال گرم و پرشور امت

مسلمان ايران به اين سرزمين بازگشت و پس از زيارت شهدا در بهشت زهرا و ايراد آن سخنراني تاريخي به مدرسه رفاه واقع در تهران وارد شد. اين مدرسه با حياط محقرش و كوچه اي كه در آن باز مي شد گنجايش جمعيت مشتاق ديدار كننده را نداشت. لذا ستاد استقبال از امام كه به تشكيلات اداره انقلاب تبديل شده بود به اين مدرسه انتقال يافت و مقر امام و ستاد اداره منزلشان به مدرسه علوي كه نزديك مدرسه رفاه در نزديكي ميدان بهارستان يعني در شرق آن قرار داشت منتقل شد. مشتاقان امام از روز سيزدهم بهمن به بعد از در شرقي مدرسه علوي كه به كوچه بن بستي در خيابان ايران باز مي شد وارد حياط شده و حضرت امام در كنار پنجره ساختمان به ابراز احساسات آنان پاسخ مي گفت. سپس جمعيت از در غربي كه در مدرسه رفاه قرار داشت خارج مي شد. اتاق زندگي و محل ملاقاتهاي رهبر كبير انقلاب جاي محقري بود با ابعاد دو و نيم متر در سه و نيم متر كه با فرشهاي ارزان مفروش گشته بود و جز پتو و پشتي امكانات ديگري در آن مشاهده نمي گرديد.

مراجعت به قم در تاريخ دهم اسفند ماه سال 1357 حضرت امام خميني مدرسه علوي را ترك نموده و عازم قم شد. خانه امام در محله يخچال قاضي كه قبل از دوران تبعيد در آن مي زيست در محلي قديمي قرار داشت و كوچه هاي باريك آن ظرفيت هزاران ديدار كننده را نداشت. در جنوب شرقي پل حجتيه كوچه اي 6 متري قرار داشت كه فاصله آن را

با مسير رودخانه فصلي محوطه اي وسيع كه زمين خالي بود تشكيل مي داد. آيت الله اشراقي داماد حضرت امام در اين خانه مي زيست ايشان به حضرت امام پيشنهاد نمود كه اين كوچه را براي اقامت انتخاب كند زيرا با وجود محوطه اي وسيع اين ازدحام براي مجاورين زحمتي فراهم نمي كند. منزل آيت الله يزدي كه در مجاورت آن قرار داشت به عنوان محل سكونت امام در اختيار ايشان قرار گرفت و منزل آيت الله اشراقي، محل استقرار دفتر امام گرديد. خانه مساحتي در حدود 300 متر داشت و يك سوم آن حياط خانه بود. ساختمان داراي يك سرداب و يك طبقه بود و با نصب بلندگو روي پشت بام، حضرت امام براي ديدار با مردم روي بام مي رفتند؛ به نحوي كه براي همه مردم قابل رؤيت بود و ايشان هم مي توانستند همه مردم را مشاهده كرده و به ابراز احساسات آنان پاسخ گويند. اين خانه مركز رهبري انقلاب و تصميم گيريهاي سرنوشت ساز بود. (32) در اين خانه بعضي روزها امام متجاوز از شش ساعت با مردم ديدار مي كرد و هيچ گاه از ملاقات با آنان خسته نمي شد. برخي شبها تا ساعت ده نيز مردم خانه امام را ترك نمي كردند و از پشت خانه فرياد مي زدند: ما منتظر رهبر هستيم و امام با فرياد آنان از خانه بيرون مي آمد . بسياري از روزها در اتاقي محقر متجاوز از صد و پنجاه نفر در هواي گرم و با روشنايي نورافكنهاي تلويزيون و در حالي كه بوي عرق و تنفس مردم آنجا را مثل يك بخاري گرم

كرده بود مي نشست. نقل كرده اند ازدحام گروههاي ملاقات كنندگان به حدي بود كه استاد مطهري يك هفته قبل از شهادتشان جهت ملاقات با امام آمد و از ساعت هشت صبح تا هشت شب در كنار اتاق امام نشست ولي موفق به ديدار با آن بزرگوار نشد و در ملاقاتهاي بعد توانستند امام را زيارت كنند. يك روز امام زودتر از برنامه هر روز به بيرون خانه رفت در حالي كه مردم پشت نرده هاي خانه در فشار ايستاده بودند و در هنگام آمدن رهبرشان كوشيدند كه دربها زودتر باز شود. امام كه اين وضع را مشاهده كرد به اطرافيان تأكيد نمود كه تا فردا بايد اينها جمع آوري شود. در هواي سرد و گرم امام به پشت بام مي آمد و به احساسات مردم پاسخ مي داد و دست مباركشان همچون پرچمي استوار كه بر دوش قهرماني باشد بالا مي ماند. وقتي برف مي باريد مي خواستند بالاي سر امام چتر بگيرند ايشان عصباني شده و مي فرمود: مگر مردم چه مي كنند. (33) سرانجام در روز سوم بهمن ماه سال 1358 امام خميني به دليل كسالت قلبي به بيمارستان قلب تهران انتقال يافت.

اقامت در جماران به دليل آنكه امكانات كافي براي معالجه امام در قم نبود و ايشان به مراقبت بيشتري نياز داشت از اين جهت بنا به دستور پزشكان اين جابه جايي صورت گرفت و رهبر كبير انقلاب حدود دو ماه در بيمارستان قلب شهيد رجايي واقع در پارك ملت در خيابان ولي عصر بستري گرديد . پس از حصول بهبودي نسبي، پزشكان توصيه كردند محل مناسبي براي اقامت امام در

تهران انتخاب شود كه آلودگي هوايي كمتري داشته باشد و در دسترس پزشكان و تجهيزات بيمارستاني باشد و صلاح نديدند دوباره امام به قم برگردد. البته يك روز خود امام در بيمارستان قلب فرمود كه بايد از اين محيط بيرون بروم، اينجا بيشتر مرا بيمار مي كند و من باكي ندارم و اگر وسايل را فراهم نكنيد خودم مي روم. شوراي پزشكي با بيرون رفتن امام در صورتي موافق بودند كه فاصله بين محل سكونت ايشان و بيمارستان قلب زياد نباشد. جنوب تهران مشكل آلودگي هوا و بعد مسافت داشت و در اطراف بيمارستان تفحص گرديد اما خانه مناسبي پيدا نشد. شرايط قلب امام به گونه اي بود كه بايد حتما در مكاني كه هواي مناسب دارد ساكن شود؛ در نتيجه در خيابان دربند براي امام جايي را در نظر گرفتند كه چون با بيمارستان فاصله داشت تجهيزات مراقبتهاي پزشكي را در همان منزل مستقر كردند. ساختمان مزبور سه طبقه داشت. روزهاي نخست در طبقه هم كف پاسداران مي نشستند. طبقه دوم براي خانواده و سومين طبقه به ديدارها و ملاقاتها اختصاص يافت. امام از ابتدا كه به اينجا آمد ناراحت بود، زيرا ساختمان بلند به نظر مي رسيد و نماي بيروني آن سنگ بود. البته از نظر فضاي دروني اين منزل به درد يك فرد متوسط تهراني مي خورد و تجملات و تشريفاتي نداشت. با اين وجود امام تأكيد داشت كه حتما منزل مناسب با وضع خودشان پيدا شود كه يافتن چنين خانه اي مقدور نبود. بعد از چهار ماه امام تأكيد فرمود كه اگر برايم منزل مناسبي نيابيد به قم مي روم. اين

اتمام حجت در حالي بود كه پزشكان بر اقامت ايشان در تهران اصرار مي ورزيدند و يافتن خانه اي ساده با خشت و گل هم در شمال تهران و نزديك بيمارستان كار آساني نبود. (34) تا آنكه در جماران ابتدا در منزل يك بنا كه حدود صد متر مساحت داشت ساكن گرديد و محل كارشان همانجا بود. (35) حجت الاسلام و المسلمين امام جماراني در همين زمينه نقل مي كند: يك روز حاج احمد آقا آمدند منزل ما كه برويم جاي مناسبي براي سكونت امام بيابيم ولي گويا موفق نشديم. ظهر در منزل ناهار مي خورديم كه خطاب به مرحوم احمد آقا گفتم: اگر منزل ما به دردتان بخورد، خانه كوچك اخوي و خواهرم را با حسينيه يكي كرده تا بتواند خواسته هاي ايشان را برآورده سازد. احمد آقا برآوردي نمود و گفت مناسب است ولي بايد مادرم آن را بپسندد. خانم همان روز تشريف آوردند و آنجا را ديدند و با اينكه مطلوبشان نبود، ولي به خاطر امام پذيرفتند . حسينيه در جداگانه اي داشت كه آن را تنها به خاطر رهبر كبير انقلاب گشودند. سه چهار روز بنايي صورت گرفت زيرا ساختمان تكميل نبود. قرار شد كارها زودتر پيش برود ولي اين تعميرات جزئي چهار روز طول كشيد و امام چون متوجه شدند اصلاحات مزبور لازم است راضي شده و چهار روز مهلت دادند. و پس از آن به مكان مزبور انتقال يافته و فرمودند: منزل مناسب ما اينجاست. با وجود اينكه كسي از ساعت ورود امام به منزل مزبور اطلاع نداشت ولي در كوچه باريك منتهي به حسينيه تا چشم كار مي

كرد جمعيت با هيجان شگفتي فرياد مي زدند : صلي علي محمد، رهبر ما خوش آمد. و امام در ميان اين فريادها و هيجان مردم و چراغانيهاي اهالي محل با يك اتومبيل بليزر وارد جماران گرديده و چون داخل خانه شد و به اطراف و اتاقي كه در آن مي نشست نگاهي كرد، فرمود: «حالا راحت شدم، چون در اين چهار ماه مدام در عذاب بودم.» هر كسي هم به ايشان مراجعه مي نمود، مي فرمود: جاي بسيار خوبي است. و در همان شب اول براي نخستين ملاقات با مردم به حسينيه جماران آمد. (36) يك روز امام ملاحظه فرمود كه در طبقه بالاي حسينيه بناها و كارگران مشغول گچ كاري هستند . با عصبانيت فرمود: بگذاريد من بميرم و بعد شما اين كارها را انجام دهيد. با اينكه اجاره منزل پرداخت مي شد قبل از ماه مبارك رمضان امام دستور داد اعضاي اين خانه ها بيايند و با من صحبت كنند من خاطرم جمع نيست كه آيا در اين منزل كه مي مانم صاحبانش راضي هستند يا خير. امام جماراني، برادرش و اعضاي خانواده آمدند، امام اول از مردها پرسيدند: آيا شما راضي هستيد يا خير؟ آنان در مقابل رهبر خيلي تعارف كردند كه شما به ما، فاميل و محلمان افتخار داديد و تا قيامت از اين موهبت الهي قدرداني مي كنيم، امام فرمود: اين تعارفات را كنار بگذاريد و به طور جدي بگوييد: آيا رضايت داريد يا خير؟ كه آنان توضيح دادند و اظهار رضايت كرد. آنگاه به زنها فرمود بيايند. خانمها وارد شدند . از آنان سؤال شد كه امكان دارد شما

به چيزي در زندگي علاقه مند باشيد و نخواهيد جاي ديگر برويد، بانوان نيز اظهار رضايت كردند، آنگاه امام فرمودند: حالا مي مانم. (37) اين خانه كه بعد از رحلت پدر آقاي امام جماراني در اختيار بازماندگان ايشان قرار گرفت بخش كوچكي داشت با مساحت حدود 120 متر مربع و هفتاد متر زير بنا كه در اجاره امام قرار گرفت. منزل ساده و كوچك مزبور را همه از نزديك يا از طريق سيماي جمهوري اسلامي ديده اند و طي يك دهه جايگاه انساني بود كه بر اريكه دلهاي مشتاق صدها ميليون مسلمان و انسانهاي محروم جهان حكومت مي راند و با تكيه بر ايمان و نفوذ معنويش ابرقدرتها را به لرزه درآورد . يكي از خبرنگاران خارجي كه سخت از مشاهده اين خانه و اقامتگاه امام شگفت زده شده بود و با وجود آنكه با چشم خود اين واقعيت را مي ديد باز هم برايش قابل هضم و باور نبود و دنبال چيزي غير عادي مي گشت تا حس كنجكاوي خود را ارضا كند، روي حياط كوچك منزل امام داربستي فلزي نصب شده بود تا به منظور جلوگيري از سرماي زمستان و آفتاب و گرماي تابستان روي آنها پارچه برزنت پهن شود؛ پرسيد اين لوله ها و نرده ها براي چيست و بعد افزود: آيا واقعا خانه امام همين است؟ ! با توضيح حجت الاسلام و المسلمين رحيميان تعجب او زيادتر شد، زيرا ايشان اظهار داشت: تازه اين خانه ملك امام نمي باشد و اجاره اي است. شگفتي او شدت يافت و تصور چنين واقعيتي او را چنان تحت تأثير قرار داد كه اشك در

چشمانش حلقه زد و منقلب شد؛ انگار كه افق جديدي به رويش گشوده شده كه ديدگانش از مشاهده آن ناتوان است. (38) امام خميني در نگهداري از خانه به رعايت موازين و احكام شرعي به ويژه در مورد حقوق صاحب منزل پايبندي و تأكيد زيادي داشت و الگويي از يك مستأجر خوب و متشرع بود. با آنكه موجر سكونت امام را در خانه خويش بهترين و بزرگترين افتخار مي دانست و از مقلدان و دلباختگان آن حضرت بود ولي ايشان همچون فردي عادي گويي كه هيچ گونه ارتباطي بين مالك و مستأجر وجود ندارد به احكام شرعي مربوطه التزام داشت. روزي براي تأمين نور كافي و متناسب كه براي فيلمبرداري از برخي ملاقاتها مورد نياز بود سه نقطه از گچ سقف اتاق را كه هر يك به ابعاد پنج سانتي متر در پنج سانتي متر بود، زير تير آهن تراشيده بودند تا نورافكنها را به آن نقاط جوش دهند. صبح وقتي عده اي از اعضاي دفتر امام طبق معمول خدمت ايشان مشرف شدند امام پيش از هر سخني با لحني آميخته به تغير و سيمايي ناراحت و مضطرب فرمود: چرا اين كار را كرده اند؟ به عرض رسيد: براي تأمين نور جهت فيلمبرداري است. امام پس از لحظه اي تأمل و سكوت تلخ افزود: چرا بدون اجازه صاحب خانه اين تصرفات را مي كنند؟ با اين برخورد شديد، آن برنامه منتفي گرديد و جاهاي تراشيده شده مرمت گشت. (39) در منزل امام يك چراغ اضافه پيدا نمي شد كه روشن باشد و برخي مواقع خود امام در حالي كه مشغول ملاقات با شخصيتها و افراد

بود وقتي متوجه مي شد كه چراغ دستشويي بي جهت روشن است شخصا بلند مي شد؛ بدون آنكه به ديگري امر كند آن را خاموش كند. ايشان مدام به اطرافيان توصيه مي كرد در استفاده از امكانات خانه نهايت دقت را نموده و در حفظ و حراست ملزومات منزل كوشا باشند. (40) براي انتخاب منزل امام در جماران كسي مقدمه چيني براي مراعات برخي مسايل امنيتي را نكرده بود ولي خواست خدا بود كه اين خانه در مقابل كوه قرار گيرد و در زير پوششي از درختان سربفلك كشيده استتار گردد و از لحاظ حملات هوايي دشمن محيط امني محسوب گردد. به همين دليل راديو آمريكا در گزارش خود گفت جايي را براي سكونت ايشان در نظر گرفته اند كه به هيچ وجه حمله هوايي به آن ميسر نمي باشد! پس از مدتي از طرف ارتش آمدند تا جايي را براي فرود هلي كوپتر فراهم آورند كه اگر حادثه اي روي داد بتوانند بدون درنگ امام را از جماران به جاي ديگر انتقال دهند. وقتي امام متوجه صداي ماشينهايي شد كه مشغول مسطح كردن زمين در حوالي محل اقامت ايشانند، بلافاصله پرسيد: چه مي كنند؟ پاسخ داده شد: براي فرود آمدن هلي كوپتر. فرمود: براي چه منظوري و چه كسي گفته است؟ در آن ايام نماينده ايشان در ارتش، حضرت آيت الله خامنه اي بود. وي را فراخوانده و خطاب به ايشان فرمود: راضي نيستم چنين كاري صورت گيرد و اين را بدانيد هر شرايطي در اينجا پيش آيد به هيچ كجا نمي روم و از ادامه اين برنامه رضايت ندارم. بلافاصله آن زمين را

به همان حال گذاشتند. (41) حضرت امام راضي نبود زندگي متفاوتي از قشر محروم جامعه داشته باشد. روزهاي سخت جنگ تحميلي بود و دشمن با حملات هوايي و موشكي نقاط گوناگون كشور را مورد هدف وحشيانه خود قرار داده بود. افراد متمكن با پناه بردن به محلهاي امن، خود را از تيررس يورشهاي خصم نجات داده بودند ولي مردمان عادي و محرومان با استقامت و پايداري وصف ناپذيري به سكونت خود در شهرها ادامه دادند. در اين هنگام قرار شد براي امام پناهگاهي احداث شود. وقتي ايشان از موضوع مزبور باخبر شد، فرمود: به هيچ وجه آنجا نخواهم رفت! پناهگاه ساخته شد ولي تا آخرين لحظه امام را در خود نديد. اصرار مسؤولان كشور هم فايده اي نداشت، (42) يك مرتبه حاج آقا احمد به ايشان گفت: بياييد و حداقل اينجا را ببينيد! امام فرمود: از همين بيرون پيداست. و چون باز هم به ايشان براي استفاده از پناهگاه در هنگام حملات هوايي اصرار شد، فرمود: نمي روم. مردم بايد بدانند كه اگر من به جايي بروم كه بمب، پاسداران اطراف منزلم را بكشد و مرا نكشد من ديگر به درد رهبري اين مردم نخواهم خورد، زماني مي توانم به مردم خدمت كنم كه زندگي ام مثل آنان باشد. (43) من هرگز محل اقامت خود را ترك نخواهم كرد و مي خواهم موشك به سرم اصابت كند و شهيد شوم ! (44) خانه و حسينيه جماران مدت ده سال ميزبان حضرت امام خميني بود. تيم پزشكي متشكل از متخصصان متعهد در مجاورت خانه امام استقرار داشتند. خانه روبه روي حسينيه به منظور ارايه خدمات درماني

و معالجات لازم در نظر گرفته شد و حضرت امام مشروط به اينكه مركز طبي مزبور خدمات عمومي ارايه دهد با تأسيس آن موافقت كرد. امام دو بار در اين بيمارستان بستري گرديد كه بار دوم عروج اندوهبار حضرتش رقم خورد اما پس از رحلت آن بزرگوار اين مكان به مثابه يادگار او بر جاي ماند و اتاق عمل وي اكنون به كانون زيارت عاشقانش تبديل گشته است. در روز و شب پانزدهم خرداد 1368 ميليونها نفر از مردم تهران و سوگواراني كه از شهرهاي ديگر آمده بودند در مصلاي بزرگ تهران اجتماع كردند تا براي آخرين بار با پيكر معطر و مطهر عبد صالحي كه با قيامش به احياي ارزشها و ميراندن رذايل پرداخت، وداع نمايند و در نخستين ساعات بامداد روز بعد، آن عاشقان كوي ولايت با چشماني اشكبار به امامت حضرت آيت الله گلپايگاني بر پيكر رهبر محبوب خويش نماز گزاردند و با تشييع با شكوهي بدن آن روح قدسي را كه ميهمان عرشيان گشته بود در مكاني كه اكنون به عنوان حرم مطهر امام خميني به ميعادگاه و زيارتگاه مسلمانان جهان و شيفتگان عالم تبديل شده، به خاك سپردند. اين بود شرحي مختصر از محل سكونت رهبري كه به عنوان احياگر اسلام ناب محمدي و بازگرداندن عزت بر باد رفته و ارزشهاي از ياد رفته در جهان مشهور است و آسمان دنياي تشيع را با طلوع خويش پرتو افشان نمود و بوستان معنويت را عطرآگين ساخت و چشمه ساز حكمت و انديشه و معارف قرآن و عترت را به سوي مزارع تشنه حقيقت جاري نمود. باشد كه علاقه مندان به ساخت

مقدس آن وجود پر بركت ساده زيستي و قناعت آن مرد خدا را سرمشق زندگي خويش سازند و سيره و سنت امام راحل را چون جويباري جاويدان در روابط اجتماعي خويش جلوه گر نمايند . پي نوشتها: 1 روزنامه جمهوري اسلامي، 26 تير ماه .1364 2 صحيفه نور، ج 17، ص .217 3 همان، ج 19، ص .157 4 مجله حضور، شماره اول خرداد، 1370، ص .36 5 آن موج آرام (ويژه نامه هشتمين سالگرد رحلت امام خميني)، ناشر مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، ص .11 6 روزنامه اطلاعات (ضميمه)، ويژه هشتمين سال فراق يار، 13 خرداد 1376، شماره .21066 7 آن موج آرام، ص .11 8 بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني، ج اول، سيد حميد روحاني، ص 36 .27 9 آن موج آرام، ص .17 10 فصلنامه ندا، شماره اول، ص .18 11 مصاحبه با مادر محترم شهيد آيت الله سيد مصطفي خميني، مجله حضور، شماره 21، پاييز 1376، ص 7 .23 12 پا به پاي آفتاب، ج دوم، ص .313 13 همگام با خورشيد، خاطرات حجت الاسلام و المسلمين اسماعيل فردوسي پور، ص 102 103 14 همان، ص 125، و نيز فصلنامه ندا، شماره اول، ص 35 36 و شماره 12، ص .16 15 آن موج آرام، ص .13 16 مقدمه كتاب تحرير الوسيله و نيز نك: همگام با خورشيد، ص .177 17 همگام با خورشيد، ص .181 18 آن موج آرام، ص .14 19 پاي صحبتها و خاطرات يار آفتاب، مجله ندا، شماره دوازدهم، ص .17 20 در سايه آفتاب، ص .82 21 دليل آفتاب، ص 142؛ فصلنامه

ندا، شماره اول، ص 75؛ همگام با خورشيد، ص .195 22 سرگذشتهاي ويژه از زندگي حضرت امام خميني، ج 6، ص .123 23 همان، ص 140 و نيز ج اول، ص 17 18؛ گلهاي باغ خاطره، ص .60 24 سرگذشتهاي ويژه از زندگي امام خميني، ج اول، ص 12 .13 25 همان، ج 4، ص 134 .135 26 پا به پاي آفتاب، ج اول، ص .140 27 مجله حضور، ويژه نامه چهاردهمين سالگشت انقلاب اسلامي، بهمن 1370، ص .85 28 اسناد و تصاويري از مبارزات خلق مسلمان ايران، ج اول، قسمت اول، ص 2 3 (انتشارات ابوذر، مهر 1357) ؛ تفسير آفتاب، محمد رضا حكمي، ص 410 411؛ مجله نور علم، دوره سوم، شماره 31، مقاله نجوم امت به قلم ناصر باقري بيدهندي، ص 111 .112 29 اطلاعات بانوان، سه شنبه 25 شهريور 1359، شماره 8، ص .6 30 همگام با خورشيد، ص 379 و .421 31 پا به پاي آفتاب، ج دوم، ص 144؛ سرگذشتهاي ويژه ...، ج اول، ص 43 45؛ همگام با خورشيد، ص 335 .446 32 آن موج آرام، ص .16 33 سرگذشتهاي ويژه، ج دوم، ص 73 .74 34 پا به پاي آفتاب، ج دوم، ص 249؛ سرگذشتهاي ويژه...، ج دوم، ص .85 35 دليل آفتاب، ص .155 36 پا به پاي آفتاب، ج دوم، ص .251 37 ويژگيهايي از زندگي امام خميني، انصاري كرماني، ص 61؛ سرگذشتهاي ويژه...، ج دوم، ص 84؛ پا به پاي آفتاب، ج اول، ص 249؛ فرازهايي از ابعاد روحي، اخلاقي و عرفاني امام خميني، مجله پيام انقلاب، شماره 52، اول اسفند 1360، ص .26

38 در سايه آفتاب، ص 83 .84 39 همان، ص 52 .53 40 مجله پيام انقلاب، شماره 52، ص .25 41 پا به پاي آفتاب، ج دوم، ص 252 .253 42 همان، ج اول، ص 249 .250 43 همان، ج اول، ص .85 44 همان، ص .250 منابع مقاله:

مجله پيام زن، شماره 91، گلي زواره، غلامرضا ؛

پاسخ اين سؤال ها چندان آسان نيست و در يك و دو مقاله نمي گنجد و براي يافتن آن ها بايد به خاطرات و يادداشت هاي شخصيت هاي بزرگ انقلابي و ياران ديرينه امام قدس سره و نيز به صدها كتاب مربوط به اسناد و سرگذشت و خاطره انقلاب مراجعه كرد. اما سعي ما بر اين است كه در اين نوشتار به صورت فشرده در اين باره پرتو افكني كنيم: آگاهي امام قدس سره از تاريخ ننگين پادشاهي پهلوي از نكته هاي ظريفي كه در ريشه يابي هاي تاريخي انقلاب اسلامي نبايد از آن غفلت كرد، علاوه بر شخصيت امام قدس سره، حضور او و شهود عيني او در جريان پيدايش و شكل گيري سلطنت دودمان پهلوي است. امام قدس سره كه از دوران جواني سري پرشور داشت و حوادث سياسي و اوضاع مملكتي را به دقت تعقيب مي كرد، خود ديده بود كه دست هاي پنهان و پيداي دولت هاي بيگانه و استعمارگر -مانند انگليس كه رضاخان قزاق را به قدرت رسانده بودند-، و چگونه درصدد اجراي برنامه هاي استعماري و ضد اسلامي و ضد مردمي خود به دست او برآمدند. او شاهد سياست ها و اقدامات رضاخان پهلوي در ضديت با مقدسات اسلامي (مانند كشف حجاب، قضيه مسجد گوهرشاد مشهد، و متحدالشكل ساختن لباس ها و در نتيجه تغيير لباس روحانيون و امثال اين ها) بود. از سوي ديگر ناظر محروميت ها و مشكلات مردم در زمان حكومت رضاخان پهلوي، و ضعف و حقارت وي در برابر بيگانگان و قلدرمآبي او در برابر مردم بود. او شاهد بود كه رضاخان با تمام قلدرمآبي

ها در برابر ملت و علماي اسلامي، چقدر در برابر دولت هاي بيگانه ضعيف و ناتوان است، به طوري كه با تجاوز قواي متفقين به ايران، به آن سوي مرزها تبعيد شد!. امام قدس سره شاهد بود كه با سلطه آمريكا در ايران (بعد از انگليس) دربار ايران چقدر در برابر اعمال نفوذ آمريكا تسليم و بي اراده است، و چگونه استقلال كشور تاراج شده و چگونه برنامه هاي استعمار فرهنگي به صورت سازمان يافته و هدايت شده، در اين كشور اجرا مي شود و چگونه سرمايه هاي ملي به غارت مي رود. با توجه به اين سوابق، امام قدس سره از سلطنت خاندان پهلوي، نفرتي ديرينه، خصومتي عميق و آشتي ناپذير داشت كه در جاي جاي سخنراني ها و بيانات و اعلاميه هاي امام قدس سره به چشم مي خورد. دشواري هاي نهضت از سال 1341 و 1342 كه مبارزات امام قدس سره آغاز شد دشواري ها و مشكلاتي در سر راه نهضت وجود داشت. از جمله اين كه بعد از نهضت ملي شدن صنعت نفت و مبارزات مرحوم آية الله كاشاني، بر اثر القائات سياست هاي استعماري و برداشت نادرست محافل روحاني و متدينين، مداخله روحانيون در سياست، خلاف تقوا و نزاكت ديني تلقي شد و «آخوند سياسي » عنوان نا مناسبي براي يك روحاني گرديد. دولت نيز اين تفكر را زير عنوان جدايي دين از سياست ترويج مي كرد. در اوايل انقلاب امام قدس سره مدت ها در گفتار و سخنراني هاي خود با اين برداشت نادرست مبارزه كرد. ايشان از مرحوم آية الله مدرس به عنوان روحاني شجاع و مبارز و

سياست مدار با شيفتگي و اعجاب و تحسين ياد مي كرد. امام قدس سره به تدريج توانست آثار منفي تفكر غلط دوري روحانيان از صحنه سياسي را از بين ببرد و قشر وسيعي از نيروهاي انقلابي روحاني و غير روحاني با ايمان را به صحنه سياست و انقلاب بكشاند. از جمله موانع بزرگ سلطه امنيتي و نظامي حكومت شاهنشاهي و حمايت بي دريغ آمريكا از اين رژيم بود. سازمان امنيت و اطلاعات شاه كوچك ترين حركت را با بي رحمي تمام سركوب مي كرد و تمامي مساجد و تكايا و محيطهاي دانشگاهي به شدت كنترل مي شد و به گويندگان و وعاظ اجازه و آزادي كوچك ترين انتقاد را نمي دادند. از طرف ديگر تمامي وسايل تبليغاتي در اختيار دربار و دولت بود و شب و روز از پيشرفت هاي موهوم و ره آوردهاي دروغين حكومت شاهنشاهي دم مي زدند در حالي كه دست روحانيت از اين گونه ابزارهاءخالي بود. سياست ابتذال فرهنگي و غرب زدگي و غرب گرايي و انحطاط اخلاقي نيز مشكلي ديگر بود كه دربار و مزدورانش مي خواستند با اين سياست، هويت مذهبي و ملي مردم مسلمان را مسخ كرده، آنان را با زندگي پوچ و پرزرق و برق و يك سلسله برنامه هاي فريبنده و مبتذل هنري سرگرم كنند و از انديشيدن در مسايل جدي، باز بدارند. عوامل پيروزي اما در برابر اين مشكلات و موانع، عواملي وجود داشت كه باعث پيروزي امام قدس سره و به ثمر رسيدن انقلاب شد. بايد توجه داشت كه ويژگي هايي در وجود امام و شرايطي در ايران جمع شده بود كه مجموعا باعث

پيروزي انقلاب شد. اگر حركت هاي اسلامي در برخي از كشورها به پيروزي نرسيده به اين علت است كه نه رهبري مثل امام خميني قدس سره دارند و نه شرايط ايران در آن كشورها جمع است. اين عوامل زياد بودند، اما مهم ترين آن ها را مي توان به دو دسته تقسيم كرد: 1) ضعف ها و اشتباهات شاه و دربار; 2) مزيت و نقاط قوت امام قدس سره. اينك دسته نخست را بررسي مي كنيم: فساد و آلودگي حكومت خاندان سلطنتي پهلوي نه تنها، خانداني، آلوده بود، بلكه فساد آفرين نيز بود. چنان كه گذشت رژيم شاه در سطح كشور سياست ابتذال فرهنگي و انحطاط اخلاقي را به شدت اجرا مي كرد و در دهه آخر حكومت خود، در اين زمينه بسيار گستاخانه عمل مي كرد. اين سياست غلط، ملت متدين و مسلمان ايران را كه ايمان و تدين در اعماق وجود آن ها نفوذ داشت و با معيارهاي ديني زندگي مي كرد سخت آزار مي داد و از اين رو حكومت شاه در بين ملت مسلمان، پايگاه مردمي و مشروعيتي نداشت. فساد مالي و ريخت وپاش اموال ملت و خوش گذراني هاي درباريان نيز مزيد بر علت بود. امام قدس سره روي اين مسايل تكيه مي كرد و از اين نظر سخنان او بر دل ها مي نشست و توده مسلمان را به سوي او جذب مي كرد و 2هريك از اعلاميه ها و پيام هاي امام قدس سره در اين زمينه تاثير وسيعي در بين ملت مي گذاشت. غفلت شاه از نيروي رهبري و مرجعيت الفباي جنگ اين است كه انسان بداند

چه نيرويي در اختيار دارد و دشمن داراي چه نيرويي است. امام قدس سره مي دانست شاه چه دارد، اما شاه نمي دانست (يا نمي خواست بداند) امام قدس سره چه دارد. شاه از ميزان نفوذ روحانيت و قدرت مذهب خبر نداشت. او كه پايگاه مردمي نداشت، براي ادامه حكومت، گذشته از ارتش و نيروهاي امنيتي دست پروده خويش، روزبه روز به غرب و آمريكا متكي تر مي شد و غرب زدگي را ترويج مي كرد و از ملت بيش تر فاصله مي گرفت در حالي كه اتكاي امام قدس سره به ملت و ايمان آنان بود. مرحوم جلال آل احمد در همان سال ها در كتاب غرب زدگي نوشت: «دولت هر روز به غرب و غرب زدگي گرايش پيدا مي كند و به آن دامن مي زند، درحالي كه ملت با معيارهاي ديني زندگي مي كند». امام قدس سره از اين نيروي مذهبي به بهترين وجهي استفاده مي كرد و انگشت روي نقاط حساس مي گذاشت و احساسات پرشور ديني مردم را به جوش مي آورد. شكست طرح ها و برنامه هاي اصلاحاتي شاه شاه با ديكته آمريكا با طرح لوايح ششگانه كه آن را «انقلاب سفيد» ناميد (و يكي از آن ها تقسيم اراضي بود) در واقع، مي خواست رفرمي ايجاد كند و از اين راه پشتوانه اي براي حكومت خود درست كند و در آغاز كار، از اين طريق در ميان روستاييان و كشاورزان طرفداراني پيدا كرد، و دستگاه هاي تبليغاتي شاه در برابر اعتراض هاي امام قدس سره، حركت او و روحانيت را حمايت از فئودال ها وانمود مي كرد. اما

با گذشت حدود يك دهه (در فاصله تبعيد امام قدس سره به تركيه و سپس نجف) و اوج گيري انقلاب، به علت ماهيت فاسد اين حكومت و وابستگي شديد آن به غرب، اين طرح ها پوچ از آب در آمد و كشاورزي و دامداري در كشور از بين رفت و روستاها ويران شد و مهاجرت به شهرها آغاز شد. نويسنده اين سطور به خوبي به ياد دارد كه در آن سال ها، كشاورزاني بودند كه جو و گندم را در موقع درو، سر زمين رها مي كردند، زيرا با سرازير شدن گندم ارزان آمريكايي به كشور، گندم هاي به دست آمده كشاورزان حتي هزينه دروي آن ها را تامين نمي كرد!. با شكست اين طرح هاي فريبنده اصلاحاتي، كساني هم كه گول تبليغات و طرح هاي شاه را خورده بودند، به صفوف ناراضيان پيوستند و صحت و استواري نظريه امام را تاييد كردند. اينك به مزيت ها و نقاط قوت امام قدس سره كه در پيروزي انقلاب نقش داشت، مي پردازيم: فقاهت و مرجعيت امام قدس سره فقاهت و مرجعيت امام قدس سره در اين زمينه نقش بسيار مهمي داشت. امام قدس سره يك رهبر ملي و سياسي عادي نبود، بلكه او يك فقيه و مرجع تقليد بود كه ميليون ها نفر مقلد داشت و مردم، رساله هاي عمليه او را با تمام مشكلات و محدوديت هايي كه حكومت شاهنشاهي در جهت چاپ و نشر آن ايجاد مي كرد، تهيه و به آن عمل مي كردند. مردم مسلمان سخن او را سخن پيامبر صلي الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام: و پيام او

را پيام خدايي مي دانستند و براي اجراي آن همه گونه خطر را به جان مي خريدند. شاگردان امام قدس سره نيز كه از نزديك با افكار بلند امام قدس سره آشنايي داشتند، بازوان نيرومند امام بودند. جايگاه بلند مرجعيت امام قدس سره (و ساير جاذبه هاي او كه توضيح خواهيم داد) باعث شد كه حوزه علميه و روحانيون و وعاظ شجاع كشور حركت او را دنبال كنند. اگر علما و روحانيوني بودند كه -به هر علت- با نهضت امام موافق نبودند، يا در عين احترام و اعتقاد به آرمان هاي امام، امكان موفقيت آن را در مقام عمل منتفي مي دانستند، كم كم به سكوت كشيده شدند و يا دايره نفوذ كلام آنان محدود شد و تفكر انقلابي، همگاني گرديد. شجاعت و بزرگي روح امام قدس سره از امتيازات مهم امام قدس سره، شجاعت و روح بزرگ او بود. او روحي بزرگ و با عظمت داشت. و اين را در پرتو عرفان و تهذيب نفس و صفاي دل كسب كرده بود. او در راه انجام تكاليفي كه برخود لازم مي دانست از هيچ خطري نمي ترسيد، و در برابر تند باد حوادث تكان نمي خورد. امام راحل پس از آزادي از بازداشت اول، در سخنراني مسجد اعظم - كه نويسنده اين سطور در آن شركت داشت- در جمع طلاب و مردم، با اشاره به اين كه ماموران امنيتي، او را با ماشين به تهران منتقل كرده بودند، (به اين مضمون) فرمود: آن ها مي ترسيدند و من آن ها را دلداري مي دادم، آن گاه افزودند: به خدا سوگند من در عمرم هرگز نترسيده

ام. اين شجاعت و شهامت، دل ها را به سوي او جذب مي كرد. مردم، رهبران شجاع را به اين علت دوست دارند، كه سخنان و خواسته هايي را كه آن ها جرات اظهار آن ها را ندارند، بيان مي كنند. امام قدس سره خواسته ها، انتقادها، اعتراض ها، فريادهاي خفه شده و در يك كلام حرف دل مردم را در آن فضاي اختناق با شجاعت تمام و بي هيچ بيم و هراسي بيان مي كرد، و اين، باعث افزايش روز افزون محبوبيت او و نفوذ كلام بيشتر او مي شد. ايمان به هدف امام راحل به اهداف و آرمان هاي انقلابي خود از اعماق دل و جان ايمان و اعتقاد راسخ داشت و تمام اقدام ها و موضع گيري هاي او از اين ايمان سرچشمه مي گرفت و همين امر باعث شده بود كه در مشكلات و فراز و نشيب ها و فشارها كوچك ترين ترديد و ضعفي از خود نشان ندهد و چون معتقد بود كه با ادامه رژيم سلطنتي، اساس اسلام و استقلال كشور در خطر است هيچگونه نرمش و ملاحظه اي را روا نمي دانست. چنانكه در سال هاي اول انقلاب كه كم و بيش در بعضي از محافل مذهبي سخن از «تقيه » بود، امام با قاطعيت، آن را رد كرد و اعلام فرمود كه ما به حركت و مبارزه خود ادامه خواهيم داد «ولو بلغ ما بلغ » و اين جمله امام راحل كه حاكي از عزم راسخ و تصميم قاطع او بود در آن زمان در سراسر كشور طنين افكند و تكليف را براي همه طرفداران انقلاب روشن

كرد. احساس تكليف يكي ديگر از نكته هاي ظريفي كه در تبيين انديشه امام قدس سره و بررسي ريشه هاي پيروزي انقلاب بايد به آن توجه كرد، اين است كه امام راحل معتقد بود كه ما موظف به انجام تكليف و اداي وظيفه مبارزه و اجراي امر به معروف و نهي از منكر هستيم، نه موظف به پيروزي. امام بر اين باور بود كه خدا از ما پيروزي نخواسته است و ما موظف و مكلف به پيروزي نيستيم بلكه آن چه ما موظف و مكلف به آن هستيم انجام وظيفه و اداي تكليف خود در مورد مخالفت و مبارزه با حكومت ضد اسلامي است، حال اگر در اين راه پيروز شديم چه بهتر، و اگر شكست خورديم به وظيفه خود عمل كرده ايم و در پيشگاه خداوند مسؤوليتي نداريم. اين اعتقاد و اين باور باعث شده بود كه امام قدس سره همواره با صلابت و قوت قلب به پيش برود و از شكست و ناكامي نگران نباشد. با چنين انديشه اي اصولا شكست متصور نبود و در هر دو صورت، موفقيت در پيش بود. اگر مروري به سخنراني ها و بيانيه هاي امام در تمام دوران انقلاب و مبارزه بكنيم در جاي جاي آن ها به اين نكته بر مي خوريم. امداد غيبي الهي آخرين عامل پيروزي و موفقيت امام و به ثمر رسيدن انقلاب اسلامي كه در اين نوشتار يادآور مي شويم، نصرت و امداد غيبي الهي است. هركس سير تحولات انقلاب (و نيز دوران بيست ساله بعد از انقلاب اسلامي) را منصفانه بررسي كند در مراحل مختلف آن نشانه هاي عنايت خداوند و

نصرت غيبي او را به روشني مشاهده مي كند. خداوند در قرآن مجيد به مؤمنان وعده پيروزي و ياري داده است. در حركت عظيم امام وعده هاي الهي تحقق يافت. كساني كه خود شاهد حوادث بودند به اين نكته به خوبي واقفند و اگر امروز برگرديم و مروري به آن حوادث بكنيم اين معنا را به روشني مشاهده مي كنيم، چه در دوران انقلاب و مبارزه و چه در دوران پس از پيروزي، به ويژه در زمان جنگ تحميلي بارها مراحل بسيار حساس و شرايطي بسيار باريك و بحراني پيش آمد كه اگر حوادث اندكي جابه جا مي شد و چيزي غير از آن چه اتفاق افتاد، رخ مي داد، مسير انقلاب و سرنوشت جنگ به نحوي ديگر رقم مي خورد، و اين چيزي نبود جز امداد غيبي الهي!. و الحمد لله و العاقبة للمتقين

به فعاليتهاي سياسي عليه رژيم شاه نبود، ولي دولت فرانسه نمي توانست مانع ملاقات و مصاحبه خبرنگاران رسانه هاي خبري و شخصيتهاي مهم سياسي، با امام شود.در آبان 1357 گزارشگر روزنامه معتبر «فيگارو» اولين مصاحبه را با آيت الله انجام داد و راه را براي مطبوعات ديگر فرانسه و خبرگزاريهاي اروپا و آمريكا، هموار ساخت، به طوري كه از 3 آبان تا 21 آذر 1357 امام خميني طي پنجاه و سه مصاحبه، نظريات خود را در زمينه هاي مختلف، كه اهم آن حذف رژيم سلطنتي و استقرار رژيم جمهوري اسلامي بود، بيان داشت.به عنوان نمونه، قسمتهايي از چند مصاحبه ايشان را در زير نقل مي كنيم: مصاحبه با تلويزيون سي.بي.اس آمريكا در روز دوشنبه 15 آبان.در اين مصاحبه امام خميني در پاسخ سخنان شاه و دولت نظامي ارتشبد ازهاري چنين گفت: «سئوال: واكنش جنابعالي درباره واقعه اخير، يعني تغيير دولت و سخنان شاه چيست؟ جواب: تغيير دولت تاثيري در نهضت عمومي مردم ايران ندارد.دولتها، چه نظامي و چه دولتهاي ديگر نمي توانند مسائل را حل كنند، يعني قيامي را كه از مردم صادر شد، بشكنند.حرفهاي شاه هم، حرفهايي است كه ديگر ملت آن را نمي پذيرد.اين مطالبي كه حالا گفته و تعهدي كه داده است آغاز سلطنتش هم اين تعهد را داد و قسم خورد.تعهد را داد و خلاف كرد.اكنون ديگر اين تعهدات اثري ندارد.ايشان بدون اينكه خودشان را خيلي زحمت بدهند، بايد بروند تا ملت خودش تكليف كشور را تعيين كند» . (1) در مصاحبه ديگري، همان روز (15 آبان) با كانال 2 راديو تلويزيون آلمان گفته شد: «سئوال: شاه ايران حكومت نظامي تشكيل

داده، نظر يا عكس العمل شما چيست؟ جواب: با اين حكومت نظامي، مردم همان رفتار را مي كنند كه با حكومتهاي نظامي ديگر كردند.اين دست و پا كردنها در ايران ديگر هيچ رنگي ندارد و فايده اي براي شاه ندارد.شاه بايد برود و چاره اي جز اين نيست.» مصاحبه با خبرگزاري آسوشيتدپرس در روز سه شنبه 16 آبان 1357: «سئوال: نظر شما درباره دولت نظامي كه شاه منصوب كرده است چيست؟ جواب: توطئه جديد شاه، يعني انتصاب دولت نظامي، براي كشتار بيشتر و تسليم مردم ايران است، كه نه تنها راه براي شاه نيست، بلكه هم شاه و هم حاميان وي را در بن بست بدتري قرار مي دهد (....) آنچه مسلم است سرنگوني رژيم شاه را قطعي تر مي كند.» در همان روز، جمعي از خبرنگاران انگليسي، فرانسوي و آلماني نيز با امام خميني مصاحبه كردند: «سئوال: شاه براي همكاري به دولت نظامي متوسل شده است و ارتشبد ازهاري را انتخاب كرده كه او قول داده انتخاباتي كاملا آزاد در آينده بر پا كند.شاه همچنين از آيت الله و ساير آيات عظام براي برقراري مجدد صلح و آرامش در ايران، طلب كمك و ياري كرده است.عكس العمل شما در مقابل اين اعمال چيست؟ جواب: تشبثات شاه از طرفي فريبكاري، كه در نطقش استمداد از روحانيون وساير ملت و افراد مملكت كرده و از طرفي در عملش كه دولت نظامي براي سركوبي ملت و قتل و غارت بر پا نمود، به هيچ وجه تاثيري در سرنوشت ما و در نهضت ندارد.وعده انتخابات آزاد، امري موهوم و اصلا انتخابات چه آزاد و چه غير آزاد، قانوني

نيست، چون نه شاه قانوني است و نه دولت شاه قانوني است....» آيت الله خميني در مصاحبه ديگري با روزنامه هلندي، در همان روز، در پاسخ به اين سئوال كه شاه به اشتباهات گذشته اعتراف كرده و «پيام انقلابي » ملت را شنيده است، چنين پاسخ داد: «اولا اينكه شاه به اشتباهات گذشته اعتراف مي كند، چيزي جز فريب و نيرنگ نيست و گمان كرده است به صرف اعتراف، ملت از او دست بر مي دارد و ديگر آنكه اگر مجرمي به گناه خود اعتراف نمود، بر حسب اعترافش بايد محاكمه و مجازات شود و دليل اينكه به دروغ مي گويد پيام انقلابي شما را شنيدم اين است كه اگر شنيده است، كه حتما شنيده، پيام ملت به او (شاه) در برابر مملكت اين است كه شاه و همه خاندان سلطنت بايد كنار بروند...» . (2) بخشهاي ديگري از مصاحبه هاي آيت الله در پاريس بدين شرح است: 1. مصاحبه با راديو تلويزيون اطريش، به تاريخ 10 آبان 1357: «حضور من در خارج براي افشاي جرايم شاه در سطح جهاني مناسبتر است (....) مخالفين رژيم، يك ملت است و ناچار ملت پيروز است (....) با قيام انقلابي ملت شاه خواهد رفت و حكومت دموكراسي و جمهوري اسلامي برقرار مي شود.در اين جمهوري يك مجلس ملي مركب از منتخبين واقعي مردم امور مملكت را اداره خواهند كرد.حقوق مردم - خصوصا اقليتهاي مذهبي - محترم بوده و رعايت خواهد شد و با احترام متقابل نسبت به كشورهاي خارجي عمل مي شود، نه به كسي ظلم مي كنيم و نه زير بار ظلم مي رويم.» 2. مصاحبه با

راديو تلويزيون لوكزامبورگ به تاريخ 11 آبان 1357: «مردم از اختناق و جنايتهاي پنجاه ساله به جان آمده و براي مطالبه حقوق اوليه خود قيام نموده اند.هدف ما برقراري جمهوري اسلامي است و برنامه ما تحصيل آزادي واستقلال است و سپردن اداره كشور به كارشناسان ديني و حذف خيانتها و هزينه هاي مخرب اقتصاد....» 3. مصاحبه با راديو تلويزيون هلند در تاريخ 14 آبان 1357: «رژيمي كه به جاي رژيم ظالمانه شاه خواهد نشست، رژيم عادلانه اي است كه شبيه آن در دموكراسي غرب نيست و پيدا نخواهد شد.ممكن است دموكراسي مطلوب ما، با دموكراسيهايي كه در غرب هست مشابه باشد، اما آن دموكراسي كه ما مي خواهيم به وجود آوريم، در غرب وجود ندارد.دموكراسي اسلام كاملتر از دموكراسي غرب است.» 4. مصاحبه با گزارشگر تلويزيون سي.بي.اس آمريكا در تاريخ 15 آبان 1357: «سئوال: رابطه يك دولت اسلامي و دولت آمريكا در آينده چگونه خواهد بود؟ جواب: بايد ببينيم آمريكا خودش در آينده چه نقشي دارد.اگر آمريكا مي خواهد همان طور كه حالا با ملت ايران معامله مي كند، رفتار كند، نقش ما با او خصمانه است و اگر چنانچه آمريكا به دولت ايران احترام بگذارد، ما هم با همان احترام متقابل عمل مي كنيم و با او به طور عادلانه، كه نه به او ظلم كنيم و نه ظلم كند، رفتار خواهيم كرد و اشكالي پيش نمي آيد.» 5. با روزنامه يوناني توويما در تاريخ 15 آبان 1357: «سئوال: به نظر شما دخالتهاي خارجي كه هدفشان سلب آزادي و استقلال مي باشد كدام است؟ جواب: سياستهاي خارجي آمريكا، انگليس، روسيه، چين و سايرين، از

رژيم فاسد شاه و خيانتهاي او پشتيباني مي كنند، اقتصاد ما را بر هم زده اند، ارتش ما را وابسته كرده اند، فرهنگ ما را آلوده ساخته اند، اما ملت ما با قيام خود، به دخالتهاي اين اجانب پايان خواهد داد..» . (3) علاوه بر اين مصاحبه ها، امام خميني سخنرانيهايي در باغچه نوفل لوشاتو، خطاب به ايرانياني كه براي ملاقات ايشان مي آمدند ايراد مي كرد.كه يكي از آنها بيانات بعد از ظهرروز 16 آبان بود.متن اين سخنراني كه در حقيقت پاسخ به پيام راديو - تلويزيوني شاه بود، به مناسبت اهميت مطالب آن، عينا در زير نقل مي شود: اعوذ بالله من الشيطان الرجيم بسم الله الرحمن الرحيم «باز شاه به دو وسيله براي نجات خودش متوسل شد.يكي به وسيله فريب، يكي به وسيله سرنيزه. وسيله فريب اين بود كه در نطقي كه كرد التزام داد، تعهد داد به ملت كه اين اشتباهاتي كه كرده است ديگر اين چنين اشتباهي تكرار نمي شود.از اين به بعد ديگر به قانون اساسي به همه معنا عمل مي شود، و جبران اين اشتباهاتي كه كرده بود مي كند.و از عموم ملت خواستار شد كه دست از اين مخالفت بر دارند و از آيات عظام و علماي اعلام خواسته شد كه مردم را هدايت كنند كه آنها آرام باشند، و از ساير افراد ملت از قبيل كارگرها و محصلين و جوانها و همه اينها خواستار اين شد كه از اين مخالفتها دست بردارند و به ايران فكر كنند! و حرفهاي ايشان گرد اين گونه مسائل هست. يكي اينكه بررسي بشود كه آيا اين كارهايي كه تا حالا

انجام داده است اشتباهات بوده است يا تعمدات؟ اين مخالفتهايي كه از قانون كرده، از اسلام كرده، اين خيانتهايي كه به ملت كرده، اين جنايتهايي كه كرده است، آيا آن طور كه ادعا مي كند اشتباهي اين كار را كرده است؟ مثلا اين نفتي كه به آمريكا داده است خيال كرده است كه آمريكا يك محله از ايران است.يك شهري از شهرهاي ايران است و نفت را دارد به ايرانيها مي دهد.اين اسلحه هايي كه به درد ما نمي خورد و به جاي نفت پايگاه براي آمريكا درست كرده است. خيال كرده است كه اين اسلحه ها ارز است؟ پول است؟ كه اشتباه كرده، به خيال اينكه پول مي گيرد، ليره مي گيرد، اين چيزها را گرفته است؟ اين جنايتهايي كه در ايران تا حالا كرده است، حبس هايي كه كرده، ضربه هايي كه زده، شكنجه هايي كه داده است، قتل عامهايي كه كرده، اينها اشتباهي بوده است؟ مثلا به مدرسه فيضيه كه ايشان كماندوها را فرستادند و ريختند در مدرسه فيضيه و قرآنها را آتش زدند.عمامه ها را آتش زدند.جوانها را دست و پا شكستند، حجره ها را خراب كردند و بستند، خيال مي كرده كه اين يك جايي از روسيه است؟ در حمله به روسيه است و اشتباهي اين كار را كرده است؟ عقيده ايشان اين بوده است كه مدرسه فيضيه يك جايي از محلهاي اجانب است؟ يا اين اشخاصي كه ايشان حبس كرده اشتباه كرده و...اعتقادش اين بوده است كه درباغستان اينها را برده است و حالا معلوم شده است كه اين حبس بوده نه باغ؟ اين اشخاصي كه از علما در

حبس رفته اند يا كشته شده اند يا پاي آنها را در روغن داغ گذاشته اند يا مي گويند پاي بعضي را اره كرده اند و همين طور از رجال سياسي، اشتباهات بوده اينها؟ تخيلات بوده ست حالا؟ اگر اشتباهات بوده است ايشان نمي كنند حالا ديگر از اين اشتباهات؟ كه حالا تعهد فرمودند، مگر هم ايشان نبودند كه اول سلطنتشان قسم خوردند؟ تعهد دادند از خود؟ كسي كه بخواهد سلطنت پيدا بكند اين تعهدات را بايد بدهد.ايشان تعهد داده و همين التزاماتي كه حالا دارد مي دهد، آنوقتها هم داده است و بعد از آن تعهدات و التزامات اين كارها را كرده است.حالا يك تعهد ديگري كه مي دهد يعني حالا فرق كرده است اين تعهد با آن تعهد؟ حالا تعهدي است كه ديگر قابل برگشت نيست.تعهد نوقت برگشت داشته، اما حالا تعهد ديگر قابل برگشت نيست؟ حالا اين اشتباهاتي كه كرده چطور جبران شده است؟ ده سال عمر يك انسان را نه يك انسان، آنقدر انسان را ده سال در حبس در يك محفظه به آن وضع، با آن شكنجه ها، با آن اذيتها، با آن اهانتها، ده سال پانزده سال شايد كمتر شايد بيشتر عمر اينها را تلف كرده اينها جبرانش چه است؟ همين تعهد آقا جبران كرد اينها را؟ كه من تعهد كردم؟ ! كسي كه اين قدر جنايت كرده حالا به مجرد اينكه آمد و تعهد كرد مي خواهد قضيه تمام شود؟ (حالا ما فرض مي كنيم كه خوب تعهد ايشان صادقانه است فرض است اين...) .رضا شاه به مرحوم فيروزآبادي (وقتي آمده بود به نجف در حرم ايشان را

ملاقات كرده بود) رضا شاه گفته بود «من مقلد شما هستم » مرحوم فيروزآبادي گفته بود: «مطلب معلوم است » . كتاب ايشان مرا ياد كتاب موش و گربه انداخت امروز، كتاب ارزنده اي است، كتاب آموزنده اي است، اين همون وضع حال سلاطين و قلدرها را در وقت قدرت و در وقت كمي قدرت، وضع حيله بازي آنها را مجسم كرده است به اسم كتاب موش و گربه، كه سجاده را يكوقت انداخته و نماز خوانده و توبه كرده و پيش خدا استغفار كرده كه من ديگر كاري نمي كنم.تا اين موشهاي بيچاره بازي خوردند و برايش چيزي بردند ولي خوب بعدا پنج تاشون را يكمرتبه گرفت.آنوقتها يكي يكي مي گرفت حالا پنج تا پنج تا. ما مي دانيم كه شما توبه تان همان توبه گرگ است.همان توبه گربه است.اينها را ملت ديگر مي داند لكن آنقدر شما زحمت مي كشيد و مرتب حرف مي زنيد. اين آيات عظام و علماي اعلام كه حالا ايشان مي گويند كه هدايت كنيد مردم را چه بكنند! اينها كساني بودند كه تا ديروز هر وقت ايشان صحبت مي كرد ارتجاع سياه اسم آنها بود.در لغت شاه اينها مرتجعين بودند آنهم مرتجعين سياه.در يكي از نطق هايشان (آنوقت كه ما در قم بوديم) در يكي از شهرهاي ايران گفت كه: «از اينها از اين مرتجعين مثل حيوان نجس احتراز كنيد.» آن حيوان نجس كه آنوقت گفت.حالا آيات عظام شد و علماي اعلام.اگر مهلتش بدهند اين آيات عظام و علماي اعلام كه نفس بكشد نفس دوم باز حيوان نجس اند.اين اشتباهات كه همه اش تعمدات بوده است و همه

اش كارهاي عمدي بوده است و خيانتها همه عمدي بوده است و ايشان گفت اشتباهات شده است اينها، اگر چنانچه اين ملت به اين مهلت بدهند.تمام اين اشتباهات دوباره از سر گرفته مي شود.الآن اين يك حيله اي است كه ايشان مرتكب شده اند از آن طرف با نطق خود كه: من متعهدم ديگر از اين كارها نكنم بياييد به حال ايران فكر كنيد، بياييد همه تون فكر ايران باشيد! ما به ايشان مي گوييم كه: ما چون فكر ايران هستيم اين حرفها را داريم مي زنيم.اين ملت كه مي بينند ايران را شما از دست آنها داريد خارج مي كنيد، همه قلدرها را بر ما مسلط كردي همه مخازن ما را بردي.از اين جهت است كه اين ملت قيام و نهضت را كرده و ما هم براي اين است كه به فكر ايران هستيم و داريم فكر ايران را مي كنيم.با شما كه مبدا اشتباهات (به قول خودتان) و تعمدات (به قول ما) هستيد، مبارزه مي كنيم.فكر اسلام، فكر كشور مسلمان، فكر اين مستضعفين ما را وادار كرده است كه با شما اين طور مبارزه و مخالفت بكنيم.پس بياييد فكر ايران را بكنيد ما فكر ايران مي خواهيم بكنيم.فكر ايران هستيم نه اينكه چون ما با شما مبارزه كرديم پس از فكر ايران رفتيم.باز اين حرفها را رها نمي كند.چه عنصري است اين آدم؟ چه كسي را مي خواهد بازي بدهد.اين الآن به نظرش چه رسيده است؟ كي را مي خواهد بازي بدهد از اين حرفها؟ مي گويند كه اگر ايشان نباشند، ايران نيست، همانطور كه ايشان سرشان را زمين بگذارند، آن روزي كه

بالاخره ايشان خواهند مرد (هر چه زودتر!) آن روز به فرمايش ايشان ديگر ايراني در كار نيست.بالاخره پس ايران از دست ما رفته است.بعد از ده روز ديگر، يا بعد از (مثلا) چند ماه ديگر...به فرمايش ايشان ايران ديگر رفتني است.چون كسي كه ايران را نگه داشته ايشان است.وقتي ايشان نباشد ايران ديگر نيست.چو ايشان نباشد تن من مباد و بايد عوضش كرد.اين راهي است كه ايشان تشبث كرده و همان راه خدعه است، كه ديروز وزير ايشان آمده و گفته است كه... (اربابها ديكته مي كنند اين حرفها را) امروز هم خود ايشان آمدند (و گفتند) كه: اشتباه كرديم...همين امروز در جاهاي مختلف ايران، در تهران، در جاهاي ديگر همان حرفهايي بود كه مي گفتند.تشبث دومشان هم اين بود كه پناه به سرنيزه بردند.الآن دو پناهگاه ايشان دارند.يكي چماق است، چماق اشرار يا آنهايي كه اجير كرده اند، پول مي دهند يك اشراري را اجير مي كنند و با چماق به جان مردم مي اندازند.يكي هم سرنيزه است با آن به جان اشخاصي كه در خيابان عبور مي كنند مي زنند.اين سرنيزه تازگي ندارد.مدتي است كه تحت سرنيزه ما زندگي مي كنيم. ...ايشان ديگر پناهگاهي ندارد جز سرنيزه شما.آقايي كه تا ديروز مي گفت (حالا هم اگر يك خورده رهايش كنند باز مي گويد اين حرف را عجيب است كه امروز نگفته) «ملت شاه دوست » ! اصفهان داشت فرياد مردم بلند مي شد و داد و قال مي كردند كه «مرگ بر اين سلطنت پهلوي » ايشان در نطقش مي گفت: مردم اصفهان شاه را...مردم ايران به تخت و تاج علاقه دارند.علاقه ذاتي

اين مردم به اين تخت و تاج دارند.اين مطلب ايشان است كه: مردم رژيم سلطنتي را مي خواهند...الآن اين همه فريادها براي اين است كه احتمال مي دهند خداي نخواسته (مثلا) رژيم سلطنتي بهم بخورد.از اين جهت به خيابانها مي ريزند و فرياد مي زنند. اين هم يك تشبثي است مي كردند كه به سرنيزه و چماق پناه بردند...تا حالا مدتي است كه اين مسئله هست و فايده نكرده.يعني اين حكومت نظامي كه از قوانينش مثلا اين است كه اعلام كرده اند به اينكه بيش از دو نفر نبايد اجتماع بكنند، اگر اجتماع بكنند چه خواهد شد.در پشت سر اعلاميه و اين حرفها.هفتاد هزار نفر، صد هزار نفر، پانصد هزار مردم حركت مي كردند و نظاميان مي ريختند و مي زدند اين حكومت نظامي نتوانست در مردم تاثير بكند.مردمي كه از جان خودشان گذشته اند ديگر نمي شود با حكومت نظامي اينها را جلوگيري كرد.مردمي كه جوانانشان را مي دهند و بعدا افتخار مي كنند، يك زني كه اولادش را، جوانش را فدا مي كند و بعد هم مي گويد كه من مفتخرم به اينكه همچنين خدمتي به اسلام كردم.اين نمي شود ديگر با سرنيزه (جلويش را گرفت) .مگر سرنيزه غير از اين است كه آدم را مي كشد.او هم مي گويد من مي خواهم مرا بكشند! اين نمي شود با سرنيزه، اين راه حلهايي احمقانه است كه يكوقت حكومت آشتي مي آورند كه آن بساط را درست كنند حالا حكومت نظامي آورده اند...مگر تا حالا حكومت نظامي نبوده است؟ بله حاكم نظامي نبوده است يعني يك نفر وكيل بوده و حالا حاكم شده اما

حكومت؟ ! اين ط رز حكومت نظامي نيست.يعني همه ايران حكومت نظامي بود.بعضيها رسمي بود بعضيها غير رسمي بود، مردم حكومت نظامي را ديدند، ديگر چيز عجيبي نيست كه حالا به چشم مردم عجيب بيايد و بترسند.ديگرعادي مردم است.كسي خيال كند حكومت نظامي راه حل است، يا دنبال اين مثلا آمريكا خيال بكند به اينكه كودتاي نظامي بشود...رژيم را مي برد و نظاميان سركار مي آيند. مگر مي شود؟ در مردم مگر تاثير دارد اين.مردم عادت كردند به حكومت نظامي ها...سابق الايام كه مردم آشنا به اين مسائل نشده بودند اگر يك نظامي مي آمد توي بازار و هر غلطي مي خواست بكند كسي نبود بگويد نه.اگر دو تا ستاره روي شانه كسي بود ديگه وامصيبتا.هر جا مي رفته هر كاري مي خواسته بكند و هر شرارتي بكند كسي نبود كه بگويد نه.اما حالا خودش هم بيايد وسط مردم مي ريزند تكه تكه اش مي كنند، حالا غير آن وقت هاست.اين ملت غير آن ملت است، اين تحول كه حاصل شده است از براي اين ملت مردم را عوض كرده است.يك چيز ديگري هستند اينها يك موجودات ديگري شدند اينها.اينكه حكومت نظامي بشود يا مثلا يك رژيم نظامي روي كار بيايد اينها ديگر حوصله اش را ندارند.براي اينكه حكومت نظامي همين است كه اينها ديدند و همراه با آن مبارزه كردند و از آن كتك هم خوردند و مردم هم از آنها كشته شده اند.همه اينها را مردم ديدند وقتي بنا شد آن آدم را بكشند، چه رژيم نظامي باشد چه حكومت نظامي باشد چه عادي باشد! مردم تن داده اند به كشته شدن. بنابراين،

اينها راه حل نيست، كه كسي بخواهد حل كند يك قضيه اي را يعني درد مردم را دوا بكند. در روزنامه شوروي هم يك چيزي نوشته بود (يكي از اتباع آمريكا هم يكي از دوستان شاه هم همين ها را تكرار كرده بود.آن به تعبير ديگر آمده اين به تعبير ديگر)، به تعبير اينكه اين روحانيوني كه در اين قضايا مخالفند با شاه، اين اصلاحات ارضي ضرر به آنها زده است، از اين جهت منافعشان در خطر شده است و اينها مخالفت مي كنند.اينهم گفته است كه فلاني غرض شخصي دارد با شاه...اما اينكه او نوشته است، اينهم اشتباه است، روحانيون حالا زندگيشان خيلي بهتر از آن وقتي است كه اصلاحات ارضي نشده بود.مسئله چيزي است كه زندگيشان چطور است؟ زندگي روحانيون حالا صد درجه بهتر از آن وقتهاست چون كه بهم نخورده.اگر نفوذ كلمه ندارد، كه مسلما دارند، اگر ندارند چطور ايشان تشبث كرده اند كه اي مراجع عظام و اي علماي اعلام بياييد و مردم را هدايت كنيد كه چه بكنيد. ...يكدفعه وقتي جواب كاغذ مراجع را مي دهد (در همان اوايل امر) ...مي نويسد كه «شما برويد همان ارشاد عوام را بكنيد» .يعني شما حق دخالت در امور مملكت نداريد...بايد گفت ما ارشاد عوام را كرديم، عوام الآن هدايت شدند و ارشاد شدند و شما خواب بوديد.آنها ارشاد شدند، حالا كه ارشاد كردند تشبث پيدا كرديد كه ديگر ما را ول كنيد.به ايران فكر كنيد.اينها تشبثات است فايده ندارد، چيزي غير از يك كلمه نيست و اينكه اين رژيم برود و اين آمريكا شوروي و انگلستان و همه اينها كه در سفره

ايران كه افتاده مجاني دارند استفاده مي كنند، اينها دست مجاني شان را بردارند.ما كه نمي خواهيم به اينها نفت ندهيم تا دست و پا بزنند كه يك ملتهايي را از سرما خواهيم شكست، نخير ما مي خواهيم نفت ما در اختيار خودمان باشد.هر مقدار دلمان مي خواهد بفروشيم و مي فروشيم، هر رژيمي كه بيايد مي خواهد نفتش را بفروشد، اما نه اينطور كه ما با غارتگري مخالفيم نه فروش نفت، نفت را به قيمت صحيح خودش مي فروشيم و ارز مي گيريم، پول مي خواهيم ما، مي خواهيم براي مردم صرف بشود.اينجا نفت ما را زيادتر از آن اندازه كه بايد استخراج كنند استخراج مي كنند، پول هم كه نمي گيرند، يا آهن پاره يا طياره هاي به آن قيمتهاي گزاف مي گيرند آن مقداري هم كه مي گيرند صرف اين ملت نمي شود.الآن اين ملت بيچاره چي دارد؟ شما چهار تا بازاري مثلا (سرمايه دار) تهران را با چار تا اربابهايي كه از همين طعمه ارتزاق مي كنند، نگاه كنيد، شما پايتان را تو زاغه ها بگذاريد شما پايتان را توي دهات بگذاريد برويد خوزستان و دهات خوزستان را ملاحظه كنيد.تاسف دارد، خدا مي داند، شط آب دارد، من يكوقتي (سي سال، چهل سال پيش از اين بود) عبور كردم از خوزستان مي خواستم عتبات برم خوب اين آب يك شط آب است يك رود و دو رود نيست.يك شطي است كه كشتيراني تويش مي شود.زمين تا چشم كار مي كند زمين افتاده و هيچ زراعت ندارد.من تو ذهنم آمد كه شايد خاك اين لياقت زراعت ندارد يه جايي پياده شديم من

رفتم خاكش را امتحان كردم، خاك خوبي است، لكن دست خيانت نمي گذارد.آب از اينجا دارد هرز مي رود.زمين هم اينجا افتاده است و مردم خوزستان اگر بچه هايشان مريض بشوند، (بخواهند) پيش طبيب بروند، طبيب نيست! هيچ چيز ندارند، از ده تا ده، بيست تا ده يكوقت مي بيني يك درمانگاه نيست تمدن بزرگ اين است؟ در بعضي جاها اصلا درمانگاه نيست طبيب نمي دانند چيه؟ در روزنامه هاي خودشان نوشتند كه: آب آنقدر نيست كه صبح اين بچه ها از خواب بلند مي شوند و چشمشان تراخمي است.كه به خاطر حكومت فاسد اين تراخمها هست، نوشته كه: آب ندارند كه چشمش را تر كنند! ...با بول چشم اين بچه را كه بر اثر تراخم به هم چسبيده تر مي كنند.براي نداشتن آب (تو روزنامه اينطور نوشته بود) . يك همچنين زندگي ما داريم.در اثر اشتباهات آقا...حالا بعد از اين اشتباهات نمي روند، ايران مي شود تمدن بزرگ، اشتباهات شما يكي دو تا وده تا، تعمدات شما يكي و دو تا و ده تا نيست.هي از ما روزنامه نگارها مي پرسند به اينكه خوب شما چرا با شاه بد هستيد؟ چرا دارد؟ آخر شما بپرسيد اين ملت اين فرياد بچه ها و اين فرياد بزرگها، ببينيد چه كرده است، اين آدم كه با او بد هستند؟ با او بد هستند از بابت اينكه دشمني شخصي با هم دارند؟ سي مليون دشمن شخصي هست؟ يا خير.به اين سي ميليون اينقدر خيانت كرده است و آنقدر جنايت كرده است در اين... ديگر راه آشتي نيست! راه نيست كه كسي بگويد كه شما اشتباه هايتان تا حالا

هيچ، حالا از اين به بعد انشاء الله ديگر اشتباهي نمي كنند.راه نگذاشتي براي اين كار.امكان ندارد يك چنين مطلبي اگر يك روحاني، يك سياسي، يك بازاري، يك دانشگاهي بخواهد به مردم بگويد كه بياييد با هم سازش كنيم.شاه امروز آمده است توبه كرده، استغفار كرده، خوب بياييد ببخشيد اين را.اين را مردم خائن مي دانند، چي را ببخشند؟ مگر يك مطلبي قابل بخشش است.آقا بچه ها و جوانهاي ما را به خون كشيده است.چه چيز را ببخشيم ما، اين آدم مملكت ما را به باد داده.كجايش را ببخشيم؟ از حالا به بعد چي؟ خانواده هاي مردم را به عزا نشانده. حالا بسم الله الرحمن الرحيم تمام شد قضيه، ببخشيد من اشتباه كرده بودم.اين حرف شد براي ما؟ براي كي اين حرفها را مي زند؟ در هر صورت مسير همين است.هر كه غير از اين فكر كند خائن به ملت است! خائن به مملكت است هر كس غير از اين فكر كند، خائن به اسلام است.اگر اين مهلت را بدهيد، فردا نه اسلام براي شما مي ماند، نه مملكت براي شما مي ماند، و نه خاندان براي شما مي ماند، مهلت ندهيد او را فشار بدهيد اين گلو را تا خفه بشود.انشاء الله خداوند همه تان را توفيق بدهد و مؤيد باشيد.خداوند شر اين اربابها را از سر ما كم كند.و السلام » (4)

بخش دوم ديدار امام با سران اپوزيسيون پس از استقرار امام خميني در پاريس گروهي از شخصيتهاي سياسي و مذهبي و روحاني به فرانسه رفتند و با ايشان ملاقات كردند.يكي از ديدار كنندگان مهندس مهدي بازرگان، رهبر سازمان نهضت آزادي ايران بود.

موضع مهندس بازرگان در جريان بحران ايران در سال 1356 و سپس انقلاب سال 1357 بدين شرح بود: «حفظ قانون اساسي سال 1285 و متمم آن (بدون اضافات بعدي) به عنوان ضامن اجراي اصول و احكام اسلامي است و اگر آن را نفي كنيم منطقا و قانونا هرگونه مدرك محكوميت رژيم شاه را از دست مي دهيم.به معناي ضامن سلطنت نيز هست، چون سراسر به خلاف آن عمل كرده، خود را قانونا معزول ساخته است » . (5) به عقيده بازرگان، در روند مبارزه «لبه تيز حمله فعلا بهتر است به استبداد باشد نه استعمار، جنگ كردن در دو جبهه مانع پيروزي است و مصلحت در برانگيختن سياست آمريكا و اروپا، كه عليه خودمان و به سود و حمايت شاه است، نخواهد بود.» به عقيده رهبر نهضت آزادي ايران «هدف نهايي سرنگوني رژيم است ولي اين هدف بايد در چهار مرحله اجرا شود، مرحله اول رفتن شاه، مرحله دوم نظارت و محدوديت جانشينان او در چهار چوب قوانين موجود و آزاديها، مرحله سوم كار كردن روي افكار و افراد و تشكل و تربيت و تجهيزات، مرحله چهارم تبديل (رژيم) به جمهوري اسلامي.» بازرگان، ضمن تاكيد بر ايجاد حكومت اسلامي مي گويد: «... اما هنوز روي كيفيت حكومت اسلامي از جهات عديده، ايدئولوژيكي، اقتصادي، سياسي، اداري و غيره به قدر كافي و مقبول كار نشده، همچنين رهبري انحصاري روحانيت، كه در گذشته امتحان خوبي نداده، سابقه و تجربه و صلاحيت فني لازم ندارد.كنار زدن و خارج از حق و وظيفه كردن گروههاي ملي غير مذهبي با حسن نيت و با صلاحيت، به خلاف مصلحت است »

. (6) مهندس بازرگان، مشخص ترين چهره اپوزيسيون از سال 1341، با سابقه مبارزات ستيزگرانه عليه رژيم شاه كه منجر به محاكمه و محكوميت او و يارانش به زندان طولاني گرديد، با چنين عقايد و نظرياتي كه شرح داده شد، روز 30 مهرماه 1357 در نوفل لوشاتو، به ديدار امام خميني مي رود.در مذاكرات آن روز، كه دكتر يزدي و آقاي اشراقي نيز حضور دارند، نقطه نظرهاي طرفين در زمينه شيوه مبارزات آينده براي براندازي رژيم شاه، مقابله با كارشكني هاي دولتهاي بزرگ و برخورد با دشمنان انقلاب و برخي مسائل ديگر، يكسان نيست: «....مختصري از وضع ايران، عقب نشيني هاي شاه و امكان توسعه فعاليت و پيشروي و پيروزي صحبت كردم و گفتم، انتخابات مجلس كه وعده آزادي آن را داده اند، فرصت خوبي براي نفوذ و موفقيت خواهد بود و شاه را مي شود به تدريج بيرون انداخته و از راههاي قانوني و مجلس مؤسسان تغيير نظام داد.» پاسخ امام خميني صريح و انقلابي است، ايشان بلافاصله اشكال كرده و گفتند: «شور و هيجان مردم خواهد خوابيد.» بازرگان ادامه مي دهد: «...از كارشكنيهاي حتمي دولتهاي بزرگ و لزوم دقت و تدبير در پيشروي صحبت كردم.فوق العاده متعجب شدم كه ديدم ايشان مسائل را ساده مي گيرند و نمي خواهند وجود يا اثر آمريكا را قبول كنند.گفتم: بالاخره بايد آمريكا را با قدرت و موقعيتي كه دارد، به حساب بياوريم، جواب دادند: چون حرف ما حق است، آمريكا مخالفت نخواهد داشت.ما نمي گوييم نفتمان را به آنها نمي فروشيم، مي فروشيم ولي به قيمت عادله اي كه خودمان در بازار آزاد مشتري تعيين نماييم

(....) پرسيدم جنابعالي چگونه اوضاع و تكليف را مي بينيد؟ باز هم ساده نگري و سكينه و اطمينان ايشان به موفقيت نزديك، مرا به تعجب و تحسين انداخت.مثل اينكه قضايا را انجام شده و حل شده دانستند گفتند: شاه كه رفت و به ايران آمدم، مردم نمايندگان مجلس و دولت را انتخاب خواهند كرد.منتهي چون كسي را نمي شناسم، از شما مي خواهم افرادي را كه مسلمان و مطلع و مورد اعتماد باشند، علاوه بر خودتان و دكتر يزدي معرفي كنيد..» . (7) دكتر كريم سنجابي، به عنوان رهبر جبهه ملي نيز، دوبار (13 و 14 آبان 1357) با آيت الله خميني در نوفل لوشاتو، ملاقات و مذاكره كرد.سنجابي، به قصد شركت در كنفرانس بين المللي سوسياليستها در كانادا، همراه حاج محمود مانيان و مهديان، به پاريس رفته بود.در اولين ديدار با امام خميني علاوه بر اين دو نفر سلامتيان، اشراقي و حاج احمد خميني نيز حضور داشتند. دكتر ابراهيم يزدي، چگونگي مذاكرات آن روز دكتر سنجابي با آيت الله خميني را بدين شرح روايت كرده است: «آقاي دكتر سنجابي در كنار امام نشستند و پس از مبادله تعارفات معمولي، كمي آهسته و تقريبا به صورت «در گوشي » شروع به صحبت با امام كردند.امام، به صداي بلند كه ما بشنويم گفتند كه «ما، مطلب در گوشي نداريم و شما مي توانيد صحبتهاي خود را آزادانه بيان كنيد.» روزنامه اطلاعات ديدار دكتر سنجابي را با آيت الله خميني، به نقل از خود او، بدين شرح نقل كرده است: «...من ابتدا به عنوان يك مسلمان و يك ايراني، حضور حضرت آيت الله خميني كه امروز تمام

حركات ايران زير نظر ايشان قرار دارد رسيدم و گفتم همان طور كه هر فرد مسلمان روزي چند بار خدا را به شهادت مي گيرد، من خدا را به شهادت مي گيرم كه با هيچ سياست خارجي به طور مستقيم و يا غير مستقيم ارتباط ندارم و در هيچ جمعيت سري، يا غير سري ارتباط ندارم و با مقامات دولتي و يا دربار ايران گفتگو و مذاكره نكردم (....) براي اين به اينجا آمده ام تا آنچه را تشخيص مي دهم بيان كنم و موضع جبهه ملي را براي شما تشريح كنم و بعد، به طور خلاصه وضع مملكت را از جنگ جهاني دوم و ورود قواي بيگانه و كوشش جبهه ملي، تحت رهبري دكتر مصدق و ملي شدن صنعت نفت و ادامه جبهه ملي را برايشان توضيح دادم.ايشان صحبتهائي كردند، قرار شد جلسات ديگري حضورشان صحبت بشود.چون بعضي از عناصر آنجا نبودند...» . (8) بعد از اين ديدار قرار شد سنجابي بعد از ظهر روز بعد به ديدار امام خميني بيايد.پيش از اين ديدار، سنجابي طي اعلاميه اي، انصراف خود را از شركت در اجتماع سوسياليستها در كانادا، اطلاع داد.به گفته دكتر يزدي پس از لغو برنامه سفر كانادا از جانب دكتر سنجابي براي تعيين ملاقات دوم با امام تماس گرفته شد.در اين مرحله، امام پذيرفتن ايشان را مشروط بر اعلام صريح مواضعشان، در مورد سلطنت و شاه دانستند، زيرا دكتر سنجابي در مصاحبه اي كه قبل از سفر به پاريس در تهران انجام داده بودند و در مطبوعات چاپ شده بود اعلام كرده بودند كه از نظر او، مسئله عمده و اساسي دموكراسي

و آزادي است، نه رژيم سلطنتي يا جمهوري. (...) آقاي حاج مانيان كه از مبارزين و معتمدين مردم و خوشنام و سابقه دار بازار هستند و همراه دكتر سنجابي به پاريس آمده بودند، متني را كه دكتر سنجابي تهيه كرده بود آوردند و به امام ارائه دادند و ايشان با اضافه كردن يك يا دو كلمه به متن، آن را پذيرفتند. (9) دكتر سنجابي در مورد متن بيانيه مي گويد: «....بعدا راجع به نظريات سياسي و حقوقي ما، با حضرت آيت الله مذاكراتي شد.اشخاص آمدند و رفتند، من اين طرح سه ماده اي را به خط خودم نوشتم و خدمتشان فرستادم.ايشان به خط خودشان واژه استقلال را به آن اضافه كردند.آن وقت امضا كردم و فرداي آن روز فرستادم خدمتشان...» (10) متن بيانيه اعلام مواضع دكتر سنجابي بدين شرح است: بسمه تعالي يكشنبه چهارم ذيحجه 1398 مطابق با چهاردهم آبانماه 1357 1. سلطنت كنوني ايران با نقض مداوم قوانين اساسي و اعمال ظلم و ستم و ترويج فساد و تسليم در برابر سياست بيگانه فاقد پايگاه قانوني و شرعي است. 2. جنبش ملي اسلامي ايران با وجود بقاي نظام سلطنتي غير قانوني، با هيچ تركيب حكومتي موافقت نخواهد كرد. 3. نظام حكومت ملي ايران بايد بر اساس موازين اسلام و دموكراسي و استقلال به وسيله مراجعه به آراء عمومي تعيين گردد. دكتر كريم سنجابي (11) پس از آن، آقاي دكتر سنجابي به همراهي آقايان حاج مانيان و مهديان و احمد سلامتيان آمدند و در جلسه اي با حضور مرحوم اشراقي، حاج احمد آقا و نويسنده (دكتر يزدي) در خدمت امام بيانيه مذكور عنوان گرديد.امام درباره

مواضع قبلي خود، مجددا توضيحاتي داده و اضافه كردند: «اگر امروز شاه در موضع ضعف قرار گرفته است بخواهيم به او مهلت بدهيم و كمي سست بياييم تا او بتواند از اين مهلكه جان سالم بدر برد، مجددا كه قدرت پيدا كند، دمار از روزگار همه بر خواهد آورد.نبايد به او فرصت داد، وگرنه، مردم مايوس مي شوند.» سپس دكتر سنجابي گفت: اين بيانيه كه دستور العملي براي ماست، به عنوان سندي در خدمت شما بماند. آنگاه سئوال كرد آيا مي تواند اين مواضع را در تهران اعلام نمايد.امام جواب دادند هر كجا كه مي توانيد آن را اعلام كنيد.از همين در كه بيرون مي رويد، مي توانيد آن را اعلام كنيد.پس از پايان ملاقات، دكتر سنجابي بيرون آمد.جمع كثيري از خبرنگاران خارجي اجتماع كرده بودند.يكي از همراهان ايشان متن را همانجا خواند و ترجمه كرد، كه بلافاصله تمامي خبرگزاريها، آن را مخابره نمودند... (12) سفر مهندس بازرگان و دكتر سنجابي به پاريس و ملاقاتشان با آيت الله خميني از سوي محافل سياسي و مطبوعات، مورد بحث و تفسيرهاي ضد و نقيض قرار گرفت و به صورت مصاحبه مطرح گرديد. خبرنگار مجله عربي المستقبل، مقدمات تشكيل جبهه مشترك را عنوان كرد و از امام خميني پرسيد: «سئوال: در اين اواخر، عده اي از شخصيتهاي مخالفين در ايران را استقبال كرده ايد و در بين آنان دكتر سنجابي نيز بوده است و گفته شده كساني را كه شما با آنان گفتگو كرده ايد، با راي شما مبني بر ضرورت سرنگوني شاه و خانواده اش موافقت كرده اند.آيا اين اتخاذ نظر مقدمه تشكيل يك جبهه مشترك براي

مخالفين به حساب مي آيد؟ جواب: جنبش اسلامي كنوني ملت ايران، همه جامعه را در بر گرفته و به همين صورت هم به پيش مي رود و متذكر مي شويم كه ما، با هيچ جبهه و دسته اي رابطه نداشته و نداريم و هر كس و يا هر گروهي كه مسائل ما را نپذيرد، او را نمي پذيريم....» (13) امام خميني، در مصاحبه ديگري با گزارشگر راديو - تلويزيون آلماني زبان سويس، شايعه ائتلاف با جبهه ملي را رد كرد: «سئوال: شما، حضرت آيت الله، با كريم سنجابي از جبهه ملي در پاريس بحث مهمي داشتيد.آيا شما با اين حزب سياسي، مشتركا مبارزه خواهيد كرد؟ يعني آيا ائتلاف مي كنيد؟ جواب: من مسائل و مطالبي كه داشتم، و امكان ندارد يك قدم از آنها برگردم، به ايشان گفتم و ما، با جبهه خاصي ائتلاف نداريم. همه ملت با ما و ما با ملت هستيم و هر كس اين مطالبي كه ما داريم و عبارت است از استقلال مملكت و آزادي همه جانبه و جمهوري اسلامي كه قائم مقام رژيم سلطنتي است، با آنها موافقت كند، از گروه ماست و از ملت است و اگر موافقت نكند، بر خلاف مصالح اسلام و ملت گام برداشته است و ما هيچ ربطي با او نخواهيم داشت و آنهايي كه با ما موافقت كنند، ما هم با آنها همصدا خواهيم بود، لكن ربط خاصي با كسي نداريم.» (14)

بخش سوم ديدار نمايندگان دولت فرانسه با امام خميني طي اقامت امام خميني در پاريس، نمايندگان دولت فرانسه، چند ديدار و گفتگوي رسمي با ايشان به عمل آوردند.در اين ملاقاتها عموما حجج

اسلام احمد خميني و اشراقي حضور داشتند.ترجمه مذاكرات از فرانسه يا انگليسي به وسيله صادق قطب زاده و دكتر ابراهيم يزدي انجام مي گرفت.همچنين دكتر يزدي متن مذاكرات را يادداشت مي كرد.

اولين ديدار نمايندگان رسمي دولت فرانسه با امام خميني روز 22 مهرماه 1357، در آپارتمان دكتر غضنفرپور، محل اقامت موقت امام اين ديدار صورت گرفت.دانشجويان ايراني مقيم پاريس، به ابتكار و دعوت اتحاديه انجمنهاي اسلامي در اروپا، به مناسبت حضور امام خميني در پاريس، جلسه اي ترتيب داده بودند و تقاضا داشتند امام در آن جلسه حضور يابد.نمايندگان اتحاديه، قبلا هم براي ديدار امام مراجعه كرده بودند ولي شركت ايشان در جلسه انجمن دانشجويان داراي جنبه هاي مثبت و منفي بود.به لحاظ سياسي، براي از بين بردن محدوديتهاي دولت فرانسه، مفيد بود بخصوص از اين جهت كه طبق برنامه دانشجويان، پس از انجام مراسم نماز جماعت و سخنان امام قرار بود كنفرانس مطبوعاتي برگزار شود. نمايندگان دانشجويان پس از جلب نظر امام با انجام برنامه مزبور، دعوتنامه و اطلاعيه هايي در اين مورد منتشر كردند.پس از انتشار اعلاميه مربوط، دو تن از طرف دولت فرانسه، به ديدار امام آمدند و رسما اطلاع دادند كه ايشان نمي توانند در برنامه دانشجويان شركت كنند.آنها در اين ملاقات، حدود فعاليتهاي قانوني امام را به شرح زير بيان كردند: «مصاحبه با خبرنگاران مطبوعات، راديو - تلويزيون هاي فرانسوي و غير فرانسوي همچنين شركت در برنامه هاي نماز جماعت و شركت در ميتينگها ممنوع است.» امام خميني در پاسخ به اظهارات نمايندگان دولت فرانسه اعلام كرد كه اين محدوديتها نمي تواند شامل صدور بيانيه و پيام از جانب ايشان

باشد، بلكه محدود است به آنچه در محيط فرانسه صورت مي گيرد.نمايندگان مزبور، رونوشت نامه رئيس شهرباني كل جمهوري فرانسه را كه رسما ممنوعيت شركت امام خميني در برنامه دانشجويان تاكيد شده بود، تسليم دفتر امام كردند. (15) پس از اين ملاقات، امام خميني و همراهان، به نوفل لوشاتو نقل مكان كردند، شرايط و محدوديتهاي دولت فرانسه، به طور موقت پذيرفته شد.در مكان جديد، علاوه بر ديدارهاي روزانه، نمازهاي جماعت نيز برگزار مي گرديد.چون فيلمبرداري ممنوع نبود، خبرنگاران و عكاسان از مراسم نماز جماعت فيلمبرداري مي كردند. جلسه دانشجويان در روز يك شنبه، به اجتماع بزرگ دانشجويان و ايرانيان، در ميدان سن ژرمن تبديل شد.خليل رضائي و هادي غفاري، كه تازه از تهران آمده بودند، در آن اجتماع شركت كردند.به دستور امام، دكتر ابراهيم يزدي، به نمايندگي امام از حاضران تشكر كرد و جريان ملاقات نمايندگان دولت فرانسه و محدوديت فعاليتهاي سياسي را به تفصيل بيان داشت.

دومين ملاقات نمايندگان دولت فرانسه با امام خميني ملاقات و گفتگوي دوم نمايندگان رسمي دولت فرانسه با آيت الله خميني روز 20 آذر 1357 (11 دسامبر 1978) پس از صدور بيانيه امام، در آستانه ماه محرم كه به «پيروزي خون بر شمشير» معروف شد، در نوفل لوشاتو، صورت گرفت. در فاصله ملاقات اول نمايندگان رسمي فرانسه در 22 مهر تا اين ملاقات، تغييرات سياسي وسيعي در ايران روي داده بود، در اين فاصله تلگرافهاي فراواني از سوي گروهها و شخصيتهاي مختلف در تجليل از آيت الله خميني، به مقامات رسمي مخابره شده بود، تظاهرات عظيم در شهرهاي ايران به طرفداري از ايشان صورت گرفته بود.انقلاب ايران به رهبري امام،

عليه رژيم استبدادي شاه به يك مسئله بين المللي تبديل شده بود.حضور آيت الله خميني در پاريس، فرانسه را به صورت يكي از مهمترين مراكز خبري درآورده بود.روند انقلاب، فروپاشي رژيم شاه را خبر مي داد.دولت فرانسه به لحاظ منافع اقتصادي فراواني كه در ايران داشت، نمي خواست در برابر انقلاب ايران بايستد و موضع منفي و ضديت با آن اتخاذ نمايد.در چنين شرايطي دومين ملاقات نمايندگان دولت فرانسه با امام انجام گرفت.در اين ديدار ابتدا آقاي كلود شايه، نماينده وزارت امور خارجه فرانسه، با عنوان مدير كل امور كنسولي، شروع به صحبت كرد و گفت: «دولتم، مرا براي ديدار شما فرستاده است، دولت متبوعه من نهايت احترام را براي شما قائل است.بي نهايت خوشوقتم كه فرصت ديدار شما نصيبم شده است.وزير و وزارت خارجه، توجه زيادي به حضور شما در فرانسه دارند.كشور فرانسه پناهگاهي است براي تمامي كساني كه مشكلاتي دارند (....) من سئوالات سياسي ندارم.مسئوليت من در وزارتخانه ام، مربوط است به امور تمامي فرانسوي هايي كه در خارج هستند و تمامي خارجياني كه در فرانسه مقيم مي باشند و يا از فرانسه عبور مي كنند، يا پناهنده مي شوند (....) دليل حضور من اين است كه از زمره افراد معدودي هستم كه مي دانند وضعيت خارجي ها در فرانسه چيست و معيارها و ضوابط اقامت آنها در فرانسه كدام اند. همان طور كه احتمالا مي دانيد رژيم فرانسه دموكراتيك است و مردم مي توانند آزادانه ابراز عقيده نمايند.اتباع خارجي هم وقتي به فرانسه مي آيند، مي توانند از همان ضوابط تبعيت كنند. دولت فرانسه در مورد فعاليتهاي شما در خاك فرانسه مشكلي

دارد كه حداقل آن بيان مطالب ايراد شده از جانب شماست.دولت ما با نهايت دقت، بيانات ديروزشما را خوانده است، به همين دليل امروز من اينجا آمده ام.در بيانات ديروز شما، سه مطلب وجود دارد، دعوت به اعتصابات، دعوت به فرار سربازان ارتش و....دعوت به نافرماني و ايجاد بلوا. (16) اظهارات شما در اين مورد از حد آزادي بيان گذشته است. قانون براي خارجيان، هر كس و به هر ترتيبي، از هر كجا كه آمده باشند (...) يكي است. هر خارجي مقيم فرانسه مي تواند نظام سياسي كشور خود را مورد انتقاد قرار دهد و ما آن را مي فهميم (....) اما براي ما بسيار مشكل است كه دعوت به نافرماني و ايجاد مشكل و بلوا در كشور را بپذيريم (....) كسي كه از كشوري تبعيد شده است و بر ما وارد مي شود ممكن است دوست ما باشد يا بالعكس، فرق نمي كند.در هر موقعي و در هر شرايطي قوانين ما براي همه يكسان است. منظور من از ديدار شما اين است كه ناراحتي و عدم رضايت دولت فرانسه را نسبت به اعلاميه اي كه ديروز صادر كرديد، به شما ابلاغ كنم.» پاسخ امام خميني: «من از اينكه دولت فرانسه، بعد از سختگيري اوليه آزادمان گذاردند قدرداني مي كنيم، البته از دولت فرانسه هم كه آزادي در دين و آزادي بشر را محترم مي شمارد، ما همين توقع را در آزادي بيان داريم و خودمان را آزاد مي بينيم. اما در مورد سه يا دو مطلبي كه گفتيد، اول ناراحتي هايتان در مورد فرار سربازان، بايد بگويم قضيه سربازي هر وقت اين امر قانوني

باشد و دولت هم قانوني باشد و مطابق با آراء ملت، سربازگيري را بايد خودش اعلام كند كه بيايند خدمت كنند.ايران، مع الاسف نه مجلس قانوني دارد، نه شاه قانوني و نه دولت قانوني.مع ذلك، سربازها را با سرنيزه به سربازخانه مي برند.ما اعتقاد داريم كه شاه و دولت غاصب است و اعتقاد داريم كه سرنوشت ما بايد در دست خودمان باشد و اينها، با زور سرنيزه حكم مي كنند.ريشه اختلاف ما، با شما در همان اظهار عقيده است.سرباز، در يك دولت غاصب سرباز نيست.در يك دولتي كه شاه غاصب است و بر تمامي مصالح ملت قيام كرده است، شاه ياغي است نه يك دولت، غاصب است.لذا، يك قيام مسلحانه هم شورش نيست بلكه ضد شورش است (....) اگر دولت فرانسه مايل نيست ما حرف حقمان را بزنيم، حرف خود را كه همه آزادند حرف حقشان را بزنند، نگوييم، ما با ناراحتي به جاي ديگر منتقل مي شويم.» نماينده دولت فرانسه: «ما در مقام قضاوت نيستيم كه شاه درست عمل مي كند، يا آيت الله.ما نمي خواهيم داخل اين مقوله بشويم.» امام خميني: «شما هيچ وقت به سفارت خودتان در ايران مراجعه كرده ايد كه اين كشتارهايي كه مي شود علتش چيست؟ آنها مي كشند! اسير مي كنند! مردم را حبس و تبعيد مي كنند.اينجا، دولت فرانسه مي گويد ما صحبت نكنيم؟ مظالم آنها را نگوييم؟ آيا اين آزادي است؟ اسمش آزادي است!» نماينده دولت فرانسه: «ما، نمي خواهيم از مطالب ما اين طور استنباط شود كه احساسي نسبت به آنچه در ايران مي گذرد نداريم.اما اينكه گذاشته ايم شما كار كنيد، يعني جانبداري مي

كنيم.ما فرق قائل هستيم بين انتقاد، به هر شدت و وسعت، با بسيج مردم و دعوت به قيام و شورش.» امام خميني: «به نظر من، دولت فرانسه در اين امر در اشتباه است.مسئله امر به شورش است، قرار شورش است.امر به قيام مسلحانه ضد شورش است.براي فلج كردن شورش است.دولت فرانسه از شاه جانبداري مي كند و اين اشتباه است.بايد از ملت پشتيباني كند، شاه رفتني است، شاه نخواهد ماند.ملت مي ماند، اصل ملت است.شاه جاني است و براي حيثيت فرانسه ضرر دارد كه از يك جاني طرفداري كند.فرانسه كه آزاديخواه است در برابر مظلومان و آزاديخواهان مي گويد فرياد نزنيد تا آنها جنايت خود را بكنند؟ ! اين بر خلاف مصالح فرانسه است و فرانسه بايد مصالح آتي خود را ببيند!» نماينده دولت فرانسه: «جسارت است اگر بخواهم در مقام خودم ايشان را درباره مسائلي كه مي گويند متقاعد كنم، ما در اين معنائي كه مي گوييم تنها درباره مصالح مملكت صحبت نمي كنيم بلكه قوانين را رعايت مي كنيم تا حداكثر آزادي بيان را تامين كنيم.ما نفوذ كلام و رهبري شما را مي فهميم و در نظر داريم، با توجه به تمام اينها، در نهايت صداقت مطالب شما را به اطلاع دولت متبوعه خود مي رسانم.» امام خميني: «شما مي بينيد كه مردم ايران و تمامي، حتي ارتشيها، چه احترامي به فرانسويها كه به ايران مي روند مي گذارند و مي دانند كه چرا؟ چون من اينجا هستم و داد مظلوميت آنها را سر مي دهم.من ميل ندارم كه اين وضع عوض شود.مسائلي كه پيش مي آوريد، خبرش به ايران برسد.نظرشان را ممكن

است عوض كنند و من ميل ندارم.من ميهمان شما هستم.دولت فرانسه بهتر است تجديد نظر كند.من مايل هستم دوستي شما با مردم ايران برقرار باشد.» نماينده دولت فرانسه: «واقعيت اين است كه من براي بحث در زمينه مسائل سياسي نيامده ام.مشكل ما، مشكل دولت فرانسه است. از فرصتي كه داديد و مرا پذيرفتيد، تشكر مي كنم.ما براي شما احترام بسياري قائل هستيم.اما، در هر حال براي آنكه نقطه ابهامي نباشد بايد عرض كنم كه ما، از قوانين خود عدول نمي كنيم.اين قوانين ما فوق اشخاص است.با نهايت امانت، مطالب شما را هم به نظر مقامات بالاتر مي رسانم و مجددا تماس مي گيرم.» (17)

سومين ملاقات نمايندگان دولت فرانسه با امام خميني اين ملاقات هنگامي صورت گرفت كه چند روز قبل چند تن از وكلاي مجلس فرانسه، راجع به ادامه اقامت امام خميني در فرانسه سئوالاتي كرده بودند.در ضمن مدت ويزاي سه ماهه امام در شرف پايان بود و براي اقامت در فرانسه بايد ويزاي توريستي سه ماهه تجديد مي شد.روز 31 دسامبر (10 ديماه) كلود شايه نماينده مخصوص كاخ اليزه و نيز، رئيس امور كنسولي فرانسه و ژاك روبر مدير كل سياسي و مسئول امور خاورميانه و ايران در وزارت امور خارجه، براي ديدار و مذاكره با امام خميني، به نوفل لوشاتو آمدند.متن اين مذاكره به شرح زير بود: كلود شايه: در ابتداي اقامت حضرتعالي، ما خدمتتان رسيديم و قبلا هم صحبت كرده و اطلاع داديم كه هيچ گونه ممانعتي براي ماندنتان در فرانسه وجود ندارد. امام خميني: متشكرم. كلود شايه: حضرتعالي فراموش نفرموده ايد كه در دفعه قبل خطوط كلي جنبش را تشريح فرموديد.من

در تماس خودم با مقامات عاليه، اهداف نهضت را به آنها منتقل كردم.در عين حالي كه توجه داريم كه مسائل حضرتعالي، مسائلي است مربوط به امور داخلي ايران، مع ذلك حالا آمده ايم عرض كنيم كه ما به تمامي اين مسائل توجه داريم و توجه كرده ايم.شرايط قبلي به سرعت تغيير مي كند و رو به جلوست و فكر نمي كنيم كه بايد به اين مسائل مشغول شويم و توجه داشته باشيم.همكار من، كه بيشتر از من صلاحيت دارد اين بار، همراه من آمده است تا اين توجهات را به نظر حضرتعالي برساند.وزير امور خارجه (فرانسه) توجه خاص و عميقي دارد كه اين شخص را همراه من به ملاقات جنابعالي فرستاده است. ژاك روبر: از فرصت و ملاقاتي كه به ما داده و ما را پذيرفته ايد تشكر مي كنم و توجه شما را به اين نكته جلب مي كنم كه همانطور كه مسيوشايه گفتند، هدف ما دخالت در امور ايران نيست، بلكه منظور از اين ملاقات و مذاكره كسب اطلاع است.دولت فرانسه علاقه مند است آنچه را كه در دنيا اتفاق مي افتد بفهمد و طبيعتا در سياست خود، مستقل عمل مي كند.اين اطلاعات را ما براي سياست مستقل خود لازم مي دانيم.ما، نسبت به مردم ايران علاقه قديمي داريم.من، در وزارت خارجه فرانسه، مسئول امور خاورميانه و امور ايران هستم.مسائل سختي كه در ايران در ماههاي گذشته رخ داده است توجه ما را به خود جلب كرده است.نفوذ قطعي شما در ايران ما را بر آن داشته است كه خدمت شما برسيم و چند سئوال در اين باره بكنيم. اولين مطلب تحليل كلي

از مسائل ايران خصوصا راجع به دولت بختيار و احتمال تشكيل شوراي سلطنت است. امام: مكرر گفته ايم كه ما و ملت تحمل شوراي سلطنت و شاه را نخواهيم كرد.تمامي بدبختي هاي ما از شاه و رژيم سلطنت است. بختيار هم مثل اسلافش چند روزي خواهد بود و كنار خواهد رفت. ژاك روبر: منظور شما اين است كه حتي رفتن شاه به خارج هم راه حل نيست؟ امام: خير. ژاك روبر: آيا استعفاي كامل (شاه) مورد نظر است؟ امام: استعفاي كامل! او الآن هم كنار است.استعفا مطرح نيست.ما از اول او را قانوني نمي دانستيم.حالا هم كه همه راي به خلع او داده اند.مردم رژيم سلطنت را نمي خواهند.همه را نفي كرده اند سلطنت خلاف قوانين ماست. ژاك روبر: آنچه كه ما از اول اين بحران فهميديم رژيم سلطنت بر اساس قانون اساسي 1906 است و ادامه اين رژيم از قبل است. مسئله اساسي عدم اجراي قانون است كه قدرت مذهبي را در درجه اول قرار مي دهد آيا اين تغيير كرده است؟ امام: اصل قانون اساسي اين است كه سلطنت و همه رژيم ها بايد به تصويب مردم باشد.مسئله رژيم بدون رضايت مردم هيچ اساس ندارد.مردم الآن تماما نه شاه و نه سلطنت پهلوي را مي خواهند، و نه رژيم سلطنتي را.بلكه جمهوري، جمهوري اسلامي را مي خواهند. ژاك روبر: بنابراين آنچه مطرح است سلطنت اين يا آن خانواده مورد نظر نيست.آنچه در اين قانون اساسي بجاي سلطنت جايگزين مي شود جمهوري - جمهوري اسلامي است.ممكن است بحثي درباره اين جمهوري و اسلامي بكنيد؟ امام: اصل جمهوري همين است كه در مملكت شما هم

هست كه آراء عمومي مردم آن را تعيين مي كند.اسلامي مي گوييم چرا كه قانون اساسي ما بر اساس آن است.قانون اساسي فعلي را بررسي مي كنيم آنچه با اسلام موافق است مي پذيريم و هر جا كه تناقض دارد رد مي كنيم.جمهوري است يعني دموكراتيك، و اسلامي است يعني قانون آن اسلامي است. ژاك روبر: بجز رياست جمهور آيا نظرتان حضور پارلمان، و احزاب و مقابله احزاب هم هست؟ امام: بله.همه اينها هست. ژاك روبر: آيا تغيير مثل فرانسه است؟ امام: بله، همين طور است اما قانون ما اسلام است. ژاك روبر: فرض كنيم كه شاه رفته است.در چنين شرايطي كساني كه قدرت را در مرحله انتقالي به دست مي گيرند تا انجام انتخابات آيا در دست مذهبي ها خواهد بود يا كساني كه مورد تاييد مذهبي ها باشند؟ امام: در دست كساني كه ما تعيين مي كنيم و كساني خواهند بود كه شورايي آنها را تعيين خواهد كرد. ژاك روبر: از شرايط فعلي ايران متاسفم.آخرين سئوال ما درباره ارتش است.نظر شما چيست؟ آن را حفظ خواهيد كرد؟ قدرت مذهبي با ارتش كنار مي آيد؟ امام: با اصل ارتش مخالفتي نداريم.هر كشوري ارتش لازم دارد.ارتش را بايد تصفيه كرد.اشخاصي استفاده جو هستند و خائن اند. اما جناحهاي ديگر خدمتگزار به وطن هستند و بايد محفوظ بمانند.البته ارتش با اين عرض و طول كه بيشتر بودجه مملكت را فرو مي برد قابل تحمل نخواهد بود. ژاك روبر: ما در اين مسافرت (منظور مسافرت وزير امور خارجه فرانسه به كشورهاي همسايه ايران است) به كشورهاي عربي اطراف خليج رفته بوديم.از مسائل مربوط به ايران سخت ناراحتند

كه عدم ثبات ايران همه منطقه را به هم مي زند.شاه حسين هم وقتي به فرانسه آمد از همين مسائل نگران بود، شايد هم حافظ اسد، كه چه خواهد شد.مورد علاقه است كه بدانيم به نظر حضرت آيت الله در آينده وضع ثبات منطقه چه خواهد شد.به علت اهميت آن براي دنيا و وزن ايران در منطقه و دنيا، ثبات ايران را چگونه حفظ مي كنيد؟ امام: ثبات ايران با نبودن شاه بهتر حفظ مي شود.بودن شاه عدم ثبات را به وجود آورده است، و تمامي ابعاد ملي، سياسي و اجتماعي ايران فرو ريخته است.اينها بايد در مدتي ترميم گردد.اما در مورد ثبات منطقه، دولت ايران وضع ژاندارم را نخواهد داشت كه براي حفظ مصالح ديگران امنيت را حفظ كند.اما ايران با ساير كشورهاي منطقه در حفظ آرامش و ثبات همكاري خواهد كرد. ژاك روبر: يكي از كشورهايي كه با ما صحبت مي كرد، اظهار نگراني مي كرد كه تحولات اخير ايران ممكن است موجب تجزيه ايران بشود.آيا چنين چيزي امكان پذير است؟ امام: اين تبليغات و تشبثات شاه است.دروغ است واقعيت قضيه اين است كه هرگز احتمال چنين چيزي نيست و واقعيت ندارد. ژاك روبر: مسئله مورد سئوال اين است كه روسيه قدرت بزرگ جهاني همسايه شماست كه قرارداد 1921 را با ايران دارد و به موجب آن هر كشوري كه به خاك ايران نيرو پياده كند يا نيروهايي به مرزهاي ايران نزديك شوند و خطري براي روسيه باشد آنها به ايران نيرو وارد خواهند كرد.با توجه به اينكه روسها از اين قرارداد صحبت مي كنند و آمريكاييها ناوهاي جنگي خود را به خليج

فارس آورده اند اين سئوالها مطرح مي گردد. امام: اين قرارداد (با روسها) اصل آن غير قانوني است اصل آن هم امكان به وجود آمدن را ندارد.آنطور نيست كه هر كدام از اين دو اجازه بدهند كه ديگري وارد شود وقتي جنبش به حركت در مي آيد بايد تمامي جوانب آن را بپذيرد. ژاك روبر: دولت فرانسه مخالف جنگهاي ابرقدرتهاست. امام: ما هم مخالفيم. ژاك روبر: در بين كشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه كارهايي در حال انجام است.كارهايي انجام مي شود در سطح سازمان ملل متحد و سايرين، كه ما هم جزو آنها هستيم، تمام خارجيهاي مقيم تهران نگران وضع آينده هستند كه آيا اين روابط ادامه خواهد يافت؟ چه خواهد شد؟ برخي اقليتهاي مذهبي، خصوصا يهودي ها ابراز نگراني كرده اند نظرتان چيست؟ امام: بعد از استقرار حكومت اسلامي، قراردادها مورد بررسي قرار خواهند گرفت.آنچه كه مورد قبول باشد و به مصالح ما باشد قبول مي كنيم.خارجي ها و اقليتها همه محترمند.اقليتهاي مذهبي در اسلام احترام دارند، آزادي دارند.بدانيد آنها بهتر به زندگي خود ادامه خواهند داد.نماينده يهوديان آمد اينجا و من به آنها اطمينان دادم كه با آنها به احترام رفتار خواهد شد. (18) پي نوشت ها: 1. ابراهيم يزدي، آخرين تلاشها، در آخرين روزها، انتشارات قلم، چاپ پنجم، 1363، صفحات 43- 42. 2. همان، صفحات 46- 44. 3. نداي حق، جلد اول، انتشارات قلم، گردآورده اتحاديه انجمنهاي دانشجويان اروپا و امريكا، بهمن 1357، صفحات 31 تا 115. 4. آخرين تلاشها، در آخرين روزها، صفحات 46 تا 55. 5. شوراي انقلاب و دولت موقت، و سيماي دولت موقت از ولادت تا

رحلت و نامه سرگشاده مهندس بازرگان به امام خميني، از انتشارات نهضت آزادي ايران، شهريور 1359، صفحات 20- 19. 6 - 7. همان، صفحه 22- 21. 8. روزنامه اطلاعات، 19 دي 1357. 9. آخرين تلاشها، در آخرين روزها، صفحات 31 تا 33. 10. روزنامه اطلاعات، 19 دي 1357. 11. تصوير بيانيه ضميمه است. 12. آخرين تلاشها، در آخرين روزها، صفحه 33. 13. مصاحبه مجله المستقبل با امام خميني، 15 آبان 1357 (6 نوامبر 1978) . 14. مصاحبه راديو - تلويزيون آلماني زبان سويس با امام، 25 آبان 1357 (16 نوامبر 1978) . 15. ترجمه متن نامه رئيس شهرباني كل جمهوري فرانسه بدين شرح است: جمهوري فرانسه - شهرباني كل دفتر رئيس شهرباني - پاريس 14 اكتبر 1978 نظر به ماده ال - 12- 184 مقررات اجتماعات، نظر به طرح تجمعي كه براي روز يكشنبه 15 اكتبر 1978 ساعت 9 تا 12 در يكي از سالنهاي «انجمن تشويق » به نشاني پاريس، ميدان سن ژرمن دپره، پلاك 4 با حضور آيت الله خميني از ناحيه اطرافيان ايشان در نظر گرفته شده است، با توجه به اينكه اجتماع مورد بحث در حضور آيت الله خميني مي تواند اخلال در نظم عمومي ايجاد نمايد، مقرر مي دارد: 1) اجتماع فوق الذكر در حضور آيت الله خميني در 15 اكتبر 1978 در تالار و انجمن تشويق ممنوع است و ممنوع خواهد بود. 2) آقاي مدير كل پليس شهرداري و مامورين تحت فرمان ايشان، مسئول اجراي اين تصميم مي باشند. رئيس كل شهرباني - پير سوموي 16. اشاره به اعلاميه آيت الله خميني در آستانه ماه محرم.در اين اعلاميه از

همه قشرها خواسته شده بود، با ادامه تظاهرات و اعتصابها به مبارزه خود تا سرنگوني رژيم شاه ادامه دهند.مردم از دادن ماليات خودداري كنند، سربازان از دستور فرماندهان سرپيچي نمايند، كاركنان شركت نفت از صدور نفت به خارج جلوگيري نمايند... 17. از يادداشتهاي دكتر ابراهيم يزدي.كپي مذاكرات نزد مؤلف است. 18. گروهي از نمايندگان يهوديان ايران به پاريس آمدند و در ملاقات با امام،سئوال و جوابي كه با ايشان داشتند ضبط كردند و به ايران بردند. منابع مقاله:

تاريخ سياسي بيست و پنج ساله ايران، ج 2، نجاتي، غلامرضا ؛

عليه آيت الله خميني در روزنامه هاي دولتي، منشأ عصيان و طغياني گرديد كه پس از آن تاريخ، نيروهاي مذهبي را عليه شاه بطور جدي تري به حركت درآورد. هر چند آيت الله خميني كه از مخالفان سرسخت رژيم شاهنشاهي است، مرتبا بيانيه ها و اعلاميه هايي خطاب به مردم صادر مي كنند و آنها را به قيام و عصيان فرا مي خوانند، ولي هيچ گاه تاكنون با مطبوعات خارجي مصاحبه اي به عمل نياورده اند. ايشان در تبعيدگاه خود نجف (عراق) فرستاده مخصوص «لوموند» را به حضور پذيرفت. آيت الله خميني با چهره اي لاغر كه محاسني سفيد آن را كشيده تر مي كرد، با بياني متهورانه و لحني آرام، به مدت دو ساعت با ما سخن گفت. حتي وقتي به اين مطلب و تكرار آن مي پرداخت كه ايران بايد خود را از شر شاه خلاص كند و نيز هنگامي كه به مرگ پسرش اشاره مي كرد، نه آثار هيجان در صدايش ديده مي شد و نه در خطوط چهره اش حركتي ملاحظه مي گرديد. وضع رفتار و قدرت تسلط و كف نفس او خردمندانه بود. آيت الله به جاي آنكه با فشار بر روي كلمات، ايمان و اعتقاد خود را به مخاطبش ابلاغ كند، با نگاه خود چنين مي كرد، نگاهي كه همواره نافذ بود. اما هنگامي كه مطلب به جاي حساس و عمده اي مي رسيد، تيز و غير قابل تحمل مي شد. آيت الله عزمي راسخ و كامل دارد و در صدد قبول هيچ گونه مصالحه اي نيست . مصمم است كه در مبارزه خود عليه شاه تا پايان پيش

برود... در حال حاضر در ايران و به نام همين پارساي زاهد هفتاد و شش ساله است كه قيامهاي متعدد بوقوع مي پيوندد. اين قيامها كه عناوين و موضوعات مذهبي دارند خيلي بيشتر از آنچه جبهه مخالف چپ، رژيم شاه را به خطر بيندازد، رژيم مذكور را بطور جدي به خطر انداخته است. اكنون ما در حضور آيت الله در اتاقي 2*3 متر و در خانه اي هستيم كه در دورترين قسمت نجف واقع است. شهري كه از لحاظ وضع جغرافيايي يكي از بدترين مناطق كويري عراق است. در راه نجف و بغداد بادي سخت برخاست و شنهايي را به حركت درآورد. شدت باد به اندازه اي بود كه اتومبيل ما را مانند پر كاهي جابجا مي كرد و بالاخره آن را در يك توده شن بيحركت ساخت. راننده ما اين وضع را خشم و غضب خداوندي مي دانست و به تلاوت آياتي از قرآن پرداخت . در اينجا كه سرزمين مقدس مسلمانان شيعي است همه جا خداوند عادل و عدالتخواه و عدالت گستر آنان حاضر و ناظر است. مرقد علي ( عليه السلام) نخستين امام و داماد پيغمبر در نجف است و در كربلا نيز مرقد امام حسين ( عليه السلام) سومين امام و نواده پيغمبر قرار دارد . قبور اين امامان در زير گنبدي قرار دارد كه از خارج طلا كاري است و تلالو و لمعان آن بينهايت است. و از داخل نيز با هزاران آئينه درخشان آذين شده است. اين دو امام و فرزندان امام حسين ( عليه السلام) تا امام يازدهم، همگي توسط غاصبان اموي و عباسي به قتل رسيده اند.

مع ذلك اين ثروت نمايان در متن فقر بينهايت محيط تعجب آور نيست. در واقع، اين امر خود بياني است از حالت انتقام مردمان شيعي انديش از غاصبان حق امامانشان. اسلام شيعي، كه پيروانش در سراسر جهان كه يك ششم مسلمانان را تشكيل مي دهند، مدت ده قرن است كه در انتظار امام دوازدهم هستند. امامي كه حكومت حق را برقرار خواهد كرد و بر روي زمين عدالت را مستقر خواهد ساخت. گرچه اماكن مقدس شيعيان در مملكت عراق واقع است... كه نصف جمعيت آن شيعه هستند، ولي شيعيان خصوصا در ايران ساكنند. در حقيقت از سي و سه ميليون ايراني 93 درصد شيعه هستند و آيا كسي كه اين توده شيعه را، كه هنوز ايماني شديد و سوزان به حركتشان درمي آورد، تحت تسلط و كنترل خود دارد و بر سر ايران فرمانروايي مي كند، همين پارساي كهنسال يعني آيت الله خميني است؟ كه داراي چنين قدرتي است؟ شاه وي را در (1963) از ايران تبعيد كرد، و از (1965) و پس از طي يك دوران تبعيدي در تركيه... در نجف بسر مي برد و مرگ (قتل؟) پسرش دليلي براي قيامهايي متوالي شده است كه هر چند يك بار ايران را به لرزه در مي آورد. در پيچ يكي از كوچه هاي تنگ نجف كه خانه هايش براي آنكه سپري در مقابل تابش سوزان آفتاب باشد، سخت به هم فرو رفته است، مسكن محقر آيت الله خميني قرار دارد. اين خانه نظير مسكن فقيرترين افراد نجف است. در سه اتاق اين خانه حداكثر دوازده تن از نزديكان وي، حضور داشتند. در اين مسكن محقر

از قدرت رؤساي شورش و با رؤساي جبهه مخالف كه در تبعيد بسر مي برند، هيچ نشان و علامتي ديده نمي شود و اگر آيت الله خميني قدرت آن را دارد كه ايران را به حركت درآورد و قيام برانگيزد، اين قدرت مسلما ناشي از تسلط و اقتدار وي بر افكار مردم ايران است، اقتداري كه پس از تبعيد وي از ايران به جاي آنكه كم شود، ده برابر شده است. آيت الله كه مردي متين و كم سخن است تا به حال هيچ گاه خطاب به مطبوعات بين المللي مطلبي بيان نكرده است و بنابراين مصاحبه حاضر با «لوموند» نخستين مصاحبه ايشان است: سؤال: شاه شما را متهم مي كند كه مخالف تمدن و گذشته گرا هستيد، جواب شما به اين مطلب چيست؟ امام: اين خود شاه است كه عين مخالفت با تمدن است و گذشته گراست. مدت پانزده سال است كه من در اعلاميه هايم خطاب به مردم ايران مصرا خواستار رشد و توسعه اقتصادي و اجتماعي مملكتم بوده ام. اما شاه سياست امپرياليستها را اجرا مي كند و كوشش دارد كه ايران را در وضع عقب ماندگي و واپس گرايي نگاه دارد. رژيم شاه رژيمي ديكتاتوري است، در اين رژيم آزاديهاي فردي پايمال و انتخابات واقعي و مطبوعات و احزاب از ميان برده شده است. نمايندگان را شاه با نقض قانون اساسي تحميل مي كند، انعقاد مجامع سياسي مذهبي ممنوع است، استقلال قضايي و آزادي فرهنگي به هيچ وجه وجود ندارد. شاه قواي سه گانه را حذف كرده است و يك حزب واحد ايجاد نموده است. از اين بدتر پيوستن به اين

حزب را اجباري كرده است و از متخلفان انتقام مي گيرد. كشاورزي ما كه توليدش حتي تا بيست و سه سال پيش اضافه بر احتياجات داخليمان بود و ما صادر كننده اين مازاد بوديم، فعلا از ميان رفته است. مطابق ارقامي كه نخست وزير شاه در دو سال پيش به دست داده است، ايران 93 درصد از مواد غذايي مصرفي خود را وارد مي كند . و اين است نتيجه به اصطلاح اصلاحات ارضي شاه. دانشگاههاي ما نيمي از سال بسته است و طلاب و دانشجويان ما هر سال چندين بار مضروب و مجروح مي گردند و به زندان افكنده مي شوند. شاه اقتصاد ما را از ميان برده و درآمد حاصل از نفت را كه ثروت آينده مردم ماست تبذير مي كند و آن را براي خريد اسلحه هايي به كار مي برد كه جنبه تجملي و قيمتهاي سرسام آور دارد و اين امر به استقلال ايران صدمه مي زند . من مخالف شاه هستم درست به دليل آنكه سياست وي كه وابسته به قدرتهاي خارجي است، پيشرفت مردم را در معرض خطر قرار مي دهد. هنگامي كه شاه ادعا مي كند كه ايران را به مرز «تمدن بزرگ» مي رساند، دروغ مي گويد و اين مطلب را بهانه قرار داده است تا ريشه و استقلال مملكت را قطع كند و خون مردم را جاري سازد... كارگران، كشاورزان، دانشجويان، كسبه و زنان و مردان عليه قدرت ارتجاعي و گذشته گراي وي مبارزه مي كنند، به دليل اين واقعيتهاي غير قابل بحث است كه شاه كوشش مي كند موضع مخالف ما را در قبال رژيمش

وارونه جلوه دهد و ما را مخالف تمدن و گذشته گرا قلمداد كند. اگر ما موفق به سرنگون كردن رژيم او شويم، او براي كارهايي كه بر ضد پيشرفت و ترقي اقتصادي و فرهنگي مردم كرده است محاكمه خواهد شد. و آن روز تمامي عالم از جنايات وي آگاه خواهند گرديد. سؤال: شاه شما را مخالف با تمدن قلمداد مي كند، شما نيز همين اتهام را به شاه بر مي گردانيد و اين مطلب لزوما قانع كننده نيست. لطفا ممكن است موضع و موقع خود را راجع به سه موضوع اصلي ايران بيان بفرماييد؟ : اصلاحات ارضي، صنعتي كردن مملكت و زنان... امام: هدف از اصلاحات ارضي شاه، خصوصا اين بود كه بازاري براي كشورهاي خارجي، خصوصا آمريكا ايجاد كند. اما اصلاحات ارضيي كه ما خواستارش هستيم، كشاورز را از محصول كارش بهره مند خواهد ساخت و مالكاني را كه برخلاف قوانين اسلامي عمل كرده اند مجازات خواهد كرد. سؤال: زمينهايي كه گرفته اند، به مالكان قديمي اش برگردانيده خواهد شد؟ امام: مسلما نه... درست همين مالكان در طول سالها درآمدهايي را روي هم انباشته بودند، بي آنكه مقررات اسلام را در خصوص توزيع آنها اجرا نمايند. بدين ترتيب ثروتي را كه حق جامعه بوده و بايد به جامعه برسد در نزد خود نگهداشته و برخلاف قوانين اسلامي ثروتمند شده اند. بنابراين اگر ما به قدرت و حكومت برسيم، ثروتهايي كه اين مالكان به ناحق متصرف شده اند، ضبط خواهيم كرد و بر اساس حق و انصاف مجددا ميان محتاجان توزيع خواهيم كرد . در خصوص صنعتي كردن مملكت كاملا با اين امر موافقيم، ولي

ما خواستار يك صنعت ملي و مستقل هستيم كه در اقتصاد مملكت ادغام شده و همراه با كشاورزي در خدمت مردم قرار گيرد، نه يك صنعت وابسته به خارج، بر اساس مونتاژ، نظير صنعتي كه فعلا در ايران مستقر ساخته اند . سياست شاه از لحاظ صنعتي و كشاورزي، مملكت ما را به نفع قدرتهاي استعماري بصورت يك جامعه مصرفي درآورده است. در خصوص زنان، اسلام هيچ گاه مخالف آزادي آنان نبوده است، بر عكس اسلام با مفهوم زن بعنوان شي ء مخالفت كرده است و شرافت و حيثيت او را به وي باز داده است. زن مساوي مرد است. زن، مانند مرد آزاد است كه سرنوشت و فعاليتهاي خود را انتخاب كند. اما رژيم شاه است كه با غرق كردن آنها در امور خلاف اخلاق مي كوشد تا مانع آن شود كه زنان آزاد باشند . اسلام شديدا معترض به اين امر است، رژيم، آزادي زن را البته نظير آزادي مرد از ميان برده و پايمال ساخته است. زنان مانند مردان زندانهاي ايران را پر كرده اند. در اينجاست كه آزادي آنها در معرض تهديد و در خطر قرار گرفته است. ما مي خواهيم كه زنان را از فساد كه آنان را تهديد مي كند، آزاد سازيم. سؤال: درباره لفظ «ماركسيسم اسلامي» كه رژيم مرتبا استعمال مي كند، چه فكر مي كنيد؟ آيا با دسته جات چپ افراطي روابط سازماني داريد؟ امام: اين شاه است كه اصطلاح مذكور را به كار برده است و اطرافيانش از او تبعيت كرده اند . اين مفهوم، مفهومي نادرست و حاوي تناقض است و براي از اعتبار انداختن

و از بين بردن مبارزه مردم مسلمان ما بر ضد رژيم شاه است. مفهوم اسلامي كه بر اساس توحيد و وحدانيت خداوند بنا شده است با ماترياليسم در تضاد است. اصطلاح «ماركسيسم اسلامي» يك اصطلاح خلاف حقيقت است، به عبارت ديگر، شاه و دستگاه تبليغاتيش از اتحاد بين ارتجاع سياه و خرابكاري سرخ نيز هدفي را كه در بالا گفتيم تعقيب مي كند، بدين معنا كه وي مي خواهد مردم مسلمان را وحشت زده سازد و بذر ابهام را در آنها بپراكند، تا مخالفتشان را نسبت به رژيم كه جامع و غير قابل بحث و انكار است از ميان ببرد. هيچ گاه ميان مردم مسلماني كه بر ضد شاه در حال مبارزه اند و عناصر ماركسيست افراطي يا غير افراطي، اتحاد وجود نداشته است. من همواره در اعلاميه هاي خود خاطرنشان ساخته ام كه مردم مسلمان بايستي در مبارزه خود همگون و متجانس باقي بمانند و از هر نوع همكاري سازماني با عناصر كمونيست بر حذر باشند. بدين ترتيب، با اتحاد بين تمام مسلمانان است كه ما با شاه مبارزه مي كنيم و خواهيم كرد. و به همين دليل است كه شاه سعي دارد مباني مبارزه اي ما را وارونه جلوه دهد. سؤال: با توجه به فقد روابط سازماني، ايا يك اتحاد تاكتيكي را با ماركسيستها براي سرنگون كردن شاه در نظر داريد؟ و روش و طرز رفتار شما با آنان پس از موفقيت اجتماعيتان چگونه خواهد بود؟ امام: نه، ما حتي براي سرنگون كردن شاه با ماركسيستها همكاري نخواهيم كرد. من همواره به هواداران خود گفته ام كه اين كار را نكنند. ما با

طرز تلقي آنان مخالفيم، ما مي دانيم كه آنها از پشت به ما خنجر زده اند و اگر روزي به قدرت برسند، رژيمي ديكتاتوري برقرار خواهند كرد و اين مخالف روح اسلام است. اما در جامعه اي كه ما به فكر استقرار آن هستيم، ماركسيستها در بيان مطالب خود آزاد خواهند بود، زيرا ما اطمينان داريم كه اسلام در بردارنده پاسخ نيازهاي مردم است. ايمان و اعتقاد ما قادر است كه با ايدئولوژي آنها مقابله كند . در فلسفه اسلامي از همان ابتدا مسئله كساني مطرح شده است كه وجود خدا را انكار مي كرده اند ما هيچ گاه آزادي آنها را سلب نكرده و به آنان لطمه وارد نياورده ايم. هر كس آزاد است كه اظهار عقيده كند و براي توطئه كردن آزاد نيست. سؤال: به نظر شما علت شعله ور شدن قيامهاي ايران چيست؟ چرا اين طغيانها در حال حاضر رخ داده است؟ امام: فشار و قهري كه شاه و پدرش اعمال كرده اند، بدبختيهايي كه ملت ما دچارش شده است، مردمي كه از آزاديشان، استقلالشان، پيشرفتشان و زندگي خوبشان محروم شده اند، وعده هايي دروغي، كه در پانزده سال اخير مغزشان را پر كرده است روي هم رفته منشأ تظاهرات مذكور است. خرابي وضع اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و وسعت دامنه قهر و فشار به درجه تحمل ناپذيري رسيده است. آخرين قيامها مقدمه انفجار عظيمي است كه نتايجش غير قابل محاسبه است. هدف از ضد تظاهراتي كه پليس در مقام مقابله و با شركت افراد مزدور ترتيب داده است و هدف از كشتارهايي كه در هر شهر و روستا پيش مي آيد آن

است كه مانع سرنگون شدن شاه گردد. سؤال: فكر مي كنيد كه فرزند شما به قتل رسيده است؟ اگر چنين نيست چرا مرگ وي علت انفجار و تظاهرات شده است؟ امام: من با قطع و يقين نمي توانم بگويم چه اتفاقي افتاده است، ولي مي دانم كه او شب قبل از درگذشتش صحيح و سالم بود و مطابق گزارشهايي كه به من رسيده است، اشخاص مشكوكي آن شب به خانه وي رفته اند و فرداي آن شب او فوت كرده است. چگونه؟ من نمي توانم اظهار نظري بكنم، نارضايتي مردم به اين مناسبت ابراز شد. مسلما مردم خدمتگزاران خود را دوست مي دارند و مرا و نيز پسرم را خدمتگزار خود مي دانند. دنبال اين جريان هر كشتاري كه رژيم ترتيب داد، تظاهرات تازه اي را به مناسبت چهلم كشته شدگان موجب گرديد. اما مطلب اصلي و اساسي پسر من نيست. مسئله اساسي، عصيان و قيام همه مردم بر ضد ستمگراني است كه بدانها ستم مي كنند. سؤال: برنامه سياسي شما چيست؟ آيا مي خواهيد كه رژيم را سرنگون سازيد؟ بجاي اين رژيم، چه نوع رژيمي را برقرار خواهيد كرد؟ امام: كمال مطلوب ما ايجاد يك دولت و حكومت اسلامي است، مع ذلك نخستين اشتغال حاضر ما سرنگون كردن اين رژيم خودسر و خودكامه است. در مرحله اول بايستي قدرتي به وجود آوريم كه به احتياجات اساسي مردم پاسخ دهد. سؤال: مقصودتان از حكومت اسلامي چيست؟ آنچه از اين تعبير، خودبخود به ذهن مي آيد، امپراطوري عثماني و يا عربستان سعودي است؟ امام: تنها مرجع استناد براي ما، زمان پيغمبر (ص) و زمان امام علي

(ع) است. سؤال: آيا به نظر شما بازگشت به قانون اساسي (1906) (4) يك راه حل معتبر است؟ امام: قوانين اساسي و متمم آن (1324) بشرط آنكه مورد اصلاح قرار گيرد، مي تواند مبناي دولت و حكومتي باشد كه ما توصيه مي كنيم، اين حكومت در خدمت آرمان اسلامي قرار مي گيرد . سؤال: آيا اين قانون اساسي، رژيم سلطنتي را حفظ خواهد كرد؟ و يا حكومت جمهوري را در مدنظر داريد؟ امام: رژيمي كه ما برقرار خواهيم كرد به هيچ وجه رژيم سلطنتي نخواهد بود. اين مطلب خارج از موضوع است و مطرح نيست. سؤال: به سلطنت رسيدن پسر شاه فعلي براي شما قابل قبول خواهد بود؟ امام: ما مخالف پدر شاه بوديم و مخالف شاه فعلي و مخالف همه سلسله اش هستيم، زيرا مردم ايران آن را نمي خواهند. سؤال: آيا خود شما در نظر داريد كه در رأس آن قرار گيرد؟ امام: شخصا نه. نه سن من، و نه موقع و نه مقام من و نه ميل و رغبت من، متوجه چنين امري نيست. اگر موقعيت پيش آيد ما در ميان كساني كه در جريان مفاهيم و فكر اسلامي مربوط به حكومت هستند، شخصي و يا اشخاصي را كه مستعد تعهد چنين امري باشند، انتخاب خواهيم كرد . سؤال: شما همواره در مقابل درخواستهاي مطبوعات بين المللي سكوت را حفظ كرده ايد، چرا؟ امام: مطبوعات بين المللي بيشتر به دبدبه و كبكبه... و طمطراق و تشريفات رسمي توجه دارند . تخت جمشيد، تاجگذاري شاه و... يا در حد اعلا توجهشان معطوف به قيمت نفت است، نه به بدبختيهاي مردم ايران و يا

فشاري كه تحمل مي كنند. ظاهرا شاه هر سال صد ميليون دلار براي تبليغاتش در خارج پول خرج مي كند. از اين جهت من در طول پانزده سال گذشته خصوصا حرفهاي خود را خطاب به مردم ايران زده ام و همين كار را ادامه خواهم داد. سؤال: آيا سياست موافق شاه در قبال اسرائيل، يكي از دلايل مخالفت شما با رژيم است؟ امام: آري. زيرا اسرائيل سرزمين يك قوم مسلمان را اشغال كرده، جنايات بيشماري مرتكب شده است. عمل شاه در حفظ روابط سياسي با اسرائيل و دادن كمك اقتصادي به وي برخلاف مصالح و منافع اسلام و مسلمانهاست. سؤال: آيا آرزومند آن هستيد كه ايران عليه اسرائيل در جرگه كشورهاي عربي وارد شود؟ امام: من همواره مصرا خواسته ام كه مسلمانان سراسر جهان متحد شوند و بر ضد دشمنانشان از جمله اسرائيل مبارزه كنند. متأسفانه دعوتهاي مرا رژيمهاي مختلفي كه در كشورهاي مسلمان بر سر كار آمده اند نشنيدند. من اميدوارم كه بالاخره اين دعوتها شنيده شود. من در اين راه پايداري خواهم كرد. سؤال: آخرين رشته و عمليات نظامي اسرائيل منجر به اشغال يك سرزمين عربي ديگر يعني جنوب لبنان شده است كه مردمانش شيعه اند. در اين باره چه فكر مي كنيد؟ امام: مردم جنوب لبنان بايد به هر وسيله اي كه شده به خانه هاي خود باز گردند و وظيفه دارند كه براي باز پس گرفتن سرزمين خود مبارزه كنند، پيش از آنكه اسرائيليها مردم خودشان را در آنجا مستقر سازند. شخص من از مردم ايران و شيعيان جهان درخواست كرده ام كه به كمك برادران خود، در جنوب لبنان بشتابند،

اين دعوت نتايجي داشته است. اما تنها حكومتها هستند كه با توجه به احتياجات اين مردم، وسايل لازم را در اختيار دارند. تنها حكومتها هستند كه امكان دارند به اسرائيل فشار بياورند كه مجبور به تخليه اين سرزمين بشود. سؤال: يك دسته از سربازان ايراني جزء نيروهاي ملل متحد در جنوب لبنانند، فكر مي كنيد كه اين كمك مثبت است؟ امام: ما رژيم ايران را تجربه كرديم. هيچ دليلي وجود ندارد كه بتوان باور كرد كه اين رژيم كه همواره به ضرر اعراب و به اسرائيل كمك كرده است، اين بار در خدمت يك آرمان مقدس عمل كند. به اعتقاد من كار ايران بيشتر به اين جهت است كه مانع از اظهار عقيده دشمنان اسرائيل بشود. سؤال: موقع و موضع شما در قبال آمريكا چيست؟ امام: در طي بيانيه ها و اعلاميه هاي پانزده سال اخير، چندين بار موضع و موقع خودم را در قبال آمريكا و قدرتهاي بزرگ ديگري كه از ثروتهاي ممالك فقير بهره برداري مي كنند، بيان كرده ام. آمريكا عمال خود را در اين ممالك تحميل و بعد خشونتي را كه بر مردم تحميل مي شود تأييد مي كند. آمريكا كه منشأ كودتاي (1332) (5) و بازگشت و حفظ شاه بر سر قدرت است، سياست خود را تغيير نداده است، تا وقتي كه وضع بدين منوال است، موضع و موقع من در قبال آمريكا همچنان تغييرناپذير خواهد ماند. سؤال: آيا مثل برخي فكر مي كنيد كه آمريكا مي خواهد يك رژيم آزادمنش ليبرال در ايران مستقر سازد؟ امام: يعني اعلاميه راجع به احترام و رعايت حقوق بشر؟ اين مطلب چيزي جز

حرف نيست. حرف ! و من بدان باور ندارم. كافي است كه ملاحظه بكنيد كارتر رئيس جمهور آمريكا در جريان ديدارش در تهران پشتيباني خود را از شاه تجديد كرد و علاوه بر آن، عملا اين پشتيباني مورد تكذيب قرار نگرفت. به هر حال، ما هيچ گاه رژيمي را با سيما و صورتي ليبرال و آزادمنش و مضمون و محتواي ديكتاتوري و استبدادي قبول نخواهيم كرد. سؤال: در مقابل اتحاد شوروي كه همسايه بزرگ ايران است، موضع و موقع شما چيست؟ امام: همان موضع و موقعي كه در قبال آمريكاست. ابرقدرتها مردم ما را استثمار كردند. من فرقي ميان آنها و حتي بين آنها و انگليس هم نمي بينم. هنگامي كه ايران واقعا مستقل گرديد، در آن صورت مي تواند روابط سالمي با تمامي ممالك عالم برقرار سازد. سؤال: آيا فكر مي كنيد كه رژيم شاه قادر است كه آزادمنشي پيشه كند؟ امام: هرگز. حتي اصول دموكراسي و آزادي در تضاد بنيادي با اين رژيم و با وجود خود شاه هستند. لذا هيچ مصالحه ممكني با وي وجود ندارد. جنايات وي بيشمار است. نخستين كار يك رژيم آزاد آن خواهد بود كه محاكمه شاه را ترتيب دهد، بر اساس اين امر كه او ثروتهاي مملكت را جمع كرده و آنها را به بانكهاي خارجي منتقل ساخته است. بايد كه او... در خصوص جناياتي كه مرتكب شده است جواب دهد. آزادسازي واقعي تا هنگامي كه شاه بر اريكه قدرت است امكانپذير نخواهد بود. پي نوشتها 1 مقدمه از لوسين ژرژ، خبرنگار روزنامه «لوموند» كه پس از مدتها پافشاري، بالاخره توانست موافقت امام خميني را براي مصاحبه

جلب نمايد. 2 جنبش ايران در حال حاضر اسلامي است و گروههاي چپ و چپ افراطي در آن شركت ندارند (خبرنگار) . 4 آيت الله عنواني مذهبي است كه در ايران به كار مي رود و به معناي نمونه و نشانه خداوند است. (خبرنگار) 5 يعني شيعه، مطلبي كه در خصوص مسلمانان سني صادق نيست. (خبرنگار) 6 مطابق سنت اسلامي در روز چهلم درگذشت، مراسم فاتحه برگزار مي شود. (خبرنگار) 7 مشروطه ليبرال (آزادمنش) كه تحت تأثير اروپا خصوصا فرانسه، در ايران استقرار يافت . (خبرنگار) 8 نوزده اوت 1953، كودتا عليه مصدق. (خبرنگار) منابع مقاله:

طليعه انقلاب اسلامي، مركز نشر دانشگاهي ؛

صاحب اختيار جديد چه جوابي داريد؟ آيا اين موضوع شما را ناراحت مي كند و يا اينكه بي تفاوت هستيد؟ امام: از يك طرف ناراحت مي شوم و متأسفم براي اينكه نادرست و غير انساني است كه مرا ديكتاتور بنامند. از طرف ديگر برايم مهم نيست، براي اينكه مي دانم بعضي از بديها جزء رفتار انسان هستند و از طرف دشمنان ما مي آيند. با راهي كه انتخاب كرديم، راهي كه مخالف ابرقدرتها است، طبيعي است كه نوكران اجنبي مرا با نيش زهرآگين نيش بزنند و هر گونه اتهام و دروغ را به من بچسبانند. توقعي غير از اين نيست. كشورهايي كه عادت به غارت و خوردن ما دارند. ساكت و راحت بنشينند؟ ! و يا مزدوران شاه چيزهاي زيادي مي گويند، مثلا اينكه خميني دستور بريدن پستان زنان را داده. شما كه در اينجا هستيد بگوييد آيا شما ديده ايد كه خميني، چنين جنايت وحشتناكي كه بريدن سينه زنان باشد مرتكب شده باشد؟ سؤال: نه هيچ چنين چيزي نيست امام. ولي شما مردم را مي ترسانيد و همچنين جمعيتي كه با شما هستند آدم را مي ترسانند، ولي شما چه احساسي داريد زماني كه اين فريادها را شب و روز مي شنويد و مي دانيد كه آنها اينجا ساعتها در انتظار سر پا ايستاده اند و در حالي كه در زير دست و پا له و لورده مي شوند و رنج مي كشند كه حتي براي يك لحظه شما را ببينند و ابراز احساسات كنند؟ امام: مرا بسيار خوشحال مي كند. خوشحال مي شوم وقتي كه آنها را مي بينم و فرياد آنها را

مي شنوم، براي اينكه همانهايي هستند كه قيام كردند براي اينكه دشمنان داخلي و خارجي را بيرون بريزند. به خاطر اينكه ابراز احساسات آنها ادامه فريادي است كه با آن يك غاصب را بيرون انداختند، و اين خوب است كه جوشش ادامه يابد. دشمنان هنوز از بين نرفته اند و تا مملكتمان آرام نگيرد، بايد آماده بمانند. آماده حركت و حمله از نو را داشته باشند و به علاوه اين عشق آنان است، عشقي الهام گرفته از معرفت آنها. نمي توان خوشحال نبود . سؤال: عشق است يا فناتيسم است امام؟ به نظرم مي رسد كه فناتيسم است و فناتيسمي خطرناكتر از فاشيسم. در حقيقت عده زيادي هستند كه تهديد فاشيسم را در ايران مي بينند و يا حتي عقيده دارند كه در ايران فاشيسم حاكم است. امام: نه، به فاشيسم ربطي ندارد. به فناتيسم ربطي ندارد من تكرار مي كنم كه ملت فرياد مي كشد به خاطر اينكه به من محبت دارند و مرا دوست دارند، به خاطر اينكه ملت حس مي كنند من خوبي آنها را مي خواهم و براي خوبي آنها كار مي كنم، چون فرامين اسلام را عمل مي كنم . اسلام عدالت است. در اسلام، ديكتاتوري بزرگترين گناه است. فاشيسم و اسلام دو تضاد غير قابل سازش اند. فاشيسم در غرب در پيش شما تحقق مي يابد، نه در بين مردمي با فرهنگ اسلامي . سؤال: شايد يكديگر را در مورد مفهوم كلمه فاشيسم نفهميده ايم امام. من از فاشيسم به عنوان يك پديده توده اي صحبت مي كنم. همان طوري كه ما در ايتاليا داشتيم، وقتي كه مردم براي

موسوليني ابراز احساسات مي كردند، همانطوري كه براي شما مي كنند، و از او اطاعت مي كردند، همان طوري كه از شما اطاعت مي كنند. امام: نه، به خاطر اينكه توده ما يك توده مسلمان است و از طرف روحانيون تربيت شده، يعني از طرف مرداني كه معنويت را تبليغ مي كنند. امكان فاشيسم در اينجا زماني است كه شاه برگردد، آن هم چيزي است بعيد. يا اينكه اگر كمونيسم بيايد، آري آن چيزي كه شما مي گوييد امكان تحقق دارد، فقط اگر كمونيسم بيايد. اين فريادها براي من معني عشق به آزادي و دموكراسي است. سؤال: امام، پس از آزادي و دموكراسي صحبت كنيم و اين طور شروع كنيم: در يكي از نطقها، شما در قم گفته ايد كه دولت جديد اسلامي آزاديهاي عقيده و بيان را براي همه از جمله كمونيستها و اقليتها تضمين مي كند. ولي اين قول عملي نشده و اكنون شما كمونيستها را فرزندان شيطان و رهبران اقليتي كه اكنون شورش كرده اند را مفسدين في الارض مي ناميد؟ امام: شما اول صحه بر چيزي مي گذاريد و بعد توقع داريد كه من اظهارات شما را تشريح و تأييد كنم. حتي توقع داريد به توطئه گراني كه مي خواهند مملكت را به هرج و مرج و فساد بكشانند، آزادي عمل بدهم. درست مثل اينكه آزادي عقيده و بيان، آزادي توطئه و فساد باشد بنابراين جواب مي دهم، بيش از پنج ماه تحمل كردم، آنهايي را كه مثل ما فكر نمي كردند تحمل كرديم و آنها آزاد بودند. مطلقا آزاد بودند كه هر كاري كه مي خواهند انجام دهند و از

آزاديهايي كه به آنها داده ايم بهره مند شوند. حتي به وسيله آقاي بني صدر كه در اينجا هستند، كمونيستها را دعوت به بحث كرديم ولي در عوض آنها خرمنها را آتش زدند، صندوقهاي آراء را آتش زدند و با اسلحه و تفنگ در مقابل پيشنهاد ما عكس العمل نشان دادند. در حقيقت آنها بودند كه مسئله كردها را پيش كشيدند. اين طور فهميديم كه آنها از صبر و بردباري ما سوء استفاده مي كنند براي خرابكاري و ديديم كه آزادي را نمي خواهند. اما اجازه خرابكاري و توطئه را مي خواهند. و ما تصميم گرفتيم كه از آن ممانعت كنيم و زماني كه كشف كرديم كه از رژيم گذشته و از نيروهاي خارجي الهام مي گيرند و هدف آنها تخريب ماست با توطئه هاي متفاوت و طرق مختلف، آنها را ساكت كرديم تا از مصائب ديگري پيشگيري كنيم. سؤال: روزنامه هاي مخالف را مي بنديد. براي مثال در آن نطق شما در قم، معني مدرن بودن اين است كه افراد آگاهي ساخته شوند كه حق انتخاب و انتقاد كردن را داشته باشند، ولي روزنامه آيندگان كه يك روزنامه ليبرال است بسته شد و تمام روزنامه هاي چپ هم. امام: روزنامه آيندگان جزء همان توطئه گراني بود كه صحبتش شد. گويا با صهيونيستها رابطه داشت، از آنها الهام مي گرفت. در جهت ضربه زدن به ملت و مملكت، به همين ترتيب ساير روزنامه هايي كه دادستاني كل انقلاب تشخيص داده كه خرابكارند و آنها را بست. روزنامه هايي كه با موضعگيري و مخالفت دروغين، هدفشان برگرداندن رژيم سابق و خدمت به اجنبي بود، آنها را

ساكت كرديم به خاطر اينكه بدانيم چه كساني هستند و چه اهدافي دارند و اين ضد آزادي نيست، همه جا اين كار را مي كنند. سؤال: نه امام. در هر صورت چطور مي توان آنهايي را كه ضد شاه مبارزه كردند و از طرف او تحت تعقيب و دستگير و شكنجه شده اند هواداران شاه خواند؟ چطور مي توان فضا و حق وجود به چپي كه اين همه مبارزه كرده و رنج كشيده، نداد؟ امام: هيچ كدام از آنها مبارزه و رنج نكشيدند، حتي آنها به خاطر اهداف خودشان از رنج خلق ما بهره برداري مي كردند. شما خوب اطلاع نداريد. اكثر چپها كه منظور شماست، در زمان رژيم شاهنشاهي در خارج از كشور بودند و بازگشتند فقط بعد از اينكه مردم شاه را بيرون انداختند. درست است يك گروه از اينها در اينجا بود كه در مخفيگاهها و در خانه هايشان بودند. فقط زماني خارج شدند كه از خوني كه ملت داده استفاده كنند. ولي تاكنون اتفاقي نيفتاده كه آزاديهاي آنها را محدود كرده باشد. سؤال: معذرت مي خواهم امام، مي خواهم مطمئن شوم: شما مي گوييد كه چپيها هيچ سهمي را در بيرون كردن شاه نداشتند؟ حتي آن چپي كه زنداني شده و شكنجه شده و كشته شده؟ و نه مرده ها و زنده ها؟ چپيها به حساب نمي آيند؟ امام: هيچ سهمي نداشته اند، در هيچ جهتي در خدمت انقلاب نبودند. بله چندتايي مبارزه كردند، البته براي اهداف خودشان و بس و در پيروزي انقلاب وزنه اي نبودند، كمكي به اين انقلاب نكردند، هيچ رابطه اي با جنبش ما نداشتند و هيچ

تأثيري بر انقلاب نداشتند. نه، چپيها هيچ وقت با ما همكاري نكرده اند. چوب لاي چرخهاي ما گذاشتند و بس. در زمان رژيم شاه ضد ما بودند همان طوري كه هم اكنون هستند و حتي به حدي بود كه خصومت آنها نسبت به ما بيشتر از خصومت شاه به ما بود، عميقتر بود. نهضت ما يك جنبش اسلامي بود و چپيها هميشه ضد آن بوده اند و اتفاقي نيست كه توطئه كنوني از طرف آنان است و اين نقطه نظر من است كه اين مربوط به يك چپ واقعي نيست، بلكه به يك چپ مصنوعي است كه خواست آمريكاست. سؤال: آيا چپ ساخت آمريكاست امام؟ امام: بله، زاده شده و پشتيباني شده آمريكايي هاست كه به ما اتهام بزنند و خرابكاري كنند و ما را منهدم سازند. سؤال: بنابراين وقتي كه شما از مردم صحبت مي كنيد، منظور شما به مردمي است كه انحصارا به نهضت اسلامي وابستگي دارند، ولي به نظر حضرتعالي اين مردمي كه هزاران كشته داده اند، دهها هزار كشته داده اند، براي آزادي بود يا براي اسلام؟ امام: براي اسلام بود. مردم براي اسلام مبارزه كردند چون اسلام همه چيز است. بله اسلام حتي آن چيزي كه در دنياي شما به آن آزادي و دموكراسي مي گويند هم هست، بله، اسلام شامل همه چيز است، اسلام فراگير همه چيز است، اسلام همه چيز است. سؤال: پس بايد سؤال كنم كه منظور شما از آزادي چيست؟ امام: آزادي... تعريف اين كلمه ساده نيست. مي توانيم بگوييم كه آزادي بدين معني است كه بتوان عقيده و افكار خود را انتخاب كرد و هر

گونه كه انسان خواست، فكر كند بدون اينكه اجباري در كار باشد، بدون اينكه اجباري داشته باشد كه به عقيده اي ديگر غير از عقيده خود عقيده داشته باشد. در انتخاب محل سكونت و انتخاب شغل و پيشه آزاد و مختار باشد. سؤال: مي فهمم... پس فكر كردن و نه بيان كردن و عمل كردن به آنچه انسان فكر مي كند. منظورتان از دموكراسي چيست؟ اين سؤال را با كنجكاوي بخصوصي مي كنم به خاطر اينكه در رفراندوم. شما عنوان جمهوري دموكراتيك اسلامي را منع كرديد كلمه دموكراتيك را حذف كرديد و گفتيد نه يك كلمه كم و نه يك كلمه زياد، نتيجه اين بود كه توده كه به شما اعتقاد دارد كلمه دموكراسي را مثل اينكه كلمه فحش باشد تلقي مي كند. چه چيزي است در اين كلمه كه خوب نيست و براي ما غربيها اين همه قشنگ است؟ امام: اولا كلمه اسلام احتياج به صفتي مثل صفت دموكراتيك ندارد، به خاطر اينكه اسلام همه چيز است، اسلام همه معنايي را در بر دارد. براي ما تأسف آور است كلمه ديگري را در كنار كلمه اسلام بگذاريم چونكه اسلام كامل است. اگر اسلام را مي خواهيم چه لزومي دارد كه مشخص كنيم كه دموكراسي را مي خواهيم؟ درست مثل اين مي ماند كه بگوييم كه اسلام را مي خواهيم و بايستي به خداوند اعتقاد داشت. ثانيا اين دموكراسي كه براي شما اين قدر عزيز است و براي شما اين قدر با ارزش است، يك معني و تعريف دقيقي ندارد. دموكراسي ارسطو يك چيز است و دموكراسي شورويها يك چيز ديگر و دموكراسي سرمايه داران

يك چيز ديگر. پس نمي توانيم به خود اجازه دهيم كه يك مفهوم چند پهلو را وارد قانون اساسي خود كنيم. حال با مثالي تاريخي مفهوم دموكراسي را كه من مي فهمم برايتان مي گويم: زماني كه علي جانشين پيامبر و رهبر دولت اسلامي شد و حكومت او از عربستان تا مصر و قسمت اعظم آسيا و حتي اروپا گسترش يافته بود و بر اين كنفدراسيون حكومت مي راند، براي او اتفاقي افتاد كه با يك يهودي اختلاف پيدا كند و يهودي از او پيش قاضي شكايت كرد، علي از طرف قاضي احضار شد. وقتي كه قاضي ديد كه علي وارد مي شود، به حالت احترام از جا برخاست، ولي علي با عصبانيت به قاضي گفت چرا وقتي كه من وارد مي شوم احترام مي كني و وقتي آن يهودي آمد احترام نكردي؟ قاضي بايد با طرفين مخاصمه به يك شيوه رفتار كند و بعد علي حكم محكوميت خويش را قبول مي كند. من از شما كه سفرها كرده ايد و هر نوع رژيمي و همچنين تاريخ را مي شناسيد، مي پرسم، مثال بهتري از اين براي بيان دموكراسي سراغ داريد؟ سؤال: دموكراسي مفهومي خيلي بيش از اين دارد. خيلي از ايرانياني كه مثل ما خارجيها نمي فهمند و يا درك نمي كنند، مي خواهند بدانند جمهوري اسلامي شما به كدام سو مي رود؟ امام: اگر شما خارجيها نمي فهميد، اين موضوع به شما ربطي ندارد. انتخاب ما هيچ ربطي به شما ندارد. اگر بعضي از ايرانيها اين موضوع را نمي فهمند، اين بدين معني است كه اسلام را درك نكرده اند. سؤال: ولي امام،

همان بعضي از ايرانيان، امروز استبدادي را كه از طرف روحانيت اعمال مي شود حس مي كنند. در تدوين قانون اساسي جديد در مجلس خبرگان در اصل پنجم، قانوني را گذرانيده اند كه بر اساس آن رئيس كشور بايد بالاترين مرجع مذهبي باشد، يعني خود شما، و تصميمات نهايي به دست كساني است كه قرآن را خوب بدانند، يعني، روحانيون. اين بدين معني نيست كه طبق قانون اساسي سياست در دست روحانيون باقي خواهد ماند؟ امام: اين قانون اساسي كه مي بايست توسط ملت تصويب شود، ابدا با دموكراسي تناقض ندارد براي اينكه ملت روحانيت را دوست دارد، به روحانيون اعتماد دارد و مي خواهد كه رهبريش به دست روحانيون باشد. پس درست است كه مرجع نظارت داشته باشد بر اعمال نخست وزير و يا رياست جمهوري، براي اينكه جلوگيري كنند از اشتباهات و يا اينكه برخلاف قانون كه قرآن است. در هر حال بالاترين مرجع مذهبي، و يا يك گروه از نماينده روحانيون مثلا پنج نفر فقيه كه قادر باشند عدالت اسلامي را پياده كنند. سؤال: پس حالا از عدالتي كه توسط روحانيون دارد پياده مي شود صحبت كنيم. از پانصد نفري كه بعد از پيروزي انقلاب در ايران اعدام شده اند، صحبت كنيم. شما تأييد مي كنيد طرز كار اين دادگاهها را، نه وكيل مدافع در آن هست و نه مي شود تقاضاي فرجام كرد؟ امام: مسلما شما غربيها ناديده مي گيريد كه چه كساني بودند اينهايي كه اعدام شده اند و يا تعمدا آنها را ناديده مي گيريد. اينها كساني بودند كه در خيابانها و ميدانها در كشتار شركت كرده بودند و

يا افرادي بودند كه دستور قتل عام داده بودند و يا اشخاصي بودند كه خانه ها را به آتش كشيده بودند، شكنجه داده بودند، پاها و دستها را در بازجويي اره كرده بودند. يا كساني كه زنده زنده دست و پاي جوانهاي ما را اره مي كردند و يا اينكه بر روي تاوه سرخ مي كردند. با اينها چه كاري مي توانستيم بكنيم؟ آنها را مي بخشيديم؟ مي گذاشتيم بروند؟ اجازه دفاع كردن از خود و جواب به اتهامات را ما به آنها داديم و مي توانستند هر چيزي را كه بخواهند بگويند. ولي وقتي گناه آنها ثابت شد، چه نيازي بود و اصلا چه نيازي هست به اينكه فرجام بخواهند؟ اگر مي خواهيد برعكسش را بنويسيد، قلم در دست شما است. و در هر حال ملت من برايش اين سؤالات مطرح نيست و اضافه مي كنم كه اگر ما اين اعدامها را نمي كرديم، «انتقام مردمي» ابعاد وسيعي به خود مي گرفت و قابل كنترل هم نبود و حتي تمام كارگزاران رژيم گذشته كشته مي شدند، پس بدين ترتيب پانصد نفر كشته نمي شدند بلكه هزاران نفر كشته مي شدند. سؤال: موافقم، ولي منظورم الزاما شكنجه گران و جلادان ساواك نبود، منظورم بيشتر به اعدام شدگاني است كه اصلا ربطي به رژيم سابق نداشتند و منظورم اشخاصي هستند كه هنوز هم اين روزها اعدام مي شوند براي زنا، فحشا و يا لواط... به نظر شما اين عدالت است كه فاحشه بدبختي و يا زني كه به شوهرش خيانت مي كند و يا مردي كه مرد ديگري را دوست دارد، اعدام شود؟ امام: اگر يك

انگشت شما قانقاريا گرفت، چكار مي بايست كرد؟ مي گذاريد كه مرض به تمام دست و بعد به تمام بدن سرايت كند و يا اينكه انگشت را قطع مي كنيد؟ چيزهايي كه فساد ايجاد مي كند و در ميان ملتي، بايد ريشه كن شود. همانند علف هرزه هاي يك مزرعه گندم . من مي دانم جوامعي هستند كه به زنانشان اجازه مي دهند كه براي لذت و شهوتراني خود را در اختيار مرداني قرار دهند كه شوهرانشان نيستند و مرداني كه خود را در اختيار مردان ديگر مي گذارند. ولي بايد بدانيد در جامعه اي كه ما مي خواهيم بسازيم، اين اجازه نيست . در جامعه اسلامي، ما مي خواهيم سياستي را پيش گيريم كه جامعه را پاك كند و براي تحقق اين موضوع، مجازات آنهايي كه فساد را اشاعه مي دهند و جوانان ما را فاسد مي كنند لازم است، حال چه شماها خوشتان بيايد و يا خوشتان نيايد. ما نمي توانيم تحمل كنيم كه فاسدان فسادشان را اشاعه دهند. بگذريم، مگر شما غربيها همين كار را نمي كنيد؟ وقتي كه يك دزد، دزدي مي كند او را به زندان نمي اندازيد؟ در خيلي از ممالك، مگر قاتلين را اعدام نمي كنند؟ اين كار را مي كنيد براي اينكه اگر آزاد و يا زنده بمانند سايرين را آلوده مي كنند و لكه بدكاري را توسعه مي دهند. آيا اين طور نيست؟ بله بدكاران را بايد حذف كرد، بايد ريشه كن كرد. مثل علفهاي هرزه و فقط با از ريشه درآوردن آنها كشور تصفيه خواهد شد. سؤال: امام، چطور امكان دارد يك شكنجه گر يا

حيوان وحشي ساواكي را با يك فرد عادي كه مي خواهد آزادانه تمايلات جنسي خود را برآورده كند مقايسه كرد؟ مثلا آن جواني كه ديروز به خاطر لواط اعدام شد؟ امام: فساد، فساد است. لازم است كه فساد حذف شود. سؤال: مثالي ديگر، زن هيجده ساله آبستني كه چند هفته قبل به خاطر زنا در بهشهر اعدام شد...؟ امام: آبستن؟ دروغي است. دروغي است همانند اينكه مي گويند سينه زنان را مي برند. در اسلام چنين وقايعي اتفاق نمي افتد، زن آبستن را اعدام نمي كنند. سؤال: دروغ نيست امام. تمام روزنامه هاي ايران درباره آن نوشتند و همچنين در تلويزيون ميزگردي تشكيل شد، براي اينكه به مردي كه با او زنا كرده بود فقط صد ضربه شلاق زده بودند . امام: اگر اين طور است شايد حقش بوده، من چه مي دانم شايد آن زن كار ديگري كرده بوده . از دادگاهي كه آن را محكوم كرده سؤال كنيد. كافي است. از اين مسائل صحبت نكنيم، خسته شده ام. سؤال: پس از كردها حرف بزنيم كه اعدام مي شوند براي اينكه خودمختاري مي خواهند. امام: اين كردها كه اعدام مي شوند، از ملت كرد نيستند، خرابكاراني هستند كه بر ضد ملت و بر ضد انقلاب عمل مي كنند و مانند هماني كه ديروز اعدام شد. او سيزده نفر را كشته بود. من البته ترجيح مي دهم كه هيچ كس اعدام نشود، ولي وقتي يكي مثل اين فرد دستگير مي شود و او را به مجازات مي رسانند موجب خوشحالي است. سؤال: هر كه دستگير مي شود، مانند پنج نفري كه امروز صبح دستگير شدند،

براي اينكه اعلاميه هاي كمونيستها را پخش مي كردند؟ امام: اگر دستگير شده اند دليل بر اين است كه مستحق بوده اند. شايد كمونيستهايي بوده اند در خدمت اجنبي، مثل كمونيستهاي تقلبي كه در جهت منافع آمريكا و براي شاه عمل مي كنند . كافي است: گفتم كافي است صحبت كردن در مورد اين مسائل. سؤال: بسيار خوب از شاه صحبت كنيم. امام، آيا شما دستور داده ايد كه شاه را در خارج بكشند؟ يا شما گفته ايد كه هر كس اين كار را بكند يك قهرمان به حساب مي آيد و اگر در عمليات كشته شود به بهشت خواهد رفت؟ امام: نه من نگفته ام، براي اينكه من مي خواهم كه او را به ايران بياورند و محاكمه عمومي كنند، به جهت پنجاه سال جرمهايي كه بر ضد ملت ايران انجام داده، به اضافه جرم خيانت و غارت ثروت. اگر در خارج كشته شود تمام آن پولها به هدر مي رود. در عوض اگر در اينجا محاكمه شود، تمام ثروتهايش را خواهيم گرفت. نه، نه من نمي خواهم كه در خارج كشته شود . من او را زنده همين جا مي خواهم، همين جا و براي همين است كه براي سلامتيش دعا مي كنم . همان طوري كه آيت الله مدرس براي سلامتي رضا پهلوي دعا مي كرد، پدر همين پهلوي كه او هم به خارج فرار كرده بود و با خود ثروت كلاني را برد و معلوم است كه كمتر از پسرش به بيرون برده بود. سؤال: ولي اگر او پولها را پس بدهد از تعقيبش دست خواهيد كشيد؟ امام: از نظر آن

پولها اگر واقعا پس بدهد. بلي. از اين جهت ديگر حسابي نخواهيم داشت . ولي در عوض براي خيانت به كشورش و به اسلام خير، خير. چگونه مي شود از كشتار 15 خرداد، كشتار 16 سال قبل و كشتار «جمعه سياه» يك سال پيش چشم پوشي كرد؟ چگونه مي توان براي تمام شهيدان كه در پشت سرش گذاشت و رفت او را بخشيد؟ اگر تمام شهيدان زنده شوند، شايد من بتوانم او را ببخشم و راضي شوم به اينكه تمام ثروتي را كه او و فاميلش از ملت دزديده اند پس بگيرم. سؤال: دستور اينكه شاه را توسط عمليات كماندويي و يا چيزي شبيه عملياتي كه باعث دستگيري آيشمن در آرژانتين شد، به ايران باز گردانند، آيا فقط در مورد او اجرا خواهد شد و يا اينكه افراد خانواده اش را هم شامل مي شود؟ امام: هر كدام كه جرمي مرتكب شده باشند، گناهكار است. اگر اعضايي از فاميلش در هيچ جرمي شركت نكرده دليلي نمي بينم براي محكوميتشان، وابستگي به خانواده شاه كه جنايت محسوب نمي شود. مثلا پسرش رضا فكر نمي كنم كه خود را آلوده جنايت كرده باشد. بنابراين ضديتي با او ندارم و مي تواند به ايران باز گردد هر وقت كه مي خواهد و مثل يك ايراني معمولي زندگي كند، اگر مي خواهد بيايد. سؤال: من مي گويم كه هرگز نمي آيد. و اما فرح ديبا؟ امام: براي او دادگاه تصميم خواهد گرفت. سؤال: و اشرف؟ امام: اشرف خواهر دوقلوي شاه، درست مثل او جنايتكار است و براي جناياتي كه انجام داده بايد محاكمه شود و مثل شاه محكوم شود.

سؤال: نخست وزير سابق، بختيار چطور؟ بختيار مي گويد كه بر سر جايش باز خواهد گشت و مي گويد كه دولتش را آماده كرده است كه به جاي اين دولت بنشاند. امام: اگر بختيار بايد اعدام شود يا نه، هنوز اين را نمي دانم ولي مي دانم كه بايد محاكمه شود. كه برگردد، بر گردد. حتي با دولت جديدش اگر مي خواهد برگردد، برگردد. حتي اگر دوست دارد، دست در دست شاه برگردد. بدين نحو همه با هم به دادگاه انقلاب فرستاده مي شوند . بلي بايد بگويم كه خوشحال مي شوم كه ببينم بختيار با شاه با هم دست در دست هم بر مي گردند . منتظر آنها هستم. سؤال: پس امام خميني، بختيار هم بايد محكوم به مرگ شود. حالا مي توانم بپرسم آيا هرگز كسي را بخشيده ايد؟ آيا گاهي ترحم كرده ايد؟ و آيا گاهي گريه كرده ايد؟ امام: فكر مي كنيد من يك بشر نيستم. بله، گريه مي كنم، مي خندم، رنج مي برم و اما در مورد اينكه كسي را بخشيده ام يا نه؟ بايد بگويم اكثر آنهايي را كه در گذشته بد كرده اند بخشيده ام. عفو عمومي داده ام براي پليس، ژاندارمها و خيلي از مردم ديگر به شرطي كه شكنجه نداده باشند و جرمهاي سنگين نداشته باشند. هم اكنون حتي براي كردهاي شورشي عفو عمومي صادر كرده ام و با اين عمل فكر كنم شفقت و ترحم را نشان داده باشم. ولي براي كساني كه در بالا گفتم هيچ بخششي نيست، هيچ ترحمي نيست. سؤال: خواهش مي كنم امام، بايد هنوز از شما سؤالات زيادي بكنم.

مثلا از اين چادر كه بر من پوشانده اند تا به خدمت شما برسم و شما به زور بر زنان مي پوشانيد. به من بگوييد چرا زنان را مجبور مي كنيد كه خود را مخفي كنند در زير پوششي كه پوشيدن آن مشكل و بيهوده است؟ كه با آن نه مي شود كار كرد، و نه مي شود حركت كرد، در حالي كه همان زنان نشان داده اند كه مثل مردانند مثل مردان مبارزه كردند، زندان كشيدند، شكنجه ديدند و مثل مردان انقلاب كردند. امام: زناني كه انقلاب كرده اند، زناني هستند كه پوشش اسلامي داشته اند و يا دارند، نه زنان شيك پوش بزك كرده مثل شما، اينور و آنور مي روند بدون پوشش و يك دوجين مرد را دنبال خود مي كشند. عروسكاني كه بزك مي كنند و به خيابانها مي آيند و سر و سينه و موي و فرم بدن خود را نشان مي دهند، بر ضد شاه قيام نكردند، هيچ كار مفيدي انجام ندادند، نمي دانند خود را چگونه مفيد قرار دهند. نه به صورت اجتماعي، نه به صورت سياسي و نه حتي به صورت حرفه اي و تخصصي و اين بدين دليل است كه خود را به نمايش مي گذارند، براي مردان حواس پرتي مي آورد و آزارشان مي دهد. همچنين باعث حواس پرتي ساير زنان و آزار و حسرت آنان مي شود. سؤال: صحيح نيست امام. در هر حال منظورم فقط يك پوشش نيست بلكه چيزي است كه باعث عقب افتادن زنان از انقلاب مي شود. همين كه زنان نمي توانند در دانشگاه با مردان تحصيل كنند و نه

با مردان مي توانند كار كنند، نه اينكه در دريا و استخر با مردان شنا كنند و بايد جداگانه با چادر شيرجه بروند. راستي با چادر چگونه مي شود شنا كرد؟ امام: تمام اين مسائل ربطي به شما ندارد. رسوم و آداب ما به شما مربوط نيست. اگر پوشش اسلامي را دوست نداريد، مجبور نيستيد بپوشيد. براي اينكه پوشش اسلامي براي زنان جوان و حسابي است. سؤال: متشكرم. حالا كه به من مي گوييد، زود برش مي دارم. ولي به من بگوييد زني مثل من كه هميشه بين مردان زندگي كرده و مو و سينه و گوشهاي خود را نشان مي داده و در جبهه جنگ با سربازان خوابيده، آيا به نظر شما يك زن بي اخلاق و يا پيرزني ناحسابي هستم؟ امام: اين را وجدان شما مي داند. من احوالات شخصي را قضاوت نمي كنم. نمي توانم بدانم كه زندگي شما اخلاقي بوده يا غير اخلاقي و يا چگونه با سربازان به سر برده ايد. اين چيزهايي را كه گفتم در زندگي طولانيم به اين تجربه رسيده ام. اگر پوشش نباشد، زنان نمي توانند به نحو مفيد و سالمي كار كنند و نه حتي مردان، قوانين ما قوانين با ارزشي هستند. سؤال: حتي قوانيني كه به يك مرد اجازه ازدواج با چهار زن را مي دهد؟ امام: قانون اينكه يك مرد بتواند با چهار زن ازدواج كند قانوني است خيلي مترقي و براي خوبي زنها نوشته شده است. به خاطر اينكه تعداد زنها از مردان خيلي بيشتر است، مؤنث بيشتر از مذكر متولد مي شود. در جنگها، مردان بيشتر از زنان كشته مي دهند.

يك زن احتياج به يك مرد دارد. پس بايد چه كار كرد كه در اين دنيا زنان بيشتر از مردان هستند؟ آيا شما ترجيح مي دهيد كه زنان اضافي بروند و فاحشه شوند؟ و يا اينكه با يك مرد كه چند زن دارد ازدواج كنند؟ به نظر من صحيح نيست كه زنهاي تنها فاحشه شوند به خاطر اينكه مرد كم است و مي گويم در شرايط مشكلي كه اسلام تحميل مي كند بر مردي كه با دو و يا سه و يا چهار زن رفتار مساوي، محبت مساوي و زمان مساوي داشته باشند، كه البته اين خيلي مشكل است به هر صورت اين قانون بهتر است از قانون ازدواج تنها با يك زن. سؤال: ولي امام، اين قوانين و رسوم مربوط به 1400 سال قبل است. به نظر شما فكر نمي كنيد كه دنيا پيشرفت كرده است. شما حتي ممنوع كردن موزيك و الكل را در رابطه با احترام با آن قوانين ممنوع كرده ايد. برايم توضيح دهيد چرا يك ليوان شراب و يا آبجو وقتي كه كسي تشنه و يا همراه غذا مي خورد گناه است؟ چرا گوش دادن به موزيك گناه است؟ كشيشهاي ما مشروب مي خورند و آواز مي خوانند، حتي پاپ. اين بدين معني است كه پاپ هم گناهكار است؟ امام: آداب و رسوم كشيشهاي شما به ما ربطي ندارد. اسلام مشروبات الكلي را حرام كرده است. به طور مطلق ممنوع مي كند به خاطر اينكه بر فكر اثر مي گذارند و جلوگيري مي كنند از اينكه يك انسان بتواند به شيوه سالم فكر بكند. همچنين موزيك كه فكر را كدر

مي كند، منظورم موزيك شماست براي اينكه همراه خودش يك حالت لذت و حالت خلسه مي آورد و همانند مواد مخدر است. معمولا روح را تحريك و تهييج نمي كند، روح را كسل مي كند و جوانهاي ما را مسموم و غافل مي كند و ديگر به فكر كشورشان نيستند. سؤال: همچنين موزيك باخ، بتهوون و وردي؟ امام: اگر مغز و فكر را كسل نكند قدغن نيستند. بعضي از موزيكهاي شما قدغن نيستند، مثلا مارشها و سرودها. ما موزيكي مي خواهيم كه جوانهاي ما را عوض اينكه فلج كند، آنها را به حركت در آورد و آنها را وادار كند به اينكه به مملكت خود بينديشند. آري مارش شما مجاز است. سؤال: امام خميني، بيانات شما و لحن شما هميشه ضد غربي است و هر قضاوتي كه شما مي كنيد به اين نتيجه مي رسد كه شما ما را قهرمان زشتي و انحرافات اخلاقي مي دانيد. با وجود اين غرب شما را در تبعيد قبول كرد و خيلي از مسؤلان مملكتي هم در غرب تحصيل كرده اند . به نظر شما فكر نمي كنيد كه در ما چيزهاي خوبي هم باشد؟ امام: بله، بله چيزهاي خوبي هم هست، ولي وقتي ما مارگزيده هستيم از ريسمان سياه و سفيد هم بايد بترسيم و شما ما را خيلي گزيده ايد و خيلي زياد و براي مدت زيادي هم ما را فقط به صورت يك بازار مصرف ديده ايد و بس، براي ما چيزهاي بد صادر كرديد و بس، چيزهاي خوب مثل پيشرفت مادي را براي خودتان نگه داشتيد. آري، خيلي رنج و بديهاي زيادي از غرب كشيده

ايم و اكنون دلايل بسياري داريم كه از غرب بترسيم. براي همين است كه ما جوانهاي خودمان را از نزديك شدن به غرب و تحت نفوذ قرار گرفتن بيشتر آنان ممانعت مي كنيم. من علاقه ندارم كه جوانان ما بروند و در غرب تحصيل كنند. جايي كه از الكل و موزيك كه مانع فكر كردن مي شود و مواد مخدر و زنان آزاد، به فساد كشيده شوند. بدون اينكه حساب كنيم كه با جوانان ما مثل جوانان خودتان رفتار نمي كنيد، به خاطر اينكه فوري به آنها يك مدرك اهدا مي كنيد، گرچه هم بيسواد باشند. سؤال: درست است امام، ولي هواپيمايي كه با آن شما به مملكت بازگشتيد يك محصول غربي است، تلفني كه شما از قم با ساير جاها ارتباط داريد، همچنين تلويزيون كه شما اغلب به وسيله آن با ملت تان صحبت مي كنيد، همچنين كولر كه در اين گرماي كويري از آن استفاده مي كنيد، همه محصول غربي است. اگر اين طور فاسد و فاسد كننده هستيم پس چرا از اين وسايل استفاده مي كنيد؟ امام: به خاطر اينكه اينها چيزهاي خوب غرب هستند و ترسي نداريم و آنها را مصرف مي كنيم . ما از علم و تكنولوژي شما نمي ترسيم. ما از ايده ها و رسوم شما مي ترسيم. اين بدين معني است كه ما از نظر سياسي و اجتماعي از شما مي ترسيم. ما مي خواهيم كه مملكت مال خودمان باشد. ما مي خواهيم كه در سياست، اقتصاد و در رسوم و امور داخلي ما مداخله نكنيد . و از اين به بعد هر كس بخواهد دخالت كند،

جلوي او مي ايستيم. چه راست و چه چپ، از هر كجا كه باشد. سؤال: امام آخرين سؤال را مي كنم: اين روزها كه در ايران بودم، خيلي ناراضي ديدم، خيلي بي نظمي ديدم. انقلاب همان طوري كه انتظار مي رفت، تا به حال ثمره نداده، كشور در آبهاي تيره مثل يك كشتي در حركت است و افرادي هستند كه آينده تاريكي را براي ايران پيش بيني مي كنند و حتي كساني هستند كه آمادگي شرايط يك جنگ داخلي و حتي يك كودتا را در يك آينده نه چندان نزديك فراهم ديده مي بينند، چه جوابي داريد؟ امام: اين را به شما مي گويم، ما يك كودك ششماهه اي هستيم، از انقلاب ما فقط شش ماه گذشته. انقلابي است كه در كشوري صورت گرفته كه مثل يك مزرعه گندم كه آفت ملخ زده باشد، به بيچارگي كشيده شده. ما در ابتداي راه خود هستيم. از يك كودك ششماهه كه در يك مزرعه آفت زده متولد مي گردد، بعد از 2500 سال برداشت محصول بد و پنجاه سال برداشت محصول سمي چه انتظاري داريد؟ آن گذشته را در چند ماه و يا حتي چند سال نمي شود ترميم كرد، احتياج به زمان داريم، وقت مي خواهيم و بيش از همه از آنهايي كه خودشان را كمونيست و يا دموكرات و غيره مي خوانند، مي خواهيم. آنها هستند كه به ما مهلت نمي دهند، آنها هستند كه به ما حمله مي كنند. جنگ داخلي و كودتا به خاطر اتحاد ملت اتفاق نخواهد افتاد خداحافظ شما انشاءالله. منابع مقاله:

طليعه انقلاب اسلامي، مركز نشر دانشگاهي ؛

فرانسه، كانال 1 سؤال: آيا شما در حكومتي انتقالي با حضور شاه شركت خواهيد كرد؟ به چه شرط؟ امام: با حضور شاه ما در هيچ حكومتي، چه انتقالي و چه غير انتقالي شركت نخواهيم كرد و هيچ شرطي را هم نمي پذيريم. سؤال: آيا از آن بيم نداريد كه با رفتن شاه، بحران سياسي و اقتصادي بدتر شود؟ امام: با بودن شاه بحرانهاي سياسي و اقتصادي وجود دارد، زيرا كه ملت با او همكاري ندارد و اين موجب بحران است. اگر شاه برود بحران رفع مي شود. سؤال: آيا جنبش و نهضت اخير ايران، از طرف يك ايدئولوژي ماركسيستي هدايت و حمايت نشده و يا نمي شود؟ امام: ابدا، نه هدايت شده و نه مي شود و نه خواهد شد. و حمايت آنها مورد قبول كسي نيست . سؤال: آيا حمايت و كمك يك كشور كمونيستي را قبول خواهيد كرد؟ امام: ما مي خواهيم مستقل باشيم و حمايت هيچ كشوري را قبول نخواهيم كرد و تحت الحمايه هيچ كشوري نيستيم. سؤال: آيا اسلام با قوانين بدون انعطافي كه دارد، مي تواند آزادي و پيشرفت اجتماعي را ضمانت نمايد؟ نمونه اي از آن را در كشور ديگري بدهيد. امام: اولا، اسلام قوانين اساسيش انعطاف ندارد و بسياري از قوانينش با نظرهاي خاصي انعطاف دارد و مي تواند همه انحاء دموكراسي را تضمين كند. كشوري كه ما مي خواهيم، كشوري اسلامي به همه معناست و اكنون در خارج نظيرش نيست، ولي در گذشته وجود داشته است. سؤال: نهضت اخير ايران را متهم مي كنند كه ارتجاعي است. نظر شما چيست؟ امام: نهضت اخير براي اين است كه

امور ارتجاعي را رد كند و آن دولت شاه و امثال اوست كه تمام جهات ارتجاع و عقب ماندگي را براي ما به بار آورده و ما مي خواهيم همانا را رفع كنيم. نهضت ما، نهضتي متمدن و پيشرفته است. سؤال: شما خواهان رفتن شاه هستيد، مي توانيد دلايل آن را شرح دهيد؟ آيا آرزوي كشته شدن و از بين رفتن شاه را داريد؟ امام: ما بيش از پانزده سال است كه دلايل محكوميت شاه و لزوم رفتن او را در اعلاميه هاي خود ذكر كرده ايم و الان براي شما برخي دلايل را ذكر مي كنم: بيش از پنجاه سال است كه دولتهاي خارجي پدر شاه و شاه را در ايران بر ما تحميل كرده اند. شاه سابق را به حسب اعتراف انگليسيها، آنان آوردند و بر كشور ما حاكم كردند در راديو دهلي اين مطلب را تصريح نمودند. شاه فعلي در يكي از كتابهايش نوشت: «متفقين كه زمان جنگ به ايران آمدند، مرا به سلطنت انتخاب كرده و صلاح اين ديدند كه من سلطان باشم.» ما پنجاه سال است كه تحت فشار و با اختناق فوق العاده به سر مي بريم، ما نه فرهنگ مستقل داريم و نه لشگر و ارتش مستقل داريم و نه اقتصاد صحيح و سالم داريم و نه جهات سياسي ما صحيح و سالم است. اما فرهنگ ما، فرهنگي است كه با دستور ديگران شاه تحميل كرده است. مدارس ما غالبا به شكل نيمه تعطيل است يا تعطيل و در وقتي هم كه اشتغال داشته باشند، دستور اين است كه اينها را عقب نگه دارند و نگذارند كه رجال

دانشمند در مملكت ما پيدا بشود. تمام مطبوعات ما و كليه وسايلي كه بايد بوسيله آن تبليغ شود در اين پنجاه سال در اختيار شاه بوده است، تمام اشكال آزادي از ملت ما سلب شده است. ما در اين پنجاه سال حتي يك مجلس ملي هم نداشتيم . در زمان رضاشاه با زور او رژيم را تغيير دادند، يعني سلطنت را منتقل كردند. مجلس موسسان كه تأسيس كردند با سرنيزه تأسيس شد و ملت بكلي با آن مخالف بود، لكن سرنيزه نگذاشت كه اين مخالفت را اظهار كنند. بنابراين اصل مجلس موسسان كه در زمان رضاشاه با سرنيزه درست شد غيرقانوني بود. با غير قانوني بودن آن، آمدن رضا شاه و رسيدن به سلطنت غير قانوني بود. با غير قانوني بودن او، سلطنت محمدرضا شاه غير قانوني است. محمد رضا شاه، در تمام جوانب ترقي ملت ما، كارهايي كرده است و نگذاشته كه ملت ما رو به ترقي رود. نگذاشته است فرهنگ ما فرهنگ مترقي باشد. ارتش ما را در تحت نظارت ارتشهاي ديگران قرار داده است. مستشاران آمريكايي هستند كه ارتش ما را اداره مي كنند. اقتصاد ما را بكلي از بين برده است. ايران كه زراعتش از بين رفته و نفتش را هم دارند زياد خرج مي كنند و به ديگران هم زياد مي دهند كه آن هم از بين برود. اگر محمد رضا شاه در سلطنت باقي باشد، چند سال ديگر كشور ما رو به فقر و نيستي خواهد رفت. بنابراين تا ايشان نرفته است، مملكت ما نمي تواند روي آزادي و ترقي را ببيند، و بايد برود. منابع مقاله:

طليعه انقلاب اسلامي،

دفتر نشر دانشگاهي ؛

را واجب شمرده است و اين مبارزه، از ابراز تنفر از ظلم كه پايينترين مرتبه نهي از منكر است، شروع شده، تا قتال و جنگ با دشمن ادامه دارد، تا ظلم و ظالم از بين برود و حكومت عدل اسلامي مستقر گردد و اگر ملت ايران عليه تسلط اجانب مبارزه مي كند، باز هم از اسلام دستور مي گيرد، زيرا مردم مسلمان حق ندارند كه غير مسلمين را در امور خود دخالت بدهند، كه مسلط بر سرنوشت آنان شوند و واجب است كه با اين مسلط مبارزه اسلامي، استقلال كنند، تا جامعه خود را به دست بياورد. و نسبت به تجربه هاي عمر خودم، ما مي بينيم كه رضاخان كه هيچ گونه صلاحيت حكومت را نداشت، به زور اجانب و برخلاف ميل ملت، بر مردم ايران تحميل شد و با روي كارآمدن رضاخان اين سه اصل اسلامي در امر حكومت پايمال شد، اول اصل لزوم عدالت در حاكم اسلامي و دوم اصل آزادي مسلمين در رأي به حاكم و تعيين سرنوشت خود و سوم اصل استقلال كشور اسلامي از دخالت اجانب و تسلط آنها بر مقدرات مسلمين. و اگر در آن روز براي احياي اين سه اصل اسلامي اقدام شده بود، كار به اينجا نمي كشيد و ديده ايم كه رضاخان چه جناياتي نسبت به كشور اسلامي و ملت مسلمان ايران مرتكب شد. بعد از سقوط رضاخان، پسرش محمد رضاخان سركار آمد و برخلاف اصول سه گانه فوق، حكومت را در دست گرفت و در آن موقع هم قدرتي نداشت. از اين جهت به خواسته هاي جزئي مردم كه پدرش ناديده گرفته بود، تن داد

و بعد كه مسلط شد، جناياتي مرتكب شد كه دست كم از پدرش نداشت. و در بيست و پنج سال پيش كه شاه ضعيف شد و فرار كرد، اگر مخالفين در آن روز به اين اصول سه گانه اسلامي توجه مي كردند و كار شاه را يكسره مي كردند به اينجا نمي كشيد و ديديم كه شاه بعدا مسلط شد و در اين بيست و پنج سال و بخصوص در اين پانزده سال اخير جناياتي مرتكب شده است كه روي مغولان و چنگيزها را سفيد كرده است، كه ابعاد جناياتش در بيان نمي گنجد و از اين رو در اين مرحله حساس، ملت ايران تصميم گرفته است كه متكي به اسلام و با الهام از اصول مترقي اسلام، نهضت خود را به پيش برد و بر اساس قواعد و ضوابط اسلامي، جامعه خود را از نو بنا كند و هيچ گونه سازش و راه ميانه و امثال اين توهمات را نپذيرد . سؤال: در سال 1948 فلسطين غصب شد و با همكاري دولت هاي بزرگ استعماري، خواب صهيونيستي تحقق يافت. اين فاجعه بر مردم ايران چه تأثيري در آن زمان گذاشت؟ و چه عكس العملي داشت؟ امام: بحق بايد گفت كه غصب فلسطين به دست اسرائيل متجاوز و با همكاري دولتهاي بزرگ استعماري، براي همه مسلمين و نيز براي مسلمانان ايران فاجعه بود، فاجعه اي بسيار دردناك. و بايد گفت متجاوز اصلي در اين فاجعه همان دولتهاي استعماري آن زمان بودند كه اين توطئه را عليه مسلمين در اين منطقه طرح ريزي كردند و كشورهاي اسلامي از دست ابرقدرتها مصيبتهاي زيادي ديده اند و اين

هم يكي از مصائب بزرگ بود، منتهي به دست صهيونيستها. ملت ايران نه شاه و دولت او ، به دليل احساس عميق اسلامي خود از دست رفتن فلسطين را به مثابه از دست رفتن پاره اي از پيكر خود مي دانست. و به همين دليل هميشه، علي رغم همكاري شاه و دولتهاي دست نشانده او با اسرائيل، عميق ترين احساسات پاك خود را نثار مبارزين فلسطيني كرده است. من بيش از پانزده سال است كه مكرر به همكاري شاه و دولت او با اسرائيل اعتراض كرده ام و چه بسيار از ايرانيان، از روحاني و غير روحاني به دليل اعتراض به تجاوزات اسرائيل، به زندان رفته اند و شكنجه ديده اند و ما هميشه به عنوان يك وظيفه اسلامي تا حد امكان از فلسطين دفاع كرده ايم و به خواست خدا هميشه در كنار ساير مسلمين به اين وظيفه الهي عمل خواهيم كرد. سؤال: بايد دانست كه تجربه مصدق به همه ثابت كرد كه علل شكست را جستجو نمايند و نتيجتا به گروههاي مختلف سياسي نشان داد كه بايد روش مبارزه را تغيير دهند. تقاضا داريم نتايجي را كه از اين تجربه گرفته ايد بيان نماييد. آنچنان تجاربي كه شما را در ايجاد اطمينان و رابطه محكم با ملت ياري نمود. امام: من هميشه با روشهاي مسالمت آميز مخالفت كرده ام، شاه به هيچ وجه نمي تواند و نبايد سلطنت كند. سؤال: همان طور كه مي دانيد، انقلاب فلسطين در اوايل ژانويه سال 1965 شروع شد و پس از شكست 1967، قدرت و گسترش يافت. آيا اخبار آن به ملت ايران مي رسيد؟ به چه

وسيله اي؟ امام: آري خبر مي رسيد. به همان وسيله اي كه به ساير كشورها مي رسيد. البته رژيم ايران سعي مي كرد كه اخبار جنگ مسلمانان با كفار را به نفع كفار گزارش كند و اين كار را هميشه كرده است و هميشه اعراب را مشتي مردمي كه مسائل را درست درك نمي كنند، معرفي كرده است . رژيم، يكي از پشتيبانان بزرگ اسرائيل است. راديو ايران و وسائل ارتباط جمعي همه، چه آنها كه از خود رژيم است و چه آنها كه زير فشار رژيم بودند، به نفع اسرائيل كار مي كردند و اين ما بوديم كه از اول با تمام برنامه ها مخالفت كرديم و اكنون نيز مي كنيم. سؤال: در دهه 1960 شاه چيزي به نام «انقلاب سفيد» براي اصلاحات ارضي و تغييرات اجتماعي اعلان كرد. تقاضا داريم حقيقت اين نمايشنامه را بيان نماييد. بخصوص اينكه بعضي از وسائل تبليغاتي، اين روزها مثل «پاري ماچ» ادعا مي كنند كه يكي از علل انقلاب رجال ديني، حسادتشان نسبت به شاه به خاطر اين است كه زمينهاي ايشان را مصادره كرده است و نيز به خاطر اجراي اصول «انقلاب سفيد» است. امام: شاه پس از سالها فكر و مشاوره با حاميان خارجي اش طرحي تهيه كرد كه هم بتواند ايران را به نفع خود و اربابانش غارت كند و هم به خيال خام خود، زمينه هر گونه انقلاب داخلي عليه خود را نابود كند. براي توجيه برنامه هاي ضد ملي خود ابتدا موضوع اصلاحات ارضي را به ميان كشيد، به اين اميد كه دهقانان محروم و فقير ايران را به بهانه صاحب زمين

شدن بفريبد و آنان را عليه مخالفين خود بسيج نمايد. البته اوج داستان غم انگيز شاه براي مردم ايران، اصلاحات ارضي بود. ولي مسئله آزادي زنان را هم به اين نقطه اوج به اصطلاح انقلاب خود اضافه كرد و ساير مواد به اصطلاح انقلاب سفيد، هر يك نيز در اين نمايش مبتذل نقش خاصي ايفا كردند. و اما نتيجه چه شد؟ نتيجه اينكه، كشاورز ايراني كه فقير و محروم و گرفتار چنگال مالكين بزرگ، كه همه از قماش خودشان بودند، بود روز به روز بر فقرش افزوده شد و سرانجام، براي لقمه ناني به شهرها روي آورد. شاه بلافاصله از اين بازار كار ارزان سوء استفاده كرد و به بهانه صنعتي كردن كشور راه را براي سرمايه گذاران خارجي و داخلي در مؤسسات صنعتي هموار كرد و نيز همان مالكين بزرگ را مي بينيم كه امروز بصورت كارخانه داران بزرگ كه همه از وابستگان و سرسپردگان رژيم هستند ظاهر شده اند. ديروز اگر كشاورز ايراني براي كوچكترين تخلف از دستور ارباب ظالم خود، به زير شلاق مي رفت و اموالش تاراج مي شد، امروز هم كارگران براي بدست آوردن حقوق حقه خود، زير فشار كارخانه داران به توسط مزدوران رژيم به گلوله بسته مي شوند و در بعضي از روستاها كه روستايياني كه حاضر به مهاجرت نشدند، چون داراي زمينهاي نسبتا مرغوبي بوده اند، از خانه هايشان آواره كردند و زمينهاي مرغوب را به نفع دربار و سرسپردگان دربار تصاحب نمودند. شاه براي ملت ايران دست به اصلاحات ارضي نزده است، بلكه طراح اصلاحات ارضي يعني آمريكا و ساير دول استعماري اقدام به اصلاحات! كرده

است، زيرا نتيجه اصلاحات ارضي شاه، اين شده است كه امروز در حدود نود درصد مواد غذايي ايران از خارج بخصوص از آمريكا تأمين مي شود و نتايج خانمانسوز اصلاحات شاه به همين جا تمام نمي شود. مزدوران شاه گفته اند كه علماي مذهبي به دليل اينكه اصلاحات ارضي زمينهاي آنان را از دستشان بيرون برده، عليه شاه قيام كرده اند . كدام زمينها؟ كدام يك از علماي ديني از مالكين ايراني بوده اند. زندگي علماي ديني كه با سادگي در حد مردم معمولي است، آيا نياز به زمينداري دارد؟ ! تمام دروغهاي شاه و حاميانش براي ملت ايران روشن شده است، ابعاد خيانت شاه در زمينه مسائل اقتصادي به اين مسائل تمام نمي شود. شاه از آزادي زنان صحبت مي كند. آزادي كدام زن؟ ! در ايران زنان با شخصيت كه خواستار حقوق انساني خود هستند و اكثريت زنان ايراني را تشكيل مي دهند، امروز همه عليه شاهند و سرنگوني او را خواستارند و همه آنان امروز مي دانند كه آزادي زن در منطق شاه يعني به انحطاط كشانيدن زن از مقام انساني او و در حد يك وسيله با او رفتار كردن . آزادي زن در منطق شاه، يعني پر كردن زندانها از زنان ايراني كه حاضر نيستند به پستيهاي اخلاقي شاهانه تن بدهند. سؤال: اين روزها، ملاحظه مي شود كه يكي از شعارهايي كه مردم در خيابانهاي شهرهاي ايران مي دهند و همچنين خود شما مي دهيد اين است كه كساني كه مي كوشند سازش كنند خائن هستند . تقاضا داريم محتواي اين شعار و عواقب آن (سازش) را بيان نماييد. امام:

سازش با شاه يعني سازش با ظالمي خائن و سازش با چنين موجودي، پيداست كه خيانت به ملت ايران و اسلام است و اما راه حلهاي ميانه را قبلا توضيح دادم كه چرا نمي پذيريم . سؤال: آيا ممكن است از چگونگي روابط بين خود و مقاومت فلسطين گفتگو كنيد؟ معروف است كه بين شاه و اسرائيل روابط آشكاري در ميدانهاي مختلف برقرار است و بخصوص اينكه شاه، اسرائيل را به نسبت زيادي از طريق ارسال نفت كمك مي كند. تقاضا داريم بعد از آزادي ايران از حكم شاه، روابط خود را با اسرائيل بيان نماييد. امام: همان طور كه قبلا اشاره كردم، ما هميشه در حد امكانات و قدرتمان از برادران فلسطيني براي پايان دادن به تجاوز اسرائيل و آزاد كردن اراضي اسلامي از دست اسرائيل غاصب، حمايت مي كنيم و هرگز كمترين كمكي به اسرائيل نخواهيم كرد. سؤال: درباره جمهوري اسلامي با يك برداشت عمومي بگوييد و آيا روابط جمهوري اسلامي با دو كشور بزرگ چگونه است؟ امام: جمهوري اسلامي به اين معني است كه قانون كشور را قوانين اسلامي تشكيل مي دهد، ولي فرم حكومت اسلامي جمهوري است. به اين معني كه متكي بر آراء عمومي است. و روابط ما با تمام كشورها بر اساس احترام متقابل بطوري كه نه به آنها ظلم مي كنيم و نه به آنها اجازه ظلم را مي دهيم. منابع مقاله:

طليعه انقلاب اسلامي، مركز نشر دانشگاهي؛

آنها را آزاد خواهيد كرد؟ و كي؟ امام: قراردادهاي بين المللي اقتضا مي كند كه جاسوس در يك مملكتي به اسم سفير باشد يا به اسم كاردار سفير باشد! يا نه؟ اگر سفرايي باشند، اشخاصي باشند كه در يك مملكتي خيانت نخواهند بكنند، جاسوسي نمي خواهند بكنند، اسباب حكومت نمي خواهند فراهم كنند، اينها هستند كه گروگان گرفتنشان صحيح نيست. و اما اينكه ملت ما عمل كرده است، اين گرفتن يك دسته جاسوس است كه اين جاسوسها به حسب قواعد بايد بازرسي و محاكمه شوند و بايد بر حسب قوانين ما با آنها عمل بشود. و اما آنچه كه كارتر كرده است برخلاف قوانين بين المللي است براي اينكه مجرم به يك كشور بايد بيايد در همان كشور محاكمه بشود و يك كشوري حق ندارد مجرم را نگه دارد و پناه بدهد و برخلاف قوانين بين المللي است. اين كارتر است كه برخلاف قوانين بين المللي رفتار كرده است نه ما. سؤال: كارتر كاملا روشن كرده است كه شاه را به ايران بر نمي گرداند در حالي كه ديپلماتها و خانواده هايشان از اين جريان سخت ناراحت هستند، آيا محلي براي مذاكره وجود دارد؟ امام: تا مادامي كه اين مجرم بر نگردد و آقاي كارتر به قوانين بين المللي احترام نگذارد، اين جاسوسها را ما نمي توانيم برگردانيم. ما اگر چنانچه بعد از آمدن شاه هم جاسوسها را برگردانيم اين براي اين است كه يك تخفيفي به آنها داده ايم والا اينها بايد محاكمه بشوند و در همين جا بر حسب قانون ما با آنها رفتار بشود. سؤال: آيا تنها شرطي كه شما مي گذاريد

براي اين مسئله، همين است، يعني برگشتن شاه؟ امام: تنها شرط، برگشتن شاه است و اين روي تخفيفي است كه ما به اينها مي دهيم. سؤال: ايران و آمريكا در حال جنگ اقتصادي و سياسي هستند و در عين حال ايران قبول نمي كند كه هيچ گونه نماينده اي را از نمايندگان آمريكا بپذيرد و با آنها صحبت كند، علت اين مسئله چيست؟ امام: اين جنگ اقتصادي و سياسي است كه آقاي كارتر به وجود آورده است و ما نه از جنگ سياسي او واهمه داريم و نه از اقتصادي، بلكه اعتقاد داريم كه جنگ سياسي حتما به ضرر آمريكاست و جنگ اقتصادي به ما ضرري نمي رساند و مع ذالك تا شاه بر نگردد و مجرم را به ما بر نگرداند و كارتر سر به قوانين بين المللي فرود نياورد، ما نمي توانيم براي مذاكرات راه پيدا كنيم ما در آقاي كارتر انسان دوستي را سراغ نداريم. سؤال: از شما نقل كرده اند كه فرموده ايد، رابطه داشتن با آمريكا به مصلحت ايران نيست، آيا اين امكان پذير است كه در يك لحظه اي از زمان شما تصميم بگيريد كه تمامي روابط با آمريكا را قطع بكنيد و تمام آمريكاييان را و نيز اين گروگانها را به آمريكا برگردانيد؟ امام: امكان دارد اين معنا، بايد مطالعه بشود اين نحو روابطي كه آمريكا با ما تاكنون داشته است و اين طور سفارتخانه اي كه آمريكا در ايران داشته است، اينها قابل قبول نيستند و اما اگر اين محل جاسوسي تبديل بشود به محلي كه سفارتخانه صحيح در آن باشد و آن طور روابطي كه آمريكا

تاكنون با دولت ايران در رژيم سابق داشته است آن نباشد و ما صلاح بدانيم كه بعضي روابط محفوظ باشد و دولت صلاح ببيند كه بعضي از روابط محفوظ باشد اين مانع ندارد، محفوظ مي ماند. سؤال: منظور بيشتر اين بود كه اگر روابط قطع شود، بلافاصله گروگانها بر مي گردند؟ يا نه؟ امام: بايد ملاحظه كنيم كه اينها سفير بودند و مأمور سفارتخانه بودند يا اينكه اشخاصي بودند كه براي جاسوسي آمدند. البته جاسوسها را ما نمي توانيم برگردانيم و هيچ قواعدي اقتضا نمي كند كه جاسوس را برگرداند، لكن اگر مأمورهاي رسمي عادي باشد، آن را اگر قطع رابطه شد مانع ندارد. سؤال: آيا تمايل داريد كه با كارتر ملاقات كنيد و او را قانع كنيد كه به خواست شما گردن بنهد؟ و اگر چنين است آيا حاضريد در يك كشور سوم مانند فرانسه كه مدتي هم در آن زندگي كرده بوديد ايشان را ملاقات كنيد؟ امام: ملاقات ما تأثيري در امور ندارد اگر چنانچه آقاي كارتر بخواهد با اين ملاقات، فرضا ما تنازلي بكنيم، از آمدن مجرم كه ايشان به حسب قواعد بين المللي بايد تسليم بكند، بخواهند كه ما يك قدمي پايين بياييم، اين امكان ندارد و اگر او را بفرستند اينجا ملاقات ما ديگر چه فايده اي دارد، لهذا من مايل به ملاقات ايشان نيستم. سؤال: من در مقابل سفارت آمريكا با بسياري از مردم صحبت كردم و آنها مي گويند هر اتفاقي بيفتد در هر حال اين گروگانهاي آمريكايي كشته نخواهند شد. شما مي توانيد همان حرف را بگوييد؟ امام: بلا اشكال اين مسئله همان طوري است كه آنها

گفتند و مادامي كه اينجا هستند، در پناه اسلام هستند، هيچ ابدا به آنها ضرري نمي رسد و آنها در آنجا در كمال رفاه هستند . وقتي كه مجرم ما را دادند با اينكه بر حسب قواعد ما بايد اينها را محاكمه كنيم چون جاسوس هستند، ولي معذالك اگر مجرم ما را دادند، ما يك مرتبه تخفيف به آنها خواهيم داد و آنها را بر مي گردانيم. سؤال: حضرت آيت الله، اينجا يك نكته ظريفي است، توجه بفرماييد كه اگر شاه را بر نگردانند محاكمه اينها، محاكمه جاسوسانشان قطعي است؟ امام: اگر چنانچه طولاني شود قطعي است. سؤال: و در آن صورت هر حكمي كه دادگاه بدهد بلي؟ امام: بلي. منابع مقاله:

طليعه انقلاب اسلامي، دفتر نشر دنشگاهي ؛

براي اسكات مردم اين گونه امور تأثير دارد. چيزي كه بلااشكال تأثير في الجمله دارد، اين است كه خود شاه و سلسله او بروند و آن وقت يك آرامش نسبي حاصل خواهد شد. و اما روش ما در مبارزه، عجالتا همين است كه هست و من اميد اين را دارم كه همه مسائل را حل كند، لكن اگر طول كشيد و احتياج افتاد تجديد نظر خواهيم كرد. سؤال: حضرت آيت الله، براي جانشيني رژيم كنوني، شما خواستار جمهوري اسلامي هستيد. چنين دولتي، آيا آزاديهاي دموكراتيك را براي همه مردم تضمين خواهد كرد؟ و در چنين دولتي نقش خود شما شخصا چه خواهد بود؟ ضمنا در مورد آزاديهاي دموكراتيك مي خواهيم بدانيم آيا كمونيستها و ماركسيستها آزادي اظهار عقيده و بيان خودشان را دارند يا نه؟ امام: دولت اسلامي يك دولت دموكراتيك به معناي واقعي است و براي همه اقليتهاي مذهبي آزادي بطور كامل هست و هر كس مي تواند اظهار عقيده خودش را بكند. و اسلام جواب همه عقايد را به عهده دارد و دولت اسلامي تمام منطقها را با منطق جواب خواهد داد. و اما من هيچ فعاليت در داخل خود دولت ندارم و به همين نحو كه الان هستم، وقتي هم كه دولت اسلامي تشكيل شود، نقش هدايت را دارم. سؤال: سياست خارجي جمهوري اسلامي، خصوصا در رابطه با ابرقدرتها، چه خواهد بود؟ امام: سياست دولت اسلامي، حفظ استقلال، آزادي ملت و دولت و كشور و احترام متقابل بعد از استقلال تمام خواهد بود و فرقي بين ابرقدرتها و غير آنها نيست. سؤال: شما نفوذ غرب بخصوص آمريكا را مذموم شمرده ايد. اين

نفوذ چگونه مي تواند محدود شود؟ ايران به اين ترتيب كنوني به فنون و تكنولوژي غربي وابسته است و غرب هم احتياج مبرمي به نفت خام شما دارد؟ امام: حكومت اسلامي و خواست ملت ما، براي همين است كه نفوذ غرب و همه كشورها را در ايران از بين ببرد. وقتي يك ملت با تمام اقشار آن براي يك هدف قيام كردند، هيچ نفوذي نمي تواند خلاف آن را تحميل كند و اما قضيه نفت، ما بعد از اينكه استقلال خود را به دست آورديم و نفت در اختيار ما قرار گرفت، مي خواهيم بر حسب اختيار خودمان نفتمان به فروش رود و ارز گرفته و صرف مصالح كشور كنيم. ما از حيث فروش مضايقه اي نداريم، ليكن نه مثل فروشي كه الان انجام مي گيرد. سؤال: حضرت آيت الله، تا چه مدت انتظار خواهيد كشيد كه شاه روي كار باشد و بعد دستور جهاد مسلحانه بدهيد؟ امام: تا وقتي مأيوس شوم از اينكه به ترتيبي كه در پيش است مقصود ما حاصل نشود. سؤال: براي يكشنبه آينده در تهران دستور اعتصاب عمومي صادر شده است. آيا اين آغاز يك مبارزه جدي با دولت نظامي كنوني در ايران است؟ امام: مبارزه، به همين شكلي كه هست هميشه جدي بوده، منتهي نوسان داشته است. البته حكومت نظامي و دولت نظامي، موجب ناآرامي مردم و بيشتر شدن اين اعتصابات و تظاهرات شده است . سؤال: نتيجه مذاكرات شما با آقاي دكتر كريم سنجابي و جبهه ملي چه بوده است؟ امام: مذاكرات به آن معنايي كه گفته مي شود توافق حاصل شده است نبوده. من مسائلي را كه

مورد نظرم بوده طرح كردم و آنها قبول كردند. من مسائلي را كه هميشه خواست ملت است طرح مي كنم، هر كس آن را پذيرفت به خواست ملت عمل كرده است. خواست ملت، رفتن شاه و استقرار حكومت اسلامي است. به تظاهرات بنگريد. منابع مقاله:

طليعه انقلاب اسلامي، مركز نشر دانشگاهي ؛

نيز حذف زوائد شعبه ها و كرسيهايي كه كار مفيد براي كشور ندارند و فقط براي استفاده رسانيدن به اشخاص بي صلاحيت ايجاد شده و حذف هزينه هاي فوق العاده و حاتم بخشيها كه موجب تزلزل بودجه دولت شده است و پس از آن مراحل ديگري است كه بتدريج اصلاح مي شود. و قبل از هر چيز براي رسيدن به اين مراحل و تشكيل حكومت اسلامي بايد اين سد بزرگ را كه سلسله پهلوي است از سر راه ملت برداريم و با وجود شاه و بستگانش به هيچ اصلاحي دسترسي ممكن نخواهد بود. سؤال: آيا تصميم داريد مبارزه را تا به كجا ادامه دهيد؟ امام: تا آنجا كه به هدفهاي اسلامي و انساني برسيم. ملت احساس نابودي كرده است و اسلام و كشور اسلامي را در لب پرتگاه فنا مي بيند و از اعمال رژيم شاه كه اسلام و كشور را بسرعت رو به نيستي مي كشد به جان آمده است و روحانيون و سياسيون و روشنفكران هميشه مردم را به مبارزه با فساد دعوت مي كنند و ملت به پشتيباني از آن، از نهضت اسلامي خود دست نمي كشد تا دست اجانب را كوتاه و طمع مفتخواران را قطع كنند. سؤال: چگونه است كه به دنبال فراخوان شما، مردم ايران چنان انبوه به كوچه ها مي ريزند؟ امام: چون ملت ما را خدمتگزار به اسلام و كشور مي داند و ما مسائلي را طرح مي كنيم كه سالهاست در نهاد ملت است و بدين جهت است كه ما بيان كننده خواسته هاي ملت هستيم و از طرفي هر چه از دستگاه شاه و دولت

ديده اند برخلاف مصالح اسلام و كشور بوده است و تظاهرات بي سابقه چند ماه اخير به دنبال دعوت ما، تظاهراتي ملي و اسلامي است و ناچار همه اقشار ملت در آن شركت مي كنند و در حقيقت رفراندومي است بر ضد رژيم كه قهرا آن را غير قانوني اعلام مي كند. سؤال: نظر شما درباره شايعه رفتن شاه و جانشيني فرزندش چيست؟ امام: چون رفتن شاه و بر چيده شدن سلسله پهلوي خواست همه اقشار ملت است، ناچار شايعه رفتن شاه اوج مي گيرد. اگر دستهاي ستمگر خارجي براي حفظ او در كار نباشد اين شايعه بسرعت جامه عمل مي پوشد و نظر ما با نظر ملت يكي است و هر مسلمي بايد نظرش همين باشد، يعني برچيده شدن سلسله پهلوي و نابودي شاه و اولاد شاه و اگر كسي خلاف اين بگويد خائن به اسلام و مسلمين و خائن به كشور است. سؤال: نظر شما درباره قول آقاي اميني چيست، آنجا كه به مخبر «لوموند» مي گويد اگر نخست وزير شود، تقاضاي مهلت مي كند تا اين كشور را از بن بست خارج سازد؟ امام: كسي صلاحيت دارد ايران را از بن بست خارج كند كه در بين مردم پايگاهي داشته باشد و كساني كه چنين نيستند نمي توانند موفق باشند. سؤال: شما با چه شرايطي اين تقاضا را اجابت خواهيد كرد؟ امام: با برقراري حكومت شاه و رژيم پهلوي با هيچ شرطي، زيرا مهلت با برقراري شاه و باز بودن دست چپاولگران رژيم، جز اغفال ملت نيست و هر طرحي با بودن شاه و رژيم، قابل قبول ما و ملت نيست و

ما با بودن اين دودمان آزادي و استقلال را با مهلت و بي مهلت به دست نخواهيم آورد و پيروزي آن موقع ميسر است كه دست خارجي و آناني كه به خارجي كمك مي كنند كه در رأس آنان شاه است قطع شود. سؤال: كارتر كه خود را در دنيا قهرمان دفاع از حقوق بشر معرفي مي كند به چه دليل بعد از كشتار تهران از شاه حمايت كرد و شما نقش آمريكا را در ايران چگونه ارزيابي مي كنيد؟ امام: ادعاي بشر دوستي و طرفداري از حقوق بشر از طرف كساني مطرح است كه متجاوز به حقوق بشر هستند و قهرمان در اين امر كسي است كه تجاوزش از همه بيشتر است و آن در عصر حاضر، شخص كارتر است. همه شاهد قتل عامهاي مكرر دسته جمعي در بسياري از شهرستانهاي ايران كه به دست شاه صورت گرفت، بوديم و اخيرا تهران شاهد قتل عامي وسيع از طرف شاه بود كه به حسب مشهور تعداد كشته شدگان به بيش از چهار هزار نفر رسيد. آقاي كارتر كه براي يك زنداني در شوروي آن قدر هياهو درآورد، پس از كشتارهاي پياپي شاه پشتيباني خود را از او دريغ نكرد و رئيس دولت چين پس از ديدارش از ايران كه شاه از ترس قيام مردم نتوانست او را از خيابانها عبور دهد، شاه را كه عامل تمام كشتارهاي ايران است مورد حمايت خود قرار داد و رؤساي كرملين هم مانند اينها هستند. آمريكا و ساير كشورهاي استعمارگر هدفي جز عقب نگه داشتن تمام كشورهاي ضعيف در تمامي ابعاد فرهنگي، اقتصادي، سياسي و نظامي ندارند و براي

برخورداري از مخازن و منابع ما و ساير كشورهاي عقب افتاده نقشي جز اين نمي توانند داشته باشند و اين است منشاء تمام فشارها در تمامي ابعاد به ما. سؤال: با توجه به وضعيت اقتصادي و اجتماعي فعلي ايران و با توجه به تمام شدن ذخائر نفت در آينده و وابستگي كشور از لحاظ مواد غذايي، به نظر شما راه حل بحران ايران چيست؟ امام: اگر دست نفتخواران و مفتخواران خارجي و داخلي از مخازن نفتي كوتاه شود و بطور معقولي نفت بفروش رود، به اين زوديها از مخازن نفت محروم نمي شويم، اين اسراف بيحد شاه در فروش نفت و در ازاي آن، آهن پاره خريدن است كه نفت را در خطر اتمام انداخته است، ما با برپايي حكومت ملي اسلامي و جايگزين نمودن اشخاص ملي وطنخواه خداشناس به جاي خائنين مسرف، راههاي معقولي براي رفع بحران داريم: اول، كوتاه كردن دست غارتگران بيت المال كه در رأس آنها شاه است كه براي حفظ خود با كشيدن چكهاي يك ميليون دلاري و بيشتر از بيت المال براي سفراء و اشخاص مؤثر آمريكا بر پيكر اقتصاد فلج شده ايران ضربه وارد مي آورد . دوم، كوتاه كردن دست سران قوم از وزراء و وكلاء و رؤساي مهم ادارات از اجحاف و خيانت . سوم، حذف بسياري از شعب ادارات كه جز زحمت براي مردم و خرج براي بيت المال ندارند. چهارم، بكار انداختن صحيح نيروي كشاورزان براي ايجاد يك كشاورزي سالم كه در چند سال انقلاب شاه آمريكا! ! به نابودي گراييد و ايران را در امر كشاورزي ساقط و بصورت بازاري براي اجانب درآورد

و غير از اين برنامه ها، چيزهاي ديگري كه متخصصان امين پيشنهاد مي نمايند و شكي نيست كه به اين ترتيب بحران ريشه كن مي شود و من در ترسيم حكومت اسلامي در ابتدا بدان اشاره كردم. سؤال: مطبوعات غربي اغلب شيعه را واپس گرا و مخالف ترقي معرفي مي كنند، بعنوان مثال منزلت زن با پوشش چادر، حمله به سينما و بانك، نظر شما در تمام اين موارد چيست؟ امام: رژيم شاه با صرف هزينه هاي گزاف بعضي از مطبوعات غرب را در خدمت خود درآورده است و براي انحراف اذهان غرب از مسائل اصلي كه يكي از مهمترين آنها رفتن شاه و بستگان ستمگر او و كوتاه شدن دست اجانب است، دست به تبليغات خالي از حقيقت زده است. اين شاه است كه آزادي را از ملت چه مرد و چه زن سلب نموده و اجازه نفس كشيدن به هيچ كس را نمي دهد. اين شاه است كه براي به فساد كشيدن قشر جوان ما سينماها را با برنامه استعماري رايج كرده، و دختران و پسران ما را بي عفت و غافل از وضع اسفبار كشور مي خواهد بار بياورد . سينماي شاه مركز فحشاء و تربيت كننده آدمكهايي است از خود بيخبر و از وضع بيسامان كشور بيخبرتر و چنين مراكز را ملت مسلمان، مخالف با مصالح كشور مي داند و بدون آنكه از طرف روحانيون امري بشود، آنها را خراب كردني مي دانند. البته حادثه سينماي آبادان به دست عمال شاه صورت گرفت تا وحشت بزرگ را كه شاه ادعا كرده بود مخالفان او وعده مي دهند، به اثبات برساند و

با كمال وحشيگري نزديك به چهار صد نفر را ذغال كرد. و از سينماها بدتر وضع بانكهاست كه در ورشكستگي و عقب ماندگي كشور نقش مؤثرتري دارد و ملت اين مراكز را ويران كننده و موجب تزلزل اقتصاد كشور و لايق آتش زدن مي دانند. اين شاه است كه به حسب نقل در مصاحبه با مخبر ايتاليايي گفته است: «درك من از زن آن است كه او بايد زيبا و فريبا باشد» اين شاه است كه زنها را به فساد مي كشاند و آنها را عروسك مي خواهد بار بياورد. مذهب با اين فاجعه ها و دردها مخالف است، نه با آزادي زن. شركت زنها در رفراندوم اخير بيهوده بودن ادعاهاي پوچ شاه را براي تمام اقشار ثابت كرد، زنان همدوش مردان بپا خاستند و آزادي و استقلال خود را تقاضا كردند و شاه را محكوم نمودند و در «جمعه سياه» آنچه مشهور است ششصد نفر از زنان آزاده ما به دست عمال شاه كشته شدند، اين است درك شاه از آزادي زنان و تمدن بزرگ. سؤال: چه رابطه اي مي خواهيد ميان ايران و كشورهاي غربي بخصوص فرانسه برقرار شود با توجه به نقشي كه اين كشورها در رابطه با رژيم ايران ايفاء كرده اند؟ امام: مي خواهيم، اين دولتها، دولت ما را براي ترقي واقعي به رسميت بشناسند و بدانند كه اعمال زور براي جلوگيري از پيشرفت مردم آفريقا و آسيا و آمريكاي لاتين دير يا زود اثرات خود را در خراب كردن وضعيت خود آنان به جاي خواهد گذاشت و به نظر من غرب نمي تواند به قيمت نابودي بقيه بشريت كامياب

گردد. ما از تمام ملتهاي آزاد و بزرگ مي خواهيم كه به ما كمك كنند تا دست غرب و شرق و دست كساني كه مفتخوارند و مي خواهند منابع ما را به زور ببرند از سر ما قطع شود. سؤال: نظر شما درباره اصطلاحي كه شاه باب كرده است «ماركسيست اسلامي» چيست؟ امام: مقصود از اين اصطلاح در خارج ايران، مشروعيت دادن به سلطه جابرانه شاه نزد آمريكاست و در داخل كشور وارونه جلوه دادن حقايق به مردم و موجه گردانيدن كشتار مردم توسط سربازان ساده و معتقد كه با وجدان راحت به سوي مردم آتش بگشايند وگرنه اسلام كامل است و نيازي به قرض گرفتن عناصر هيچ ايسمي ندارد و مبارزات مردم كشور ما صد در صد اسلامي است. سؤال: در برابر حرف شاه كه پيش از وقايع اخير اظهار كرده است يعني انتخابات آزاد عملي گردد، چه موضعي اتخاذ خواهيد فرمود و چه كانديداهايي از پشتيباني شما برخوردار خواهند شد؟ امام: اگر شاه انتخابات آزاد را مي پذيرفت، خواست يكپارچه مردم تهران و اجتماعات بزرگ تمام شهرهاي كشور را كه عزل او و برپايي حكومت اسلامي و استقلال و آزادي بود مي پذيرفت و از سلطنت استعفا مي داد، يعني سلطنت خود و دودمانش را غيرقانوني اعلام مي كرد. اما انتخابات آزاد خود را در «جمعه سياه» به اجرا گذاشت، آيا راستي چنين حكومتي انتخابات آزاد مي تواند داشته باشد؟ اگر غرب راست مي گويد و براستي جانبدار ترقي است، عاليترين نشانه رشد انسان اظهار آزادانه رأي خود است، مردم مسلمان كشور جلوي چشم خبرنگاران جهان، رأي عدم اعتماد به شاه دادند، پس

غرب اگر مدعي طرفداري از حقوق بشر است، از مردم ايران طرفداري كند و آن اينكه از دولت شاه سلب رسميت كند و حكومت كسي را كه براي بقاي خود هر چند گاه دست به كشتار مي زند نپذيرد. سؤال: دعوت افكار عمومي به حمايت از مبارزه مردم ايران است، چه انتظاري از مردم كشورهاي غرب داريد؟ غير از دولتها مردم هم هستند. امام: انتظارم از افكار عمومي غرب اين است كه از مبارزه بر حق ملت ايران دفاع كنند و از دستگاههاي تبليغاتي و مطبوعاتي خود بخواهند كه به مخالفين رژيم حق توضيح دهند و از دولتهاي خود بپرسند: شمايي كه از سياست ترقي پيروي مي كنيد، چرا مطالب مخالفين رژيم ايران را خيلي كوتاه و مبهم نقل كرده و در عوض مطالب رژيم ايران را با آب و تاب نقل مي كنيد؟ آيا اين گونه مسائل با آزادي منافات ندارد؟ منابع مقاله:

طليعه انقلاب اسلامي، مركز نشر دانشگاهي؛

خاندان پهلوي، حكومت خلافت اسلامي را بر پا خواهيد داشت؟ امام: حكومت «جمهوري اسلامي» مورد نظر ما از رويه پيامبر اكرم (ص) و امام علي عليه السلام الهام خواهد گرفت و متكي به آراء عمومي ملت خواهد بود و شكل حكومت با مراجعه به آراء ملت تعيين خواهد گرديد. سؤال: از سال 1963 شاه شما را متهم مي كند كه در مقابل گامهاي اصلاحي وي ايستاده ايد . نخست از انقلاب سفيد تا برسد به آنچه او اعطاي آزادي (ليبراليسم) ناميده است. رد شما بر اين اتهامات چيست؟ برنامه سياسي و اصلاحيي كه شما بدان فرا مي خوانيد و يا وقتي به حكومت رسيديد، به اجرا در خواهيد آورد چيست؟ امام: هدف شاه از انقلاب ادعائيش وابسته كردن هر چه بيشتر كشور به آمريكا بود و در زمينه اصلاحات ارضي آمار واردات ساليانه مواد غذايي اين مطلب را به خوبي نشان مي دهد و در روستاها نيز فقر دهقانان به حدي رسيد كه دسته دسته به طرف شهرها هجوم بردند تا با زندگي در زاغه هاي اطراف شهر و دستمزد ناچيز كارخانه ها سد جوع كنند. فلذا برنامه ما اين است كه كشاورزي كشور با تأمين شرايط زندگي دهقانان هم سطح ساير مردم كشور، به حدي رسد كه كليه نيازهاي داخلي را برآورده سازد و صنايع مونتاژ استعماري را كه نتيجه آن حداقل سطح زندگي كارگر و افزايش درآمدهاي افسانه اي افرادي معدود شد، به صنايع مستقل و مطابق نيازهاي جامعه تبديل نمايد و در زمينه منابع زيرزميني مطابق مصالح و نيازهاي داخلي با رعايت مصالح بشري در سطح جهاني از آنها استفاده شود. سؤال:

در گذشته به افسران و سربازان ارتش ايران نداهايي در مورد عدم اجراي اوامر شاه داشته ايد، و تاكنون موضع ارتش در ميان كليه طرفهاي سياسي در ايران، نامعلوم است، آيا شما هنوز انتظار موضعي از ارتش داريد؟ چه موضعي؟ و چگونه؟ امام: نيروهاي نظامي از همين مردم هستند و ما اميدواريم كه آنها هر چه زودتر به خود آيند و به صفوف مبارزه ملت بپيوندند. ولي آنچه مسلم است شاه نمي تواند تنها با اتكاي به ارتش به حكومت خود ادامه دهد. سؤال: در صورت وقوع يك حركت كودتاي نظامي بر ضد شاه، موضع شما چه خواهد بود؟ براي حركت ارتش دو فرض منصور است: 1 در كنار جنبش توده هاي مخالف. 2 امكان دارد شكل ديكتاتوري به خود بگيرد، همان گونه كه در شيلي رخ داد. بنابراين چه راهي است كه شما را قادر مي سازد مانع از شكل ديكتاتوري آن شويد؟ امام: بن بست كنوني رژيم نتيجه ديكتاتوري شاه و برنامه هاي استعماري او متكي به ارتش و سازمانهاي پليسي است و كودتاي نظامي كه قهرا به دست اجانب انجام مي شود، چيزي جز ادامه وضع كنوني نيست. فلذا هيچ مشكلي را حل نمي كند و تا حكومتي به دست خود مردم سركار نيايد مبارزه آنان ادامه خواهد داشت. سؤال: اتصال رئيس جمهور آمريكا، كارتر، با شاه و كمك وي به شاه، روز «جمعه سياه» عامل مهمي بود كه شاه مجددا به قدرت خود اطمينان يابد. شما معتقديد تا چه وقت ايالات متحده آمريكا شاه و رژيم او را در حمايت خواهد داشت؟ امام: حمايت كارتر از شاه اوضاع را مشكلتر مي

كند و بر شدت مبارزات ملت ايران مي افزايد و او بايد هر چه زودتر بفهمد كه حمايت از شاه نه به نفع ملت ايران است و در نتيجه، نه به نفع مردم آمريكا. سؤال: در وقتي كه درها براي امكان مذاكره باز شد، چه زمينه اي براي مذاكره با ايالات متحده آمريكا داريد؟ و حدود اين مذاكره چيست؟ امام: ملت ايران با دولت ايالات متحده يا هر دولت ديگري كه از شاه و جنايات او حمايت مي كند تا زماني كه آزادي و استقلال كشور تأمين نشده باشد گفتگو نخواهد كرد. سؤال: در گذشته تصريح فرموديد، وقتي كه تظاهرات كنوني در ايران به اسقاط شاه منجر نگردد، شما مردم را به جنبش مردمي مسلحانه فرا خواهيد خواند. اعتقاد داريد كه چه وقت زمان اعلان جنبش مسلحانه فرا خواهد رسيد؟ امام: ما هنوز اميدواريم كه مبارزات ملت ايران با شيوه اي كه فعلا تعقيب مي شود به سرنگوني رژيم شاه بينجامد. سؤال: در اين اواخر، عده اي از شخصيتهاي مخالفين در ايران را استقبال كرده ايد و در بين آنان دكتر سنجابي نيز بوده است، و گفته شده كساني را كه شما با آنان گفتگو كرده ايد با رأي شما مبني بر ضرورت سرنگوني شاه و خانواده اش موافقت كرده اند، آيا اين اتحاد نظر مقدمه تشكيل يك جبهه مشترك براي مخالفين به حساب مي آيد؟ و آيا مي پذيريد دسته هاي ماركسيستي از مخالفين در هنگام ايجاد اين جبهه بدان بپيوندند؟ امام: جنبش اسلامي كنوني ملت ايران همه جامعه را در برگرفته و به همين صورت هم به پيش مي رود و متذكر مي

شوم كه ما با هيچ جبهه و دسته اي رابطه نداشته و نداريم و هر كس و يا هر گروهي كه مسائل ما را نپذيرد او را نمي پذيريم. سؤال: گفته مي شود با اصرار شما مبني بر سقوط خانواده پهلوي، قهرآميزي اغتشاشات مردمي ايران از حدود درگيري سياسي تجاوز خواهد كرد. و اينكه قهرآميزي مزبور در حقيقت مبارزاتي است از اكثريت مردم بر ضد اقليتهاي مذهبي، صحت اين گفتارها در چه حدي است؟ امام: جنبش كنوني ملت مسلمان ايران با هدفهاي سه گانه اي كه اعلام شده است، همه افراد جامعه را در برگرفته و هر كس يا هر گروهي كه اين هدفهاي سه گانه را تأييد و تعقيب كند حقوق حقه او محفوظ خواهد بود. سؤال: روابط خود را با همسايه هاي عرب ايران چگونه مي بينيد؟ امام: جهت نهضت اسلامي ما بر ضد رژيم شاه است و هر گروه و دسته اي هم كه با اين رژيم همكاري كند و آنها را استعانت نمايد مورد مخالفت و نفرت مردم قرار مي گيرد. علائق ما با ملتهاي همسايه و مسلمان عرب داراي ويژگيهاي خاص اسلامي است، لذا ما خواستار نزديكي هر چه بيشتر اين ملتها با هم هستيم. اين استعمار و دست اجانب است كه ميان اين مسلمانان اختلاف انداخته و مي اندازد. سؤال: ناپديد شدن امام موسي صدر، فكر هموطنان لبناني را اشغال كرده است، آيا در خصوص آن تماسهايي برقرار كرده ايد؟ و نتيجه تماسها چه بوده است؟ امام: در خصوص وضعيت حجت الاسلام آقاي سيد موسي صدر كه مورد علاقه بسياري از مسلمين است اقداماتي كرده ايم و متأسفانه تاكنون

به نتيجه نرسيده ايم. سؤال: در خلال اقامت خود در فرانسه، آيا تماسهايي بين شما و حكومت فرانسه حاصل شده است؟ امام: خير. سؤال: گفته شده شما بر اثر ارزيابي اوضاع در لبنان، بر پيشنهاد اقامتتان در لبنان موافقت نكرده ايد، آيا جايي براي خود، خارج از فرانسه برگزيده ايد؟ و كجا؟ امام: اقامت من در فرانسه موقتي است. منابع مقاله:

طليعه انقلاب اسلامي، مركز نشر دانشگاهي؛

شكل مبارزات ملت مفيد واقع نشد و لازم آمد يك طور ديگر عمل شود ممكن است ما تجديد نظر كنيم. سؤال: شما با شاه چه خواهيد كرد؟ آيا قبول داريد كه نفي بلد شود يا بايد محاكمه گردد؟ امام: اگر شاه فرار كند كه دست ما به او نمي رسد، ولي اگر او را دستگير كنيم بر حسب قوانين و احكام حكومت اسلامي رفتار خواهيم كرد. اگر چنانچه مرتكب قتل شده بايد او را قصاص كنند و اگر امر به قتل كرده حبس ابد خواهد شد. و علي ايحال، حكومت وي بايد از بين برود و خودش هم بواسطه خيانتها و جنايتهايي كه كرده است بايد محاكمه شود. سؤال: دولت پيشنهادي شما چگونه خواهد بود و چه كسي آن را اداره خواهد كرد؟ امام: راجع به چگونگي دولت و رژيم، پيشنهاد ما جمهوري اسلامي است و چون ملت، ملت مسلم است و ما را هم خدمتگزار خود مي داند، از اين جهت حدس مي زنيم به پيشنهاد ما رأي دهد . ما از طريق رفراندوم با ملت يك جمهوري اسلامي تشكيل مي دهيم. و اما شخص، اين تابع آراء مردم است و الان شخص معيني در نظر نيست. سؤال: رابطه يك دولت اسلامي و دولت آمريكا در آينده چگونه خواهد بود؟ امام: بايد ببينيم آمريكا خودش در آينده چه نقشي دارد اگر آمريكا بخواهد همان طور كه حالا با ملت ايران معامله مي كند با ما رفتار كند، نقش ما با او خصمانه است. و اگر چنانچه آمريكا به دولت ايران احترام بگذارد، ما هم با همان احترام متقابل عمل مي كنيم، و با او

بطور عادلانه، كه نه به او ظلم كنيم و نه به ما ظلم كند، رفتار خواهيم كرد و اشكالي پيش نمي آيد. منابع مقاله:

طليعه انقلاب اسلامي، مركز نشر دانشگاهي؛

اين دو ثقل گذشته است بنمايم . شايد جمله لن يفترقا حتي يردا علي الحوض اشاره باشد بر اينكه بعد از وجودمقدس رسول الله - صلي الله عليه و آله و سلم - هرچه بر يكي از اين دو گذشته است بر ديگري گذشته است و مهجوريت هر يك مهجوريت ديگري است ، تاآنگاه كه اين دو مهجور بر رسول خدا در "حوض " وارد شوند. و آيا اين "حوض " مقام اتصال كثرت به وحدت است و اضمحلال قطرات در دريااست ، يا چيز ديگر كه به عقل و عرفان بشر راهي ندارد. و بايد گفت آن ستمي كه از طاغوتيان بر اين دو وديعه رسول اكرم - صلي الله عليه و آله و سلم - گذشته ،بر امت مسلمان بلكه بر بشريت گذشته است كه قلم از آن عاجز است . و ذكر اين نكته لازم است كه حديث "ثقلين " متواتر بين جميع مسلمين است و در كتب اهل سنت از "صحاح ششگانه " تا كتب ديگر آنان ، با الفاظ مختلفه و موارد مكرره از پيغمبر اكرم - صلي الله عليه و آله و سلم - به طور متواترنقل شده است . و اين حديث شريف حجت قاطع است بر جميع بشر بويژه مسلمانان مذاهب مختلف ؛ و بايد همه مسلمانان كه حجت بر آنان تمام است جوابگوي آن باشند؛ و اگر عذري براي جاهلان بيخبر باشد براي علماي مذاهب نيست . اكنون ببينيم چه گذشته است بر كتاب خدا، اين وديعه الهي و ماترك پيامبراسلام - صلي الله عليه و آله و سلم - مسائل اسف انگيزي كه بايد براي

آن خون گريه كرد، پس از شهادت حضرت علي "ع " شروع شد. خودخواهان و طاغوتيان ،قرآن كريم را وسيله اي كردند براي حكومتهاي ضد قرآني ؛ و مفسران حقيقي قرآن و آشنايان به حقايق را كه سراسر قرآن را از پيامبر اكرم - صلي الله عليه وآله و سلم - دريافت كرده بودند و نداي اني تارك فيكم الثقلان در گوششان بود با بهانه هاي مختلف و توطئه هاي از پيش تهيه شده ، آنان را عقب زده و باقرآن ، در حقيقت قرآن را - كه براي بشريت تا ورود به حوض بزرگترين دستور زندگاني مادي و معنوي بود و است - از صحنه خارج كردند؛ و بر حكومت عدل الهي - كه يكي از آرمانهاي اين كتاب مقدس بوده و هست - خط بطلان كشيدندو انحراف از دين خدا و كتاب و سنت الهي را پايه گذاري كردند، تا كار به جايي رسيد كه قلم از شرح آن شرمسار است . و هرچه اين بنيان كج به جلو آمد كجيها و انحرافها افزون شد تا آنجا كه قرآن كريم را كه براي رشد جهانيان و نقطه جمع همه مسلمانان بلكه عائله بشري ، ازمقام شامخ احديت به كشف تام محمدي "ص " تنزل كرد كه بشريت را به آنچه بايد برسند برساند و اين وليده "علم الاسما" را از شر شياطين و طاغوتهارها سازد و جهان را به قسط و عدل رساند و حكومت را به دست اولياالله ،معصومين - عليهم صلوات الاولين و الاخرين - بسپارد تا آنان به هر كه صلاح بشريت است بسپارند - چنان از صحنه خارج نمودند

كه گويي نقشي براي هدايت ندارد و كار به جايي رسيد كه نقش قرآن به دست حكومتهاي جائر وآخوندهاي خبيث بدتر از طاغوتيان وسيله اي براي اقامه جور و فساد و توجيه ستمگران و معاندان حق تعالي شد. و مع الاسف به دست دشمنان توطئه گر ودوستان جاهل ، قرآن اين كتاب سرنوشت ساز، نقشي جز در گورستانها و مجالس مردگان نداشت و ندارد و آنكه بايد وسيله جمع مسلمانان و بشريت و كتاب زندگي آنان باشد، وسيله تفرقه و اختلاف گرديد و يا بكلي از صحنه خارج شد،كه ديديم اگر كسي دم از حكومت اسلامي برمي آورد و از سياست ، كه نقش بزرگ اسلام و رسول بزرگوار - صلي الله عليه و آله و سلم - و قرآن و سنت مشحون آن است ، سخن مي گفت گويي بزرگترين معصيت را مرتكب شده ؛ وكلمه "آخوند سياسي " موازن با آخوند بي دين شده بود و اكنون نيز هست . و اخيرا قدرتهاي شيطاني بزرگ به وسيله حكومتهاي منحرف خارج ازتعليمات اسلامي ، كه خود را به دروغ به اسلام بسته اند، براي محو قرآن و تثبيت مقاصد شيطاني ابرقدرتها قرآن را با خط زيبا طبع مي كنند و به اطراف مي فرستند و با اين حيله شيطاني قرآن را از صحنه خارج مي كنند. ما همه ديديم قرآني راكه محمدرضا خان پهلوي طبع كرد و عده اي را اغفال كرد و بعض آخوندهاي بيخبر از مقاصد اسلامي هم مداح او بودند. و مي بينيم كه ملك فهد هر سال مقدار زيادي از ثروتهاي بي پايان مردم را صرف طبع قرآن كريم و

محال تبليغات مذهب ضد قرآني مي كند و وهابيت ، اين مذهب سراپا بي اساس و خرافاتي راترويج مي كند؛ و مردم و ملتهاي غافل را سوق به سوي ابرقدرتها مي دهد و ازاسلام عزيز و قرآن كريم براي هدم اسلام و قرآن بهره برداري مي كند. ما مفتخريم و ملت عزيز سرتاپا متعهد به اسلام و قرآن مفتخر است كه پيرومذهبي است كه مي خواهد حقايق قرآني ، كه سراسر آن از وحدت بين مسلمين بلكه بشريت دم مي زند، از مقبره ها و گورستانها نجات داده و به عنوان بزرگترين نسخه نجات دهنده بشر از جميع قيودي كه بر پاي و دست و قلب و عقل اوپيچيده است و او را به سوي فنا و نيستي و بردگي و بندگي طاغوتيان مي كشاندنجات دهد. و ما مفتخريم كه پيرو مذهبي هستيم كه رسول خدا موسس آن به امر خداوندتعالي بوده ، و اميرالمومنين علي بن ابيطالب ، اين بنده رها شده از تمام قيود،مامور رها كردن بشر از تمام اغلال و بردگيها است . ما مفتخريم كه كتاب نهج البلاغه كه بعد از قرآن بزرگترين دستور زندگي مادي و معنوي و بالاترين كتاب رهايي بخش بشر است و دستورات معنوي وحكومتي آن بالاترين راه نجات است ، از امام معصوم ما است . ما مفتخريم كه ائمه معصومين ، از علي بن ابيطالب گرفته تا منجي بشرحضرت مهدي صاحب زمان - عليهم آلاف التحيات والسلام - كه به قدرت خداوند قادر، زنده و ناظر امور است ائمه ما هستند. ما مفتخريم كه ادعيه حياتبخش كه او را "قرآن صاعد" مي خوانند از ائمه

معصومين ما است . ما به "مناجات شعبانيه " امامان و "دعاي عرفات "حسين بن علي - عليهما السلام - و "صحيفه سجاديه " اين زبور آل محمد و"صحيفه فاطميه " كه كتاب الهام شده از جانب خداوند تعالي به زهراي مرضيه است از ما است . ما مفتخريم كه "باقرالعلوم " بالاترين شخصيت تاريخ است و كسي جزخداي تعالي و رسول - صلي الله عليه و آله - و ائمه معصومين - عليهم السلام -مقام او را درك نكرده و نتوانند درك كرد، از ما است . و ما مفتخريم كه مذهب ما "جعفري " است كه فقه ما كه درياي بي پايان است ،يكي از آثار اوست . و ما مفتخريم به همه ائمه معصومين - عليهم صلوات الله - ومتعهد به پيروي آنانيم . ما مفتخريم كه ائمه معصومين ما - صلوات الله و سلامه عليهم - در راه تعالي دين اسلام و در راه پياده كردن قرآن كريم كه تشكيل حكومت عدل يكي ازابعاد آن است ، در حبس و تبعيد به سر برده و عاقبت در راه براندازي حكومتهاي جائرانه و طاغوتيان زمان خود شهيد شدند. و ما امروز مفتخريم كه مي خواهيم مقاصد قرآن و سنت را پياده كنيم و اقشار مختلفه ملت ما در اين راه بزرگ سرنوشت ساز سر از پا نشناخته ، جان و مال و عزيزان خود را نثار راه خدامي كنند. ما مفتخريم كه بانوان و زنان پير و جوان و خرد و كلان در صحنه هاي فرهنگي و اقتصادي و نظامي حاضر، و همدوش مردان يا بهتر از آنان در راه تعالي اسلام

و مقاصد قرآن كريم فعاليت دارند؛ و آنان كه توان جنگ دارند، درآموزش نظامي كه براي دفاع از اسلام و كشور اسلامي از واجبات مهم است شركت ، و از محروميتهايي كه توطئه دشمنان و ناآشنايي دوستان از احكام اسلام و قرآن بر آنها بلكه بر اسلام و مسلمانان تحميل نمودند، شجاعانه و متعهدانه خود را رهانده و از قيد خرافاتي كه دشمنان براي منافع خود به دست نادانان و بعضي آخوندهاي بي اطلاع از مصالح مسلمين به وجود آورده بودند، خارج نموده اند؛ و آنان كه توان جنگ ندارند، در خدمت پشت جبهه به نحوارزشمندي كه دل ملت را از شوق و شعف به لرزه درمي آورد و دل دشمنان وجاهلان بدتر از دشمنان را از خشم و غضب مي لرزاند، اشتغال دارند. و ما مكررديديم كه زنان بزرگواري زينب گونه - عليها سلام الله - فرياد مي زنند كه فرزندان خود را از دست داده و در راه خداي تعالي و اسلام عزيز از همه چيز خودگذشته و مفتخرند به اين امر؛ و مي دانند آنچه به دست آورده اند بالاتر از جنات نعيم است ، چه رسد به متاع ناچيز دنيا. و ملت ما بلكه ملتهاي اسلامي و مستضعفان جهان مفتخرند به اينكه دشمنان آنان كه دشمنان خداي بزرگ و قرآن كريم و اسلام عزيزند، درندگاني هستند كه از هيچ جنايت و خيانتي براي مقاصد شوم جنايتكارانه خود دست نمي كشند وبراي رسيدن به رياست و مطامع پست خود دوست و دشمن را نمي شناسند. و درراس آنان امريكا اين تروريست بالذات دولتي است كه سرتاسر جهان را به آتش كشيده و

هم پيمان او صهيونيست جهاني است كه براي رسيدن به مطامع خود جناياتي مرتكب مي شود كه قلمها از نوشتن و زبانها از گفتن آن شرم دارند؛ و خيال ابلهانه "اسرائيل بزرگ "! آنان را به هر جنايتي مي كشاند. وملتهاي اسلامي و مستضعفان جهان مفتخرند كه دشمنان آنها حسين اردني اين جنايت پيشه دوره گرد، و حسن و حسني مبارك هم آخور با اسرائيل جنايتكارند و در راه خدمت به امريكا و اسرائيل از هيچ خيانتي به ملتهاي خود رويگردان نيستند. و ما مفتخريم كه دشمن ما صدام عفلقي است كه دوست ودشمن او را به جنايتكاري و نقض حقوق بين المللي و حقوق بشر مي شناسند وهمه مي دانند كه خيانتكاري او به ملت مظلوم عراق و شيخ نشينان خليج ، كمتر ازخيانت به ملت ايران نباشد. و ما و ملتهاي مظلوم دنيا مفتخريم كه رسانه هاي گروهي و دستگاههاي تبليغات جهاني ، ما و همه مظلومان جهان را به هر جنايت و خيانتي كه ابرقدرتهاي جنايتكار دستور مي دهند متهم مي كنند. كدام افتخار بالاتر و والاتراز اينكه امريكا با همه ادعاهايش و همه ساز و برگهاي جنگي اش و آنهمه دولتهاي سرسپرده اش و به دست داشتن ثروتهاي بي پايان ملتهاي مظلوم عقب افتاده و در دست داشتن تمام رسانه هاي گروهي ، در مقابل ملت غيور ايران و كشور حضرت بقيه الله - ارواحنا لمقدمه الفدا - آنچنان وامانده و رسوا شده است كه نمي داند به كه متوسل شود! و رو به هر كس مي كند جواب رد مي شنود!و اين نيست جز به مددهاي غيبي حضرت باري تعالي

- جلت عظمته - كه ملتهارا بويژه ملت ايران اسلامي را بيدار نموده و از ظلمات ستمشاهي به نور اسلام هدايت نموده . من اكنون به ملتهاي شريف ستمديده و به ملت عزيز ايران توصيه مي كنم كه از اين راه مستقيم الهي كه نه به شرق ملحد و نه به غرب ستمگر كافر وابسته است ، بلكه به صراطي كه خداوند به آنها نصيب فرموده است محكم و استوار ومتعهد و پايدار پايبند بوده ، و لحظه (اي) از شكر اين نعمت غفلت نكرده ودستهاي ناپاك عمال ابرقدرتها، چه عمال خارجي و چه عمال داخلي بدتر ازخارجي ، تزلزلي در نيت پاك و اراده آهنين آنان رخنه نكند؛ و بدانند كه هرچه رسانه هاي گروهي عالم و قدرتهاي شيطاني غرب و شرق اشتلم مي زنند دليل برقدرت الهي آنان است و خداوند بزرگ سزاي آنان را هم در اين عالم و هم درعوالم ديگر خواهد داد. "انه ولي النعم و بيده ملكوت كل شي ء". و با كمال جد و عجز از ملتهاي مسلمان مي خواهم كه از ائمه اطهار و فرهنگ سياسي ، اجتماعي ، اقتصادي ، نظامي اين بزرگ راهنمايان عالم بشريت به طورشايسته و به جان و دل و جانفشاني و نثار عزيزان پيروي كنند. از آن جمله دست از فقه سنتي كه بيانگر مكتب رسالت و امامت است و ضامن رشد و عظمت ملتهااست ، چه احكام اوليه و چه ثانويه كه هر دو مكتب فقه اسلامي است ، ذره اي منحرف نشوند و به وسواس خناسان معاند با حق و مذهب گوش فرا ندهند وبدانند قدمي انحرافي ، مقدمه

سقوط مذهب و احكام اسلامي و حكومت عدل الهي است . و از آن جمله از نماز جمعه و جماعت كه بيانگر سياسي نماز است هرگز غفلت نكنند، كه اين نماز جمعه از بزرگترين عنايات حق تعالي برجمهوري اسلامي ايران است . و از آن جمله مراسم عزاداري ائمه اطهار و بويژه سيد مظلومان و سرور شهيدان ، حضرت ابي عبدالله الحسين - صلوات وافر الهي و انبيا و ملائكه الله و صلحا بر روح بزرگ حماسي او باد - هيچ گاه غفلت نكنند.و بدانند آنچه دستور ائمه - عليهم السلام - براي بزرگداشت اين حماسه تاريخي اسلام است و آنچه لعن و نفرين بر ستمگران آل بيت است ، تمام فرياد قهرمانانه ملتها است بر سردمداران ستم پيشه در طول تاريخ الي الابد. و مي دانيد كه لعن ونفرين و فرياد از بيداد بني اميه - لعنه الله عليهم - با آنكه آنان منقرض و به جهنم رهسپار شده اند، فرياد بر سر ستمگران جهان و زنده نگهداشتن اين فريادستم شكن است . و لازم است در نوحه ها و اشعار مرثيه و اشعار ثناي از ائمه حق - عليهم سلام الله - به طور كوبنده فجايع و ستمگريهاي ستمگران هر عصر و مصريادآوري شود؛ و در اين عصر كه عصر مظلوميت جهان اسلام به دست امريكا وشوروي و ساير وابستگان به آنان و از آن جمله آل سعود، اين خائنين به حرم بزرگ الهي - لعنه الله و ملائكته و رسله عليهم - است به طور كوبنده يادآوري ولعن و نفرين شود. و همه بايد بدانيم كه آنچه موجب وحدت بين مسلمين است

اين مراسم سياسي است كه حافظ مليت مسلمين ، بويژه شيعيان ائمه اثني عشر- عليهم صلوات الله و سلم - است . و آنچه لازم است تذكر دهم آن است كه وصيت سياسي - الهي اينجانب اختصاص به ملت عظيم الشان ايران ندارد، بلكه توصيه به جميع ملل اسلامي ومظلومان جهان از هر ملت و مذهب مي باشد. از خداوند - عزوجل - عاجزانه خواهانم كه لحظه اي ما و ملت ما را به خودواگذار نكند و از عنايات غيبي خود به اين فرزندان اسلام و رزمندگان عزيزلحظه اي دريغ نفرمايد. روح الله الموسوي الخميني بسم الله الرحمن الرحيم اهميت انقلاب شكوهمند اسلامي كه دستاورد ميليونها انسان ارزشمند وهزاران شهيد جاويد آن و آسيب ديدگان عزيز، اين شهيدان زنده است و مورداميد ميليونها مسلمانان و مستضعفان جهان است ، به قدري است كه ارزيابي آن ازعهده قلم و بيان والاتر و برتر است . اينجانب ، روح الله موسوي خميني كه از كرم عظيم خداوند متعال با همه خطايا مايوس نيستم و زاد راه پرخطرم همان دلبستگي به كرم كريم مطلق است ، به عنوان يك نفر طلبه حقير كه همچون ديگر برادران ايماني اميد به اين انقلاب و بقاي دستاوردهاي آن و به ثمررسيدن هرچه بيشتر آن دارم ، به عنوان وصيت به نسل حاضر و نسلهاي عزيزآينده مطالبي هر چند تكراري عرض مي نمايم . و از خداوند بخشاينده مي خواهم كه خلوص نيت در اين تذكرات عنايت فرمايد. 1- ما مي دانيم كه اين انقلاب بزرگ كه دست جهانخواران و ستمگران را ازايران بزرگ كوتاه كرد، با تاييدات غيبي الهي پيروز گرديد.

اگر نبود دست تواناي خداوند امكان نداشت يك جمعيت 36 ميليوني با آن تبليغات ضداسلامي و ضدروحاني خصوص در اين صد سال اخير و با آن تفرقه افكنيهاي بيحساب قلمداران و زبان مزدان در مطبوعات و سخنرانيها و مجالس و محافل ضداسلامي و ضدملي به صورت مليت ، و آنهمه شعرها و بذله گوييها، و آنهمه مراكز عياشي و فحشا و قمار و مسكرات و مواد مخدره كه همه و همه براي كشيدن نسل جوان فعال كه بايد در راه پيشرفت و تعالي و ترقي ميهن عزيز خود فعاليت نمايند، به فساد و بي تفاوتي در پيشامدهاي خائنانه ، كه به دست شاه فاسد و پدر بي فرهنگش و دولتها و مجالس فرمايشي كه از طرف سفارتخانه هاي قدرتمندان بر ملت تحميل مي شد، و از همه بدتر وضع دانشگاهها و دبيرستانها و مراكز آموزشي كه مقدرات كشور به دست آنان سپرده مي شد، با به كار گرفتن معلمان و استادان غربزده يا شرقزده صددرصد مخالف اسلام و فرهنگ اسلامي بلكه ملي صحيح ، با نام "مليت " و "ملي گرايي "، گرچه در بين آنان مرداني متعهد و دلسوز بودند، لكن با اقليت فاحش آنان و درتنگنا قرار دادنشان كار مثبتي نمي توانستند انجام دهند و با اينهمه و دهها مسائل ديگر، از آن جمله به انزوا و عزلت كشيدن روحانيان و با قدرت تبليغات به انحراف فكري كشيدن بسياري از آنان ، ممكن نبود اين ملت با اين وضعيت يكپارچه قيام كنند و در سرتاسر كشور با ايده واحد و فرياد "الله اكبر" وفداكاريهاي حيرت آور و معجزه آسا تمام قدرتهاي داخل و

خارج را كنار زده وخود مقدرات كشور را به دست گيرد. بنابراين شك نبايد كرد كه انقلاب اسلامي ايران از همه انقلابها جدا است : هم در پيدايش و هم در كيفيت مبارزه و هم درانگيزه انقلاب و قيام . و ترديد نيست كه اين يك تحفه الهي و هديه غيبي بوده كه از جانب خداوند منان بر اين ملت مظلوم غارتزده عنايت شده است . 2- اسلام و حكومت اسلامي پديده الهي است كه با به كار بستن آن سعادت فرزندان خود را در دنيا و آخرت به بالاترين وجه تامين مي كند و قدرت آن دارد كه قلم سرخ بر ستمگريها و چپاولگريها و فسادها و تجاوزها بكشد وانسانها را به كمال مطلوب خود برساند. و مكتبي است كه برخلاف مكتبهاي غيرتوحيدي ، در تمام شئون فردي و اجتماعي و مادي و معنوي و فرهنگي و سياسي و نظامي و اقتصادي دخالت و نظارت دارد و از هيچ نكته ، ولو بسيارناچيز كه در تربيت انسان و جامعه و پيشرفت مادي و معنوي نقش دارد فروگذارننموده است ؛ و موانع و مشكلات سر راه تكامل را در اجتماع و فرد گوشزدنموده و به رفع آنها كوشيده است . اينك كه به توفيق و تاييد خداوند، جمهوري اسلامي با دست تواناي ملت متعهد پايه ريزي شده ، و آنچه در اين حكومت اسلامي مطرح است اسلام و احكام مترقي آن است ، بر ملت عظيم الشان ايران است كه در تحقق محتواي آن به جميع ابعاد و حفظ و حراست آن بكوشند كه حفظ اسلام در راس تمام واجبات است ، كه انبياي عظام

از آدم - عليه السلام - تاخاتم النبيين - صلي الله عليه و آله و سلم - در راه آن كوشش و فداكاري جانفرسانموده اند و هيچ مانعي آنان را از اين فريضه بزرگ بازنداشته ؛ و همچنين پس ازآنان اصحاب متعهد و ائمه اسلام - عليهم صلوات الله - با كوششهاي توانفرسا تاحد نثار خون خود در حفظ آن كوشيده اند. و امروز بر ملت ايران ، خصوصا، وبر جميع مسلمانان ، عموما، واجب است اين امانت الهي را كه در ايران به طوررسمي اعلام شده و در مدتي كوتاه نتايج عظيمي به بار آورده ، با تمام توان حفظنموده و در راه ايجاد مقتضيات بقاي آن و رفع موانع و مشكلات آن كوشش نمايند. و اميد است كه پرتو نور آن بر تمام كشورهاي اسلامي تابيدن گرفته وتمام دولتها و ملتها با يكديگر تفاهم در اين امر حياتي نمايند، و دست ابرقدرتهاي عالمخوار و جنايتكاران تاريخ را تا ابد از سر مظلومان و ستمديدگان جهان كوتاه نمايند. اينجانب كه نفسهاي آخر عمر را مي كشم به حسب وظيفه ، شطري از آنچه درحفظ و بقاي اين وديعه الهي دخالت دارد و شطري از موانع و خطرهايي كه آن را تهديد مي كنند، براي نسل حاضر و نسلهاي آينده عرض مي كنم و توفيق وتاييد همگان را از درگاه پروردگار عالميان خواهانم . الف - بي ترديد رمز بقاي انقلاب اسلامي همان رمز پيروزي است ؛ و رمزپيروزي را ملت مي داند و نسلهاي آينده در تاريخ خواهند خواند كه دو ركن اصلي آن : انگيزه الهي و مقصد عالي حكومت اسلامي ؛ و

اجتماع ملت درسراسر كشور با وحدت كلمه براي همان انگيزه و مقصد. اينجانب به همه نسلهاي حاضر و آينده وصيت مي كنم كه اگر بخواهيد اسلام و حكومت الله برقرار باشد و دست استعمار و استثمارگران خارج و داخل ازكشورتان قطع شود، اين انگيزه الهي را كه خداوند تعالي در قرآن كريم بر آن سفارش فرموده است از دست ندهيد؛ و در مقابل اين انگيزه كه رمز پيروزي وبقاي آن است ، فراموشي هدف و تفرقه و اختلاف است . بي جهت نيست كه بوقهاي تبليغاتي در سراسر جهان و وليده هاي بومي آنان تمام توان خود راصرف شايعه ها و دروغهاي تفرقه افكن نموده اند و ميلياردها دلار براي آن صرف مي كنند. بي انگيزه نيست سفرهاي دائمي مخالفان جمهوري اسلامي به منطقه . و مع الاسف در بين آنان از سردمداران و حكومتهاي بعض كشورهاي اسلامي ، كه جز به منافع شخص خود فكر نمي كنند و چشم و گوش بسته تسليم امريكا هستند ديده مي شود؛ و بعض از روحاني نماها نيز به آنان ملحقند. امروز و در آتيه نيز آنچه براي ملت ايران ومسلمانان جهان بايد مطرح باشد واهميت آن را در نظر گيرند، خنثي كردن تبليغات تفرقه افكن خانه برانداز است .توصيه اينجانب به مسلمين و خصوص ايرانيان بويژه در عصر حاضر، آن است كه در مقابل اين توطئه ها عكس العمل نشان داده و به انسجام و وحدت خود، به هر راه ممكن افزايش دهند و كفار و منافقان را مايوس نمايند. ب - از توطئه هاي مهمي كه در قرن اخير، خصوصا در دهه هاي معاصر، وبويژه پس

از پيروزي انقلاب آشكارا به چشم مي خورد، تبليغات دامنه دار با ابعاد مختلف براي مايوس نمودن ملتها و خصوص ملت فداكار ايران از اسلام است .گاهي ناشيانه و با صراحت به اينكه احكام اسلام كه 1400 سال قبل وضع شده است نمي تواند در عصر حاضر كشورها را اداره كند، يا آنكه اسلام يك دين ارتجاعي است و با هر نوآوري و مظاهر تمدن مخالف است ، و در عصر حاضرنمي شود كشورها از تمدن جهاني و مظاهر آن كناره گيرند، و امثال اين تبليغات ابلهانه و گاهي موذيانه و شيطنت آميز به گونه طرفداري از قداست اسلام كه اسلام و ديگر اديان الهي سر و كار دارند با معنويات و تهذيب نفوس و تحذير ازمقامات دنيايي و دعوت به ترك دنيا و اشتغال به عبادات و اذكار و ادعيه كه انسان را به خداي تعالي نزديك و از دنيا دور مي كند، و حكومت و سياست وسررشته داري برخلاف آن مقصد و مقصود بزرگ و معنوي است ، چه اينها تمام براي تعمير دنيا است و آن مخالف مسلك انبياي عظام است ! و مع الاسف تبليغ به وجه دوم در بعض از روحانيان و متدينان بيخبر از اسلام تاثير گذاشته كه حتي دخالت در حكومت و سياست را به مثابه يك گناه و فسق مي دانستند و شايدبعضي بدانند! و اين فاجعه بزرگي است كه اسلام مبتلاي به آن بود. گروه اول كه بايد گفت از حكومت و قانون و سياست يا اطلاع ندارند ياغرضمندانه خود را به بي اطلاعي مي زنند. زيرا اجراي قوانين بر معيار قسط وعدل و جلوگيري از

ستمگري و حكومت جائرانه و بسط عدالت فردي واجتماعي و منع از فساد و فحشا و انواع كجرويها، و آزادي بر معيار عقل و عدل و استقلال و خودكفايي و جلوگيري از استعمار و استثمار و استعباد، و حدود وقصاص و تعزيرات بر ميزان عدل براي جلوگيري از فساد و تباهي يك جامعه ، و سياست و راه بردن جامعه به موازين عقل و عدل و انصاف و صدها ازاين قبيل ، چيزهايي نيست كه با مرور زمان در طول تاريخ بشر و زندگي اجتماعي كهنه شود. اين دعوي به مثابه آن است كه گفته شود قواعد عقلي و رياضي درقرن حاضر بايد عوض شود و به جاي آن قواعد ديگر نشانده شود. اگر در صدر خلقت ، عدالت اجتماعي بايد جاري شود و از ستمگري و چپاول و قتل بايدجلوگيري شود، امروز چون قرن اتم است آن روش كهنه شده ! و ادعاي آنكه اسلام با نوآوردها مخالف است - همان سان كه محمدرضا پهلوي مخلوع مي گفت كه اينان مي خواهند با چهارپايان در اين عصر سفر كنند - يك اتهام ابلهانه بيش نيست . زيرا اگر مراد از مظاهر تمدن و نوآوردها، اختراعات وابتكارات و صنعتهاي پيشرفته كه در پيشرفت و تمدن بشر دخالت دارد، هيچ گاه اسلام و هيچ مذهب توحيدي با آن مخالفت نكرده و نخواهد كرد بلكه علم وصنعت مورد تاكيد اسلام و قرآن مجيد است . و اگر مراد از تجدد و تمدن به آن معني است كه بعضي روشنفكران حرفه اي مي گويند كه آزادي در تمام منكرات و فحشا حتي همجنس بازي و از اين قبيل

، تمام اديان آسماني و دانشمندان وعقلا با آن مخالفند گرچه غرب و شرقزدگان به تقليد كوركورانه آن را ترويج مي كنند. و اما طايفه دوم كه نقشه موذيانه دارند و اسلام را از حكومت و سياست جدامي دانند. بايد به اين نادانان گفت كه قرآن كريم و سنت رسول الله - صلي الله عليه و آله - آنقدر كه در حكومت و سياست احكام دارند در ساير چيزها ندارند؛بلكه بسيار از احكام عبادي اسلام ، عبادي - سياسي است كه غفلت از آنها اين مصيبتها را به بار آورده . پيغمبر اسلام "ص " تشكيل حكومت داد مثل ساير حكومتهاي جهان لكن با انگيزه بسط عدالت اجتماعي . و خلفاي اول اسلامي حكومتهاي وسيع داشته اند و حكومت علي بن ابيطالب - عليه السلام - نيز با همان انگيزه ، به طور وسيعتر و گسترده تر از واضحات تاريخ است . و پس از آن بتدريج حكومت به اسم اسلام بوده ؛ و اكنون نيز مدعيان حكومت اسلامي به پيروي از اسلام و رسول اكرم - صلي الله عليه و آله - بسيارند. اينجانب در اين وصيتنامه با اشاره مي گذرم ، ولي اميد آن دارم كه نويسندگان و جامعه شناسان و تاريخ نويسان ، مسلمانان را از اين اشتباه بيرون آورند. و آنچه گفته شده و مي شود كه انبيا - عليهم السلام - به معنويات كار دارند و حكومت وسررشته داري دنيايي مطرود است و انبيا و اوليا و بزرگان از آن احتراز مي كردندو ما نيز بايد چنين كنيم ، اشتباه تاسف آوري است كه نتايج آن به تباهي كشيدن ملتهاي

اسلامي و باز كردن راه براي استعمارگران خونخوار است ، زيرا آنچه مردود است حكومتهاي شيطاني و ديكتاتوري و ستمگري است كه براي سلطه جويي و انگيزه هاي منحرف و دنيايي كه از آن تحذير نموده اند؛جمع آوري ثروت و مال و قدرت طلبي و طاغوت گرايي است و بالاخره دنيايي است كه انسان را از حق تعالي غافل كند. و اما حكومت حق براي نفع مستضعفان و جلوگيري از ظلم و جور و اقامه عدالت اجتماعي ، همان است كه مثل سليمان بن داوود و پيامبر عظيم الشان اسلام - صلي الله عليه و آله - و اوصياي بزرگوارش براي آن كوشش مي كردند؛ از بزرگترين واجبات و اقامه آن از والاترين عبادات است ، چنانچه سياست سالم كه در اين حكومتها بوده از امور لازمه است . بايدملت بيدار و هوشيار ايران با ديد اسلامي اين توطئه ها را خنثي نمايند. وگويندگان و نويسندگان متعهد به كمك ملت برخيزند و دست شياطين توطئه گر راقطع نمايند. ج - و از همين قماش توطئه ها و شايد موذيانه تر، شايعه هاي وسيع در سطح كشور، و در شهرستانها بيشتر، بر اينكه جمهوري اسلامي هم كاري براي مردم انجام نداد. بيچاره مردم با آن شوق و شعف فداكاري كردند كه از رژيم ظالمانه طاغوت رهايي يابند، گرفتار يك رژيم بدتر شدند! مستكبران مستكبرتر ومستضعفان مستضعف تر شدند! زندانها پر از جوانان كه اميد آتيه كشور است مي باشد و شكنجه ها از رژيم سابق بدتر و غيرانسانيتر است ! هر روز عده اي رااعدام مي كنند به اسم اسلام ! و اي كاش اسم اسلام

روي اين جمهوري نمي گذاشتند! اين زمان از زمان رضاخان و پسرش بدتر است ! مردم در رنج و زحمت و گراني سرسام آور غوطه مي خورند و سردمداران دارند اين رژيم را به رژيمي كمونيستي هدايت مي كنند! اموال مردم مصادره مي شود و آزادي در هرچيز از ملت سلب شده ! و بسياري ديگر از اين قبيل امور كه با نقشه اجرا مي شود.و دليل آنكه نقشه و توطئه در كار است آنكه هرچند روز يك امر در هر گوشه وكنار و در هر كوي و برزن سر زبانها مي افتد؛ در تاكسيها همين مطلب واحد و دراتوبوسها نيز همين و در اجتماعات چند نفره باز همين صحبت مي شود؛ و يكي كه قدري كهنه شد يكي ديگر معروف مي شود. و مع الاسف بعض روحانيون كه از حيله هاي شيطاني بيخبرند با تماس يكي - دو نفر از عوامل توطئه گمان مي كنندمطلب همان است . و اساس مساله آن است كه بسياري از آنان كه اين مسائل رامي شنوند و باور مي كنند اطلاع از وضع دنيا و انقلابهاي جهان و حوادث بعد ازانقلاب و گرفتاريهاي عظيم اجتناب ناپذير آن ندارند - چنانچه اطلاع صحيح ازتحولاتي كه همه به سود اسلام است ندارند - و چشم بسته و بيخبر امثال اين مطالب را شنيده و خود نيز با غفلت يا عمد به آنان پيوسته اند. اينجانب توصيه مي كنم كه قبل از مطالعه وضعيت كنوني جهان و مقايسه بين انقلاب اسلامي ايران با ساير انقلابات و قبل از آشنايي با وضعيت كشورها وملتهايي كه در حال انقلاب و پس از انقلابشان

بر آنان چه مي گذشته است ، و قبل از توجه به گرفتاريهاي اين كشور طاغوتزده از ناحيه رضاخان و بدتر از آن محمدرضا كه در طول چپاولگريهايشان براي اين دولت به ارث گذاشته اند، ازوابستگيهاي عظيم خانمانسوز، تا اوضاع وزارتخانه ها و ادارات و اقتصاد و ارتش و مراكز عياشي و مغازه هاي مسكرات فروشي و ايجاد بي بندوباري در تمام شئون زندگي و اوضاع تعليم و تربيت و اوضاع دبيرستانها و دانشگاهها و اوضاع سينماها و عشرتكده ها و وضعيت جوانها و زنها و وضعيت روحانيون و متدينين و آزاديخواهان متعهد و بانوان عفيف ستمديده و مساجد در زمان طاغوت ورسيدگي به پرونده اعدام شدگان و محكومان به حبس و رسيدگي به زندانها و كيفيت عملكرد متصديان و رسيدگي به مال سرمايه داران و زمينخواران بزرگ ومحتكران و گرانفروشان و رسيدگي به دادگستريها و دادگاههاي انقلاب و مقايسه با وضع سابق دادگستري و قضات و رسيدگي به حال نمايندگان مجلس شوراي اسلامي و اعضاي دولت و استاندارها و ساير مامورين كه در اين زمان آمده اند ومقايسه با زمان سابق و رسيدگي به عملكرد دولت و جهاد سازندگي درروستاهاي محروم از همه مواهب حتي آب آشاميدني و درمانگاه و مقايسه باطول رژيم سابق با در نظر گرفتن گرفتاري به جنگ تحميلي و پيامدهاي آن ازقبيل آوارگان ميليوني و خانواده هاي شهدا و آسيب ديدگان در جنگ و آوارگان ميليوني افغانستان و عراق و با نظر به حصر اقتصادي و توطئه هاي پي در پي امريكا و وابستگان خارج و داخلش "اضافه كنيد فقدان مبلغ آشنا به مسائل به مقدار احتياج و قاضي شرع

" و هرج و مرجهايي كه از طرف مخالفان اسلام ومنحرفان و حتي دوستان نادان در دست اجرا است و دهها مسائل ديگر، تقاضااين است كه قبل از آشنايي به مسائل ، به اشكالتراشي و انتقاد كوبنده و فحاشي برنخيزيد؛ و به حال اين اسلام غريب كه پس از صدها سال ستمگري قلدرها وجهل توده ها امروز طفلي تازه پا و وليده اي است محفوف به دشمنهاي خارج وداخل ، رحم كنيد. و شما اشكالتراشان به فكر بنشينيد كه آيا بهتر نيست به جاي سركوبي به اصلاح و كمك بكوشيد؛ و به جاي طرفداري از منافقان و ستمگران و سرمايه داران و محتكران بي انصاف از خدا بيخبر، طرفدار مظلومان وستمديدگان و محرومان باشيد؛ و به جاي گروههاي آشوبگر و تروريستهاي مفسد و طرفداري غيرمستقيم از آنان ، توجهي به ترور شدگان از روحانيون مظلوم تا خدمتگزاران متعهد مظلوم داشته باشيد؟ اينجانب هيچ گاه نگفته و نمي گويم كه امروز در اين جمهوري به اسلام بزرگ با همه ابعادش عمل مي شود و اشخاصي از روي جهالت و عقده وبي انضباطي برخلاف مقررات اسلام عمل نمي كنند؛ لكن عرض مي كنم كه قوه مقننه و قضاييه و اجراييه با زحمات جانفرسا كوشش در اسلامي كردن اين كشورمي كنند و ملت دهها ميليوني نيز طرفدار و مددكار آنان هستند؛ و اگر اين اقليت اشكالتراش و كارشكن به كمك بشتابند، تحقق اين آمال آسانتر و سريعترخواهد بود. و اگر خداي نخواسته اينان به خود نيايند، چون توده ميليوني بيدارشده و متوجه مسائل است و در صحنه حاضر است ، آمال انساني - اسلامي به خواست خداوند متعال

جامه عمل به طور چشمگير خواهد پوشيد و كجروان واشكالتراشان در مقابل اين سيل خروشان نخواهند توانست مقاومت كنند. من با جرات مدعي هستم كه ملت ايران و توده ميليوني آن در عصر حاضربهتر از ملت حجاز در عهد رسول الله - صلي الله عليه و آله - و كوفه و عراق درعهد اميرالمومنين و حسين بن علي - صلوات الله و سلامه عليهما - مي باشند. آن حجاز كه در عهد رسول الله - صلي الله عليه و آله - مسلمانان نيز اطاعت از ايشان نمي كردند و با بهانه هايي به جبهه نمي رفتند، كه خداوند تعالي در سوره "توبه " باآياتي آنها را توبيخ فرموده و وعده عذاب داده است . و آنقدر به ايشان دروغ بستند كه به حسب نقل ، در منبر به آنان نفرين فرمودند. و آن اهل عراق وكوفه كه با اميرالمومنين آنقدر بدرفتاري كردند و از اطاعتش سر باز زدند كه شكايات آن حضرت از آنان در كتب نقل و تاريخ معروف است . و آن مسلمانان عراق و كوفه كه با سيدالشهدا - عليه السلام - آن شد كه شد. و آنان كه درشهادت دست آلوده نكردند، يا گريختند از معركه و يا نشستند تا آن جنايت تاريخ واقع شد. اما امروز مي بينيم كه ملت ايران از قواي مسلح نظامي و انتظامي و سپاه و بسيج تا قواي مردمي از عشاير و داوطلبان و از قواي در جبهه ها و مردم پشت جبهه ها، با كمال شوق و اشتياق چه فداكاريها مي كنند و چه حماسه هامي آفرينند. و مي بينيم كه مردم محترم سراسر

كشور چه كمكهاي ارزنده مي كنند.و مي بينيم كه بازماندگان شهدا و آسيب ديدگان جنگ و متعلقان آنان باچهره هاي حماسه آفرين و گفتار و كرداري مشتاقانه و اطمينان بخش با ما و شما روبه رو مي شوند. و اينها همه از عشق و علاقه و ايمان سرشار آنان است به خداوند متعال و اسلام و حيات جاويدان . در صورتي كه نه در محضر مبارك رسول اكرم - صلي الله عليه و آله و سلم - هستند، و نه در محضر امام معصوم -صلوات الله عليه . و انگيزه آنان ايمان و اطمينان به غيب است . و اين رمزموفقيت و پيروزي در ابعاد مختلف است . و اسلام بايد افتخار كند كه چنين فرزنداني تربيت نموده ، و ما همه مفتخريم كه در چنين عصري و در پيشگاه چنين ملتي مي باشيم . و اينجانب در اينجا يك وصيت به اشخاصي كه به انگيزه مختلف باجمهوري اسلامي مخالفت مي كنند و به جوانان ، چه دختران و چه پسراني كه مورد بهره برداري منافقان و منحرفان فرصت طلب و سودجو واقع شده اندمي نمايم ، كه بيطرفانه و با فكر آزاد به قضاوت بنشينيد و تبليغات آنان كه مي خواهند جمهوري اسلامي ساقط شود و كيفيت عمل آنان و رفتارشان باتوده هاي محروم و گروهها و دولتهايي كه از آنان پشتيباني كرده و مي كنند وگروهها و اشخاصي كه در داخل به آنان پيوسته و از آنان پشتيباني مي كنند واخلاق و رفتارشان در بين خود و هوادارانشان و تغيير موضعهايشان درپيشامدهاي مختلف را، با دقت و بدون هواي نفس بررسي كنيد، و

مطالعه كنيدحالات آنان كه در اين جمهوري اسلامي به دست منافقان و منحرفان شهيدشدند، و ارزيابي كنيد بين آنان و دشمنانشان ؛ نوارهاي اين شهيدان تا حدي دردست و نوارهاي مخالفان شايد در دست شماها باشد، ببينيد كدام دسته طرفدارمحرومان و مظلومان جامعه هستند. برادران ! شما اين اوراق را قبل از مرگ من نمي خوانيد. ممكن است پس ازمن بخوانيد در آن وقت من نزد شما نيستم كه بخواهم به نفع خود و جلب نظرتان براي كسب مقام و قدرتي با قلبهاي جوان شما بازي كنم . من براي آنكه شما جوانان شايسته اي هستيد علاقه دارم كه جواني خود را در راه خداوند و اسلام عزيز و جمهوري اسلامي صرف كنيد تا سعادت هر دو جهان را دريابيد. واز خداوند غفور مي خواهم كه شما را به راه مستقيم انسانيت هدايت كند و ازگذشته ما و شما با رحمت واسعه خود بگذرد. شماها نيز در خلوتها از خداوندهمين را بخواهيد، كه او هادي و رحمان است . و يك وصيت به ملت شريف ايران و ساير ملتهاي مبتلا به حكومتهاي فاسدو دربند قدرتهاي بزرگ مي كنم ؛ اما به ملت عزيز ايران توصيه مي كنم كه نعمتي كه با جهاد عظيم خودتان و خون جوانان برومندتان به دست آورديد همچون عزيزترين امور قدرش را بدانيد و از آن حفاظت و پاسداري نماييد و در راه آن ،كه نعمتي عظيم الهي و امانت بزرگ خداوندي است كوشش كنيد و از مشكلاتي كه در اين صراط مستقيم پيش مي آيد نهراسيد كه ان تنصرواالله ينصركم ويثبت اقدامكم . و در مشكلات دولت جمهوري اسلامي با

جان و دل شريك ودر رفع آنها كوشا باشيد، و دولت و مجلس را از خود بدانيد، و چون محبوبي گرامي از آن نگهداري كنيد. و به مجلس و دولت و دست اندركاران توصيه مي نمايم كه قدر اين ملت رابدانيد و در خدمتگزاري به آنان خصوصا مستضعفان و محرومان و ستمديدگان كه نور چشمان ما و اولياي نعم همه هستند و جمهوري اسلامي رهاورد آنان و بافداكاريهاي آنان تحقق پيدا كرد و بقاي آن نيز مرهون خدمات آنان است ،فروگذار نكنيد و خود را از مردم و آنان را از خود بدانيد و حكومتهاي طاغوتي را كه چپاولگراني بي فرهنگ و زورگوياني تهي مغز بودند و هستند را هميشه محكوم نماييد، البته با اعمال انساني كه شايسته براي يك حكومت اسلامي است . و اما به ملتهاي اسلامي توصيه مي كنم كه از حكومت جمهوري اسلامي و ازملت مجاهد ايران الگو بگيريد و حكومتهاي جائر خود را در صورتي كه به خواست ملتها كه خواست ملت ايران است سر فرود نياوردند، با تمام قدرت به جاي خود بنشانيد، كه مايه بدبختي مسلمانان ، حكومتهاي وابسته به شرق و غرب مي باشند. و اكيدا توصيه مي كنم كه به بوقهاي تبليغاتي مخالفان اسلام و جمهوري اسلامي گوش فرا ندهيد كه همه كوشش دارند كه اسلام را از صحنه بيرون كنندكه منافع ابرقدرتها تامين شود. د - از نقشه هاي شيطاني قدرتهاي بزرگ استعمار و استثمارگر كه سالهاي طولاني در دست اجرا است و در كشور ايران از زمان رضاخان اوج گرفت و درزمان محمدرضا با روشهاي مختلف دنباله گيري شد، به انزواكشاندن روحانيت است ؛

كه در زمان رضاخان با فشار و سركوبي و خلع لباس و حبس و تبعيد وهتك حرمات و اعدام و امثال آن ، و در زمان محمدرضا با نقشه و روشهاي ديگر كه يكي از آنها ايجاد عداوت بين دانشگاهيان و روحانيان بود، كه تبليغات وسيعي در اين زمينه شد؛ و مع الاسف به واسطه بيخبري هر دو قشر از توطئه شيطاني ابرقدرتها نتيجه چشمگيري گرفته شد. از يك طرف ، از دبستانها تادانشگاهها كوشش شد كه معلمان و دبيران و اساتيد و روساي دانشگاهها از بين غربزدگان يا شرقزدگان و منحرفان از اسلام و ساير اديان انتخاب و به كار گماشته شوند و متعهدان مومن در اقليت قرار گيرند كه قشر موثر را كه در آتيه حكومت را به دست مي گيرند، از كودكي تا نوجواني و تا جواني طوري تربيت كنند كه ازاديان مطلقا، و اسلام بخصوص ، و از وابستگان به اديان خصوصا روحانيون ومبلغان ، متنفر باشند. و اينان را عمال انگليس در آن زمان ، و طرفدار سرمايه داران و زمينخواران و طرفدار ارتجاع و مخالف تمدن و تعالي در بعد از آن معرفي مي نمودند. و از طرف ديگر، با تبليغات سوء، روحانيون و مبلغان و متدينان را ازدانشگاه و دانشگاهيان ترسانيده و همه را به بي ديني و بي بند و باري و مخالف بامظاهر اسلام و اديان متهم مي نمودند. نتيجه آنكه دولتمردان مخالف اديان واسلام و روحانيون و متدينان باشند؛ و توده هاي مردم كه علاقه به دين و روحاني دارند مخالف دولت و حكومت و هر چه متعلق به آن است باشند، و اختلاف عميق

بين دولت و ملت و دانشگاهي و روحاني راه را براي چپاولگران آنچنان باز كند كه تمام شئون كشور در تحت قدرت آنان و تمام ذخاير ملت در جيب آنان سرازير شود، چنانچه ديديد به سر اين ملت مظلوم چه آمد، و مي رفت كه چه آيد. اكنون كه به خواست خداوند متعال و مجاهدت ملت - از روحاني ودانشگاهي تا بازاري و كارگر و كشاورز و ساير قشرها - بند اسارت را پاره و سدقدرت ابرقدرتها را شكستند و كشور را از دست آنان و وابستگانشان نجات دادند، توصيه اينجانب آن است كه نسل حاضر و آينده غفلت نكنند ودانشگاهيان و جوانان برومند عزيز هر چه بيشتر با روحانيان و طلاب علوم اسلامي پيوند دوستي و تفاهم را محكمتر و استوارتر سازند و از نقشه ها وتوطئه هاي دشمن غدار غافل نباشند و به مجرد آنكه فرد يا افرادي را ديدند كه باگفتار و رفتار خود در صدد است بذر نفاق بين آنان افكند او را ارشاد و نصيحت نمايند؛ و اگر تاثير نكرد از او روگردان شوند و او را به انزوا كشانند و نگذارندتوطئه ريشه دواند كه سرچشمه را به آساني مي توان گرفت . و مخصوصا اگر دراساتيد كسي پيدا شد كه مي خواهد انحراف ايجاد كند، او را ارشاد و اگر نشد، ازخود و كلاس خود طرد كنند. و اين توصيه بيشتر متوجه روحانيون و محصلين علوم ديني است . و توطئه ها در دانشگاهها از عمق ويژه اي برخوردار است و هرقشر محترم كه مغز متفكر جامعه هستند بايد مواظب توطئه ها باشند. ه - از جمله نقشه ها

كه مع الاسف تاثير بزرگي در كشورها و كشور عزيزمان گذاشت و آثار آن باز تا حد زيادي به جا مانده ، بيگانه نمودن كشورهاي استعمارزده از خويش ، و غربزده و شرقزده نمودن آنان است به طوريكه خود را وفرهنگ و قدرت خود را به هيچ گرفتند و غرب و شرق ، دو قطب قدرتمند را نژاد برتر و فرهنگ آنان را والاتر و آن دو قدرت را قبله گاه عالم دانستند ووابستگي به يكي از دو قطب را از فرائض غيرقابل اجتناب معرفي نمودند! وقصه اين امر غم انگيز، طولاني و ضربه هايي كه از آن خورده و اكنون نيزمي خوريم كشنده و كوبنده است . و غم انگيزتر اينكه آنان ملتهاي ستمديده زير سلطه را در همه چيز عقب نگه داشته و كشورهايي مصرفي بار آوردند و به قدري ما را از پيشرفتهاي خود وقدرتهاي شيطاني شان ترسانده اند كه جرات دست زدن به هيچ ابتكاري نداريم وهمه چيز خود را تسليم آنان كرده و سرنوشت خود و كشورهاي خود را به دست آنان سپرده و چشم و گوش بسته مطيع فرمان هستيم . و اين پوچي و تهي مغزي مصنوعي موجب شده كه در هيچ امري به فكر و دانش خود اتكا نكنيم وكوركورانه از شرق و غرب تقليد نماييم بلكه از فرهنگ و ادب و صنعت وابتكار اگر داشتيم ، نويسندگان و گويندگان غرب و شرقزده بي فرهنگ ، آنها را به باد انتقاد و مسخره گرفته و فكر و قدرت بومي ما را سركوب و مايوس نموده ومي نمايند و رسوم و آداب اجنبي را هر چند مبتذل و

مفتضح باشد با عمل وگفتار و نوشتار ترويج كرده و با مداحي و ثناجويي آنها را به خورد ملتها داده ومي دهند. في المثل ، اگر در كتاب يا نوشته يا گفتاري چند واژه فرنگي باشد، بدون توجه به محتواي آن با اعجاب پذيرفته ، و گوينده و نويسنده آن را دانشمند وروشنفكر به حساب مي آورند. و از گهواره تا قبر به هرچه بنگريم اگر با واژه غربي و شرقي اسم گذاري شود مرغوب و مورد توجه و از مظاهر تمدن وپيشرفتگي محسوب ، و اگر واژه هاي بومي خودي به كار رود مطرود و كهنه وواپسزده خواهد بود. كودكان ما اگر نام غربي داشته باشند مفتخر؛ و اگر نام خودي دارند سر به زير و عقب افتاده اند. خيابانها، كوچه ها، مغازه ها، شركتها،داروخانه ها، كتابخانه ها، پارچه ها، و ديگر متاعها، هرچند در داخل تهيه شده بايد نام خارجي داشته باشد تا مردم از آن راضي و به آن اقبال كنند. فرنگي مابي از سر تا پا و در تمام نشست و برخاستها و در معاشرتها و تمام شئون زندگي موجب افتخار و سربلندي و تمدن و پيشرفت ، و در مقابل ، آداب و رسوم خودي ، كهنه پرستي و عقب افتادگي است . در هر مرض و كسالتي ولو جزئي وقابل علاج در داخل ، بايد به خارج رفت و دكترها و اطباي دانشمند خود رامحكوم و مايوس كرد. رفتن به انگلستان و فرانسه و امريكا و مسكو افتخاري پرارزش و رفتن به حج و ساير اماكن متبركه كهنه پرستي و عقب ماندگي است .بي اعتنايي به آنچه مربوط به

مذهب و معنويات است از نشانه هاي روشنفكري وتمدن ، و در مقابل ، تعهد به اين امور نشانه عقب ماندگي و كهنه پرستي است . اينجانب نمي گويم ما خود همه چيز داريم ؛ معلوم است ما را در طول تاريخ نه چندان دور خصوصا، و در سده هاي اخير از هر پيشرفتي محروم كرده اند ودولتمردان خائن و دودمان پهلوي خصوصا، و مراكز تبليغاتي عليه دستاوردهاي خودي و نيز خود كوچك ديدنها و يا ناچيزديدنها، ما را از هر فعاليتي براي پيشرفت محروم كرد. وارد كردن كالاها از هر قماش و سرگرم كردن بانوان ومردان خصوصا طبقه جوان ، به اقسام اجناس وارداتي از قبيل ابزار آرايش وتزئينات و تجملات و بازيهاي كودكانه و به مسابقه كشاندن خانواده ها و مصرفي بار آوردن هر چه بيشتر، كه خود داستانهاي غم انگيز دارد، و سرگرم كردن و به تباهي كشاندن جوانها كه عضو فعال هستند با فراهم آوردن مراكز فحشا وعشرتكده ها، و دهها از اين مصائب حساب شده ، براي عقب نگهداشتن كشورهاست . من وصيت دلسوزانه و خادمانه مي كنم به ملت عزيز كه اكنون كه تاحدود بسيار چشمگيري از بسياري از اين دامها نجات يافته و نسل محروم حاضربه فعاليت و ابتكار برخاسته و ديديم كه بسياري از كارخانه ها و وسايل پيشرفته مثل هواپيماها و ديگر چيزها كه گمان نمي رفت متخصصين ايران قادر به راه انداختن كارخانه ها و امثال آن باشند و همه دستها را به سوي غرب يا شرق درازكرده بوديم كه متخصصين آنان اينها را به راه اندازند، در اثر محاصره اقتصادي و جنگ تحميلي ،

خود جوانان عزيز ما قطعات محل احتياج را ساخته و با قيمتهاي ارزانتر عرضه كرده و رفع احتياج نمودند و ثابت كردند كه اگر بخواهيم مي توانيم . بايد هوشيار و بيدار و مراقب باشيد كه سياست بازان پيوسته به غرب و شرق باوسوسه هاي شيطاني شما را به سوي اين چپاولگران بين المللي نكشند؛ و با اراده مصمم و فعاليت و پشتكار خود به رفع وابستگيها قيام كنيد. و بدانيد كه نژاد آريا و عرب از نژاد اروپا و امريكا و شوروي كم ندارد و اگرخودي خود را بيابد و ياس را از خود دور كند و چشمداشت به غير خود نداشته باشد، در درازمدت قدرت همه كار و ساختن همه چيز را دارد. و آنچه انسانهاي شبيه به اينان به آن رسيده اند شما هم خواهيد رسيد به شرط اتكال به خداوندتعالي و اتكا به نفس ، و قطع وابستگي به ديگران و تحمل سختيها براي رسيدن به زندگي شرافتمندانه و خارج شدن از تحت سلطه اجانب . و بر دولتها و دست اندركاران است چه در نسل حاضر و چه در نسلهاي آينده كه از متخصصين خود قدرداني كنند و آنان را با كمكهاي مادي و معنوي تشويق به كار نمايند و از ورود كالاهاي مصرف ساز و خانه برانداز جلوگيري نمايند و به آنچه دارند بسازند تا خود همه چيز بسازند. و از جوانان ، دختران و پسران ، مي خواهم كه استقلال و آزادي و ارزشهاي انساني را، ولو با تحمل زحمت و رنج ، فداي تجملات و عشرتها و بي بند وباريها و حضور در مراكز فحشا كه از

طرف غرب و عمال بي وطن به شما عرضه مي شود نكنند؛ كه آنان چنانچه تجربه نشان داده جز تباهي شما و اغفالتان ازسرنوشت كشورتان و چاپيدن ذخائر شما و به بند استعمار و ننگ وابستگي كشيدنتان و مصرفي نمودن ملت و كشورتان به چيز ديگر فكر نمي كنند؛ ومي خواهند با اين وسايل و امثال آن شما را عقب مانده ، و به اصطلاح آنان "نيمه وحشي " نگه دارند. و - از توطئه هاي بزرگ آنان ، چنانچه اشاره شد و كرارا تذكر داده ام ، به دست گرفتن مراكز تعليم و تربيت خصوصا دانشگاهها است كه مقدرات كشورها دردست محصولات آنها است . روش آنان با روحانيون و مدارس علوم اسلامي فرق دارد با روشي كه در دانشگاهها و دبيرستانها دارند. نقشه آنان برداشتن روحانيون از سر راه و منزوي كردن آنان است ؛ يا با سركوبي و خشونت و هتاكي كه در زمان رضاخان عمل شد ولي نتيجه معكوس گرفته شد؛ يا با تبليغات وتهمتها و نقشه هاي شيطاني براي جدا كردن قشر تحصيلكرده و به اصطلاح روشنفكر كه اين هم در زمان رضاخان عمل مي شد و در رديف فشار و سركوبي بود؛ و در زمان محمدرضا ادامه يافت بدون خشونت ولي موذيانه . و اما در دانشگاه نقشه آن است كه جوانان را از فرهنگ و ادب و ارزشهاي خودي منحرف كنند و به سوي شرق يا غرب بكشانند و دولتمردان را از بين اينان انتخاب و بر سرنوشت كشورها حكومت دهند تا به دست آنها هرچه مي خواهند انجام دهند. اينان كشور را به غارتزدگي و غربزدگي بكشانند

و قشرروحاني با انزوا و منفوريت و شكست قادر بر جلوگيري نباشد. و اين بهترين راه است براي عقب نگهداشتن و غارت كردن كشورهاي تحت سلطه ، زيرا براي ابرقدرتها بي زحمت و بي خرج و در جوامع ملي بي سر و صدا، هر چه هست به جيب آنان مي ريزد. پس اكنون كه دانشگاهها و دانشسراها در دست اصلاح و پاكسازي است ، برهمه ما لازم است با متصديان كمك كنيم و براي هميشه نگذاريم دانشگاهها به انحراف كشيده شود؛ و هر جا انحرافي به چشم خورد با اقدام سريع به رفع آن كوشيم . و اين امر حياتي بايد در مرحله اول با دست پرتوان خود جوانان دانشگاهها و دانشسراها انجام گيرد كه نجات دانشگاه از انحراف ، نجات كشور وملت است . و اينجانب به همه نوجوانان و جوانان در مرحله اول ، و پدران و مادران ودوستان آنها در مرحله دوم ، و به دولتمردان و روشنفكران دلسوز براي كشور درمرحله بعد وصيت مي كنم كه در اين امر مهم كه كشورتان را از آسيب نگه مي دارد، با جان و دل كوشش كنيد و دانشگاهها را به نسل بعد بسپريد. و به همه نسلهاي مسلسل توصيه مي كنم كه براي نجات خود و كشور عزيز و اسلام آدم ساز، دانشگاهها را از انحراف و غرب و شرقزدگي حفظ و پاسداري كنيد و بااين عمل انساني - اسلامي خود دست قدرتهاي بزرگ را از كشور قطع و آنان رانااميد نماييد. خدايتان پشتيبان و نگهدار باد. ز - از مهمات امور، تعهد وكلاي مجلس شوراي اسلامي است . ما ديديم كه اسلام

و كشور ايران چه صدمات بسيار غم انگيزي از مجلس شوراي غيرصالح ومنحرف ، از بعد از مشروطه تا عصر رژيم جنايتكار پهلوي و از هر زمان بدتر وخطرناكتر در اين رژيم تحميلي فاسد خورد؛ و چه مصيبتها و خسارتهاي جانفرسا از اين جنايتكاران بي ارزش و نوكرماب به كشور و ملت وارد شد. دراين پنجاه سال يك اكثريت قلابي منحرف در مقابل يك اقليت مظلوم موجب شد كه هرچه انگلستان و شوروي و اخيرا امريكا خواستند، با دست همين منحرفان از خدا بيخبر انجام دهند و كشور را به تباهي و نيستي كشانند. از بعد ازمشروطه ، هيچ گاه تقريبا به مواد مهم قانون اساسي عمل نشد - قبل از رضاخان باتصدي غربزدگان و مشتي خان و زمينخواران ؛ و در زمان رژيم پهلوي به دست آن رژيم سفاك و وابستگان و حلقه به گوشان آن . اكنون كه با عنايت پروردگار و همت ملت عظيم الشان سرنوشت كشور به دست مردم افتاد و وكلا از خود مردم و با انتخاب خودشان ، بدون دخالت دولت و خانهاي ولايات به مجلس شوراي اسلامي راه يافتند، و اميد است كه با تعهدآنان به اسلام و مصالح كشور جلوگيري از هر انحراف بشود. وصيت اينجانب به ملت در حال و آتيه آن است كه با اراده مصمم خود و تعهد خود به احكام اسلام و مصالح كشور در هر دوره از انتخابات وكلاي داراي تعهد به اسلام وجمهوري اسلامي كه غالبا بين متوسطين جامعه و محرومين مي باشند و غيرمنحرف از صراط مستقيم - به سوي غرب يا شرق - و بدون گرايش به مكتبهاي انحرافي

و اشخاص تحصيلكرده و مطلع بر مسائل روز و سياستهاي اسلامي ، به مجلس بفرستند. و به جامعه محترم روحانيت خصوصا مراجع معظم ، وصيت مي كنم كه خودرا از مسائل جامعه خصوصا مثل انتخاب رئيس جمهور و وكلاي مجلس ، كنارنكشند و بي تفاوت نباشند. همه ديديد و نسل آتيه خواهد شنيد كه دست سياست بازان پيرو شرق و غرب ، روحانيون را كه اساس مشروطيت را با زحمات و رنجها بنيان گذاشتند از صحنه خارج كردند و روحانيون نيز بازي سياست بازان را خورده و دخالت در امور كشور و مسلمين را خارج از مقام خود انگاشتند وصحنه را به دست غربزدگان سپردند؛ و به سر مشروطيت و قانون اساسي و كشورو اسلام آن آوردند كه جبرانش احتياج به زمان طولاني دارد. اكنون كه بحمدالله تعالي موانع رفع گرديده و فضاي آزاد براي دخالت همه طبقات پيش آمده است ، هيچ عذري باقي نمانده و از گناهان بزرگ نابخشودني ،مسامحه در امر مسلمين است . هركس به مقدار توانش و حيطه نفوذش لازم است در خدمت اسلام و ميهن باشد؛ و با جديت از نفوذ وابستگان به دو قطب استعمارگر و غرب يا شرقزدگان و منحرفان از مكتب بزرگ اسلام جلوگيري نمايند، و بدانند كه مخالفين اسلام و كشورهاي اسلامي كه همان ابرقدرتان چپاولگر بين المللي هستند، با تدريج و ظرافت در كشور ما و كشورهاي اسلامي ديگر رخنه ، و با دست افراد خود ملتها، كشورها را به دام استثمار مي كشانند. بايدبا هوشياري مراقب باشيد و با احساس اولين قدم نفوذي به مقابله برخيزيد و به آنان مهلت ندهيد. خدايتان يار

و نگهدار باشد. و از نمايندگان مجلس شوراي اسلامي در اين عصر و عصرهاي آينده مي خواهم كه اگر خداي نخواسته عناصر منحرفي با دسيسه و بازي سياسي وكالت خود را به مردم تحميل نمودند، مجلس اعتبارنامه آنان را رد كنند ونگذارند حتي يك عنصر خرابكار وابسته به مجلس راه يابد. و به اقليتهاي مذهبي رسمي وصيت مي كنم كه از دوره هاي رژيم پهلوي عبرت بگيرند و وكلاي خود را از اشخاص متعهد به مذهب خود و جمهوري اسلامي و غيروابسته به قدرتهاي جهانخوار و بدون گرايش به مكتبهاي الحادي وانحرافي و التقاطي انتخاب نمايند. و از همه نمايندگان خواستارم كه با كمال حسن نيت و برادري با هم مجلسان خود رفتار، و همه كوشا باشند كه قوانين خداي نخواسته از اسلام منحرف نباشدو همه به اسلام و احكام آسماني آن وفادار باشيد تا به سعادت دنيا و آخرت نايل آييد. و از شوراي محترم نگهبان مي خواهم و توصيه مي كنم ، چه در نسل حاضر وچه در نسلهاي آينده ، كه با كمال دقت و قدرت وظايف اسلامي و ملي خود راايفا و تحت تاثير هيچ قدرتي واقع نشوند و از قوانين مخالف با شرع مطهر وقانون اساسي بدون هيچ ملاحظه جلوگيري نمايند و با ملاحظه ضرورات كشوركه گاهي با احكام ثانويه و گاهي به ولايت فقيه بايد اجرا شود توجه نمايند. و وصيت من به ملت شريف آن است كه در تمام انتخابات ، چه انتخاب رئيس جمهور و چه نمايندگان مجلس شوراي اسلامي و چه انتخاب خبرگان براي تعيين شوراي رهبري يا رهبر، در صحنه باشند و اشخاصي كه انتخاب

مي كنند روي ضوابطي باشد كه اعتبار مي شود مثلا در انتخاب خبرگان براي تعيين شوراي رهبري يا رهبر، توجه كنند كه اگر مسامحه نمايند و خبرگان راروي موازين شرعيه و قانون انتخاب نكنند، چه بسا كه خساراتي به اسلام و كشوروارد شود كه جبران پذير نباشد. و در اين صورت همه در پيشگاه خداوند متعال مسئول مي باشند. از اين قرار، عدم دخالت ملت از مراجع و علماي بزرگ تا طبقه بازاري وكشاورز و كارگر و كارمند، همه و همه مسئول سرنوشت كشور و اسلام مي باشند؛چه در نسل حاضر و چه در نسلهاي آتيه ؛ و چه بسا كه در بعض مقاطع ، عدم حضور و مسامحه ، گناهي باشد كه در راس گناهان كبيره است . پس علاج واقعه را قبل از وقوع بايد كرد، و الا كار از دست همه خارج خواهد شد. و اين حقيقتي است كه بعد از مشروطه لمس نموده ايد و نموده ايم . چه هيچ علاجي بالاتر ووالاتر از آن نيست كه ملت در سرتاسر كشور در كارهايي كه محول به اوست برطبق ضوابط اسلامي و قانون اساسي انجام دهد؛ و در تعيين رئيس جمهور ووكلاي مجلس با طبقه تحصيلكرده متعهد و روشنفكر با اطلاع از مجاري امور وغيروابسته به كشورهاي قدرتمند استثمارگر و اشتهار به تقوا و تعهد به اسلام وجمهوري اسلامي مشورت كرده ، و با علما و روحانيون با تقوا و متعهد به جمهوري اسلامي نيز مشورت نموده ؛ و توجه داشته باشند رئيس جمهور ووكلاي مجلس از طبقه اي باشند؛ كه محروميت و مظلوميت مستضعفان ومحرومان جامعه را لمس نموده و در

فكر رفاه آنان باشند، نه از سرمايه داران و زمينخواران و صدرنشينان مرفه و غرق در لذات و شهوات كه تلخي محروميت ورنج گرسنگان و پابرهنگان را نمي توانند بفهمند. و بايد بدانيم كه اگر رئيس جمهور و نمايندگان مجلس ، شايسته و متعهد به اسلام و دلسوز براي كشور و ملت باشند، بسياري از مشكلات پيش نمي آيد؛ ومشكلاتي اگر باشد رفع مي شود. و همين معني در انتخاب خبرگان براي تعيين شوراي رهبري يا رهبر با ويژگي خاص بايد در نظر گرفته شود؛ كه اگر خبرگان كه با انتخاب ملت تعيين مي شوند از روي كمال دقت و با مشورت با مراجع عظام هر عصر و علماي بزرگ سرتاسر كشور و متدينين و دانشمندان متعهد، به مجلس خبرگان بروند، بسياري از مهمات و مشكلات به واسطه تعيين شايسته ترين و متعهدترين شخصيتها براي رهبري يا شوراي رهبري پيش نخواهد آمد، يا باشايستگي رفع خواهد شد. و با نظر به اصل يكصد و نهم و يكصد و دهم قانون اساسي ، وظيفه سنگين ملت در تعيين خبرگان و نمايندگان در تعيين رهبر ياشوراي رهبري روشن خواهد شد، كه اندك مسامحه در انتخاب ، چه آسيبي به اسلام و كشور و جمهوري اسلامي وارد خواهد كرد كه احتمال آن ، كه در سطح بالاي از اهميت است براي آنان تكليف الهي ايجاد مي كند. و وصيت اينجانب به رهبر و شوراي رهبري در اين عصر كه عصر تهاجم ابرقدرتها و وابستگان به آنان در داخل و خارج كشور به جمهوري اسلامي و درحقيقت به اسلام است در پوشش جمهوري اسلامي و در عصرهاي آينده ،

آن است كه خود را وقف در خدمت به اسلام و جمهوري اسلامي و محرومان ومستضعفان بنمايند؛ و گمان ننمايند كه رهبري في نفسه براي آنان تحفه اي است ومقام والايي ، بلكه وظيفه سنگين و خطرناكي است كه لغزش در آن اگر خداي نخواسته با هواي نفس باشد، ننگ ابدي در اين دنيا و آتش غضب خداي قهاردر جهان ديگر در پي دارد. از خداوند منان هادي با تضرع و ابتهال مي خواهم كه ما و شما را از اين امتحان خطرناك با روي سفيد در حضرت خود بپذيرد و نجات دهد و اين خطرقدري خفيفتر براي روساي جمهور حال و آينده و دولتها و دست اندركاران ، به حسب درجات در مسئوليتها نيز هست كه بايد خداي متعال را حاضر و ناظر وخود را در محضر مبارك او بدانند. خداوند متعال راهگشاي آنان باشد. ح - از مهمات امور مساله قضاوت است كه سر و كار آن با جان و مال وناموس مردم است . وصيت اينجانب به رهبر و شوراي رهبري آن است كه درتعيين عاليترين مقام قضايي كه در عهده دارند، كوشش كنند كه اشخاص متعهدسابقه دار و صاحبنظر در امور شرعي و اسلامي و در سياست را نصب نمايند. و از شورايعالي قضايي مي خواهم امر قضاوت را كه در رژيم سابق به وضع اسفناك و غم انگيزي درآمده بود با جديت سر و سامان دهند؛ و دست كساني كه با جان و مال مردم بازي مي كنند و آنچه نزد آنان مطرح نيست عدالت اسلامي است از اين كرسي پراهميت كوتاه كنند، و با پشتكار و جديت بتدريج دادگستري

را متحول نمايند؛ و قضات داراي شرايطي كه ، ان شاءالله با جديت حوزه هاي علميه مخصوصا حوزه مباركه علميه قم تربيت و تعليم مي شوند ومعرفي مي گردند، به جاي قضاتي كه شرايط مقرره اسلامي را ندارند نصب گردند، كه ان شاءالله تعالي بزودي قضاوت اسلامي در سراسر كشور جريان پيداكند. و به قضات محترم در عصر حاضر و اعصار آينده وصيت مي كنم كه با درنظرگرفتن احاديثي كه از معصومين - صلوات الله عليهم - در اهميت قضا و خطرعظيمي كه قضاوت دارد و توجه و نظر به آنچه درباره قضاوت به غير حق واردشده است ، اين امر خطير را تصدي نمايند و نگذارند اين مقام به غير اهلش سپرده شود. و كساني كه اهل هستند از تصدي اين امر سرباز نزنند و به اشخاص غير اهل ميدان ندهند؛ و بدانند كه همان طور كه خطر اين مقام بزرگ است اجرو فضل و ثواب آن نيز بزرگ است . و مي دانند كه تصدي قضا براي اهلش واجب كفايي است . ط - وصيت اينجانب به حوزه هاي مقدسه علميه آن است كه كرارا عرض نموده ام كه در اين زمان كه مخالفين اسلام و جمهوري اسلامي كمر به براندازي اسلام بسته اند و از هر راه ممكن براي اين مقصد شيطاني كوشش مي نمايند، ويكي از راههاي با اهميت براي مقصد شوم آنان و خطرناك براي اسلام وحوزه هاي اسلامي نفوذ دادن افراد منحرف و تبهكار در حوزه هاي علميه است ،كه خطر بزرگ كوتاه مدت آن بدنام نمودن حوزه ها با اعمال ناشايسته و اخلاق وروش انحرافي است و خطر

بسيار عظيم آن در درازمدت به مقامات بالا رسيدن يك يا چند نفر شياد كه با آگاهي بر علوم اسلامي و جا زدن خود را در بين توده ها و قشرهاي مردم پاكدل و علاقه مند نمودن آنان را به خويش و ضربه مهلك زدن به حوزه هاي اسلامي و اسلام عزيز و كشور در موقع مناسب مي باشد. و مي دانيم كه قدرتهاي بزرگ چپاولگر در ميان جامعه ها افرادي به صورتهاي مختلف از مليگراها و روشنفكران مصنوعي و روحاني نمايان كه اگرمجال يابند از همه پرخطرتر و آسيب رسانترند ذخيره دارند كه گاهي سي - چهل سال با مشي اسلامي و مقدس مابي يا "پان ايرانيسم " و وطن پرستي و حيله هاي ديگر، با صبر و بردباري در ميان ملتها زيست مي كنند و در موقع مناسب ماموريت خود را انجام مي دهند. و ملت عزيز ما در اين مدت كوتاه پس ازپيروزي انقلاب نمونه هايي از قبيل "مجاهد خلق " و "فدايي خلق " و"توده اي "ها و ديگر عناوين ديده اند، و لازم است همه با هوشياري اين قسم توطئه را خنثي نمايند و از همه لازمتر حوزه هاي علميه است كه تنظيم و تصفيه آن با مدرسين محترم و افاضل سابقه دار است با تاييد مراجع وقت . و شايد تز"نظم در بي نظمي " است از القائات شوم همين نقشه ريزان و توطئه گران باشد. در هر صورت وصيت اينجانب آن است كه در همه اعصار خصوصا در عصرحاضر كه نقشه ها و توطئه ها سرعت و قوت گرفته است ، قيام براي نظام دادن به حوزه ها

لازم و ضروري است ؛ كه علما و مدرسين و افاضل عظيم الشان صرف وقت نموده و با برنامه دقيق صحيح حوزه ها را و خصوصا حوزه علميه قم و سايرحوزه هاي بزرگ و با اهميت را در اين مقطع از زمان از آسيب حفظ نمايند. و لازم است علما و مدرسين محترم نگذارند در درسهايي كه مربوط به فقاهت است و حوزه هاي فقهي و اصولي از طريقه مشايخ معظم كه تنها راه براي حفظ فقه اسلامي است منحرف شوند، و كوشش نمايند كه هر روز بر دقتها وبحث و نظرها و ابتكار و تحقيقها افزوده شود؛ و فقه سنتي كه ارث سلف صالح است و انحراف از آن سست شدن اركان تحقيق و تدقيق است ، محفوظ بماند و تحقيقات بر تحقيقات اضافه گردد. و البته در رشته هاي ديگر علوم به مناسبت احتياجات كشور و اسلام برنامه هايي تهيه خواهد شد و رجالي در آن رشته تربيت بايد شود. و از بالاترين و والاترين حوزه هايي كه لازم است به طورهمگاني مورد تعليم و تعلم قرار گيرد، علوم معنوي اسلامي است ، از قبيل علم اخلاق و تهذيب نفس و سير و سلوك الي الله - رزقنا الله و اياكم - كه جهاد اكبرمي باشد. ي - از اموري كه اصلاح و تصفيه و مراقبت از آن لازم است قوه اجراييه است . گاهي ممكن است كه قوانين مترقي و مفيد به حال جامعه از مجلس بگذردو شوراي نگهبان آن را تنفيذ كند و وزير مسئول هم ابلاغ نمايد، لكن به دست مجريان غير صالح كه افتاد آن را مسخ كنند و

برخلاف مقررات يا با كاغذبازيهايا پيچ و خمها كه به آن عادت كرده اند يا عمدا براي نگران نمودن مردم عمل كنند، كه بتدريج و مسامحه غائله ايجاد مي كند. وصيت اينجانب به وزراي مسئول در عصر حاضر و در عصرهاي ديگر آن است كه علاوه بر آنكه شماها و كارمندان وزارتخانه ها بودجه اي كه از آن ارتزاق مي كنيد مال ملت ، و بايد همه خدمتگزار ملت و خصوصا مستضعفان باشيد، و ايجاد زحمت براي مردم و مخالف وظيفه عمل كردن حرام و خداي نخواسته گاهي موجب غضب الهي مي شود، همه شما به پشتيباني ملت احتياج داريد. با پشتيباني مردم خصوصا طبقات محروم بود كه پيروزي حاصل شد ودست ستمشاهي از كشور و ذخائر آن كوتاه گرديد. و اگر روزي از پشتيباني آنان محروم شويد، شماها كنار گذاشته مي شويد و همچون رژيم شاهنشاهي ستمكاربه جاي شما ستم پيشگان پستها را اشغال مي نمايند. بنابر اين حقيقت ملموس ،بايد كوشش در جلب نظر ملت بنماييد و از رفتار غير اسلامي - انساني احتراز نماييد. و در همين انگيزه به وزراي كشور در طول تاريخ آينده توصيه مي كنم كه درانتخاب استاندارها دقت كنند اشخاص لايق ، متدين ، متعهد، عاقل و سازگار بامردم انتخاب نمايند، تا آرامش در كشور هرچه بيشتر حكمفرما باشد. و بايددانست كه گرچه تمام وزيران وزارتخانه ها مسئوليت در اسلامي كردن و تنظيم امور محل مسئوليت خود دارند لكن بعضي از آنها ويژگي خاص دارند؛ مثل وزارت خارجه كه مسئوليت سفارتخانه ها را در خارج از كشور دارند. اينجانب از ابتداي پيروزي به وزراي خارجه راجع به طاغوتزدگي

سفارتخانه ها و تحول آنها به سفارتخانه هاي مناسب با جمهوري اسلامي توصيه هايي نمودم ، لكن بعض آنان يا نخواستند يا نتوانستند عمل مثبتي انجام دهند. و اكنون كه سه سال ازپيروزي مي گذرد اگرچه وزير خارجه كنوني اقدام به اين امر نموده است و اميداست با پشتكار و صرف وقت اين امر مهم انجام گيرد. و وصيت من به وزراي خارجه در اين زمان و زمانهاي بعد آن است كه مسئوليت شما بسيار زياد است ، چه در اصلاح و تحول وزارتخانه وسفارتخانه ها؛ و چه در سياست خارجي حفظ استقلال و منافع كشور و روابطحسنه با دولتهايي كه قصد دخالت در امور كشور ما را ندارند. و از هر امري كه شائبه وابستگي با همه ابعادي كه دارد به طور قاطع احتراز نماييد. و بايد بدانيد كه وابستگي در بعض امور هر چند ممكن است ظاهر فريبنده اي داشته باشد يامنفعت و فايده اي در حال داشته باشد، لكن در نتيجه ، ريشه كشور را به تباهي خواهد كشيد. و كوشش داشته باشيد در بهتر كردن روابط با كشورهاي اسلامي ودر بيدار كردن دولتمردان و دعوت به وحدت و اتحاد كنيد كه خداوند باشماست . و وصيت من به ملتهاي كشورهاي اسلامي است كه انتظار نداشته باشيد كه ازخارج كسي به شما در رسيدن به هدف كه آن اسلام و پياده كردن احكام اسلام است كمك كند؛ خود بايد به اين امر حياتي كه آزادي و استقلال را تحقق مي بخشد قيام كنيد. و علماي اعلام و خطباي محترم كشورهاي اسلامي دولتها رادعوت كنند كه از وابستگي به قدرتهاي بزرگ خارجي خود

را رها كنند و با ملت خود تفاهم كنند؛ در اين صورت پيروزي را در آغوش خواهند كشيد. و نيز ملتهارا دعوت به وحدت كنند؛ و از نژادپرستي كه مخالف دستور اسلام است بپرهيزند؛ و با برادران ايماني خود در هر كشوري و با هر نژادي كه هستند دست برادري دهند كه اسلام بزرگ آنان را برادر خوانده . و اگر اين برادري ايماني باهمت دولتها و ملتها و با تاييد خداوند متعال روزي تحقق يابد، خواهيد ديد كه بزرگترين قدرت جهان را مسلمين تشكيل مي دهند. به اميد روزي كه با خواست پروردگار عالم اين برادري و برابري حاصل شود. و وصيت اينجانب به وزارت ارشاد در همه اعصار خصوصا عصر حاضر كه ويژگي خاصي دارد، آن است كه براي تبليغ حق مقابل باطل و ارائه چهره حقيقي جمهوري اسلامي كوشش كنند. ما اكنون ، در اين زمان كه دست ابرقدرتها را از كشور خود كوتاه كرديم ، مورد تهاجم تبليغاتي تمام رسانه هاي گروهي وابسته به قدرتهاي بزرگ هستيم . چه دروغها و تهمتها كه گويندگان ونويسندگان وابسته به ابرقدرتها به اين جمهوري اسلامي نوپا نزده و نمي زنند. مع الاسف اكثر دولتهاي منطقه اسلامي كه به حكم اسلام بايد دست اخوت به ما دهند، به عداوت با ما و اسلام برخاسته اند و همه در خدمت جهانخواران ازهر طرف به ما هجوم آورده اند. و قدرت تبليغاتي ما بسيار ضعيف و ناتوان است و مي دانيد كه امروز جهان روي تبليغات مي چرخد. و با كمال تاسف ، نويسندگان به اصطلاح روشنفكر كه به سوي يكي از دو قطب گرايش دارند، به

جاي آنكه در فكر استقلال و آزادي كشور و ملت خود باشند، خودخواهيها و فرصت طلبيهاو انحصارجوييها به آنان مجال نمي دهد كه لحظه اي تفكر نمايند و مصالح كشورو ملت خود را در نظر بگيرند، و مقايسه بين آزادي و استقلال را در اين جمهوري با رژيم ستمگر سابق نمايند و زندگي شرافتمندانه ارزنده را توام با بعض آنچه را كه از دست داده اند، كه رفاه و عيشزدگي است ، با آنچه از رژيم ستمشاهي دريافت مي كردند توام با وابستگي و نوكرمابي و ثناجويي و مداحي ازجرثومه هاي فساد و معادن ظلم و فحشا بسنجند؛ و از تهمتها و نارواها به اين جمهوري تازه تولد يافته دست بكشند و با ملت و دولت در صف واحد بر ضدطاغوتيان و ستم پيشگان زبانها و قلمها را به كار بگيرند. و مسئله تبليغ تنها به عهده وزارت ارشاد نيست بلكه وظيفه همه دانشمندان وگويندگان و نويسندگان و هنرمندان است . بايد وزارت خارجه كوشش كند تاسفارتخانه ها نشريات تبليغي داشته باشند و چهره نوراني اسلام را براي جهانيان روشن نمايند؛ كه اگر اين چهره با آن جمال جميل كه قرآن و سنت در همه ابعادبه آن دعوت كرده از زير نقاب مخالفان اسلام و كج فهميهاي دوستان خودنمايي نمايد، اسلام جهانگير خواهد شد و پرچم پرافتخار آن در همه جا به اهتزازخواهد آمد. چه مصيبت بار و غم انگيز است كه مسلمانان متاعي دارند كه ازصدر عالم تا نهايت آن نظير ندارد، نتوانسته اند اين گوهر گرانبها را كه هر انساني به فطرت آزاد خود طالب آن است عرضه كنند؛ بلكه خود نيز از

آن غافل و به آن جاهلند و گاهي از آن فراري اند! ك - از امور بسيار با اهميت و سرنوشت ساز مسئله مراكز تعليم و تربيت ازكودكستانها تا دانشگاهها است كه به واسطه اهميت فوق العاده اش تكرار نموده وبا اشاره مي گذرم . بايد ملت غارت شده بدانند كه در نيم قرن اخير آنچه به ايران و اسلام ضربه مهلك زده است قسمت عمده اش از دانشگاهها بوده است . اگردانشگاهها و مراكز تعليم و تربيت ديگر با برنامه هاي اسلامي و ملي در راه منافع كشور به تعليم و تهذيب و تربيت كودكان و نوجوانان و جوانان جريان داشتند،هرگز ميهن ما در حلقوم انگلستان و پس از آن امريكا و شوروي فرو نمي رفت وهرگز قراردادهاي خانه خراب كن بر ملت محروم غارتزده تحميل نمي شد و هرگز پاي مستشاران خارجي به ايران باز نمي شد و هرگز ذخائر ايران و طلاي سياه اين ملت رنجديده در جيب قدرتهاي شيطاني ريخته نمي شد و هرگزدودمان پهلوي و وابسته هاي به آن اموال ملت را نمي توانستند به غارت ببرند ودر خارج و داخل پاركها و ويلاها بر روي اجساد مظلومان بنا كنند و بانكهاي خارج را از دسترنج اين مظلومان پر كنند و صرف عياشي و هرزگي خود وبستگان خود نمايند. اگر مجلس و دولت و قوه قضاييه و ساير ارگانها ازدانشگاههاي اسلامي و ملي سرچشمه مي گرفت ملت ما امروز گرفتار مشكلات خانه برانداز نبود. و اگر شخصيتهاي پاكدامن با گرايش اسلامي و ملي به معناي صحيحش ، نه آنچه امروز در مقابل اسلام عرض اندام مي كند، از دانشگاهها به

مراكز قواي سه گانه راه مي يافت ، امروز ما غير امروز، و ميهن ما غير اين ميهن ، ومحرومان ما از قيد محروميت رها، و بساط ظلم و ستمشاهي و مراكز فحشا واعتياد و عشرتكده ها كه هر يك براي تباه نمودن نسل جوان فعال ارزنده كافي بود، در هم پيچيده و اين ارث كشور بر باد ده و انسان برانداز به ملت نرسيده بود. و دانشگاهها اگر اسلامي - انساني - ملي بود، مي توانست صدها و هزارهامدرس به جامعه تحويل دهد؛ لكن چه غم انگيز و اسفبار است كه دانشگاهها ودبيرستانها به دست كساني اداره مي شد و عزيزان ما به دست كساني تعليم وتربيت مي ديدند كه جز اقليت مظلوم محرومي همه از غربزدگان و شرقزدگان بابرنامه و نقشه ديكته شده در دانشگاهها كرسي داشتند؛ و ناچار جوانان عزيز ومظلوم ما در دامن اين گرگان وابسته به ابرقدرتها بزرگ شده و به كرسيهاي قانونگذاري و حكومت و قضاوت تكيه مي كردند، و بر وفق دستور آنان ، يعني رژيم ستمگر پهلوي عمل مي كردند. اكنون بحمدالله تعالي دانشگاه از چنگال جنايتكاران خارج شده . و بر ملت ودولت جمهوري اسلامي است در همه اعصار، كه نگذارند عناصر فاسد داراي مكتبهاي انحرافي يا گرايش به غرب و شرق در دانشسراها و دانشگاهها و ساير مراكز تعليم و تربيت نفوذ كنند و از قدم اول جلوگيري نمايند تا مشكلي پيش نيايد و اختيار از دست نرود. و وصيت اينجانب به جوانان عزيز دانشسراها و دبيرستانها و دانشگاهها آن است كه خودشان شجاعانه در مقابل انحرافات قيام نمايند تا استقلال و آزادي خود و

كشور و ملت خودشان مصون باشد. ل - قواي مسلح ، از ارتش و سپاه و ژاندارمري و شهرباني تا كميته ها و بسيج وعشاير ويژگي خاص دارند. اينان كه بازوان قوي و قدرتمند جمهوري اسلامي مي باشند و نگهبان سرحدات و راهها و شهرها و روستاها و بالاخره نگهداران امنيت و آرامش بخشان به ملت مي باشند، مي بايست مورد توجه خاص ملت ودولت و مجلس باشند. و لازم است توجه داشته باشند كه در دنيا آنچه كه موردبهره برداري براي قدرتهاي بزرگ و سياستهاي مخرب ، بيشتر از هر چيز و هرگروهي است ، قواي مسلح است . قواي مسلح است كه با بازيهاي سياسي ،كودتاها و تغيير حكومتها و رژيمها به دست آنان واقع مي شود؛ و سودجويان دغل بعض سران آنان را مي خرند و با دست آنان و توطئه هاي فرماندهان بازي خورده كشورها را به دست مي گيرند، و ملتهاي مظلوم را تحت سلطه قرار داده واستقلال و آزادي را از كشورها سلب مي كنند. و اگر فرماندهان پاكدامن متصدي امر باشند، هرگز براي دشمنان كشورها امكان كودتا يا اشغال يك كشور پيش نمي آيد و يا اگر احيانا پيش آيد، به دست فرماندهان متعهد شكسته و ناكام خواهد ماند. و در ايران نيز كه اين معجزه عصر به دست ملت انجام گرفت ، قواي مسلح متعهد و فرماندهان پاك و ميهن دوست سهم بسزايي داشتند. و امروز كه جنگ لعنتي و تحميلي صدام تكريتي به امر و كمك امريكا وساير قدرتها پس از نزديك به دو سال با شكست سياسي و نظامي ارتش متجاوزبعث و پشتيبانان قدرتمند و

وابستگان به آنان روبه رو است ، باز قواي مسلح نظامي و انتظامي و سپاهي و مردمي با پشتيباني بيدريغ ملت در جبهه ها و پشت جبهه ها اين افتخار بزرگ را آفريدند و ايران را سرافراز نمودند؛ و نيز شرارتها وتوطئه هاي داخلي را كه به دست عروسكهاي وابسته به غرب و شرق براي براندازي جمهوري اسلامي بسيج شده بودند با دست تواناي جوانان كميته ها وپاسداران بسيج و شهرباني و با كمك ملت غيرتمند درهم شكسته شد. و همين جوانان فداكار عزيزند كه شبها بيدارند تا خانواده ها با آرامش استراحت كنند.خدايشان يار و مددكار باد. پس وصيت برادرانه من در اين قدمهاي آخرين عمر بر قواي مسلح به طورعموم ، آن است كه اي عزيزان كه به اسلام عشق مي ورزيد و با عشق لقاالله به فداكاري در جبهه ها و در سطح كشور به كار ارزشمند خود ادامه مي دهيد، بيدارباشيد و هوشيار كه بازيگران سياسي و سياستمداران حرفه اي غرب و شرقزده ودستهاي مرموز جنايتكاران پشت پرده لبه تيز سلاح خيانت و جنايتكارشان از هرسو و بيشتر از هر گروه متوجه به شما عزيزان است ؛ و مي خواهند از شما عزيزان كه با جانفشاني خود انقلاب را پيروز نموديد و اسلام را زنده كرديد بهره گيري كرده و جمهوري اسلامي را براندازند؛ و شما را با اسم اسلام و خدمت به ميهن و ملت از اسلام و ملت جدا كرده به دامن يكي از دو قطب جهانخوار بيندازند؛ وبر زحمات و فداكاريهاي شما با حيله هاي سياسي و ظاهرهاي به صورت اسلامي و ملي خط بطلان بكشند. وصيت اكيد

من به قواي مسلح آن است كه همان طور كه از مقررات نظام ،عدم دخول نظامي در احزاب و گروهها و جبهه ها است به آن عمل نمايند؛ وقواي مسلح مطلقا، چه نظامي و انتظامي و پاسدار و بسيج و غير اينها، در هيچ حزب و گروهي وارد نشده و خود را از بازيهاي سياسي دور نگه دارند. در اين صورت مي توانند قدرت نظامي خود را حفظ و از اختلافات درون گروهي مصون باشند. و بر فرماندهان لازم است كه افراد تحت فرمان خود را از ورود در احزاب منع نمايند. و چون انقلاب از همه ملت و حفظ آن بر همگان است ،دولت و ملت و شوراي دفاع و مجلس شوراي اسلامي وظيفه شرعي و ميهني آنان است كه اگر قواي مسلح ، چه فرماندهان و طبقات بالا و چه طبقات بعد،برخلاف مصالح اسلام و كشور بخواهند عملي انجام دهند يا در احزاب واردشوند كه - بي اشكال به تباهي كشيده مي شوند - و يا در بازيهاي سياسي واردشوند، از قدم اول با آن مخالفت كنند. و بر رهبر و شوراي رهبري است كه باقاطعيت از اين امر جلوگيري نمايد تا كشور از آسيب در امان باشد. و من به همه نيروهاي مسلح در اين پايان زندگي خاكي ، وصيت مشفقانه مي كنم كه از اسلام كه يگانه مكتب استقلال و آزاديخواهي است و خداوندمتعال همه را با نور هدايت آن به مقام والاي انساني دعوت مي كند، چنانچه امروز وفاداريد در وفاداري استقامت كنيد كه شما را و كشور و ملت شما را ازننگ وابستگيها و پيوستگيها به قدرتهايي كه همه

شما را جز براي بردگي خويش نمي خواهند و كشور و ملت عزيزتان را عقب مانده و بازار مصرف و زير بارننگين ستم پذيري نگه مي دارند نجات مي دهد. و زندگي انساني شرافتمندانه را ولو با مشكلات بر زندگاني ننگين بردگي اجانب ولو با رفاه حيواني ترجيح دهيد؛و بدانيد مادام كه در احتياجات صنايع پيشرفته ، دست خود را پيش ديگران درازكنيد و به دريوزگي عمر را بگذرانيد قدرت ابتكار و پيشرفت در اختراعات درشما شكوفا نخواهد شد. و به خوبي و عينيت ديديد كه در اين مدت كوتاه پس از تحريم اقتصادي همانها كه از ساختن هرچيز خود را عاجز مي ديدند و از راه انداختن كارخانه ها آنان را مايوس مي نمودند، افكار خود را به كار بستند وبسياري از احتياجات ارتش و كارخانه ها را خود رفع نمودند. و اين جنگ وتحريم اقتصادي و اخراج كارشناسان خارجي ، تحفه اي الهي بود كه ما از آن غافل بوديم . اكنون اگر دولت و ارتش كالاهاي جهانخواران را خود تحريم كنندو به كوشش و سعي در راه ابتكار بيفزايند، اميد است كه كشور خودكفا شود و از دريوزگي از دشمن نجات يابد. و هم در اينجا بايد بيفزايم كه احتياج ما پس از اينهمه عقب ماندگي مصنوعي به صنعتهاي بزرگ كشورهاي خارجي حقيقتي است انكارناپذير. و اين به آن معني نيست كه ما بايد در علوم پيشرفته به يكي از دو قطب وابسته شويم . دولت و ارتش بايد كوشش كنند كه دانشجويان متعهد را در كشورهايي كه صنايع بزرگ پيشرفته را دارند و استعمار و استثمارگر نيستند بفرستند؛ و از فرستادن

به امريكاو شوروي و كشورهاي ديگر كه در مسير اين دو قطب هستند احتراز كنند، مگران شاءالله روزي برسد كه اين دو قدرت به اشتباه خود پي برند و در مسير انسانيت و انساندوستي و احترام به حقوق ديگران واقع شوند؛ يا ان شاءالله مستضعفان جهان و ملتهاي بيدار و مسلمانان متعهد، آنان را به جاي خود نشانند. به اميدچنين روزي . م - راديو و تلويزيون و مطبوعات و سينماها و تئاترها از ابزارهاي موثر تباهي و تخدير ملتها، خصوصا نسل جوان بوده است . در اين صد سال اخير بويژه نيمه دوم آن ، چه نقشه هاي بزرگي از اين ابزار، چه در تبليغ ضد اسلام و ضدروحانيت خدمتگزار، و چه در تبليغ استعمارگران غرب و شرق ، كشيده شد و ازآنها براي درست كردن بازار كالاها خصوصا تجملي و تزئيني از هر قماش ، ازتقليد در ساختمانها و تزئينات و تجملات آنها و تقليد در اجناس نوشيدني وپوشيدني و در فرم آنها استفاده كردند، به طوري كه افتخار بزرگ فرنگي ماب بودن در تمام شئون زندگي از رفتار و گفتار و پوشش و فرم آن بويژه درخانمهاي مرفه يا نيمه مرفه بود، و در آداب معاشرت و كيفيت حرف زدن و به كار بردن لغات غربي در گفتار و نوشتار به صورتي بود كه فهم آن براي بيشترمردم غيرممكن ، و براي همرديفان نيز مشكل مي نمود! فيلمهاي تلويزيون ازفرآورده هاي غرب يا شرق بود كه طبقه جوان زن و مرد را از مسير عادي زندگي و كار و صنعت و توليد و دانش منحرف و به سوي بيخبري از خويش وشخصيت

خود و يا بدبيني و بدگماني به همه چيز خود و كشور خود، حتي فرهنگ و ادب و ماثر پر ارزشي كه بسياري از آن با دست خيانتكار سودجويان ،به كتابخانه ها و موزه هاي غرب و شرق منتقل گرديده است . مجله ها با مقاله ها وعكسهاي افتضاح بار و اسف انگيز، و روزنامه ها با مسابقات در مقالات ضدفرهنگي خويش و ضداسلامي با افتخار، مردم بويژه طبقه جوان موثر را به سوي غرب يا شرق هدايت مي كردند. اضافه كنيد بر آن تبليغ دامنه دار در ترويج مراكز فساد و عشرتكده ها و مراكز قمار و لاتار و مغازه هاي فروش كالاهاي تجملاتي و اسباب آرايش و بازيها و مشروبات الكلي بويژه آنچه از غرب واردمي شد. و در مقابل صدور نفت و گاز و مخازن ديگر، عروسكها و اسباب بازيهاو كالاهاي تجملي وارد مي شد؛ و صدها چيزهايي كه امثال من از آنها بي اطلاع هستيم . و اگر خداي نخواسته عمر رژيم سرسپرده و خانمان برانداز پهلوي ادامه پيدا مي كرد، چيزي نمي گذشت كه جوانان برومند ما - اين فرزندان اسلام و ميهن كه چشم اميد ملت به آنها است - با انواع دسيسه ها و نقشه هاي شيطاني به دست رژيم فاسد و رسانه هاي گروهي و روشنفكران غرب و شرقگرا از دست ملت ودامن اسلام رخت برمي بستند: يا جواني خود را در مراكز فساد تباه مي كردند؛ ويا به خدمت قدرتهاي جهانخوار درآمده و كشور را به تباهي مي كشاندند.خداوند متعال به ما و آنان منت گذاشت و همه را از شر مفسدين و غارتگران نجات داد.

اكنون وصيت من به مجلس شوراي اسلامي در حال و آينده و رئيس جمهورو روساي جمهور مابعد و به شوراي نگهبان و شوراي قضايي و دولت در هرزمان ، آن است كه نگذارند اين دستگاههاي خبري و مطبوعات و مجله ها ازاسلام و مصالح كشور منحرف شوند. و بايد همه بدانيم كه آزادي به شكل غربي آن ، كه موجب تباهي جوانان و دختران و پسران مي شود، از نظر اسلام و عقل محكوم است . و تبليغات و مقالات و سخنرانيها و كتب و مجلات برخلاف اسلام و عفت عمومي و مصالح كشور حرام است . و بر همه ما و همه مسلمانان جلوگيري از آنها واجب است . و از آزاديهاي مخرب بايد جلوگيري شود. و ازآنچه در نظر شرع حرام و آنچه برخلاف مسير ملت و كشور اسلامي و مخالف با حيثيت جمهوري اسلامي است به طور قاطع اگر جلوگيري نشود، همه مسئول مي باشند. و مردم و جوانان حزب اللهي اگر برخورد به يكي از امور مذكورنمودند به دستگاههاي مربوطه رجوع كنند و اگر آنان كوتاهي نمودند، خودشان مكلف به جلوگيري هستند. خداوند تعالي مددكار همه باشد. ن - نصيحت و وصيت من به گروهها و گروهكها و اشخاصي كه در ضديت باملت و جمهوري اسلامي و اسلام فعاليت مي كنند، اول به سران آنان در خارج وداخل ، آن است كه تجربه طولاني به هر راهي كه اقدام كرديد و به هر توطئه اي كه دست زديد و به هر كشور و مقامي كه توسل پيدا كرديد به شماها كه خود راعالم و عاقل مي دانيد بايد آموخته باشند كه

مسير يك ملت فداكار را نمي شود بادست زدن به ترور و انفجار و بمب و دروغ پردازيهاي بي سر و پا و غيرحساب شده منحرف كرد، و هرگز هيچ حكومت و دولتي را نمي توان با اين شيوه هاي غيرانساني و غيرمنطقي ساقط نمود، بويژه ملتي مثل ايران را كه از بچه هاي خردسالش تا پيرزنها و پيرمردهاي بزرگسالش ، در راه هدف و جمهوري اسلامي و قرآن و مذهب جانفشاني و فداكاري مي كنند. شماها كه مي دانيد "و اگرندانيد بسيار ساده لوحانه فكر مي كنيد" كه ملت با شما نيست و ارتش با شماهادشمن است . و اگر فرض بكنيد با شما بودند و دوست شما بودند، حركات ناشيانه شما و جناياتي كه با تحريك شما رخ داد آنان را از شما جدا كرد و جزدشمن تراشي كار ديگري نتوانستيد بكنيد. من وصيت خيرخواهانه در اين آخر عمر به شما مي كنم كه اولا با اين ملت طاغوتزده رنج كشيده كه پس از 2500 سال ستمشاهي با فدا دادن بهترين فرزندان و جوانانش خود را از زير بار ستم جنايتكاراني همچون رژيم پهلوي وجهانخواران شرق و غرب نجات داده به جنگ و ستيز برخاسته ايد. چطوروجدان يك انسان هر چه پليد باشد، راضي مي شود براي احتمال رسيدن به يك مقام با ميهن خود و ملت خود اينگونه رفتار كند و به كوچك و بزرگ آنها رحم نكند؟ من به شما نصيحت مي كنم دست از اين كارهاي بيفايده و غيرعاقلانه برداريد و گول جهانخواران را نخوريد. و در هر جا هستيد اگر به جنايتي دست نزديد به ميهن خود و دامن

اسلام برگرديد و توبه كنيد كه خداوند ارحم الراحمين است ؛ و جمهوري اسلامي و ملت از شما ان شاءالله مي گذرند. و اگر دست به جنايتي زديد كه حكم خداوند تكليف شما را معين كرده ، باز از نيمه راه برگشته و توبه كنيد. و اگر شهامت داريد تن به مجازات داده و با اين عمل خود را ازعذاب اليم خداوند نجات دهيد؛ و الا در هر جا هستيد عمر خود را بيش از اين هدر ندهيد و به كار ديگر مشغول شويد كه صلاح در آن است . و بعد، به هواداران داخلي و خارجي آنان وصيت مي كنم كه با چه انگيزه جواني خود را براي آنان كه اكنون ثابت است كه براي قدرتمندان جهانخوارخدمت مي كنند و از نقشه هاي آنها پيروي مي كنند و ندانسته به دام آنها افتاده اندبه هدر مي دهيد؟ و با ملت خود در راه چه كسي جفا مي كنيد؟ شما بازي خوردگان دست آنها هستيد. و اگر در ايران هستيد به عيان مشاهده مي كنيد كه توده هاي ميليوني به جمهوري اسلامي وفادار و براي آن فداكارند؛ و به عيان مي بينيد كه حكومت و رژيم فعلي با جان و دل در خدمت خلق و مستمندان هستند؛ و آنان كه به دروغ ادعاي "خلقي " بودن و "مجاهد" و "فدايي " براي خلق مي كنند، با خلق خدا به دشمني برخاسته و شما پسران و دختران ساده دل را براي مقاصد خود و مقاصد يكي از دو قطب قدرت جهانخوار به بازي گرفته و خود يادر خارج در آغوش يكي از دو قطب جنايتكار به

خوشگذراني مشغول و يا در داخل به خانه هاي مجلل تيمي با زندگي اشرافي ، نظير منازل جنايتكاراني بدبخت به جنايت خود ادامه مي دهند و شما جوانان را به كام مرگ مي فرستند. نصيحت مشفقانه من به شما نوجوانان و جوانان داخل و خارج آن است كه ازراه اشتباه برگرديد؛ و با محرومين جامعه كه با جان و دل به جمهوري اسلامي خدمت مي كنند متحد شويد؛ و براي ايران مستقل و آزاد فعاليت نماييد تا كشورو ملت از شر مخالفين نجات پيدا كند، و همه با هم به زندگي شرافتمندانه ادامه دهيد. تا چه وقت و براي چه گوش به فرمان اشخاصي هستيد كه جز به نفع شخصي خود فكر نمي كنند و در آغوش و پناه ابرقدرتها با ملت خود در ستيزهستند و شما را فداي مقاصد شوم و قدرت طلبي خويش مي نمايند؟ شما در اين سالهاي پيروزي انقلاب ديديد كه ادعاهاي آنان با رفتار و عملشان مخالف است و ادعاها فقط براي فريب جوانان صاف دل است . و مي دانيد كه شما قدرتي درمقابل سيل خروشان ملت نداريد و كارهايتان جز به ضرر خودتان و تباهي عمرتان نتيجه اي ندارد. من تكليف خود را كه هدايت است ادا كردم . و اميداست به اين نصيحت كه پس از مرگ من به شما مي رسد و شائبه قدرت طلبي درآن نيست گوش فرا دهيد و خود را از عذاب اليم الهي نجات دهيد. خداوند منان شما را هدايت فرمايد و صراط مستقيم را به شما بنمايد. وصيت من به چپگرايان ، مثل كمونيستها و چريكهاي فدايي خلق و ديگرگروههاي متمايل

به چپ ، آن است كه شماها بدون بررسي صحيح از مكتبها ومكتب اسلام نزد كساني كه از مكتبها و خصوص اسلام اطلاع صحيح دارند، باچه انگيزه خودتان را راضي كرديد به مكتبي كه امروز در دنيا شكست خورده رو آوريد و چه شده كه دل خود را به چند "ايسم " كه محتواي آنها پيش اهل تحقيق پوچ است خوش كرده ايد؟ و شما را چه انگيزه اي وادار كرده كه مي خواهيد كشور خود را به دامن شوروي يا چين بكشيد؛ و با ملت خود به اسم "توده دوستي " به جنگ برخاسته يا به توطئه هايي براي نفع اجنبي به ضد كشور خود و توده هاي ستمديده دست زديد؟ شما مي بينيد كه از اول پيدايش كمونيسم مدعيان آن ديكتاتورترين و قدرت طلب و انحصارطلبترين حكومتهاي جهان بوده و هستند. چه ملتهايي زير دست و پاي شوروي مدعي طرفدار توده ها خردشدند و از هستي ساقط گرديدند. ملت روسيه ، مسلمانان و غيرمسلمانان ، تاكنون در زير فشار ديكتاتوري حزب كمونيست دست و پا مي زنند و از هرگونه آزادي محروم و در اختناق بالاتر از اختناقهاي ديكتاتورهاي جهان به سر مي برند.استالين ، كه يكي از چهره هاي به اصطلاح "درخشان " حزب بود، ورود وخروجش را و تشريفات آن و اشرافيت او را ديديم . اكنون كه شما فريب خوردگان در عشق آن رژيم جان مي دهيد، مردم مظلوم شوروي و ديگر اقمار اوچون افغانستان از ستمگريهاي آنان جان مي سپارند، و آنگاه شما كه مدعي طرفداري از خلق هستيد، بر اين خلق محروم در هر جا كه دستتان رسيده

چه جناياتي انجام داديد و با اهالي شريف آمل كه آنان را به غلط طرفدار پر و پاقرص خود معرفي مي كرديد و عده بسياري را به فريب به جنگ مردم و دولت فرستاديد و به كشتن داديد، چه جنايتها كه نكرديد. و شما "طرفدار خلق محروم "مي خواهيد خلق مظلوم و محروم ايران را به دست ديكتاتوري شوروي دهيد وچنين خيانتي را با سرپوش "فدايي خلق " و طرفدار محرومين در حال اجراهستيد، منتها "حزب توده " و رفقاي آن با توطئه و زير ماسك طرفداري ازجمهوري اسلامي ، و ديگر گروهها با اسلحه و ترور و انفجار. من به شما احزاب و گروهها، چه آنان كه به چپگرايي معروف - گرچه بعضي شواهد و قرائن دلالت دارد كه اينان كمونيست امريكايي هستند - و چه آنان كه از غرب ارتزاق مي كنند و الهام مي گيرند و چه آنها كه با اسم "خودمختاري " وطرفداري از كرد و بلوچ دست به اسلحه برده و مردم محروم كردستان و ديگرجاها را از هستي ساقط نموده و مانع از خدمتهاي فرهنگي و بهداشتي واقتصادي و بازسازي دولت جمهوري در آن استانها مي شوند، مثل حزب "دموكرات " و "كومله " وصيت مي كنم كه به ملت بپيوندند. و تاكنون تجربه كرده اند كه كاري جز بدبخت كردن اهالي آن مناطق نكرده اند و نمي توانندبكنند، پس مصلحت خود و ملت خود و مناطق خود آن است كه با دولت تشريك مساعي نموده و از ياغي گري و خدمت به بيگانگان و خيانت به ميهن خود دست بردارند و به ساختن كشور بپردازند و مطمئن باشند

كه اسلام براي آنان هم از قطب جنايتكار غرب و هم از قطب ديكتاتور شرق بهتر است وآرزوهاي انساني خلق را بهتر انجام مي دهد. و وصيت من به گروههاي مسلمان كه از روي اشتباه به غرب و احيانا به شرق تمايل نشان مي دهند و از منافقان كه اكنون خيانتشان معلوم شد گاهي طرفداري مي كردند و به مخالفان بدخواهان اسلام از روي خطا و اشتباه گاهي لعن مي كردند و طعن مي زدند، آن است كه بر سر اشتباه خود پافشاري نكنند و باشهامت اسلامي به خطاي خود اعتراف ، و با دولت و مجلس و ملت مظلوم براي رضاي خداوند هم صدا و هم مسير شده و اين مستضعفان تاريخ را ازشرمستكبران نجات دهيد؛ و كلام مرحوم مدرس آن روحاني متعهد پاك سيرت و پاك انديشه را به خاطر بسپريد كه در مجلس افسرده آن روز گفت :اكنون كه بايد از بين برويم چرا با دست خود برويم . من هم امروز به ياد آن شهيد راه خدا به شما برادران مومن عرض مي كنم اگرما با دست جنايتكار امريكا و شوروي از صفحه روزگار محو شويم و با خون سرخ شرافتمندانه با خداي خويش ملاقات كنيم ، بهتر از آن است كه در زيرپرچم ارتش سرخ شرق و سياه غرب زندگي اشرافي مرفه داشته باشيم . و اين سيره و طريقه انبياي عظام و ائمه مسلمين و بزرگان دين مبين بوده است و ما بايداز آن تبعيت كنيم ؛ و بايد به خود بباورانيم كه اگر يك ملت بخواهند بدون وابستگيها زندگي كنند مي توانند؛ و قدرتمندان جهان بر يك ملت

نمي توانندخلاف ايده آنان را تحميل كنند. از افغانستان عبرت بايد گرفت با آنكه دولت غاصب و احزاب چپي باشوروي بوده و هستند، تاكنون نتوانسته اند توده هاي مردم را سركوب نمايند.علاوه بر اين اكنون ملتهاي محروم جهان بيدار شده اند و طولي نخواهد كشيد كه اين بيداريها به قيام و نهضت و انقلاب انجاميده و خود را از تحت سلطه ستمگران مستكبر نجات خواهند داد. و شما مسلمانان پايبند به ارزشهاي اسلامي مي بينيد كه جدايي و انقطاع از شرق و غرب بركات خود را دارد نشان مي دهد؛ ومغزهاي متفكر بومي به كار افتاده و به سوي خودكفايي پيشروي مي كند و آنچه كارشناسان خائن غربي و شرقي براي ملت ما محال جلوه مي دادند، امروز به طورچشم گيري با دست و فكر ملت انجام گرفته و ان شاءالله تعالي در دراز مدت انجام خواهد گرفت . و صد افسوس كه اين انقلاب دير تحقق پيدا كرد و لااقل در اول سلطنت جابرانه كثيف محمدرضا تحقق نيافت ؛ و اگر شده بود، ايران غارتزده غير از اين ايران بود. و وصيت من به نويسندگان و گويندگان و روشنفكران و اشكالتراشان وصاحب عقدگان آن است كه به جاي آنكه وقت خود را در خلاف مسيرجمهوري اسلامي صرف كنيد و هرچه توان داريد در بدبيني و بدخواهي وبدگويي از مجلس و دولت و ساير خدمتگزاران به كار بريد، و با اين عمل كشورخود را به سوي ابرقدرتها سوق دهيد، با خداي خود يك شب خلوت كنيد و اگربه خداوند عقيده نداريد با وجدان خود خلوت كنيد و انگيزه باطني خود را كه بسيار مي شود

خود انسانها از آن بيخبرند بررسي كنيد، ببينيد آيا با كدام معيار و باچه انصاف خون اين جوانان قلم قلم شده را در جبهه ها و در شهرها ناديده مي گيريد و با ملتي كه مي خواهد از زير بار ستمگران و غارتگران خارجي وداخلي خارج شود و استقلال و آزادي را با جان خود و فرزندان عزيز خود به دست آورده و با فداكاري مي خواهد آن را حفظ كند، به جنگ اعصاب برخاسته ايد و به اختلاف انگيزي و توطئه هاي خائنانه دامن مي زنيد و راه را براي مستكبران و ستمگران باز مي كنيد. آيا بهتر نيست كه با فكر و قلم و بيان خوددولت و مجلس و ملت را راهنمايي براي حفظ ميهن خود نماييد؟ آيا سزاوارنيست كه به اين ملت مظلوم محروم كمك كنيد و با ياري خود حكومت اسلامي را استقرار دهيد؟ آيا اين مجلس و رئيس جمهور و دولت و قوه قضايي را ازآنچه در زمان رژيم سابق بود بدتر مي دانيد؟ آيا از ياد برده ايد ستمهايي كه آن رژيم لعنتي بر اين ملت مظلوم بي پناه روا مي داشت ؟ آيا نمي دانيد كه كشوراسلامي در آن زمان يك پايگاه نظامي براي امريكا بود و با آن عمل يك مستعمره مي كردند و از مجلس تا دولت و قواي نظامي در قبضه آنان بود ومستشاران و صنعتگران و متخصصان آنان با اين ملت و ذخائر آن چه مي كردند؟آيا اشاعه فحشا در سراسر كشور و مراكز فساد، از عشرتكده ها و قمارخانه ها وميخانه ها و مغازه هاي مشروب فروشي و سينماها و ديگر مراكز كه

هر يك براي تباه كردن نسل جوان عاملي بزرگ بود، از خاطرتان محو شده ؟ آيا رسانه هاي گروهي و مجلات سراسر فسادانگيز و روزنامه هاي آن رژيم را به دست فراموشي سپرده ايد؟ و اكنون كه از آن بازارهاي فساد اثري نيست ، براي آنكه درچند دادگاه ، يا چند جوان كه شايد اكثر از گروههاي منحرف نفوذ كرده و براي بدنام نمودن اسلام و جمهوري اسلامي كارهاي انحرافي انجام مي دهند، و كشتن عده اي كه مفسد في الارض هستند و قيام بر ضد اسلام و جمهوري اسلامي مي كنند شما را به فرياد درآورده ، و با كساني كه با صراحت اسلام را محكوم مي كنند و بر ضد آن قيام مسلحانه يا قيام با قلم و زبان كه اسفناكتر از قيام مسلحانه است ، نموده اند پيوند مي كنيد و دست برادري مي دهيد؛ و آنان را كه خداوندمهدورالدم فرموده نور چشم مي خوانيد، و در كنار بازيگراني كه فاجعه چهارده اسفند را برپا كردند و جوانان بيگناه را با ضرب و شتم كوبيدند نشسته وتماشاگر معركه مي شويد، يك عمل اسلامي و اخلاقي است ! و عمل دولت و قوه قضاييه كه معاندين و منحرفين و ملحدين را به جزاي اعمال خويش مي رسانند، شما را به فرياد درآورده و داد مظلوميت مي زنيد؟ من براي شمابرادران كه از سوابقتان تا حدي مطلع و علاقه مند به بعضي از شما هستم متاسف هستم ، نه براي آنان كه اشراري بودند در لباس خيرخواهي و گرگهايي در پوشش چوپان و بازيگراني بودند كه همه را به باد بازي و مسخره گرفته

و در صددتباه كردن كشور و ملت و خدمتگزاري به يكي از دو قطب چپاولگر بودند - آنان كه با دست پليد خود جوانان و مردان ارزشمند و علماي مربي جامعه را شهيدنمودند و به كودكان مظلوم مسلمانان رحم نكردند، خود را در جامعه رسوا و درپيشگاه خداوند قهار مخذول نمودند و راه بازگشت ندارند كه شيطان نفس اماره بر آنان حكومت مي كند. لكن شما برادران مومن با دولت و مجلس كه كوشش دارد خدمت به محرومين و مظلومين و برادران سر و پا برهنه و از همه مواهب زندگي محروم نمايد چرا كمك نمي كنيد و شكايت داريد؟ آيا مقدار خدمت دولت و بنيادهاي جمهوري را با اين گرفتاريها و نابسامانيها كه لازمه هر انقلاب است ، و جنگ تحميلي با آنهمه خسارت و ميليونها آواره خارجي و داخلي و كارشكنيهاي بيرون از حد را در اين مدت كوتاه مقايسه با كارهاي عمراني رژيم سابق نموده ايد؟ آيا نمي دانيد كه كارهاي عمراني آن زمان اختصاص داشت تقريبا به شهرها آن هم به محلات مرفه ؛ و فقرا و مردمان محروم از آن امور بهره ناچيزداشته يا نداشتند؛ و دولت فعلي و بنيادهاي اسلامي براي اين طايفه محروم باجان و دل خدمت مي كنند؟ شما مومنان هم پشتيبان دولت باشيد تا كارها زودانجام گيرد و در محضر پروردگار كه خواه ناخواه خواهيد رفت با نشان خدمتگزاري به بندگان او برويد. * * - چنانكه در نسخه خطي مشهود است امام خميني در اين قسمت مرقوم فرموده اند: "اين مقدار بريده شده راخودم انجام داده ام ". س - يكي از اموري كه لازم

به توصيه و تذكر است ، آن است كه اسلام نه باسرمايه داري ظالمانه و بيحساب و محروم كننده توده هاي تحت ستم و مظلوم موافق است ، بلكه آن را به طور جدي در كتاب و سنت محكوم مي كند ومخالف عدالت اجتماعي مي داند - گرچه بعض كج فهمان بي اطلاع از رژيم حكومت اسلامي و ازمسائل سياسي حاكم در اسلام در گفتار و نوشتار خودطوري وانمود كرده اند "و باز هم دست برنداشته اند" كه اسلام طرفدار بي مرز وحد سرمايه داري و مالكيت است و با اين شيوه كه با فهم كج خويش از اسلام برداشت نموده اند چهره نوراني اسلام را پوشانيده و راه را براي مغرضان ودشمنان اسلام باز نموده كه به اسلام بتازند، و آن را رژيمي چون رژيم سرمايه داري غرب مثل رژيم امريكا و انگلستان و ديگر چپاولگران غرب به حساب آورند، و با اتكال به قول و فعل اين نادانان يا غرضمندانه و يا ابلهانه بدون مراجعه به اسلام شناسان واقعي با اسلام به معارضه برخاسته اند - و نه رژيمي مانند رژيم كمونيسم و ماركسيسم لنينيسم است كه با مالكيت فردي مخالف و قائل به اشتراك مي باشند با اختلاف زيادي كه دوره هاي قديم تاكنون حتي اشتراك در زن و همجنس بازي بوده و يك ديكتاتوري و استبداد كوبنده در بر داشته . بلكه اسلام يك رژيم معتدل با شناخت مالكيت و احترام به آن به نحومحدود در پيدا شدن مالكيت و مصرف ، كه اگر بحق به آن عمل شود چرخهاي اقتصاد سالم به راه مي افتد و عدالت اجتماعي ، كه

لازمه يك رژيم سالم است تحقق مي يابد. در اينجا نيز يك دسته با كج فهميها و بي اطلاعي از اسلام واقتصاد سالم آن در طرف مقابل دسته اول قرار گرفته و گاهي با تمسك به بعضي آيات يا جملات نهج البلاغه ، اسلام را موافق با مكتبهاي انحرافي ماركس و امثال او معرفي نموده اند و توجه به ساير آيات و فقرات نهج البلاغه ننموده و سرخود،به فهم قاصر خود، بپاخاسته و "مذهب اشتراكي " را تعقيب مي كنند و از كفر و ديكتاتوري و اختناق كوبنده كه ارزشهاي انساني را ناديده گرفته و يك حزب اقليت با توده هاي انساني مثل حيوانات عمل مي كنند، حمايت مي كنند. وصيت من به مجلس و شوراي نگهبان و دولت و رئيس جمهور و شوراي قضايي آن است كه در مقابل احكام خداوند متعال خاضع بوده ؛ و تحت تاثيرتبليغات بي محتواي قطب ظالم چپاولگر سرمايه داري و قطب ملحد اشتراكي وكمونيستي واقع نشويد، و به مالكيت و سرمايه هاي مشروع با حدود اسلامي احترام گذاريد، و به ملت اطمينان دهيد تا سرمايه ها و فعاليتهاي سازنده به كارافتند و دولت و كشور را به خودكفايي و صنايع سبك و سنگين برسانند. و به ثروتمندان و پولداران مشروع وصيت مي كنم كه ثروتهاي عادلانه خود رابه كار اندازيد و به فعاليت سازنده در مزارع و روستاها و كارخانه ها برخيزيد كه اين خود عبادتي ارزشمند است . و به همه در كوشش براي رفاه طبقات محروم وصيت مي كنم كه خير دنيا وآخرت شماها رسيدگي به حال محرومان جامعه است كه در طول تاريخ ستمشاهي و

خان خاني در رنج و زحمت بوده اند. و چه نيكو است كه طبقات تمكندار به طور داوطلب براي زاغه و چپرنشينان مسكن و رفاه تهيه كنند. ومطمئن باشند كه خير دنيا و آخرت در آن است . و از انصاف به دور است كه يكي بي خانمان و يكي داراي آپارتمانها باشد. ع - وصيت اينجانب به آن طايفه از روحانيون و روحاني نماها كه با انگيزه هاي مختلف با جمهوري اسلامي و نهادهاي آن مخالفت مي كنند و وقت خود راوقف براندازي آن مي نمايند و با مخالفان توطئه گر و بازيگران سياسي كمك ، وگاهي به طوري كه نقل مي شود با پولهاي گزافي كه از سرمايه داران بيخبر از خدادريافت براي اين مقصد مي كنند كمكهاي كلان مي نمايند، آن است كه شماها طرفي از اين غلطكاريها تاكنون نبسته و بعد از اين هم گمان ندارم ببنديد. بهتر آن است كه اگر براي دنيا به اين عمل دست زده ايد - و خداوند نخواهد گذاشت كه شما به مقصد شوم خود برسيد - تا در توبه باز است از پيشگاه خداوند عذربخواهيد و با ملت مستمند مظلوم هم صدا شويد و از جمهوري اسلامي كه بافداكاريهاي ملت به دست آمده حمايت كنيد، كه خير دنيا و آخرت در آن است .گرچه گمان ندارم كه موفق به توبه شويد. و اما به آن دسته كه از روي بعض اشتباهات يا بعض خطاها، چه عمدي و چه غيرعمدي ، كه از اشخاص مختلف يا گروهها صادر شده و مخالف با احكام اسلام بوده است با اصل جمهوري اسلامي و حكومت آن مخالفت شديدمي

كنند و براي خدا در براندازي آن فعاليت مي نمايند و با تصور خودشان اين جمهوري از رژيم سلطنتي بدتر يا مثل آن است ، با نيت صادق در خلوات تفكركنند و از روي انصاف مقايسه نمايند با حكومت و رژيم سابق . و باز توجه نمايندكه در انقلابهاي دنيا هرج و مرجها و غلطرويها و فرصت طلبيها غيرقابل اجتناب است و شما اگر توجه نماييد و گرفتاريهاي اين جمهوري را در نظر بگيريد - ازقبيل توطئه ها و تبليغات دروغين و حمله مسلحانه خارج مرز و داخل ، و نفوذ غيرقابل اجتناب گروههايي از مفسدان و مخالفان اسلام در تمام ارگانهاي دولتي به قصد ناراضي كردن ملت از اسلام و حكومت اسلامي ، و تازه كار بودن اكثر يابسياري از متصديان امور و پخش شايعات دروغين از كساني كه از استفاده هاي كلان غيرمشروع بازمانده يا استفاده آنان كم شده ، و كمبود چشمگير قضات شرع و گرفتاريهاي اقتصادي كمرشكن و اشكالات عظيم در تصفيه و تهذيب متصديان چند ميليوني ، و كمبود مردمان صالح كاردان و متخصص و دههاگرفتاري ديگر، كه تا انسان وارد گود نباشد از آنها بيخبر است - و از طرفي اشخاص غرضمند سلطنت طلب سرمايه دار هنگفت كه با رباخواري و سودجويي و با اخراج ارز و گرانفروشي به حد سرسام آور و قاچاق و احتكار، مستمندان ومحرومان جامعه را تا حد هلاكت در فشار قرار داده و جامعه را به فساد مي كشند، نزد شما آقايان به شكايت و فريبكاري آمده و گاهي هم براي باور آوردن وخود را مسلمان خالص نشان دادن به عنوان "سهم " مبلغي

مي دهند و اشك تمساح مي ريزند و شما را عصباني كرده به مخالفت برمي انگيزانند، كه بسياري ازآنان با استفاده هاي نامشروع ، خون مردم را مي مكند و اقتصاد كشور را به شكست مي كشند. اينجانب نصيحت متواضعانه برادرانه مي كنم كه آقايان محترم تحت تاثيراينگونه شايعه سازيها قرار نگيرند و براي خدا و حفظ اسلام اين جمهوري راتقويت نمايند. و بايد بدانند كه اگر اين جمهوري اسلامي شكست بخورد، به جاي آن يك رژيم اسلامي دلخواه بقيه الله - روحي فداه - يا مطيع امر شماآقايان تحقق نخواهد پيدا كرد، بلكه يك رژيم دلخواه يكي از دو قطب قدرت به حكومت مي رسد و محرومان جهان ، كه به اسلام و حكومت اسلامي رو)ي (آورده و دل باخته اند، مايوس مي شوند و اسلام براي هميشه منزوي خواهد شد؛و شماها روزي از كردار خود پشيمان مي شويد كه كار گذشته و ديگر پشيماني سودي ندارد. و شما آقايان اگر توقع داريد كه در يك شب همه امور بر طبق اسلام و احكام خداوند تعالي متحول شود يك اشتباه است ، و در تمام طول تاريخ بشر چنين معجزه اي روي نداده است و نخواهد داد. و آن روزي كه ان شاءالله تعالي مصلح كل ظهور نمايد، گمان نكنيد كه يك معجزه شود ويكروزه عالم اصلاح شود؛ بلكه با كوششها و فداكاريها ستمكاران سركوب ومنزوي مي شوند. و اگر نظر شماها مثل نظر بعض عاميهاي منحرف ، آن است كه براي ظهور آن بزرگوار بايد كوشش در تحقق كفر و ظلم كرد تا عالم را ظلم فراگيرد و مقدمات ظهور فراهم شود، فانا

لله و انا اليه راجعون . ف - وصيت من به همه مسلمانان و مستضعفان جهان اين است كه شماها نبايدبنشينيد و منتظر آن باشيد كه حكام و دست اندركاران كشورتان يا قدرتهاي خارجي بيايند و براي شما استقلال و آزادي را تحفه بياورند. ما و شماها لااقل در اين صد سال اخير، كه بتدريج پاي قدرتهاي بزرگ جهانخوار به همه كشورهاي اسلامي و ساير كشورهاي كوچك باز شده است مشاهده كرديم ياتاريخهاي صحيح براي ما بازگو كردند كه هيچ يك از دول حاكم بر اين كشورها در فكر آزادي و استقلال و رفاه ملتهاي خود نبوده و نيستند؛ بلكه اكثريت قريب به اتفاق آنان يا خود به ستمگري و اختناق ملت خود پرداخته و هر چه كرده اندبراي منافع شخصي يا گروهي نموده ؛ يا براي رفاه قشر مرفه و بالانشين بوده وطبقات مظلوم كوخ و كپرنشين از همه مواهب زندگي حتي مثل آب و نان و قوت لايموت محروم بوده ، و آن بدبختان را براي منافع قشر مرفه و عياش به كارگرفته اند؛ و يا آنكه دست نشاندگان قدرتهاي بزرگ بوده اند كه براي وابسته كردن كشورها و ملتها هرچه توان داشته اند به كار گرفته و با حيله هاي مختلف كشورها را بازاري براي شرق و غرب درست كرده و منافع آنان را تامين نموده اند و ملتها را عقب مانده و مصرفي بار آوردند و اكنون نيز با اين نقشه درحركتند. و شما اي مستضعفان جهان و اي كشورهاي اسلامي و مسلمانان جهان بپاخيزيد و حق را با چنگ و دندان بگيريد و از هياهوي تبليغاتي ابرقدرتها وعمال سرسپرده آنان

نترسيد؛ و حكام جنايتكار كه دسترنج شما را به دشمنان شما و اسلام عزيز تسليم مي كنند از كشور خود برانيد؛ و خود و طبقات خدمتگزار متعهد، زمام امور را به دست گيريد و همه در زير پرچم پرافتخاراسلام مجتمع ، و با دشمنان اسلام و محرومان جهان به دفاع برخيزيد؛ و به سوي يك دولت اسلامي با جمهوريهاي آزاد و مستقل به پيش رويد كه با تحقق آن ،همه مستكبران جهان را به جاي خود خواهيد نشاند و همه مستضعفان را به امامت و وراثت ارض خواهيد رساند. به اميد آن روز كه خداوند تعالي وعده فرموده است . ص - يك مرتبه ديگر در خاتمه اين وصيتنامه ، به ملت شريف ايران وصيت مي كنم كه در جهان حجم تحمل زحمتها و رنجها و فداكاريها و جان نثاريها ومحروميتها مناسب حجم بزرگي مقصود و ارزشمندي و علو رتبه آن است ، آنچه كه شما ملت شريف و مجاهد براي آن بپاخاستيد و دنبال مي كنيد و براي آن جان و مال نثار كرده و مي كنيد، والاترين و بالاترين و ارزشمندترين مقصدي است و مقصودي است كه از صدر عالم در ازل و از پس اين جهان تا ابد عرضه شده است و خواهد شد؛ و آن مكتب الوهيت به معني وسيع آن و ايده توحيد باابعاد رفيع آن است كه اساس خلقت و غايت آن در پهناور وجود و در درجات و مراتب غيب و شهود است ؛ و آن در مكتب محمدي - صلي الله عليه و آله وسلم - به تمام معني و درجات و ابعاد متجلي شده ؛ و

كوشش تمام انبياي عظام - عليهم سلام الله - و اولياي معظم - سلام الله عليهم - براي تحقق آن بوده وراهيابي به كمال مطلق و جلال و جمال بي نهايت جز با آن ميسر نگردد. آن است كه خاكيان را بر ملكوتيان و برتر از آنان شرافت داده ، و آنچه براي خاكيان ازسير در آن حاصل مي شود براي هيچ موجودي در سراسر خلقت در سر و علن حاصل نشود. شما اي ملت مجاهد، در زير پرچمي مي رويد كه در سراسر جهان مادي ومعنوي در اهتزاز است ، بيابيد آن را يا نيابيد، شما راهي را مي رويد كه تنها راه تمام انبيا - عليهم سلام الله - و يكتا راه سعادت مطلق است . در اين انگيزه است كه همه اوليا شهادت را در راه آن به آغوش مي كشند و مرگ سرخ را "احلي من العسل " مي دانند؛ و جوانان شما در جبهه ها جرعه اي از آن را نوشيده و به وجد آمده اند و در مادران و خواهران و پدران و برادران آنان جلوه نموده و مابايد بحق بگوييم يا ليتنا كنا معكم فنفوز فوزا عظيما. گوارا باد بر آنان آن نسيم دل آرا وآن جلوه شورانگيز. و بايد بدانيم كه طرفي از اين جلوه در كشتزارهاي سوزان و در كارخانه هاي توانفرسا و در كارگاهها و در مراكز صنعت و اختراع و ابداع ، و در ملت به طوراكثريت در بازارها و خيابانها و روستاها و همه كساني كه متصدي اين امور براي اسلام و جمهوري اسلامي و پيشرفت و خودكفايي كشور به خدمتي اشتغال دارند

جلوه گر است . و تا اين روح تعاون و تعهد در جامعه برقرار است كشور عزيز از آسيب دهران شاءالله تعالي مصون است . و بحمدالله تعالي حوزه هاي علميه و دانشگاهها وجوانان عزيز مراكز علم و تربيت از اين نفخه الهي غيبي برخوردارند؛ و اين مراكز دربست در اختيار آنان است ، و به اميد خدا دست تبهكاران و منحرفان ازآنها كوتاه . و وصيت من به همه آن است كه با ياد خداي متعال به سوي خودشناسي وخودكفايي و استقلال ، با همه ابعادش به پيش ، و بي ترديد دست خدا با شمااست ، اگر شما در خدمت او باشيد و براي ترقي و تعالي كشور اسلامي به روح تعاون ادامه دهيد. و اينجانب با آنچه در ملت عزيز از بيداري و هوشياري و تعهد و فداكاري وروح مقاومت و صلابت در راه حق مي بينم و اميد آن دارم كه به فضل خداوندمتعال اين معاني انساني به اعقاب ملت منتقل شود و نسلا بعد نسل بر آن افزوده گردد. با دلي آرام و قلبي مطمئن و روحي شاد و ضميري اميدوار به فضل خدا ازخدمت خواهران و برادران مرخص ، و به سوي جايگاه ابدي سفر مي كنم . و به دعاي خير شما احتياج مبرم دارم . و از خداي رحمان و رحيم مي خواهم كه عذرم را در كوتاهي خدمت و قصور و تقصير بپذيرد. سد آهنين ملت خللي حاصل نخواهد شد كه خدمتگزاران بالا و والاتر درخدمتند، والله نگهدار اين ملت و مظلومان جهان است . والسلام عليكم و علي عبادالله الصالحين و رحمه الله و بركاته

26 بهمن 1361 / 1 جمادي الاولي 1403 روح الله الموسوي الخميني بسمه تعالي اين وصيتنامه را پس از مرگ من احمد خميني براي مردم بخواند. و درصورت عذر، رئيس محترم جمهور يا رئيس محترم شوراي اسلامي يا رئيس محترم ديوان عالي كشور، اين زحمت را بپذيرند. و در صورت عذر، يكي ازفقهاي محترم نگهبان اين زحمت را قبول نمايد. روح الله الموسوي الخميني بسمه تعالي در زير اين وصيتنامه 92 صفحه اي و مقدمه ، چند مطلب را تذكر مي دهم : 1 - اكنون كه من حاضرم ، بعض نسبتهاي بي واقعيت به من داده مي شود وممكن است پس از من در حجم آن افزوده شود؛ لهذا عرض مي كنم آنچه به من نسبت داده شده يا مي شود مورد تصديق نيست ، مگر آنكه صداي من يا خط وامضاي من باشد، با تصديق كارشناسان ؛ يا در سيماي جمهوري اسلامي چيزي گفته باشم . 2 - اشخاصي در حال حيات من ادعا نموده اند كه اعلاميه هاي اينجانب را مي نوشته اند. اين مطلب را شديدا تكذيب مي كنم . تاكنون هيچ اعلاميه اي را غيرشخص خودم تهيه كسي نكرده است . 3 - از قرار مذكور، بعضيها ادعا كرده اند كه رفتن من به پاريس به وسيله آنان بوده ، اين دروغ است . من پس از برگرداندنم از كويت ، با مشورت احمد پاريس را انتخاب نمودم ، زيرا در كشورهاي اسلامي احتمال راه ندادن بود؛ آنان تحت نفوذ شاه بودند ولي پاريس اين احتمال نبود. 4 - من در طول مدت نهضت و انقلاب به واسطه سالوسي و

اسلام نمايي بعضي افراد ذكري از آنان كرده و تمجيدي نموده ام ، كه بعد فهميدم از دغلبازي آنان اغفال شده ام . آن تمجيدها در حالي بود كه خود را به جمهوري اسلامي متعهد و وفادار مي نماياندند، و نبايد از آن مسائل سوءاستفاده شود. و ميزان درهر كس حال فعلي او است . روح الله الموسوي الخميني

-(1) بر گرفته از سايت تبيان منابع مقاله:

بر گرفته از سايت تبيان، ؛

روح و وجود رستاخيز و دادگاه عدل الهي مي كند مي گذرم و به مقصد اصلي كه توضيحي كوتاه درباره «وصيت» و «وصيت نامه سياسي الهي» امام خميني قدّس اللّه سرّه است مي پردازم، تا تعليمي باشد براي جواناني كه آن دوران پُر شور و شوق را درك نكردند و آگاهي و يادآوري براي همگان خاصّه مسئولان و دست اندركاران. يكي از جلوه هاي بقاي هستي و جاودانگي حقيقت انسان كه به «مَن»(1) تعبير مي شود اين است كه هر كسي امتداد وجود خويش را در فرزندان و بازماندگانش مي يابد، بدين جهت تجربه هاي زندگي و آموزه هاي گفتني حياتش را نوشته به آنها مي سپُرد تا راه خوشبختي و رستگاري را در دوران زندگاني بيابند و سرگردان نمانند. اين اندرزگويي(2) و سفارش همان است كه در زبان قرآن و شريعت اسلام «وصيت» خوانده مي شود، و شايد از اولين وصيتها وصيت حضرت ابراهيم عليه السلام به فرزندانش باشد كه در قرآن مجيد آمده، و آن توصيه به تسليم شدن در برابر احكام الهي است: «وَ وَصّي بِهَا اِبراهِيمُ بَنيهِ وَ يَعقُوبُ يَا بُنَيَّ اِنَّ اللّه َ اصْطَفي لَكُمُ الدِّينَ فَلا تَمُوتُنَّ اِلاّ وَ اَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»(3)؛ ابراهيم و يعقوب پسران خود را به همان (آيين) سفارش كردند (و گفتند) اي پسران من خداوند براي شما اين دين (اسلام يعني تسليم شدن) را برگزيد، پس البته نبايد جز مسلمان بميريد(4). «در معني وصيت اشاره اي هم به اهميت آن هست، چون هر سفارشي را وصيت نمي نامند، بلكه تنها در موردي به كار مي برند كه براي وصيت كننده اهميت داشته و مورد عنايتش باشد»(5).

از اين نظر است كه غالبا به سفارش و توصيه هايي كه شخص به بازماندگان يا وصيّ خود مي كند «وصيّت» مي گويند. اما مهم ترين وصيتها آنهاست كه از پيشوايان معصوم ما عليهم السلام رسيده و در كتب حديث ضبط است. خطبه رسول اكرم صلي الله عليه و آله در غدير خم كه به خلافت و وصايت علي بن ابي طالب عليه السلام تصريح شده خود از اين وصاياست به امت اسلام. وصيت اميرالمؤمنين علي عليه السلام به سبط اكبر امام حسن عليه السلام نيز گونه اي از همين وصيتهاست كه مخاطب در حقيقت عموم مسلمانان و شيعيان هستند. بينانگذار جمهوري اسلامي ايران كه مقيّد به اجراي همه احكام اسلام بودند اين سنّت سنيّه را هم عمل كردند و در 26 بهمن 1361ش / اول جمادي الاولي 1403ق (حدود چهار سال بعد از پيروزي انقلاب) وصيت نامه اي سياسي الهي به خط خود در 29 صفحه نوشتند و براي توليت معظم آستان قدس رضوي جهت ضبط در خزانه كتابخانه مركزي آستان قدس ارسال فرمودند كه طيّ تشريفاتي انجام گرفت. پس از ارتحال آن پيشواي مجاهد و دلسوز، متن وصيت نامه توسط رهبر معظم انقلاب آيت اللّه خامنه اي مدّ ظله العالي در مجلس خبرگان قرائت شد. اين وصيت نامه به صورتهاي مختلف چاپ شده، در اختيار خواستاران قرار گرفت؛ از جمله آن چاپها نسخه اي است كه كتابخانه مركزي آسان قدس رضوي با همكاري بنياد پژوهشهاي اسلامي و خدمات فني مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس پس از كسب اجازه از مركز تنظيم و نشر آثار امام خميني رضوان اللّه عليه آن را به

سه زبان فارسي، عربي و اردو با متن دستخط ايشان به صورتي نفيس چاپ و منتشر ساخت و مأخذ مطالب نويسنده هم، اين چاپ مي باشد. اينك نگاهي گذرا به صفحات نوراني آن مي افكنيم و مشاهده مي كنيم كه محبت و صميميت براي اسلام و مسلمانان، و ارشاد و نصيحت حتي نسبت به مخالفان در آن موج مي زند، و چون از دلي دردآشنا و مخلص برخاسته بر دل هر صاحبدلي مي نشيند. بديهي است كه نقل تمام آن سفارشها و دلالتها از حوصله اين نوشتار بيرون است، ناچار گزيده اي از آن رهنمودها را مخصوصا آنچه امروز بيشتر به كار مي آيد نقل كرده مطالعه تمامش را توصيه مي نماييم. *** وصيت نامه با مقدّمه اي خاص آغاز مي شود و آن حديث معتبر و متواتري است كه با اندك تفاوت الفاظ در صحاح اهل سنت و جوامع حديث شيعه نقل شده: قال رسول اللّه صلي الله عليه و آله : «اِني تاركٌ فيكُم الثِّقلَين: كتابَ اللّه ِ و عترتي اهلِ بَيتي. فاِنَّهُما لَن يَفتَرِقا حتّي يَرِدا عليَّ الحَوض»(6). پس از ذكر اهميت و عظمت اين دو شي ء نفيس كه معرفت نسبت به آنها براي ما ممكن نيست اشاره اي گذرا به جفايي كه بر آن دو رفته مي كنند و مي نويسند: «شايد جمله لن يفترقا حتّي يَرِدا عليَّ الحَوض اشاره باشد بر اينكه بعد از وجود مقدس رسول اللّه صلي الله عليه و آله ، هر چه بر يكي از اين دو گذشته است بر ديگري گذشته است و مهجوريّت هر يك مهجوريت ديگري است...» (ص 1). «مسائل اسف انگيزي

كه بايد براي آن خون گريه كرد پس از شهادت حضرت علي عليه السلام شروع شد. خودخواهان و طاغوتيان قرآن كريم را وسيله اي كردند براي حكومتهاي ضد قرآني و مفسران حقيقي قرآن و آشنايان به حقايق را كه سراسر قرآن را از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله دريافت كرده بودند... با بهانه هاي مختلف و توطئه هاي از پيش تهيه شده، آنان را عقب زده... در حقيقت قرآن را كه براي بشريت تا ورود به حوض، بزرگ ترين دستور زندگاني مادي و معنوي بود و هست از صحنه خارج كردند، و بر حكومت عدل الهي كه يكي از آرمانهاي اين كتاب مقدس بوده و هست خط بطلان كشيدند» (ص 2). پس از شرح اين مصائب كه بر قرآن و عترت رفته، افتخارات معنوي خود را برمي شمارند و از جمله مي نويسند: «ما مفتخريم كه كتاب نهج البلاغه كه بعد از قرآن بزرگ ترين دستور زندگي مادي و معنوي و بالاترين كتاب رهايي بخش بشر است و دستورات معنوي و حكومتي آن بالاترين راه نجات است از امام معصوم ماست. ما مفتخريم كه ائمه معصومين از علي بن ابي طالب گرفته تا منجي بشر حضرت مهدي صاحب زمان عليهم آلاف التحية و السلام كه به قدرت خداوند قادر زنده و ناظر امور است ائمه ما هستند، ما مفتخريم كه ادعيه حيات بخش كه او را قرآن صاعد مي خوانند از ائمه معصومين ماست... و ما مفتخريم كه مذهب ما جعفري است كه فقه ما كه درياي بي پايان است يكي از آثار اوست، و ما مفتخريم به همه ائمه معصومين عليهم صلوات

اللّه و متعهد به پيروي آنانيم... و ما امروز مفتخريم كه مي خواهيم مقاصد قرآن و سنت را پياده كنيم، و اقشار مختلفه ملت ما در اين راه بزرگِ سرنوشت ساز سر از پا نشناخته جان و مال و عزيزان خود را نثار راه خدا مي كنند» (ص 3). «و ملت ما بلكه ملتهاي اسلامي و مستضعفان جهان مفتخرند به اينكه دشمنان آنان، كه دشمنان خداي بزرگ و قرآن كريم و اسلام عزيزند، درّندگاني هستند كه از هيچ جنايت و خيانتي براي مقاصد شوم جنايتكارانه خود دست نمي كشند... و در رأس آنان آمريكا اين تروريست بالذّات دولتي است كه سرتاسر جهان را به آتش كشيده و هم پيمان او صهيونيست جهاني است...» (ص 4). پس از توصيه به پيمودن صراط مستقيمي كه به شرق و غرب كافر وابسته نيست و خداوند به مسلمانان نصيب فرموده مي نويسند: «با كمال جدّ و عجز از ملتهاي مسلمان مي خواهم كه از ائمه اطهار و فرهنگ سياسي، اجتماعي، اقتصادي، نظامي اين بزرگ راهنمايان عالَم بشريت به طور شايسته و به جان و دل و جان فشاني و نثار عزيزان پيروي كنند. از آن جمله از فقه سنتي كه بيانگر مكتب رسالت و امامت است و ضامن رشد و عظمت ملتهاست چه احكام اوليه و چه ثانويه كه هر دو مكتب فقه اسلامي است ذره اي منحرف نشوند». (ص 5). مقدمه كه خود شش صفحه دست نوشت را فرا گرفته با توصيه به غفلت نكردن از نماز جمعه و اقامه مراسم عزاداري ائمه اطهار عليهم السلام به پايان مي رسد. گفتني است كه آن رهبر روشن بين اصولاً

ناظر به آثار اجتماعي و حكومتي و سياسي احكام شرعي بوده اند؛ و بر طبق اين نظر است كه در توصيه به مراسم جمعه و جماعت يا عزاداري حضرت سيدالشهداء عليه السلام افزون بر جنبه عبادي و فوايد معنوي، بُعد سياسي و وحدت آفريني و دشمن شكن بودن آنها را هم يادآور مي شوند. *** اينك به متن وصيت نامه مي رسيم كه با «بسم اللّه الرحمن الرحيم» آغاز مي شود. نخست از «اهميت انقلاب شكوهمند اسلامي» ياد مي كنند، امّا در هيچ جا از توفيقات الهي كه خودشان در به ثمر رساندن و هدايت آن مخصوصا در اوايل كار داشته اند ذكري به ميان نمي آورند، بلكه همه جا آن را «دست آورد ميليونها انسان ارزشمند و هزاران شهيد جاويد آن و آسيب ديدگان عزيز» مي شمرند، و از خود «به عنوان يك نفر طلبه حقير كه همچون ديگر برادران ايماني اميد به اين انقلاب و بقاي دست آوردهاي آن و به ثمر رسيدن هر چه بيشتر آن دارم» ياد مي كنند، و پيروزي انقلاب را از تأييدات غيبي الهي مي دانند، و چنين استدلال مي كنند كه «اگر نبود دست تواناي خداوند امكان نداشت يك جمعيت سي و شش ميليوني با آن تبليغات ضد اسلامي و ضد روحاني، خصوص در اين صد سال اخير... ممكن نبود اين ملت با اين وضعيت يك پارچه قيام كنند... تمام قدرتهاي داخل و خارج را كنار زده و خود مقدرات كشور را به دست گيرد. بنابراين شك نبايد كرد كه انقلاب اسلامي ايران از همه انقلابها جداست، هم در پيدايش و هم در كيفيت مبارزه و هم

در انگيزه انقلاب و قيام. و ترديد نيست كه اين يك تحفه الهي و هديه غيبي بوده كه از جانب خداوند منّان بر اين ملت مظلوم غارت زده عنايت شده است». (ص 7) در بند 2 وصيت نامه سخن از جامعيت اسلام به ميان مي آيد: «اسلام و حكومت اسلامي پديده الهي است كه با به كار بستن آن سعادت فرزندان خود را در دنيا و آخرت به بالاترين وجه تأمين مي كند و قدرت آن دارد كه قلم سرخ بر ستمگريها و چپاولگريها و فسادها و تجاوزها بكشد و انسانها را به كمال مطلوب خود برساند... اينك كه به توفيق و تأييد خداوند جمهوري اسلامي با دست تواناي ملت متعهد پايه ريزي شده، و آنچه در اين حكومت اسلامي مطرح است اسلام و احكام مترقي آن است، بر ملت عظيم الشّأن ايران است كه در تحقق محتواي آن به جميع ابعاد و حفظ و حراست آن بكوشند كه حفظ اسلام در رأس تمام واجبات است». (ص 8) سپس اين حقيقت را با بيانات و شواهدي روشن تأكيد مي فرمايند. بقيه وصيت نامه به برشمردن عواملي كه سبب بقا يا خطرهايي كه تهديدكننده اين وديعه الهي است پرداخته مي شود، و آن پدر دلسوز ملت رهنمودهاي مفيد و كارساز خود را يك به يك شرح مي دهند. به رعايت اختصار گزيده اي از آنها نقل مي شود: 1 «بي ترديد رمز بقاي انقلاب اسلامي همان رمز پيروزي است، و رمز پيروزي را ملت مي داند و نسلهاي آينده در تاريخ خواهند خواند كه دو ركن اصلي آن، انگيزه الهي و مقصد عالي حكومت اسلامي، و

اجتماع ملت در سراسر كشور با وحدت كلمه براي همان انگيزه و مقصد... و در مقابل اين انگيزه كه رمز پيروزي و بقاي آن است فراموشي هدف و تفرقه و اختلاف است. بي جهت نيست كه بوقهاي تبليغاتي در سراسر جهان و وليده هاي(7) بومي آنان تمام توان خود را صرف شايعه ها و دروغهاي تفرقه افكن نموده اند...». (ص 8) 2 «از توطئه هاي مهمي كه در قرن اخير... به چشم مي خورد تبليغات دامنه دار با ابعاد مختلف براي مأيوس نمودن ملتها و خصوص ملت فداكار ايران از اسلام است. گاهي ناشيانه و با صراحت (مي گويند) به اينكه احكام اسلام كه هزار و چهارصد سال قبل وضع شده است، نمي تواند در عصر حاضر كشورها را اداره كند، يا آنكه اسلام يك دين ارتجاعي است و با هر نوآوري و مظاهر تمدن مخالف است... و گاهي مؤدبانه و شيطنت آميز به گونه طرفداري از قِداست اسلام، كه اسلام و ديگر اديان الهي سر و كار دارند با معنويت و تهذيب نفوس و تحذير از مقامات دنيايي... و حكومت و سياست و سررشته داري بر خلاف آن مقصد و مقصود بزرگ و معنوي است، چه اينها تمام براي تعمير دنياست و آن مخالف مسلك انبياي عظام است، و مع الأسف، تبليغ به وجه دوم در بعض از روحانيان و متديّنان بي خبر از اسلام تأثير گذاشته... و اين فاجعه بزرگي است كه اسلام مبتلاي به آن بود. گروه اول كه بايد گفت از حكومت و قانون و سياست يا اطلاع ندارند يا غرضمندانه خود را به بي اطلاعي مي زنند؛ زيرا اجراي قوانين

بر معيار قسط و عدل و جلوگيري از ستمگران و حكومت جائرانه و بسط عدالت فردي و اجتماعي و منع از فساد و فحشا و انواع كجرويها و آزادي بر معيار عقل و عدل و استقلال و خودكفايي... و سياست و راه بردن جامعه به موازين عقل و عدل و انصاف و صدها از اين قبيل چيزهايي نيست كه با مرور زمان در طول تاريخ بشر و زندگي اجتماعي كهنه شود. اين دعوي به مثابه آن است كه گفته شود قواعد عقلي و رياضي در قرن حاضر بايد عوض شود... و ادعاي آنكه اسلام با نوآورده ها مخالف است همان سان كه محمد رضا پهلوي مخلوع مي گفت: كه اينان مي خواهند با چارپايان در اين عصر سفر كنند، يك اتهام ابلهانه بيش نيست... و اگر مراد از تجدّد و تمدن به آن معني است كه بعضي روشنفكران حرفه اي مي گويند كه آزادي در تمام منكرات و فحشا حتي همجنس بازي و از اين قبيل، تمام اديان آسماني و دانشمندان و عقلا با آن مخالف اند... و اما طايفه دوم كه نقشه موذيانه دارند و اسلام را از حكومت و سياست جدا مي دانند، بايد به اين نادانان گفت كه قرآن كريم و سنت رسول اللّه صلي الله عليه و آله آن قدر كه در حكومت و سياست احكام دارند در ساير چيزها ندارند، بلكه بسياري از احكام عبادي اسلام، عبادي سياسي است كه غفلت از آنها اين مصيبتها را به بار آورده. پيغمبر اسلام صلي الله عليه و آله تشكيل حكومت داد مثل ساير حكومتهاي جهان، لكن با انگيزه بسط عدالتِ اجتماعي و

خلفاي اول اسلامي حكومتهاي وسيع داشته اند، و حكومت علي بن ابي طالب عليه السلام نيز با همان انگيزه به طور وسيع تر و گسترده تر از واضحاتِ تاريخ است و پس از آن به تدريج حكومت به اسم اسلام بوده...». (ص 10) 3 «و از همين قماش توطئه ها و شايد موذيانه تر، شايعه هاي وسيع در سطح كشور و در شهرستانها بيشتر بر اينكه جمهوري اسلامي هم كاري براي مردم انجام نداد... اساس مسئله آن است كه بسياري از آنان كه اين مسائل را مي شنوند و باور مي كنند اطلاع از وضع دنيا و انقلابهاي جهان و حوادث بعد از انقلاب و گرفتاريهاي عظيم اجتناب ناپذير آن ندارند، چنانچه اطلاع صحيح از تحولاتي كه همه به سود اسلام است ندارند و چشم بسته و بي خبر امثال اين مطالب را شنيده و خود نيز با غفلت يا عمد به آنان پيوسته اند... تقاضا اين است كه قبل از آشنايي به مسائل به اشكال تراشي و انتقاد كوبنده و فحاشي برنخيزيد و به حال اين اسلام غريب... محفوف(8) به دشمنهاي خارج و داخل رحم كنيد، و شما اشكال تراشان به فكر بنشينيد كه آيا بهتر نيست به جاي سركوبي به اصلاح و كمك بكوشيد... اين جانب هيچ گاه نگفته و نمي گويم كه امروز در اين جمهوري به اسلام بزرگ با همه ابعادش عمل مي شود، و اشخاصي از روي جهالت و عقده و بي انضباطي بر خلاف مقررات اسلام عمل نمي كنند، لكن عرض مي كنم كه قوه مقنّنه و قضائيه و اجرائيه با زحمات جان فرسا كوشش در اسلامي كردن اين

كشور مي كنند، و ملت دهها ميليوني نيز طرفدار و مددكار آنان هستند و اگر اين اقليت اشكال تراش و كارشكن به كمك بشتابند، تحقق اين آمال آسان تر و سريع تر خواهد بود...». (ص 13) «به مجلس و دولت و دست اندركاران توصيه مي نمايم كه قدر اين ملت را بدانيد و در خدمتگزاري به آنان خصوصا مستضعفان و محرومان و ستمديدگان كه نور چشمان ما و اولياء نعَم همه هستند و جمهوري اسلامي ره آورد آنان و با فداكاريهاي آنان تحقق پيدا كرد و بقاي آن نيز مرهون خدمات آنان است، فروگذار نكنيد، و خود را از مردم و آنان را از خود بدانيد...» (ص 14) 4 «از نقشه هاي شيطاني قدرتهاي بزرگ استعمار و استثمارگر كه سالهاي طولاني در دست اجراست... به انزوا كشاندن روحانيت است، كه در زمان رضاخان با فشار و سركوبي... و در زمان محمدرضا با نقشه و روشهاي ديگر، كه يكي از آنها ايجاد عداوت بين دانشگاهيان و روحانيان بود كه تبليغات وسيعي در اين زمينه شد، و مع الأسف به واسطه بي خبري هر دو قشر از توطئه شيطاني ابر قدرتها نتيجه چشم گيري گرفته شد...» (ص 14) «توصيه اين جانب آن است كه نسل حاضر و آينده غفلت نكنند، و دانشگاهيان و جوانان برومند عزيز هر چه بيشتر با روحانيان و طلاّب علوم اسلامي پيوند دوستي و تفاهم را محكم تر و استوارتر سازند، و از نقشه ها و توطئه هاي دشمن غدّار غافل نباشند... و هر (دو) قشر محترم كه مغز متفكر جامعه هستند بايد مواظب توطئه ها باشند». (ص 15) 5 «از جمله نقشه

ها كه مع الأسف تأثير بزرگي در كشورها و كشور عزيزمان گذاشت و آثار آن باز تا حد زيادي به جا مانده بيگانه نمودن كشورهاي استعمارزده از خويش و غرب زده و شرق زده نمودن آنان است، به طوري كه خود را و فرهنگ و قدرت خود را به هيچ گرفتند، و غرب و شرق، دو قطب قدرتمند را نژاد برتر و فرهنگ آنان را والاتر و آن دو قدرت را قبله گاه عالَم دانستند... قصه اين امرِ غم انگيز طولاني... است و غم انگيزتر اينكه آنان ملتهاي ستمديده زير سلطه را در همه چيز عقب نگه داشته و كشورهاي مصرفي بار آوردند... بايد هشيار و بيدار و مراقب باشيد كه سياست بازانِ پيوسته به غرب و شرق با وسوسه هاي شيطاني شما را به به سوي اين چپاولگرانِ بين المللي نكشند، و با اراده مصمّم و فعاليت و پشتكار خود به رفع وابستگيها قيام كنيد و بدانيد كه نژاد آريا و عرب از نژاد اروپا و آمريكا و شوروي كم ندارد، و اگر خوديِ خود را بيابد و يأس را از خود دور كند و چشمداشت به غير خود نداشته باشد، در درازمدت قدرت همه كار و ساختن همه چيز را دارد... به شرط اتكال به خداوند تعالي و اتكاي به نفس و قطع وابستگي به ديگران و تحمل سختيها براي رسيدن به زندگي شرافتمندانه و خارج شدن از تحت سلطه اجانب و بر دولتها و دست اندركاران است... كه از متخصّصين خود قدرداني كنند و آنان را با كمكهاي مادي و معنوي تشويق به كار نمايند و از ورود كالاهاي مصرف ساز و

خانه برانداز جلوگيري نمايند و به آنچه دارند بسازند تا خود همه چيز بسازند. و از جوانان، دختران و پسران مي خواهم كه استقلال و آزادي و ارزشهاي انساني را ولو با تحمل زحمت و رنج، فداي تجملات و عشرتها و بي بندوباريها و حضور در مراكز فحشا كه از طرف غرب و عمّالِ بي وطن به شما عرضه مي شود نكنند...» (ص 16-17) 6 «از توطئه هاي بزرگ آنان... به دست گرفتن مراكز تعليم و تربيت خصوصا دانشگاههاست كه مقدرات كشورها در دست محصولات آنهاست... در دانشگاه نقشه آن است كه جوانان را از فرهنگ و ادب و ارزشهاي خود منحرف كنند و به سوي شرق يا غرب بكشانند، و دولتمردان را از بين اينان انتخاب و بر سرنوشت كشورها حكومت دهند، تا به دست آنها هر چه مي خواهند انجام دهند. اينان كشور را به غارت زدگي و غرب زدگي بكشانند، و قشر روحاني با انزوا و منفوريت و شكست قادر بر جلوگيري نباشند... اين جانب به همه نوجوانان و جوانان در مرحله اول و پدران و مادران و دوستان آنها در مرحله دوم و به دولتمردان و روشنفكران دلسوز براي كشور در مرحله بعد وصيت مي كنم كه در اين امر مهم كه كشورتان را از آسيب نگه مي دارد با جان و دل كوشش كنيد...» (ص 17) بنيانگذار جمهوري اسلامي اعلي اللّه مقامه چنان كه ديديم، توطئه ها و كارشكنيهاي اجانب و عمّال داخلي آنان و فريب خوردگان و غرض ورزان را يك به يك برشمردند و با آگاهي بخشيدن به ملّت، راه خنثي كردن دسيسه ها و نقشه هاي شوم

مخالفان و دشمنان را نشان دادند. بعد از آن به اركان حكومت و برخي وزارتخانه ها مي پردازند، و صلاح و فساد هر كدام و راه اصلاح را ارائه مي دهند، كه اندكي از آن سفارشهاي سنجيده و حكيمانه نقل مي شود، به اميد آنكه غافلان را هشيار و هشياران را تَنبُّه و اِنذاري(9) باشد. 7 «از مهمّات امور تعهد وكلاي مجلس شوراي اسلامي است. ما ديديم كه اسلام و كشورايران چه صدمات بسيار غم انگيزي از مجلس شوراي غير صالح و منحرف، از بعد از مشروطه تا عصر رژيم جنايتكار پهلوي و از هر زمان بدتر و خطرناك تر در اين رژيم تحميلي فاسد خورد... اكنون با عنايت پروردگار و همت ملت عظيم الشأن سرنوشت كشور به دست مردم افتاد و وكلا از خود مردم و با انتخاب خودشان بدون دخالت دولت و خان هاي ولايات به مجلس شوراي اسلامي راه يافتند... وصيت اين جانب به ملت در حال و آتيه آن است كه با اراده مصمّم خود و تعهد به احكام اسلام و مصالح كشور در هر دوره از انتخابِ وكلاي داراي تعهد به اسلام و جمهوري اسلامي كه غالبا بين متوسطين جامعه و محرومين مي باشند... و اشخاص تحصيل كرده و مطلع بر مسائل روز و سياستهاي اسلامي به مجلس بفرستند. و به جامعه محترم روحانيت خصوصا مراجع معظم وصيت مي كنم كه خود را در مسائل جامعه خصوصا مثل انتخاب رئيس جمهور و وكلاي مجلس كنار نكشند و بي تفاوت نباشند... علاج واقعه را قبل از وقوع بايد كرد و الاّ كار از دست همه خارج خواهد شد، و اين حقيقتي

است كه بعد از مشروطه لمس نموده ايد و نموده ايم... و توجه داشته باشند رئيس جمهور و وكلاي مجلس از طبقه اي باشند كه محروميت و مظلوميت مستضعفان و محرومان جامعه را لمس نموده و در فكر رفاه آنان باشند نه از سرمايه داران و زمين خواران... و بايد بدانيم كه اگر رئيس جمهور و نمايندگان مجلس شايسته و متعهد به اسلام و دلسوز براي كشور و ملت باشند بسياري از مشكلات پيش نمي آيد و مشكلاتي اگر باشد رفع مي شود، و همين معني در انتخاب خبرگان براي تعيين شوراي رهبري يا رهبر با ويژگي خاص بايد در نظر گرفته شود...» (ص 20 27) چون بنا بر كوتاه كردن سخن است، از آنچه درباره مسئله قضاوت كه از مهمات امور است و راجع به حوزه هاي علميه فرموده اند (صفحات 20-21) صرف نظر كرده به رهنمود قوه اجرائيه توجه مي كنيم: 8 «از اموري كه اصلاح و تصفيه و مراقبت از آن لازم است قوه اجرائيه است. گاهي ممكن است كه قوانين مترقي و مفيد به حال جامعه از مجلس بگذرد و شوراي نگهبان آن را تنفيذ كند، و وزير مسئول هم ابلاغ نمايد، لكن به دست مجريان غير صالح كه افتاد آن را مسخ كنند، و بر خلاف مقررات يا با كاغذبازيها يا پيچ و خمها كه به آن عادت كرده اند يا عمدا براي نگران نمودن مردم عمل كنند كه به تدريج و مسامحه غائله ايجاد مي كند(10). وصيت اين جانب به وزراي مسئول در عصر حاضر و در عصرهاي ديگر آن است كه علاوه بر آنكه شماها و كارمندان وزارتخانه

ها بودجه اي كه از آن ارتزاق مي كنيد مال ملت، و بايد همه خدمتگزار ملت و خصوصا مستضعفان باشيد، و ايجاد زحمت براي مردم و مخالف وظيفه عمل كردن حرام و خداي نخواسته گاهي موجب غضب الهي مي شود، همه شما به پشتيباني ملت احتياج داريد. با پشتيباني مردم خصوصا طبقات محروم بود كه پيروزي حاصل شد و دست ستم شاهي از كشور و ذخاير آن كوتاه گرديد و اگر روزي از پشتيباني آنان محروم شويد شماها كنار گذاشته مي شويد... بنابراين حقيقت ملموس بايد كوشش در جلب نظر ملت بنماييد و از رفتار غيراسلامي انساني احتراز نماييد. و در همين انگيزه به وزراي كشور در طول تاريخ آينده توصيه مي كنم كه در انتخاب استاندارها دقت كنند اشخاص لايق، متدين، متعهد، عاقل و سازگار با مردم انتخاب نمايند تا آرامش در كشور هر چه بيشتر حكمفرما باشد... و وصيت اين جانب به وزارت ارشاد در همه اعصار خصوصا عصر حاضر كه ويژگي خاص دارد، آن است كه براي تبليغ حق مقابل باطل و ارائه چهره حقيقي جمهوري اسلامي كوشش كنند...» (ص 21-23) 9 «از امور بسيار با اهميت و سرنوشت ساز مسئله مراكز تعليم و تربيت از كودكستانها تا دانشگاههاست كه به واسطه اهميت فوق العاده اش تكرار نموده و با اشاره مي گذرم. بايد ملت غارت شده بدانند كه در نيم قرن اخير آنچه به ايران و اسلام ضربه مهلك زده است قسمت عمده اش از دانشگاهها بوده است. اگر دانشگاهها و مراكز تعليم و تربيتِ ديگر با برنامه هاي اسلامي و ملي در راه منافع كشور به تعليم و تهذيب و

تربيت كودكان و نوجوانان و جوانان جريان داشتند، هرگز ميهن ما در حلقوم انگلستان و پس از آن آمريكا و شوروي فرو نمي رفت و هرگز قراردادهاي خانه خراب كن بر ملت محروم غارت زده تحميل نمي شد، و هرگز پاي مستشاران خارجي به ايران باز نمي شد و هرگز ذخاير ايران و طلاي سياه اين ملت رنج ديده در جيب قدرتهاي شيطاني ريخته نمي شد... اكنون كه بحمداللّه تعالي دانشگاه از چنگال جنايتكاران خارج شده بر ملت و دولت جمهوري اسلامي است در همه اعصار كه نگذارند عناصر فاسد داراي مكتبهاي انحرافي يا گرايش به غرب و شرق در دانشسراها و دانشگاهها و ساير مراكز تعليم و تربيت نفوذ كنند، و از قدم اول جلوگيري نمايند تا مشكل پيش نيايد و اختيار از دست نرود...». (ص 23-24) 10 «قواي مسلَّح از ارتش و سپاه و ژاندارمري و شهرباني تا كميته ها و بسيج و عشاير ويژگي خاص دارند، اينان كه بازوان قوي و قدرتمند جمهوري اسلامي مي باشند و نگهبان سرحدات و راهها و شهرها و روستاها و بالاخره نگهداران امنيت و آرامش بخشان به ملت مي باشند، مي بايست مورد توجه خاصّ ملت و دولت و مجلس باشند، و لازم است توجه داشته باشند كه در دنيا آنچه كه مورد بهره برداري براي قدرتهاي بزرگ و سياستهاي مخرّب بيشتر از هر چيز و هر گروهي است، قواي مسلّح است. قواي مسلّح است كه با بازيهاي سياسي، كودتاها و تغيير حكومتها و رژيمها به دست آنان واقع مي شود، و سودجويانِ دغل بعض سرانِ آنان را مي خرند و با دست آنان و توطئه

هاي فرماندهانِ بازي خورده كشورها را به دست مي گيرند و ملتهاي مظلوم را تحت سُلطه قرار داده و استقلال و آزادي را از كشورها سلب مي كنند... پس وصيّت برادرانه من در اين قدمهاي آخرين عمر به قواي مسلّح به طور عموم آن است كه اي عزيزان... بيدار باشيد و هشيار كه بازيگرانِ سياسي و سياستمداران حرفه اي غرب و شرق زده و دستهاي مرموز جنايتكاران پشت پرده، لبه تيز سلاح خيانت و جنايت كارشان از هر سو و بيشتر از هر گروه متوجه به شما عزيزان است... وصيت اكيد من به قواي مسلّح آن است كه همان طور كه از مقررات نظام، عدم دخول نظامي در احزاب و گروهها و جبهه هاست به آن عمل نمايند، و قواي مسلّح مطلقا، چه نظامي و انتظامي و پاسدار و بسيج و غير اينها، در هيچ حزب و گروهي وارد نشده خود را از بازيهاي سياسي دور نگه دارند. در اين صورت مي توانند قدرت نظامي خود را حفظ و از اختلافات درون گروهي مصون باشند...». (ص 24-26) 11 «راديو تلويزيون و مطبوعات و سينماها و تئاترها از ابزارهاي مؤثر تباهي و تخدير ملتها، خصوصا نسل جوان بوده است، در اين صد سال اخير به ويژه نيمه دوم آن چه نقشه هاي بزرگي از اين ابزار، چه در تبليغ ضدّ اسلام و ضد روحانيتِ خدمتگزار و چه در تبليغ استعمارگران غرب و شرق كشيده شد، و از آنها براي درست كردن بازار كالاها خصوصا تجملي و تزئيني از هر قماش، از تقليد در ساختمانها و تزئينات و تجملات آنها و تقليد در اجناس نوشيدني و پوشيدني

و فرم آنها استفاده كردند، به طوري كه افتخار بزرگ فرنگي مآب بودن در تمام شئون زندگي از رفتار و گفتار و پوشش و فرم آن به ويژه در خانمهاي مرفّه يا نيمه مرفّه بود... اكنون وصيت من به مجلس شوراي اسلامي در حال و آينده و رئيس جمهور و رؤساي جمهور ما بعد و به شوراي نگهبان و شوراي قضايي و دولت در هر زمان آن است كه نگذارند اين دستگاههاي خبري و مطبوعات و مجله ها از اسلام و مصالح كشور منحرف شوند. و بايد همه بدانيم كه آزادي به شكل غربيِ آن كه موجب تباهي جوانان و دختران و پسران مي شود از نظر اسلام و عقل محكوم است...» (ص 26-27) 12 «نصيحت و وصيت من به گروهها و گروهكها و اشخاصي كه در ضديت با ملت و جمهوري اسلامي و اسلام فعاليت مي كنند... آن است كه تجربه طولانيِ به هر راهي كه اقدام كرديد و به هر توطئه اي كه دست زديد،... به شماها كه خود را عالم و عاقل مي دانيد بايد آموخته باشد كه مسير يك ملت فداكار را نمي شود با دست زدن به ترور و انفجار و بمب و دروغ پردازيهاي بي سر و پا و غير حساب شده منحرف كرد(11)، و هرگز هيچ حكومت و دولتي را نمي توان با اين شيوه هاي غير انساني و غيرمنطقي ساقط نمود به ويژه ملتي مثل ايران... نصيحت مشفقانه من به شما نوجوانان و جوانان داخل و خارج آن است كه از راه اشتباه برگرديد، و با محرومين جامعه كه با جان و دل به جمهوري اسلامي خدمت

مي كنند متحد شويد و براي ايران مستقل و آزاد فعاليت نماييد، تا كشور و ملت از شرّ مخالفين نجات پيدا كند، و همه با هم به زندگي شرافتمندانه ادامه دهيد، تا چه وقت و براي چه گوش به فرمان اشخاصي هستيد كه جز به نفع شخصي خود فكر نمي كنند، و در آغوش و پناه ابرقدرتها با ملت خود در ستيز هستند و شما را فداي مقاصد شوم و قدرت طلبي خويش مي نمايند؟...». (ص 27-28) شيوه استدلال آن متفكر واقع بين نسبت به اين گروههاي بي اعتقاد و غير مسلم جاي تأمل دارد و تفصيل مجملي كه نقل شد خواندني است. در دنبال اين بند خطابِ حكمت آميز متوجه «نويسندگان و گويندگان و روشنفكران و اشكال تراشان و صاحب عُقدگان است» كه از جمله آنهاست: «با خداي خود يك شب خلوت كنيد، و اگر به خداوند عقيده نداريد با وجدان خود خلوت كنيد و انگيزه باطني خود را كه بسيار مي شود خود انسانها از آن بي خبرند بررسي كنيد آيا با كدام معيار و با چه انصاف... با ملتي كه مي خواهد از زير بار ستمگران و غارتگران خارجي و داخلي خارج شود... به جنگ اعصاب برخاسته ايد و به اختلاف انگيزي و توطئه هاي خائنانه دامن مي زنيد و راه را بر مستكبران و ستمگران باز مي كنيد... آيا نمي دانيد كه كشور اسلامي در آن زمان يك پايگاه نظامي براي آمريكا بود و با آن عملِ يك مستعمره مي كردند و از مجلس تا دولت و قواي نظامي در قبضه آنان بود و مستشاران و صنعتگران و متخصّصان آنان با

اين ملت و ذخائر آن چه مي كردند؟...». (ص 27-32) 13 «يكي از اموري كه لازم به توصيه و تذكر است آن است كه اسلام نه با سرمايه داري ظالمانه و بي حساب و محروم كننده توده هاي تحت ستم و مظلوم موافق است، بلكه آن را به طور جدي در كتاب و سنت محكوم مي كند، و مخالف عدالت اجتماعي مي داند. گر چه بعض كج فهمان بي اطلاع از رژيم حكومت اسلامي و از مسائل سياسيِ حاكم در اسلام، در گفتار و نوشتار خود طوري وانمود كرده اند و باز هم دست برنداشته اند كه اسلام طرفدار بي حدّ و مرز سرمايه داري و مالكيت است، و با اين شيوه كه با فهم كجِ خويش از اسلام برداشت نموده اند، چهره نوراني اسلام را پوشانيده و راه را براي مغرضان و دشمنان اسلام باز نموده كه به اسلام بتازند و آن را رژيمي چون سرمايه داري غرب... به حساب آورند... و نه رژيمي مانند رژيم كمونيسم و ماركسيسم لنينيسم است كه با مالكيت فردي مخالف و قائل به اشتراك مي باشد... بلكه اسلام يك رژيم معتدل با شناخت مالكيت و احترام به آن به نحو محدود در پيدا شدن مالكيت و مصرف كه اگر به حق به آن عمل شود چرخهاي اقتصاد سالم به راه مي افتد و عدالت اجتماعي كه لازمه يك رژيم سالم است تحقق مي يابد. در اينجا نيز يك دسته با كج فهمي ها و بي اطلاعي از اسلام و اقتصاد سالم آن، در طرف مقابل دسته اول قرار گرفته و گاهي با تمسك به بعض آيات يا جملات

نهج البلاغه اسلام را موافق با مكتبهاي انحرافي ماركس و امثال او معرفي نموده اند و توجه به ساير آيات و فقرات نهج البلاغه ننموده و سرِ خود به فهم قاصر خود به پا خاسته و مذهب اشتراكي را تعقيب مي كنند... وصيت من به مجلس و شوراي نگهبان و دولت و رئيس جمهور و شوراي قضايي آن است كه در مقابل احكام خداوند خاضع بوده و تحت تأثير تبليغات بي محتواي قطب ظالم چپاولگر سرمايه داري و قطب ملحد اشتراكي و كمونيستي واقع نشويد، و به مالكيت و سرمايه هاي مشروع با حدود اسلامي احترام گذاريد و به ملت اطمينان دهيد تا سرمايه ها و فعاليتهاي سازنده به كار افتند، و دولت و كشور را به خودكفايي و صنايع سبك و سنگين برسانند. و به ثروتمندان و پول داران مشروع وصيّت مي كنم كه ثروتهاي عادلانه خود را به كار اندازيد و به فعاليت سازنده در مزارع و روستاها و كارخانه ها برخيزيد كه اين خود عبادتي ارزشمند است و به همه در كوشش براي رفاه طبقات محروم وصيت مي كنم كه خير دنيا و آخرت شماها رسيدگي به حال محرومان جامعه است...». (ص 32) 14 «وصيت اين جانب به آن طايفه از روحانيون و روحاني نماها كه با انگيزه هاي مختلف با جمهوري اسلامي و نهادهاي آن مخالفت مي كنند و وقت خود را وقف براندازي آن مي نمايند... آن است كه شماها طرفي از اين غلط كاريها تاكنون نبسته و بعد از اين هم گمان ندارم ببنديد. بهتر آن است كه... تا درِ توبه باز است از پيشگاه خداوند عذر بخواهيد و

با ملت مستمند مظلوم هم صدا شويد. و امّا به آن دسته كه از روي بعض اشتباهات يا بعض خطاها چه عمدي و چه غير عمدي كه از اشخاص مختلف يا گروهها صادر شده و مخالف با احكام اسلام بوده است، با اصلِ جمهوري اسلامي و حكومت آن مخالفت شديد مي كنند، و براي خدا در براندازي آن فعاليت مي نمايند، و با تصور خودشان اين جمهوري از رژيم سلطنتي بدتر يا مثل آن است، با نيت صادق در خلوت تفكر كنند و از روي انصاف مقايسه نمايند با حكومت و رژيم سابق، و باز توجه نمايند كه در انقلابهاي دنيا هرج و مَرجها و غلط رويها و فرصت طلبيها غير قابل اجتناب است. و شما اگر توجه نماييد و گرفتاريهاي اين جمهوري را در نظر بگيريد از قبيل توطئه ها و تبليغات دروغين و حمله مسلحانه خارج مرز و داخل و نفوذ غير قابل اجتناب گروههايي از مفسدان و مخالفان اسلام در تمام ارگانهاي دولتي... و كمبود مردمان صالح كاردان و متخصص و دَهها گرفتاري ديگر كه تا انسان وارد گود نباشد از آنها بي خبر است... اين جانب نصيحت متواضعانه برادرانه مي كنم كه آقايان محترم تحت تأثير اين گونه شايعه سازيها قرار نگيرند و براي خدا و حفظ اسلام اين جمهوري را تقويت نمايند. و بايد بدانند كه اگر اين جمهوري اسلامي شكست بخورد، به جاي آن يك رژيم اسلامي دلخواه بقية اللّه روحي فداه يا مطيع امر شما آقايان تحقق نخواهد پيدا كرد، بلكه يك رژيم دلخواه يكي از دو قطبِ قدرت به حكومت مي رسد... و اسلام براي هميشه منزوي

خواهد شد، و شماها روزي از كردار خود پشيمان مي شويد كه كار گذشته و ديگر پشيماني سودي ندارد. و شما آقايان اگر توقع داريد كه در يك شب همه امور بر طبق اسلام و احكام خداوند تعالي متحول شود يك اشتباه است و در تمام طول تاريخ بشر چنين معجزه اي روي نداده است و نخواهد داد. و آن روزي كه ان شاءاللّه تعالي مصلح كل ظهور نمايد، گمان نكنيد كه يك معجزه شود و يك روزه عالَم اصلاح شود، بلكه با كوششها و فداكاريها ستمكاران سركوب و منزوي مي شوند». (ص 32-34) 15 بعد از آنچه تلخيص و نقل شد، وصيت به همه مسلمانان و مستضعفان جهان است كه نبايد منتظر باشند كه حكّام كشورشان يا قدرتهاي خارجي برايشان استقلال و آزادي را تحفه بياورند، بلكه خود بايد «بپاخيزيد و حق را با چنگ و دندان بگيريد و از هياهوي تبليغاتي ابرقدرتها و عمّال سر سپرده آنان نترسيد...» (ص 34) 16 «در خاتمه اين وصيت نامه به ملت شريف ايران وصيت مي كنم كه: در جهان حجم تحمل زحمتها و رنجها و فداكاريها و جان نثاريها و محروميتها، مناسب حجم بزرگي مقصود و ارزشمندي و علوّ رتبه آن است. آنچه كه شما ملت شريف و مجاهد براي آن به پاخاستيد و دنبال مي كنيد، و براي آن جان و مال نثار كرده و مي كنيد والاترين و بالاترين و ارزشمندترين مقصدي است و مقصودي است كه از صدر عالَم در ازل و از پسِ اين جهان تا ابد عرضه شده است و خواهد شد، و آن مكتب الوهيت به معني وسيع آن و

ايده توحيد با ابعاد رفيع آن است، كه اساس خلقت و غايت آن در پهناور وجود و در درجات و مراتب غيب و شهود است، و آن در مكتب محمدي صلي الله عليه و آله به تمام معني و درجات و ابعاد متجلي شده، و كوشش تمام انبياي عظام عليهم سلام اللّه و اولياي معظم سلام اللّه عليهم براي تحقق آن بوده، و راه يابي به كمال مطلق و جلال و جمال بي نهايت جز با آن ميسّر نگردد... شما اي ملت مجاهد در زير پرچمي مي رويد كه در سراسر جهان مادي و معنوي در اهتزاز است، بيابيد آن را يا نيابيد. شما راهي را مي رويد كه تنها راه تمام انبياء عليهم سلام اللّه و يكتا راه سعادتِ مطلق است. در اين انگيزه است كه همه اولياء شهادت را در راه آن به آغوش مي كشند و مرگ سرخ را «اَحْلي مِنَ العَسل» مي دانند، و جوانان شما در جبهه ها جرعه اي از آن را نوشيده و به وجد آمده اند... و ما بايد به حق بگوييم: يا لَيتَنا كُنّا معَكم فنفُوزَ فوزا عظيما... و بايد بدانيم كه طرفي از اين جلوه در كشتزارهاي سوزان و در كارخانه هاي توان فرسا و در كارگاهها و در مراكز صنعت و اختراع و ابداع... و همه كساني كه متصدي اين امور براي اسلام و جمهوري اسلامي و پيشرفت و خودكفايي كشور به خدمتي اشتغال دارند جلوه گر است. و تا اين روح تعاون و تعهد در جامعه برقرار است كشور عزيز از آسيب دهر ان شاء اللّه تعالي مصون است... . اين جانب با

آنچه در ملت عزيز از بيداري و هوشياري و تعهد و فداكاري و روح مقاومت و صلابت در راه حق مي بينم، و اميد آن دارم كه به فضل خداوند متعال اين معاني انساني به اعقاب ملت منتقل شود و نسلاً بعد نسل بر آن افزوده گردد، با دلي آرام و قلبي مطمئن و روحي شاد و ضميري اميدوار به فضل خدا از خدمت خواهران و برادران مرخّص و به سوي جايگاه ابدي سفر مي كنم و به دعاي خير شما احتياج مبرم دارم. و از خداي رحمان و رحيم مي خواهم كه عذرم را در كوتاهي خدمت و قصور و تقصير بپذيرد. و از ملت اميدوارم كه عذرم را در كوتاهيها و قصور و تقصيرها بپذيرند، و با قدرت و تصميم اراده به پيش روند و بدانند كه با رفتن يك خدمتگزار در سدّ آهنين ملّت خلَلي حاصل نخواهد شد، كه خدمتگزاران بالا و والاتر در خدمت اند، و اللّه نگهدار اين ملت و مظلومان جهان است. و السلام عليكم و علي عباد اللّه الصالحين...» (ص 34-35) *** وصيّت نامه سياسي الهي بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران به پايان رسيد، در حالي كه فضاي ذهن خواننده را آينده نگري، واقع بيني، نصيحت و خيرخواهي، ارشاد و راهنمايي فرا گرفته، و مسير درستي كه حاكمان و دست اندركاران جمهوري اسلامي بايد بپيمايند در پيش رو مي بيند. امّا آنچه در آن نمي بيند انتساب كاري هر چند كوچك به خود نويسنده مي باشد. آري جز در ابتداي وصيّت نامه كه موصي خود را به ضرورت معرفي مي كند، در ايجاد اين حركتِ سهمگين پُر مخاطره و

مراحل پيشرفتِ آن هيچ جا سخن از «من»(12) نيست، بلكه همه جا ملت است و مستضعفان و رنج كشيدگان، كه انقلاب را شور و گرمي مي بخشند و شهيد مي دهند، و بعد از اين هم حكومت بايد به اينها متكي باشد و به اينها خدمت كند كه ولي نعمتِ دولتمردان اينهايند. اين فاني شدن در بندگان خدا خصوصا مردم فرودستِ فداكار و خود را به حساب نياوردن، از درجات والاي معرفت الهي و خلوص نيّت است كه بعد از انبيا و اوليا صلوات اللّه عليهم در هيچ يك از بزرگان بشري از فيلسوفان و مخترعان و مكتشفان و دانشمندان علوم مختلف و رياضت كشان ديده نمي شود؛ زيرا اين تزكيه نفس و تربيت اسلامي شيعي است كه فقها و مَراجعش، چنان خالي از هوي و دور از ريا شده اند كه كارها را به توفيق خداي تعالي و امدادهاي وليّ عصر امام زمان حجة بن الحسن عجل اللّه فرجَه مي دانند و از صميم جان معترف اند كه: لا حولَ و لا قوةَ الاّ باللّه العليّ العظيم. حافظ در اين باره چه نيكو سروده: تا فضل و عقل بيني بي معرفت نشينييك نكته ات بگويم خود را مَبين كه رَستي

1 «مَن» كلمه اي رسا براي اشاره به بُعد معنوي و روحي انسان در برابر «تن» كه كالبد و پيكره جسماني انسان است. 2 در فرهنگهاي قرآني «وصيت» به «اندرز» برگردانده شده (لسانُ التنزيل). 3 سوره بقره / 132. مشتقات ريشه «وصي» بعد از سوره بقره، بيشتر در سوره نساء به كار رفته كه احكام وصيت را بيان مي كند. 4 با استفاده از

ترجمه استاد محمد مهدي فولادوند. 5 علي تاجديني، فرهنگ جاودان الميزان، نشر مهاجر، 1382ش. 6 يعني من دو چيز گرانقدر و نفيس بين شما برجا مي گذارم: كتاب خدا و عترتم كه اهل بيت من هستند. يقينا اين دو هيچ گاه از هم جدا نمي شوند تا در حوض (بهشتي) بر من وارد شوند. 7 وَليده: مولود، فرزند. 8 محفوف: پيچيده، دربر گرفته، فرا گرفته. 9 تَنبُّه: بيدار كردن، آگاهي بخشيدن. اِنذار: بر كنار داشتن از پي آمدهاي كار بد پيش از ديدن عواقب آن، بيم دادن با آگاهي بخشيدن از نتايج سوء خطا. 10 نويسنده مسئولان والاي ادارات به ويژه شهرداري و دارايي را به نكته بسيار مهم كه آن پير روشن ضميرِ دلسوز تذكر داده توجه مي دهد، كه خود شاهد بوده گاه براي مردمي از طبقات متوسط مشكلاتي به اسم مقررات ايجاد مي كنند و در نتيجه، خواسته يا ناخواسته ستم مي كنند و چهره جمهوري اسلامي را زشت جلوه مي دهند. 11 در اين بند از وصيت خطاب به گروهك منافقين فراري و گروههاي كمونيست آن زمان است كه خوشبختانه با برافتادن رژيم كمونيستي شوروي آنان هم نقطه اتكاي خود را از دست داده نابود شدند. بلي گروههاي غرب گرا فزوني گرفته اند. اندرز به همه اين منحرفان قابل توجه است. 12 بلي در سخنرانيهاي قبل از پيروزي انقلاب، خطاب به سرانِ حكومت شاهنشاهي كه ايجاد دولتي جديد را بي عِدّه و عُدّة محال مي دانستند، گفته بودند: من دولت تعيين مي كنم، من توي دهن اين دولت مي زنم، من به پشتيباني اين ملت دولت تعيين مي كنم. خواننده با

در نظر گرفتن جوّ سياسي آن زمان تصديق مي كند كه در خطاب به دشمن غدار كه رهبر و مردم را هيچ مي شمرد جز اين نبايد گفت و چنين تعبيرهايي در آن عصر همانند رجزهايي است كه در جنگها خوانده مي شود و سخن گفتن مطابق حال و مقام است. منابع مقاله:

مجله مشكوة، شماره 82 ، دكترمحمد مهدي ركني يزدي ؛

حضار) به نظر من آنها با اساس كار داشتند بني اميه و حكومت يزيد با خاندان پيغمبر مخالف بودند بني هاشم را نمي خواستند و غرض آنها از بين بردن اين شجره طيبه بود همين سؤال اينجا مطرح مي شود كه دستگاه جبار ايران با مراجع سر جنگ داشت، با علماء اسلام مخالف بود به قرآن چكار داشتند به مدرسه فيضيه چكار داشتند به طلاب علوم دينيه چكار داشتند؟ به سيد 18 ساله ما چكار داشتند (گريه حضار) سيد 18 ساله ما به شاه چه كرده بود؟ به دولت چه كرده بود؟ به دستگاه جبار چه كرده بود؟ (گريه شديد جمعيت) به اين نتيجه مي رسيم كه اينها با اساس كار دارند، با اساس اسلام و روحانيت مخالفند، اينها نمي خواهند اين اساس موجود باشد، اينها نمي خواهند صغير و كبير ما موجود باشد اسرائيل نمي خواهد در اين مملكت علماء اسلام باشند، اسرائيل نمي خواهد در اين مملكت دانشمند باشد، اسرائيل به دست عمال سياه خود مدرسه فيضيه را كوبيد، ما را مي كوبد، شما ملت را مي كوبد، مي خواهد اقتصاد شما را قبضه كند، مي خواهد تجارت و زراعت شما را از بين ببرد، مي خواهد ثروتها را تصاحب كند، اسرائيل مي خواهد به دست عمال خود آن چيزهايي را كه مانع هستند، آن چيزهايي را كه سد راه هستند از سر راه بردارد.قرآن سد راه است بايد برداشته شود، روحانيت سد راه است بايد شكسته شود، مدرسه فيضيه و ديگر مراكز علم و دانش سد راه است بايد خراب شود، طلاب علوم دينيه ممكن است بعدها سد راه بشوند بايد كشته

شوند، از پشت بام پرت شوند، بايد سر و دست آنها شكسته شود، براي اينكه اسرائيل به منافع خودش برسد دولت ايران به تبعيت از اغراض و نقشه هاي اسرائيل به ما اهانت كرده و مي كند. شما اهالي محترم قم ملاحظه فرموديد آن روز كه آن رفراندوم غلط، آن رفراندوم مفتضح انجام گرفت، آن رفراندومي كه بر خلاف مصالح ملت ايران بود با زور سر نيزه اجرا شد، در كوچه ها و خيابانهاي قم، در مركز روحانيت، در جوار فاطمه معصومه (ع) مشتي اراذل و اوباش را راه انداختند، در اتومبيلها نشاندند و گفتند مفتخوري تمام شد! ، پلو خوري تمام شد! آيا اين طلاب علوم دينيه كه لباب عمرشان را، موقع نشاطشان را در اين حجرات مي گذرانند و ماهي 40 الي صد تومان بيشتر ندارند مفتخورند!؟ ولي آنهايي كه يك قلم در آمدشان هزار ميليون تومان است مفتخور نيستند؟ آيا ما مفتخوريم كه مرحوم حاج شيخ عبد الكريم ما وقتي كه از دنيا مي روند همان شب آقا زاده هايش شام نداشتند (گريه جمعيت) ما كه مرحوم بروجردي ما وقتي كه از دنيا مي روند ششصد هزار تومان (بابت شهريه حوزه ها) قرض باقي مي گذارند ايشان مفتخورند؟ ولي آنهايي كه بانكهاي دنيا را از دسترنج مردم فقير انباشته اند، كاخهاي عظيم را روي هم گذاشته اند باز هم ملت را رها نمي كنند و باز هم دنبال اين هستند كه منافع اين كشور را به جيب خود و اسرائيل برسانند مفتخور نيستند؟ بايد دنيا قضاوت كند، بايد ملت قضاوت كند كه مفتخور كيست؟ ! ...من به شما نصيحت مي كنم، اي

آقاي شاه، اي جناب شاه، من به تو نصيحت مي كنم، دست از اين اعمال و رويه بردار، من ميل ندارم كه اگر روزي اربابها بخواهند تو بروي مردم شكر گزاري كنند، من نمي خواهم تو مثل پدرت بشي. شما ملت ايران به ياد داريد، پير مردها، 40 ساله ها حتي 30 ساله هايتان نيز ياد دارند كه در جنگ دوم جهاني سه دولت اجنبي به ما حمله كردند، شوروي و انگلستان و آمريكا به ايران ريخته مملكت ما را قبضه كردند اموال مردم در معرض تلف بود نواميس مردم در معرض هتك بود، لكن خدا مي داند مردم خوشحال بودند كه پهلوي رفت! من نمي خواهم تو اين طور باشي، من ميل ندارم تو مثل پدرت بشي، نصيحت مرا بشنو، از روحانيت بشنو، از علماء اسلام بشنو، اينها صلاح ملت را مي خواهند اينها صلاح مملكت را مي خواهند.از اسرائيل نشنو، اسرائيل به درد تو نمي خورد.بدبخت بيچاره، چهل و پنج سال از عمرت ميره يك كمي تامل كن يك كمي تدبر كن، يك قدري عواقب امور را ملاحظه كن، كمي عبرت بگير، عبرت از پدرت بگير، اگر راست مي گويند كه تو با اسلام و روحانيت مخالفي بد فكر مي كني، اگر ديكته مي كنند به دست تو مي دهند در اطراف آن فكر كن، چرا بي تامل حرف مي زني؟ آيا روحانيت نجس است؟ اگر اينها حيوان نجس هستند چرا اين ملت دست آنها را مي بوسد؟ آيا ما حيوان نجس هستيم؟ ! (گريه جمعيت) خدا كند كه مراد تو از اين جمله كه (اينها مثل حيوان نجس هستند) علما و روحانيت

نباشد و گرنه تكليف ما با تو مشكل مي شود و تكليف تو مشكلتر مي گردد نمي تواني زندگي كني، ملت نمي گذارند كه با اين وضع ادامه دهي، آيا روحانيت و اسلام ارتجاع سياه است؟ لكن تو مرتجع سياه انقلاب سفيد كردي؟ انقلاب سفيد به پا كردي؟ چه انقلاب سفيدي كرده اي؟ چرا اين قدر مي خواهي مردم را غافل كني؟ چرا مردم را اين قدر تهديد مي كني؟ امروز به من خبر دادند كه عده اي از وعاظ و خطباء تهران را برده اند سازمان امنيت و تهديد كرده اند كه از سه موضوع حرف نزنند: 1) از شاه بد گويي نكنند. 2) به اسرائيل حمله نكنند. 3) نگويند كه اسلام در خطر است و ديگر هر چه بگويند آزادند. تمام گرفتاريها و اختلافات ما در همين سه موضوع نهفته است.اگر از اين سه موضوع بگذريم ديگر اختلافي نداريم و بايد ديد كه اگر ما نگوييم اسلام در معرض خطر است، آيا در معرض خطر نيست؟ اگر ما نگوييم شاه چنين و چنان است آيا آن طور نيست؟ اگر ما نگوييم اسرائيل براي اسلام و مسلمين خطرناك است آيا خطرناك نيست؟ و اصولا چه ارتباطي و تناسبي بين شاه و اسرائيل است كه سازمان امنيت مي گويد از شاه صحبت نكنيد، از اسرائيل نيز صحبت نكنيد؟ آيا به نظر سازمان امنيت شاه اسرائيلي است؟ آيا به نظر سازمان امنيت شاه يهودي است؟ ! آقاي شاه! شايد اينها مي خواهند تو را يهودي معرفي كنند كه من بگويم كافري تا از ايران بيرونت كنند و به تكليف تو برسند؟ ! تو نمي داني اگر

يك روز صدايي دريابد، ورق برگردد هيچ كدام از اينها كه اكنون دور تو را گرفته اند با تو رفيق نيستند.اينها رفيق دلارند، اينها دين ندارند اينها وفا ندارند، دارند همه چيز را به گردن توي بيچاره مي گذارند، آن مردك كه حالا اسم او را نمي برم آنگاه كه دستور دادم گوش او را ببرند نام او را مي برم (احساسات شديد مردم) آمد به مدرسه فيضيه و سوت كشيد كاماندوها اطراف او مجتمع شدند، فرمان حمله داد بريزيد، بكوبيد، تمام حجرات را غارت كنيد، همه چيز را از بين ببريد، وقتي كه از او مي پرسي كه چرا اين جنايات را كرديد، مي گويد شاه گفته است، فرمان ملوكانه است كه مدرسه فيضيه را خراب كنيم اينها را بكشيم، نابود كنيم! مطالب خيلي زياد است بيشتر از آنها است كه شما تصور مي كنيد، حقايقي در كار است، مملكت ما، اسلام ما، در معرض خطر است، آن چيزي كه در شرف تكوين است سخت ما را نگران و متاسف ساخته است از وضع ايران، از وضع اين مملكت خراب از وضع اين هيئت دولت و از وضع اين سردمداران حكومت نگران و متاسف هستيم و از خداوند بزرگ اصلاح امور را خواهانيم.» در اين سخنراني، كه به زبان ساده ايراد شد و درك آن براي مردم كوچه و بازار بسيار آسان بود، محمد رضا شاه، براي نخستين بار از سوي يك شخصيت روحاني مورد سؤال، انتقاد، سرزنش و حمله قرار گرفته بود.غول وحشت و هراسي كه نام شاه طي سالهاي متمادي در اذهان جاي داده بود، درهم شكسته شد.آيت الله روح الله خميني

در حضور دهها هزار تن مستمع، شاهنشاه را «آقاي شاه!» «تو!» «بيچاره!» «بدبخت!» خطاب كرده بود! بت بزرگ سخت ضربه خورده بود، اقتدار رژيم كودتا و ترس و وحشتي كه از سازمان امنيت مخوف او، در اذهان وجود داشت، آسيب ديده بود.... به گمان ما، نطق روز 13 خرداد 1342 آيت الله خميني، نقطه عطفي است در تاريخ معاصر ايران، نمودي است از يك حركت پهلواني و واكنش شديدي است در برابر ستمگريهاي محمد رضا شاه....بپذيريم، يا نپذيريم، سخنان آن روز آيت الله خميني، رژيم شاهنشاهي را تكان داد.سخت هم تكان داد و شمارش معكوس از همان روز شروع شد.ابعاد ماجرا، وسيعتر از آن بود كه بتوان از راه تهديد، يا وعده و وعيد، با آن مقابله كرد. شاه، به شيوه معمول، و با اتكاء به پشتيباني آمريكا، در برابر اين تهديد، به سياست خشونت و سركوب متوسل شد و دستور بازداشت آيت الله خميني را صادر كرد. پي نوشت: 1. بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني، صفحات 65- 456. منابع مقاله:

تاريخ سياسي بيست و پنج ساله ايران، ج 1، نجاتي، غلامرضا ؛

اعتقادند كه تجديد حيات معنوي وديني بشر «با پيروزي انقلاب اسلامي درايران آغاز شده است و به اين لحاظ دهه شصت را بايد اولين دهه از اين تجديد عهد محسوب داشت. »

به همين جهت بايد گفت :

«اگر بنا باشد تاريخي را براي احياي هويت ديني {درجهان معاصر} درنظر بگيريم آن تاريخ 1979 ميلادي است ؛ يعني مقارن با پيروزي انقلاب اسلامي ايران كه خيزش عظيمي را براي تفكرات ديني در تمام اديان به وجود آورده است.

آخرين آمارها در مورد احياي تفكر ديني كه در سال 1990 م صورت پذيرفته نشان مي دهد كه تقريبا 70% مردم اروپا احساس دينداري مي كنند. در تمام اديان از هندوئيسم گرفته تا بوديسم و...وانواع فرقه هاي مسيحيت همه از يك نوع بازگشت به تفكر ديني خبر مي دهند و انقلاب اسلامي ايران موجب احياي تفكر ديني در جهان گشت. »

صاحب نظران زيادي بر اين اعتقادند كه تأثيرات انقلاب اسلامي بر تجديد حيات هويت ديني بشر بسيار عميق مي باشد. دكتر سعيد محمد الشهابي سر دبير مجله معروف و پرتيراژ العالم دراين باره مي گويد.

« انقلاب اسلامي ايران نه تنها در جامعه اسلامي بلكه در اكثر جوامع تأثير اساسي و بنيادي داشته است. بي شك طي بيست سال گذشته هيچ حركتي به اندازه انقلاب ايران نتوانسته بر جامعه بشري تأثير گذار باشد دين نقش اساسي و حياتي دراجتماع دارد و انقلاب اسلامي اين نور را بر بشريت تاباند و روشني بخشيد. »

وي اضافه نمود:

« انقلاب اسلامي سبب شد تا روشنفكران ومتفكري ضرورت توجه به مسائل ديني و تأثير آن بر وجدان بشريت وافكار سياسي - اجتماعي را به خوبي مورد وجه قرار دهند ما در عصر انقلاب اسلامي شاهد رجوع و تمسك مسلمين و غير مسلمين به اهل

دين شديم.»

تأثيرات گسترده حضرت امام خميني (ره) و انقلاب اسلامي بر حيات ديني ومعنوي انسان معاصر توجه تحليل گران بين المللي را به شدت به خود جلب نموده است. شبكه اول تلويزيوني بي بي سي انگليس در يكي از قسمت هاي مجموعه برنامه مستند خود به نام «قرن دوم» كه به مناسبت نزديك شدن قرن 21 تهيه كرده بود و به بحث پيرامون موضوع مورد اشاره پرداخته مي گويد :

«آن چه در ايران در سال 1979 رخ داد نه تنها يراي ايرانيان بلكه براي تمام اديان جهاني نقطه عطفي بود، نقطه عطفي كه از بازگشت ميليون ها نفر در سراسر دنيا به اصول گرايي مذهبي خبر ميدهد.»

به گفته اين شبكه :«در سراسر جهان پيروان ديگر اديان مانند مسيحيت يهوديت وهندو نيز به اصول گرايي مذهبي روي آوردند؛حتي در تركيه نيز كه هفتاد سال قبل با مذهب وارد جنگ شده بود روند بازگشت به اصول اسلامي سرعت گرفته است. »

ب- بطلان نظريه هاي ضد ديني

در سال هاي متمادي پيش از انقلاب اسلامي پيروزي نظريان مادي آن چنان حتمي به نظر مي رسيد كه انديشوران قرن هيجدهم مانند «بيل» و فلاسفه دائره المعارفي فرانسه به طور كلي،مكان ومنزلتي براي دين در آينده قائل نبودند به همين نحو در قرن نوزدهم فلسفه هايي پديد آمد كه يا به طور كلي منكر دين مي شد مانند فلسفه ماركس و يا خود مذهبي دروغين را جايگزين اديان آسماني مي كرد.

در قرن بيستم ماتريا ليست هاي شرقي و غربي به سبط مبارزه علني خود با دين و باور هاي ديني در سطح جوامع پرداختند اما سير تحولات تاريخي و وقوع انقلاب اسلامي ايران آن چنانشرايط موجود را در آخرين سال هاي قرن بيستم تغيير داد كه نظريه پردازان بين المللي وجامعه شناسان....با اعتراف به حيات مجدد

دين در جوامع بشري به طرح نظريه «تجديد حيات ديني در قرن بيستم» به عنوان يك نظريه معتبر علمي طي سال هاي اخير پرداخته اند ؛ ازآن جمله گيدنز جامعه شناس مشهور انگليس در فصلي از كتاب خود با عنوان پديده نوزايي ديني مي نويسد :

«در گذشته سه غول فكري جامعه شناسي يعني «ماركس»،«دوركيم» و«ماكس وبر» با كم و بيش اختلافاتي فرآيند عمومي جهاني را به سمت سكولاريزيسون و به حاشيه رفتن دين مي ديدند ولي ازآغاز دهه هشتاد و يا انقلاب اسلامي ايران شاهد تحقق عكس اين قضيه هستيم ؛يعني فرآيند عمومي جهان روند معكوسي را آغاز و به سمت ديني شدن پيش مي رود.»

به بيان ديگر با وقوع معجزه انقلاب اسلامي به رهبري امام عظيم الشأن و گسترش خيره كننده حوزه نفوذ اديان بزرگ الهي - به ويژه دين مبين اسلام - امروز ديگر تحليل گران و قايع سياسي وتحولات اجتماعي به خود جرأت انكار جايگاه رفيع دين در اجتماع بشري و پيش بيني انزواي آن را در آينده جهان معاصر نمي دهند بلكه با چرخشي 180 درجه اي ازمواضع پشتيبان خود تصريح مي نمايند:

«بازي قدرت جهاني كه در دهه هاي آينده پديد خواهد آمد بدون درنظر گرفتن قدرت روز افزون اسلام مذاهب كاتوليك و مذاهب ديگر قابل درك نيست. »

ج- برائت جهاني ازعقايد الحادي

با پيروزي انقلاب اسلامي علاوه بر بي اعتبار شدن مكاتب مادي والحادي زمينه فرو پاشي نظام هاي الحادي وتجديد نظر تئوري پردازان اين گونه نظام ها در عقايد مبنايي خود فراهم گرديد چنان كه با گذشت يك دهه از پيروزي انقلاب اسلامي بسياري از سران احزاب ونظام هاي كمونيستي و شخصيت هاي ماركسيست با پشت پا زدن به عقايد باطل خود از هر گونه عقيد ه اي كه در تعارض مسلم با ايمان

مذهبي اعلام برائت نمودند.

براي نمونه الكساندر زوگانف رهبر حزب كمونيسم روسيه دراظهار نظر هاي صريح خود گفت:

«ما از افكاري كه وجود خداوند راانكار مي كند دست برداشته ايم.»

فيدل كاسترو رهبر قدرتمند و يكي ازمقاوم ترين نظام هاي كمونيستي در دنيا با افتخار اعلام مي دارد:

«تا وقتي كه خدا بخواهد اداره كشور رادر دست خواهد داشت ابتدا خواست و اراده خدا،و پس از آن خواست واراده مردم بالاتر ا زهر چيزي است. »

حشمت اوزال شاعر برجسته و ماركسيست معاصر تركيه نيز كه سال ها به خاطر اعتقاداتش در زندان به سر برده ضمن روي آوردن به اسلام اظهار داشت :

«اصلا ازاعتقادات جديديم (اسلام) پشيمان نيستم زيرا در زندان اين فرصت راداشتم كه ارزش اعتقادات خود را بيابم. »

وي مي گويد: «هموطنان من از گرسنگي ماوراء الطبيعه رنج مي برند گرسنگي كه فقط با قرآن رفع مي شود.»

ولاديمر پوتين رئيس جمهوري روسيه هم در گفت وگو با روزنامه فرانسوي لوفيگارو بعد از يادآوري اين مطلب كه «اجراي فرايض ديني در شوروي سابق بدون خطر نبوده اما مادرش او را در كليسا غسل تعميد داده است «مي گويد:

«من به نوبه خودم ازاين كه به كليساي ارتدوكس روسيه تعلق دارم افتخار مي كنم، اين تعلق مرا غني مي كند،و يك ارتباط شخصي با ملتم وفرهنگش به وجود مي آورد. »

د- احياي فكر ديني درميان سياستمداران

امروزه بر اثر قيام امام خميني (ره) بار ديگر ارزش هاي ديني دركانون توجهات جهاني قرار گرفته است تا آن جا كه حتي بسياري از سران كشورها ودولت هادر شرق و غرب عالم با همسو ديدين فضاي حاكم بر دنيا وكشور هاي خود با حركت و لو آرام به سوي حقيقت دين و...به تجليل ازدين و اعتقاد هاي ديني پرداخته اند ودين به عنصري

براي تحت تأثير قرار دادن بسياري از سياست هاي جاري دولت هاي جهان مبدل گشته است.

نيكلاي چرون از سياست مداران معروف و رئيس حزب ملي ليبرال دموكراتيك روماني در ديدار با سفير جمهوري اسلامي در اين كشور بابيان اين مطلب كه « انقلاب اسلام پديد هاي بي نظير در تاريخ است » اظهار داشت :

« انقلاب اسلامي ايران هدف مهمي چون احياي ارزش هاي ديني درجامعه رادارد وروماني امروز نياز مبرم به احياي ارزش هاي ديني داشته و ما خواهان بهره گيري ا زتجربيات ايران هستيم. »

دكتر ولايتي مشاور مقام معظم رهبري در امور بين الملل با نقل خاطر هاي در اين باره اظهار مي دارد :

«من يك موقعي با آقاي لخ والسا رئيس جمهور لهستان و رهبر قبلي جنبش همبستگي ملاقاتي داشتم واين در زماني بود كه اورئيس جمهور شده بود ايشان به من مي گفت :

«انقلاب شما روي ما هم اثر گذاشت و ما خوشحاليم از اين كه در كشور شما يك انقلاب بر اساس دين صورت گرفته است پيروزي انقلاب اسلامي موجب احياي فكري ديني حتي در سطح حكومت ها شد؛ ولو دركشور هاي مسيحي.»

ه_ - حيات مجدد دين واعترافات غربي ها

پيروزي انقلاب اسلامي درعرصه هاي مختلف ورجعت دوباره بشر معاصر به باور هاي ديني تحليل گران غرب را به بيان اعترافات صريحي درخصوص غفلت قدرت هاي جهاني از پتانسيل عظيم دين وادشته است

دانيل پاپيس رئيس انجمن سياست خارجي ايالات متحده آمريكا دركنفرانسي در استامبول تركيه گفت :

«بايد اعتراف كنيم كه بيش از پيروزي انقلاب اسلامي ما براي افكار ديني و مذهبي هيچ جايي باز نكرده بوديم ولي از اين پس براي ما آمريكايي ها ضروري است كه زمين هاي جهت مطالعه وتحقيق پيرامون مذهب فراهم آوريم.

»

سخنان بري رابين از روزنامه نگاران معروف غربي (ونويسنده مقاله اسلام

نرمال) در جلسه روزنامه نگاران معروف غربي در شهر بروكسل وجه ديگري از واقعيت مورد اشاره ما مي باشد وي در اين جلسه گفت :

«واشنگتن در سال هاي گذشته اهميت دين درارتباطات سياسي و ديپلماسي را درك نكرده بود و اين مسئله مشكلات فراواني رابراي ما آمريكايي ها به وجود آورد كه براي واشنگتن گران تمام شد.»

رابين افزود :

«اگر بخواهيم در آينده با اين مشكلات مواجه نباشيم بايد اين مطلب را بپذيريم و آن را درك كنيم كه دين يك واقعيت اساسي و زير بنايي جوامع بشري است. »

به واسطه شرايط جديد جهاني و تأثيرات رو به افزايش دين در جهان معاصر «بعد از انقلاب اسلامي تحولي عظيم در ارزيابي دين در امريكا به وجود آمده است ؛به طوري كه امروز دين درهمه مجامع (علمي فرهنگي و سياسي و...) مورد بحث است. » وتحقيقات متنوعي در اين باره به صورت مداوم صورت مي پذيرد چنان كه :

«پنج سال پيش در آمريكا مسئله اصول گرايي ديني درجهان را بررسي كردند و پنج كتاب مختلف از اديان متفاوت (اسلام مسيحيت يهود،و..)درخصوص آن منتشر كردند و جالب اين كه همه كتب ياد شده مسئله ريشه دار بودن دين واعتقادات در جامعه را بر رسي ومورد توجه قرار داده اند.»

درهر حال نقش اساسي انقلاب اسلامي در اين خصوص غير قابل انكار بوده و «اين موارد قبل از پيروزي انقلاب اسلامي وجود نداشت و بعد از پيروزي انقلاب اسلامي نمودار شد.»

چنان كه نويسنده و تحليل گر روزنامه تايمز چاپ لندن مي نويسد:

«..در پاييز 1357 دنياي غرب به دليل انقلاب ايران بار ديگر اسلام را كشف كرد...و ما غربي ها خيلي زود فهميديم كه الله اكبر به معناي خداي بزرگتر است مي باشد.»

و- افزايش تلاش جهاني براي

آشنايي با اسلام

درعصر امام خميني اشتياق وصف ناپذيري از سوي شخصيت ها ومجامع علمي و تحقيقاتي جهان براي شناخت ابعاد مختلف اسلام ونيز تلاش براي شناسايي مقوله دين و ديگر اديان الهي ظهور يافته است.

گرچه تلاش هاي وسيعي كه امروزه درجهت شناخت بيش از پيش اسلام از سوي ملت ها ودولت ها ومؤسسه هاي تحقيقاتي و...مصروف مي گردد هركدام اغراض خاص خود را تعقيب مي كند اما نكته اين جاست كه اين تلاش ها به هر جهت بخشي ازتأثيرات شگرف انقلاب الهي و يكي از ويژگي هاي عصر جديدي است كه با قيام خالصانه روح خدا خميني كبير (ره) اغاز گرديد.

به عنوان نمونه مي توان اشاره كرد كه :«در بيست سال گذشته اسلام شناسي در آمريكا فقط در بعضي ازدانشگاه هاي بزرگ تدريس مي شد ولي درحال حاضر تمام دانشگاه هاي كوچك و بزرگ درس اسلام شناسي دارند واين نشان دهنده تأثير انقلاب اسلامي ايران است. »

توشيو كوردا محقق وتازه مسلمان ژاپني هم در همين زمينه مي گويد:

«قبل از انقلاب اسلامي ايران هر كتابي كه با عنوان ومحتواي اسلامي در ژاپن چاپ مي شد داراي تيراژي كمتر ازهزار نسخه بود الحمدلله بعد از پيروزي انقلاب كتاب هاي اسلامي در ژاپن رو به گسترش رفته است. »

وي اضافه نمود :

«مدتي پيش كتابي درمورد روح ومعنويت اسلام به زبان ژاپني نوشتن كه درعرض يك ماه بيش از بيست هزار نسخه آن به فروش رفت. »

ز- آهنگ عزيمت انسان به قلمرو تاريخي ديگر

امام خميني (ره) با پايه گذاري وهدايت انقلاب عظيم اسلامي دگرگوني بزرگتري را در عرصه حيات بشري رقم زدند وعصر جديدي را به وجود آوردند.

عصري كه درآن رويكرد گسترده و بي سابقه اي به حوزه معارف توحيدي و ديني براي بازخواني مجدد مفاهيمي آغاز گرديد كه نقش اساسي در شكل دهي

به حيات معنوي و مادي بشر دارند.

گويا انسان سر خورده از آرزو هاي بي حد و حصر مادي براي ورود به ساحت جديدي ازحيات تاريخي خود آماده مي گردد.

بسياري از صاحب نظران بين المللي به اين واقعيت اذعان دارند كه «سال هاي پاياني قرن بيستم حركت هاي مذهبي شكل گيري به خود گرفت ودين باارائه مجدد پيام هاي مذهبي ودگرگون سازي ساختار مذهبي وارد ميدان شده است. »

به واقع مي توان گفت :« بشر كنوني همه اميدش به دين ومعنويت است. و بشر سرش به ديوار خورده بازگشته خود را بيابد غرب هم همه اميدش الان به دين است پوپر و امثال او يعني پوزيتيويست ها كه پشت به دين كرده اند پنبه غفلت در گوششان است.به وضع معاصر غرب نظري بيندازد : غالب متفكران معاصر به اهل دين و چه غير اهل دين توضيحاتي راجع به دين ومعنويت دارند.»

بحران همه جانبه دنياي مدرن بشر معاصر را در مخمصه پيچيده اي قرار داده است و انسان عصر جديد آمال متعالي و معنوي خود را در غوغاي نفس گير ماده پرستي از دست رفته مي بيند از همين روست كه انسان آهنگ عزيمت به قلمرو تاريخي ديگري را دارد.

«گفته اند __ و شايد هم بي دليل __ كه همه اصول نو آورانه عصر جديد اكنون خود در وضعيت بحران قرار گرفته اند در تائيد اين نظر دلايلي چند وجود دارد كه نشان مي دهد انسان اروپايي مشغول جمع كردن خيمه و خرگاه خويش از سرزمين نويني است كه طي سيصد سال گذشته در آن رحل اقامت افكنده بود اين انسان آهنگ عزيمت در قلمرو تاريخي و شيوه زيستي ديگري دارد.»

مير احمد رضا حاجتي -

برگرفته از كتاب عصر امام خميني

، نداي حق طلبي پدر را كه در برابر زورگوئيهايشان به مقاومت برخاسته بود با گلوله پاسخ گفتند و در مسير خمين به اراك وي را به شهادت رساندند . بستگان شهيد براي اجراي حكم الهي قصاص به تهران ( دارالحكومه وقت ) رهسپار شدند و بر اجراي عدالت اصرار ورزيدند تا قاتل قصاص گرديد .

بدين ترتيب امام خميني از اوان كودكي با رنج يتيمي آشنا و با مفهوم شهادت روبرو گرديد وي دوران كودكي و نوجواني را تحت سرپرستي مادر مومنه اش ( بانو هاجر ) كه خود از خاندان علم و تقوا و از نوادگان مرحوم آيه الله خوانساري ( صاحب زبده التصانيف ) بوده است و همچنين نزد عمه مكرمه اش ( صاحبه خانم ) كه بانويي شجاع و حق جو بود ، سپري كرد اما در سن 15 سالگي از نعمت وجود آن دو عزيز نيز محروم گرديد .

حضرت امام از سنين كودكي و نوجواني با بهره گيري از هوشي سرشار ، قسمتي از معارف متداول روز و علوم مقدماتي و سطح حوزه هاي دينيه ، از آن جمله ادبيات عرب ، منطق و فقه و اصول را نزد معلمين و علماي منطقه ( نظير آقا ميرزا محمود افتخار العلماء مرحوم ميرزا رضا نجفي خميني ، مرحوم آقا شيخ علي محمد بروجردي ، مرحوم آقا شيخ محمد گلپايگاني و مرحوم آقا عباس اراكي و بيش از همه نزد برادر بزرگش آيه الله سيد مرتضي پسنديده ) فرا گرفت و در سال 1298 ه_. ش عازم حوزه علميه اراك شد.

حميد انصاري - Imam-khomeini.com

منور

حضرت امام خميني چون منشوري منور كثيري از فضايل و مكارم را در وجود خويش محقق ساخته بود. يكي از جنبه هاي جالب كه در زندگي اين بزرگمرد ميدان حكمت و معرفت درخشندگي دارد، ساده زيستي، قناعت و اعراض از تشريفات و تجملات مي باشد. امام كه اين شيوه را به نحو بارزي در زندگي خود پياده كرده بود طي بياناتي ديگران و خصوصا مسؤولين را به چنين روشي فرا مي خواند و مي فرمود: «ارزش انسان به خانه نيست، به باغ نيست. اگر ارزش انسان به اينها بود بايد انبيا يك همچنين كاري بكنند. انبيا سيره شان را ديده اند كه چه جور بوده است. ارزش انسان به اين نيست كه يك هياهو داشته باشد و رفت و آمد زياد داشته باشد».(1) و در فرازي از يكي از سخنرانيهاي خود خاطر نشان ساخت: «صاحب جواهر... يك منزل محقر داشتند و در يك اتاقشان باز بود و به يك دالاني _ از قراري كه نقل مي كنند _ كه در آن هواي گرم نجف يك نسيم، نسيم داغي مي آمده و ايشان مشغول تحرير «جواهر» بوده اند».(2) و در بيان ديگري به زهد و تقواي علما اشاره كرده و اظهار داشته اند: «در آن وقتي كه آمديم قم كه در آنجا چه اشخاصي بودند، شخص اول قم در حيث زهد و تقوا... مرحوم آشيخ ابوالقاسم قمي، مرحوم آشيخ مهدي و عده ديگري و شخص نافذ آنجا و متقي، مرحوم آميرزا محمد برقعي و مرحوم آميرزا محمد ارباب، همه اينها را من منزلهايشان رفتم... در زندگي مشابه بودند... مرحوم آميرزا محمد ارباب كه من رفتم مكرر منزلشان يك منزلي داشت دو سه تا اتاق داشت خيلي

ساده، بسيار ساده. مرحوم آشيخ مهدي همين طور... وقتي انسان در آن محيط واقع مي شد كه اينها را مي ديد، همين ديدن اينها براي انسان يك درسي بود.»(3)

همان گونه كه از بيانات حضرت امام استفاده مي شود آشنايي با منزل مشاهير، خود مي تواند براي علاقه مندان به مكارم آموزنده باشد و از اين جهت در اين نوشته كوشش شده است در يك بررسي اجمالي خوانندگان با محل سكونت حضرت امام خميني، از خمين تا جماران آشنا شوند.

باروي امن

در دوران حكومت قاجارها ايران در آتش ناامني و ستم مي سوخت. اشرار از اين فرصت بدست آمده سوء استفاده مي كردند و شهرهاي اين مرز و بوم را مورد تاخت و تاز وحشيانه خويش قرار مي دادند. شهر كوچك خمين كه در دامنه ارتفاعاتي به نام «بوجه» آرميده است، به كام آشوب فرو رفته و كمر مردمانشان از ستم شاهزادگان و خوانين خم شده است. در اين شرايط آشفته هر گونه روزنه اميدي به روي مردم بسته است.

در آن زمان تنها يك در بر روي مسلمانان اين ديار باز بود و پناه و ملجأيي براي محرومان محسوب مي گشت و دلها در يك خانه آرامش مي يافت و آنجا مكاني جز منزل حاج سيد مصطفي موسوي _ پدر حضرت امام _ نبود. اين منزل را محسن نامي كه از متنفذين خمين بود و با تجاوزات افراد شرور نيز مخالفت داشت در تاريخ 15 ربيع الثاني 1255 ق به فردي كه تازه وارد شهر شده ولي محبوب مردم بود و خوي شرارت نداشت واگذار كرد. اين شخص كسي جز جد بزرگوار حضرت امام نبود. عمارت مذكور در پس دروازه محله سادات _ شرق خمين _ واقع

است كه شامل اندروني و بيروني مي شود، اتاقها و منضمات اين مكان تغيير آنچناني نكرده اند و در توسعه و تعريض خيابان بروج و باروي جهت شرقي بنا را از بين برده است. اين بيت از طريق كوچه اي مارپيچ و باريك به بازار و مسجد جامع متصل مي شود. پدر امام در خانه مزبور را بر روي بي پناهان و پابرهنگان باز گذاشته و براي دفع اشرار و دفاع از محرومان سلاح بر دوش گرفته و اين مكان را به محل مبارزه با متجاوزان و جايگاه امن مظلومان تبديل كرده بود.(4)

امام خميني در بيستم جمادي الثاني سال 1320 ق همزمان با سالروز ميلاد خجسته كوثر ولايت حضرت فاطمه زهرا (س) در اين خانه ديده به جهان گشود و دوران كودكي و نوجواني را در منزل مزبور سپري ساخت.

صحن اين خانه خاموش و ساكت در زير بارش باران و تابش آفتاب با ديوارهاي كهن درد دل مي كند، زيرا خاطرات خوش و ناگواري را در خود جاي داده است. آجرهاي كف حياط هنوز باقي هستند ولي عبور از تاريخي نسبتا طولاني و قدمتي يكصد و هفتاد ساله از آنها رنگ و رويي باقي نگذاشته و سخت فرسايش يافته اند. خانه هاي خشت و گلي اطراف به مرور ايام جاي خود را به بناهاي نوساز داده اند. تنها زادگاه امام است كه با مختصر تعميراتي به همان سبك سنتي قديمي و معماري جالب كه از هويت بومي و ديني حكايت دارد نظر هر فردي را به سوي خود جلب مي كند. ديوارهايش زمزمه مي كنند: آن مرد نستوه و سازش ناپذير، ستيز با ظلم را در اينجا تجربه كرد و محروم نوازي و خوشخويي با مردمان

را در اين خانه از پدر به ارث برد و نخستين آثار آميختگي تدين با سياست را در منزل مورد اشاره، مشاهده كرد. اگرچه اين خانه تنها هيجده بهار ميزبان امام بود اما خاطراتي زياد را در دل خود جاي داده است. منزل امام در سازمان ميراث فرهنگي به عنوان يكي از آثار ملي به ثبت رسيده و به يك مركز ايرانگردي و زيارتي تبديل شده است.(5)

حجره سلطان آباد

امام خميني پس از شكوفايي در اين بوستان معطر در سال 1299ش (1339 ق) جهت ادامه تحصيل رهسپار سلطان آباد (اراك) گرديد تا در حوزه علميه اين شهر دنباله تحصيلات را پي گيرد. حجره حضرت امام در مدرسه علميه اراك كه حدود يك سال در آن اقامت داشتند در ضلع شرقي ساختمان قرار دارد كه قرار است به يادبود آن بزرگوار توسط سازمان ميراث فرهنگي كاشي كاري شود.(6)

در آشيانه فقاهت

در سال 1340 ه.ق كه مرحوم آيت الله حائري حوزه علميه اراك را به شهر مقدس قم انتقال داد، امام خميني كه تازه كتاب «مطول» را شروع كرده بود در سن 20 سالگي به قم رفت و در مدرسه دارالشفاي اين شهر مسكن گزيد و در حوزه جديد التأسيس قم تحصيلات را با جديت بيشتري دنبال نمود. با ورود آيت الله حائري به اين ديار اهل بيت ( عليهم السلام)، مدرسه دارالشفا بازسازي گرديد و مدرسه فيضيه احيا شد. امام خميني حدود هفت سال يعني تا سن 27 سالگي در حجره اي از مدرسه فيضيه اقامت داشت.(7) حجره شماره 23 محل خلوت انس و سير و سلوك عهد شباب بود و به همين دليل در دوران تبعيد امام مكان شريفي براي

طلبه ها به شمار مي آمد. پس از ارتحال جانگداز او اين حجره به شكل سابق مرمت گرديد و به عنوان يكي از مواريث امام نگهداري مي شود.

البته پس از ازدواج، امام مدرسه فيضيه را به پايگاه علم و مبارزه تبديل نمود و در سال 1315 ه.ش پس از رحلت آيت الله حائري محل تشكيل درس اخلاق امام خميني بود كه مأموران رضاخان آن را تعطيل كردند و پيرو اين ممانعتها درس مزبور به صورت جلسات خصوصي در خانه تشكيل مي گرديد و بعد به مسجد سلماسي انتقال يافت.(8)

امام خميني در سن 28 سالگي با دختر محترم آيت الله ثقفي ازدواج نمود و پس از تشكيل خانواده مدتي در تهران در خيابان «آب سردار» اقامت داشتند و سپس به قم عزيمت نمودند و وارد خانه اي شدند كه همسر امام قبل از ازدواج در عالم رؤيا آن را ديده بود.(9) اين اولين خانه اي بود كه آيت الله حاج سيد احمد زنجاني به امام معرفي كرد و آن بزرگوار به همراه خانواده شش ماه در آن سكونت داشت گويا صاحب خانه مي خواست منزلش تخليه گردد يا آنكه به دليل كرايه سنگين، امام ناچار به تخليه آن گرديد.

دومين خانه كه ايشان در قم اجاره نمود در محله اي نزديك عشق علي بود كه به آنجا الونديه مي گفتند و گويا حالا خراب شده است. در 21 رجب سال 1309 ش در اين خانه مرحوم شهيد آيت الله سيد مصطفي خميني متولد گرديد.(10)

حضرت امام خميني پس از چند بار جابجايي و زندگي در مكانهاي اجاره اي، خانه اي در محله يخچال قاضي قم تهيه كردند. اين خانه كه سيصد متر مساحت دارد با سبك قديمي و از خشت

ساخته شده و در دو سوي حياطش بنايي (ضلع شمالي و غربي) دو طبقه دارد. ساختمان اول كه در ورودي آن قرار دارد به عنوان بيروني و ساختمان بعد از حياط به عنوان اندروني مورد استفاده قرار مي گرفت. اتاقهاي طرفين ساختمان بيروني به همديگر راه دارند و در و پنجره هاي آن هنوز ياد ايام گذشته را در اذهان تداعي مي كنند و معماري بومي و سنتي خود را در شيشه هاي كوچك مربع و مستطيلي شكل حفظ كرده اند. اين خانه در سالهاي تبعيد امام، به عنوان بيت حضرت امام محل مراجعات علاقه مندان بود و نخست آيت الله محمد صادق تهراني امر وجوهات و رسيدگي به امور طلاب را در آن به نمايندگي از طرف امام انجام مي داد كه پس از تبعيد وي، اين خانه در اختيار آيت الله پسنديده _ برادر ارشد حضرت امام خميني _ قرار گرفت. آن مرحوم نيز فعاليتهاي مورد اشاره را در آن انجام مي داد و پس از پيروزي انقلاب اسلامي، نيز اين امر ادامه داشت و با ارتحال آن روح قدسي اين خانه تبديل به دفتر مقام معظم رهبري حضرت آيت الله خامنه اي گرديد. بيمارستان فاطميه كه در مجاورت اين بيت قرار داشت تخريب شده و خيابان معلم از كنارش گذشته است.

وضع ساده منزل حضرت امام در قم در طول زندگي، از قناعت ايشان حكايت دارد و معروف است كه آجرهاي پله حياط سائيده شده بود، بنا مي گويد تعدادي آجر تهيه شود تا آن آجرهاي سائيده شده را عوض كنيم، امام مي فرمايند: همان آجرهاي كهنه را پشت و رو كنيد و كار بگذاريد ! (11)

محبوب محبوس

در نيمه شب دوازدهم محرم سال 1383

ق مطابق با پانزدهم خرداد 1342 در پي سخنراني افشاگرانه امام عليه رژيم وابسته پهلوي و استعمار عوامل ساواك به همراه كماندوهاي رژيم به سوي خانه امام حركت كردند و از سر كوچه تا درب منزلشان كه بيش از صد متر نبود تحت كنترل قرار داده و درب هر خانه سربازي گماردند و در اطراف منزل و باغ اناري كه در پشت اين منزل قرار داشت سنگر گرفتند و جمعي دزدانه وارد منزل شدند و امام را سوار ماشين فولكس واگن كه دم درب خانه ايستاده بود نمودند و مستقيما به تهران در باشگاه افسران بردند.(1) . روزنامه جمهوري اسلامي، 26 تير ماه 1364

(2) . صحيفه نور، ج 17، ص 217

(3) . همان، ج 19، ص 157

(4) . مجله حضور، شماره اول خرداد، 1370، ص 36

(5) . آن موج آرام (ويژه نامه هشتمين سالگرد رحلت امام خميني)، ناشر مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، ص 11

(6) . آن موج آرام، ص 11

(7) . بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني، ج اول، سيد حميد روحاني، ص 36 _ 27

(8) . آن موج آرام، ص 17

(9) . فصلنامه ندا، شماره اول، ص 18

(10) . مصاحبه با مادر محترم شهيد آيت الله سيد مصطفي خميني، مجله حضور، شماره 21، پاييز 1376، ص 7 _ 23

(11) . پا به پاي آفتاب، ج دوم، ص 313

غروب آن روز ايشان را با اتومبيل جيپي كه پنجره هايش با پارچه سياه رنگي پوشيده شده بود از باشگاه افسران خارج ساخته و به پادگان قصر بردند و نوزده روز تمام يعني تا چهارم تير ماه را در زندان مذكور گذرانيدند. سپس ايشان

را از آنجا به پادگان عشرت آباد منتقل ساختند.(1) سلولي كه امام در آنجا زنداني بود، محلي كوچك به اندازه شش متر مربع به ابعاد دو متر در سه متر بود. رژيم شاه تحت فشارهاي فراوان داخلي و اعتراضات شديد حوزه هاي علميه عراق و ايران و مهاجرت علما به تهران نتوانست رهبر قيام را در اين سلول نگه دارد و پس از دو ماه در دوازدهم مرداد 1342 ش ايشان را به «داووديه» كه به تصور رژيم شاه جايي دور افتاده بود، منتقل كرد.

رژيم براي فرونشاندن نارضايتيهاي عمومي و به دنبال آخرين تلگراف كه از حوزه علميه قم خطاب به حسنعلي منصور _ نخست وزير وقت _ مخابره و انتشار يافت در شب سه شنبه هيجدهم فروردين 1343 ش امام خميني را آزاد نمود. پس از ده ماه ايشان وارد خانه خويش در شهر مقدس قم گرديد و موجبات شادماني علاقه مندان را فراهم ساخت. (2)

اما در شب سيزدهم آبان 1343 و يك هفته پس از اعتراض امام خميني به تصويب لايحه كاپيتولاسيون، خانه ايشان را محاصره نموده و با وحشي گري خاصي معظم له را شبانه دستگير كرده به تهران انتقال دادند و روز بعد كه مطابق 29 جمادي الثاني سال 1384 ق بود ايشان را به تركيه تبعيد نمودند و به هتلي در بلوار پالاس طبقه چهارم اتاق شماره 514 كه از قبل مهيا شده بود بردند. اين هتل در مركز شهر آنكارا قرار داشت و چون خبرنگاران به آنجا آمدند بعد از ظهر پنج شنبه 14 آبان 1343 ش امام خميني را به ساختمان ديگري در خيابان آتاتورك به نام ساختمان «فتوتم» انتقال دادند.

پس از تغييرات پياپي محل اقامت امام، در 21 آبان، مطابق 7 رجب سال 1384 ق ايشان را به شهر بورسا واقع در 460 كيلومتري غرب آنكارا _ حوالي درياي مرمره _ منتقل كرده و در يكي از ساختمانهاي جنوبي آن اسكان دادند و در سيزدهم دي همين سال، رژيم فرزند ارشد امام را نيز به تركيه تبعيد كرد و شهيد حاج آقا مصطفي خميني به نزد پدر بزرگوار خويش شتافت. مدت اقامت امام در تركيه يازده ماه به طول انجاميد.(3) در اين مدت با وجود آنكه امام در شرايطي سخت به سر مي برد كتاب تحرير الوسيله را به رشته تحرير در آورد. (4)

كلبه كوچك

شاه با تصور اينكه اهل جمود و خمود در عراق مي توانند در شخصيت حضرت امام تأثير منفي بگذارند، در تاريخ 13 مهر 1344 قائد بزرگ را همراه فرزند برومندشان از تبعيدگاه تركيه به عراق منتقل ساخت. (5)

امام در بدو ورود به عراق، همراه فرزند ارشدش عازم شهر كاظمين شد. و در مسافرخانه جمالي اين ديار مقدس اقامت گزيد. صاحب مسافرخانه چون رهبر نهضت ايران را شناخت در مقام تكريم برآمد و با اصرار زياد، ايشان را به منزل شخصي خويش برد. در پانزدهم مهر ماه امام و شهيد سيد مصطفي خميني در حالي كه انبوهي از روحانيان نجف و كاظمين آن دو را همراهي مي نمودند به سوي سامرا حركت كردند و در ميان استقبال صميمي علما و مردم اين ديار ابرار، به مدرسه مرحوم شيرازي وارد شدند و عصر روز بعد به كربلا عزيمت نمودند و با شور و اشتياق خاصي بارگاه مقدس امام حسين (ع) و ساير شهيدان كربلا را

زيارت كردند.

حضرت امام پس از سكونت در نجف به مناسبتهاي ويژه به اين شهر مي آمد و در مدت كوتاه اقامت خويش در خانه اي كه به يك نفر كويتي تعلق داشت، اقامت مي كرد. اين خانه در انتهاي بازار رو به روي حرم حضرت سيد الشهدا (ع) قرار داشت و فاصله اش تا حرم طولاني نبود. (6)

در نجف رسم بود براي خنكي داخل خانه از كولرهاي دستي استفاده مي كردند تا از هواي زيرزمين استفاده شود و چون نجار آوردند تا مقدمات كار را فراهم سازد و جعبه اي براي پنكه درست كند امام با لحني كه شدت داشت خطاب به اطرافيان فرمود: شما همه دست به يكي كنيد كه مرا جهنمي نماييد! ! همه ترسيده بودند. سرانجام با اصرار زياد، امام قبول كرد كه آن دو قطعه فيبر نصب گردد و پنكه در آن جاي گيرد. (7)

ساختمان بيروني اين منزل خيلي فرسوده بود و آيت الله اشراقي پيشنهاد كرده بود كه رنگ آميزي شود ولي امام فرموده بود: از پول بيت المال نمي توانم بدهم. آقاي اشراقي قبول كرده بود از پول خود بدهد و وقتي امام به كربلا مشرف مي شود، فرصت را غنيمت شمرده اتاق بيروني را درست كردند و در اطراف آن تشك گذاشتند هنگامي كه امام بازگشت و اتاق را ديد ناراحت شده و به آقاي رضواني فرمود: من گفته بودم رنگ كنيد ولي نه اين طور. با آنكه كار زيادي نشده بود و فرش اتاق همان زيلو بود و در اطراف آن تشك انداخته و پارچه هاي ارزان هم براي روي آنها خريده بودند. (8)

خانه اي كه امام در نجف اجاره كرده بود پله هاي خيلي بلند و تنگي

داشت كه رفتن به طبقات دوم و سوم و پشت بام از طريق آنها مشكل بود. پشت بام دري داشت كه روزها آن را باز مي كردند و شبها بايد بسته مي شد. امام بعد از صرف شام و مسواك كردن هر شب اين پله ها را طي مي كرد و شخصا اين در را مي بست. روزي يكي از افراد خانواده گفت: اين كار شما نيست. امام فرمود : نه براي من زحمتي ندارد و سخت نيست. (9)

دكتر صاحب حكيم مي گويد: منزل امام در وسط كوچه اي تنگ و آسفالته قرار داشت كه در ميان آن جوي آب كوچكي روان بود و دو قسمت بيروني و اندروني داشت. من معاينه امام را به عنوان دندانپزشك در اندروني انجام مي دادم كه از حياطي بدون سايبان تشكيل شده و ديوارهايش با آجر زرد مربع شكل ساخته شده و در لابلاي آنها براي استحكام بيشتر گچ بكار رفته بود، همه پنجره ها مشرف به حياط بودند. (10)

خانم حائري، همسر مرحوم آيت الله سيد مصطفي خميني نيز مي گويد: زندگي ما در نجف خيلي ساده بود و با كمترين وسايل روزگار مي گذرانيديم. در آن هواي گرم نجف هشت سال يخچال و كولر نداشتيم و از فرش بي بهره بوديم ولي سيد مصطفي مي گفت بايد اين طور زندگي كرد. (11)

هجرت تاريخ ساز

بعد از آشتي ايران و عراق بلافاصله براي فعاليتهاي سياسي امام و يارانش محدوديت ايجاد شد و مأمورين، بيت حضرت امام را محاصره كردند و نگذاشتند كسي وارد شود. اين وضع پانزده روز ادامه داشت، وقتي رهبر كبير انقلاب اين مراقبت و محاصره شديد را ملاحظه فرمود تصميم به هجرت گرفت و فرمود: از عراق به كويت

خواهم رفت. و سرانجام در يازدهم مهر سال 1357 هجرت تاريخ ساز امام صورت گرفت و به مرز كشور كويت رفت ولي با ممانعت دولت كويت تصميم گرفته شد به فرانسه عزيمت نمايد. (12)

حضرت امام خميني پس از ورود به پاريس در منزل يكي از دانشجويان در محله كشان _ يكي از محلات مركز حكومت فرانسه _ اقامت گزيد. البته منزل اجاره اي بود و شرط امام براي سكونت نيز پرداخت اجاره آن بود. از آنجا كه خانه در طبقه چهارم يك ساختمان واقع شده بود، رفت و آمد زياد به منزل امام باعث ناراحتي همسايه ها مي شد. لذا خانه اي در نوفل لوشاتو كه از روستاهاي حومه پاريس بود و در پنجاه كيلومتري آن قرار داشت انتخاب شد و به آنجا تشريف برد. نظر امام اين بود كه محل اقامتشان ساختماني باشد كه در اطرافش همسايه اي وجود نداشته باشد تا براي مجاورين زحمتي فراهم نشود. برادراني كه در پاريس بودند موفق نشدند منزلي با اين ويژگي در پاريس بيابند، از اين رو منزل يكي از برادران ايراني مقيم نوفل لوشاتو را كه خالي از سكنه بود پيشنهاد كردند. اين خانه كوچك داراي دو اتاق تودرتوي به مساحت هفت و نه متر مربع بود كه در انتهاي اتاق عقبي پستوي كوچكي قرار داشت. در كنار اتاق اول آشپزخانه شش متري و يك دستشويي قابل مشاهده بود. حمام در زيرزمين بود كه دستگاه تكثير نوارهاي امام را در زير زمين قرار دادند. امام در اتاق عقبي، حاج احمد آقا در پستو و برادران همراه در اتاق جلويي استقرار يافتند. زماني كه هوا مساعد بود در محوطه نسبتا وسيع مقابل

خانه فرشي مي گسترانيدند كه امام به آنجا تشريف مي برد. ايشان براي وضو ساختن و يا به هر دليل ديگري كه قصد خروج از اتاق را داشت بايد از اتاق برادران مي گذشت.(13) سرانجام حضرت امام پس از 14 سال در دوازدهم بهمن 1357 در ميان استقبال گرم و پرشور امت مسلمان ايران به اين سرزمين بازگشت و پس از زيارت شهدا در بهشت زهرا و ايراد آن سخنراني تاريخي به مدرسه رفاه واقع در تهران وارد شد. اين مدرسه با حياط محقرش و كوچه اي كه در آن باز مي شد گنجايش جمعيت مشتاق ديدار كننده را نداشت. لذا ستاد استقبال از امام كه به تشكيلات اداره انقلاب تبديل شده بود به اين مدرسه انتقال يافت و مقر امام و ستاد اداره منزلشان به مدرسه علوي كه نزديك مدرسه رفاه در نزديكي ميدان بهارستان يعني در شرق آن قرار داشت منتقل شد. مشتاقان امام از روز سيزدهم بهمن به بعد از در شرقي مدرسه علوي كه به كوچه بن بستي در خيابان ايران باز مي شد وارد حياط شده و حضرت امام در كنار پنجره ساختمان به ابراز احساسات آنان پاسخ مي گفت. سپس جمعيت از در غربي كه در مدرسه رفاه قرار داشت خارج مي شد. اتاق زندگي و محل ملاقاتهاي رهبر كبير انقلاب جاي محقري بود با ابعاد دو و نيم متر در سه و نيم متر كه با فرشهاي ارزان مفروش گشته بود و جز پتو و پشتي امكانات ديگري در آن مشاهده نمي گرديد.(1) . همگام با خورشيد، خاطرات حجت الاسلام و المسلمين اسماعيل فردوسي پور، ص 102 _ 103

(2) . همان، ص 125، و نيز فصلنامه ندا، شماره

اول، ص 35 _ 36 و شماره 12، ص 16

(3) . آن موج آرام، ص 13

(4) . مقدمه كتاب تحرير الوسيله و نيز نك: همگام با خورشيد، ص 177

(5) . همگام با خورشيد، ص 181

(6) . آن موج آرام، ص 14

(7) . سرگذشتهاي ويژه از زندگي امام خميني، ج اول، ص 12 _ 13

(8) . همان، ج 4، ص 134 _ 135

(9) . پا به پاي آفتاب، ج اول، ص 140

(10) . مجله حضور، ويژه نامه چهاردهمين سالگشت انقلاب اسلامي، بهمن 1370، ص 85

(11) . اطلاعات بانوان، سه شنبه 25 شهريور 1359، شماره 8، ص 6

(12) . همگام با خورشيد، ص 379 و 421

(13) . پا به پاي آفتاب، ج دوم، ص 144؛ سرگذشتهاي ويژه ...، ج اول، ص 43 _ 45؛ همگام با خورشيد، ص 335 _ 446

مراجعت به قم

در تاريخ دهم اسفند ماه سال 1357 حضرت امام خميني مدرسه علوي را ترك نموده و عازم قم شد.

خانه امام در محله يخچال قاضي كه قبل از دوران تبعيد در آن مي زيست در محلي قديمي قرار داشت و كوچه هاي باريك آن ظرفيت هزاران ديدار كننده را نداشت. در جنوب شرقي پل حجتيه كوچه اي 6 متري قرار داشت كه فاصله آن را با مسير رودخانه فصلي محوطه اي وسيع كه زمين خالي بود تشكيل مي داد. آيت الله اشراقي داماد حضرت امام در اين خانه مي زيست ايشان به حضرت امام پيشنهاد نمود كه اين كوچه را براي اقامت انتخاب كند زيرا با وجود محوطه اي وسيع اين ازدحام براي مجاورين زحمتي فراهم نمي كند. منزل آيت الله يزدي كه در مجاورت آن قرار داشت به عنوان محل سكونت امام در

اختيار ايشان قرار گرفت و منزل آيت الله اشراقي، محل استقرار دفتر امام گرديد. خانه مساحتي در حدود 300 متر داشت و يك سوم آن حياط خانه بود. ساختمان داراي يك سرداب و يك طبقه بود و با نصب بلندگو روي پشت بام، حضرت امام براي ديدار با مردم روي بام مي رفتند؛ به نحوي كه براي همه مردم قابل رؤيت بود و ايشان هم مي توانستند همه مردم را مشاهده كرده و به ابراز احساسات آنان پاسخ گويند. اين خانه مركز رهبري انقلاب و تصميم گيريهاي سرنوشت ساز بود.(1) در اين خانه بعضي روزها امام متجاوز از شش ساعت با مردم ديدار مي كرد و هيچ گاه از ملاقات با آنان خسته نمي شد. برخي شبها تا ساعت ده نيز مردم خانه امام را ترك نمي كردند و از پشت خانه فرياد مي زدند: ما منتظر رهبر هستيم و امام با فرياد آنان از خانه بيرون مي آمد. بسياري از روزها در اتاقي محقر متجاوز از صد و پنجاه نفر در هواي گرم و با روشنايي نورافكنهاي تلويزيون و در حالي كه بوي عرق و تنفس مردم آنجا را مثل يك بخاري گرم كرده بود مي نشست. يك روز امام زودتر از برنامه هر روز به بيرون خانه رفت در حالي كه مردم پشت نرده هاي خانه در فشار ايستاده بودند و در هنگام آمدن رهبرشان كوشيدند كه دربها زودتر باز شود. امام كه اين وضع را مشاهده كرد به اطرافيان تأكيد نمود كه تا فردا بايد اينها جمع آوري شود. در هواي سرد و گرم امام به پشت بام مي آمد و به احساسات مردم پاسخ مي داد و دست مباركشان همچون پرچمي استوار كه

بر دوش قهرماني باشد بالا مي ماند. وقتي برف مي باريد مي خواستند بالاي سر امام چتر بگيرند ايشان عصباني شده و مي فرمود: مگر مردم چه مي كنند.(2) سرانجام در روز سوم بهمن ماه سال 1358 امام خميني به دليل كسالت قلبي به بيمارستان قلب تهران انتقال يافت.

اقامت در جماران

به دليل آنكه امكانات كافي براي معالجه امام در قم نبود و ايشان به مراقبت بيشتري نياز داشت از اين جهت بنا به دستور پزشكان اين جابه جايي صورت گرفت و رهبر كبير انقلاب حدود دو ماه در بيمارستان قلب شهيد رجايي واقع در پارك ملت در خيابان ولي عصر بستري گرديد. پس از حصول بهبودي نسبي، پزشكان توصيه كردند محل مناسبي براي اقامت امام در تهران انتخاب شود كه آلودگي هوايي كمتري داشته باشد و در دسترس پزشكان و تجهيزات بيمارستاني باشد و صلاح نديدند دوباره امام به قم برگردد. البته يك روز خود امام در بيمارستان قلب فرمود كه بايد از اين محيط بيرون بروم، اينجا بيشتر مرا بيمار مي كند و من باكي ندارم و اگر وسايل را فراهم نكنيد خودم مي روم. شوراي پزشكي با بيرون رفتن امام در صورتي موافق بودند كه فاصله بين محل سكونت ايشان و بيمارستان قلب زياد نباشد. جنوب تهران مشكل آلودگي هوا و بعد مسافت داشت و در اطراف بيمارستان تفحص گرديد اما خانه مناسبي پيدا نشد. شرايط قلب امام به گونه اي بود كه بايد حتما در مكاني كه هواي مناسب دارد ساكن شود؛ در نتيجه در خيابان دربند براي امام جايي را در نظر گرفتند كه چون با بيمارستان فاصله داشت تجهيزات مراقبتهاي پزشكي را در همان منزل مستقر كردند. ساختمان مزبور

سه طبقه داشت. روزهاي نخست در طبقه هم كف پاسداران مي نشستند. طبقه دوم براي خانواده و سومين طبقه به ديدارها و ملاقاتها اختصاص يافت. امام از ابتدا كه به اينجا آمد ناراحت بود، زيرا ساختمان بلند به نظر مي رسيد و نماي بيروني آن سنگ بود. البته از نظر فضاي دروني اين منزل به درد يك فرد متوسط تهراني مي خورد و تجملات و تشريفاتي نداشت. با اين وجود امام تأكيد داشت كه حتما منزل مناسب با وضع خودشان پيدا شود كه يافتن چنين خانه اي مقدور نبود. بعد از چهار ماه امام تأكيد فرمود كه اگر برايم منزل مناسبي نيابيد به قم مي روم. اين اتمام حجت در حالي بود كه پزشكان بر اقامت ايشان در تهران اصرار مي ورزيدند و يافتن خانه اي ساده با خشت و گل هم در شمال تهران و نزديك بيمارستان كار آساني نبود.(3) تا آنكه در جماران ابتدا در منزل يك بنا كه حدود صد متر مساحت داشت ساكن گرديد و محل كارشان همانجا بود. (4)

حجت الاسلام و المسلمين امام جماراني در همين زمينه نقل مي كند: يك روز حاج احمد آقا آمدند منزل ما كه برويم جاي مناسبي براي سكونت امام بيابيم ولي گويا موفق نشديم. ظهر در منزل ناهار مي خورديم كه خطاب به مرحوم احمد آقا گفتم: اگر منزل ما به دردتان بخورد، خانه كوچك اخوي و خواهرم را با حسينيه يكي كرده تا بتواند خواسته هاي ايشان را برآورده سازد. احمد آقا برآوردي نمود و گفت مناسب است ولي بايد مادرم آن را بپسندد. خانم همان روز تشريف آوردند و آنجا را ديدند و با اينكه مطلوبشان نبود، ولي به خاطر امام پذيرفتند.

حسينيه در جداگانه اي داشت كه آن را تنها به خاطر رهبر كبير انقلاب گشودند. سه چهار روز بنايي صورت گرفت زيرا ساختمان تكميل نبود. قرار شد كارها زودتر پيش برود ولي اين تعميرات جزئي چهار روز طول كشيد و امام چون متوجه شدند اصلاحات مزبور لازم است راضي شده و چهار روز مهلت دادند. و پس از آن به مكان مزبور انتقال يافته و فرمودند: منزل مناسب ما اينجاست. با وجود اينكه كسي از ساعت ورود امام به منزل مزبور اطلاع نداشت ولي در كوچه باريك منتهي به حسينيه تا چشم كار مي كرد جمعيت با هيجان شگفتي فرياد مي زدند : صلي علي محمد، رهبر ما خوش آمد. و امام در ميان اين فريادها و هيجان مردم و چراغانيهاي اهالي محل با يك اتومبيل بليزر وارد جماران گرديده و چون داخل خانه شد و به اطراف و اتاقي كه در آن مي نشست نگاهي كرد، فرمود: «حالا راحت شدم، چون در اين چهار ماه مدام در عذاب بودم.» هر كسي هم به ايشان مراجعه مي نمود، مي فرمود: جاي بسيار خوبي است. و در همان شب اول براي نخستين ملاقات با مردم به حسينيه جماران آمد. (5)

يك روز امام ملاحظه فرمود كه در طبقه بالاي حسينيه بناها و كارگران مشغول گچ كاري هستند. با عصبانيت فرمود: بگذاريد من بميرم و بعد شما اين كارها را انجام دهيد.

امام خميني در نگهداري از خانه به رعايت موازين و احكام شرعي به ويژه در مورد حقوق صاحب منزل پايبندي و تأكيد زيادي داشت و الگويي از يك مستأجر خوب و متشرع بود. با آنكه موجر سكونت امام را در خانه خويش بهترين

و بزرگترين افتخار مي دانست و از مقلدان و دلباختگان آن حضرت بود ولي ايشان همچون فردي عادي گويي كه هيچ گونه ارتباطي بين مالك و مستأجر وجود ندارد به احكام شرعي مربوطه التزام داشت. روزي براي تأمين نور كافي و متناسب كه براي فيلمبرداري از برخي ملاقاتها مورد نياز بود سه نقطه از گچ سقف اتاق را كه هر يك به ابعاد پنج سانتي متر در پنج سانتي متر بود، زير تير آهن تراشيده بودند تا نورافكنها را به آن نقاط جوش دهند. صبح وقتي عده اي از اعضاي دفتر امام طبق معمول خدمت ايشان مشرف شدند امام پيش از هر سخني با لحني آميخته به تغير و سيمايي ناراحت و مضطرب فرمود: چرا اين كار را كرده اند؟ به عرض رسيد: براي تأمين نور جهت فيلمبرداري است. امام پس از لحظه اي تأمل و سكوت تلخ افزود: چرا بدون اجازه صاحب خانه اين تصرفات را مي كنند؟ با اين برخورد شديد، آن برنامه منتفي گرديد و جاهاي تراشيده شده مرمت گشت. (6)

در منزل امام يك چراغ اضافه پيدا نمي شد كه روشن باشد و برخي مواقع خود امام در حالي كه مشغول ملاقات با شخصيتها و افراد بود وقتي متوجه مي شد كه چراغ دستشويي بي جهت روشن است شخصا بلند مي شد؛ بدون آنكه به ديگري امر كند آن را خاموش كند. ايشان مدام به اطرافيان توصيه مي كرد در استفاده از امكانات خانه نهايت دقت را نموده و در حفظ و حراست ملزومات منزل كوشا باشند. (7)

براي انتخاب منزل امام در جماران كسي مقدمه چيني براي مراعات برخي مسايل امنيتي را نكرده بود ولي خواست خدا بود كه اين خانه در مقابل كوه

قرار گيرد و در زير پوششي از درختان سربفلك كشيده استتار گردد و از لحاظ حملات هوايي دشمن محيط امني محسوب گردد. به همين دليل راديو آمريكا در گزارش خود گفت جايي را براي سكونت ايشان در نظر گرفته اند كه به هيچ وجه حمله هوايي به آن ميسر نمي باشد! پس از مدتي از طرف ارتش آمدند تا جايي را براي فرود هلي كوپتر فراهم آورند كه اگر حادثه اي روي داد بتوانند بدون درنگ امام را از جماران به جاي ديگر انتقال دهند. وقتي امام متوجه صداي ماشينهايي شد كه مشغول مسطح كردن زمين در حوالي محل اقامت ايشانند، بلافاصله پرسيد: چه مي كنند؟ پاسخ داده شد: براي فرود آمدن هلي كوپتر.(1) . آن موج آرام، ص 16

(2) . سرگذشتهاي ويژه، ج دوم، ص 73 _ 74

(3) . پا به پاي آفتاب، ج دوم، ص 249؛ سرگذشتهاي ويژه...، ج دوم، ص 85

(4) . دليل آفتاب، ص 155

(5) . پا به پاي آفتاب، ج دوم، ص 251

(6) . همان، ص 52 _ 53

(7) . مجله پيام انقلاب، شماره 52، ص 25 فرمود: براي چه منظوري و چه كسي گفته است؟ در آن ايام نماينده ايشان در ارتش، حضرت آيت الله خامنه اي بود. وي را فراخوانده و خطاب به ايشان فرمود: راضي نيستم چنين كاري صورت گيرد و اين را بدانيد هر شرايطي در اينجا پيش آيد به هيچ كجا نمي روم و از ادامه اين برنامه رضايت ندارم. بلافاصله آن زمين را به همان حال گذاشتند. (1)

حضرت امام راضي نبود زندگي متفاوتي از قشر محروم جامعه داشته باشد. روزهاي سخت جنگ تحميلي بود و دشمن با حملات هوايي و موشكي

نقاط گوناگون كشور را مورد هدف وحشيانه خود قرار داده بود. افراد متمكن با پناه بردن به محلهاي امن، خود را از تيررس يورشهاي خصم نجات داده بودند ولي مردمان عادي و محرومان با استقامت و پايداري وصف ناپذيري به سكونت خود در شهرها ادامه دادند. در اين هنگام قرار شد براي امام پناهگاهي احداث شود. وقتي ايشان از موضوع مزبور باخبر شد، فرمود: به هيچ وجه آنجا نخواهم رفت! پناهگاه ساخته شد ولي تا آخرين لحظه امام را در خود نديد. اصرار مسؤولان كشور هم فايده اي نداشت،(2) يك مرتبه حاج آقا احمد به ايشان گفت: بياييد و حداقل اينجا را ببينيد! امام فرمود: از همين بيرون پيداست. و چون باز هم به ايشان براي استفاده از پناهگاه در هنگام حملات هوايي اصرار شد، فرمود: نمي روم. مردم بايد بدانند كه اگر من به جايي بروم كه بمب، پاسداران اطراف منزلم را بكشد و مرا نكشد من ديگر به درد رهبري اين مردم نخواهم خورد، زماني مي توانم به مردم خدمت كنم كه زندگي ام مثل آنان باشد.(3) من هرگز محل اقامت خود را ترك نخواهم كرد و مي خواهم موشك به سرم اصابت كند و شهيد شوم ! (4)

خانه و حسينيه جماران مدت ده سال ميزبان حضرت امام خميني بود. تيم پزشكي متشكل از متخصصان متعهد در مجاورت خانه امام استقرار داشتند. خانه روبه روي حسينيه به منظور ارايه خدمات درماني و معالجات لازم در نظر گرفته شد و حضرت امام مشروط به اينكه مركز طبي مزبور خدمات عمومي ارايه دهد با تأسيس آن موافقت كرد. امام دو بار در اين بيمارستان بستري گرديد كه بار دوم عروج اندوهبار

حضرتش رقم خورد اما پس از رحلت آن بزرگوار اين مكان به مثابه يادگار او بر جاي ماند و اتاق عمل وي اكنون به كانون زيارت عاشقانش تبديل گشته است.

در روز و شب پانزدهم خرداد 1368 ميليونها نفر از مردم تهران و سوگواراني كه از شهرهاي ديگر آمده بودند در مصلاي بزرگ تهران اجتماع كردند تا براي آخرين بار با پيكر معطر و مطهر عبد صالحي كه با قيامش به احياي ارزشها و ميراندن رذايل پرداخت، وداع نمايند و در نخستين ساعات بامداد روز بعد، آن عاشقان كوي ولايت با چشماني اشكبار به امامت حضرت آيت الله گلپايگاني بر پيكر رهبر محبوب خويش نماز گزاردند و با تشييع با شكوهي بدن آن روح قدسي را كه ميهمان عرشيان گشته بود در مكاني كه اكنون به عنوان حرم مطهر امام خميني به ميعادگاه و زيارتگاه مسلمانان جهان و شيفتگان عالم تبديل شده، به خاك سپردند.

اين بود شرحي مختصر از محل سكونت رهبري كه به عنوان احياگر اسلام ناب محمدي و بازگرداندن عزت بر باد رفته و ارزشهاي از ياد رفته در جهان مشهور است و آسمان دنياي تشيع را با طلوع خويش پرتو افشان نمود و بوستان معنويت را عطرآگين ساخت و چشمه سار حكمت و انديشه و معارف قرآن و عترت را به سوي مزارع تشنه حقيقت جاري نمود. باشد كه علاقه مندان به ساحت مقدس آن وجود پر بركت ساده زيستي و قناعت آن مرد خدا را سرمشق زندگي خويش سازند و سيره و سنت امام راحل را چون جويباري جاويدان در روابط اجتماعي خويش جلوه گر نمايند.

(1) . پا به پاي آفتاب، ج دوم، ص

252 _ 253

(2) . همان، ج اول، ص 249 _ 250

(3) . همان، ج اول، ص 85

(4) . همان، ص 250

غلامرضا گلي زواره - با اندكي تلخيص از مجله پيام زن، ش91

در اين سالها به تلخي تمام ياد كرده است . ولي هيچيك از اين مصائب و دشواريها نتوانست او را از مسيري كه آگاهانه انتخاب كرده بود باز دارد .

امام خميني سلسله درسهاي خارج فقه خويش را با همه مخالفتها و كارشكنيهاي عناصر مغرض در آبان 1344 در مسجد شيخ انصاري (ره) نجف آغاز كرد ، كه تا زمان هجرت از عراق به پاريس ادامه داشت .

امام خميني در تمام دوران پس از تبعيد ، عليرغم دشواريهاي پديد آمده ، هيچگاه دست از مبارزه نكشيد ، با سخنرانيها و پيامهاي خويش اميد به پيروزي را در دلها زنده نگاه مي داشت .

امام خميني در پيامي (17 خرداد 1346) به مناسبت جنگ شش روزه اعراب و اسرائيل فتواي انقلابي خويش را مبني بر حرمت هر گونه رابطه تجاري و سياسي دولتهاي اسلامي با اسرائيل ، و حرمت مصرف كالاهاي اسرائيلي در جوامع اسلامي را صادر كرد .

در همين زمان (خرداد 1346) بود كه قصد رژيم داير بر تبعيد امام از نجف به هندوستان با افشاگري و تلاش و مخالفت گروههاي سياسي مبارز خارج و داخل كشور عقيم ماند .

با روي كار آمدن حزب بعث (26 تيرماه 1347) در عراق و دشمني اين حزب با حركتهاي اسلامي ، دشواريهاي بيشتري فرا روي نهضت امام خميني پديد آمد ، اما حضرت امام دست از مبارزه نكشيد .

امام خميني در گفتگويي با نماينده سازمان الفتح فلسطين در 19 مهر 1347 ديدگاههاي خويش را درباره مسائل جهان اسلام و جهات ملت فلسطين تشريح كرد و در همين مصاحبه بر وجوب اختصاص بخشي از وجوه شرعي زكات به مجاهدان فلسطيني فتوا

داد .

30 مرداد 1348 قسمتي از مسجد الاقصي بوسيله صهيونيستهاي افراطي به آتش كشيده شد شاه كه تحت فشار افكار عمومي قرار داشت با پيشنهاد قبول هزينه تعمير مسجد به كمك اسرائيل شتافت تا از استمرار خشم مسلمان كاسته شود . امام خميني در پيامي ، فريبكاري شاه را افشاء كرد .

چهار سال تدريس ، تلاش و روشنگري امام خميني توانسته بود تا حدودي فضاي حوزه نجف را دگرگون سازد. در سال 1348 علاوه بر مبارزين بي شمار داخل كشور مخاطبين زيادي در عراق ، لبنان و ديگر بلاد اسلامي بودند كه نهضت امام خميني را الگوي خويش مي دانستند . حضرت امام سلسله درسهاي خويش را درباره حكومت اسلامي يا ولايت فقيه در بهمن 1348 آغاز كرد . انتشار مجموعه اين درسها در قالب كتابي تحت عنوان «ولايت فقيه» يا «حكومت اسلامي» در ايران و عراق و لبنان در موسم حج شور تازه اي به مبارزه مي داد.

حميد انصاري - Imam-khomeini.com

به قيام 19 دي ماه قم در سال 56 منجر شد كه طي آن جمعي از طلاب انقلابي به خاك و خون كشيده شدند .

برگزاري مراسم سوم ، هفتم و چهلم هاي پياپي در بزرگداشت خاطره شهيدان در تبريز ، يزد ، جهرم ، شيراز ، اصفهان و تهران قيامهايي مكرر پديد آورد .

جايگزيني يك تكنوكرات غربزده به نام جمشيد آموزگار به جاي هويدا ، نخست وزير 13 ساله شاه ، كمكي به حل بحران رژيم نكرد . جعفر شريف امامي با شعار (( دولت آشتي ملي )) روي كار آمد . فريبكاريهاي وي و مذاكرات او با آقاي شريعتمداري در قم نيز نتوانست مبارزات مردم را متوقف سازد . در زمان دولت او كشتار بيرحمانه مردم بوسيله نيروهاي نظامي در ميدان شهدا ( ژاله ) تهران در روز 17 شهريور اتفاق افتاد . رسما حكومت نظامي در تهران و 11 شهر بزرگ ايران براي مدتي نا محدود برا قرد شد . از روشهاي موفق امام خميني در پيشبرد مبارزه عليه رژيم شاه دعوت مردم به اعتصاب و گسترش آن بود . اعتصابهاي سراسري در ماههاي پاياني رژيم شاه ره اركان رژيم و وزارتخانه ها و ادارات و مراكز نظامي كشيده شد و ضربه نهايي را اعتصاب كاركنان شركت نفت و بانكهاي و مراكز حساس دولتي وارد ساخت .

حميد انصاري - Imam-khomeini.com

گرفتن خدم و حشم. بساطي به راه انداخته و ياغيان و اشرار از فرصت استفاده كرده، مردم را غارت مي كنند. بار مالياتهاي فزاينده بر دوش مردم سنگيني مي كند. شلاقها تنها بر گرده محرومين و پابرهنگان فرود مي آيد. قدرت حكومت مركزي - حكومت ايالتها و ولايتها، خان هاي كوچك و بزرگ محلي و بالاخره طراران و دزدان و اشرار، بسان حلقه اي ملت را در محاصره گرفته و هر لحظه حلقه تنگتر مي شود. ملت گرسنه است، ملت بي دفاع است و مردم ستم ديده اند.

در چنين شرايطي، خمين كوچك در ميان جلگه اي بزرگ نيز به كام آشوب فرو رفته است. كمر مردم از ستم خان ها و شاهزادگان خميده است هر كس در خود قدرتي سراغ دارد از اعمال آن دريغ نمي كند و خلاصه همه درها به روي مردم بسته است.

در اين زمان در شهر كوچك خمين تنها يك در بر روي مردم باز است. تنها يكجا ملجأ و پناه محرومان است و دلها فقط در يك خانه آرام مي گيرد و آنجا جايي جز بيت و منزل حاج آقا مصطفي خميني نيست. خانه اي قلعه مانند كه در پس دروازه محله سادات در شرق خمين واقع شده است، خانه اي نه چندان بزرگ كه دو برج بلند در شمال و مشرق آن چشمها را به سوي خود مي خواند.

برجهايي كه بر فراز آن بارويي به ارتفاع تقريبي دو متر جهت سنگربندي ومذقلهايي (سوراخهاي مورب) براي تيراندازي تعبيه شده است. اين برجها به واسطه ارتفاع بلندي كه دارند بر شهر مشرف بوده و از آنجا هر گونه حركتي كنترل مي

گردد.

رودخانه اي كه از پشت بيت مي گذرد، جنوب قلعه را امنيت بخشيده است. شبها دروازه شرقي شهر بسته مي شود و نگهباناني چند بر فراز باروي شهر تا صبح بيدارند. و به گاه اضطرار و وجود خطر تهاجم اشرار، بر تعداد نگهبانان اضافه مي شود و تا صبح فرياد بيدار باش - بيدار باش به گوش مي رسد.

بيت مصطفوي از طريق كوچه اي پيچ در پيچ و باريك به بازار و مسجد جامع متصل مي گردد، كوچه اي كه از ابتدا تا انتها در زير ديد و كنترل باروي برج قرار دارد.

هجوم اشرار و دزدان غارتگر (كه سر در آخور شاهزادگان و خان ها داشتند) و صداي ناهنجار سم ستوران كه با سرعت به پيش مي تازند، هول و هراسي عظيم در دل مردم مي افكند و غبار مرگ بر جبين شان مي نشاند. در چنين مواقعي، خان هاي شهر اگر با دزدان همراهي نكنند، اميدي به خيرشان نيست و لذا هيچ مامن و پناهي جز بيت آقا مصطفي خميني يافت نمي شود.

آقا مصطفي، سيدي جليل القدر و مجتهدي محبوب و عاملي كه براي دفاع از محرومان سلاح بر دوش گرفته و براي حفظ حيثيت و آبرو و مال و جان مردم، جان در طبق اخلاص نهاده است و مردم، آناني كه به هيچ جا راهي ندارند و قدرت دفاع از خود و خانواده را در خود نمي بينند همه به منزل آقا مصطفي روي مي آورند، پس از ورود اين بي پناهان و پا برهنگان درها بسته مي شود، مردان بر روي برجها رفته و در برج و باروها سنگر گرفته و به

سوي دشمن شليك مي كنند. اين روحيه سلحشوري و مبارزه و دفاع است كه كارساز بوده و تهاجمات اشرار را با شكست مواجه مي كند.

در اين دوران و در اين منزل است كه كودكي چشم به جهان مي گشايد (تاريخ 20 جمادي الثاني 1320 هجري قمري) و از طرف پدر نام روح الله بر خود مي گيرد. هيچ كس از آينده خبر ندارد. مردم تنها اطراف خويش را مي بينند كه جز سياهي چيزي به چشم نمي آيد. ظلم و ستم اشرار و خان ها به اعلا درجه خود رسيده است، مصطفي چاره اي مي انديشد، و آن شكايت خان ها به حكومت منطقه بردن است. لذا راه اراك را در پيش مي گيرد و با اسب بدان سو مي تازد، اما قبل از رسيدن به مقصد (در روز جمعه 12 ذيقعده 1320 قمري) آماج تير كين ظلمه قرار مي گيرد. و خون سرخش زينت بخش صحرا مي گردد. او در واقع انتقام حمايت از سيلي خوردگان را پس مي دهد، انتقام پناه دادن به محرومان و پا برهنگان، و در اين زمان روح الله چهار ماه و بيست و دو روز بيشتر ندارد.

مبارزه با اشرار ادامه مي يابد و روح الله (كه اطرافيان او را آقا روح الله صدا مي زنند در همان خانه بزرگ مي شود. با گذشت زمان با رنجها و محنت هاي مردم آشنا مي شود و در مي يابد كه پدرش براي چه قرباني شد بنابراين در همان دوران كودكي همراه با برادر بزرگتر در مبارزه با اشرار شركت مي جويد و از فراز باروي قلعه به سوي متجاوزين شليك

مي كند.

و اما امروز از آن دو برج كه منشا خير براي اهالي خمين بود تنها يكي بيش نمانده است. صحن خانه اي كه بنيانگذار جمهوري اسلامي در آن پا به عرصه وجود نهاد، خاموش و ساكت در زير بارش باران و تابش آفتاب با ديوارهاي كهنه درد دل مي كند. اين صحن كهن خاطراتي خوش و ناگوار در دل خود جاي داده است. حوض كوچك منزل نور خورشيد را تكرار مي كند، درهاي چوبي و كوچك بيت بسته است. پله هاي برج با شيب بسيار تند پيچ و تاب خورده و به زحمت خود را به بارو مي رساند ولي در آنجا ديگر اثري از مبارزان نمي يابد. آجرهاي كف حياط هنوز مانده اند ولي عبور از تاريخي يكصد ساله، از آنها رنگ و رويي باقي نگذارده است. امروز كف كوچه آسفالت شده، خانه هاي خشت و گلي اطراف به مرور جاي خود را به خانه هايي نوساز با نمايي آجري يا سنگي داده اند. تنها زادگاه امام است كه همچنان با خشت و گل خويش در اين ميان جلب توجه مي كند، و همه را به خود مي خواند، باروها ندا مي زنند: خميني، سازش ناپذيري را در اينجا تجربه كرد، ظلم ستيزي را از پشت مذقلهاي ما آغاز كرد. محروم نوازي را در اين خانه و از پدر به ارث برد. آغاز نقطه جهاد را در اين مكان گذارد، نخستين آثار تلفيق دين و سياست را در اين منزل رويت كرد.

آري اين منزل اگر چه كمتر از 20 سال از امام ميزباني نكرد. ليكن خاطراتي بيش از قرنها در دل خود جاي

داده است.

Imam-khomeini.com

حركت كردند. شعار اصلي جمعيت (( يا مرگ يا خميني )) بود كه از تمام فضاي قم به گوش مي رسيد. هنگامي كه سيل جمعيت از حرم حضرت معصومه بيرون آمدند رگبار مسلسلها گشوده شد تا ساعتي چند درگيري شديد ادامه داشت. حمام خون به راه افتاده بود. هواپيماهاي نظامي از تهران به پرواز در آمدند و در فضاي شهر قم براي ايجاد رعب بيشتر ديوار صوتي را شكستند. قيام با سركوبي شديد كنترل شد. كاميونهاي نظامي ، اجساد شهدا و مجروحين را به سرعت از خيابانها و كوچه ها به نقاط نامعلومي بردند. غروب آن روز شهر قم حالتي جنگ زده و غمگنانه داشت.

صبحگاه پانزده خرداد خبر دستگيري رهبر انقلاب به تهران ، مشهد ، شيراز و ديگر شهرها رسيد و وضعيتي مشابه قم پديد آورد. مردم ورامين و شهركهاي اطراف به سوي تهران سرازير شدند. تانكها و ابزار زرهي و نيروهاي نظامي براي جلوگيري از ورود معترضين به شهر در سه راهي ورامين با جمعيت درگير شدند و جمع زيادي از راهپيمايان را به خاك و خون كشيدند. جمعيت انبوهي در حوالي بازار تهران و مركز شهر نيز گرد آمده و با شعار (( يا مرگ يا خميني )) به سوي كاخ شاه به حركت درآمدند. سر انجام ماءمورين نظامي و پليس شاه با تيراندازي هاي گسترده و مستقيم به كارگيري هر چه در توان داشتند. بر قيام مردم فائق آمدند.

روز 15 خرداد در تهران و قم حكومت نظامي بر قرار شد اما عليرغم آن روزهاي بعد نيز تظاهرات وسيعي بر پا بود كه در هر مورد به درگيري خونين انجاميد.

پانزده خرداد 42

آغاز انقلاب اسلامي مردم ايران بود. امام خميني پس از 19 روز حبس در زندان قصر به زنداني در پادگان نظامي عشرت آباد منتقل شد.

شاه دو روز بعد از نهضت 15 خرداد، قيام مردم را بلوا و اقدامي وحشيانه و نتيجه اتحاد ارتجاع سرخ و سياه ناميد و سعي كرد تا آن را به خارج از مرزها و كساني همچون جمال عبدالناصر نسبت دهد. حزب كمونيست شوروي قيام 15 خرداد را حركتي كور و ارتجاعي بر ضد اصلاحات مترقيانه شاه ! دانست. استقلال تمام عيار قيام 15 خرداد آنچنان بر ملا و فاحش بود كه اينگونه انگها نمي توانست كمترين لطمه اي بدان وارد سازد.

با دستگيري رهبر نهضت و كشتار وحشيانه مردم در روز 15 خرداد 42 ، قيام ظاهرا سركوب شد. امام خميني در حبس از پاسخ گفتن به سئوالات بازجويان ، با شهامت و اعلام اينكه هيئت حاكمه ايران و قوه قضائيه آن را غير قانوني و فاقد صلاحيت مي داند ، اجتناب ورزيد.

در سلول انفرادي پادگان عشرت آباد نيز فرصت را از دست نداد و به مطالعه كتب تاريخ معاصر و از آن جمله تاريخ مشروطيت ايران كتابي از آثار جواهر لعل نهرو پرداخت. پس از دستگيري امام خميني اعتراضات گسترده اي از سوي روحانيت و اقشار مختلف مردم از سراسر كشور آغاز و خواستار آزادي رهبر خويش شدند. جمعي از علماي برجسته كشور به نشانه اعتراض به تهران هجرت كردند. بيم سوء قصد به جان رهبر انقلاب واكنش گسترده اي در مردم برانگيخته بود. خشم مردم از ادامه باز داشت امام رو به فزوني بود. از اينرو رژيم ناگزير شد در

تاريخ 11 مرداد 1342 حضرت امام را از بازداشتگاه به منزلي تحت محاصره نيروهاي امنيتي در منطقه داوديه تهران منتقل نمايد. مردم تهران به محض اطلاع از انتقال رهبر ، به سمت داوديه سرازير شدند. ساعاتي از ازدحام جميع نگذشت كه رژيم ناگزير از پراكندن جمعيت و محاصره علني منزل ، توسط نيروهاي نظامي گرديد. عصر 11 مرداد ، روزنامه هاي رژيم شاه خبري جعلي را مبني بر تفاهم مراجع تقليد با مقامات دولتي منتشر ساختند.

پس از اين وقايع امام خميني تحت الحفظ ماءموران رژيم به منزلي واقع در محله قيطريه تهران منتقل شد و تا روز آزادي و بازگشت به قم در 18 فروردين سال 43 در همين محل محاصره شده اقامت داشت.

رژيم شاه در آغاز سال 1343 با اين تصور كه شدت عمل در ماجراي قيام 15 خرداد مردم را متنبه و مبارزين را وادار به سكوت كرده است ، كوشش داشت تا وقايع سال گذشته را فراموش شده جلوه دهد.

در شامگاه 18 فروردين 43 بدون اطلاع قبلي امام خميني آزاد و به قم منتقل مي شود. به محض اطلاع مردم ، شادماني سراسر شهر را فرا مي گيرد و جشنهاي با شكوهي در مدرسه فيضيه و شهر به مدت چند روز بر پا مي شود. سه روز از آزادي امام نمي گذرد كه منطق انقلابي آن حضرت ، مهر بطلاني بر همه تصورات و تبليغات رژيم مي زند. رهبر انقلاب در نطق خويش به تفصيل ، ابعاد قيام 15 خرداد را بر شمرده و در پاسخ به گزارش كذب روزنامه ها مبني بر تفاهم ايشان با رژيم مي فرمايد : (( سرمقاله

نوشته بودند كه با روحانيت تفاهم شده و روحانيت باانقلاب سفيد شاه و ملت موافق هستند كدام انقلاب ؟ كدام ملت ؟ خميني را اگر دار بزنند تفاهم نخواهد كرد. با سر نيزه نمي شود اصلاحات كرد.))

تحليل بردن نيروهاي مبارز در حوزه علميه از طريق ايجاد اختلاف بين علما و مراجع ، ترفندي بود كه ساواك پس از آزادي امام با آگاهي از اين توطئه در نطق تاريخي خود در مسجد اعظم قم ( 26 فروردين 43 ) فرمود : (( من كه اينجا نشسته اما دست تمام مراجع را مي بوسم ، تمام مراجع اينجا ، نجف ، ساير بلاد ، مشهد ، تهران هر جا هستند دست همه علماي اسلام را مي بوسم. مقصد بزرگتر از اينهاست. )) امام خميني در اين نطق نيز عليه روابط پنهاني شده و اسرائيل افشاگري كرد و از شاه با عنوان (( مردك )) ياد كرده و خطاب به او فرمود : (( اشتباه نكنيد ، اگر خميني هم با شما سازش كند ملت اسلام با شما سازش نمي كند.

اولين سالگرد قيام 15 خرداد در سال 1343 با صدور بيانيه مشترك امام خميني و ديگر مراجع تقليد و بيانيه هاي جداگانه حوزه هاي علميه گرامي داشته شد و به عنوان روز عزاي عمومي معرفي شد. در تيرماه سال 1343 ،طالقاني و مهندس مهدي بازرگان از سران نهضت آزادي ايران كه به حمايت از قيام 15 خرداد برخاسته بودند در دادگاههاي نظامي شاه محاكمه و به زندانهاي طويل المدت محكوم شدند. امام خميني بيانيه را صادر كرد و در آن هشدار داد كه : راي دهندگان بايد منتظر

سرنوشت سختي باشند.

حميد انصاري - Imam-khomeini.com

15 خرداد ، مدرسه فيضيه قم بار ديگر شاهد قيم طلاب انقلابي بود . فريادهاي درود بر خميني و مرگ بر سلسله پهلوي به مدت دو روز ادامه داشت . اين حركت انقلابي بر شاه و ساواك بسيار گران مي آمد . ماءموران پليس مدرسه را محاصره و در جريان يك يورش بيرحمانه و ضرب و شتم طلاب ، كليه معترضين را دستگير و به زندان افكندند .

شاه در ادامه سياستهاي مذهب ستيز خود در اسفند 1354 وقيحانه تاريخ رسمي كشور را از مبداء هجرت پيامبر اسلام به مبداء سلطنت شاهان هخامنشي تغيير داد . امام خميني در واكنش سخت ، فتوا به حرمت استفاده از تاريخ بي پايه شاهنشاهي داد . تحريم استفاده از اين مبداء موهوم تاريخي همانند تحريم حزب رستاخيز از سوي مردم ايران استقبال شد و هر دو مورد افتضاحي براي رژيم شاه شده و رژيم در سال 1357 ناگزير از عقب نشيني و لغو تاريخ شاهنشاهي شد .

دمكراتها در سال 1355 به كاخ سفيد راه يافتند . كمكهاي مالي گسترده شاه به جمهوريخواهان در جريان انتخابات رياست جمهوري آمريكا نتيجه اي نبخشيد بود . جيمي كارتر با شعار حقوق بشر و محدوديت در صدور اسلحه به خارج كشور ، پيروز شده بود . اين شعارها به منظور جلوگيري از رشد احساسات ضد آمريكايي در كشورهايي نظير ايران مطرح شده بود متعاقب سياستهاي حزب دمكرات آمريكا ، شاه در ايران سياست (( فضاي باز سياسي )) را اعلام و دست به تغييرات ظهري و جايجايي مهره ها زد . خط مشي هاي آمريكا در مورد ايران كه به وسيله وزارتخانه آمريكا

و سازمان سيا ترسيم و به سفارت اين كشور در تهران ارسال مي شد

حميد انصاري - Imam-khomeini.com

حوزه علميه قم به نتيجه رسيد و آيه الله العظمي بروجردي ( ره ) به عنوان زعيم حوزه علميه عازم قم گرديد .

مشي سياسي حضرت امام كه سخت معتقد به حفظ كيان حوزه ها و اقتدار روحانيت و زعامت ديني به عنوان تنها پناهگاه مردم در آن روزهاي خطير و پر آشوب بود ، موجب مي شد تا آن حضرت عليرغم شايستگي ها و اختلاف نظرها ، همواره علم و فضل و تلاش خويش را در خدمت به تحكيم حوزه تازه تاءسيس علميه قم و به عنوان مدافعي دلسوز در كنار آيه الله العظمي حايري و بروجردي باقي بماند . پس از رحلت آيه الله بروجردي نيز امام خميني علي رغم روي كرد گسترده طلاب و فضلا و جامعه اسلامي به ايشان به عنوان يكي از مراجع تقليد ، از هر گونه اقدامي كه شائبه موقعيت طلبي و مقام خواهي داشته باشد به شدت پرهيز داشت

حضرت امام طي سالهاي طولاني در حوزه علميه قم به تدريس چندين دوره فقه ، اصول ، فلسفه و عرفان و اخلاف اسلامي در مدرسه فيضيه ، مسجد اعظم ، مسجد محمديه ، مدرسه حاج ملا صادق ، مسجد سلمان ، و ... همت گماشت و در حوزه علميه نجف نيز قريب 14 سال در مسجد شيخ اعظم انصاري ( ره ) معارف اهل بيت و فقه را در عالي ترين سطوح تدريس نمود و در نجف بود كه براي نخستين بار مباني نظري حكومت اسلامي را در سلسله درسهاي ولايت فقيه بازگو نمود . به گفته شاگردان ايشان درس امام خميني از معتبرترين كانونهاي درسي حوزه محسوب مي شد

و در برخي از دوره ها - سالهاي تدريس در حوزه علميه قم - شاگردان حاضر در محضر استاد به 1200 نفر هم رسيده بود كه در ميان آنان دهها تن از مجتهدين مسلم و شناخته شده حاضر بودند .

ماجراي انجمنهاي ايالتي و ولايتي فرصتي پديد آورد تا ايشان در رهبري قيام روحانيت ايفاي نقش كند و بدين ترتيب قيام سراسري روحانيت و ملت ايران در 15 خرداد سال 1342 با دو ويژگي برجسته يعني رهبري واحد امام خميني و اسلامي بودن انگيزه ها ، شعارها هدفهاي قيام ، سرآغازي شد بر فصل نوين مبارزات ملت ايران كه بعدها تحت نام (( انقلاب اسلامي )) در جهان شناخته و معرفي شد .

كودتاي رضاخان در سوم اسفند 1299 شمسي كه بوسيله انگليسي ها حمايت و سازماندهي شده بود هر چند كه به سلطنت قاجاريه پايان بخشيد و تا حدودي حكومت ملوك الطوايفي خوانين و اشرار پراكنده را محمود ساخت اما در عوض آنجنان ديكتاتوري پديد آورد كه در سايه آن هزار فاميل بر سرنوشت ملت مظلوم ايران حاكم شدند و دودمان پهلوي به تنهايي عهده دار نقش سابق خوانين و اشرار گرديد .

امام خميني علاقه خاصي به پيگيري مسائل سياسي و اجتماعي داشت . رضا خان پس از محكم كردن پايه هاي سلطنت خويش در همان سالهاي نخست برنامه هاي وسيعي را در جهت زدودن آثار فرهنگ اسلامي در جامعه ايران به معرض اجرا گذاشت . علاوه بر اعمال انواع تضييقات براي روحانيون ، طي دستور العملهاي رسمي مجالس روضه و خطابه هاي مذهبي را تعطيل كرد ، تدريس امور ديني قرآن در مدارس و اقامه

نماز جماعت را ممنوع و زمزمه كشف حجاب بانوان مسلمان ايراني را آغاز كرد . قبل از آنكه رضاخان عملا و در سطحي گسترده هدفهاي خود را علني سازد ، روحانيت متعهد ايران نخستين قشري بود كه با آگاهي از اهداف پشت پرده به مخالفت و اعتراض برخاست . علماي متعهد اصفهان به رهبري آيه الله حاج آقا نور الله اصفهاني در سال 1306 هجري شمسي دست به هجرت اعتراض آميز به قم و تحصن در اين شهر زدند اين حركت از سوي علماي ديگر شهرها نيز همراهي شد . هجرت و تحصن 105 روز علما در قم ( 21 شهريور تا 4 ديماه 1306 ه' ش ) به عقب نشيني ظاهري رضاخان انجاميد و نخست وزير وقت ( مخبر السلطنه ) متعهد به اجراي شرايط متحصنين گرديد ، با شهادت رهبر قيام در ديماه 1306 به دست عمال رضا خان ، تحصن عملا پايان يافت .

اين ماجرا فرصتي بود براي طلبه اي جوان ، با استعداد و داراي روحي سلحشور به نام روح الله خميني تا با حضور در متن جريان از نزديك با مسائل مبارزه و چگونگي ستيز روحانيت و رضا خان آشنا بود . از سوي ديگر چند ماه پيش از اين ، در نوروز سال 1306 هجري شمسي ماجراي درگيري روياروي آيه الله بافقي با رضا خان در قم و محاصره اين شهر بوسيله نيروهاي نظامي و مضروب شدن اين عالم مجاهد بوسيله شاه و تبعيد او به شهر ري به وقوع پيوست . اين حادثه و ماجراهاي مشابه و جرياناتي كه در مجلس قانونگذاري اين ايام مي گذاشت بويژه مبارزات

، رواني نامدار و مجاهد آيه الله سيد حسن مدرس تاءثير خود را بر روح حساس و پرشور امام بر جاي مي نهاد .

پس از رحلت آيه الله العظمي حايري ( 10 بهمن 1315 ه' ش ) حوزه علميه قم را خطر انحلال تهديد مي كرد . علماي متعهد به چاره جويي برخاستند . مدت هشت سال سرپرستي حوزه عليمه قم را آيات عظام : سيد محمد حجت ، سيد صدرالدين و سيد محمد تقي خوانساري رضوان الله عليهم بر عهده گرفتند در اين فاصله و بخصوص پس از سقوط رضاخان ، شرايط براي تحقق مرجعيت عظمي فراهم گرديد . آيه الله العظمي بروجردي شخصيت علمي برجسته اين بود كه مي توانست جانشين مناسبي براي مرحوم حايري و حفظ كيان حوزه باشد . اين پيشنهاد از سوي شاگردان آيه الله حايري و از جمله امام خميني تعقيب شد . امام خميني كه با دقت شرايط سياسي جامعه و وضعيت حوزه ها را زير نظر داشت دريافته بود كه تنها نقطه اميد به رهايي و نجات از شرايط ذلت باري كه پس از شكست مشروطيت و بخصوص پس از روي كار آوردن رضاخان پديد آمده است ، بيداري حوزه هاي علميه و پيش از آن تضمين حيات حوزه ها و ارتباط معنوي مردم با روحانيت مي باشد .

امام خميني در تعقيب هدفهاي ارزشمند خويش در سال 1328 طرح اصلاح اساسي ساختار حوزه علميه را با همكاري آيه الله مرتضي حايري تهيه و به آيه الله بروجردي ( ره ) پيشنهاد داد . اين طرح از سوي شاگردان امام و طلاب روشن ضمير حوزه مورد استقبال و

حمايت قرار گرفت .

حضرت امام در تمام دوران زعامت آيه الله بروجردي ( ره ) سعي خويش را در بعد حوزوي مصروف حمايت از اقتدار مرجعيت و حوزه هاي علميه از يك سو و انتقال اطلاعات سياسي و اجتماعي و ارزيابي هاي خويش از مسائل روز هشدارهاي به موقع در مورد هدفهاي رژيم شاه و جلوگيري از نفوذ عناصر كج فهم و راحت طلب نموده است . در همين حال ارتباط خويش را با عناصر سياسي موجه در تهران و شخصيتهايي نظير آيه الله كاشاني ادامه مي داد و از طرف مختلف از جمله پيگيري مستمر مذاكرات مجلس شوراي ملي و نشريات معتبر وقت ، تحولات جاري را به دقت زير نظر داشت .

هنگامي كه زمزمه تشكيل مجلس موسسان براي تغيير قانون اساسي و مطلقا العنان كردن شاه در سال 1328 . ه_ ش مطرح گرديد ، شايعه كردند كه آيه الله العظمي بروجردي با اين تغييرات موافق بده و مشورتهايي با مقامات دولتي داشته است . امام خميني از اين شايعه برآشفتند و ضمن هشدار در جلسات حضوري به همراه چند تن از مراجع و علماي وقت طي نامه اي سرگشاده به آيه الله بروجردي خواستار بيان حقيقت شدند . متعاقب آن ، آيه الله بروجردي طي بيانيه اي توافق در اين مورد را تكذيب كردند. همزمان با اين واقعه آيه الله كاشاني نيز از تبعيدگاه خود در لبنان طي بيانيه اي بر لزوم مقاومت در برابر تصميم جديده شاه تاكيد كرد .

در جريان انتخاب دوره شانزدهم ، مجلس ، آيه الله كاشاني از سوي مردم تهران انتخاب گرديد . همكاري و ائتلاف جناح

روحاني مجاهد آيه الله كاشاني با جبهه ملي كفه را به نفع طرفداران نهضت ملي شدن صنعت نفت و به زيان شاه سنگين كرد . فدائيان اسلام كه از حمايتهاي آيه الله كاشاني بهره مند بودند طي چند عمليات كم سابقه ضربه هاي كاري بر دولتهاي دست نشانده شاه وارد ساختند . دكتر مصدق رهبر جبهه ملي با بهره مندي از همين حمايتها به صدارت رسيد . قيام سي تير 1331 در تهران شكل گرفت . ايران آرزوي ديرينه خود يعني پيروزي ملي شدن صنعت نفت را شادماني مي كرد ، اما ديري نپاييد كه ناسازگاري در جبهه ائتلاف رخ نمود و اختلاف بين فدائيان اسلام و آيه الله كاشاني و رهبران جبهه ملي تا مرز رويارويي توسعه يافت .

آيه الله كاشاني با جاي گزيني آمريكا و شركتهاي آمريكايي به جاي انگليس در صنعت نفت و ديگر پهنه هاي اقتصادي كشور شديدا مخالف بود . در حالي كه بسياري از كساني كه اركان قدرت را در دولت مصدق اشغال كرده بودند و به اين نظريه تمايل نشان مي دادند .

خطرات مشاركت عناصر غير مذهبي در نهضت و اعتماد به حزب توده نيز از جمله موارد اختلاف بود . به موازات افزايش اختيارات نخست وزير و نفوذ عناصر ياد شده در دولت ملي ، تبليغات حساب شده ضد ديني نيز افزايش يافت . خيانتهاي حزب توده به اوج رسيد و جناح مذهبي نهضت منزوي گرديد . آمريكا از اين فرصت كمال استفاده را برد و با كودتاي 28 مرداد 1332 سلطنت بلا منازع شاه را تضمين و مخالفين را ساقط كرد .

آنچه كه از مجموعه پيامها

و سخنرانيها بعدي امام خميني در رابطه با ماجراي نهضت ملي استنباط مي شود اين است كه آن حضرت از ابتدا بر ناپايداري ائتلاف پيش آمده واقف بود . نهضت ملي در اهداف ضد استعماريش پيروزيهايي به دست آورده بود اما ملي كردن صنعت نفت داراي محدوديتهاي فصلي و زماني بود و به تنهايي نمي توانست استمرار نهضت را در دراز مدت تضمين نمايد .

جناح ملي گراي نهضت ، اعتقادي به شعارها و هدفهاي جناح مذهبي نداشت . فقدان رهبري واحد ، نفوذ عناصر نا صالح و نبود اهداف مشترك سياسي و فرهنگي كه بتواند در دراز مدت حمايت عمومي مردم مسلمان ايران را تضمين نمايد از جمله موانعي بودند كه ادامه مسير نهضت را ناممكن مي ساختند .

فعاليت فدائيان اسلام و همچنين تلاشهاي آيه الله كاشاني به دلايلي نه تنها مورد حمايت آيه الله العظمي بروجردي ، مرجع مقتدر آن روز واقع نمي شد بلكه اختلافات فاحشي نيز در بين بود .

قبل از آنكه شيريني نهضت ملي نفت در ذائقه مردم ايران بنشيند تلخي اثر اختلاف و حوادث ناگوار بعدي و سر انجام كودتاي 28 مرداد در كامها ريخته شد . فدائيان اسلام دست از مبارزه نكشيدند ولي دو سال بعد ( 25/8/1334 ) در ماجراي ترور ناموفق حسين علاء نخست وزير وقت دستگير و رهبران آن در ديماه سال 1334 پس از محاكمه در دادگاههاي سري نظامي شاه به جوخه اعدام سپرده شدند . تلاشهاي امام خميني و ديگر علما در جلوگيري از اعدام آنان به نتيجه نرسيد .

دهم فروردين 1340 آيه الله العظمي بروجردي رحلت كرد . در اسفند همين سال نيز

روحاني مبارز آيه الله كاشاني دار فاني را وداع گفت . امام خميني بعد از رحلت آيه الله بروجردي علي رغم استقبال حوزه علميه و مردم ، همچون ادوار گذشته زندگي خويش كوچكترين قدمي براي مرجعيت خود بر نداشت .

پس از رحلت آيه الله بروجردي و تجزيه مرجعيت عظمي ، رژيم شاه شتاب بيشتر به اصلاحات مورد نظر آمريكا داد و همزمان كوشيد تا امر مرجعيت را به خارج از ايران منتقل نمايد .

لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي كه به موجب آن شرط (( مسلمان بودن ، سوگند به قرآن كريم و مرد بودن انتخاب كنندگان و كانديداها )) تغير مي يافت در 16 مهر 1341 . ه_ ش به تصويب كابينه اسدالله علم رسيد . امام خميني به همراه علماي بزرگ قم و تهران به محض انتشار خبر تصويب لايحه مزبور پس از تبادل نظر دست به اعتراضات لايحه مزبور پس از تبادل نظر دست به اعتراضات همه جانبه زدند .

رژيم شاه ابتدا دست به تهديد و تبليغات عليه روحانيت زد . با وجود اين ، دامنه قيام رو به فزوني نهاد ، در تهران ، قم و برخي شهرهاي ديگر بازارها تعطيل و مردم در مساجد به حمايت از حركت علما گرد آمدند . يك و ماه و نيم پس از آغاز ماجرا ، دولت يك گام عقب نشست و با ارسال پاسخ مكتوب شاه و نخست وزير در صدد دلجويي علما و توجيه آنها برآمد . رژيم شاه با شناختي كه از شخصيت و انعطاف ناپذيري امام خميني داشت از ارسال پاسخ براي ايشان عمدا خودداري كرد . برخي از علماي حوزه

علميه موضع دولت را قانع كننده تشخيص داده و خواستار پايان دادن به قيام بودند . امام خميني سرسختانه مخالفت كرد . حضرت امام معتقد بود كه دولت مي بايد رسما لايحه انجمنهاي ايالتي ولايتي را لغو كند و خبر آن را انتشار دهد .

سر انجام رژيم شاه تن به شكست داد و رسما در 7 آذر 1341 هيئت دولت ، مصوبه قبلي را لغو كرد و خبر آن را به علما و مراجع تهران و قم اطلاع داد . امام خميني در نشست با علماي قم مجددا بر مواضع خويش پاي فشرد و لغو مصوبه در پشت درهاي بسته را كافي ندانست و اعلام كرد تا زماني كه لغو آن در رسانه ها پخش نشود ، قيام ادامه خواهد داشت . فرداي آن روز خبر لغو لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي در روزنامه هاي دولتي منعكس شد و مردم نخستين پيروزي بزرگ خويش را پس از نهضت ملي شدن صنعت نفت جشن گرفتند .

امام خميني بار ديگر مراجع و علماي قم را به چاره جويي و قيامي دوباره فراخواند . با آنكه هدفهاي پشت پرده رژيم از اصلاحات و رفراندوم براي شخص امام آشكار ، و رويارويي غير قابل اجتناب بود ، اما در اين نشست تصميم جمعي بر اين شد كه با شاه مذاكره و انگيزه او را جويا شوند .

پيغامهاي طرفين بوسيله اعزام نمايندگاني براي مذاكره در چند مرحله رد و بدل شد . شاه در ملاقات با آيه الله كمالوند تهديد كرده بود كه اصلاحات به هر قيمتي و لو با خونريزي و خراب كردن مساجد انجام خواهد شد .

در نشست

بعدي علماي قم ، حضرت امام خواستار تحريم رسمي رفراندوم شاه بود ولي محافظه كاران حاضر در جلسه ، مبارزه در چنين شرايطي را مقابله (( مشت با درفش )) دانسته و بي ثمر خواندند ! سر انجام بر اثر اصرار و مقاومت امام خميني قرار مراجع و علما مخالفت با رفراندوم را صريحا اعلام و شركت در آنرا تحريم كنند . حضرت امام بيانيه اي كوبنده در بهمن 1341 صادر كرد . متعاقب آن بازار تهران تعطيل شد و ماءمورين پليس به تجمع مردم حمله بردند. شاه ناگريز براي كاهش دامنه مخالفتها در چهارم بهمن عازم قم گرديد . امام خميني از قبل با پيشنهاد استقبال مقامات روحاني از شاه به شدت مخالفت نمود ، و حتي خروج از منازل و مدارس را در روز ورود شاه به قم تحريم كرد . تاءثير اين تحريم چنان بود كه نه تنها روحانيون و مردم قم بلكه توليت آستانه مقدسه حضرت معصومه در اين شهر - كه مهم ترين منصب حكومتي تلقي مي شد - نيز به استقبال شاه نرفت و همين امر سبب عزل او گرديد . دو روز بعد رفراندوم غير قانوني در شرايطي كه به جز كارگزاران رژيم كسي ديگر در آن شركت نداشت ، برگزار شد . رسانه هاي رژيم با پخش مكرر تلگرافهاي تبريك مقامات آمريكا و دول اروپايي سعي داشتند تا رسوايي عدم مشاركت مردم در فراندوم را مخفي نگاه دارند . امام خميني با سخنرانيها و بيانيه هاي خويش همچنان به افشاگري دست مي زد . تبليغات وسيعي عليه روحانيت و امام خميني آغاز شد . شاه تصميم به

سركوبي قيام داشت . روز دوم فروردين 1342 كه مصادف با شهادت حضرت امام جعفر صادق عليه السلام بود ماءمورين مسلح رژيم با لباس مبدل اجتماع طلاب علوم ديني در مدرسه فيضيه را بر هم زدند و متعاقب آن نيروهاي پليس با سلاح گرم وحشيانه به مدرسه فيضيه يورش بردند و به كشتار و جرح طلاب پرداختند همزمان مدرسه ديني طالبيه تبريز نيز مورد هجوم قرار گرفت . منزل امام خميني در قم هر روز شاهد حضور گروههاي زيادي از نيروهاي انقلابي و مردم خشمگين بود كه براي ابراز همدردي و حمايت علما و ديدن آثار جنايت رژيم به قم مي آمدند .

امام خميني در اجتماع مردم ، بي پروا از شخص شاه به عنوان عامل اصلي جنايات و هم پيمان با اسرائيل ياد مي كرد و مردم را به قيام فرا مي خواند .

امام خميني راه خويش را اگاهانه انتخاب كرده بود ، او به تكليف شرعي مي انديشيد و شعارش (( عمل به وظيفه ، و لو بلغ و ما بلغ )) بود . در منطق اما معني (( شكست و پيروزي )) غير آن چيزي است كه در عرف سياستمداران حرفه اي تعريف مي شود . امام خميني زماني در نقش رهبري انقلاب اسلامي در سال 1342 ظاهر شد كه سالها پيش از آن مراحل مختلف تهذيب نفس و جهاد اكبر و كسب فضائل معنوي و معارف حقيقي را در سطوح عاليه گذرانده بود راز موفقيتهاي امام خميني را بايد در مجاهده طولاني او با نفس و نيل به معرفت شهودي حقيقت جستجو كرد . فهم انگيزه و اهداف مبارزات سياسي امام

خميني بدون نظر كردن به مراحل تكامل شخصيت روحي و معنوي و علمي وي ممكن نيست .

از برجسته ترين ويژگيهاي نهضت امام خميني : اعلام خط مشي مشخص در مبارزه اتخاذ مواضع روشن و عدول نكردن از آنها و قاطعيت در پيگيريهاي هدفهاست كه دوست و دشمن بر آن اعتراف دارند .

سال 1342 با تحريم مراسم عيد نوروز آغاز و با خون مظلومين فيضيه خونرگ شد . شاه بر انجام اصلاحات مورد نظر آمريكا اصرار مي ورزيد و امام خميني بر آگاه كردن مردم و قيام آنان در برابر دخالتهاي آمريكا و خيانتهاي شاه پافشاري داشت . در چهارده فروردين 1342 آيه الله العظمي حكيم از نجف طي تلگرافهايي به علما و مراجع ايران خواستار آن شد كه همگي به طور دسته جمعي به نجف هجرت كنند . اين پيشنهاد براي حفظ جان علما و كيان حوزه ها مطرح شده بود . رژيم شاه براي ايجاد رعب و جلوگيري از پاسخگويي علما به تلگراف آيه الله حكيم ، نيروهاي نظامي را به قم گسيل داشت و همزمان هيئتي را براي ابلاغ پيام تهديد آميز شاه به منزل مراجع تقليد فرستاد . امام خميني از پذيرش اين هيئت امتناع ورزيد .

حضرت امام بدون اعتنا به اين تهديدها ، پاسخ تلگراف آيه الله العظمي حكيم را از ارسال نموده و در آن تاءكيد كرده بود كه هجرت دستجمعي علما و خالي كردن حوزه علميه قم به مصلحت نيست .

امام خميني در پيام ( به تاريخ 12/2/1342 ) بمناسبت چهلم فاجعه فيضيه بر همراهي علما و ملت ايران در اروپا سران ممالك اسلامي و دول عربي با اسرائيل

غاصب تاءكيد ورزيد و پيمانهاي شاه و اسرائيل را محكوم كرد و بدين ترتيب از آغاز قيام خويش نشان داد كه نهضت اسلامي در ايران از مصالح امت اسلامي جدا نيست.

حميد انصاري - Imam-khomeini.com

اين نطق تاريخي در حقيقت محاكمه دخالتهاي غير قانوني هيئت حاكمه آمريكا در كشور اسلامي و افشاي خيانتهاي شاه بود.

افشاگري امام عليه تصويب لايحه كاپيتولاسيون ايران را در آبان سال 43 در آستانه قيامي دوباره قرار داد . اما رژيم شاه به بهره گيري از تجربه سركوبي قيام 15 خرداد سال قبل به سرعت دست بكار شد از سوي ديگر در اين زمان جمع زيادي از عناصر برجسته مذهبي و سياسي مدافع قيام امام، در زندان و يا تبعيدگاه بودند . برخي از مراجع تقليد و علماي بزرگ نيز كه در ابتداي قيام 15 خرداد به صحنه مبارزه آمده بودند پاي خود را از صحنه مبارزه بيرون كشيدند كه اين وضعيت تا سال پيروزي انقلاب ( 1357 ) نيز ادامه داشت .

خطر اصلي براي رژيم شاه وجود امام خميني بود كه به هيچ ترفندي نتوانسته بودند وي را به سكوت وادار كنند . تجربه گذشته نشان داده بود كه بازداشت او در داخل كشور دشواريهاي رژيم را صد چندان مي كند . قصد سوء نسبت به جان وي نيز به منزله ايجاد زمينه شورشي غير قابل كنترل در سراسر كشور ارزيابي مي شد . سر انجام تصميم به تبعيد ارزيابي مي شد . سر انجام تصميم به تبعيد ايشان به خارج كشور گرفته شد .

سحرگاه 13 آبان 1343 دوباره كماندوهاي مسلح اعزامي از تهران، منزل امام خميني در قم را محاصره كردند . حضرت امام بازداشت به همراه نيروهاي امنيتي مستقيما به فرودگاه مهرآباد تهران اعزام و با يك فروند هواپيماي نظامي تحت الحفظ ماءمورين امنيتي و نظامي به آنكارا پرواز كرد . عصر آن

روز ساواك خبر تبعيد امام را به اتهام اقدام عليه امنيت كشور ! در روزنامه ها منتشر ساخت . موجي از اعتراضها به صورت تظاهرات در بازار تهران، تعطيلي طولاني مدت دروس حوزه ها و ارسال طومارها و نامه ها به سازمانهاي بين المللي و مراج تقليد جلوه گر شد.

آيه الله حاج آقا مصطفي خميني نيز در روز تبعيد امام بازداشت و زنداني شد و پس از چندي در 13 ديماه 1343 به تركيه نزد پدر تبعيد گرديد دوران تبعيد امام در تركيه بسيار سخت و شكننده بود . حضرت امام حتي از پوشيدن لباس روحانيت در آنجا ممنوع شده بود . اما هيچيك از فشارهاي رواني و جسمي نتوانست آن حضرت را وادار به سازش كند . محل اقامت اوليه امام، هتل بولوار پالاس آنكارا بود . فرداي آن روز براي مخفي نگاه داشتن محل اقامت، امام را به محلي واقع در خيابان آتاتورك منتقل كردند . چند روز بعد ( 21 ابان 1343 براي منزوي تر ساختن ايشان و قطع هر گونه ارتباطي، محل تبعيد را به شهر بورسا واقع در 46 كيلومتري غرب آنكارا نقل مكان دادند . در اين مدت امكان هر گونه اقدام سياسي از امام خميني سلب شده و ايشان تحت مراقبت مستقيم ماءمورين اعزامي ايران و نيروهاي امنيتي دولت تركيه قرار داشت .

اقامت امام در تركيه يازده ماه به درازا كشيد در اين مدت رژيم شاه با شدت عمل بي سابقه اي بقاياي مقاومت را در ايران در هم شكست و در غياب امام خميني به سرعت دست به اصلاحات آمريكا پسند زد .

رژيم در چند مورد بر

اثر فشار مردم و علما كسب خبر از حال امام و اطمينان از سلامت وي موافقت مي نمايد . اقامت اجباري در تركيه فرصت مغتنم براي امام بود تا تدوين كتاب بزرگ (( تحرير الوسيله )) را آغاز كند . در اين كتاب كه حاوي فتاواي فقهي امام خميني است، براي نخستي بار در آن روزها، احكام مربوط به جهاد و دفاع و امر به معروف و نهي از منكر و مسائل روز به عنوان تكاليف شرعي فراموش شده مطرح گرديد است.

حميد انصاري - Imam-khomeini.com

م_ي كند : م_ن هر دو جنگ بي_ن الملل_ي را يادم هست ... م_ن ك_وچك ب_ودم لك_ن مدرسه مي رفت_م و سربازهاي ش_وروي را در همان مركزي كه ما داشتي_م در خمي_ن، م_ن آنجا آنها را مي ديدم و ما مورد تاخت و تاز واقع مي شدي_م در جنگ بي_ن الملل اول. حضرت امام در جايي ديگر با ياد آوري اسامي برخي از خواني_ن و اشرار ستمگر كه در پناه حكومت مركزي به غارت اموال و نوامي_س مردم مي پرداختند مي فرمايد : م_ن از بچگي در جنگ بودم ... ما مورد زلق_ي ها ب_ودي_م، م_ورد هج_وم رجبعليها ب_ودي_م و خ_ودمان تفنگ داشتي_م و م_ن در عي_ن حالي كه تقريبا شايد اوايل بلوغم بود، بچه بودم، دور اي_ن سنگرهايي كه بسته ب_ودند در محل ما و اينها مي خ_واستند هج_وم كنند و غارت كنند، آنجا مي رفتي_م، سنگرها را سركش_ي مي كردي_م ك_ودتاي رضا خان در س_وم اسفند 1299 شمس_ي كه بنابر گ_واه_ي اسناد و مدارك تاريخ_ي و غير قابل خدشه ب_ه وسيله انگليسها حمايت و سازمانده_ي ش_ده ب_ود ه_ر چن_د كه به سلطنت قاجاريه پايان بخشيد و تا حدودي حك_ومت مل_وك الط_وايف_ي خ_واني_ن و اش_رار پ_راكن_ده را مح_دود ساخت اما درعوض آنچنان ديكتات_وري پديد آورد كه در سايه آن هزار فاميل بر سرن_وشت ملت مظلوم ايران حاك_م شدند ودودمان پهلوي به تنهايي عهده دار نق_ش سابق خوانين و اشرار گرديد .

در چنين شرايط_ي روحانيت ايران كه پ_س از وقايع نهضت مشروطيت در تنگناي هج_وم بي وقفه دولت هاي وقت و عمال انگليسي از يك سو و دشمني هاي غرب باختگان روشنفكر ماب از س_وي

ديگر قرار داشت براي دفاع از اسلام و حفظ موج_وديت خ_وي_ش به تكاپ_و افتاد. آيه الله العظمي حاج شيخ عبدالكري_م حايري به دعوت علماي وقت ق_م از اراك به اي_ن شهر هجرت كرد واندك_ي پ_س از آن امام خميني كه با بهره گيري از استعداد فوق العاده خ_وي_ش دروس مقدماتي و سط_وح ح_وزه علميه را در خمي_ن و اراك با سرعت طي كرده بود به قم هجرت كرد و عملا در تحكي_م موقعيت ح_وزه نو تاسي_س ق_م مشاركتي فعال داشت. زمان چندان_ي نگذشت كه آن حضرت در اعداد فضلاي برجسته اين ح_وزه در عرف_ان و فلسفه و فقه و اص_ول شن_اخته ش_د.

پ_س از رحلت آيه الله العظمي حايري ( 10 بهم_ن 1315 ه.ش ) ح_وزه علميه ق_م را خطر انحلال تهديد مي كرد. علماي متعهد به چاره جويي برخاستند. مدت هشت سال سرپرستي ح_وزه علميه ق_م را آيات عظام :

سيد محمد حجت، سيد صدر الدي_ن صدر و سيد محمد تق_ي خ_وانساري _ رضوان الله عليهم _ بر عهده گرفتند. در اي_ن فاصله و بخصوص پ_س از سقوط رضاخان، شرايط براي تحقق مرجعيت عظمي فراه_م گرديد. آيه الله العظمي بروج_ردي شخصيت علم_ي ب_رجسته اي ب_ود كه م_ي ت_وانست جانشين مناسب_ي براي مرحوم حايري و حفظ كيان ح_وزه باش_د. اي_ن پيشنهاد از س_وي شاگردان آيه الله حايري و از جمله امام خمين_ي به سرعت تعقيب ش_د. شخص امام در دعوت از آيه الله بروجردي براي هجرت به ق_م و پذيرش مسئوليت خطير زعامت ح_وزه مجدانه تلاش كرد.

امام خمين_ي كه با دقت شرايط سياس_ي جامعه و وضعيت ح_وزه ها را زير نظر داشت و اطلاعات خويش را از

طريق مطالعه مستمر كتب تاريخ معاص_ر و مجلات و روزن_امه هاي وقت و رفت و آم_د به تهران و درك محضر بزرگاني همچون آيه الله مدرس تكميل مي كرد دريافته ب_ود كه تنها نقطه امي_د به رهاي_ي و نجات از شرايط ذلت باري كه پ_س از شكست مشروطيت و بخص_وص پ_س از روي كار آوردن رضا خان پديد آمده است، بيداري حوزه هاي علميه و پيش از آن تضمي_ن حيات حوزه ها و ارتب_اط معن_وي م_ردم ب_ا روح_انيت م_ي ب_اش_د.

امام خميني در تعقيب هدف هاي ارزشمند خويش در سال 1328 طرح اصلاح اساس ساختار ح_وزه علميه را با همكاري آيه الله م_رتض_ي حاي_ري تهيه كرد و به آيه الله بروجردي (ره) پيشنهاد داد. اي_ن طرح از سوي شاگردان امام و طلاب روش_ن ضمير ح_وزه مورد استقبال و حمايت قرار گرفت .

اما رژي_م در محاسبات_ش اشتباه كرده بود. لايحه انجمن هاي ايالتي و ولايتي كه به موجب آن شرط مسلمان بودن، سوگند به قرآن كري_م و مرد ب_ودن انتخاب كنندگان و كانديداها تغيير م_ي يافت در 16 مهر 1341 ه.ش به تص_ويب ك_ابينه امي_ر اس_د الله عل_م رسي_د. آزادي انتخابات زنان پ_وشش_ي براي مخفي نگه داشت_ن هدفهاي ديگر ب_ود. حذف و تغيير دو ش_رط نخست دقيقا به منظور قان_ون_ي ك_ردن حض_ور عناصر بهاي_ي در مصادر كش_ور انتخاب ش_ده ب_ود. چنانكه قبلا نيز اشاره شد پشتيباني شاه از رژي_م صهي_ونيست_ي در ت_وسعه مناسبات ايران و اسرائيل شرط حمايتهاي آمريكا از شاه ب_ود. نفوذ پيروان مسلك استعماري بهائيت در ق_واي سه گانه ايران اي_ن شرط را تحقق م_ي بخشيد. امام خمين_ي به همراه علماي بزرگ ق_م و تهران

به محض انتشار خبر تصويب لايحه مزبور پ_س از تبادل نظر دست به اعتراضات همه جانبه زدند .

نق_ش حضرت امام در روش_ن ساخت_ن اهداف واقعي رژي_م شاه و گوشزد ك_ردن رسالت خطير علما و ح_وزه هاي علميه در اي_ن ش_رايط بسيار م_وث_ر وكارساز ب_ود. تلگرافها و نامه ها سرگشاده اعت_راض آميز علما به شاه و اسد الله عل_م م_وجي از حمايت را در اقشار مختلف مردم برانگيخت. لح_ن تلگرافهاي امام خمين_ي به شاه و نخست وزير تند و هش_دار دهنده بود. در يك_ي از اي_ن تلگرافها آمده ب_ود :

اينجانب مجددا به شما نصيحت مي كن_م كه به اطاعت خداوند متعال و قان_ون اساس_ي گردن نهيد واز عواقب وخيمه تخلف از قرآن و احكام علماي ملت و زعماي مسلمي_ن و تخلف از قان_ون اساس بترسيد وعمدا و بدون م_وجب مملكت را به خطر نيندازيد و الا علماي اسلام درباره شم_ا از اظهار عقي_ده خ_ودداري نخ_واهن_د ك_رد .

بدي_ن ترتيب ماجراي انجمنهاي ايالتي و ولايت_ي تجربه اي پيروز و گرانقدر براي ملت ايران بويژه ازآن جهت ب_ود كه طي آن ويژگيهاي شخصيت_ي را شناختن_د كه از هر جهت براي رهب_ري امت اسلام شايسته ب_ود. باو ج_ود شكست شاه در ماج_راي انجمنها، فشار آمركا ب_راي انج_ام اصلاح_ات م_ورد نظر ادامه يافت. شاه در ديماه 1341 هج_ري شمسي اص_ول ششگانه اصلاحات خوي_ش ر بر شمرد و خ_واستار رفراندوم شد . امام خميني بار ديگر مراجع و علماي ق_م را به نشست و چاره جويي دوباره فراخواند .

با پيشنهاد امام خميني عيد باستان_ي ن_وروز سال 1342 در اعتراض به اقدامات رژيم تحري_م شد. در اعلاميه حضرت امام از انقلاب سفيد شاه

به انقلاب سياه تعبي_ر و همس_وي_ي ش_اه ب_ا اه_داف آرميكا و اسرايل افشا شده ب_ود . از سوي ديگر، شاه در مورد آمادگي جامعه اي_ران ب_راي انجام اصلاحات آم_ريكا به مقامات واشنگت_ن اطمينان داده بود و نام اصلاحات را انقلاب سفي_د نهاده ب_ود. مخالفت علما براي وي بسيار گران ميآمد .

امام خميني در اجتماع مردم، بي پروا از شخص شاه به عن_وان عامل اصل_ي جنايات و همپيمان با اس_رائيل ياد م_ي ك_رد و م_ردم را به قيام فرا م_ي خواند. او در سخنراني خ_ود در روز دوازده فروردي_ن 1342 شديدا از سك_وت علماي ق_م و نجف و ديگر بلاد اسلامي در مقابل جنايات تازه رژي_م انتقاد كرد و فرمود : امروز سك_وت همراهي با دستگاه جباراست حض_رت امام روز بعد ( 13 ف_روردي_ن 42 ) اعلاميه معروف خ_ود را تحت عن_وان شاه دوستي يعني غارتگري منتشر ساخت . راز تاثير شگفت پيام امام و كلام امام در روان مخاطبين_ش كه تا مرز جانبازي پي_ش م_ي رفت را بايد در همي_ن اصالت ان_ديشه، صلابت راي و ص_داقت ب_ي ش_ائبه اش ب_ا م_ردم جستج_و ك_رد .

سال 1342 با تحري_م مراس_م عيد نوروز آغاز و با خ_ون مظل_ومي_ن فيضيه خ_ونرنگ شد. شاه بر انجام اصلاحات م_ورد نظر آمريكا اصرار م_ي ورزيد و امام خميني بر آگاه كردن مردم و قيام آنان در برابر دخ_التهاي آم_ريك_ا و خي_انتهاي شاه پ_افش_اري داشت. در چهارده فروردي_ن 1342 آيه الله العظم_ي حكي_م از نجف ط_ي تلگرافهايي به علما و مراجع ايران خ_واستار آن شد كه همگ_ي به ط_ور دسته جمعي به نجف هجرت كنند. اين پيشنهاد براي حفظ جان علماوكيان ح_وزه ها

مطرح شده بود .

حضرت امام ب_دون اعتنا به اي_ن تهدي_دها، پاسخ تلگراف آيه الله العظمي حكي_م را ارسال نم_وده و در آن تاكيد كرده ب_ود كه هجرت دسته جمعي علما و خال_ي ك_ردن ح_وزه علميه ق_م به مصلحت نيست.

امام خمين_ي در پيام_ي( به تايخ 12 / 2 / 1342 ) بمناسبت چهل_م فاجعه فيضيه ب_ر هم_راه_ي علما و ملت ايران در روياروي_ي س_ران مم_الك اسلام_ي و دول عرب_ي ب_ا اس_رائيل غاصب ت_اكي_د ورزي___د وپيم_انهاي ش_اه و اس_رائيل را محك_وم كرد.

برگرفته از كتاب حديث بيداري

پس از 14 سال دوري از وطن وارد كشور شد . استقبال بي سابقه مردم ايران چنان عظيم و غير قابل انكار بود كه خبرگزاريهاي غربي ناگزير از اعتراف شده و مستقبلين را 4 تا 6 ميليون نفر برآورد كردند . سيل جمعيت از فرودگاه به سوي بهشت زهرا ، مزار شهيدان انقلاب اسلامي روانه شد تا سخنان تاريخي امام را بشنوند . در همين نطق بود كه امام خميني با صداي بلند فرمود : ((من به پشتيباني اين ملت دولت تعيين مي كنم .)) شاپور بختيار ابتدا اين سخن را شوخي گرفته اما چند روز بيشتر نگذشت كه در 16 بهمن 57 امام خميني رئيس دولت موقت انقلاب را تعيين نمود .

روز 19 بهمن 1357 پرسنل هوايي در محل اقامت امام خميني ( مدرسه علوي تهران ) با ايشان بيعت كردند . ارتش شاه در آستانه سقوط كامل قرار گرفته بود ، پيش از اين بسياري از سربازان و درجه داران مومن ارتش با فتواي امام خميني پادگانها را ترك گفته و صفوف ملت پيوسته بودند .

روز 20 بهمن همافران در مهم ترين پايگاه هوايي تهران دست به قيام زدند . گارد شاهنشاهي براي سركوب آنان گسيل شد . مردم به حمايت از نيروهاي انقلابي وارد صحنه شدند . روز 21 بهمن پايگاهها پليس و مراكز دولتي يكي پس از ديگري به دست مردم سقوط كردند . فرماندار نظامي تهران طي اطلاعيه اي ساعت منع عبور و مرور را به ساعت 4 بعد از ظهر افزايش داد . همزمان با آن بختيار جلسه اضطراري شوراي امنيت را تشكيل داد و فرمان اجراي كودتاي طراحي

شده از سوي هايزر را صادر كرد . از سوي ديگر امام خميني طي پيامي از مردم تهران خواست تا براي جلوگيري از توطئه در شرف وقوع ، به خيابانها بريزند وحكومت نظامي را عملا لغو كنند . سيل جمعيت زن و مرد و كودك و بزرگ به خيابانها ريخته و مشغول سنگر بندي شدند . اولين تانكها و تيپهاي زرهي كودتاچيان به محض حركت از پايگاههايشان بوسيله مردم از كار افتادند . كودتا در همان آغاز با شكست مواجه شد . بدين ترتيب آخرين مقاومتهاي رژيم شاه در هم شكسته شد و صبحدم 22 بهمن ، خورشيد پيروزي نهضت امام خميني و انقلاب اسلامي و پاياني بر دوران دير پاي سلطنت شاهان ستمگر در ايران طلوع كرد .

مردم در سال 58 در يكي از آزادترين انتخاب تاريخ ايران راي به استقرار نظام جمهوري اسلامي دادند و متعاقب آن انتخابات پياپي براي تدوين و تصويب قانون اساسي و انتخاب نمايندگان مجلس شوراي اسلامي برگزار گرديد . امام خميني براي استقرار اركان نظام اسلام و تبيين هدفها و اولويتهاي حكومت اسلامي و تشويق مردم به حضور در صحنه ها همه روزه در محل اقامت خود و در مدرسه فيضيه قم در ديدار با هزاران تن از مشتاقان خويش سخنراني مي كرد . او پس از پيروزي انقلاب در تاريخ دهم اسفند 1357 از تهران به قم آمده بود و تا زمان ابتلاء به بيماري قلبي ( 2 بهمن 1358 ) در اين شهر بود . حضرت امام پس از 39 روز مداوا در بيمارستان تهران ، موقتا در منزلي واقع در منطقه در بند تهران ساكن

شد و سپس در تاريخ 27/2/1359 بنا به تمايل خود به منزلي محقر در محله جماران نقل مكان كرد و تا زمان رحلت در همين منزل ماند.

حميد انصاري - Imam-khomeini.com

بن بستهاي كنوني بازگشت به عصر دين و دين باوري است و يگانه راه رهايي ممالك اسلامي از وضعيت اسفبار كنوني بازگشت آنان به اسلام ناب و هويت مستقل اسلامي خويش است .

امام خميني در زندگي، سخت معتقد به برنامه ريزي و نظم و انضباط بود . ساعات مشخصي از شبانه روز را به عبادت و ذكر حق و قرائت قرآن و دعا و مطالعه مي پرداخت . قدم زدن و در همان حال ذكر خدا گفتن و انديشيدن جزئي از برنامه روزانه اش بود . او در حالي كه عمرش به 90 نزديك شده بود هنوز يكي از پركارترين رهبران سياسي جهان بود كه نشاط خدمت در راه تعالي جامعه اسلامي و حل مشكلات آن را هيچگاه، حتي در سهمگين ترين حوادث از دست نمي داد . علاوه بر مطالعه روزانه اهم اخبار و گزارشات مطبوعات رسمي كشور و مطالعه دهها بولتن خبري و گوش دادن به اخبار راديو و تلويزيون داخلي، او در چندين نوبت در شبانه روز تحليلها و خبرهاي راديوهاي بيگانه فارسي زبان را گوش مي داد تا شخصا در جريان روند تبليغات دشمنان انقلاب قرار گيرد و راههاي مقابله با آن را انديشه كند . فعاليت هاي متراكم روزانه و تشكيل جلسات با مسئولين نظام اسلامي موجب نمي شد تا ارتباط با قشرهاي مردم عادي را به عنوان اصلي ترين سرمايه هاي نهضت اسلامي ناديده بگيرد . او هيچ تصميمي را كه مربوط به سرنوشت جامعه اش باشد نمي گرفت مگر آنكه صادقانه با مردم در ميان مي گذاشت . مردم را محروم ترين كساني براي دانستن حقايق مي ديد

.

چهره اي مصمم و مهربان داشت، نگاهش پرجاذبه و سرشار از معنويت بود . جمعيت كه در حضورش مي نشست بي اختيار غرق در جاذبه معنويش مي شد، بسياري از حاضران ناخودآگاه اشك شوق مي ريختند . مردم ايران حق داشتند كه سالها از صميم قلب در شعارهاي دعاي گونه شان از خدا بخواهند كه عمر آنان را با افزايش لحظه اي بر عمر امام معاوضه كند . اگر دنياي بيگانه از معنويت باور نداشت اما آنان كه با امام بزرگ شده بودند قدر لحظه هاي عمر آن عزيز را در عمل مي شناختند . زندگي اش وقف خدا و خدمت به خلق او بود .

ساعت 20/22 بعد از ظهر روز شنبه سيزدهم خرداد ماه سال 1368 لحظه وصال بود . قلبي از كار ايستاد كه ميليونها قلب را به نور خدا و معنويت احياء كرده بود . به وسيله دوربين مخفي اي كه توسط دوستان امام در بيمارستان نصب شده بود روزهاي بيماري و جريان عمل و لحظه لقاي حق ضبط شده است .

در حالي كه چند عمل جراحي سخت و طولاني در سن 87 سالگي تحمل كرده بود و در حالي كه چندين سرم به دستهاي مباركش وصل بود نافله شب مي خواند و قرآن تلاوت مي كرد . در ساعات آخر، طمانينه و آرامشي ملكوتي داشت و مرتبا شهادت به وحدانيت خدا و رسالت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم را زمزمه مي كرد و به چنين حالتي بود كه روحش به ملكوت اعلي پرواز كرد . هجرتش داغي التيام ناپذير بر قلبها نهاد .

روز چهاردهم خرداد 1368، مجلس

خبرگان رهبري تشكيل گرديد و پس از قرائت وصيتنامه امام خميني توسط حضرت آيه الله خامنه اي كه دو ساعت و نيم طول كشيد، بحث و تبادل نظر براي تعيين جانشين امام خميني و رهبر انقلاب اسلامي آغاز شد و پس از چندين ساعت سرانجام حضرت آيه الله خامنه اي ( رئيس جمهور وقت ) كه خود از شاگردان امام خميني سلام الله عليه و از چهره هاي درخشان انقلاب اسلامي و از ياوران قيام 15 خرداد بود و در تمام دوران نهضت امام در همه فراز و نشيبها در جمع ديگر ياوران انقلاب جانبازي كرده بود، به اتفاق آرا براي اين رسالت خطير برگزيده شد .

انبوه جمعيت و شكوه حماسه حضور مردم در روز ورود امام خميني به كشور در 12 بهمن 1357 و تكرار گسترده تر اين حماسه در مراسم تشييع پيكر امام، از شگفتي هاي تاريخ است . رحلت امام خميني نيز همچون حياتش منشاء بيداري و نهضتي دوباره شد و راه و يادش جاودانه گرديد چرا كه او حقيقت بود و حقيقت هميشه زنده است و فنا ناپذير .

او جلوه اي از جلوه هاي «كوثر» بود و كوثر ولايت هميشه در زمين و زمانه ها جاري است.

حميد انصاري - Imam-khomeini.com

تمام عيار سوق مي داد .

ارتش عراق در روز 31 شهريور 1359 تجاوز گسترده نظامي خويش را آغاز كرد همزمان هواپيماهاي نظامي عراق فرودگاه تهران و مناطق ديگر را ( در ساعت 2 بعد از ظهر آن روز ) بمباران كردند . ماشين جنگي صدام به سرعت كيلومترها در خاك ايران پيشروي كرد و مناطقي وسيع از پنج استان ايران را اشغال كرد . مقاومتهاي جانانه مرزنشينان در مراحل اوليه جنگ به علت عدم اطلاع و آمادگي قبلي و نداشتن تجهيزات و نيروي نظامي با قساوت بعثي ها در هم شكسته شد . شهرها و روستاهاي موجود در مناطق اشغالي به سرعت تخريب و به تلي از خاك بدل شدند و صدها هزار تن از خانه و كاشانه خود آواره گرديدند .

در 29/4/1367 با قبول قطعنامه 598 شوراي امنيت جنگ تحميلي 8 ساله به پايان رسيد . آغازگران جنگ به هيچيك از هدفهاي خويش نرسيدند ، نظام جمهوري اسلامي نه تنها سرنگون نشد بلكه در پرتو وحدت ملي مردم مسلمان ايران ، تكليف كليه عوامل ستون پنجم را در داخل كشور يكسره كرد و اقتدار خويش را در حاكميت بر تمامي پهنه هاي داخلي تثبيت كرد. در پهنه بين المللي نيز به عنوان يك قدرت با ثبات و غير قابل شكست حضور خود را به اثبات رسانيد و حقانيت خود را عليرغم 8 سال تبليغات مداوم خصمانه غربيها ثابت كرد و پيام خويش را ابلاغ نمود .

پس از برقراري صلح نسبي ، امام خميني در تاريخ 11/7/67 طي پيامي در 9 بند سياستها و خط مشي بازسازي كشور را براي مسئولين جمهوري اسلامي ترسيم نمود

. پس از ده سال تجربه نظام جمهوري اسلامي ايران ، امام خميني در تاريخ 4/2/1368 به منظور اصلاح و تكميل اركان تشكيلات نظام اسلامي طي نامه اي به رئيس جمهور وقت ( حضرت آيه الله خامنه اي ) هيئتي از صاحب نظران و كارشناسان و مسئول بررسي و تدوين اصلاحات لازم در قانون اساسي بر اساس 8 محور تعيين شده در همين نامه نمود مواد اصلاح شده قانون اساسي در تاريخ 12 آذر 1368( بعد از رحلت امام ) به رفراندوم عمومي گذاشتند و با اكثريت مطلق آراء به تاييد ملت ايران رسيد .

دفاع از پيامبر اسلام و ارزشهاي ديني آخرين رويارويي امام خميني با غرب

جنگ عراق و ايران كه پايان يافت رهبران سياسي غرب تهاجم تازه اي عليه اسلام انقلابي آغاز كردند .

ماجراي تدوين و انتشار وسيع كتاب مبتذل (( آيات شيطاني )) نوشته سلمان رشدي و حمايت رسمي دولتهاي غربي از آن سر آغازي بر فصل تهاجم فرهنگي بود .

امام خميني در تاريخ 25/11/1367 در ضمن چند سطر كوتاه به صدور حكم ارتداد و اعدام سلمان رشدي و ناشرين مطلع از محتواي كفر آميز اين كتاب ، انقلابي ديگر بر پا كرد . پيامدهاي اين واقعه موجوديت جامعه اسلامي را به عنوان يك امت واحده جلوه گر ساخت . صدور اين حكم تصور اشتباه غربيها را در اينكه ايران با پذيرش قطعنامه از هدفهاي انقلابي اسلامي خود دست كشيده است ، در هم ريخت.

حميد انصاري - Imam-khomeini.com

مي كرد: حدود يك ماه و نيم قبل از عمل جراحي، حضرت امام خوابي ديدند و اين خواب را براي همسرشان تعريف كردند و متذكر شدند كه در زمان حياتم راضي نيستم براي كسي تعريف كنيد. ايشان خواب ديده بودند كه فوت كرده اند و حضرت علي (ع) ايشان را غسل و كفن كردند و برايشان نماز خواندند و سپس حضرت امام را در قبر گذاشته و از ايشان پرسيدند: «حالا راحت شديد؟» امام فرمودند : «در سمت راستم خشتي است كه ناراحتم مي كند». در اين موقع حضرت علي (ع) دستي به ناحيه راست بدن امام كشيدند و ناراحتي حضرت امام مرتفع گشت.(1)

- ديگر آخر كار است

دو هفته قبل از جراحي امام، يك شب ناراحتي قلبي برايشان رخ داده بود، من و دو نفر از دكترها و دو پرستار، خدمت امام رسيديم. فورا آقا را بستري كردند و مشغول معالجه شدند. همان طور كه آقا استراحت كرده بودند، وقتي فشار خونشان را مي گرفتند، فرمودند: «هر چيزي پاياني دارد و اين هم پايانش است». من برگشتم و گفتم: «آقا اين حرفها را نزنيد، شما ان شاء الله عمر زيادي خواهيد كرد». ما همه نگران شده بوديم، ولي باز هم امام فرمودند : «ديگر، آخر كار است». وقتي برگشتيم، آن دو پرستار خيلي گريه كردند، ولي يكي از دكترها براي دلداري آنان شروع به تفسير و تأويل كرد كه لابد مقصود امام اين است كه ديگر مرض به پايان مي رسد و حالشان خوب خوب مي شود. اين نخستين باري بود كه امام چنين حرفي مي زدند كه گويا ما را آماده وفاتشان مي كردند.

روزي

هم كه داشتند براي آزمايش به طرف بيمارستان مي رفتند كنار همين درخت توت (در منزل) كه رسيدند، باز هم اين حرف را تكرار كردند كه: «اين ديگر پايان كار است».(2)

- ديگر بر نمي گردم

شب قبل از عمل، امام با پاي خود به بيمارستان رفتند. زماني كه مي رفتند به ما گفتند : «من دارم براي عمل مي روم، ولي ديگر برنمي گردم». وقتي مي گفتيم: «نه اينطور نيست» مي فرمودند: «شما مطلع نيستيد».(3)

- اين سرم بيرون نمي آيد

روزي كه امام مي خواستند به بيمارستان بروند به علت اينكه سني از ايشان گذشته بود و بيمار نيز بودند، عصاي خود را برداشته و به كمك آن برخاستند و از تك تك افراد بيت خداحافظي نمودند. امام به اهل بيت گفتند: «من ديگر برنمي گردم». يكي از پزشكان حضرت امام مي گفت : «به امام گفتم آقا اين سرم شما را ناراحت كرده است. ما فردا شب اين سرم را از دستتان بيرون مي آوريم». البته قرار هم اين بود كه سرم را در بياوريم. بر اساس مشاوره پزشكي كه به عمل آمده بود حال امام بهتر بود، ولي خودشان فرمودند كه ديگر اين سرم از دست من بيرون نمي آيد.(4)

- بر خلاف رضايت ايشان كاري نكن

پدرم در روزهاي آخر زندگي دست مادرم را گرفت و در دست من گذاشت و گفت: «بر خلاف رضايت ايشان هيچ كاري مكن».(5)

- حالا ديگر شب وداع است

روزهاي آخر كه قرار بود آقا را عمل كنند، آقا طبق معمول كه روزي نيم ساعت آن هم سه بار در روز قدم مي زدند به علي (فرزند حاج احمد آقا) گفتند: «علي

بيا آخرين قدمها را با هم بزنيم». ما گفتيم: «آقا، چنين حرفي را نزنيد». شب كه شد، امام شام ميل نداشتند. خانم گفتند: «آقا، هر طور شده اين يك قاشق آبگوشت را بخوريد». باز گفتند: «ميل ندارم». خانم گفتند: «به خاطر من هم كه شده ميل بفرمائيد». گفتند: «حالا ديگر آخر شب است. چه فايده كه من بخورم يا نخورم حالا ديگر شب وداع است و آخرين شب».(6)

- فردايي در كار نيست

صبح دوشنبه آمدم بيت، ناهار را با شادي و خوشي خورديم. هنوز تصميم عمل جراحي حضرت امام حتمي نبود. بعد از ظهر اين مسأله قطعي شد. همان شب هم قدري قلبشان ناراحتي پيدا كرد. من جرأت نگاه كردن به صورت آقا را نداشتم. امام به خانم گفتند: «خانم، نصيحت مي كنم كه در مرگ من هياهو نكنيد». خانم گفتند: «اين چه حرفهايي است كه مي زنيد! آبگوشتتان را بخوريد. فردا عملتان مي كنند و من خودم به زور به شما غذا مي دهم». امام فرمودند : «نه، آبگوشتم را نمي خورم. فردايي هم در كار نيست».

موقع رفتن به بيمارستان كه شد، امام همان طور كه از سرازيري كوچه پايين مي رفتند، مي گفتند : «اين سرازيري كه من مي روم، ديگر بالا نمي آيم» اين جملات را با لبخندي بيان مي كردند كه چندين معني داشت. ايشان افسوس و نگراني زيادي براي تنها ماندن همسرشان داشتند. حضرت امام علاقه عجيبي به همسرشان نشان مي دادند و دائم به دايي (سيد احمد آقا) سفارش مي كردند كه خانم را تنها نگذاريد. يك معنايي كه خنده شان داشت، روحانيت و آرامش ايشان در مسئله مرگ بود.(7)

-

براي هميشه از پيشتان مي روم

پس از آنكه پزشكان تصميم خود را مبني بر بستري شدن امام در بيمارستان اعلام كردند، امام به هنگام وداع با اهل منزل به ايشان گفتند: «من براي هميشه از پيشتان مي روم و ديگر باز نخواهم گشت». اهل منزل گفتند شما باز خواهيد گشت و سلامتي خود را دوباره باز خواهيد يافت، ولي امام دوباره تكرار كردند: «اما اين بار مي دانم كه بازگشتني در كار نيست». سپس امام خطاب به همسر حاج احمد آقا گفتند: «به پدرتان _ كه فرد بسيار مؤمن و عالمي است _ تلفن بزنيد و بگوييد برايم دعا كند و از خداوند بخواهد كه مرا بپذيرد و عاقبت مرا ختم به خير گرداند». هنگامي كه منزل را به طرف بيمارستان ترك مي كردند. حاج احمد آقا كنار در ايستاده بود. امام در حضور دكترها و پرستارها به ايشان اشاره كردند و ايشان نزديك آمد. امام گونه حاج سيد احمد را بوسيدند، اين منظره را تا آن لحظه كسي مشاهده نكرده بود واين خود گوياي علم امام به «رفتن بدون بازگشت» بود.(8)

- در اوج درد آرام بودند

من در خيلي مواقع كنار امام بودم، بخصوص مواقعي كه ايشان كسالت داشتند. موقعي كه دكترها مي آمدند. آمپول به ايشان بزنند، مي گفتند آمپول بايد در رگ زده شود كه طبيعتا يك دردي دارد و آدم يك تكاني مي خورد. ولي حتي اين را ديدم كه ايشان هيچ تغييري در حالشان ديده نمي شود؛ يعني همين طور ايشان آرام ذكر مي گفتند ، بدون اينكه صدا شنيده شود. حتي يكي از دكترها نقل كرده بود كه من وقتي

روي ايشان بعضي كارها را انجام مي داديم كه درد شديدي داشت، من مخصوصا به چهره امام نگاه مي كردم ببينم كه ايشان در موقع اين درد چه مي كنند. چنان ايشان نگاهشان آرام بود و با لبشان ذكر مي گفتند كه هيچ فرقي بين آن وقتي كه من احيانا ميله اي را فرو مي كردم و يا نمي كردم در ظاهر ايشان هيچ معلوم نبود. دكتر گفته بود يقين دارم مواقعي هست كه ايشان يك ارتباطي برقرار مي كنند و اين مثلا مواقعي بود كه ايشان از اينجا كنده شدند، ولي من خودم خوب شاهد بودم ايشان در مواقع كسالت با اينكه كسالت شديد بود و تمام صورت ايشان عرق نشسته بود در اثر ناراحتيها؛ ابرو خم كردن يا به هم كشيدن ابرو را در ايشان نديديم.(9)

- دعا كنيد خدا عاقبت مرا به خير كند

در آخرين جمعه حيات حضرت امام كه هنوز نفس گرم ايشان سايه بان امت بود، آقاي هاشمي حدود ساعت ده و نيم صبح خدمت امام رسيدند. حال امام رضايت بخش مي نمود و به دلها نور اميد مي تاباند. آقاي رفسنجاني سلامي عرض كردند و جوياي حال ايشان شدند، سپس گفتند عازم نماز جمعه هستند، اگر فرمايشي و يا دستوري داريد بفرماييد، امام فرمودند: «سلام مرا به ملت برسانيد و از مردم بخواهيد برايم دعا كنند و از خداوند بخواهند مرا بپذيرد» ، اما تأكيد كردند كه اين پيام حتما در نماز جمعه اعلام شود.

روز شنبه آيت الله خامنه اي تشريف آوردند و گفتند: «آقا، ان شاء الله خدا به شما سلامتي دهد». امام فرمودند: «شما دعا كنيد كه خدا

عاقبت مرا ختم به خير گرداند، مرا بپذيرد و ببرد».(10)

- اگر براي مردم است، هر كاري مي خواهيد بكنيد

دكترها مي گفتند: «امام، خودشان مي خواستند بروند، هر جا را درست مي كرديم، جاي ديگري بيمار مي شد». دكتر عارفي گفته بود: «هر چه ما تك زديم، بدن امام پاتك زد». آن روز دايي براي ما صحبت كرد. گفت: «آقا شانس ندارند. بايد دعا كرد. فقط 2% شانس دارند». شب، ما در بيمارستان بوديم. خانم خيلي گريه مي كردند. به دكترها گفتند: «مثل اينكه نه دعاهاي ما و نه كوشش شما!...» دكترها گفتند: «بايد باطري در قلب كار بگذاريم». از آقاي خامنه اي و ديگران اجازه اين كار را گرفتند. صبح آقا به دكترها گفته بودند: «من مي دانم زنده نمي مانم. اگر مرا براي خودم نگه داشته ايد، به حال خودم بگذاريدم، اما اگر براي مردم است، هر كاري مي خواهيد بكنيد». (11)

- به آقاي خامنه اي نگاه خاصي مي كردند

آقاي خامنه اي خدمت ايشان بودند. يك نگاهي ايشان به آقاي خامنه اي كردند، يك نگاهي ايشان داشتند _ ديگر تقريبا نمي توانستند راحت صحبت كنند _ كه من خدمتشان بودم، با يكي ديگر از بستگان گفتم به اين نگاه، نگاه كن، اصلا اين نگاه طبيعي نيست؛ يك دنيا محبت است. به اضافه اينكه آن موقع عقلمان نرسيد كه با اين نگاه دارند مسئوليت را منتقل مي كنند. با اين نگاه دارند بار را منتقل مي كنند. آن موقع ما عقلمان نرسيد، چون آنقدر اميدوار بوديم. (12)

- به او وعده نده

امام روزي در اواخر عمرشان پرسيدند علي كجاست؟ گفتم: «علي هم سراغ شما را مي

گيرد و مي گويد مي خواهم با آقا بازي كنم و دوست ندارم خوابيده باشند، ولي من به او گفته ام كه صبر كن، ان شاء الله تا چند روز ديگر مي آيند و مثل هميشه با هم بازي مي كنيد».(1) . حجت الاسلام و المسلمين آشتياني _ مجله مرزداران _ ش 93

(2) . سيد رحيم ميريان

(3) . فرشته اعرابي

(4) . حجت الاسلام و المسلمين مهدي كروبي _ مجله شاهد _ ش 184

(5) . حجت الاسلام و المسلمين سيد احمد خميني _ مجله آشنا _ ش 1

(6) . زهرا اشراقي _ مجله سروش _ ش 476

(7) . زهرا اشراقي _ مجله زن روز _ ش 1220

(8) . حجت الاسلام و المسلمين آشتياني _ مجله مرزداران _ ش 193

(9) . زهرا مصطفوي

(10) . حجت الاسلام و المسلمين آشتياني _ مجله مرزداران _ ش 93

(11) . زهرا اشراقي _ مجله زن روز _ ش 1220

(12) . فرشته اعرابي _ مجله سروش _ ش 476

امام در پاسخ فرمودند: «چند روزي ديگر نمانده. به او وعده نده». (1)

- علي را پيش من نياوريد

زماني كه امام عزم سفر از اين دنيا كردند، خواستند علي نوه شان را به ديدارشان نبريم. جوياي علت شديم. متوجه شدم كه ايشان از آنجا كه از تمام تعلقات رها شده بودند و از آنجا كه به علي خيلي علاقه داشتند و تنها همين يك تعلق برايشان مانده بود، از ما خواسته بودند كه علي را پيششان نبريم. اين ارتباط با خدا و بريدن از غير او، از همان زمان جواني در ايشان وجود داشت. عصاره تمام خصلتهاي جواني امام در زمان پيري در وجودشان

جمع شده بود. پس از عمل جراحي و زماني كه هنوز به هوش نيامده بودند، ذكر «الله اكبر» بر زبانشان جاري بود. (2)

- مرگ چيزي نيست

روحيه امام تا آخرين نفس و تا آخرين لحظه حيات هيچ تغييري نكرده و همانطوري كه آن روز حرف مي زدند، در مقابل مرگ نيز همانطور بسيار عادي برخورد مي كردند. يكي از بستگان امام به ايشان گفته بود كه اين چيزي نيست و حال شما خوب خواهد شد. امام فرموده بودند: «نه آمدنش چيزي هست و نه رفتنش چيزي هست و نه مرگش چيزي هست، هيچ كدام از اينها چيزي نيست». (3)

- آخرين مناجات امام

امام هرچه به لحظه هاي پاياني عمر نزديكتر مي شدند، در حالي كه هر روز و هر ساعت از نظر جسمي رو به كاستي و ضعف و رنج بيشتر بودند، كه به موجب روال طبيعي و سير مادي و جسماني بروز و ابراز بيشتر آثار تألم و ناله و جزع را مي طلبيد اما از ناي وجودشان كه جز براي خدا نناليده بود به جاي ناله از آلام جسماني، زمزمه ذكر خدا و آهنگ روح انگيز وصل و قرب و لقاء حق برمي خاست و هيچ كس در اين مدت كمترين ناله و اخمي از درد و الم جسماني و شخصي از ايشان نشنيد و نديد. فقط زمزمه مناجات و نواي عطرآگين عبادت و خشوعشان بود كه فضاي اطراف و چشم و گوش همه را پر كرده بود. (4)

- از مرگ هيچگونه وحشتي نداشتند

هرگز شب آخر عمر امام با شبهاي ديگرشان فرقي نداشت و اصلا امام _ قبل از اينكه پزشكان تشخيصي بدهند _ مي

دانستند كه عمر شريفشان به اتمام رسيده و اين راه، راه برگشت پذيري نيست و با اين حال هيچ گونه ترس و اضطراب و وحشتي در وجود شريفشان نبود. (5)

- با چشم اشاره كردند

در آن لحظات آخر كه من بالاي سر ايشان بودم، هيچ وقت نديدم كه امام اينقدر زيبا بشوند. يك جمال به اين زيبايي را در اين ده ساله انقلاب هيچ وقت در امام نديده بودم. گويي تمام صفات خدا، تمام كمال و جمالش در صورت امام متجلي شده بود؛ واقعا آنجا فهميدم كه امام، مظهر خدا شده. حدود ساعت دوازده ظهر بود كه خدمت ايشان رفتم. سلام كردم. به چشم فقط اشاره كردند. نگاه كردم، ديدم كه شايد بيش از صد مرتبه در آن لحظه ذكر مي گفتند. (6)

- خانمها را صدا بزنيد

آقا ساعت 12 ظهر همان روز (رحلت) گفتند خانمها را صدا بزنيد، كارشان دارم. وقتي خانمها رفتند، گفتند: «اين راه، راه سختي است» و بعد هي مي گفتند: «گناه نكنيد». بعد گفتند كه آقايان توسلي، آشتياني و انصاري بيايند. صحبتهايي راجع به اختلاف نظر فقها كردند، كه نمي دانم چه بود؟

ساعت 10 و 20 دقيقه شب بود كه نوار صاف شد. پاسداران ريختند و شروع به گريه كردند، صورت امام گرم گرم بود. چقدر اين صورت لاغر و مريض، درشت و روشن شده بود. چقدر نوراني بود. ده روز درد كشنده داشتند، ولي حرفي نمي زدند. هر بار مي پرسيديم: «آقا چطوريد؟» مي گفتند : «ان شاء الله تو سلامت باشي». (7)

- صورتشان پر از اشك بود

امام حتي در بيمارستان نيز عبادات خاص خود را ترك نگفتند و بلكه با

شور و حال بيشتري به عبادت مي پرداختند. يكي از نزديكان حضرت امام نقل مي كرد: زماني به اذان صبح باقي بود كه وارد اتاق امام در بيمارستان شدم. ايشان را در حالت عجيبي يافتم. امام آن قدر گريه كرده بودند كه تمامي چهره منورشان خيس شده بود و هنوز اشكهاي مبارك، همچون باران جاري بود و چنان با خداي خود راز و نياز مي كردند كه من تحت تأثير قرار گرفتم. وقتي متوجه من شدند، با حوله اي كه بر شانه داشتند صورت مبارك را خشك كردند. (8)

- براي هر نماز، عمامه مي گذاشتند

امام در شديدترين لحظات كسالت و در فراز و نشيب هايي كه در دوران كسالت و بعد از عمل داشتند، مهمترين مسئله اي كه كاملا مشهود بود و مد نظر ايشان قرار داشت، فقط انجام عبادت بود. آن هم نه به صورتي كه بشود. با لغات وصف كرد. فقط ديدنش بزرگترين درس و زيباترين خاطره اي است كه در ذهن هر شخصي مي توانست بماند. بسيار عاشقانه و خالصانه؛ كه كاملا مشهود بود. و در اين زمينه حتي در حال خستگي و حالت درد، براي اداي نماز شب در همان ساعاتي كه معلوم بود سالها بدنشان آمادگي پيدا كرده است، در همان ساعات اطرافيان را صدا مي كردند تا مقدمات كار را براي انجام نماز شب فراهم كنند. حتي از همان شبهاي بعد از عمل، كه اين موضوع براي ما خيلي تعجب آور است كه يك شخص با آن كسالت، چنين كاري را با اين همه دقت انجام دهد و اين چيزي جز عشق و اخلاص كه نهايتش آن حالت جذبه

و كشش را ايجاد مي كند، نمي تواند باشد و واقعا پوشيدن آن لباس سفيد پاك و گذاشتن عمامه و ساير مقدماتي كه گفته شد، اينها همه اش هر كدام خاطره اي است. كلا ديدن هر لحظه قيافه ملكوتي امام، واقعا براي ما خاطره است. (9)

- هر روز دعاي عهد را مي خواندند

امام تقيد خاصي به خواندن دعاي عهد به مدت چهل روز، حتي در ايام بيماري داشتند. وقتي پس از رحلت، اثاثيه ايشان، از جمله مفاتيح شان را به بيت منتقل مي كرديم، متوجه شدم كه در گوشه صفحه، تاريخ 8 شوال را به عنوان شروع دعا مرقوم فرموده اند. (10)

- با دقت به حسابها رسيدگي مي كنند

چندي پيش خدمت خانم _ همسر بزرگوار امام (ره) _ رسيدم، عرض كردم آيا به تازگي خوابي از حضرت امام ديده ايد؟ فرمودند: «اوايل، بيشتر ايشان را در خواب زيارت مي كردم، اما حالا كم شده است». بعد فرمودند: «چند شب پيش آقا را در خواب ديدم كه لباس مرتبي بر تن داشته و كناري آرام و مؤدب مثل هميشه نشسته بودند. به ايشان عرض كردم: «آقا، آنجا چگونه است؟» فرمودند: «خيلي سخت و با دقت به حسابها رسيدگي مي كنند، خيلي مواظب باشيد. مواظبت كنيد. مواظبت كنيد». بعد از خواب بيدار شدم. (11)

(1) . فاطمه طباطبايي

(2) . فاطمه طباطبايي

(3) . حجت الاسلام و المسلمين امام جماراني _ روزنامه جمهوري اسلامي _ ويژه اربعين سال 68

(4) . حجت الاسلام و المسلمين رحيميان

(5) . دكتر پورمقدس _ مجله پاسدار اسلام _ ش 96

(6) . زهرا اشراقي _ مجله سروش _ ش 476

(7) . زهرا اشراقي _ مجله زن

روز _ ش 1220

(8) . حجت الاسلام و المسلمين آشتياني _ مجله پاسدار اسلام _ ش 93

(9) . دكتر دوايي (پزشك معالج امام) _ اطلاعات هفتگي _ ش 2442

(10) . حجت الاسلام و المسلمين محمد رضا توسلي

(11) . علي ثقفي

غلامعلي رجايي - برداشتهايي از سيره امام خميني، ج1، ص303

اقتصادي تبليغات مسموم و اعمال فشارهاي سياسي به دشمني با انقلاب و مردم مسلمان ايران پرداختند اما رهبريهاي خردمندانه و هوشيارانه امام خميني (س) و مقاومت بي نظير مردم تمام نقشه هاي شيطاني مستكبران عالم عليه انقلاب را نقش بر آب ساخت.

رحلت جانگداز امام خميني (س) اين توهم پوچ را در دشمنان قسم خورده انقلاب به وجود آورد كه انقلاب اسلامي از مسير خود منحرف مي شود و توده ها به بي تفاوتي كشيده خواهند شد، اما از آنجا كه انقلاب اسلامي ايران، ريشه در اعماق قلوب مردم داشت، هيچ گاه تصور خام مخالفان اسلام و انقلاب و مردم، مصداق نيافت و مجلس خبرگان، يك روز پس از ارتحال امام، با انتخاب يكي از فرزندان رشيد اسلام و شاگرد خلف و شايسته امام خميني - حضرت آيت الله خامنه اي - بر تداوم راه رهبر راحل، مهر تاييد زد و امروز همه جهان بر اين نكته اعتراف دارند كه پاياني براي انقلاب اسلامي متصور نيست و ايران اسلامي به عنوان تنها ملجا و مامن محرومان و پشتيبان مستضعفان شناخته شده است.

امروز هر ايراني مسلمان و آزاده بر خود مي بالد كه كشورش در شمار مستقل ترين و آزادترين ممالك دنياست و رهبرش راهي را مي پيمايد كه بنيانگذار فقيد جمهوري اسلامي ايران، از نخستين روزهاي قيام به پيروان راستين و وفادارش نشان داده است.

در تاريخ 28 ارديبهشت سال 1368 تيم پزشكي حضرت امام از اولين علائم خونريزي در دستگاه گوارش معظم له اطلاع يافت و بلافاصله معاينات و بررسيهاي لازم صورت گرفت انجام معاينات، دو زخم در معده حضرت امام را مشخص مي نمود كه

يكي سطحي و ديگر نسبتا عميق بود. با مشاهده زخمها مشاوره با پزشكان متخصص بيماريهاي گوارشي صورت گرفت.

مشخصات ظاهري زخمها حكايت مشكوكي از احتمال وجود بيماري بدخيم مي كرد. مطالعات پرتونگاري و عكس برداري از معده امام نشان دهنده ضايعاتي نگران كننده بود. بزرگترين زخم چهار تا پنج سانتي متر و حاشيه آن نامنظم و كاملا برجسته و متورم بود و در معده آثار خونريزي و خون تازه وجود داشت. اين مشاهدات توسط اندوسكوپي و مشاهده داخل معده توسط دستگاه صورت گرفته بود كه شرح آن توسط پزشكان تيم مراقبت از امام، آقايان دكتر عارفي و دكتر فاضل داده شده است.

روز يكشنبه 31 ارديبهشت ماه آزمايشات تكميلي انجام شده و وضعيت قلبي و عمومي حضرت امام مورد بررسي دقيق واقع شد، چرا كه تصميم گيري در مورد انتخاب درماني جراحي در شخصي با سن امام و با وضعيت قلبي و عمومي ايشان تصميم گيري بسيار دقيق و حساسي بود. در چنين شرايطي با محاسبه بسيار دقيق وضعيت بيماري و خطرات ناشي از عدم انجام عمل جراحي در مقايسه با انجام آن، انتخاب نهايي صورت گرفت.

مشكلي كه از نظر جسماني براي حضرت امام پيش آمده بود از دو جنبه جان معظم له را تهديد مي كرد. يكي ايجاد خونريزي وسيع و كشنده و غيرقابل كنترل و ديگري احتمال ايجاد سوراخ در جدار معده و ورود محتويات معده به داخل حفر شكم در آن صورت يا به سرعت مرگ مستولي مي شد و يا بايد تن به انجام عمل جراحي در شرايطي بسيار نامناسب داد كه احتمال خطرش بسيار بيشتر از زماني بود كه جراحي با آمادگي

كامل قلب و وضعيت عمومي بدن صورت مي گيرد.

شرح حالي كه حضرت امام از وضعيت جسماني و دستگاه گوارش ارائه مي فرمودند حاكي از افزايش ميزان خونريزي در دستگاه گوارش بود و روز به روز بر ميزان آن افزوده مي شد.

از طرفي مطالعات اندوسكوپي با دستگاه اندوسكوپ وسعت و عمق قابل توجه زخمها را نشان مي داد و بخصوص در مورد يكي از زخمها حاكي از نازك شدن خطرناك جدار معده بود.

بنابراين قضاوت پزشكان متفقا در پيشگيري از دو عارضه بسيار خطرناك و كشنده كه امكان وقوع آن در آينده اي نزديك حتمي مي نمود برانجام عمل جراحي قرار گرفت. بنابراين اين تصميم گيري با فرزند امام حضرت حجت الاسلام والمسلمين حاج احمد آقا در ميان گذاشته شد و ايشان نيز مساله را با مسئولان مملكتي در ميان گذاشت. جوانب كار براي مسئولان كاملا توضيح داده شد و پس از موافقت موضوع با حضرت امام مطرح شد. امام پس از حصول اطلاع از تصميم پزشكان با خونسردي فرمود: هر طور صلاح است همان طور عمل كنيد.

مقدمات عمل جراحي براي روز دوم خرداد آماده شد و امام به بيمارستان منتقل گشت. زماني كه امام، جماران را به سوي بيمارستان ترك مي كرد در سر پاييني كوچه جلو بيت به اطرافيان فرمود: من از اين سرازيري كه پايين مي روم ديگر بالا نمي آيم

و بنا به گفته اطرافيان حالتي حاكي از آرامش و ثبات در برخورد با مساله مرگ در موقع گفتن اين جمله كاملا حس مي شد.

بررسي هاي قلب، وضع امام را، حتي بهتر از آنچه تصور مي شد نشان داده بود و با تزريق يكي

دو واحد خون، كم خوني ناشي از خونريزيهاي مكرر نيز اصلاح شد. بنا به گفته دكتر فاضل جراح امام، معظم له نماز شبشان را خواند كه از تلويزيون نيز بخشي از آن پخش شد.

امام پس از اداي نماز صبح جهت جراحي آماده شد. يكي دو لوله نازك براي رساندن مايعات و نشان دادن فشار داخلي وريدهاي مركزي در رگها قرار گرفت و در ساعت 45/7 دقيقه امام توسط يك برانكارد به اتاق عمل منتقل گشت. بنا به گفته دكتر فاضل در اتاق عمل، تيم جراحي مركب از دكتر فاضل، دو جراح، يك تكنسين، پرستار اتاق عمل، دو نفر متخصص بيهوشي، يك تكنسين بيهوشي و دو متخصص قلب آماده انجام عمل شدند. بيهوشي كه يكي از حساسترين مراحل انجام عمل بود با موفقيت انجام شد و ساعت 30/8 دقيقه انجام جراحي آغاز گشت و جريان عمل توسط تلويزيون مدار بسته اي در معرض مشاهده اشخاصي كه در بيرون اتاق عمل حضور داشتند قرار گرفت. جراحي كمتر از دو ساعت طول كشيد و در ساعت 20/10 دقيقه به پايان رسيد.

طبق اظهارات دكتر فاضل، وقتي شكم امام باز شد مشاهده گشت كه قسمت مياني معده دچار ضايعه است. بزرگترين زخمي كه قبلا ذكر شد در خم بزرگ معده وجود داشت و جدار معده را به نحو خطرناكي نازك نموده بود. ضايعه اي كوچك با قطري حدود شش ميليمتر در قسمت چپ كبد به صورت يك دانه مشاهده مي شد و غدد لنفاوي كمي بزرگ بود كه مشابه آن در افراد عادي نيز ديده مي شود و اندازه طحال طبيعي بود.

قسمتي از معده كه مبتلا بود، برداشته شد و

قسمتهاي باقيمانده به هم متصل گشت و از غدد لنفاوي و كبد نيز نمونه برداري شد و در طول عمل مشكل خاصي پيش نيامد. سپس امام به بخش آي. سي. يو منتقل شد، بخشي كه از نظر مراقبتهاي ويژه داراي امكانات كامل جهت كنترل خطرات احتمالي است. لوله داخل ناي يا تراشه حضرت امام براي 24 ساعت آينده باقي ماند تا وضع تنفسي حضرت امام كاملا مطمئن شود.

در فاصله كوتاهي پس از عمل، جلسه اي با حضور مسئولين كشور تشكيل شد و با مشورت دو تا سه نفر از تيم پزشكي، نحوه اطلاع دادن مساله به مردم مشخص شد. نكته اي كه در اين موضوع مورد توجه قرار گرفت جلوگيري از ايجاد نگراني زياد بود و همان روز ساعت دو بعدازظهر متني از اخبار راديو براي مردم خوانده شد مبني بر اينكه حضرت امام به علت خونريزي گوارشي و براي كنترل آن، مورد عمل جراحي موفقي قرار گرفته اند و حال ايشان رضايت بخش است.

علي رغم لحن اطلاعيه كه حاكي از موفقيت آميز بودن جراحي امام بود ملت عاشق و دلباخته امام ناگهان براي اولين بار از كسالت جديد امام مطلع و اين موجب بروز نگراني شد. ولي در طي روزهاي بعد كه رسانه هاي گروهي و سيماي جمهوري اسلامي ايران از بهبود حال امام گزارش مي دادند دلهاي نگران مردم با ناباوري مي رفت كه دلهره و اضطراب را از خود بيرون كند. كه... ساعت 30/8 بعدازظهر روز شنبه سيزده خرداد اولين خبر نگران كننده از اخبار شبكه سراسري پخش شد:

اين اطلاعيه امشب از سوي دفتر حضرت امام به اين شرح انتشار يافت:

بسمه تعالي

به

اطلاع ملت شريف و عزيز ايران مي رسانيم امروز در ساعت سه بعدازظهر در سير درمان حضرت امام مدظله العاي مشكلي پيش آمد. پزشكان با همه كوشش خستگي ناپذير خود براي درمان حضرت امام به مراقبت و درمانهاي لازم سرگرمند و از همه ملت خداجوي درخواست مي كنيم دعاهاي خالصانه خود را ادامه دهند.

اميد و انتظار مي رود كه ادعيه شما مردم مورد اجابت حضرت حق قرار گيرد. «دفتر امام خميني»

متعاقب پخش اين اطلاعيه از اخبار شبكه سراسري، هزاران دلباخته امام به سوي جماران شتافتند تا از حال امام خويش با خبر شوند. مردم با ناله و اشك راه جماران را در پيش گرفته بودند تا بيقراري و اضطراب خويش را تسكين دهند. در ميان آنان صدها تن از جانبازان انقلاب به چشم مي خورند. خانواده هاي شهدا، زنان، مردان، پير و جوان خياباني را كه به جماران منتهي مي شد پر كرده بودند و اندوهبار حال امام خود را جويا مي شدند، ولي هيچ كس پاسخي نمي داد. رفت و آمدهاي پر جنب و جوشي به بيت حضرت امام صورت مي گرفت و چشمهاي راهيان بيت، بيشتر اوقات گريان بود. نزديكهاي صبح خبرهاي رسيده غم انگيز و غم انگيزتر مي شد. تا اينكه در اخبار ساعت هفت بامداد روز چهارده خرداد...

و اما بشنويد از روزهاي پس از عمل جراحي از داخل بيمارستان:

در اطلاعيه روز دوم خرداد چيزي از تشخيص بيماري امام گفته نشد چرا كه در حقيقت از اسرار مملكتي به شمار مي رفت و گذشته از آن حال حضرت امام در آن موقع خوب و رضايتبخش بود و بنابراين ظاهر امر حاكي از

موفقيت عمل جراحي حضرت امام بود و بر طبق مفاد آن مساله منتفي شده بود.

در واقع در چند روز اول هم اوضاع به خوبي پيش مي رفت. امام پس از عمل به راحتي به هوش آمد، منتها به دليل وجود لوله تراشه در داخل ناي قادر به صحبت كردن نبود و به دستورات پزشكان مبني بر باز و بسته نمودن چشم و حركات دستها و پاها پاسخ مثبت مي داد. ساعت شش بعدازظهر همان روز يعني در دوم خرداد ناگهان اختلالي در منحني نوار قلب حضرت امام پيدا شد كه نگران كننده بود و حدود يك ساعت و نيم به طول انجاميد كه با درمانهاي لازم مرتفع شد و پس از آن در همان روز مصاحبه اي توسط پزشكان حضرت امام صورت گرفت و اطلاعاتي در اختيار مردم قرار گرفت.

فرداي آن روز حال امام بهتر بود و چند تن از مسئولين مملكتي و حجت الاسلام والمسلمين حاج احمد آقا خدمت امام رسيد. همان روز لوله داخل تراشه حضرت امام برداشته شد و امام قادر به صحبت كردن شد. ضمنا قرار شد وضعيت امام از طريق اطلاعيه اي به اطلاع مردم برسد.

در روز پنج شنبه چهارم خرداد وضع كليوي امام مختصر اشكالي پيدا كرد كه پيش بيني آن مي شد كه تدابير لازم انديشيده شد. در اين شرايط به گفته اطرافيان و پزشكان، معظم له حاضران را دلداري مي دادند.

روز سوم پس از عمل، از نظر بروز مشكلات عفوني و پيدا شدن اشكال تنفسي و تب از روزهاي ديگر اهميت بيشتري داشت؛ و در بخشهاي جراحي پس از انجام عمل در روز سوم بيشتر از روزهاي

ديگر احتمال وقوع عوارض وجود دارد. روز جمعه پنجم خرداد ماه يعني روز سوم پس از عمل عده اي از اعضاي خانواده امام و آقاي هاشمي رفسنجاني نيز به حضور ايشان رسيده بودند.

تا ظهر اتفاقي كه نگران كننده باشد نيفتاد و امام با آقاي هاشمي صحبت كرد و وقتي آقاي هاشمي اجازه خواست كه سلامتي حضرت امام را از طريق خطبه هاي نماز جمعه به اطلاع مردم رساند، امام اجازه داد و مطالبي فرمود كه توسط آقاي هاشمي به اطلاع مردم رسيد و طي آن امام عزيز به مردم سلام رسانيد و از كساني كه ابراز احساسات نموده بودند، تشكر كرد. ولي در ساعت دوازده و پنج دقيقه همان روز امام ناراحتي تنفسي پيدا كرد و در نوار قلب تغييراتي پيدا شد كه بنا به اظهارات پزشكان بيش از دو ساعت طول كشيد ومختصري هم تب ايجاد شد كه با تدابير لازم درماني و خروج لوله هاي تزريقات از رگها مرتفع شد.

روز شنبه به خوبي و بدون وجود واقعه نگران كننده اي سپري شد و فقط به دليل وجود علائم خونريزي در دستگاه ادراري، بررسي داخل مثانه با دستگاه و بدون بيهوشي عمومي و صرفا با بي حسي موضعي انجام شد و نكته مهمي مشاهده نشد. بعلاوه يك عكسبرداري هم با استفاده از ماده حاجب از معده صورت گرفت كه نشان دهنده جوش خوردن بخيه هاي عمل بود و شب همان روز تصاويري از حضرت امام از طريق سيماي جمهوري اسلامي ايران ملت پخش شد كه همه مشاهده نمودند، سپس لوله معده خارج شد و رژيم مايعات شروع شد. فرداي آن روز به جز مختصري

كاهش فشار خون، مشكل ديگري پيش نيامد و امام نماز را با وضو خواند و شب مختصري هم غذا ميل كرد روز دوشنبه هشتم خرداد وضع تنفسي و ريوي امام دچار مشكل شد و ظاهرا مقداري مايع در داخل ريه ها جمع شده بود كه مي توانست ناشي از سه عارضه باشد: يكي اينكه ريه ها دچار عفونت شده باشند، ديگر اينكه وضع قلبي و نارسايي قلب موجب تجمع مايع در ريه شده باشد و سوم اينكه بيماري اصلي كه معده را گرفتار كرده است ريه ها را هم مورد تهاجم قرار داده باشد. مشكل ريوي كماكان ادامه داشت و اختلالات كليوي نيز به درمان پاسخ نمي داد.

روز چهاشنبه جلسه مشاوره اي با تعداد زيادي از پزشكان متخصص سراسر كشور تشكيل شد و وضع بيماري امام از جنبه هاي مختلف مورد بررسي قرار گرفت.

در كنار مشكلات متعددي كه وجود داشت، تغييرات نگران كننده فرمول شمارش خون حاكي از پيشرفت بيماري اصلي امام بود كه لزوم انجام سريع شيمي درماني را مطرح مي ساخت، ولي مساله اي كه تيم پزشكان در اين مورد با آن روبرو شد اين بود كه معمولا اگر شيمي درماني پس از عمل جراحي لزوم داشته باشد آن را دو تا سه هفته پس از جراحي به تعويق مي اندازند تا آثار سوء ناشي از شيمي درماني مشكلي را در وضع عمومي بدن ايجاد نكند، ولي آزمايشات خون حضرت امام در هر لحظه مبين مشكلات بيشتري بود و ناچار پزشكان، شيمي درماني را شروع كردند و اين در حالي بود كه وضعيت عمومي بدن از نظر وضع ريوي و كليوي در شرايط

چندان مطلوبي به سر نمي برد. روز شنبه سيزدهم خرداد دفع ادراري به كلي مختل شده بود و كليه ها به درمانها جواب نمي دادند و اين موضوع باعث تشديد مساله ريوي نيز مي گشت و ريه ها نيز پر از مايعي بود كه خروج آن با درمانهاي انجام شده امكانپذير نبود.

ساعت يازده صبح همان روز، نوار قلب تغييراتي را نشان داد و فشار خون كم كم كاهش يافت، در بيمارستان پزشكان، حاج احمد آقا، بعضي از مسئولان مملكتي و نوه امام نزد معظم له بودند و بنا به اظهارات نوه حضرت امام ايشان شايد بيش از 100 بار شهادتين گفته بود. امام نماز ظهر و عصر را خواند و حدود ساعت سه بعدازظهر يك ايست قلبي پيش آمد كه با ماساژ قلبي و تنفس مصنوعي دوباره قلب به كار افتاد و دستگاهي جهت كمك به ايجاد ضربان قلب در جلوي سينه امام كار گذاشته شد. اين وضعيت تا ساعت 30/8 دقيقه بعدازظهر ادامه داشت كه وضع نگران كننده از طريق اخبار شبكه سراسري سيماي جمهوري اسلامي به اطلاع مردم رسيد و موج عاشقان امام به سوي جماران روان گشت. وضعيت عمومي حضرت امام اصلا خوب نبود ولي بعدازظهر گويي مجددا كمي به هوش آمده بود. كهولت سن، بيماري صعب العلاج و وضع نامناسب قلبي دست به دست هم داده بودند تا ملتي را داغدار كنند. كاري از دست پزشكان بر نمي آمد. علي رغم تلاش همه جانبه و درمانهاي متعدد و مختلف، كاري از پيش نمي رفت. انبوه جمعيت هر لحظه در جماران بيشتر و بيشتر مي گشت، اشكها از نگراني جاري بود و

دستها به سوي آسمان بلند. چشم حاج احمد آقا مانند چشم ميليونها انسان ديگر، چشم ميليونها فرزند ديگر امام، اشك آلود بود. دستان امام لرزش داشت و در لحظات آخر با صدايي لرزان فرموده بود: من مي دانم زنده نمي مانم، اگر مرا براي خودم نگهداشته ايد به حال خودم بگذاريد و اگر براي مردم است هر كاري مي خواهيد بكنيد.

در سراسر ايران دستها به دعا برداشته شد، حتي در خارج از مرزها عاشقان امام ضجه كنان بقاي امام را از خداي يگانه استدعا مي كردند، ولي در ساعت 20/10 دقيقه بعدازظهر روز شنبه سيزدهم خرداد ماه سال 1368، دعاي امام بر دعاي ميليونها انسان غلبه يافت و قلب ملت از كار ايستاد. انالله و انا اليه راجعون.

imam-khomeini.com

و روحي شاد و ضميري اميدوار به فضل خدا از خدمت خواهران و برادران مرخص و به سوي جايگاه ابدي سفر مي كنم و به دعاي خير شما احتياج مبرم دارم و از خداي رحمان و رحيم مي خواهم كه عذرم را در كوتاهي خدمت و قصور و تقصير بپذيرد و از ملت اميدوارم كه عذرم را در كوتاهي ها و قصور و تقصيرها بپذيرند و با قدرت و تصميم و اراده به پيش بروند.

شگفت آنكه امام خميني در يكي از غزلياتش كه چند سال قبل از رحلت سروده، چنين نوشته اند:

سالها مي گذرد حادثه ها مي آيد

انتظار فرج از نيمه خرداد كشم

ساعت 20 / 22 بعداز ظهر روز شنبه سيزدهم خرداد ماه سال 1368 لحظه وصال بود. قلبي از كار ايستاد كه ميليونها قلب را به نور خدا و معنويت احيا كرده بود. به وسيله دوربين مخفي اي كه توسط دوستان امام در بيمارستان نصب شده بود روزهاي بيماري و جريان عمل و لحظه لقاي حق ضبط شده است. وقتي كه گوشه هايي از حالات معنوي و آرامش امام در اين ايام از تلويزيون پخش شد غوغايي در دلها بر افكند كه وصف آن جز با بودن در آن فضا ممكن نيست.

لبها دائما به ذكر خدا در حركت بود. در آخرين شب زندگي و در حالي كه چند عمل جراحي سخت و طولاني در سن 87 سالگي تحمل كرده بود و در حاليكه چندين سرم به دستهاي مباركش وصل بود نافله شب مي خواند و قرآن تلاوت مي كرد. در ساعات آخر ، طمانينه و آرامشي ملكوتي داشت و مرتبا شهادت به وحدانيت خدا

و رسالت پيامبر اكرم (ص) را زمزمه مي كرد و با چنين حالتي بود كه روحش به ملكوت اعلي پرواز كرد. وقتي كه خبر رحلت امام منتشر شد ، گويي زلزله اي عظيم رخ داده است ، بغضها تركيد و سرتاسر ايران و همه كانونهايي كه در جهان با نام و پيام امام خميني آشنا بودند يكپارچه گريستند و بر سر و سينه زدند. هيچ قلم و بياني قادر نيست ابعاد حادثه را و امواج احساسات غيرقابل كنترل مردم را در آن روزها توصيف كند.

مردم ايران و مسلمانان انقلابي ، حق داشتند اينچنين ضجه كنند و صحنه هايي پديد آورند كه در تاريخ نمونه اي بدين حجم و عظمت براي آن سراغ نداريم. آنان كسي را از دست داده بودند كه عزت پايمال شده شان را باز گردانده بود ، دست شاهان ستمگر و دستهاي غارتگران آمريكايي و غربي را از سرزمينشان كوتاه كرده بود ، اسلام را احيا كرده بود ، مسلمين را عزت بخشيده بود ، جمهوري اسلامي را بر پا كرده بود ، رو در روي همه قدرتهاي جهنمي و شيطاني دنيا ايستاده بود و ده سال در برابر صدها توطئه براندازي و طرح كودتا و آشوب و فتنه داخلي و خارجي مقاومت كرده بود و 8 سال دفاعي را فرماندهي كرده بود كه در جبهه مقابلش دشمني قرار داشت كه آشكارا از سوي هر دو قدرت بزرگ شرق و غرب حمايت همه جانبه مي شد. مردم ،رهبر محبوب و مرجع ديني خود و منادي اسلام راستين را از دست داده بودند.

شايد كساني كه قادر به درك و هضم اين مفاهيم نيستند

، اگر حالات مردم را در فيلمهاي مراسم توديع و تشييع و خاكسپاري پيكر مطهر امام خميني مشاهده كنند و خبر مرگ دهها تن كه در مقابل سنگيني اين حادثه تاب تحمل نياورده و قلبشان از كار ايستاده بود را بشنوند و پيكرهايي كه يكي پس از ديگري از شدت تاثر بيهوش شده ، بر روي دستها در امواج جمعيت به سوي درمانگاهها روانه مي شدند را در فيلمها و عكسها ببينند ، در تفسير اين واقعيتها درمانده شوند.

اما آنانكه عشق را مي شناسند و تجربه كرده اند ، مشكلي نخواهند داشت. حقيقتا مردم ايران عاشق امام خميني بودند و چه شعار زيبا و گويايي در سالگرد رحلتش انتخاب كرده بودند كه: عشق به خميني عشق به همه خوبيهاست.

روز چهاردهم 1368 ، مجلس خبرگان رهبري تشكيل گرديد و پس از قرائت وصيتنامه امام خميني توسط حضرت آيه الله خامنه اي كه دو ساعت و نيم طول كشيد ، بحث و تبادل نظر براي تعيين جانشيني امام خميني و رهبر انقلاب اسلامي آغاز شد و پس از چندين ساعت سرانجام حضرت آيه الله خامنه اي ( رئيس جمهور وقت ) كه خود از شاگردان امام خميني سلام الله عليه و از چهره هاي درخشان انقلاب اسلامي و از ياوران قيام 15 خرداد بود و در تمام دوران نهضت امام در همه فراز و نشيبها در جمع ديگر ياوران انقلاب جانبازي كرده بود ، به اتفاق آرا براي اين رسالت خطير برگزيده شد. سالها بود كه غربيها و عوامل تحت حمايتشان در داخل كشور كه از شكست دادن امام مايوس شده بودند و عده زمان مرگ امام

را مي دادند.

اما هوشمندي ملت ايران و انتخاب سريع و شايسته خبرگان و حمايت فرزندان و پيروان امام همه اميدهاي ضد انقلاب را بر باد دادند و نه تنها رحلت امام پايان راه او نبود بلكه در واقع عصر امام خميني در پهنه اي وسيعتر از گذشته آغاز شده بود. مگر انديشه و خوبي و معنويت و حقيقت مي ميرد ؟ روز و شب پانزدهم خرداد 67، ميليونها نفر از مردم تهران و سوگواراني كه از شهرها و روستاها آمده بودند ، در محل مصلاي بزرگ تهران اجتماع كردند تا براي آخرين بار با پيكر مطهر مردي كه با قيامش قامت خميده ارزشهاو كرامتها را در عصر سياه ستم استوار كرده و در دنيا نهضتي از خدا خواهي و باز گشت به فطرت انساني آغاز كرده بود ، وداع كنند

هيچ اثري از تشريفات بي روح مرسوم در مراسم رسمي نبود. همه چيز بسيجي و مردمي وعاشقانه بود. پيكر پاك و سبز پوش امام بر بالاي بلندي و در حلقه ميليونها نفر از جمعيت ماتم زده چون نگيني مي درخشيد. هر كس به زبان خويش با امامش زمزمه مي كرد و اشك مي ريخت. سرتاسر اتوبان و راههاي منتهي به مصلي مملو از جميعت سياهپوش بود.

پرچم هاي عزا بر در و ديوار شهر آويخته و آواي قرآن از تمام مساجد و مراكز و ادارات و منازل بگوش مي رسيد. شب كه فرا رسيد هزاران شمع بياد مشعلي كه امام افروخته است ، در بيابان مصلي و تپه هاي اطراف آن روشن شد. خانواده هاي داغدار گرداگرد شمعها نشسته و چشمانشان بر بلنداي نوراني دوخته شده بود.

فرياد

يا حسين بسيجيان كه احساس يتيمي مي كردند و بر سر و سينه مي زدند فضا را عاشورايي كرده بود.

باور اينكه ديگر صداي دلنشين امام خميني را در حسينيه جماران نخواهند شنيد ، طاقتها را برده بود. مردم شب را در كنار پيكر امام به صبح رسانيدند. در نخستين ساعات بامداد شانزده خردادهم ميليونها تن به امامت آيت الله العظمي گلپايگاني (ره) با چشماني اشكبار بر پيكر امام نماز گذاردند.

انبوهي جمعيت و شكوه حماسه حضور مردم در روز ورود امام خميني به كشور در 12 بهمن 1357 و تكرار گسترده تر اين حماسه در مراسم تشييع پيكر امام ، از شگفتيهاي تاريخ است. خبرگزاريهاي رسمي جهاني جمعيت استقبال كننده را در سال 1357 تا 6 ميليون نفر و جمعيت حاضر در مراسم تشييع را تا 9 ميليون نفر تخمين زدند و اين در حالي بود كه طي دوران 11 ساله حكومت امام خميني بواسطه اتحاد كشورها غربي و شرقي در دشمني با انقلاب و تحميل چنگ 8 ساله و صدها توطئه ديگر آنان ، مردم ايران سختيها و مشكلات فراواني را تحمل كرده و عزيزان بي شماري را در اين راه از دست داده بودند و طبعا مي بايست به تدريج خسته و دلسرد شده باشند اما هرگز اينچنين نشد. نسل پرورش يافته در مكتب الهي امام خميني به اين فرموده امام ايمان كامل داشت كه: در جهان حجم تحمل زحمتها و رنجها و فداكاريها و جان نثاريها و محروميتها مناسب حجم بزرگي مقصود و ارزشمندي و علو رتبه آن است.

پس از آنكه مراسم تدفين به علت شدت احساسات عزاداران امكان ادامه نيافت ، طي

اطلاعيه هاي مكرر از راديو اعلام شد كه مردم به خانه هايشان بازگردند ، مراسم به بعد موكول شده و زمان آن بعدا اعلام مي شود. براي مسئولين ترديدي نبود كه هر چه زمان بگذرد صدها هزار تن از علاقه مندان ديگر امام كه از شهرهاي دور راهي تهران شده اند نيز بر جمعيت تشييع كننده افزوده خواهد شد ، ناگزير در بعد از ظهر همان روز مراسم تدفين با همان احساسات و به دشواري انجام شد كه گوشه هايي از اين مراسم بوسيله خبرنگاران به جهان مخابره شد و بدينسان رحلت امام خميني نيز همچون حياتش منشا بيداري و نهضتي دوباره شد و راه و يادش جاودانه گرديد چرا كه او حقيقت بود و حقيقت هميشه زنده است و فناناپذير.

حميد انصاري - برگرفته از كتاب حديث بيداري

غير واقعي را در ذهن مخاطب ناآگاه رسوب مي دهد كه، انقلاب اسلامي محصول درگيرها و زد و خوردهاي خياباني مردم و نظاميان رژيم شاه بوده و لاستيكهاي آتش زده و يا ساختمانهاي اداري مورد هجوم قرار داده نماد تلاشهاي انقلابيون است. لذا يكي از مهمترين كارهايي كه بايد نهادهاي فرهنگي و تاريخي در نظر داشته باشند تبيين و معرفي حقيقت انقلاب اسلامي به عنوان يك حركت فكري و فرهنگي دراز مدت است كه از ساليان دور آغاز گشته است و امر دفعي و تازه خيز نبوده است. اين سند اولين نامه سياسي موجود امام خميني(ره) است كه در سال 1323 شمسي خطاب به عموم علما نوشته شده است. حضرت ايشان در اين نامه خواستار قيام و خيزش علما در مقابل دستگاه حاكم هستند. سالهاي 1320تا 1326 محمدرضا پهلوي تازه به قدرت رسيده است و پايه هاي حكومتش چندان قدرتي ندارد امام خميني(ره) با علم به اين مسئله تلاش مي كند به نوبه خود با تحريض و تحريك علما مبتني بر آيات قرآن شرايط را براي سقوط رژيم پهلوي فراهم كند. ايشان با يادكرد ظلمهايي كه در دوره رضاخان بر اسلام و مردم رواشده است، خطر تكرار اين فجايع را هشدار مي دهد و چاره كار قيام براي خدا در مقابل ظلم عنوان مي كند.

بسم الله الرحمن الرحيم

(بخوانيد و بكار بنديد)

قال الله تعالي: «قل انما اعظكم بواحده ان تقوموا لله مثني و فرادا» خداي تعالي در اين كلام شريف، از سرمنزل تاريك طبيعت تا منتهاي سير انسانيت را بيان كرده و بهترين موعظه هايي است كه خداي عالم از ميان تمام مواعظ انتخاب فرموده و

اين يك كلمه را پيشنهاد بشر فرموده، اين كلمه تنها راه اصلاح در جهان است. قيام براي خداست كه ابراهيم خليل الرحمن را به منزل خلت رسانده و از جلوه هاي گوناگون عالم طبيعت رهانده. خليل آسا در علم اليقين زن- نداي لااحب الافلين زن. قيام لله است كه موسي كليم را با يك عصا به فرعونيان چيره كرد و تمام تخت و تاج آنها را به باد فنا داد و نيز او را به ميقات محبوب رساند و به مقام صعق و صحو كشاند. قيام براي خداست كه خاتم النبيين صلي الله عليه وله را يك تنه بر تمام عادات و عقايد جاهليت غلبه داد و بت ها را از خانه خدا برانداخت و به جاي آن توحيد و تقوا را گذاشت و نيز آن ذات مقدس را به مقام قاب قوسين او ادني رساند.

خودخواهي و ترك قيام براي خدا ما را به اين روزگار سياه رسانده و همه جهانيان را بر ما چيره كرده و كشورهاي اسلامي را زير نفوذ ديگران درآورده. قيام براي منافع شخصي است كه روح وحدت و برادري را در ملت اسلامي خفه كرده. قيام براي نفس است كه بيش از دهها ميليون جمعيت شيعه را به طوري از هم متفرق و جدا كرده كه طعمه مشتي شهوت پرست پشت ميزنشين شدند. قيام براي شخص است كه يك نفر مازندراني بيسواد را بر يك گروه چندين ميليوني چيره مي كند كه حرث و نسل آنها را دستخوش شهوات خود كند. قيام براي نفع شخصي است كه الان هم چند نفر كودك خيابانگرد را در تمام كشور بر اموال و

نفوس و اعراض مسلمانان حكومت داده. قيام براي نفس اماره است كه مدارس علم و دانش را تسليم مشتي كودك ساده كرده و مراكز علم قرآن را مركز فحشا كرده. قيام براي خود است كه موقوفات مدارس و محافل ديني را به رايگان تسليم مشتي هرزه گرد بي شرف كرده و نفس از هيچ كس در نمي آيد.

قيام براي نفس است كه چادر عفت را از سر زن هاي عفيف مسلمان برداشت و الان هم اين امر خلاف دين و قانون در مملكت جاري است و كسي بر عليه آن سخن نمي گويد. قيام براي نفع هاي شخصي است كه روزنامه ها كه كالاي پخش فساد اخلاق است، امروز هم همان نقشه ها را كه از مغز خشك رضاخان بي شرف تراوش كرده تعقيب مي كنند و در ميان توده پخش مي كنند. قيام براي خود است كه مجال به بعضي از اين وكلاي قاچاق داده كه در پارلمان بر عليه دين و روحانيت هر چه مي خواهند بگويند و كسي نفس نكشد.

هان اي روحانيين اسلامي! اي علماي رباني! اي دانشمندان ديندار! اي گويندگان آيين دوست! اي دينداران خداخواه! اي خداخواهان حق پرست! اي حق پرستان شرافتمند! اي شرافتمندان وطنخواه! اي وطنخواهان باناموس! موعظت خداي جهان را بخوانيد و يگانه راه اصلاحي را كه پيشنهاد فرموده بپذيريد و ترك نفع هاي شخصي كرده تا به همه سعادتهاي دو جهان نائل شويد و با زندگاني شرافتمندانه دو عالم دست در آغوش شويد. ((ان لله في ايام دهركم نفحاث الافتعر ضوالها))

امروز روزي است كه نسيم روحاني الهي وزيدن گرفته و براي قيام اصلاحي بهترين روز است، اگر

مجال را از دست بدهيد و قيام براي خدا نكنيد و مراسم ديني را عودت ندهيد، فرداست كه مشتي هرزه گرد شهوتران بر شما چيره شوند و تمام آيين و شرف شما را دستخوش اغراض باطله خود كنند. امروز شماها در پيشگاه خداي عالم چه عذري داريد همه ديديد كتاب هاي يك نفر تبريزي بي سروپا را كه تمام آيين شماها را دستخوش ناسزا كرد و در مركز تشيع به امام صادق و امام غايب روحي له- الفدا آن همه جسارت ها كرد و هيچ كلمه از شماها صادر نشد. امروز چه عذري در محكمه خدا داريد اين چه ضعف و بيچارگي است كه شماها را فرا گرفته اي آقاي محترم كه اين صفحات را جمع آوري نموديد و به نظر علماي بلاد و گويندگان رسانديد، خوب است يك كتابي هم فراهم آوريد كه جمع تفرقه آنان را كند و همه آنان را در مقاصد اسلامي همراه كرده، از همه امضا مي گرفتيد كه اگر در يك گوشه مملكت به دين جسارتي مي شد، همه يك دل و يك جهت از تمام كشور قيام مي كردند.

خوب است دينداري را دست كم از بهائيان ياد بگيريد كه اگر يك نفر آنها در يك ديه زندگي كند، از مراكز حساس آنها با او رابطه دارند و اگر جزئي تعدي به او شود، براي او قيام كنند شماها كه به حق مشروع خود قيام نكرديد، خيره سران بيدين از جاي برخاستند و در گوشه زمزمه بيديني را آغاز كردند، به همين زودي بر شما تفرقه زده ها چنان چيره شوند كه از زمان رضاخان روزگارتان سخت تر شود:

«و من يخرج من بيته مهاجرا الي الله و رسوله ثم يدركه الموت فقد وقع اجره علي الله»

11شهر جمادي الاولي 1363 (15ارديبهشت 1323)

سيد روح الله خميني

منبع: www.irdc.ir

كجاست» خطاب به ملت ايران:

هان اي ايرانيان، ايران اندر بلاست

مملكت داريوش دستخوش نيكولاست 1

مي توان از آن نوشته به عنوان اولين بيانيه سياسي دوران نوجواني روح الله ياد كرد، و دغدغه ذهني او را راجع به مسائل مملكتي فهميد. تمايلات روح الله نسبت به قهرمانان و مبارزان تا حدي است كه در نهضت جنگل، وي با سخنراني و سرودن شعر در وصف ميرزا، اقدام به جمع آوري كمكهاي مردمي براي حمايت از نهضت جنگل نموده و بالاخره مصمم مي شود كه خود شخصاً به نهضت جنگل بپيوندد. و در فرصتي به جنگل سفر مي كند و پايگاه ميرزا را از نزديك مي بيند. 2 تحصيلات روح الله

روح الله با بهره وري از استعداد فوق العاده، رشته هاي مختلف علوم را به سرعت طي كرد. علاوه بر فقه و اصول و فلسفه، عرفان را نيز در عاليترين سطح نزد اساتيد برجسته آن زمان در خمين، اراك و قم طي كرد و در مدت 6 سال جهش فوق العاده اي داشت حتي اسفار را پشت سر گذاشت و از فضلا و شخصيتهاي برجسته حوزه علميه قم به شمار مي آمد. 3 اولين خطابه رسمي روح الله

روح الله ضمن تحصيل در اراك در ايام 19 سالگي در مراسم بزرگداشت « ركن اعظم مشروطه» مجتهد طباطبائي اولين خطابه خود را قرائت كرد و تحسين حاضرين را برانگيخت. اين خطابه در واقع بياني? سياسي بود كه به جهت قدرداني از زحمات و خدمات علمدار مشروطيت از جانب حوزه علميه اراك از زبان يك طلبه جوان قرائت مي شد. 4

از قول روح الله نقل شده « ... پيشنهاد شد منبر بروم، استقبال كردم آن شب كم خوابيدم، نه از ترس مواجه شدن با مردم، بلكه به خود

فكر مي كردم فردا بايد روي منبري بنشينم كه متعلق به رسول الله است. از خدا خواستم مدد كند كه از اولين تا آخرين منبري كه خواهم رفت، هرگز سخني نگويم كه جمله اي از آن را باور نداشته باشم 5 و اين خواستن عهدي بود با خدا بستم، اولين منبرم طولاني شد، اما كسي را خسته نكرد ... و عده اي احسنت گفتند، وقتي به دل مراجعه كردم از احسنت گويي ها خوشم آمده بود، به همين خاطر دعوت دوم و سوم را رد كردم و چهار سال هرگز به هيچ منبري پا نگذاردم.» 6 دوره دوم زندگي روح الله (از 1300ش-1320)

اين دوره از زندگي روح الله با هجرت به قم آغاز شده است، با سياستهاي دين زدايي رضاخان و تا 1320 ادامه دارد، در اين دوره روح الله مشغول تحصيل و تدريس و تأليف كتاب و آشنايي با علماي برجسته مبارزي همچون حاج آقا نورالله اصفهاني و مدرس و برخي ديگر مي باشد. در اين دوره اختناق رضاخاني؛ هدف علما حفظ حوزه قم بود. اهميت آن در آن زمان كمتر از تأسيس حكومت اسلامي در سال 57 نبود. 7 دوره سوم (از 1320-1340)

اين دوره از زندگي امام با چهل سالگي آغاز مي شود و مصادف است با دو حادثه مهم؛ يعني بروز جنگ جهاني دوم و اشغال ايران، خروج رضاخان از ايران و آغاز سلطنت محمدرضا. بنا بر اعتقاد امام اين زمان فرصت مناسبي براي قيام اصلاحي بود. با همه كوششها و اقدامات روح الله قيام مورد نظر صورت نگرفت. امام در اين دوره عالمي است كامل و جامع الشرايط، رهبري است هوشيار با پشتوانه دانش و بينش سياسي با كوله باري از تجربه

دوران 20 ساله رضاخاني، كه شناخت كاملي از اوضاع ايران و جهان دارد، لذا با صدور بيانيه اي در 11 جمادي الثاني 1363ق/1323ش زمان مناسب قيام را يادآوري مي كند: «امروز، روزي است كه نسيم روحاني وزيدن گرفته و براي قيام اصلاحي بهترين روز است، اگر مجال را از دست بدهيد و قيام براي خدا نكنيد و مراسم ديني را عودت ندهيد، فرداست كه مشتي هرزه گرد و شهوتران بر شما چيره و تمام آيين و شرف شما را دستخوش اغراض باطله خود كنند.» 8 دوره چهارم زندگي امام (از 1340-1368)

اين دوره همزمان با دو حادثه ناگوار آغاز مي شود يكي رحلت آيت الله بروجردي (10 فروردين 1340) - كه ضايعه اي براي جهان اسلام و در عين حال رفع موانع براي دشمنان ايران و اسلام بود. ديگري رحلت آيت الله كاشاني قهرمان مبازره با استعمار انگليس كه روزگاري نامش لرزه بر اندام دشمنان ايران و اسلام مي انداخت. همزمان با تسلط امريكا بر امور مملكت، فشار بر رژيم براي اجراي اصلاحات آمريكايي افزايش يافت و در قالب اصلاحات ارضي و لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي با چشم اندازي ظاهراً مردم فريب رخ نمود ولي در باطن از اتحاد شومي خبر مي داد و تسلط آمريكا و اسرائيل و عوامل آنها را بر كليه شئون مملكت فراهم مي كرد. در اين زمان امام در برابر اصلاحات آمريكايي به شدت ايستاد و رژيم شاه به تلافي، در دوم فروردين 1342 كه مصادف بود با شهادت امام جعفر صادق (ع) به مدرسه فيضيه يورش برد. در اين حادثه تعدادي شهيد و مجروح شدند. امام در پيامي به مناسبت چهلم فاجعه فيضيه دست به افشاگري زد :« من مصمم

هستم كه از پاي ننشينم تا دستگاه فاسد را به جاي خود بنشانم.» امام نطق تاريخي خود را در 13 خرداد 1342 در مدرسه فيضيه ايراد كرد و شاه فرمان خاموش كردن فرياد امام را صادر كرد. در شامگاه 14 خرداد امام دستگير و به زندان قصر منتقل شد. صبح 15 خرداد خبر دستگيري امام به تهران و ساير شهرها رسيد و مردم به خيابانها ريخته با شعار « يا مرگ يا خميني» به سوي كاخ شاه به حركت درآمدند و قيام با شدت سركوب شد و به خون نشست. قيام (15 خرداد 1342) علي الظاهر با تبعيد رهبر انقلاب به تركيه و سپس عراق از جوشش و جنبش افتاد. واقعه مرموز شهادت آقا مصطفي فرزند امام در 56 روح تازه اي به جنبش دميد. چاپ مقاله اي توهين آميز به امام و روحانيت در 17 دي ماه 1356 در روزنامه اطلاعات اعتراض شديد جامعه مذهبي را برانگيخت و قيام 19 دي ماه 1356 را به دنبال داشت. مراسم چهلم شهداي 19 دي قم به صورت پيامي در تبريز و اصفهان و يزد و شيراز و شهرهاي ديگر ادامه يافت و به كشتار فاجعه 17 شهريور 57 منجر شد همچنين فرار شاه و ورود امام را به وطن نويد داد. مردم در پي استقبال بي سابقه خود در بهشت زهرا سخنراني تاريخي امام خود را شنيدند و حكم سرنوشت ساز ايشان را در لغو حكومت نظامي در 21 بهمن 57 با جان دل گردن نهادند و در پيشگيري از حملات نيروهاي رژيم با، مناطق حساس را سنگربندي و در مدت 24 ساعت مبارزه بي امان، طرحهاي كودتاچيان را نقش

بر آب و هرگونه فرصت را از آنها سلب كردند. و بالاخره پيروزي قيام 15 خرداد در شب 22 بهمن 57 به گوش رسيد.

از صبحدم 22 بهمن تا 13 خرداد 1368(رحلت امام) حوادث سنگين بيشماري با محدوديت و نقش خصمانه آمريكا و حمايت همه جانبه دول غربي با كمك گروهها و احزاب متعدد چپ و راست در ايران در مقابله با انقلاب اسلامي بروز كرد. اين حوادث آن قدر گسترده بود كه در اين مختصر نمي گنجد، فقط در يك جمله مي توان گفت هر كدام از آن حوادث به تنهايي مي توانست مسير انقلاب را منحرف كند و به شكست بكشاند، اما الطاف الهي و هوشمندي امام و وفاداري و آگاهي ملت ايران، تمام توطئه ها را خنثي كرد به گونه اي كه ملت ايران، در سال 1368 در حالي كه با پيكر مطهر امام خويش پس از 11 سال تحمل سختي ها و مشكلات وداع مي كرد، جمعيت چندين برابر بيشتر از لحظه ورود بود. عشق و پايداري مردم عميق تر و قصدشان بر ادامه راه امام و انقلاب جدي تر و نظام شان علي رغم همه توطئه ها و حوادث پر ثبات تر از هر زمان ديگر بود. روانش شاد و راهش پر رهرو باد 1. در اين خصوص رجوع كنيد به: كوثر (مجموعه سخنراني هاي حضرت امام ... ) مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام ...، چاپ اول: 1371. جلد اول ص 615.

2. سيد علي قادري، خميني روح الله (زندگينامه امام خميني ... ) مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام، چاپ سوم، بهار 1382. جلد اول ص 232- 236.

3. اميررضا ستوده. پا به پاي آفتاب (گفته ها و ناگفته ها از زندگي امام

... ) تهران، نشر پنجره، بهار 1373. جلد 1 ص 30.

4. رجوع كنيد به: قادري، خميني روح الله، ص 260، و نيز سرگذشتهاي ويژه جلد 6، ص 11.

5. شيخ صدوق نيز در آغاز كتاب خود ( من لا يحضر الفقيه) مي نويسد: من مانند ديگر منصفان نكرده ام كه هرچه به ايشان رسد از روايات در تصانيف خود آورند ... و هرودوت مي گويد: دليلي ندارد آنچه را مي گويم و مي نويسم همه را قبول داشته باشم. و اين است فرق دانشمندان الهي و غيرالهي. دانشمندان الهي چيزي را مي گويند و مي نويسد كه خود آن را باور داشته باشند!

6. رجوع كنيد به قادري، خميني روح الله، ص 260 به بعد.

7. رجوع كنيد به سخنان آيت الله پسنديده و آيت الله مظاهري، خبرنامه نخستين همايش حاج آقا نورالله اصفهاني، شماره اول ص16-17؛ شماره دوم ص13-12.

8. رجوع كنيد به: صحيفه نور ( مجموعه 22 جلدي، رهنمودهاي امام خميني)، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام، چاپ سوم بهار 1382. جلد اول ص 4-6.

درآمده، (شرح چهل حديث) يا (اربعين حديث) بنيان گذار جمهوري اسلامي ايران،حضرت امام خميني(ره) است كه تاليف آن در سال 1358ق، به پايان رسيده است. اين كتاب كه ظاهرا امام (ره)، آن را در سي و هشتمين سال ازعمر پربركت خود نگاشته در بردارنده عالي ترين نكات عرفاني ودقيق ترين حقايق اخلاقي است كه حضرت امام، مضامين آن را درمدرسه فيضيه و مدرسه ملاصادق قم، براي شاگردان خود ايرادفرموده بود و سپس تصميم گرفت تا كتابي در همين زمينه تاليف كند. (2) در مقدمه ناشر، در معرفي اين اثر نفيس آمده است: سي و سه حديث از احاديث اين دفتر، مربوط به اخلاقيات و مهلكات ومنجيات، و هفت حديث آخر، در باب اعتقادات و معارف است. روش معظم له در توضيح احاديث، چنين است كه ابتدا حديث را نقل مي كنند; سپس آن را به فارسي ترجمه مي كنند و آن گاه، كلمات اصلي حديث و گاه ،غالب تعبيرات و كلمات آن را شرح و معنا مي كنند ودر معناي حديث، متعرض نكته اي كه در شرح حديث سودمند است، مي شوند و پس از فراغ از شرح تعبيرات و اصطلاحات و تمهيدات لازم، به شرح متن مي پردازند وطي چند (فصل)، شرح حديث را به پايان مي برند. (3) پرداختن به ابعاد اخلاقي عرفاني اين اثر گرانسنگ و بررسي همه جانبه محتواي بلند و مضامين ژرف و عميق اين كتاب (كه بر جان وروح خواننده تاثيرات شگرفي مي گذارد و از پنهان ترين زواياي وجودش پرده برمي دارد و تمويهات نفس و مفاسد و ذمايم اخلاقي راپيش چشمش آشكار مي سازد و...) در حوصله

يك يا چند مقاله نيست;بلكه نيازمند تاليف هاي مستقل و جداگانه اي است تا آن گونه كه شايسته اين كتاب و درخور شان و مقام حضرت امام (ره) است، به بررسي ابعاد و جوانب مختلف آن پرداخته شود. از آنجا كه به يمن بزرگداشت يكصدمين سال تولد آن بزرگ احياگرقرن و به پاس ارج نهادن به يك عمر تلاش علمي و عملي ايشان درراه كسب فضايل و اشاعه آن، و جهاد و مبارزه عليه هرگونه بيدادو ستم، مقالات متعددي در ويژه نامه هاي مجلات و جرايد به بحث وبررسي در اين زمينه ها اختصاص يافته و از جمله، چندين مقاله درباره اربعين حضرت امام(ره) منتشر شده است، نگارنده بدون پرداختن به مباحث مطرح شده در (شرح چهل حديث)، بلكه با الهام از مقدمه موجز و كوتاهي كه حضرت امام(ره) بر كتاب خود نگاشته،به شرح و توضيح دو مبحث از مباحث متعدد مربوط به اربعين واربعين نگاري اقدام نموده است تا بدين وسيله، هم در يادمان آن بزرگمرد تاريخ معاصر ايران، سهمي (هرچند كم و ناچيز) داشته باشد، و هم به علل و انگيزه هايي كه آن حضرت را به نگارش اربعين وادار نمود، با نگاه ژرف تري نگريسته شود. حضرت امام (ره) در توضيح مختصري كه در آغاز اين كتاب آورده،هدف از نگارش آن را چنين تقرير كرده است: اين بنده بي بضاعت ضعيف، مدتي بود با خود حديث مي كردم كه چهل حديث از احاديث اهل بيت عصمت و طهارت را (كه در كتب معتبره اصحاب و علما رضوان الله عليهم ثبت است)، جمع آوري كرده وهر يك را به مناسبت، شرحي كند كه

با حال عامه مناسبتي داشته باشد و از اين جهت، آن را به زبان فارسي نگاشته كه فارسي زبانان نيز از آن بهره برگيرند. شايد، ان شاء الله، مشمول حديث شريف ختمي مرتبت صلي الله عليه وآله شوم كه فرموده است: من حفظ علي امتي اربعين حديثا ينتفعون بها، بعثه الله يوم القيامه فقيها عالما. (4) همان گونه كه ملاحظه مي شود، حضرت امام(ره)، حديث اربعين را ازاحاديث معتبري مي داند كه از پيامبر (ص) وايت شده است. از اين رو، بدون كم ترين بحث و بررسي در اسناد و رجال حديث، به نقل آن مبادرت ورزيده است و چون به مضمون و محتواي آن، باور قطعي داشته، اظهار اميدواري كرده است كه خداوند، ايشان را مشمول اين حديث شريف قرار دهد. از آنجا كه بعضي از دانشمندان، در صحت حديث مذكور، ترديد رواداشته اند و در اعتبار آن به چون و چرا پرداخته اند، در اين مقاله به بررسي فشرده اي در صحت و سقم اين حديث خواهيم پرداخت و پس از آن، به بيان تاريخچه مختصري از اربعين نويسي در نزدشيعه و سني اشاره خواهد شد. مقدمتا بايد به اين نكته توجه نمود كه اگرچه برخي ازانديشمندان، حديث (اربعين) را از احاديث متواتر دانسته اند; (5) اما اكثر دانشمندان مسلمان، بر اين باورند كه اين حديث، ازاحاديث مستفيض و مشهور است كه به اسناد صحيح و طرق مختلف، ازپيامبر (ص) نقل گرديده; هرچند كه به حد تواتر نرسيده باشد. به نظر مي رسد كه اظهار نظر قطعي در اعتبار و حجيت اين حديث،اندكي دشوار بوده، به بحث و بررسي بيشتري نياز داشته باشد

وشايد بر همين اساس باشد كه در ميان علما، گروههاي موافق ومخالفي پيدا كرد و هر دسته اي به سمتي گرايش يافت. اينك به پاره اي از اظهار نظرهاي اين گروهها اشاره مي كنيم. اعتبار و حجيت حديث (اربعين) الف) نظر موافقان 1. شهيد اول در (اربعين) خود مي نويسد: كثرت عنايه العلماء السالفين، والفضلاء المتقدمين، بجمع اربعين حديثا من الاحاديث النبويه، والالفاظ الاماميه، مما اشتهر في النقل الصحيح عنه، بالفاظ مختلفه، بهذا العدد المخصوص. (6) 2. شيخ بهايي در اين باره مي نويسد: ببايد دانست كه اين حديث (حفظ چهل حديث) در ميان علماي مخالف وموالف، مشهور است; چنانچه برخي به تواتر آن حكم كرده اند. (7) 3. ملامحسن فيض كاشاني (8) مي نويسد: هذا الحديث، مشهور مستفيض بين الخاصه والعامه، بل قال بعضهم بتواتره، وقد رواه اصحابنا بطرق كثيره مع اختلاف في اللفظ. (9) 4. علامه مجلسي هم بر اين عقيده است كه حديث اربعين، به طورمستفيض از طريق خاصه و عامه نقل گرديده و حتي به حد تواترمعنوي هم رسيده است. (10) 5. مولف فقيد (الذريعه) نيز در اين زمينه مي فرمايد: قال شيخنا الشهيد سنه 786 في اول اربعينه: ان حديث الاربعين هوالمشهور في النقل الصحيح عنه (ص)، وعقد العلامه المجلسي في اول مجلدات (البحار) بابا لمن حفظ اربعين حديثا، اورد فيه ما وصل اليه من رواياته عن كتب كثيره، لاسانيد متعدده و متون متقاربه،وقال في آخر الباب: هذا المضمون مشهور مستفيض بين الخاصه والعامه، بل قيل: انه متواتر. (11) 6. حضرت امام خميني (ره) در (شرح چهل حديث) خود، گرچه بحث جداگانه اي در اين زمينه ايراد نفرموده; اما به

هنگام بيان هدف خويش در نگارش اربعين، شرحي افاده و مقصود خود را ازنگارش كتاب ذكر كرده كه بيان كننده پذيرش حديث اربعين ومقبوليت آن نزد ايشان است كه پيش از اين بدان اشاره شد. 7. مولف كتاب (شرح الاربعين النبويه) آورده است: اتفقت كلمه المحدثين علي اعتبار احاديث الاربعين والاستناد اليهاو التعويل عليها، اما لاشتهارها او استفاضتها او تواترها. (12) وي پس از نقل عين نظريات شهيد اول، علامه مجلسي و صاحب(الذريعه) چنين مي نويسد: و هكذا نجد الاعلام رفعوا احاديث الاربعين عن مرتبه ال آحادواستغنوا عن البحث في الاسناد. (13) ب) نظر مخالفان درمقابل دسته اول، گروهي عقيده دارند كه حديث مذكور، ضعيف است و در اسناد آن، اشخاص مجهولي قرار دارند (14) كه باعث ضعف آن مي شود. درزير به ذكر چند نظر در اين زمينه مي پردازيم: 1. حافظ شرف الدين نواوي (م 676ق) از علماي اهل سنت كه شرح وي بر (صحيح مسلم) از شروح معروف و معتبر در جهان تسنن است در (اربعين) خود مي نويسد: فقد روينا عن علي بن ابي طالب، وعبدالله بن مسعود، و معاذ بن جبل، وابي الدرداء، وابن عمر، وابن عباس، وانس بن مالك، وابي هريره، وابي سعيد الخدري رضي الله عنهم من طرق كثيرات بروايات متنوعات، ان رسول الله(ص) قال: (من حفظ علي امتي اربعين حديثا من امر دينها بعثه الله يوم القيامه في زمره الفقهاء والعلماء); وفي روايه: (بعثه الله فقيها عالما) ; وفي روايه ابي الدرداء: (وكنت له يوم القيامه شافعا وشهيدا); وفي روايه ابن مسعود: (قيل له: ادخل من اي ابواب الجنه شئت); وفي روايه ابن عمر: (كتب في زمره

العلماء وحشر في زمره الشهداء). واتفق الحفاظ علي انه حديث ضعيف وان كثرت طرقه. وقد صنف العلماء في هذا الباب ما لايحصي من المصنفات. (15) 2. حاجي خليفه در (كشف الظنون) مي نويسد: فقد ورد من طرق كثيره بروايات متنوعه ان رسول الله(ص) قال: (من حفظ علي امتي اربعين حديثا...) واتفقوا علي انه حديث ضعيف وان كثرت طرقه. (16) 3. ملا اسماعيل مازندراني خواجويي (م 1173ق) از علماي امامي قرن دوازدهم، پس از بحث مفصل در اين زمينه، در يكي از دو قولش آن را (ضعيف السند) مي داند (هر چند بر اين باور است كه اين ضعف به گونه اي ديگر قابل جبران است كه در ادامه بحث، بدان اشاره خواهد شد). ج) عقيده سوم گروهي از انديشمندان مسلمان، در جمع ميان دو عقيده مذكور، به نظر سومي گرايش پيدا كردند. اين عده با ذكر پاره اي دلائل، براين باورند كه حتي اگر رجال اين حديث ضعيف باشند، باز به دلائل ديگري مي توان بدان اعتماد كرد، از جمله اينكه: 1. برخلاف عقيده دسته دوم، به هيچ وجه نمي توان تمامي رجال حديث را مجهول و غير معتمد دانست; بلكه در بين اسناد حديث، اشخاص معروف و معتمد نيز كم نيستند. (17) 2. با فرض پذيرش ضعف سند، شهرتي كه اين حديث بين عامه و خاصه از قديم و جديد داشته است، باعث جبران اين ضعف مي شود و به تعبير ملااسماعيل خواجويي: (فضعفه منجبر بالشهره) (18) 3. چگونه مي توان پذيرفت كه حديثي از بسياري از راويان صاحب نام و صحابيان معروفي همچون علي (ع) و ديگران نقل شده باشدچنانچه نواوي به صراحت

بيان كرده و مضمون آن در طول تاريخ هزار و چهارصد ساله اسلام، مورد عمل دانشمندان باشد; ولي بااين همه، هيچ اعتمادي بدان نبوده، تمامي اسناد آن ضعيف باشد؟ 4. همين كه مضمون اين روايت، مورد پذيرش و عمل علما بوده و بر،طبق آن، كتابهاي فراوان (اربعين حديث) نوشته اند، خود بهترين نشانه و قرينه است كه حديث مذكور، به نوعي از اعتبار و مقبوليت برخوردار است و همين اندازه اعتبار، در مقام استدلال كافي است; (19) زيرا چه دليلي بالاتر از اينكه مثلا نواوي كه خود قائل به ضعف سند حديث است، اربعيني گردآوري مي كند و مولف (كشف الظنون) نيز از دهها كتاب اربعين نام مي برد؟ و پيش از اين دودانشمند، ابن عساكر دمشقي شافعي، علاوه بر نگارش (اربعين حديث)، حدود بيست نفر از دانشمندان اهل سنت را نام مي برد كه قبل از او به نگارش اربعين اقدام كرده بودند؟ (20) و قبل از آنان هم احمد بن حنبل از شافعي نقل كرده است كه مي گفت: ان المراد، حفظ اربعين حديثا في مناقب اميرالمؤمنين. (21) اين نشان مي دهد كه آنها علاوه بر پذيرش حديث اربعين، مصداق آن را هم مشخص ساخته بودند. 5. نكته ديگر اينكه بررسي رجال حديث، تنها يكي از راههاي شناخت حديث صحيح از ضعيف است. راهي كه از اين هم مهمتر است، بررسي متن حديث و به اصطلاح، به كاربردن فقه الحديث يا همان درايه الحديث است. با تكيه بر قواعد و معيارهاي اين علم، چنين نتيجه مي شود كه مضمون و معناي حديث اربعين، به هيچ وجه به گونه اي نيست كه عقلا مردود

و غير محتمل باشد و يا نقلا بتوان آن را نفي كرد; بلكه برعكس، با دقت و تدبر در آن، به خوبي مي توان به صحت محتوا و مضمون آن پي برد. 6. چنانچه در كتابهاي علم الحديث به صراحت بيان شده، نه هرحديث صحيحي واجب العمل است و نه هر حديث ضعيفي متروك العمل. بسياري از احاديث ضعيف را مي توان با اعمال قواعد علم درايه وهمراه با قرائن و شواهد ديگري پذيرفت و به مضمون و محتواي آن عمل كرد; ولي در عين حال، ادعاي تواتر حديث اربعين هم، ادعاي بس بزرگي است كه به راحتي نمي توان زير بار پذيرش آن رفت; (22) زيرا اگر واقعا به حد تواتر رسيده بود، اولا نيازي به بحث ازسند و اعمال ضوابط علم رجال نداشت; ثانيا علي رغم كثرت طرقش نسبت ضعيف دادن به آن، موجه و مقبول نبود. حال آنكه مي دانيم برخي آن را ضعيف دانسته اند و گروهي بررسي اسنادش را لازم شمرده اند. (23) مگر اينكه بگوييم مراد از تواتر، تواتر لفظي نيست; بلكه تواتر معنوي است يعني مضمون آن، به نوعي از شهرت واشتهار معروف است كه باعث مقبوليت آن مي شود (چنانكه پيش ازاين اشاره كرديم). در خاتمه اين بحث، سخن ملااسماعيل خواجويي را در جمع بندي اين حديث مي آوريم كه مي گويد: و جمله ما وقفت من جانبنا ثلاث طرق: الاولي: ذكرها شيخنا الشهيد في اربعينه (ص 19) وابتداء السندفاضلون الي السيد فضل الله الراوندي، و باقي سنده الي الرضا(ع) مجهول، و جملته خمسه رجال: منهم من لايعرف، ومنهم من لاينص الاصحاب فيه بمدح ولاقدح. والثانيه: رواها

الشهيد ايضا مقرونه باسناده المشهور الي الصدوق، وكلهم ثقاه، وابن بابويه ارسله الي الصادق(ع)(الخصال، ص 543). الثالثه: ذكرها الشيخ الجليل ابوسعيد محمد بن احمدبن الحسين النيسابوري في اربعينه، وفي سنده ايضا مجاهيل. واما ماذكره الشيخ بهاء الدين في الاربعين (ص 7) فبين ضعيف ومجهول... وبالجمله اعتمادنا في هذا الباب علي حديث: (من سمع شيئا من الثواب...) (الكافي، ج 2، ص 87); فانه صحيح السند كما بينا في تعليقاتنا علي الاربعين للشيخ بهاء الدين. (24) راويان حديث اربعين پيش از اين، به اجمال گفته شد كه به اعتقاد برخي ازانديشمندان مسلمان، به دليل وجود تعدادي از راويان مجهول ياضعيف در سلسله سند حديث اربعين، حديث مزبور از اعتبار و حجيت ساقط است. در اين بخش، بي آنكه درصدد پرداختن به علم رجال و اثبات يا عدم اثبات ادعاي فوق باشيم، تنها بر اين حقيقت پاي مي فشريم كه نفي كلي و مطلق حديث اربعين، نمي تواند بر پايه استدلالهاي قوي باشد، و گرچه نگارنده نيز بر اين باور است كه ممكن است پاره اي راويان اين حديث، اشخاص مجهول يا ضعيف باشند;اما راويان قوي و افراد موثق هم در بين آنها يافت مي شوند كه با تكيه برآنان، مي توان و بلكه بايد مضمون حديث فوق را پذيرفت. براي اثبات اين مدعا، بعضي از راويان حديث اربعين را به نقل از شيخ محمدتقي شوشتري كه خود از علماي علم رجال است نام مي بريم: 1. معاذ بن جبل، عبدالله بن عباس و انس بن مالك از پيامبر (ص)، 2. محمد بن مسلم، حنان بن سدير، اسماعيل بن فضل و اسماعيل بن مسلم، از امام صادق (ع);

3. عامر بن سليمان طايي، احمد بن عبدالله شيباني و داوود بن سليمان (ملقب به فراء يا غازي)،از امام رضا (ع). (25) گرچه ممكن است اهل سنت، طريق دوم و سوم را نپذيرند; اما همه آنان كه حديث اربعين را نقل كرده اند، طريق اول را پذيرفته اند; (26) مضاف بر اينكه از افراد ديگري نظير ابودرداء، ابووائل و ديگران نيز نام مي برند. (27) چنانچه نواوي كه از مدعيان ضعف سند حديث اربعين است مي نويسد: فقد روينا عن علي بن ابي طالب و عبدالله بن مسعود و معاذ بن جبل و ابي الدرداء و ابن عمر و ابن عباس و انس بن مالك و ابي هريره وابي سعيد الخدري رضي الله عنهم من طرق كثيرات بروايات متنوعات ان رسول الله قال: من حفظ علي امتي اربعين حديثا... (28) آغاز نگارش اربعين چنانچه اشاره شد، اهتمام و توجه مسلمانان به جمع چهل حديث،باعث نگارش اربعين هاي متعددي شده است كه با عنوان(اربعونيات) يا (اربعينيات) از آنها ياد مي شود. گرچه تعيين تاريخ دقيق شروع تدوين اربعين ها كار چندان آساني نيست; اما حافظ شرف الدين نواوي (م 676ق) و به تبع او، حاجي خليفه مي نويسند كه عبدالله بن مبارك (م 181ق)، از اولين كساني بوده كه اقدام به نگارش اربعين نموده است. (29) بنابراين، مي توان گفت: از اواخر قرن دوم هجري، اربعين نگاري آغاز مي شود و اين خود، پاسخ ديگري است به كساني كه مدعي اندحديث اربعين، ضعيف و در نتيجه، بي اعتبار است. چگونه مي توان پذيرفت كه اربعين هايي براساس يك حديث ضعيف، درهمان قرون اوليه پديد آيد؟ و

تازه برخي از اين اربعين ها (نظير(اربعين) حافظ نواوي)،به تصريح حاجي خليفه در (كشف الظنون)،به وسيله هيجده تن از دانشمندان بزرگ اهل سنت 2 شرح گردد؟! (30) وجالب تر اينكه نگارندگان اين كتب، سعي بليغ داشته اند كه درگزينش عنواني براي كتاب خود، حتما يك يا چند بار نام اربعين را بياورند كه اين خود، بيان كننده توجه آنان به حديث اربعين و اعتباري است كه براي آن قائل بوده اند. مثلا بسياري ترجيح داده اند كه با به كار بردن يك بار واژه اربعين براي كتاب خود، عنوان (الاربعون حديثا) را انتخاب كنند; اما برخي ديگر، دوبار واژه اربعين را به كار برده اند، مانند: (الاربعين عن الاربعين في فضائل امير المؤمنين) كه تاليف حافظ ابوسعيد محمد بن احمد بن حسين نيشابوري، جد ابوالفتوح رازي است و يا (الاربعين عن الاربعين)، تاليف يوسف بن حاتم شامي. گروهي ديگر نيز چنين عنواني را برگزيدند: (الاربعين عن الاربعين من الاربعين) كه تاليف منتجب الدين علي بن عبيدالله بن حسن بن حسين بن بابويه است (البته نام كامل كتاب وي چنين است: الاربعين حديثا عن اربعين شيخا من اربعين صحابيا). (31) گفتني است كه او در خاتمه كتاب خود مي گويد: كه اربعين ديگري تاليف خواهد كرد با اين عنوان: (الاربعين عن الاربعين من الاربعين مع الاربعين في فضائل اميرالمؤمنين) (كه چهار بار كلمه اربعين در آن تكرار شده است. البته مشخص نيست كه موفق به اين كار شده است يا نه). (32) و حافظ ابن عساكر (م 571ق)، اربعين خود را اين گونه نامگذاري كرده است: (الاربعين البلدانيه عن اربعين من اربعين لاربعين في اربعين)، و

در توضيح عنوان فوق مي نويسد: فقد جمعت فيه (في الاربعين البلدانيه) اربعين حديثا، عن اربعين شيخا، من اربعين بلده، لاربعين صحابيا، في اربعين موضوعا. (33) برخي از اربعين نويسان پس از عبدالله بن مبارك، جماعت بسياري از علما، اقدام به نگارش اربعين نموده اند، (34) نظير محمد بن اسلم طوسي و حسن بن سفيان نسايي; (35) اما اوج اين اقدام را بايد از قرن چهارم هجري به بعددانست. از كساني كه از اين تاريخ به بعد به تاليف اربعين دست زده اند،در ميان اهل سنت،مي توان به علماي زير اشاره كرد: احمد بن حرب نيشابوري (م 234ق)، حافظ حسن بن سفيان نسوي (م 303)، حافظ ابو بكر كلابادي (م 380ق)، حافظ عمر بن احمد بن مهدي بغدادي دارقطني (م 385ق)، حافظ ابوبكر جوزقي (م 388ق)، حاكم نيشابوري (م 405ق)، ابو سعيد ماليني (412ق)، ابوعبدالرحمان سلمي (412ق)، حافظ ابونعيم اصفهاني (م 430ق)، اسماعيل بن عبدالرحمان صابوني نيشابوري (م 449ق)، حافظ ابوبكر بيهقي (م 458ق)، حافظ ابوبكر محمد بن ابراهيم اصفهاني (م 466ق)، حافظ عبدالرحمان بن احمد نيشابوري (م 476ق)، حافظ ابوعبدالله ثقفي (م 489ق)، نصر بن ابراهيم مقدسي (م 490ق)، امام ابوحامد محمد غزالي (م 505ق)، حافظ ابن عساكر (م 571ق)، بدرالدين ابومعمر اسماعيل تبريزي (م 601ق)، امام فخرالدين رازي (م 606ه)، شمس الدين محمد بن احمد، معروف به بطال يمني (م 630ق)، محي الدين محمدبن عبدالله، معروف به ابن زهره حلبي (م 639ق)، حافظ يحيي بن شرف الدين نووي يا نواوي (م 676ق)، (36) ابراهيم بن حسن مالكي (م 744ق)، محب الدين احمد بن عبدالله طبري (م 794ه)، حافظ شمس الدين ابن جزري (م

833ه)، حافظ ابن حجر عسقلاني (م 852ق)، حافظ جلال الدين سيوطي (م 911ق)، ابن كمال پاشا (م 940ق). (37) انديشمندان بزرگوار شيعه نيز در اين زمينه آثار جاويداني ازخود به يادگار گذاشته اند كه اينك به معرفي اجمالي برخي ازآنان بسنده مي كنيم: 1. الاربعون حديثا، ضياء الدين فضل الله بن علي بن هبه الله حسني راوندي (م 547يا 548ق). 2. الاربعين، شيخ منتجب الدين رازي(م 585ق)، در فضائل امام علي(ع). وي در آغاز كتابش مي نويسد: اوردت فيه اربعين حديثا، عن اربعين شيخا، عن اربعين صحابيا، عن اربعين كتابا كلها في فضائل اميرالمؤمنين (ع) ومناقبه. 3. الاربعين رشيد الدين محمد بن علي بن شهرآشوب ساروي مازندراني(م 588ق). اين اربعين، حاوي چهل حديث در مناقب حضرت فاطمه (س)است. 4. الاربعين، شيخ جمال الدين ابوعبدالله مقداد بن عبدالله بن محمد، معروف به فاضل مقداد (م 826ق)، از شاگردان شهيد اول. 5. الاربعون حديثا في الفضائل، شيخ زين الدين بن علي بن احمدشامي (966ق)، مشتمل بر چهل حديث در فضائل اميرمومنان و ديگرامامان شيعه. 6. الاربعون حديثا، شيخ عزالدين حسين بن عبدالصمد (م 984ق)، پدرشيخ بهايي (م 1030ق)، همراه با شرح و توضيح محققانه احاديث. براين كتاب، حاشيه ها و شرحهايي نگاشته شده است. ظاهرا او اين كتاب را پيوسته در سفر و حضر به همراه داشت و از روي آن، براي دانشجويان تدريس كرده، آنها را به حفظ آن وادار مي كرد. 7. اربعين، نوشته ملاعبدالله بن محمد بن سعيد شوشتري خراساني (ق 977 ق) كه مشتمل بر چهل حديث در فضائل امير مومنان (ع) و ديگرامامان شيعه است. 8. اربعين، تاليف محمد بن شيخ عزالدين

حسين عاملي، معروف به شيخ بهايي (م 1030 ق) همراه با شرح و توضيح محققانه احاديث كه بر آن، حاشيه ها و شرحهايي نگاشته شده است. ظاهرا او اين كتاب را پيوسته در سفر و حضر به همراه داشت و از روي آن، براي دانشجويان تدريس كرده، آنهارا به حفظ آن وادار مي كرد. 9. الاربعين، ملامحمدتقي مجلسي، معروف به مجلسي اول (م 1070)، پدرعلامه محمدباقرمجلسي. 10 الاربعين، اثر ملا محسن فيض كاشاني (م 1091ق). اين كتاب، حاوي چهل حديث در فضائل اميرمومنان، علي (ع) است. 11 اربعين حديث، تاليف ملامحمد طاهر بن محمد حسين شيرازي(م 1098ق)، شيخ الاسلام و امام جمعه قم و از مشايخ علامه مجلسي وشيخ حر عاملي. وي در اين كتاب، چهل دليل بر اثبات امامت، بويژه امامت علي (ع) آورده است. 12. اربعين حديث، قاضي محمدسعيد بن محمد مفيد قمي (م 1100ق). كتابي است در معارف و اصول دين، همراه با شرح محققانه احاديث كه ظاهرا آن را در سي سالگي تاليف نموده است. 13. الاربعون حديثا، علامه محمد باقر مجلسي (م 1110 يا 1111ق) دراصول دين، فروع دين، خطب و مواعظ با شرح و بياني كافي به عربي. وي همچنين اربعين ديگري در امامت به فارسي دارد كه هر دوكتاب، بارها به چاپ رسيده است. 14 الاربعين، اثر شيخ ابوالحسن سليمان بن شيخ عبدالله ماحوزي(م 1121ق). وي از شاگردان علامه مجلسي بوده و كتابش در اثبات امامت از طريق عامه است. 15 اربعين حديث، علامه ملااسماعيل بن محمدحسين مازندراني خواجويي (م 1173ق). توضيحات عالمانه اي در باره چهل حديث است. كتاب وي در كنار (اربعين)هاي شيخ بهايي و علامه

مجلسي، ازاربعين هاي معروف و معتبر نزد علماي شيعه است. (38) آنچه به اجمال اشاره شد، تنها بخشي از صدها اربعيني است كه درجهان تشيع نگاشته شده است و برخي از آنها با نهايت تاسف، براثر تطاول ايام و گذشت زمان، به تدريج از ميان رفته و بسياري ديگر، همچنان به صورت نسخه هاي خطي در گوشه كتابخانه ها به دست فراموشي سپرده شده است. اميد آنكه موسسه يا نهادي ويژه تشكيل شود و تمام نسخه هاي خطي اربعينيات را يكجا گردآوري كند و به كار تصحيح و انتشار آنهااقدام نمايد. نگارنده، براين باور است كه موسسات بزرگ اسلامي در حوزه مقدس قم، موسسه دارالحديث و بنياد پژوهش هاي اسلامي آستان قدس رضوي،بهترين، مناسب ترين و شايسته ترين نهادهايي هستند كه مي توانند انجام چنين كاري را برعهده بگيرند كه در اين صورت،نبايد ترديد داشت با فضاي مناسبي كه براي پژوهش هاي قرآني حديثي در جامعه ما پديد آمده است، يكي از آرزوهاي رهبر فقيدانقلاب اسلامي ايران، حضرت امام خميني(ره) به واقعيت پيوسته است. بدان اميد كه اين خواست و آرزو روزي جامه عمل به خودبپوشد. ان شاء الله! پي نوشت ها: 1. خصال، الصدوق،319-302; الوافي، ج 1، ص 136; بحارالانوار، ج 2،ص 153-158; عوالي اللئالي، ج 1، ص 95; كنزالعمال، ج 10، ص 224-225; كشف الظنون، ج 2، ص 10391036; موسوعه اطراف الحديث النبوي، ج 8،ص 236-238. 2. شرح چهل حديث، مقدمه ناشر. 3. همان. 4. همان، ص 1. 5. ر.ك: ترجمه و شرح (اربعين) شيخ بهايي، ص 41; الاربعين، محمدباقر مجلسي، ص 10; دائره المعارف تشيع، ج 2، ص 52. 6. الاربعون حديثا،

شهيد اول، ص 17. 7. ترجمه و شرح (اربعين) شيخ بهايي، ص 41، الاربعون حديثا، علامه شوشتري، ص 3. 8. وي اربعيني تاليف كرده است به نام (الاربعون حديثا)، درمناقب اميرمومنان، علي(ع); ر.ك: الذريعه، ج 1، ص 424. 9. الوافي، ج 1، ص 136. 10. الاربعين، مجلسي، ص 10; بحارالانوار، ج 2، ص 156. در كتاب اخيرآمده است: (هذا المضمون مشهور مستفيض بين الخاصه والعامه، بل قيل: انه متواتر) (بحارالانوار، ج 2، ص 156). معلوم نيست كه مرحوم فيض، عبارت خويش را از علامه مجلسي گرفته و يا برعكس; اما چون وفات فيض، سال 1091ق، و وفات علامه مجلسي 1111 يا 1110ق،است، شايد بتوان حدس زد كه علامه مجلسي، مطالب مذكور را از فيض گرفته باشد; اما به نظر مي رسد كه بهتر آن است كه بگوييم چون هر دو از شاگردان شيخ بهايي اند، از او اخذ كرده اند. و الله اعلم. 11. الذريعه، ج 1، ص 409. 12. شرح الاربعين النبويه، ص 476. 13. همان جا. 14. بيهقي گويد: (اسانيده كلها ضعيفه). از ابن عساكر نقل شده است كه: (اسانيده كلها فيها مقال، ليس فيها للتصحيح مجال). عبدالقاهر الرهادي گفته است: (طرقه كلها ضعاف، اذ لايخلو طريق منها ان يكون فيها مجهول لايعرف، او معروف مضعف) . (الاربعون حديثا، خواجويي، ص 6) 15. الاربعين النوويه، ص 3-4. 16. كشف الظنون، ج 1، ص 52. 17. شرح الاربعين النبويه، ص 481-487; الاربعون حديثا، خواجويي،ص 8. 18. الاربعون حديثا، خواجويي، ص 6. 19. شرح الاربعين النبويه، ص 487. 20. الاربعين البلدانيه، ص 33. 21. الذريعه، ج 1، ص 410; الاربعون حديثا، شوشتري، ص 7. 22.

الاربعون حديثا، خواجويي، ص 6. 23. شرح الاربعين النبويه، ص 480. 24. الاربعون حديثا، خواجويي، ص 98. 25.الاربعون حديثا، شوشتري،ص 3. 26. ر.ك: موسوعه اطرف الحديث النبوي، ج 8، ص 237-238. 27. الاربعين البلدانيه، ص 4040; كنزل العمال، ج 10، ص 224-225; عوالي اللئالي، ج 1، ص 95. 28. الاربعين النوويه، ص 3-4. 29. الاربعين النوويه، ص 4; كشف الظنون، ج 2، ص 1036. 30. كشف الظنون، ج 1، ص 59 -60. 31. الاربعون حديثا، شيخ منتخب الدين، ص 7; الاربعون حديثاشوشتري، ص 3-4. 32. الاربعون حديثا، شيخ منتخب الدين، ص 73; الذريعه، ج 1، ص 433. 33. الاربعين البلدانيه، ص 83. 34. و به تعبير نواوي: خلائق لايحصون من المتقدمين والمتاخرين. (الاربعين النوويه، ص 5) 35. الاربعين النوويه، ص 5. 36. بنا به تصريح حاجي خليفه، هيجده تن از دانشمندان اهل سنت،اربعين نووي را شرح كردند. (كشف الظنون، ج 1، ص 59 -60): 37. كشف الظنون، ج 1، ص 52 61; نيز ر.ك: الاربعين البلدانيه،ص 3833; الاربعين النوويه، ص 54. گرچه به طور حتم، تعداداربعين هاي مكتوب و دانشمنداني كه به نگارش آن اقدام كرده اند، بيش از آن است كه مولف (كشف الظنون) ياد كرده است; ولي با اين همه، تعداد59 اربعين از علماي اهل سنت در (كشف الظنون) و26 اربعين ديگر در ذيل آن گردآوري شد و مرحوم شيخ آقا بزرگ هم حدود نور اربعين از دانشمندان شيعه را در(الذريعه) برشمرده است. (الاربعون حديثا، شهيد اول، ص 104) 38. الذريعه، ج 1، ص 409 و 435. منابع مقاله:

فصلنامه علوم حديث، شماره 14، عاشوري، نادعلي؛

1. موضوع حفظ و شرح «چهل حديث »، از روزگاران گذشته مورد اهتمام عالمان ديني بوده است. ريشه اين مساله در روايتهايي است كه با مضمون واحد و به طرق مختلف، در كتابهاي روايي اهل سنت و شيعه از پيامبر گرامي اسلام(ص) نقل شده است. برحسب روايتي كه شيخ صدوق از طريق امام موسي كاظم(ع) از پيامبر(ص) نقل مي كند، «هركس چهل حديث درباره امور ديني مورد احتياج امت من حفظ كرده، به آنها برساند، خداوند در روز قيامت وي را فقيهي عالم محشور مي گرداند.» (1) عالمان بزرگي مانند شهيد ثاني، به توصيه اين روايت، به جمع و تنظيم احاديث پرداخته اند و آنها را با نام «اربعين » منتشر ساخته اند. در اين ميان، برخي از آنها مانند شيخ بهايي، علاوه بر جمع چهل حديث، به شرح آنها هم پرداخته اند. (2) امام خميني هم با توجه به مضمون روايت فوق و با تاسي به اسلاف صالح خود، به گزينش چهل حديث مربوط به امور ديني مردم و شرح آنها پرداخته است. از راه تامل در احاديث انتخابي هريك از اين بزرگان مي توان دريافت كه از ديدگاه آنها چه اموري داراي اولويت ديني است. با نگاهي اجمالي مي توان دريافت كه بيشتر احاديث برگزيده امام خميني درباره مسائل اخلاقي است; كه اين امر نشانگر اولويت و اهميت اين مسائل از ديدگاه امام، در عرصه دينداري است. به بيان ديگر، از نظر ايشان، آنچه مورد نياز ديني مردم است، اخلاق مي باشد. بيش از سي حديث از احاديث برگزيده امام، به صورت مستقيم و باقي احاديث هم به طور غيرمستقيم به مسائل اخلاقي

مربوط مي شود. (3) در برخي از «اربعين »هاي عالمان بزرگ، احاديث فقهي جايگاه خاصي دارد و در برخي ديگر، احاديث فلسفي و كلامي. ولي كتاب شرح چهل حديث امام خميني يك كتاب اخلاق است. 2. اشاره شد كه چهل حديث امام خميني يك كتاب اخلاق است; اما بايد توجه كرد كه كاركرد يك كتاب اخلاق در نظر ايشان با كاركردي كه معمولا براي اين گونه كتابها در نظر مي گيرند متفاوت است. آنچه معمولا از يك كتاب اخلاق انتظار مي رود، عبارت است از ارائه راه رستگاري و كنكاش در شناسايي ريشه هاي انحراف اخلاقي; و خلاصه اين كه يك نسخه علاج براي آدمي باشد. هرچند با كمال تاسف، امروزه اين كاركرد طبيعي و حداقلي اخلاق هم ناديده گرفته شده است و كتابهاي اخلاق از اين كه نسخه علاج باشند، ناتوانند: اين كتب مذكوره (اخلاق ناصري، احياء علوم الدين و...) نسخه هستند نه دوا، بلكه اگر جرات بود مي گفتم نسخه بودن بعضي از آنها نيز مشكوك است. (4) اگر امام با ترديد درباره نسخه نبودن برخي از كتابهاي اخلاق سخن مي گويد، امروزه ما با قطع و يقين مي توانيم درباره بسياري از آنچه به نام اخلاق، ترجمه يا تاليف مي شود، بگوييم كه آنها نسخه بيماريهاي اخلاقي بشر نيستند و به جاي پرداختن به مسائل اصلي اخلاق، به بيان تاريخ اخلاق و يا مسائل ديگر پرداخته اند. اما جالب توجه است كه نقش كتاب اخلاق بايد بيش از ارائه نسخه علاج باشد. از ديدگاه امام خميني، اكتفا به ارائه نسخه كارساز نيست. ريشه هاي اخلاق را فهماندن و راه علاج نشان دادن،

يك نفر را به مقصد نزديك نكند و يك قلب ظلماني را نور ندهد و يك خلق فاسد را اصلاح ننمايد. (5) پس كاركرد كتاب اخلاق چيست؟ پاسخي كه امام مي دهد اين است: كتاب اخلاق آن است كه به مطالعه آن، نفس قاسي نرم، و غيرمهذب مهدب و ظلماني نوراني شود، و آن، به آن است كه عالم در ضمن راهنمايي، راهبر و در ضمن ارائه علاج، معالج باشد و كتاب، خود، دواي درد باشد نه نسخه دوانما. (6) امام خميني شرح چهل حديث را به عنوان كتاب اخلاقي نگاشته است كه علاوه بر راهنمايي خواننده، خود نيز جزئي از فرآيند علاج بيماريهاي اخلاقي باشد. اما پرسشي كه مطرح مي شود اين است كه چگونه يك كتاب مي تواند بيش از اطلاع رساني، ايفاي نقش بكند. 3. امام خميني معتقد است كه حلقه وصل نظرپردازي اخلاقي به عمل اخلاقي، موعظه است و نقش بسيار مهمي براي آن قائل است. وعظ نقش بديل ناپذيري در انگيزش اخلاقي دارد و در واقع، علاج بودن يك كتاب اخلاق مرهون واعظ بودن آن است: كتاب اخلاق، موعظه كتبيه بايد باشد و خود معالجه كند دردها و عيبها را، نه آن كه راه علاج نشان دهد. (7) بر اين اساس است كه مي بينيم زبان كتاب، زبان موعظه است. زيرا تا از راه وعظ، مطالب عقلي اخلاق به عمق ضمير و جان آدمي سرايت نكند، فايده مطلوب از اخلاق حاصل نمي شود. مؤلف كتاب هرجا از بحث و بررسي علمي و فلسفي، فراغتي مي يابد زبان وعظ مي گشايد و آن يافته هاي عقلي را به تجربه هاي قلبي

تبديل مي كند. البته آشكار است كه موعظه صرفا يك شيوه بياني نيست كه هركس بتواند با آموختن مهارتهاي لازم آن را به كار گيرد، بلكه موعظه يك فرآيند است و مبادي ويژه اي دارد. بحث از اين مبادي مجال ويژه اي مي طلبد; اما بي ترديد، يكي از آنها عمل خود گوينده به مقتضاي گفتارش است. در جهان امروز نوشته هاي فراواني درباره اخلاق منتشر مي شود و هزاران سخنراني اخلاقي از طريق رسانه هاي صوتي و تصويري در اختيار مردم است; اما با كمال تاسف، شاهد انحطاط اخلاقي تعداد قابل توجهي از مردم هستيم. شايد يكي از علل اين مساله فراموش كردن موعظه است و البته وجود موعظه منوط به وجود عالمان پرهيزكار و پيشروي است كه ضمن ارائه طريق، دست سالكان تازه كار را گرفته، به مقصد رسانند. و آنچه امروز كم است وجود چنين كساني است، نه آنها كه بتوانند در عرصه اخلاق باريك انديشي كنند و يا سخن سرايي كنند; هرچند آنها هم در جاي خود مفيد فايده اند. (8) 4. مطالب كتاب شرح چهل حديث، ابتدا به صورت درس در محفل طلاب حوزه علميه قم مطرح شد و سپس به وسيله خود امام به صورت كتاب درآمد. قصد من در ابتدا آن بود كه مطالب كتاب را در يك مقاله تلخيص كنم; ولي به دلايلي از اين كار منصرف شدم. زيرا اولا كتاب از حشو و زوايد خالي است و چندان مجالي براي تلخيص باقي نمي گذاد; ثانيا مطالب كتاب بسيار متنوع است و تلخيص آن، به ناچار، تنوع مطلوب آن را از بين مي برد; و ثالثا زبان

كتاب موعظه اي است و تلخيص آن، ساختار زباني كتاب را دچار آسيب مي كند. بر اين اساس، تنها به چند مطلب مهم آن اشاره اي كرده، تامل و تدبر در كتاب را به خوانندگان فهيم آن وامي گذاريم. مطالعه اجمالي كتاب نشان مي دهد كه طرحي در پس زمينه فكري گزينش و تدوين احاديث آن وجود داشته، كه احتمالا چنين است: اخلاق سير و سلوك آدمي است به سوي خداوند. از اين روي، احاديثي در معرفي انسان و ويژگيهاي فطري او و نيز در شناساندن اوصاف الهي آمده است، تا مبدا و مقصد سلوك اخلاقي معلوم گردد. اما بيشتر احاديث مربوط به كيفيت سلوك اخلاقي و نيز شناسايي موانع حركت از خود به خداوند است. رواياتي در مورد تفكر، اخلاص، شكر، عبادت، يقين، توبه، صبر، توكل و ذكر خداوند آورده شده است تا عناصر و مراحل سير و سلوك را معرفي كند و در برابر، رواياتي نيز در خصوص ريا، عجب، كبر، حسادت، حب دنيا، نفاق، هواي نفس، غيبت، عصبيت، شك و وسواس براي شناساندن موانعي كه فراروي سالك است، آورده شده است. 5. انسان و سرشت او. نكته اصلي در انسان شناسي امام خميني مساله فطرت است. توجه فراوان ايشان به موضوع فطرت، نشانگر تاثير فكري استاد بزرگوارشان مرحوم شاه آبادي است. (9) انسان از منظر امام خميني موجودي بي هويت نيست; اگرچه عناصر هويت او همگي به صورت استعداد است. بدان كه نفوس انسانيه در بدو ظهور و تعلق آن به ابدان و هبوط آن به عالم ملك در جميع علوم و معارف و ملكات حسنه و سيئه، بلكه در جميع ادراكات

و فعليات، بالقوه است و كم كم رو به فعليت گذارد به عنايت حق جل و علا. (10) بازشناسي اين استعدادها و بالقوگيها، كه سرشت آدمي را مي سازند، بسيار مهم است. زيرا آنها قواي محرك عمل اخلاقي اند و براي سير و سلوك آدمي ضرورت دارند. يكي از مهم ترين عناصر فطرت آدمي، عشق به كمال است: يكي از فطرتهايي كه جميع سلسله بني الانسان مخمر بر آن هستند و يك نفر در تمام عايله بشر پيدا نشود كه برخلاف آن باشد، و هيچيك از عادات و اخلاق و مذاهب و مسالك و غير آن آن را تغيير ندهد و در آن خلل وارد نياورد، فطرت عشق به كمال است. (11) مي توان گفت كه علاقه آدمي به جمال و زيبايي، علم و دانايي و...، همگي ريشه در عشق به كمال دارند و به بيان دقيق تر، كمال، حيثيت تقييدي هر نوع تعلق خاطري است. اما بايد توجه داشت كه عشق اصيل آدمي به كمال مطلق است و جستجوي كمالهاي محدود و حتي وصال به آنها، او را از بي قراري نمي رهاند: چون توجه فطري و عشق ذاتي به كمال مطلق متعلق است، و ساير تعلقات عرضي و از قبيل خطا در تطبيق است، هرچه انسان از ملك و ملكوت دارا شود و هرچه كمالات نفساني يا كنوز دنيايي يا سلطنت و رياست پيدا كند، اشتياقش روزافزون گردد و آتش عشقش افروخته گردد. (12) اگر محبوب شما اين جمالهاي ناقص و اين كمالهاي محدود بود، چرا به وصول به آنها آتش اشتياق شما فرو ننشست و شعله شوق شما افزون گرديد. (13) امام

خميني، به تبع استاد خود، مي خواهد از راه اين عشق سوزان به كمال مطلق، بر اصل وجود آن كمال مطلق (خداوند) و بر ظرف وصال آدمي به آن كمال مطلق (قيامت) شاهد و دليل آورد، كه البته پرداختن به آن و داوري در درستي آن، مجال ديگري مي طلبد. (14) اشاره شد كه آنچه آدمي را به سير و سلوك دشوار اخلاقي وامي دارد، همين عشق به كمال است. اگر فطرت آدمي فقط همين عشق به كمال بود همگان به مقتضاي آن، در صراط مستقيم به وصال كمال حقيقي نايل مي شدند; ولي در نهاد آدمي تمايلات ديگري هم هست كه اي بسا زودتر از عشق به كمال، ظهور و بروز مي يابند: بدان كه نفس انساني گرچه به يك معني، كه اكنون ذكر آن از مقصود ما خارج است، مفطور بر توحيد بلكه جميع عقايد حقه است ولي از اول ولادت آن در اين نشئه و قدم گذاشتن در اين عالم، با تمايلات نفسانيه و شهوات حيوانيه نشو و نما كند. (15) با توجه به اين موضوع است كه در مقايسه، مي توان گفت جنبه هاي حيواني آدمي فعليت دارند: پس، انسان حيواني بالفعل است در ابتداي ورود در اين عالم و در تحت هيچ ميزان جز شريعت حيوانات، كه اداره شهوت و غضب است، نيست. (16) از ديدگاه مؤلف كتاب، آنچه مي تواند آدمي را از اسارت اين تمايلات حيواني رهايي بخشد، عنصر تربيت نفس است. فلسفه ارسال پيامبران از ناحيه خداوند و نيز تعبيه عقل در آدمي، همين تربيت نفوس انساني است: چون عنايت حق تعالي و رحمتش شامل حال فرزند

آدم در ازل بود، دو نوع از مربي و مهذب به تقدير كامل در او قرار داد كه آن دو به منزله دو بال است.... اين دو يكي مربي باطني، كه قوه عقل و تمييز است و ديگري مربي خارجي، كه انبيا و راهنمايان طرق سعادت و شقاوت مي باشند. (17) چون تربيت نفس و يا به تعبير امام خميني، جهاد نفس در هريك از ساحتهاي مختلف نفس، متفاوت است، ناچار بايد به ساحتهاي آن اشاره شود. به بعضي مقامات نفس اشاره كرده و وجوه سعادت و شقاوت آن را اجمالا بيان نموده، كيفيت جهاد نفس را در آن مقام بيان مي كنيم. (18) مقام اول نفس جنبه ملكي اوست كه همان ظاهر نفس است و مصدر فعاليتهاي بدني و جوارحي آدمي است و قواي آن عبارتند از حواس ظاهري. سيطره نفس در اين مقام از طريق وهم است. تربيت يا جهاد نفس در اين مقام، «عبارت است از غلبه كردن انسان بر قواي ظاهره خود، و آنها را در تحت فرمان خالق قرار دادن، و مملكت را از لوث وجود قواي شيطان و جنود آن خالي نمودن است ». (19) به هر حال، عرصه تربيت نفس در مقام ملكي همين اعمال آدمي است و البته جهاد نفس در اين مقام، كار دشواري است و بر مجاهدان آن وعده بهشت اعمال داده شده است: غالبا وصف جهنم و بهشت كه در كتاب خدا و اخبار انبيا و اوليا شده، جهنم و بهشت اعمال است كه از براي جزاي عملهاي خوب و بد تهيه شده است. (20) مقام ديگر نفس، جنبه ملكوتي آن است كه باطن

نفس است و عرصه فعاليت نفس در اين مقام، خلقيات است و جهاد نفس در اين مرحله به اخلاق (21) مربوط مي شود: گاهي اشاره خفيه اي نيز به بهشت و جهنم اخلاق كه اهميتش بيشتر است شده. (22) و بالاخره، مقام سوم نفس كه متاسفانه نام آن و نيز شرح آن ناگفته مانده و مؤلف محترم، مجال را براي طرح آن نامناسب ديده است; ما مي خواستيم اشاره به مقام سوم نفس و كيفيت مجاهده آن بنماييم... ليكن مقام را مناسب نديديم. (23) ولي از اشاره اي كه در لابه لاي جملات آمده مي توان حدس زد كه مقام سوم مربوط به شهود و عرفان است: و گاهي هم به بهشت لقاء و جهنم فراق، كه از همه مهمتر است، (اشاره خفيه اي) گرديده ولي همه در پرده و از براي اهلش. (24) انسان براي رهايي از تمايلات حيواني و پرداختن به پرورش استعدادهاي متعالي خود بايد جهاد نفس را پيشه خود سازد تا عنصر اصلي فطرت او، يعني عشق به كمال، مسير درست فعليت يافتن خود را بيابد: هان اي عزيز، از خواب بيدار شو. از غفلت تنبه پيدا كن و دامن همت به كمر زن، و تا وقت است فرصت را غنيمت بشمار، و تا عمر باقي است... چاره اي كن. (25) اما چاره چيست؟ پاسخ امام اين است كه اولين چاره، تفكر است. 6. تفكر. تفكر نقطه شروع سير و سلوك اخلاقي، و منشا و مصدر خيرات و بركات زيادي است: بدان كه اول شرط مجاهده با نفس و حركت به جانب حق تعالي «تفكر» است. (26) بدان كه از براي

تفكر فضيلت بسيار است و تفكر مفتاح ابواب معارف و كليد خزائن كمالات و علوم است، و مقدمه لازمه حتميه سلوك انسانيت است. (27) البته روشن است كه مراد از تفكر، نوع عملي آن است; يعني انديشه اي كه ثمره آن عملي است. اصولا از ديدگاه امام خميني، علوم ديني و اخلاق، عملي اند و اگر در مواردي اين ويژگي عملي را از دست بدهند، هويت خود را از دست داده اند. معرفت ديني آن است كه قلب آدمي را مطمئن و مؤمن سازد و اين اطمينان و ايمان از سنخ اعمال جوانحي است: علم مطلقا طريق به عمل است حتي علم المعارف، منتها آنكه علم المعارف اعمالي است قلبي و جذباتي است باطني كه نتيجه آن اعمال و جذبات، و صور باطنه آنها صورت جنت ذات و بهشت لقاست. (28) پس تفكري مورد نظر است كه ثمره عملي داشته باشد; اما چگونه مي توان از يك انديشه، نتيجه عملي گرفت؟ امام خميني باز از راه معرفي عناصر فطرت آدمي، به اين پرسش پاسخ مي دهند. احترام به شخص بزرگ و عظيم در نهاد آدمي است و وجدان انسان به آن گواهي مي دهد: و نيز از اموري كه در فطرت ثبت و مسطور است احترام شخص بزرگ و عظيم است. (29) به علاوه، درك حضور كسي، خود مايه حرمت اوست: و نيز، حاضر در كتاب فطرت لازم الاحترام است. مي بينيد كه اگر انسان از كسي خداي نكرده بدگويي كند در غيابش، اگر حاضر شد فطرتا سكوت مي كند و از او احترام مي نمايد. (30) تفكر از آن رو اهميت دارد كه فطريات

مذكور را به سمت صحيح سوق مي دهد; يعني آدمي با درك عظمت خداوند و احساس حضور فراگير او، برحسب فطرت سليم خود، به زرگداشت خداوند مي پردازد و با زبان نيايش و عبادت، حرمت او را پاس مي دارد. به بيان ديگر، ارزش اصلي تفكر در آن است كه زمينه خضوع و خشوع آدمي نسبت به خداوند را فراهم مي كند. بي ترديد، نقش مهمي كه در روايات اسلامي براي تفكر ذكر شده است و مثلا بالاترين عبادت را استغراق در تفكر در پيرامون خداوند و قدرت او دانسته اند، (31) همگي به همين نقش مقدماتي آن براي خضوع و خشوع مربوط مي شود. هرچند مي توان گفت كه نفس تفكر و تامل ارزشمند است، اما بي ترديد، در حوزه مسائل اساسي زندگي تفكري ارزش دارد كه مايه تحول مطلوب در شخصيت آدمي گردد وگرنه، نمي توان گفت كه ساعتي انديشيدن از شصت سال پرستش كردن برتر است. (32) از ديدگاه امام خميني، علم هويت واقعي خود را در به بار نشاندن ميوه عمل مي يابد: من نيز چندان عقيده به علم فقط ندارم و علمي را كه ايمان نياورد حجاب اكبر مي دانم، ولي تا ورود در حجاب نباشد خرق آن نشود. علوم بذر مشاهدات است. (33) پس هرگاه علمي به مشاهده نينجامد، بذري را مي ماند كه به بار ننشسته است. تفكر مطلوب عبارت است از ادراك عظمت خداوند تا فطرت حرمت به عظيم، آدمي را به خضوع و خشوع در برابر خداوند وادارد. به علاوه، تفكر موجب ادراك حضور خداوند در عالم مي گردد و از رهگذر اين ادراك، فطرت احترام

به حاضر، آدمي را به عايت حرمت خداوند وامي دارد: حفظ حضور و محضر از فطرتهايي است كه خلق بر آن مفطورند، و هرچه انساني بيحيا باشد غيبت و حضورش با هم فرق دارد، خصوصا كه حضور منعم عظيم كامل باشد كه در فطرت حفظ حضور هريك مستقلا ثبت است. (34) آنچه در ديدگاه امام، علم واقعي و تفكر صحيح است، جمع آوري مفاهيم كلي در ذهن و تحليل و تنسيق آنها نيست: ميزان در علم، حصول مفهومات كليه و اصطلاحات علميه نيست، بلكه ميزان آن رفع حجب از چشم بصيرت نفس است و فتح باب معرفة الله است، و علم حقيقي آن است كه چراغ هدايت ملكوت و صراط مستقيم تقرب حق و دار كرامت او باشد. (35) 7. نيت و ملكات روحي. نيت از مبادي عمل است و بر چگونگي وقوع فعل دلالت دارد. در برخي از مكاتب معروف اخلاقي معاصر، مانند سودگروي، بهايي به نيت نمي دهند. از نظر سودگروي، ارزش اخلاقي يك عمل تابع نتيجه آن است و مبدا صدور عمل از لحاظ اخلاقي بي اثر است. بر اين اساس، آنچه ارزش اخلاقي دارد راستگويي است; خواه اين عمل از روي فضيلت خواهي صورت گيرد و خواه از روي مصلحت انديشي دنيايي و يا از ترس; در حالي كه ايمانوئل كانت، فيلسوف معروف اخلاق، بهاي زيادي به نيت مي دهد و چگونگي انگيزش آدمي به انجام عمل را تعيين كننده ارزش اخلاقي آن عمل مي داند. اگرچه كانت در اصل بازشناسي اهميت نيت در اخلاق، بر صواب است و بر مكاتبي مانند سودگروي برتري دارد، اما در بيان كيفيت نيت مطلوب

براي عمل اخلاقي بر خطا رفته كه بيان آن از مجال اين مقاله خارج است. امام خميني در موارد متعددي از كتاب مزبور، بر اهميت نيت در تعيين صحت و سقم اخلاقي عمل تاكيد نموده اند: نيت صورت كامله عمل و فصل محصل او است، و صحت و فساد و كمال و نقص اعمال به آن است. چنانچه عمل واحد به واسطه نيت گاهي تعظيم و گاهي توهين است. (36) به هر حال، نيت چنانچه مؤلف مي گويد، «عبارت است از اراده باعثه به عمل » (37) به طوري كه مصدر انجام فعل همين نيت است. اما جاي اين پرسش است كه خود نيت چگونه شكل مي گيرد و از كجا سرچشمه مي گيرد، مؤلف محترم كه در اين خصوص، رساله مستقلي هم نگاشته است (38) در اين كتاب مي گويد: «نيت تابع غايات اخيره است.» (39) يعني شكل گيري نيت از همان مطلوبهاي نهايي آدمي است. اين خواسته هاي اساسي و غايي اوست كه نيت وي را معين مي كند. دلبستگيهاي نهايي انسان، نيت او را رقم مي زند و نيت به نوبه خود منشا انجام فعل متناسب با آن مي گردد. ولي باز اين پرسش مطرح مي شود كه مطلوبهاي نهايي آدمي چگونه سامان مي گيرند؟ آيا به طور فطري و غيراكتسابي در نهاد آدمي قرار داده شده اند؟ مؤلف پاسخ مي دهد: اين غايات، تابع ملكات نفسانيه است كه باطن ذات انسان و شاكله روح او شده است. (40) اما جالب آن كه خود ملكات اخلاقي و شاكله باطني انسان مرهون اعمال اوست و كار نيك و صواب موجب تقويت ملكه فضيلت،

و كار نادرست موجب شكل گيري ملكات زشت است. بر اين اساس، مؤلف هشدار مي دهد كه نبايد گذاشت معاصي به حدي برسد كه در درون جان آدمي به صورت ملكه هاي زشت اخلاقي درآيد: خدا نكند عاقبت معاصي منتهي بشود به ملكات و اخلاق ظلماني زشت. (41) پس آنچه مصدر عمل است، نيت است; كه خود، ريشه در مطلوبهاي آدمي دارد و آن هم از سرزمين ملكات روحي انسان سرچشمه مي گيرد. اما ملكات، محصول اعمال آدمي است. در نتيجه، نوعي تفاعل بين عمل اخلاقي و ملكات اخلاقي وجود دارد; به طوري كه يكي ديگري را تقويت مي كند. يك گام در عرصه عمل اخلاقي به جلو نهادن، به معناي فراهم آوردن زمينه عملهاي اخلاقي ديگر است. زيرا آن عمل به نوبه خود آب حياتي است كه بر ريشه اعمال آتي انسان يعني ملكات روحي ريخته مي شود. اينك بايد ديد كه كدام نيت و كدام ملكه روحي فضيلت است و سزاوار تحسين و شايسته تحصيل. امام خميني در جملات گويايي پاسخ اين پرسش را مي دهند: ملكات در صورتي فاضله است كه نفس اماره در آن تصرف نكند و در تشكيل آن قدم نفس دخيل نباشد بلكه شيخ استاد ما، دام ظله مي فرمودند ميزان در رياضت باطل و رياضت شرعي صحيح قدم نفس و قدم حق است. اگر سالك به قدم نفس حركت كرد... رياضت باطل و سلوك آن منجر به سوء عاقبت مي شود. (42) آري، رها شدن از خودخواهي ملاك رستگاري است. اما نكته اينجاست كه خودخواهي گاهي در لباس رستگاري درمي آيد و راهزن سالك مي شود. زهد و

علم و تقوا كه عناصر رستگاري آدمي اند، گاهي پوششي براي خودخواهي او مي گردند: مشكلترين امور و سخت ترين چيزها دينداري است در لباس اهل علم و زهد و تقوي، و حفظ قلب نمودن است در اين طريقه. (43) زيرا كه ممكن است علم و زهد و تقوا براي صاحبش شان و منزلتي فراهم آورد كه حفظ آن گاهي انسان را در ورطه هاي هلاكت فرواندازد. پايان سخن را نصيحت آن پير طريقت و سالك راه حقيقت قرار مي دهيم كه ما را به عزم سفر و درك موقعيت مسافرتي خود فرا مي خواند: عمده به فكر تصفيه و اصلاح افتادن است و از خوب بيدار شدن است. منزل اول انسانيت «يقظه » است. و آن بيدار شدن از خواب غفلت و هشيار شدن از سكر طبيعت است، و فهميدن اين كه انسان مسافر است، و هر مسافر زاد و راحله مي خواهد. زاد و راحله انسان خصال خود انسان است. مركوب اين سفر... همت مردانه است. نور اين طريق مظلم ايمان و خصال حميده است. (44) پي نوشتها: 1. اين روايت را شيخ صدوق در خصال و نيز ثواب الاعمال نقل كرده است. 2. مرحوم خاتون آبادي از معاصران شيخ بهايي اين كتاب را به فارسي ترجمه كرده كه اخيرا به صورت مصحح چاپ شده است. ر.ك: شيخ بهايي، اربعين، ترجمه خاتون آبادي، انتشارات حكمت. 3. معمولا احاديث اعتقادي به صورت مختصر شرح شده و در اواخر كتاب آمده است. 4. امام خميني، شرح حديث جنود عقل و جهل، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، ص 13. 5. همان. 6 همان. 7.

همان. 8. «بدان كه مقصود اين نيست كه علم اخلاق و منجيات و مهلكات نفس لازم نيست، بلكه مقصود آن است كه آن علم را صرفا بايد مقدمه عمل دانست نه آنكه آن را مستقل دانسته صرف عمر در جمع آوري اصطلاحات كرد و از مقصد بازماند.» ر.ك: امام خميني، شرح چهل حديث، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، ص 527. 9. مؤلف محترم در شرح چهل حديث به اين موضوع تصريح دارند و مي گويند: «در اين مقام (بحث فطرت) آنچه از محضر شريف شيخ عارف كامل، شاه آبادي دام ظله، كه متفرد است در اين ميدان، استفاده نمودم بيان مي كنم.» ر.ك:امام خميني، شرح چهل حديث، ص 181. 10. همان، ص 237. 11. همان، ص 182. 12. همان، ص 127. 13. همان، ص 184. 14. مؤلف محترم مي خواهد از راه فضيلت عشق به كمال مطلق براساس قاعده تضايف، به فعليت معشوق يعني كمال مطلق دليل آورد. ر.ك: امام خميني، همان، ص 187-184. 15. همان، ص 168. 16. همان. 17. همان، ص 237. 18. همان، ص 5. 19. همان، ص 6. 20.همان، ص 13. 21. امام خميني اخلاق را در اينجا به معناي مضيق گرفته اند كه موضوع آن فقط خلقيات يا ملكات نفساني است; در حالي كه معمولا اخلاق را به معناي عام مي گيرند كه موضوع آن شامل اعمال آدمي هم مي شود. 22. شرح چهل حديث، ص 13. 23. همان، ص 27. 24. همان، ص 13. 25. همان، ص 24. 26. همان، ص 6. 27. همان، ص 191. 28. همان، ص 413. 29. همان، ص 11. 30. همان. 31.

همان، ص 191. 32. همان. 33. همان، ص 457. 34. همان، ص 482. 35. همان، ص 373. 36. همان، ص 331. 37. همان. 38. منظور، رساله طلب و اراده است كه امام خميني در جواني نگاشته اند. 39. شرح چهل حديث، ص 331. 40. همان. 41. همان، ص 21. 42. همان، ص 45. 43. همان، ص 378. 44. همان، ص 98. منابع مقاله:

نقدونظر، شماره21، جوادي، محسن؛

و عارف و مفسر قرآن بود،در حديث نيز دستي توانا داشت و آثاري ارزنده در اين فن شريف ازخويش به يادگار نهاد كه عبارت اند از: )1. شرح چهل حديث (اربعين)،2. شرح حديث جنود عقل و جهل،3. شرح حديث راس الجالوت،4. التعليقه علي (الفوائد الرضويه)،5. شرح دعاء السحر،6. بدائع الدرر في قاعده نفي الضرر. اين مقاله، عهده دار معرفي اجمالي اين آثار خواهد بود. 1. شرح چهل حديث چهل، يكي از اعداد مقدس و متبرك در فرهنگ اسلامي به شمار مي رود. مطابق نصوص قرآني و روايي بسيار، برخي وقايع، با عددچهل، ارتباط مستقيم و تنگاتنگ دارند. پيامبر اكرم در چهل سالگي به رسالت مبعوث شد و ميقات موسي(ع) با خداي خود، چهل شب به طول انجاميد و بني اسرائيل به سبب نافرماني خداوند متعال چهل سال در (تيه)، سرگردان ماندند. يونس(ع)، چهل روز در شكم ماهي ماند و آدم(ع) به هنگام هبوط، چهل سال از فراق بهشت گريست تا خداوند، توبه اش را پذيرفت و يا در حديث است كه هركس چهل روز براي خدا كارهايش را با اخلاص انجام دهد، چشمه هاي حكمت از قلبش بر زبانش جاري خواهد شد. (1) در احاديث شيعه و سني، ارزش فراوان براي عدد چهل، بيان شده است كه اينك درصدد بيان آنها نيستيم. از جمله اين احاديث، حديث مستفيض و مشهور (من حفظ من امتي اربعين حديثا ينتفعون بهابعثه الله يوم القيامه فقيها عالما) (2) است. بر مبناي اين حديث شريف، عالمان و محدثان شيعه و سني در طول اعصار و قرون،فراوان، به نگارش اربعينيات پرداخته اند كه ثمره آن، دههاكتاب (چهل حديث) در زمينه هاي

گوناگون اخلاقي، فقهي، فضائل ومناقب اميرالمؤمنين و ديگر موضوعات است. از معروف ترين اربعين هاي حديث در ميان اهل سنت، اربعين هاي نواوي، سلمي، جامي و قشيري است، و اربعين هاي شيخ بهايي، قاضي سعيد قمي، شيخ منتجب الدين رازي، علامه مجلسي و شهيد اول، دربين كتابهاي حديثي اماميه، از شهرت بسزايي برخوردار است. شرح چهل حديث حضرت امام خميني(ره) نيز مجموعه اي دل انگيز وگرانسنگ و آكنده از فوايد گوناگون تفسيري، حديثي، فلسفي،اخلاقي، اعتقادي و عرفاني است كه امام(ره) در 38 سالگي (محرم الحرام 1358ق) به رشته تحرير درآورده است. مولف بزرگوار، پس ازآن كه مطالب آن را در مدرسه فيضيه و مدرسه ملاصادق قم (پس ازآنكه ماموران شهرباني رضاخان از ادامه تدريس آن در فيضيه جلوگيري كردند) براي دهها نفر از شاگردان فرزانه خود وبازاريان متدين القا فرمود، دست به نگارش آن زد. اين كتاب، در يورش ماموران ساواك شاه به منزل امام خميني (در1383ق) به يغما رفت و ساليان بسيار از آن خبري نبود، تا اينكه پس از پيروزي انقلاب اسلامي، نسخه اي از آن كه متعلق به مرحوم آيه الله آخوند ملاعلي معصومي همداني (م 1398ق) بود، به دست آمدو بارها به چاپ رسيد. سي و سه حديث از روايات اين كتاب، مربوط به اخلاق اسلامي (مهلكات و منجيات) و هفت حديث آخر در باب اعتقادات و كلام است. روش معظم له در توضيح احاديث، چنان است كه ابتدا متن حديث را باسند كامل نقل كرده، معنا مي نمايد و پس از آن، كلمات اصلي حديث و گاه غالب تعبيرات و كلمات آن را شرح مي كند و بااستفاده از كتابهاي

معتبر لغت (مانند (الصحاح) جوهري، (قاموس)فيروزآبادي و (المصباح المنير) فيومي) و در برخي موارد، به ذكر نكته هاي نحوي حديث مي پردازد و در معناي آن، نكاتي را كه در تفسير روايت مؤثر است، يادآوري مي نمايد و سپس به شرح متن، روي مي آورد و در چند (فصل) و گاه (مقام)، (تنبيه) و(تتمه)، شرح حديث را تمام مي كند. فهرست احاديث همان گونه كه گفتيم،33 حديث از مجموعه احاديث اين كتاب، اخلاقي است كه موضوعات آنها عبارت است از: جهاد با نفس، ريا، عجب،كبر، حسد، حب دنيا، غضب، تعصب، نفاق، هواي نفس و طول آرزو،فطرت، تفكر، توكل، خوف و رجا، امتحان مؤمن، صبر، توبه، ذكرخدا، غيبت، اخلاص، شكر، كراهت از مرگ، اقسام طالبان علم، اقسام علم، شك و وسواس، فضيلت علم، عبادت و حضور قلب، لقاء الله،وصاياي پيامبر(ص) به اميرالمؤمنين، اقسام قلوب، عدم معرفت حقيقي خداوند متعال و پيامبر و امامان(ع)، يقين (وحرص و رضا)،ولايت اهل بيت(ع)، و اعمال. و احاديث اعتقادي و كلامي اين مجموعه شريف، درباره مقام مؤمن درنزد خداوند، معرفت اسماي حق تعالي (و مسئله جبر و تفويض)،صفات حق، معرفت خدا و رسول و اولي الامر، آفرينش آدم بر صورت خداوند، و خير و شر (و جبر و اختيار) است. تنها حديث تفسيري كتاب، حديث چهلم (تفسيرسوره توحيد و آيات نخستين سوره حديد) است. اسناد احاديث روايات اين كتاب، همه از (كافي) شريف، تاليف شيخ كليني رازي(م 329ق) نقل شده است. مولف در آغاز، برخي از مشايخ روايي خويش را به اين ترتيب معرفي مي نمايد: 1. آيه الله علامه شيخ ابوالمجد محمدرضا اصفهاني (م 1362ق)، صاحب(وقايه الاذهان). 2. آيه الله

علامه حاج شيخ عباس محدث قمي (13591290ق)، صاحب(مفاتيح الجنان). 3. علامه بزرگوار حاج سيدمحسن امين عاملي (13711282ق)، صاحب(اعيان الشيعه). 4. آيه الله سيدابوالقاسم دهكردي اصفهاني (م 1353ق)، صاحب(الوسيله الي السير و السلوك). اخيرا نيز اجازه اي از مرحوم آيه الله مرعشي نجفي به حضرت امام(ره) به دست آمده است. معظم له از طريق مشايخ خويش، از محدث نوري، از شيخ انصاري، ازحاج ملااحمد نراقي، از سيدمهدي طباطبايي (بحرالعلوم)، از استادكل وحيد بهبهاني، از پدرش ملامحمد اكمل، از علامه كبيرملامحمدباقر مجلسي، از پدرش ملامحمدتقي مجلسي، از شيخ بهايي، ازپدرش شيخ حسين بن عبدالصمد حارثي عاملي، از شيخ زين الدين عاملي (شهيد ثاني)، از شيخ علي بن عبدالعالي ميسي عاملي، ازشيخ شمس الدين محمد بن موذن جزيني عاملي، از شيخ ضياءالدين علي عاملي، از پدرش شمس الدين محمد بن مكي عاملي (شهيد اول)،از فخر المحققين حلي، از پدرش علامه حلي، از دايي اش محقق حلي،از سيدشمس الدين فخار بن معد موسوي حلي، از شادان بن جبريل قمي، از ابوجعفر طبري، از ابو علي حسن طوسي، از پدرش شيخ طوسي، از ابوعبدالله محمد بن محمدبن نعمان (شيخ مفيد)، ازابوجعفرمحمد بن علي بن بابويه قمي (شيخ صدوق)، از ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولويه قمي، از ثقه الاسلام كليني، روايات را به سند متصل مرحوم كليني، نقل نموده است. مولف محترم، گاه احاديثي را با ذكر سند و گاه بدون ذكر سند، درمطاوي شرح حديث(مانند:ص 87) بيان مي نمايد و در جاي جاي كتاب،مطالب را آكنده از آيات قرآني و اخبار و احاديث كرده و از هيچ نكته اي، فروگذار ننموده است. اينك به ذكر چگونگي ترتيب يافتن كتاب

مي پردازيم: 1. مولف، پس از نقل حديث، آن را ترجمه تحت اللفظي نموده و ازهرگونه تصرف در متن ترجمه، خودداري مي ورزد. 2. سپس به شرح اسناد حديث مي پردازد. 3. آن گاه به شرح لغات حديث پرداخته است. 4. پس از آن به توضيح اصطلاحات علوم مي پردازد (ص 621). 5. مولف بزرگوار، از توضيح نكات صرف و نحو و علوم بلاغت، غفلت نورزيده و آنها را در جاي خود، به گونه اي شايسته و بايسته بيان نموده است (مانند: ص 236و322). 6. بهره گيري از آيات قرآن در توضيح مطالب حديث، در جاي جاي كتاب، مشهود است و فهرست آيات، در پايان كتاب آمده است. 7. مولف دانشمند، افزون بر شرح چهل حديث، به ترجمه و توضيح صدها روايت ديگر در مطاوي شرح پرداخته و بر غناي مطالب افزوده است. ايشان در سراسر كتاب، حديثي را رد نكرده و ضعف مضمون برخي از آنها را به خوبي توجيه كرده است (مانند: ص 115). وي، گاه به جمع روايات متناقض و رفع تعارض بين آنها پرداخته(ص 192) و گاه به اختلاف نسخه ها و اختيار اصح آنها اشاره كرده است (ص 540). 8. مولف، در بيشتر جاها به موعظه نفس و ارشاد ديگران برخاسته وبا آهي كه از سوز دل و صميم قلبش برمي خيزد، ديگران را بيدارمي كند و هشيار مي سازد و آنان را از خطر وساوس شيطاني وتمايلات نفساني مي آگاهاند و راه درمان بيماري نفس را مي نماياند و آدمي را از خطرهايي كه درپيش روي زندگي اوست، برحذر مي دارد (مانند:ص 8، 20و 22). 9. امام بزرگوار، در

توضيح مطالب، به دهها نكته عرفاني و فلسفي اشاره كرده و نتيجه گيري نموده است (از جمله: ص 5، 185 و206). 10. حضرت امام(ره)، به ديدگاه هاي مختلف علما در شرح واژه هااشاره كرده و احيانا به نقد آن و اختيار قول حق مي پردازد (ازجمله:ص 62و 344). اين كتاب، براي شانزدهمين بار در سال 1376ش، از سوي موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (همراه با مقدمه، فهارس متعدد،پاورقي هاي مفيد و اعراب گذاري و ترجمه عبارات و روايات متن)در هشتصد صفحه به چاپ رسيده است. نيز اين كتاب نفيس به عربي،اردو و انگليسي ترجمه شده و به چاپ رسيده است. حسن ختام اين بخش را دعايي از حضرت امام(ره) در اين كتاب شريف كه در صفحه 660 آمده، قرار مي دهيم: بار خدايا كه قلوب اوليا را به نور محبت، منور فرمودي و لسان عشاق جمال را از ما و من فرو بستي و دست فرومايگان خودخواه را از دامن كبريايي كوتاه كردي، ما را از اين مستي و غروردنيا، هشيار فرما و از خواب سنگين طبيعت، بيدار و حجابهاي غليظ و پرده هاي ضخيم خودپسندي و خودپرستي را به اشارتي پاره كن; و ما را به محفل پاكان درگاه و مجلس قدس مخلصان خداخواه،بار ده و اين ديوسيرتي و درشت گويي و خودآرايي و كج نمايي رااز ما بركنار فرما و حركات و سكنات و افعال و اعمال و اول وآخر و ظاهر و باطن ما را به اخلاص و ارادت، مقرون نما! 2. شرح حديث جنود عقل و جهل اين كتاب، شرح حديثي معروف از امام صادق(ع) است كه حضرت در

آن،75 سپاه براي عقل و 75 سپاه جهل برشمرده و شيخ كليني، آن رادر اوائل (اصول كافي) به سند خويش، روايت نموده است. (3) مولف بزرگوار، اين كتاب را در دوم ماه مبارك رمضان 1363ق، در43 سالگي خويش به پايان برده است. در صفحه 429 آمده: به اتمام رسيد اين جلد، در روز دوم شهر رمضان المبارك هزار وسيصد و شصت و سه (قمري)، در قصبه محلات، در ايامي كه به واسطه گرماي هوا از قم به آنجا مسافرت كرده بودم. مولف در اين نوشتار كه كامل نيست و ادامه آن را به مجلدي ديگروانهاده (و پس از آن به كارهاي فقهي و اصولي روي آورده است)،25 سپاه براي هركدام از عقل و جهل (4) برشمرده و توضيح داده و به خوبي از عهده برآمده است. امام(ره) در اين كتاب، به آثارعرفاني ديگر خويش از جمله (مصباح الهدايه الي الخلافه والولايه)(ص 28)، (شرح چهل حديث) (ص 15، 123،166،173، 250 و334) و(آداب الصلاه) (ص 51و413) ارجاع مي دهد و از آنها مطالبي نقل مي كند. مولف، بنا را بر نوشتن كتابي اخلاقي به روشي نو نهاده و از سبك ديگر كتابهاي اخلاقي، پيروي نكرده است. ايشان در صفحه 11 و 14مي نويسد: ...مقصد قرآن و حديث، تصفيه عقول و تزكيه نفوس است براي حاصل شدن مقصد اعلاي توحيد، و غالبا شراح حاديث شريفه و مفسرين قرآن كريم، اين نكته را كه اصل اصول است، مورد نظر قرارندادند و سرسري از آن گذشته اند و جهاتي را كه مقصود از نزول قرآن و صدور احاديث به هيچ وجه نبوده (از قبيل جهات ادبي وفلسفي و تاريخي و

امثال آن)، مورد بحث و تدقيق و فحص و تحقيق قرار داده اند... نويسنده، راه نوشتن كتاب اخلاق را بازكردم كه اگر عالمي نويسنده و قادر بر تقرير و تحرير پيدا شد، اين طرز بنويسد... و معلوم است اشكال نمودن، سهل است; ولي حل آن كردن، مشكل است و ما ازخداي متعال، توفيق مي طلبيم كه قلب سخت ما را نرمي دهد و اخلاص را نصيب فرمايد كه شايد از اين نوشته نالايق، دلي به دست آيد. حضرت امام(ره) در آغاز مطلب، از كتابهاي رايج اخلاقي، مانند(طهاره الاعراق) ابن مسكويه و (احياء علوم الدين) غزالي انتقادمي كند و مي نويسد كه كتاب اخلاقي، بايد مانند دارو باشد، نه نسخه. ايشان در صفحه 12 تا 14 مي نويسد: كتاب (احياء العلوم) كه تمام فضلا او را به مدح و ثنا ياد مي كنند و او را بدء و ختم علم اخلاق مي پندارند، به نظر نويسنده در اصلاح اخلاق و قلع ماده فساد و تهذيب باطن، كمكي نمي كند; بلكه كثرت ابحاث اختراعيه و زيادي شعب علميه و غير علميه آن ونقلهاي بي فايده راست و دروغ آن، انسان را از مقصد اصلي بازمي دارد و از تهذيب و تطهير اخلاق، عقب مي اندازد... نويسنده راعقيده آن است كه مهم در علم اخلاق و شرح احاديث مربوطه به آن يا تفسير آيات شريفه راجع به آن، آن است كه نويسنده با ابشارو تنذير و موعظت و نصيحت و تذكر دادن و يادآوري كردن، هر يك ازمقاصد خود را در نفوس، جايگزين كند و به عبارت ديگر، كتاب اخلاق، موعظه كتبيه بايد باشد و خود معالجه كند

دردها و عيبهارا، نه آنكه راه علاج نشان دهد. ريشه هاي اخلاق را فهماندن وراه علاج نشان دادن، يك نفر را به مقصد نزديك نكند و يك قلب ظلماني را نور ندهد و يك خلق فاسد را اصلاح ننمايد. كتاب اخلاق، آن است كه به مطالعه آن، نفس قاسي، نرم و غير مهذب،مهذب و ظلماني، نوراني شود و آن به اين است كه عالم در ضمن راهنمايي، راهبر و در ضمن ارائه علاج، معالج باشد و كتاب، خوددواي درد باشد، نه نسخه دوانما. طبيب روحاني بايد كلامش حكم دواداشته باشد، نه حكم نسخه. مولف بزرگوار، علاوه بر مواعظ و نصايح كافي و شافي كه درسراسر كتابش به چشم مي خورد و نمونه هايي از آن را نشان خواهيم داد گاه دستورالعملي براي رهپويان وادي هدايت، نشان داده است. در صفحه 106 و107 آورده: و آيات شريفه آخر سوره حشر را از قول خداي متعال: (يا ايهاالذين آمنوا اتقوا الله...) كه آيه 18 است تا آخر سوره كه مشتمل بر تذكر و محاسبه نفس و محتوي به مراتب توحيد و اسما وصفات است، در يك وقت فراغت نفس از واردات دنيايي، مثل آخر شب يا بين الطلوعين با حضور قلب بخواند و در آنها تفكر كند. اميداست، ان شاء الله، نتايج حسنه ببرد... و اگر در شب و روز، چنددقيقه اي به حسب اقبال قلب و توجه آن يعني به مقداري كه قلب حاضر است نفس را محاسبه كند در تحصيل نور ايمان و از آن مطالبه نور ايمان كند و آثار ايمان را از آن جستجو كند، خيلي زودتر به نتيجه مي رسد، ان شاء

الله. و در صفحه 403 آمده است: چون آفات معاشرت بسيار است و انسان نمي تواند نوعا خود را ازآن حفظ كند، مشايخ اهل رياضت، اعتزال را ترجيح دهند بر عشرت; وحق آن است كه انسان در اوائل امر كه اشتغال به تعلم و استفاده دارد، بايد معاشرت با دانشمندان و فضلا كند; ولي با شرايط عشرت و مطالعه در احوال و اخلاق معاشرين.... در سير ملكوتي، بايدانسان كوشش كند تا هادي طريق پيدا كند و چون هادي پيدا كرد،بايد تسليم او شود و در سير و سلوك، دنبال او رود و قدم راجاي قدم او گذارد و ما چون نبي اكرم(ص) را هادي طريق يافتيم واو را واصل به تمام معارف مي دانيم، بايد در سير ملكوتي تبعيت او كنيم، بي چون و چرا. امام(ره) در جاي جاي كتاب، به موعظه دلهاي سخت و قلوب قاسي پرداخته و تازيانه سلوك را بر اعماق جان و روان آدمي نواخته است. براي نمونه در صفحه 85 و86 كتاب آمده است: اي انسان بيچاره! چه حسرتي خواهي داشت آن روزي كه پرده طبيعت از چشم برداشته شود و معاينه كني كه آنچه در عالم قدم زدي وكوشش كردي، در راه بيچارگي و شقاوت و بدبختي خودت بوده و راه چاره و طريق جبران نيز مسدود شده و دستت از همه جا كوتاه; نه راه فرار از سلطنت قاهره الهيه... و نه راه جبران نقائص گذشته و عذرخواهي از معاصي... اي عزيز! اكنون تا حجابهاي غليظ طبيعت، نور فطرت را به كلي زائل نكرده و كدورتهاي معاصي، صفاي باطني قلب را به كلي نبرده و دستت از دار

دنيا... كوتاه نشده، دامن همتي به كمر زن و دري از سعادت به روي خود باز كن; و بدان كه اگر قدمي در راه سعادت زدي و اقدامي نمودي و با حق تعالي مجده از سر آشتي بيرون آمدي و عذر ماسبق خواستي، درهايي از سعادت به رويت بازشود و از عالم غيب از تو دستگيري ها شود و حجابهاي طبيعت، يك يك پاره شود... برخي از خصوصيات اين كتاب شريف، عبارت است از: 1. مولف بزرگوار، در اين كتاب براي تبيين و توضيح مقاصد خويش،بسيار از احاديث ائمه اطهار(ع) بهره مي برد و كمتر از كتابهاي رايج عرفاني و اخلاقي نقل مي كند. 2. امام راحل در اين اثر، از عالمان شيعي و كتابهاي ايشان،نهايت تجليل را به عمل مي آورد. (براي نمونه: ص 154 و267). 3. امام(ره)، گاهي از مباني علمي ويژه خود، در اين اثر، بهره مي برد (ص 23، 28 و 41). 4. مولف بزرگوار، دسيسه هاي شيطان و مكايد او را به خوبي نمايانده و آدمي را از حب دنيا و نفس اماره، برحذر داشته وراه علاج و درمان اين مرض را نشان داده است. 5. امام(ره) در اين كتاب، تنها به شرح 25 صفت موفق شده كه عبارت اند از: خير و شر، ايمان و كفر، تصديق و جحود، رجا وقنوط، عدل و جور، رضا و سخط، شكر و كفران، طمع و ياس، توكل وحرص، رافت و قسوت، علم و جهل، فهم و حمق، عفت و هتك، زهد ورغبت، رفق و خرق، رهبت و جرات، تواضع و كبر، تاني و تسرع، حلم و سفه، صمت و هذر، استسلام و

استكبار، تسليم و شك، صبر و جزع،صفح و انتقام. اين كتاب در پانصد صفحه از سوي موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره) در سال 1377ش، به چاپ رسيده است. 3. شرح حديث راس الجالوت راس الجالوت، يكي از بزرگان و روساي يهود در زمان امام علي بن موسي الرضا(ع) بود كه با حضرت گفتگوهايي نمود و سرانجام به شرف اسلام، نائل آمد. اين احتجاجات در كتابهاي حديثي و كلامي بسياري از جمله (عيون الاخبار) و (التوحيد) شيخ صدوق، (الاحتجاج) شيخ طبرسي و(بحارالانوار) علامه مجلسي، گرد آمده و آكنده از فرائد و فوايداست كه همين، باعث نگارش شرحها و ترجمه هاي گوناگون از اين حديث شريف شده است. امام خميني(ره) نيز يكي از شارحان اين حديث است. به گفته صاحب كتاب (آيينه دانشوران)، حضرت امام(ره) دو شرح مستقل بر اين حديث در سال 1348ق، نگاشته است كه تا كنون مخطوط مانده و به چاپ نرسيده است. اميد كه نسخه خطي اين كتاب به دست آيد و هرچه زودتر به زيور طبع آراسته گردد. 4. التعليقه علي (الفوائد الرضويه) الفوائد الرضويه، نام شرحي است كه حكيم مرحوم قاضي سعيد قمي(1049-1103ق) بر حديث راس الجالوت نگاشته است. وي كه ازسرآمدان فلسفه و اخلاق شيعي و از شاگردان بنام و برجسته فيض كاشاني، ملاعبدالرزاق لاهيجي و ملارجبعلي تبريزي به شمار مي رفت و از آبشخور زلال دانش اين بزرگان بويژه در حديث و فلسفه وعرفان به خوبي سيراب شده و بحق، وارث مكتب فكري اين فلاسفه بزرگ اسلامي بود، اين كتاب را همانند ديگر آثارش آكنده ازفوايد فلسفي و دقايق عرفاني و اخلاقي نموده كه محتاج به شرح

وتوضيح و بيان است. از اين رو، امام(ره) كه از ديرباز به مكتب فكري قاضي سعيد،علاقه و گرايش داشت و از مباني فلسفي وي در آثار ديگرش بهره برده بود (5) و او را با القابي بزرگ و تعابيري والا مي ستود،5 به شرح لطائف و بسط دقايق اين كتاب دست يازيد و بر آن تعليقه اي گرانسنگ به عربي نگاشت. اين تعليقه بيشتر صبغه كلامي، حديثي، فلسفي و عرفاني دارد و گاه به شرح مستقيم حديث شريف مي پردازد (ص 52 و58) و گاه تعليقه ايشان بيش از شرح مولف بوده (ص 47، 60، 85 و 90) و گاه برخي ازمطالب روشن و آشكار را گذرا شرح نموده است (ص 79 و143). موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره)، اين كتاب را در 192صفحه (36ص مقدمه، 130ص متن و تعليقه، 30ص فهارس) در قطع وزيري به چاپ رسانيده است. 5 شرح دعاء السحر اين كتاب، شرح دعاي معروف سحر است كه با جمله (اللهم اني اسئلك من بهائك بابهاه وكل بهائك بهي) شروع مي شود و از حضرت امام محمدباقر(ع)، روايت شده است. اين كتاب، نخستين تاليف حضرت امام(ره) است كه در27 سالگي(1347ق) به زبان عربي نگاشته شده و در آن، اشارات متعدد به ديدگاه هاي استادش مرحوم آيه الله شاه آبادي نموده است. نيزاز (اسرار الصلاه) ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي، (شرح الاسماءالحسني)ي حاج ملاهادي سبزواري، (القبسات) ميرداماد، (الاسفارالاربعه)ي حكيم صدرالمتالهين و كتابهاي فيض كاشاني، (الفتوحات المكيه)ي ابن عربي و (شرح فصوص الحكم) قيصري، مطالبي را نقل كرده و به نقد و توضيح آنها پرداخته است. امام راحل، در اين كتاب با استفاده

از آيات، روايات و اشعاربسيار، به توضيح و تفسير مطالب ژرف و بلند عرفاني موجود دراين دعا پرداخته و حق مطلب را ادا كرده است. برخي از مطالب اين كتاب، عبارت است از: فرق بين دو صفت بها وجمال (ص 21)، بيان اوصاف جماليه و جلاليه (27 و28)، عظمت الهي وبيان تعدد عوالم و وسعت نظامات (ص 34 و 35)، حقيقت نور (38)،رحمت و رحمانيت و رحيميت (ص 43) ، حقيقت كلام الهي (ص 56)، ذكرتسويلات شيطاني (ص 61)، تجلي اسمايي و صفاتي (ص 73)، شرح اسم اعظم به حسب مقامات سه گانه (ص 7775)، حقيقت اسم اعظم(8778)، معاني عزيز و عزت الهي (9593)، قدرت و استطالت(109و113)، علم خدا و نفوذ آن در اشيا (ص 121117)، بحث خير وشر (ص 133)، سلطنت، فاخريت، علو و فيض الهي (ص 143137)، درباره آيات الهي و اينكه انسان كامل، بزرگترين آيات خداست (ص 147 و5754). امام(ره)، در اين كتاب به احاديث (اصول الكافي) و(بحارالانوار)، عنايت فراوان داشته و به شيوه محدثان، آنها رابا سلسله سند، نقل نموده است (ص 78). مولف بزرگوار، در برخي موارد، به ذكر موعظه و تربيت نفوس مي پردازد. از جمله در صفحه 59 و 60 مي نويسد: اي بيچاره مسكين! در راه خدايت كوشش كن و دلت را از پليدي هاپاك كن و قلبت را از قلمرو شيطان، خارج كن و بالا برو و كتاب خدايت قرآن را بخوان و آن را با ترتيل و تامل و تفكر،مطالعه كن و بر ظاهر آن اكتفا مكن. مبادا خيال كني كتاب آسماني، تنها همين ظاهر است و بس. به درستي كه توقف در صورت ظاهر

آن و به باطن آن راه نيافتن، هلاكت و نابودي و ريشه تمام ناداني ها و اساس انكار نبوت انبيا وولايت اولياست. همانا نخستين كسي كه نزد ظاهر ايستاد و قلبش ازدرك باطن كور شد، شيطان لعين بود كه نگاه به ظاهر آدم(ع) كردو امر بر او مشتبه شد و گفت: (انا خير منه، خلقتني من نار وخلقته من طين...) و از اين خطا و اشتباه و نظر به ظاهر و بستن ابواب باطن، انكار مردم نسبت به نبوت انبيا و پيامبران است،به ملاحظه اينكه آنان هم مي خوردند و مي آشاميدند... همچنين در صفحه 12 آمده است: بدا به حال بنده اي كه ادعاي عبوديت و بندگي كند و خدا را به اسما و صفاتش كه آسمان ارواح و زمين اشباح بدان قائم شده است بخواند و حاجتش شهوات نفساني و رذائل حيواني و رياست باطله و بسط يد در بلاد و چيرگي بر عباد باشد: تو را ز كنگره عرش مي زنند صفير ندانمت كه در اين دامگه چه افتاده است خوشا به حال آن بنده اي كه خدا را براي خدا عبادت كند و اخلاص در عبادت داشته باشد و نگاه به كسي جز خدا نكند و مشتري شهوات دنيوي يا مقامات اخروي نباشد: غلام همت آنم كه زير چرخ كبود زهرچه رنگ تعلق پذيرد آزاد است اين كتاب، در243 صفحه (154ص متن، 25ص پاورقي ها،63ص فهارس)،توسط موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره) در سال 1374ش/1414ق، به زيور طبع آراسته شده است. 6. بدائع الدرر في قاعده نفي الضرر قاعده لاضرر كه مبتني بر حديث مشهور و متواتر (لاضرر و لاضرار)است

و بنابر نظر مشهور فقها كه نفي حكم ضرري را مقصود از آن گرفته اند آثار فراواني در ابواب متعدد فقه دارد. اين قاعده در بسياري از كتابهاي مشهور اصول فقه (همچون: فرائدالاصول،كفايه الاصول و فوائدالاصول) در پايان بخش (برائت)، مورد بررسي قرار گرفته و بسياري از اصوليان نيز كتابهاي مستقل درباره آن نگاشته اند. يكي از اين كتابها نوشتار حضرت امام(ره) است كه به گونه مستقل در سال 1368ق، به عربي نوشته شده است. امام(ره)، نخست به ذكر روايات (لاضرر) به نقل از (كافي) و(وسائل الشيعه) و (مستدرك الوسائل) و كتابهاي فقهي و لغوي، درضمن قضايا و احكام متعدد، با اختلاف در اسناد و الفاظ آن مي پردازد و چيرگي خويش را بر حديث و فقه و رجال و لغت به خوبي مي نماياند (ص 4027). سپس در فصل دوم به بررسي اشكالاتي كه در روايات (منع فضول ماء)و (شفعه) بر اين حديث وارد شده، پرداخته است و ادله شريعت اصفهاني را بر عدم ورود (لاضرر) در اين روايات بيان كرده، ردمي كند در فصل سوم نيز عدم ورود (لاضرر) را در ذيل اين دوروايت با دليلي مخصوص، پذيرفته است. آن گاه در فصل چهارم به بررسي ورود دو عبارت (في الاسلام) و (علي مؤمن) در ذيل حديث پرداخته و احاديث معتبر را بدون كلمه (في الاسلام) مي داند; اماعبارت (علي مؤمن) را در ذيل روايت عبدالله بن مسكان مي پذيرد. امام(ره) در فصل پنجم به ذكر معني مفردات حديث پرداخته و بااستفاده از كتابهاي لغت و استفاده از آيات قرآن به توضيح معني (ضرار) و يكسان بودن يا نبودن معني آن با (ضرر)

مي پردازد و به توضيح مرحوم آخوند خراساني و ميرزاي ناييني(ره)ايراد گرفته، مبناي خويش را اثبات مي كند. ايشان در فصل ششم به مفاد جمله تركيبي (لاضرر و لاضرار) و ديدگاه اصوليان و نقد و بررسي گفتار ايشان مي پردازد (ص 8673) و درفصل هفتم، تمام آراي شيخ انصاري را در اين زمينه بيان مي كندو هيچ كدام را بجز احتمال سوم نمي پذيرد (ص 86 95) و درفصل هشتم، احتمال سوم را كه مبنا و مختار مرحوم شريعت اصفهاني هم هست، بررسي مي كند و آن را (ارجح الاقوال) بر مي شمارد كه نفي در حديث به معني نهي است(ص 10496). فصل نهم، ارزنده ترين و مهمترين فصل اين كتاب است كه امام(ره)،قاعده لاضرر را ناظر به حكم حكومتي مي داند (ص 140105).ايشان در صفحه 113 و 114 مي نويسد: بدان!حديث نفي ضرر و ضرار، از (مسند) احمد بن حنبل به روايت عباده بن صامت در ضمن داوري هاي پيامبر اكرم به لفظ (وقضي ان لاضرر ولاضرار) نقل شده است و روشن است كه لفظ: قضي (/حكم/امر)، ظاهر در آن است كه مقضي به از احكام حكومتي رسول الله از حيث سلطان و يا قاضي بودن حضرت است و از قبيل تبليغ احكام الهي به بندگانش نمي باشد. پس حمل نهي بر نهي الهي، خلاف ظاهر است. بخش پاياني كتاب، تنبيهات چهارگانه است: دفع اشكالات بر قاعده; حكومت قاعده بر ادله احكام اوليه; در وجوب يا عدم وجوب تحمل ضرر و دفع ضرر از غير; جايي كه تصرف در ملك انسان، منجر به ضرر به ديگران شود، آيا اين تصرف جايز است؟ و در

صورت تعارض دو ضرر، چه بايد كرد؟ (ص 140123). فهارس متعدد (آيات، روايات، اعلام، اشعار، كتابها، اماكن،جماعات و قبائل، لغات، وقايع، مصادر و موضوعات) در انتهاي كتاب آمده است. اين كتاب در 175 صفحه وزيري به سال 1415ق،تجديد چاپ شده است. پي نوشت ها: 1. بحار الانوار، ج 15، ص 85. 2. بحار الانوار، ج 2، ص 153 158. 3. اصول الكافي، كتاب العقل والجهل، باب 1، ح 14. 4. مصباح الهدايه، ص 43 (ترجمه فارسي). 5. همان، ص 38،47، 151 و196. منابع مقاله:

فصلنامه علوم حديث، شماره 14، انصاري قمي، ناصرالدين؛

خواهد بود، و از سويي ديگر از دوباره كاري هاي ملال آور جلوگيري نموده و استعدادهاي سرشار را در مسير تكامل و سازندگي قرار مي دهد. در اين گفتار درصدد معرفي يكي از آثار نوشتاري حضرت امام خميني (س) برآمده ايم; چه آنكه بي شك يكي از اصول پردازان معاصر بوده وانديشه هاي اصلاحي او در دانش اصول بسيار شايان توجه مي باشد. هدف از معرفي اين اثر و گفتگو درباره آن اين است كه بخشي ازاين انديشه ها و ابتكارات اصولي را به عنوان يكي از شاخصهاي برجسته اصول معاصر، ارائه نماييم و الگوي روشني را در راستاي تحول فكر اصولي، پيش رو داشته باشيم. ترسيم نمودار كاملي از شيوه هاي اصول پردازي و نظام اجتهادي امام خميني (س) در اصول يا فقه، و تهيه كليه مطالب اصولي و فقهي ايشان در كتابهاي دست نوشت يا در تقريرهاي معتبر از درسهاي ايشان، كاري بس شايسته اهتمام است. و تدارك فهرست راهنماي انديشه هاي ژرف امام در فقه و در اصول و يا علوم ديگر كاري بسيار ضروري و لازم است كه اينك بدان نمي پردازيم. و نيز ترسيم همين نمودار درباره بحث استصحاب كار خوبي است كه اكنون فرصت آنرا نداريم. پس هدف عمده اين مقال تنها نشان دادن سرفصلهاي مهم و ابتكارات عمده در مطالب كلي و بحث استصحاب و روشهاي ويژه يا شاخص ايشان در اين كتاب مي باشد.

اهميت بحث استصحاب: هرگاه مكلف به حكم يا موضوعي يقين نمود و سپس در استمرار و ادامه آن شك كرد و به خاطر همين، گرفتار حيرت و دلواپسي گشت كه آيا به يقين پيشين

عمل نمايد و يا آنكه در وضعيت جديد به گونه اي ديگر عمل كند; در چنين مواردي اگر بوسيله دليل توانستيم اعتبار يقين گذشته و يا متيقن سابق را در هنگام شك ثابت نماييم، مكلف وظيفه دارد به يقين و حالت گذشته عمل كند و يا بر اساس آن حكم دهد. وگرنه به اصل ديگري كه صرف نظر از حالت سابقه و يقين پيشين وظيفه مكلف را در هنگام شك روشن مي كند مي بايست مراجعه كرد. (1) اين مطلب در كتاب "استصحاب" مورد كنكاش و بحثهاي موشكافانه قرار مي گيرد. تعيين حجيت استصحاب "و عمل بر اساس يقين سابق و حالت سابقه"، و مقدار و حدود آن، و تطبيق علمي اركان و عناصر استصحاب در مواردي همچون وجود دو حالت سابقه، و استصحاب زمان و زمانيات، و استصحاب تعليقي و مانند آن، نيازمند بكارگيري دقيق و بررسي عميق است كه در اين كتاب اين كار بخوبي انجام پذيرفته است.

نگاهي به استصحاب در طول تاريخ اصول بحثهاي اصولي از جهت پيشينه تاريخي همواره به يك منوال نيستند. برخي از مسائل اصول فقه همزمان با پيدايش علم اصول در عرصه تدوين پديد آمده، و ميدان انديشه ها و تضارب آراء و افكار دانشوران بوده است، و پاره اي از مسائل آن بعدها به آن پيوسته است هرچند به گونه اي پنهان و نامرئي در لابه لاي مسائل ديگر وجود داشته و بدانها اشارتها رفته است. مساله خبر واحد از گونه مسائلي است كه از ديرباز همراه با پيدايش علم اصول در عرصه تدوين مورد توجه بوده، هرچند در طول تاريخ به انباشتگي آن افزوده گشته و

مباحث آن از غنا و سرشاري و تنومندي و عمق و دقت و تنوع بيشتري برخوردار شده است. و نيز مساله استصحاب از مسائلي است كه به صورت يك مساله و دغدغه فكري همواره ذهن اصولي انديشمندان اين علم را به خود مشغول ساخته، اگرچه در آغاز به شكلي بسيار ابتدايي و لاغر مطرح بوده و چندان اهميتي نداشته است. در مقايسه دو مساله "خبر و احد" و "استصحاب" از كتاب "عدة الاصول" (2) بخوبي پيداست كه با وجود منابع روايي براي هر دو مساله - و به اصطلاح روايي بودن هر دو مساله - تفاوتهاي آشكاري از نظر كميت و كيفيت مباحث بين اين دو وجود دارد.

دورانهاي استصحاب 1- دوره روايات استصحاب: اين دوره را مي توان عصر كمون و پيش نهاد استصحاب ناميد. روايات بسياري (3) كه بعدها در كتابهاي اصولي بدانها استدلال شده، در اين دوره از ائمه اطهار صادر گشت، اگر چه تا قرنها، اساسا براي اعتبار و حجيت استصحاب به آنها توجه نمي شد و يا در محدوده بسيار كمي كاربرد داشت. 2- دوره عقلي انگاري استصحاب: در اين دوره استصحاب به عنوان يك حكم عقلي و گاهي در كنار قياس، تلقي مي شده است. شيخ انصاري در آغاز بحث استصحاب آورده است "...لكن ظاهر كلمات الاكثر كالشيخ و السيدين و الفاضلين و الشهيدين و صاحب المعالم كونه حكما عقليا و لذا لم يتمسك احد هولاء فيه بخبر من الاخبار..." (4) در اين دوران دو جريان اعتبار و انكار استصحاب وجود دارد. سيد مرتضي (ره) بطور كلي استصحاب حال را انكار نموده و آنرا به معناي اثبات حكم بدون دليل

مي داند. (5) و شيخ طوسي با تكيه به دليل و حكم عقل آنرا تجويز مي كند و مي گويد كه اگر حالت دوم حكم پيشين را بخواهد دگرگون سازد، مي بايست بر اين مطلب دليلي وجود داشته باشد. (6) اصولي ژرف انديشي همچون علامه حلي براي حجيت استصحاب بدين گونه دليل مي آورد كه "الاقرب انه حجة لان الباقي حال بقائه مستغن عن الموثر، و الا لزم تحصيل الحاصل، فيكون الوجود اولي به والا افتقر و لاجماع الفقهاء علي انه متي حصل حكم ثم وقع الشك في انه هل طرا ما يزيله ام لا؟ وجب الحكم بالبقاء علي ما كان اولا، و لولا القول بالاستصحاب لكان ترجيحا لاحد طرفي الممكن من غير مرجح" (7) . محقق حلي مساله استصحاب را بدينگونه حل مي كند كه ما بايد ببينيم دليلي كه اين حكم را اقتضاء كرده چگونه است. هرگاه بطور مطلق حكم را اقتضاء كرده باشد، لازم است آنرا استمرار و ادامه دهيم; مثلا عقد نكاح بطور مطلق موجب حليت و حقوق خاص زناشويي است، پس هرگاه اختلاف شود كه آيا با گفتن يك لفظ و جمله خاصي. طلاق حاصل مي شود يا نه؟ مي توان گفت: " حليت امور مزبور قبل از خواندن اين جمله ها ثابت بود، پس باز هم ثابت مي باشد" (8) . كوشش اين بزرگان آنست كه همان دليل پيشين را با اين پشتوانه هاي عقلي درباره حالت دوم كه حالت شك است نيز سريان داده و در مقابل ادعاي سيد مرتضي كه مي گويد: "عمل به استصحاب عمل كردن بدون دليل است" بگويند: "عمل به استصحاب عمل به دليل

است." كلمات بزرگاني مانند شيخ طوسي و علامه حلي و حتي محقق حلي در مورد استصحاب، حداقل موهم اين است كه عمل به استصحاب و ابقاء حكم گذشته در حال ثاني - كه حال عروض شك مي باشد - عمل به دليل گذشته است، و نفي اين حكم نيازمند دليل مي باشد كه در فرض مورد استصحاب وجود ندارد. چنين تصوري درباره استحصاب با مباني آيندگان پيرامون استصحاب تفاوت دارد; چه آنكه در بينش اصوليان معاصر، غالبا استصحاب به عنوان يك دليل فرض نمي شود، و نيز عمل به آن عمل به دليل گذشته و حكم پيشين نيست، هرچند با مسامحه مي توان اين حرف را زد، و يا حتي مي توان گفت بهرحال استصحاب نوعي عمل كردن به دليل و حكم سابق است، و ادله استصحاب كار ارتباط دادن همين مساله فعلي را به دليل و حكم سابق انجام مي دهند. ولي اين توضيحات در نظريات گذشته بهرحال وجود ندارد. 3- دوران تنوع در ادله استصحاب همزمان با مرزبندي روشن بين اصول و امارات: مرزبندي بين اصول عمليه و امارات بطور روشن در كتاب رسائل شيخ انصاري آمده است (9) ، و بر اين اساس هم اين سخن در مبحث استصحاب رسائل مطرح گشته است كه آيا استصحاب را مي بايست از امارات دانست يا از اصول؟ و در اين باره به بحث نشسته اند و مي فرمايند: "استصحاب را در صورتي مي توان از اصول عمليه (10) دانست كه دليل اعتبار و حجيت آن اخبار و رواياتي باشد كه در اين باب ذكر شده; زيرا موضوع اين اخبار چيزي است كه وضعيت فعلي

آن مشكوك و وضع سابق آن روشن است و تنها در اين مورد حكم به بقا شده است. ولي اگر مدرك استصحاب بناء العقلاء باشد، مي بايست استصحاب را در زمره و شمار ادله اجتهادي به حساب آورد; زيرا استصحاب در اينصورت يك دليل ظني است مانند قياس و استقراء" (11) .كه البته در مبناي اين گفتار تاملي هست; زيرا چه بسا مطلب اين گونه باشد كه عقلاء نه به خاطر گمان آور بودن مورد استصحاب، بلكه به خاطر مصالحي همچون رفع حرج و توسعه در زندگي و مانند آن بنا بر عمل به استصحاب و حالت سابقه گذاشته اند. (12) 4- دوران گسترش، بالندگي و عمق و تنوع مطالب: اين دوران با شرحهاي نوشتاري و گفتاري كتاب "كفاية الاصول" كه غالبا محتواي درسهاي خارج را تشكيل مي دهد، آغاز گشته و تا زمان حضرت امام (س) و تا امروز ادامه دارد. ره آورد اين دوران، ابتكارات و نوآوري هاي فراواني است كه در پرداخت مساله از نظر استدلالات و مرزبندي هاي دقيق موارد استصحاب، پديد آمده است. قطعا يكي از شاخصهاي مهم اين دوران، اصول پرداز ژرف انديش و بلندآوازه، يعني حضرت امام (س) مي باشد كه با برخورداري از تيزبيني هاي عقلي و دقتهاي عرفي حداقل نيم قرن به مطالعه و بحث و تدريس درباره اصول فقه پرداخته، و كتابهاي ارزشمندي را همچون "مناهج الوصول"، "انوار الهداية" و مجموعه كتابهاي "استصحاب"، "لاضرر"، "تعادل و ترجيح"، "اجتهاد و تقليد" تاليف نموده اند، و آثار گرانقدري نيز همچون "تهذيب الاصول" از تقرير درس خارج ايشان به يادگار مانده است. اكنون در اين مقاله گزارش گونه

اي را پيرامون كتاب استصحاب امام پيش رو داريم. نكته قابل توجه اينست كه از عباراتي همچون "قدمر شطر من الكلام فيها" كه در برخي از عبارات اين كتاب آمده است مي توان حدس زد كه نوعي همسويي در تاليف اين كتاب با نوشته هايي كه بعدها به نام انوار الهداية از امام چاپ شده است وجود داشته است. در كتاب "انوار الهداية" از مباحث قطع تا خاتمه برائت بر كتاب "كفاية الاصول" تعليق شده، و سپس در مورد "قاعده لاضرر" رساله جداگانه اي تاليف نموده اند. و به نظر مي رسد مبحث "استصحاب" و "اجتهاد و تقليد" و "تعادل و ترجيح" هم به خاطر همين تنوع و كثرت مطالب جداگانه تاليف گشته اند. در نتيجه اين مجموعه در كنار "انوار الهداية" مجموع نظر يات امام پيرامون جلد دوم كفاية خواهد بود، و به علاوه "مناهج الوصول" كه حاوي مباحث الفاظ است دوره كامل اصول دست نوشت امام را تشكيل مي دهند.

دورنمايي از كتاب كتاب استصحاب از نظر تدوين هماهنگ با روش كتابهايي است كه پس از كفايه نوشته شده اند. عباراتي مثل قد يقال يمكن ان يقال. و فيه و مانند آن يادآور كتابهاي گذشته است. در تحقيق كتاب نيز همانند روش معاصر به شناسايي منابع اقوال، احتمالات، آيات و روايات و رجال و مانند اينها همت گمارده شده است. در اينجا نخست نمايي كلي از همه كتاب را مي بينيم. با اين توضيح كه عنوانهاي بخشهاي گوناگون غالبا با توجه به محتواي آنها برگزيده شده اند.

بخشهاي اصلي كتاب 1- بخشهاي مقدماتي: شامل تعريف استصحاب و اصل بودن يا اماره بودن آن و بحثهايي

در اين راستا، و اينكه استصحاب از ادله اربعه نيست، و مساله اصولي است. 2- ميزان اعتبار استصحاب: آيا در احكام عقليه هم استصحاب حجت است؟ آيا تنها در هنگام شك در رافع حجت است؟ و بررسي اخبار استصحاب بطور مفصل همين جا صورت پذيرفته است. در ادامه اين بخش درباره احكام وضعيه و جريان استصحاب در آن به خوبي بحث شده است. 3- تنبيهات: مراد از تنبيهات استصحاب مطالبي است كه مولف در ضمن آنها سعي مي كند مباني و آراء گذشته را بر مواردي كه نيازمند دقت و موشكافي بيشتري است تطبيق نمايد. در اين بخش جريان يا عدم جريان استصحاب در نه مورد بررسي شده: 1. جريان استصحاب در موداي امارات. 2. جريان استصحاب در كلي. 3. جريان استصحاب در متصرمات; چيزهايي مانند زمان، حركت، تكلم كه وجودشان تدريجي و قطعه قطعه است. 4. جريان استصحاب تعليقي. 5. جريان استصحاب نسبت به احكام شرايع گذشته، و يا عدم جريان آن. 6. جريان استصحاب و اثبات لوازم عادي و عقلي. 7. جريان استصحاب در مجهول التاريخ در جايي كه سابقه ديگري هم موجود است. 8. جريان استصحاب حكم مخصص و يا تمسك به عموم. 9. جريان استصحاب در موارد ظن غيرمعتبر، و مراد از شك در ادله استصحاب. 4- خاتمه: در جريان استصحاب سه شرط وجود دارد: 1. وحدت قضيه متيقنه و مشكوكة. معنا و تحليل اين عبارت و دليل آن و پاسخ به اين سوال كه آيا وحدت عقلي مراد است، يا عرفي، يا وحدت از نظر موضوع دليل. 2. سالم ماندن يقين سابق از آسيب شك ساري - شكي كه به

اصل يقين سرايت مي كند - و پاسخ به اين پرسش كه آيا اخبار استصحاب علاوه بر اعتبار استصحاب مي توانند اعتبار قاعده يقين و عدم اعتناء به شك ساري را هم تامين نمايند. 3. شك در بقاء به احراز وجداني يا تعبدي بقاء يا ارتفاع حادثه گذشته نينجامد. براي بررسي كيفيت و چگونگي تقديم برخي از ادله يا اصول و قواعد بر استصحاب، نخست مساله حكومت را كه يكي از انحاء تقديم يك دليل بر ديگري است مي آورند، و در اين باره ابتكار ويژه اي دارند كه بعد اشاره مي كنيم، و پس از اين در دو محور اين مطلب را ادامه مي دهند. (الف) رابطه ادله استصحاب با ساير ادله و اصول، استصحاب سببي و مسببي و غير آن. (ب) رابطه استصحاب با قواعد چهارگانه يد، تجاوز و فراغ، اصالة الصحة، قرعه. اكنون به نكات برجسته اي كه در هر يك از اين بخشها آمده نگاه مي كنيم، و پيش از آن مرور كوتاهي بر روشها و برخي نكات كلي مي نماييم.

روش نقد و بررسي هرچند ارائه و ترسيم روش نقد و بررسي اصولي امام در اين كتاب چندان كار آساني نيست، ولي مي توان مواردي را به عنوان نمونه ذكر كرد. اين موارد هرچند از ابتكارات كتاب به شمار نيايند، ولي از شاخصه هاي آن هستند. 1- ريشه يابي مسائل از آغاز. اين شاخصه همه كتابهاي اصولي امام است، و همانگونه كه بعضي از شاگردان ممتاز ايشان هم ذكر كرده اند در تدريس اصولي ايشان اين خصلت بطور برجسته اي وجود داشته است. (13) 2- پرداختن به احتمالات گوناگون در هر

مساله كه برخي از آنها از سوي ديگران و برخي توسط خود مولف ابداع شده است. احتمال پردازي علاوه بر آنكه نشان دهنده قوت علمي نويسنده است، نردبان ترقي علم نيز مي باشد. اينست كه بزرگان دانش همواره توجه به احتمالات مساله را از جهات گوناگون مدنظر داشته اند. 3- بررسي اقوال برجسته و مهم. همانگونه كه پيشتر هم گفته شد مولف هر كتاب تحقيقي نقش ارتباطدهنده و حلقه اتصالي را در تاريخ و حركت علم بازي مي كند، و از اينروست كه توجه به اقوال مطرح و آراء موجود در ميدان و افق ديد مولف امري حياتي است. و در اين كتاب بدان اهتمام شايسته شده است. 4- كوشش در تفكيك مسائل اعتباري و حقيقي و پيراستن اصول فقه و استدلالهاي آن از برهانهاي عقلي. اين امتياز با توجه به نبوغ خاص امام در فلسفه بسيار مهم است; زيرا قدرت تفكيك مسائل فلسفي محض و جداسازي استدلال مناسب با علوم حقيقي از استدلال متناسب با مسائل اعتباري، تنها در صورتي ميسور خواهد بود كه شخص در هر دو زمينه از مهارت برخوردار باشد. 5- توجه به ثمربخش بودن بحثها. اين توجه به مرور تاثيراتي در مباحث خواهد داشت. قطعا امام خميني از كساني هستند كه درصدد تهذيب و پيرايش اصول بوده اند، (14) و اصول را تنها با نگاه ابزاري و آلي براي فقه مي ديده اند، (15) و رفع مشكلات فقه را از اصول دنبال مي كرده اند. در نتيجه، همين توجه عملا در نوع مباحث تاثير داشته و براي محقق بينا و دانش پژوه هشيار بسيار مغتنم است. 6- ارائه نزديك ترين

راه حل. 7- بررسي دقيق حديثهاي مورد استناد از نظر فقه الحديث و جهات گوناگون ديگر با توجه به ضوابط حديث شناسي كه حديث شناسي امام خود مقاله جداگانه اي مي طلبد. 8- جوابگويي به شبهات و دفاع از راي مختار و تثبيت آن.

فقه الحديث فقه الحديث از ديرباز مورد توجه بزرگان حديث و فقه بوده است، و تاثيرات ارزشمندي دارد كه پرداختن به آنها البته از وظيفه اين مقاله خارج است. بهرحال دانستن و يادآوري اين نكته بسيار ضروري است كه بصيرت يافتن و احاطه و وقوف به مضمون يك حديث يا مجموعه اي از احاديث تنها با اطلاع يافتن از اوضاع و معاني الفاظ و تركيبهاي آن تمام نمي شود، بلكه علاوه بر اين، نيازمند دقتها و ملاحظه هاي ديگري هم هست. يكي از شاخصه هاي مهم كتاب "استصحاب" حضرت امام برخورداري از قوه دقيق حديث شناسي و فقه الحديث است، به گونه اي كه در بررسي احايث استصحاب - و از جمله اولين مضمره زرارة - و اخبار قرعه و قاعده تجاوز بخوبي مشهود است. نكته ها و راه حلها و تجربه اندوزي هايي كه از اين كتاب مي توان درباره فهم احاديث بطور كلي برداشت كرد فراوان است كه از آن ميان به چند مورد اشاره مي نماييم: 1- توجه به احتمالهاي موجود در معناي حديث. 2- ملاحظه مناسبات حكم و موضوع كه موجب الغاء خصوصيت يا قيد مي شوند; مثلا در خصوص يكي از مسائل قاعده تجاوز مي فرمايند "از آنرو كه موضوع عدم اعتناء به شك اينست كه مكلف هوشيار وظيفه اش را در هنگام اشتغال به عمل بخوبي

انجام مي دهد، پس از اين جا كه در بعضي روايات "دخول در غير آن عمل" آمده است، نمي توان قيديت را استفاده كرد. (16) و با توجه به همين نكته است كه بايد گفت "عدم اعتناء به شك" عزيمت است; زيرا از ادله استفاده مي شود كه "بگو اين جز مشكوك تعبدا موجود و يا صحيح است"، و با تعبد به تحقق آن، انجام دوباره آن عمل زيادت عمدي محسوب مي شود. (17) 3- سنجش دقيق مقدار ظهور. (18) 4- بررسي نسبتهاي ظهوري و يا تعرضي روايات. اين عنوان كه شامل حكومت و ورود مي شود و از محتواي فرمايشات ايشان برداشت شده است بعدا توضيح داده مي شود. 5- مقايسه روايات با جريانهاي عقلايي. چند نمونه: در مورد اخبار قرعه: مضمون اخبار قرعه چيزي بيش از آنچه در نزد عقلاء رايج است نيست كه در هنگام بالا گرفتن خصومت در حقوق و فقدان همه راهها، قرعه را به عنوان راه گريز از مشكل بكار مي برند. بنابراين، اصلا روايات اطلاق ندارند; زيرا ناظر به اين جريان عقلائي هستند. در نتيجه نمي توان گفت كه اين قاعده آنقدر تخصيص خورده است كه با وجود آنها ديگر پسنديده نيست قاعده قرعه را معتبر بدانيم. (19) برخي از ارتكازات عقلائيه آنچنان ريشه دار، مستحكم، پردامنه و گسترده هستند كه نمي توان براي ردع و جلوگيري از آنها به رواياتي كه دلالت عمومي بر ردع دارند بسنده كرد; (20) مثلا با "لاتنقض اليقين بالشك" نمي توان از جريان "اصالة الصحة" جلوگيري نمود. (21) احكام صادره از سوي شارع گاهي تعبدي محض است و گاهي ارشاد به طريق

عقلاء است - مانند ادله اخبار ثقه - و گاهي از تعبدياتي است كه عقل هم راهي بسوي آن دارد و ارتكازات مناسبي در ميان عقلاء درباره همان حكم تعبدي وجود دارد. در اينصورت همين مطلب موجب انصراف اطلاق روايت به موردي كه عقلاء آنرا در ميان خود درك مي كنند خواهد بود. (22) 6- رواياتي كه در بحثهاي اصولي و فقه بكار گرفته مي شود و حاوي خطابهاي تشريعي و تقنيني مي باشند از نظر مفهوم و مصداق با فهم عرفي فقيه داد و ستد مي كنند نه فهم دقيق عقلاني او (23) در اين باره جداگانه بحثي خواهيم داشت.

نمونه اي از بحثهاي كتاب

1- تعريف استصحاب در اين باره بحث مبسوطي در آغاز كتاب آمده است، و چه بسا اين سوال مطرح مي شود كه فايده اين كار چيست. با الهام از كاري كه در اين قسمت صورت گرفته مي توان گفت كه تعريفها مطالب بي فايده اي نيستند، بلكه برعكس با تعريف درست مي توان كاربرد نهايي يا ميدانهاي احتمالي كاربرد آنرا و در نتيجه نوع بكارگيري ادله را مشاهده نمود، و از آغاز بحث با برش و سمت گيري خاصي وارد بحث شد. و براي آنكه براي همه موضع گيري ها و استدلالها و گرايشها جايي پيش بيني شده باشد، مي توان تعريفها را به گونه مجموعه اي و مبنايي ارائه داد همانگونه كه در اين كتاب اين كار تا حدودي انجام شده است. (24)

نقدي بر تعريف استصحاب در صورتي كه استصحاب تنها يك اصل عملي در مقام شك باشد، و هيچگونه جانب داري از واقع نداشته باشد جاي آن نيست كه

استصحاب را حجتي بر واقع بدانيم، بلكه استصحاب تنها "ابقاء ما كان" است و يك مساله فقهي است كه از لزوم و ضرورت فقهي آن بحث مي شود. ولي اگر استصحاب به گونه اي براي بدست آوردن واقع باشد، در اينصورت مي توان آنرا حجت گفت; زيرا با وجود آن مي گوييم واقع بر عهده مكلف آمده است و معناي حجت هم در اصول جز اين نيست. هر چند برخي از بزرگان حتي شيخ انصاري حجت اصولي را به معناي حجت و قياس منطقي گرفته اند، (25) ولي در اينصورت ديگر صحيح نيست كه استصحاب را "ابقاء ما كان" تعريف كنيم زيرا معنايش اينست كه "چيزي را كه بوده است باقي و برقرار بدان" و پيداست كه اين شان شارع است و دليلي كه استصحاب را اعتبار مي بخشد. و پس از اين، مكلف مي بايست همين راه را براي حفظ واقع بپويد. پس استصحاب يك حكم شرعي نيست و نيز عمل مكلف نيست. در نتيجه بر اين مبنا كه استصحاب نظري به واقع دارد و براي تحفظ واقع است (عهده دار حفاظت از آنست) مي بايست تعريف "ابقاء ما كان" را كنار گذاشت و آنرا به گونه اي ديگر تعريف نمود. با توجه به اين جمع بندي پيداست كه نمي توان در عين حاليكه استصحاب را يك اصل عملي صرف مي دانيم از حجيت آن بحث كنيم، و نيز نمي توانيم آنرا حجتي بر واقع بدانيم و در عين حال آنرا بدينگونه تعريف كنيم كه استصحاب يعني حكم به ابقاء ما كان; زيرا روشن است كه اين حكم به ابقاء، دليل بر اعتبار و

حجيت استصحاب است، نه خود آن. و يا نمي توان آنرا بدينگونه تعريف كرد كه استصحاب يعني ابقاء عملي و در ضمن آنرا از مسائل اصولي قلمداد نمود. و آنوقت درباره حجيت آن به بحث نشست; زيرا ابقاء عملي كار مكلف است و اين با اصولي بودن سازگار نيست. در نتيجه مي بينيم كه هر يك از مسالك ياد شده تعريف جداگانه اي مي طلبد، و نمي توان تعريفي براي استصحاب ارائه داد كه با همه اين مسالك هماهنگ باشد. (26) در ادامه همين بخش درباره اماره يا اصل بودن استصحاب و اينكه از ادله اربعه نيست و مساله اصولي است بحث شده است.

2- اشتباه عنوان با خارج (معنون) عرضه عنوانها به گونه روشن و بدون در نظر گرفتن لواحق و عوارض خارجية، هيچگاه عقل را در حكم خود سرگردان نمي سازد، ولي يك موضوع خارجي چه بسا در آغاز يك عنوان دارد، و سپس به خاطر احتمال صدق عنوان ديگري كه بر آن رجحان دارد، از نظر حسن و قبح مورد شك واقع مي شود كه در اينجا ديگر جاي استصحاب حكم عقلي نيست; زيرا فرض اينست كه ما يقين داريم در زمينه مزبور حكم عقلي وجود ندارد، ولي حكم شرعي پيشين - قبل از عروض تزاحم - قابل استصحاب است. (27)

3- حل مساله شك در رافع و شك در مقتضي مستصحب گاهي استعداد بقاء و استمرار دارد و در حدوث رافع شك مي كنيم، و گاهي شك در مقدار استعداد بقاء داريم و شك ما در استمرار و بقاء حكم و موضوع هم بخاطر همين است. شيخ انصاري معتقد بوده است كه در

جريان استصحاب ميان اين دو مورد مي بايست قائل به تفصيل شد. (28) و تكيه گاه او هم ظهور اخبار در اين مطلب است - كه البته تفصيل استظهار ايشان و يا ديگر بزرگان به طول خواهد انجاميد - اما امام در اين باره معتقدند كه تفاوتي بين شك در رافع و شك در مقتضي وجود ندارد; زيرا دقت در احاديث اين باب نشان مي دهد يقين از اينرو نبايد با شك شكسته شود كه با خارج تعلق و پيوستگي دارد، (29) نه از آنجهت كه تعلق محكمي با نفس دارد، چه آنكه از اين نظر چه بسا شك و يقين و با يكديگر مساوي باشند. پس شك از اينرو نمي تواند يقين را بشكند كه اساسا ذات يقين بخاطر پيوستگي اي كه به خارج دارد از استحكام و دوام برخوردار است، و در اين مورد ميان شك در رافع و شك در مقتضي تفاوتي نيست. اين مساله بخوبي بحث شده و در همين فصل همه اخبار استصحاب گردآوري شده و مورد ارزيابي قرار گرفته است. (30)

4- خلط تكوين و تشريع امور انتزاعيه اساسا جعل و رفعش بوسيله منشا انتزاع صورت مي پذيرد مثلا فوقيت تنها بوسيله قرار دادن دو جسم يكي بالاي ديگري قابل جعل است. ولي در تشريع و اعتباريات اين تنها يك راه است ولي مانعي ندارد كه مستقلا هم جعل و يا اسقاط شود مانند جزئيت و شرطيت و سببيت. همه احكام وضعيه مي توانند مستقلا يا تبعا به نحو مناسب جعل شوند - مراد از احكام وضعيه همه مقررات و نهادهاي شرعي است (31) حتي نبوت و امامت و خلافت

و ماهيات مخترعه مانند نماز و روزه، حتي اباحه واقعيه ولي حجيت و امثال آنرا نمي توان از احكام وضعيه به شمار آورد.

5- در باب حجيت امارات، دليل لفظي تاسيسي وجود ندارد تا حاكم بر دليل استصحاب باشد (32) و در نتيجه يقين را از يقين وجداني به يقين تعبدي توسعه دهد بلكه براي اينكار همان الغاء خصوصيت كافي است بدين معنا كه عرف به خاطر مناسبت حكم و موضوع درك مي كند كه يقين در اخبار استصحاب، خصوصيت ندارد بلكه موضوع اصلي حجت در مقابل لاحجت است بنابراين ظن معتبر به يقين ملحق مي شود و مناسبت هم اينست كه يقين به جهت كشف از واقع از استحكام و دوامي برخوردار است كه با شك نقض نمي شود و همين مطلب در ظن معتبر هم هست.

6- استصحاب كلي كلي موجود در ضمن فرد قابل استصحاب است و استصحاب فرد از استصحاب كلي بي نياز نمي كند. زيرا در عالم اعتبار، حيثيت كلي غير از حيثيت خصوصيات فردي است و سرايت دادن حكم از چيزي كه وجودا با چيز ديگر متحد است، تنها بنا بر حجيت اصل مثبت امكان پذير است. (33) جريان قسم دوم استصحاب كلي مانعي ندارد. يعني جايي كه مستصحب امر كلي است و شك در بقاء آن به جهت شك در تعيين فرد است، بين فردي كه عمرش كوتاه است و در نتيجه قطعا از بين رفته، و فردي كه عمرش طولاني است و در نتيجه قطعا وجود دارد، مردد مي باشد. زيرا ملاك جريان استصحاب، وحدت قضيه متيقنه و مشكوكه است. و اين عرفا حاصل است، زيرا با علم به

وجود فردي از حيوان علم به وجود حيوان داريم، و با شك در اينكه آيا طويل العمر بوده، شك در بقاء همان حيوان متيقن خواهيم داشت. پس مشكوك البقاء همان متيقن الحدوث مي باشد. (34) ولي البته با استصحاب كلي اثر فرد بار نمي شود، (35) و اين همان جوابي است كه شبهه عبائية معروف را حل مي كند. (36) احتمال تبديل يافتن مرتبه اي از عرض به مرتبه اي ديگر از قسم سوم كلي نيست، زيرا فرديت با اختلاف مراتب عوض نمي شود، نه عقلا و نه عرفا. (37)

7- استصحاب زمان و زمانيات در اين باره برخي به خاطر عدم تصور شك در بقاء، مي گويند استصحاب جاري نمي شود. و برخي ديگر مي گويند در جريان استصحاب شك در بقاء معتبر نيست و مفاد اخبار تنها نقض يقين به شك است. مرحوم امام (قده) در اين مورد مي فرمايند، تحقيق آنست كه شك در بقاء معتبر است و از روايات استفاده مي شود، ولي با اين حال در جريان استصحاب نسبت به زمان و زمانيات مشكلي پيش نمي آيد (38) وجه عقلي و عرفي آن بيان شده است.

8- آيا تعليقي بودن حكم يا موضوع، خللي در اركان استصحاب پديد مي آورد و اگر نه آيا عملا استصحاب تعليقي كارساز است، و يا آنكه به جهت معارضه با استصحاب تنجيزي همواره گرفتار است. مثلا اگر در دليل شرعي آمده باشد، هرگاه آب انگور بجوشد حرام مي شود، هر چند بتوان درباره آب كشمش هم همين حكم تعليقي را استصحاب نمود، ولي استصحاب تنجيزي با آن معارضه دارد، يعني همين استصحاب حليت آب كشمش موجود

پيش از جوشيدن، و در نتيجه استصحاب تعليقي از كار مي افتد. پاسخ به اين دو سوال بحثهاي دامنه داري را بوجود آورده است. نظر كتاب مزبور در اين باره اينست كه از جهت تعليق مشكلي در جريان استصحاب پديدار نمي شود. زيرا تنها چيزي كه در استصحاب معتبر است، يقين و شك فعلي است. (39) و اعتبار استصحاب هم در مورد حكم تعليقي، هنگامي مطرح است كه اثر شرعي براي آن فرض شده است. بنابراين هيچ مشكلي وجود ندارد. و در مورد معارضه هم استصحاب تعليقي حاكم بر استصحاب تنجيزي است، زيرا شرط حكومت يك اصل بر اصل ديگر اينست كه يكي از دو شك برخاسته از شك ديگر باشد، و جريان اصل در شكل سببي، شك ديگر را تعبدا بردارد. و اين شرط در استصحاب تعليقي هست. (40)

9- درباره احكام شريعتهاي پيشين مانند يهودي و نصراني، همواره اين احتمال هست كه عنوان خاصي مانند يهوديت و نصرانيت در موضوعات آنها اخذ شده باشد. بنابراين وحدت قضيه متيقنه و مشكوكه احراز نمي شود و استصحاب جاري نيست. (41)

10- لوازم و ملزومات و ملازمات عادي و عقلي استصحاب حجت نيست مثلا با استصحاب حيات زيد، لازمه عادي آن كه رشداندام است، ثابت نمي شود. زيرا اعتبار موجود در استصحاب، يا به معناي آنست كه مشكوك را به منزله متيقن قرار بده، و يا به معناي آنست كه يقين را باقي بدان، و در هر صورت شكي نيست كه قلمرو اين اعتبار تنها آثار متيقن خواهد بود، نه آثار الاثار. زيرا آثار متيقن تنها همان چيزهايي است كه بر متيقن ترتب مي يابد نه چيزهايي كه

بر اثر آن بار مي شود. پس در جائي كه متيقن سابق، يك اثر شرعي مستقيم داشته باشد، و يك اثر شرعي غيرمستقيم كه در حقيقت مثلا اثر لازمه عادي و يا عقلي آنست، برد و ميدان اعتبار استصحاب، تنها اينست كه همان حكم و موضوع پيشين هنوز هست. و يا آنكه يقين سابقت را نسبت به آن استمرار بده. به علاوه، اصلا معقول نيست كه دليل اصل عهده دار آثار الاثار باشد. زيرا لازمه عادي و حتي لازمه شرعي در پرتو تعبد و اعتبار تحقق مي يابد، و ممكن نيست همان دليلي كه ما را به اثر متعبد مي سازد همزمان به اثر اثر متعبد كند. مثلا دليل استصحاب نمي تواند در عين حاليكه حيات زيد را تحقق اعتباري مي بخشد و ما را به اثر شرعي آن متعبد مي كند، رشداندام و نبات لحيه را هم تحقق اعتباري بدهد، و ما را به اثر شرعي آن متعبد سازد. با اين بيان حتي اگر دليل حجيت امارات هم تعبد و اعتبار شرعي باشد، مثبتات امارات هم حجت نخواهد بود. زيرا جعل كاشفيت و طريقيت تعبدي يا هر چيزي مانند اين، تنها به معناي ترتيب اثر همانست، نه اثر موضوع ديگر. و بديهي است كه لازم يا ملزوم يا ملازم يك چيز بهرحال غير آنست. (42)

11- عرف علاوه بر تشخيص مفاهيم در تعيين مصاديق هم نقش دارد نقش عرف در اين مورد بدين گونه است كه خطاب شرعي طبعا دربردارنده متعلق مي باشد. مثلا وقتي گفته مي شود "اكرام كن"، متعلق اين خطاب اكرام است. شارع در اين خطاب بطور طبيعي مانند ديگران محاوره و

گفتگو كرده است، و مانند هر قانونگذار ديگري در هنگام القاء خطاب و قانون يك زبان جديد اختراع نمي كند. بنابراين هرگاه در خطاب شارع آمده باشد كه يقين با شك شكسته نمي شود، اين يك قضيه عرفي و قانوني است كه مفهوم ومصداقش را عرف تعيين مي نمايد. (43)

12- در مورد خفاء واسطه مهم اينست كه عرفا موضوع، همين واسطه باشد، نه آنكه عرف موضوع را چيز ديگري مي بيند، هر چند تسامحا حكم را به واسطه سرايت مي دهد. (44)

13- بسياري از اصوليان، همچون شيخ و تابعان او، احراز بقاء موضوع را به عنوان يكي از شرايط جريان استصحاب بدين معنا كه مي بايست متعلق يقين و شك، هر دو يكي باشد. در حالي كه با توجه به همين نكته مي بايست اينگونه عنوان كرد كه شرط استصحاب، وحدت قضيه متيقنه و مشكوكه است. زيرا آنچه يقين و شك بدان تعلق مي يابد به صورت قضيه است. با همين تقرير دليل اين مطلب هم روشن خواهد بود. زيرا شكستن يقين به شك تنها در صورتي است كه هر دو يك متعلق داشته باشند. (45)

14- اينك ملاك وحدت قضيه چيست؟ آيا حكم عقل يا عرف يا موضوعي كه در دليل آمده؟ اگر ملاك حكم عقل باشد، طبيعي است كه جريان استصحاب بسيار مشكل و نادر خواهد بود. زيرا همه خصوصياتي كه مايه شك شده به گونه اي در موضوع حكم دخالت دارند. (46) و اگر ملاك، دليل باشد باز هم جريان استصحاب در مواردي مشكل است. زيرا بااندك تفاوتي، موضوع دو تا مي شود. مثلا تراب تا سفال تا آجر، انگور تا كشمش، هرچند

از نظر عرف يكي باشند، ولي از نظر دليل، آنچه مهم است عنواني است كه در آن اخذ شده.

15- مراد از عرف، عرف مسامحه گر نيست تسامح عرفي، نه در تعيين مفاهيم و نه در تشخيص مصاديق پذيرفته نيست. زيرا الفاظي كه در كلام شارع آمده، حتما مي بايست بر همان معاني خودشان حمل شوند. و در مصداق آنها نيز سهل انگاري روا نيست. بلكه مراد عرف چيزي است كه در مقابل دقتهاي عقلي برهاني قرار مي گيرد. مثلا هرگاه خون موضوع نجاست باشد، در اينجا مراد از خون چيزي است كه عرف دقيق آنرا خون مي داند. بنابراين اصلا مفهوم و مصداق خوني را كه موضوع نجاست است، عرف تعيين مي كند، و رنگ خون را عرف، خون نمي داند. و در اين باره مسامحه اي را براي خود قائل نيست. هر چند برهان عقلي مي گويد كه عرض همواره متكي به جوهر است و وجود رنگ نشانه اجزاء كوچكي از خون مي باشد. (47) 16- هرچند قاعده استصحاب و قاعده يقين و شك ساري را مي توان يكجا در يك بيان آورد. زيرا معني هر دو قاعده اينست كه يقين را نبايد با شك نقض نمود و اين يك خطاب قانونگذارانه است كه مصاديق گوناگون دارد. ولي ظاهر اخبار تنها قاعده استصحاب است. (48) 17- تصادم و تعارض ادله لفظيه گاهي از جهت ظهور است، كه در اينصورت هر يك را كه ظاهرتر است عقلاء مقدم مي دارند. اين قسم را تقديم ظهوري مي ناميم، مانند عام و خاص. و گاهي يك دليل متعرض حيثيتي از حيثيات دليل ديگر است. در اينصورت ملاك

تقديم اين بر آن، عندالعقلاء همين نكته است، نه ظاهرتر بودن و يا نسبتهاي ديگر. و نتيجه آن گاهي مانند تخصيص است و گاهي مانند تقييد و گاهي توسعه و گاهي ورود. به اين شكل مي بينيم كه ورود در كنار حكومت نيست. زيرا حيثيت تقدم يك دليل بر ديگري، تنها به دو صورت است; يكي از جهت ظهور و ديگري از جهت تعرض. و در قسم اخير گاهي نتيجه اش رفع حكمي و تعبدي موضوع است. و گاهي نتيجه اش رفع حقيقي موضوع است در حوزه تشريع. (49) 18- تقدم اصل سببي بر مسببي، به خاطر حكومت اصل سببي بر اصل مسببي نيست. بلكه براي حكومت اصل سببي بر دليل اجتهادي است. به اينگونه كه موضوع آنرا تنقيح مي نمايد، و آنوقت اين دليل اجتهادي بر اصل مسببي حكومت دارد و نتيجه اش البته ورود است. (50) 19- تفكيك مسائل اعتباري از مسائل دقيق و برهاني عقلي، ملكيت مشاع يك امر عقلايي و از اعتباريات درست عرفي است كه همگان آنرا مي شناسند، بدون آنكه مبتني بر مساله بطلان جز لايتجزي باشد. (51) ملكيت منافع قبل از تحقق از اعتبارات عقلائيه است. (52) اينها نمونه اي از مطالب كتاب در بخشهاي گوناگون آن بود كه البته بسيار مغتنم است. مطالب فراوان ديگري هم در جاي جاي كتاب چشم نواز بينندگان محقق خواهد بود.

جمع بندي كتاب استصحاب همچون كتابهاي اصولي ديگر امام (س)، از درخشندگي ويژه اي برخوردار است. زيرا از يكسو در بررسي روايات از افراط و تفريط مي پرهيزد، و دقتهاي فلسفي و سهل انگاري هاي عاميانه را كنار مي گذارد. و از

سويي ديگر، در بحثها به شدت از خلط و اشتباه جلوگيري مي كند و مسائل حقيقي را از مسائل اعتباري تفكيك مي نمايد، و با كمال متانت و استواري به استدلال مي پردازد، و سپس با دفاع از نظريه برگزيده، آنرا تحكيم و تعميق مي بخشد. نظريه پردازي هاي كتاب با توجه به احتمالات و اقوال گوناگوني كه در هر يك از بخشها وجود دارد چشمگير است. قاعده هاي يد، تجاوز، اصالة الصحة، قرعه، در اين كتاب بطور مبسوط بحث شده اند و چشم اندازهاي گسترده اي را در هر يك از اين بحثها و ديگر بخشهاي كتاب بروي محقق گشوده اند. در اين مقاله به گوشه اي از نكات اين كتاب چشم داشتيم و به جاي مقايسه آراء و امتيازات كتاب با آراي ديگر و كتابهاي ديگر، به عرضه نمونه اي از آن پرداختيم. با دقت بيشتر در كتاب مي توان به نكات تازه اي هم رسيد. پي نوشت ها: 1) اصول الفقه، للشيخ محمدرضا المظفر، ج 2/ 241. 2) عدة الاصول، طبع قديم، ص 302. 3) وسائل الشيعة، ج 1/245، طبع آل البيت. 4) فوائدالاصول، طبع قديم، ص 319. 5) الذريعة، ج 2/830 تصحيح گرجي. 6) عدة الاصول طبع قديم 304. 7) مبادي الوصول علامه حلي - تحقيق عبدالحسين محمد علي البقال، ص 251. 8) از معالم طبع قديم، ص 231. 9) فوائد الاصول طبع قديم، ص 191. 10) احكام ظاهريه اي كه براي چيزهايي كه حكم واقعي آنها مشكوك است جعل شده اند.. 11) ر.ك. فوائد الاصول طبع قديم، ص 319. 12) كتاب الاستصحاب امام خميني، ص 6. 13) آية الله فاضل

لنكراني، در مقدمه مناهج الوصول.. 14) پاورقي تهذيب الاصول ج 2/ 203. 15) اشاره به تعريف امام از اصول فقه كه هوالقواعد الالية الي آخر تهذيب الاصول 1/5. 16) كتاب الاستصحاب امام، ص 331، طبع فعلي. 17) همان، ص 335. 18) مثلا در همان، ص 59. 19) با توجه به مضمون، همان، ص 399. 20) همان/ ص 373. 21) همان/ ص 381. 22) همان/ ص 347. 23) برداشت از همان/ ص 158 و 159. 24) همان/ ص 2 تا 4. 25) فوائد الاصول طبع قديم، ص 3. 26) كتاب الاستصحاب امام، ص 4. 27) همان ص 16. 28) فوائدالاصول طبع قديم، ص 329. 29) كتاب الاستصحاب امام، ص 32. 30) همان ص 70- 69. 31) همان ص 66. 32) همان ص 83. 33) همان ص 84. 34) همان ص 85. 35) همان ص 87. 36) همان ص 88. 37) همان ص 91. 38) همان ص 115- 114- 113. 39) همان ص 135. 40) همان ص 143- 139. 41) همان ص 148. 42) همان ص 156- 153. 43) همان تا ص 158. 44) همان ص 159- 158. 45) همان ص 206. 46) همان ص 214. 47) همان ص 220- 218. 48) همان ص 226- 224. 49) همان ص 237- 232. 50) همان ص 246. 51) همان ص 289. 52) همان ص 281.

مي باشد. وسيلة النجاة، نوشته مرحوم آيت الله العظمي سيدابوالحسن اصفهاني است. ايشان در آغاز حواشي خويش بر «ذخيرة الصالحين» مرحوم آيت الله آقا سيّد محمّد كاظم يزدي را در متن آن گنجانيد و سپس براي بار دوّم، مسائل بسياري را بدان افزود _ به گونه اي كه با صورت نخست آن تفاوت فراوان داشت. و آن را «وسيلة النجاة» ناميد.(*) اين كتاب، در دو مجلّد است: ج 1: احكام تقليد، طهارت، صلاة، صوم، زكات، خمس و مقدمات حج (7 كتاب) ج 2: مباحث مكاسب، بيع و خيارات، شفعه، صلح، اجاره، جعاله، عاريه، وديعه، مضاربه، شركت، مزارعه، مساقات، دين و قرض، رهن، حجر، ضمان، حواله، كفالت، وكالت، اقرار، هبه، وقف و صدقات مستحبي، وصيت، نذر و عهد و قسم، صيد و ذباحه، اطعمه و اشربه، غصِت، احياء موات، لقطه، نكاح، طلاق، خلع و مبارات، ظهار و لعان و ايلاء، مواريث (34 كتاب) اين كتاب داراي نظمي دقيق و دربرگيرنده اكثر ابواب فقهي و مسائل مورد ابتلا و شامل فروعات بسيار بوده، و از فروعات و مسائل نادره _ كه كمتر مورد ابتلا است _ خالي است، و از اين دو جهت بر عروة الوثقي برتري دارد و لذا مورد حاشيه فراوان علما و مراجع پس از سيد قرار گرفت، كه برخي از آنها عبارتند از: 1_ حاشيه آيت الله ميرزا آقا اصطهباناتي (م 1378 ق)، 2_ حاشيه آيت الله سيدحسين حمامي (م 1379 ق)، 3_ حاشيه آيت الله سيدمحمود شاهرودي (م 1394 ق)، 4_ حاشيه آيت الله سيد روح الله خميني (م 1409 ق)، 5 _ حاشيه آيت الله سيد محمدرضا گلپايگاني (م 1413 ق)، 6_ حاشيه آيت الله سيد علي علامه فاني (م 1409 ق)، 7_ حاشيه آيت الله

سيد ابوالحسن رفيعي قزويني (م 1396 ق)، 8_ حاشيه آيت الله سيد ابوالقاسم خويي (م 1411 ق)، 9_ حاشيه آيت الله سيد علي بهبهاني (م 1395 ق)، 10_ حاشيه آيت الله ميرزا مهدي شيرازي (م 1380 ق)، 11_ حاشيه آيت الله سيد جمال الدين گلپايگاني (م 1377ق)، 12_ حاشيه آيت الله سيد محمد حجت كوهكمري (م 1371ق)، 13_ حاشيه آيت الله سيد محمدتقي خوانساري (م 1372ق)، 14_ حاشيه آيت الله سيدصدرالدين صدر (م 1373ق)، 15_ حاشيه آيت الله سيد محمدهادي ميلاني (م 1395 ق)، 16_ حاشيه آيت الله سيد عبدالاعلي سبزواري (م 1412 ق)، 17_ حاشيه آيت الله ميرزا محمد فيض قمي (م 1370 ق)، 18_ حاشيه آيت الله سيد شهاب الدين مرعشي نجفي (م 1411 ق)، 19_ حاشيه آيت الله شيخ عباسعلي شاهرودي (م 1383 ق)، 20_ حاشيه آيت الله سيد محمدجواد تبريزي (م 1387 ق) و از فقهاي معاصر نيز: 21_ حاشيه آيت الله شيخ جواد تبريزي، 22_ حاشيه آيت الله شيخ لطف الله صافي گلپايگاني £ تحريرالوسيله يكي از ماندگارترين آثار فقهي شيعة اماميه است £ امام خميني كه بر «وسيلة النجاة» حاشيه نگاشته بود، در تبعيدگاه خويش در تركيه، حواشي خود را داخل متن نمود و بر آن ابواب و مسايل بسيار افزود و نام آن را «تحريرالوسيله» نهاد (چاپ شده به نام «هداية العباد»)، 23_ حاشيه آيت الله سيد محمدعلي علوي گرگاني (آماده چاپ)، 24_ حاشيه آيت الله سيد صادق روحاني، 25_ حاشيه آيت الله شيخ محمدتقي بهجت (چاپ شده) و از شروح آن: بغية الهداة (نوشته آيت الله سيد محمدجواد طباطبايي تبريزي (1315 _ 1387 ق)، ابتغاء الفضيلة (نوشته آيت الله حاج آقا مرتضي حايري (1334 _ 1406 ق)، سفينة الهداة (نوشته آيت الله شيخ محسن حرم پناهي قمي (1348 _ 1423 ق)

بوده است. تحرير الوسيلة حضرت امام خميني _ قدّس سره _ ، كه از ديرباز بر «وسيلة النجاة» حاشيه نگاشته بود، در تبعيدگاه خويش در تركيه، حواشي خود را داخل متن نمود و بر آن ابواب و مسائل بسيار افزود و نام آن را «تحريرالوسيله» نهاد. معظم له در آغاز آن مي نويسد: «در زمانهاي گذشته، كتاب «وسيلة النجاة» نوشته السيد الحجة فقيه الاصفهاني _ قدّس سرّه _ را حاشيه نمودم و هنگامي كه در اواخر جمادي الثاني سال 1384 ق (13 آبان 1343 ش) به دنبال وقايع تأسف انگيز و دردناكي كه بر اسلام و مسلمانان وارد آمد _ و شايد تاريخ به ثبت آنها بپردازد _ از قم به بندر بورساد يكي از شهرهاي تركيه) تبعيد شدم و در آنجا تحت نظر قرار گرفتم، با فراغت بال و آسودگي خيال در مقام آن برآمدم كه حواشي را به صورت متن مستقلي درآورم تا استفاده از آن آسان تر باشد و اگر خداوند توفيق دهد، مسائل مورد نياز روز را نيز بر آن بيافزايم». امام _ رحمة الله _ در حالي كه به جز وسيله و عروة الوثقي و وسائل، كتابي ديگر در اختيار نداشت و از ارتباط با جهان خارج هم ممنوع بود، مسائل امر به معروف و نهي از منكر، نماز جمعه، دفاع و جهاد، قضا، حدود، قصاص، ديات، مسائل مستحدثه و بسياري از احكام حج را بر آن افزود و بدين گونه اين كتاب، يك دوره كامل فقه فتوايي گرديده است. اين كتاب، در واقع حاصل رنج و كوشش سه تن از فقهاي بزرگ شيعه، آيات عظام: سيدمحمدكاظم ايزدي، سيد ابوالحسن اصفهاني و امام خميني است، كه

اينك در دسترس ما قرار دارد. اين كتاب، از بدو تأليف تاكنون بارها مورد شرح، ترجمه، حاشيه و تلخيص قرار گرفته است، كه به معرفي آنها مي پردازيم: الف _ ترجمه ها: 1_ ترجمه آقايان: علي اسلامي و قاضي زاده. زير نظر آقايان: محمد مؤمن قمي و سيد حسن طاهري خرم آبادي. 4 جلد (همراه با متن). چاپ پانزدهم: قم، دفتر انتشارات اسلامي حوزه علميه قم: 1377 ش / 1418 ق. 2_ ترجمه آقاي حاج سيد محمدباقر موسوي همداني. 4 جلد (همراه با متن)، قم، انتشارات دارالعلم، 1375 ش. 3_ ترجمه آقاي حاج شيخ احمد مطهري (ابواب: رهن، حجر، حواله، كفالت، وكالت، اقرار وهبه) اين ترجمه، همراه با شرح آن در يك مجلد به چاپ رسيده است. 4_ رساله نوين (ترجمه بخشهايي از تحريرالوسيله) ترجمه: عبدالكريم بي آزار شيرازي. 4 جلد، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1377 ش (چاپ مكرّر) ج 1: احكام عبادات و خودسازي: طهارت، صلاة، صوم، حج (همراه با اصول اعتقادي و تاريخچه فقه و اجتهاد) (وزيري، 270 ص) ج 2: مسائل اقتصادي: احكام زكات، خمس، مكاسب، معاملات، مزارعه، مضاربه و مساقات (همراه با مقدمه اي در نظام و تاريخچه اقتصاد اسلامي) (وزيري، 304 ص) ج 3: مسائل خانواده: احكام نكاح و طلاق (همراه با تاريخچه حقوق زن و نظام خانواده) (وزيري، 280 ص) ج 4: مسائل سياسي و حقوقي (با استفاده از تحريرالوسيله، توضيح المسائل، استفتائات، كشف اسرار، كتاب البيع) (وزيري، 404 ص) 5 _ ترجمة اردو: اين ترجمه توسط مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني به چاپ رسيده است. تلخيص ها: 1_ زبدة الاحكام اين كتاب، به عربي و اردو، مكرر به چاپ رسيده است. تهران، سازمان

تبليغات اسلامي، 1404 ق. رقعي، 273 ص. 2_ معرفة ابواب الفقه محسن فقيهي قم، مركز جهاني علوم اسلامي، 1377 ش. وزيري، 223 ص. حاشيه ها: بر اين كتاب، حواشي متعدد از سوي فقيهان معاصر نگاشته شده، كه برخي از آنها عبارتند از: 1_ حاشيه آيت الله فاضل لنكراني 2_ حاشيه آيت الله مكارم شيرازي 3_ حاشيه آيت الله علوي گرگاني (چاپ مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1383 ش) _ همراه با متن تحرير در 2 جلد 4_ حاشيه آيت الله يوسف صانعي (چاپ 1420 ق) 5_ حاشيه آيت الله ابوطالب تجليل تبريزي (چاپ 1378 ش) 6_ حاشيه آيت الله علي مشكيني اردبيلي (آماده چاپ) شرح ها: 1_ تفصيل الشريعة £ اين كتاب حاصل رنج و كوشش سه تن از فقهاي بزرگ شيعه (سيد محمدكاظم يزدي، سيد ابوالحسن اصفهاني و امام خميني) است £ اين كتاب از بدو تأليف تاكنون بارها مورد شرح، ترجمه، حاشيه و تلخيص قرار گرفته است از: آيت الله محمد فاضل لنكراني اين شرح، گسترده ترين شرح تحريرالوسيله بوده، كه 20 جلد آن به چاپ رسيده و بقيه آن هم به چاپ خواهد رسيد. ج 1. الاجتهاد والتقليد: 303 ص، ج 2. احكام الوضوء والتخلي: 432 ص، ج 3. المياه: 276 ص، ج 4. النجاسات و احكامها: 492 ص، ج 5. غسل الجنابة و التيمم: 723 ص، ج 6. الصلاة (ج 1): 687 ص، ج 7. الحج (5 ج): 523+ 448+ 472+ 448+ 480 ص، ج 8. الخمس والانفال: 325 ص (همراه با تقريرات بحث خمس آيت الله العظمي بروجردي)، ج 9. القضاء والشهادات: 560 ص، ج 10. النكاح: 656 ص، ج 11. الطلاق والمواريث: 535 ص، ج 12. الحدود: 585 ص،

ج 13. القصاص: 355 ص، ج 14. الديات: 345 ص، ج 15. الاجارة: 441 ص. 2_ مدارك تحريرالوسيلة (چاپ 1380 _ 1381 ش) از آيت الله مرتضي بني فضل تبريزي * الصلاة (3 ج) ج 1: مقدمات تا تعقيبات الصلاة ج 2: در حال چاپ ج 3: صلاة القضاء تا صلاة الجماعة * الصوم: 468 ص * الزكاة والخمس: 710 ص 3_ مباني تحريرالوسيلة (چاپ 1380 ش) از آيت الله: محمد مؤمن قمي * القضاء والشهادات: 750 ص * الحدود: 536 ص 4_ مستند تحريرالوسيلة از: آيت الله سيدمصطفي خميني (1346 _ 1396 ق) ج 1: طهارت، خلل صلاة، صوم و مكاسب (526 ص) ج 2: بيع، خيارات و نكاح (433 ص) 5 _ مستند تحريرالوسيلة از: آيت الله حاج شيخ احمد مطهري ساوجي (1357 _ 1411 ق) الطهارة (ج 3): 490 ص رهن و حجر و حواله، كفالت و وكالت، المواريث والقضا: 658 ص (اين كتاب توسط آقاي هاشم نوري به فارسي ترجمه شده است). اقرار وهبه (به فارسي): 526 ص، الغصب: 430 ص، الحدود والقصاص: 675 ص، صيد و ذباحه: 210 ص، الديات: 344 ص، اطعمه و اشربه: 150 ص، نكاح و طلاق: به چاپ رسيده است. 6_ فقه الثقلين از: آيت الله شيخ يوسف صانعي اصفهاني القصاص: 666 ص الطلاق: 596 ص (به قلم: سيدضياء مرتضوي) بقيه شرح (مباحث: حج، نكاح، اطعمه و اشربه، ارث، حدود و ديات) هنوز به چاپ نرسيده است. 7_ انوار الفقاهة از: آيت الله ناصر مكارم شيرازي الحدود و التعزيرات: 500 ص 8_ معتمد تحريرالوسيلة از: شيخ عباس ظهيري اصفهاني مسائل مستحدثه (بيمه و سرقفلي): 426 ص (چاپ 1382 ش) 9_ مصباح الشريعة

از: حاج شيخ عبدالنبي نمازي بوشهري كتاب الخمس: 320 ص صلاة المسافر: 265 ص الاجتهاد والتقليد: 250 ص كتاب الصوم (در حال چاپ) 10_ دليل تحريرالوسيلة از: حاج شيخ علي اكبر سيفي مازندراني الخمس: 438 ص احكام الستر والنظر: 234 ص الامر بالمعروف و النهي عن المنكر: 215 ص الصيد والذباحة: 270 ص ولاية الفقيه: 300 ص احكام الاسرة: در حال چاپ نير ابواب وصيت، غنا و موسيقي، ربا، ثبوت هلال، منصب قضا و حكومت براي زن، غش در معاملات و آدم ربائي هم نوشته شده است. 11_ شرح تحريرالوسيلة از: آيت الله حاج شيخ احمد مسبط الشيخ (1349 _ 1416ق) اجتهاد و تقليد (و بخشي از طهارت): 310 ص (قم، فيروز آبادي، 1412ق) 12_ نورالدين المنير از: حاج سيدنورالدين شريعتمدار جزايري اجتهاد و تقليد: 450 ص (همراه با شرح مسائل اجتهاد و تقليد منهاج الصالحين آيت الله خويي) از اين شرح، ابواب حج، قضا و شهادات، حدود و قصاص، ديات، مسائل دفاع و مستحدثه برآمده است. 13_ ابتغاء الوسيلة الي ابواب الشريعة از: حاج شيخ محمدحسن احمدي يزدي از آن، مباحث اجتهاد و تقليد، صلاة جمعه، حج، قضا، مضاربه و بخشي از حدود و قصاص نگاشته شده است. 14_ الحج في الشريعة الاسلاميه الغراء: از آيت الله حاج شيخ جعفر سبحاني، جلد اوّل اين كتاب شرح مسايل عروه و بقيه مجلدات آن شرح كتاب حج تحرير الوسيله است. از آنچه نگاشته شد، روشن مي شود كه اين ابواب داراي چند شرح هستند: 1_ اجتهاد و تقليد: تفصيل الشريعة، مصباح الشريعة، شرح تحرير الوسيلة، نورالدين المنير (4 شرح) 2_ طهارت: تفصيل الشريعة و مستند تحريرالوسيلة (امام خميني) و مستند تحريرالوسيلة (مطهري). (3 شرح) 3_ صلاة:

تفصيل الشريعة، مدارك تحريرالوسيلة، مستند تحريرالوسيلة و مصباح الشريعة (4 شرح) 4_ زكات: مدارك تحريرالوسيلة (1 شرح) 5_ خمس: تفصيل الشريعة مدارك تحريرالوسيلة، مصباح الشريعة، دليل تحريرالوسيلة (4 شرح) 6_ صوم: مدراك تحريرالوسيلة، مصباح الشريعة، مستند تحريرالوسيلة (امام خميني) (3 شرح) 7_ حج: تفصيل الشريعة، نورالدين (خطّي)، ابتغاءالوسيلة (3 شرح) 8_ امر به معروف و نهي از منكر: دليل تحريرالوسيلة (1 شرح) 9_ مكاسب: مستند تحريرالوسيلة (امام خميني) (1 شرح) 10_ بيع و خيارات: مستند تحريرالوسيلة (امام خميني) (1 شرح) 11_ اجاره: تفصيل الشريعة (1 شرح) 12_ مضاربه: ابتغاءالوسيلة _ خطي _ (1 شرح) 13_ رهن تا حجر_ مستند تحريرالوسيلة _ به زبان فارسي _ (1 شرح) 14_ وصيت: دليل تحريرالوسيلة (1 شرح) 15_ صيد و ذباحه: مستند تحريرالوسيلة، دليل تحريرالوسيلة (2 شرح) 16_ اطعمه و اشربه: مستند تحريرالوسيلة، فقه الثقلين _ خطي _ (2 شرح) 17_ غصب: مستند تحريرالوسيلة (1 شرح) 18_ نكاح: تفصيل الشريعة، مستند تحرير (امام خميني)، مستند تحرير (مطهري)، فقه الثقلين (4 شرح) 19_ طلاق: تفصيل الشريعة، فقه الثقلين، مستند تحرير (مطهري) (3 شرح) 20_ ارث: تفصيل الشريعة، مستند تحرير (مطهري)، فقه الثقلين _ خطي _ (3 شرح) 21_ قضاء: تفصيل الشريعة، مباني تحريرالوسيلة، مستند تحريرالوسيلة، نورالدين ((4 شرح) 22_ شهادات: تفصيل الشريعة مباني تحريرالوسيلة، نورالدين _ خطي _ (3 شرح) 23_ حدود: تفصيل الشريعة، مباني تحرير، مستند تحرير، انوار الفقاهة، نورالدين (5 شرح) 24_ قصاص: تفصيل الشريعة، مستند تحرير (مطهري)، فقه الثقلين، نورالدين، ابتغاءالوسيلة (5 شرح) 25_ ديات: تفصيل الشريعة، مستند تحرير (مطهري)، نورالدين، ابتغاءالوسيلة و فقه الثقلين (5 شرح) 26_ مسائل مستحدثه: معتمد تحريرالوسيلة، نورالدين (2 شرح) نيتجه آنكه: مباحث قضاء، حدود، قصاص و ديات _ به خاطر پيروزي انقلاب اسلامي و اقتضاي نظام جمهوري اسلامي

_ بيشترين شروح را داشته و برخي از ابواب _ همانند: مزارعه، مساقات و دين و شركت _ بدون شرح مانده است. به اميد آنكه ابوابي هم كه داراي شرح ناقص و يا شرح اندك بوده، مورد شرح فقهاي بزرگوار قرار گيرد و در ظلّ تحريرالوسيله، دوره هاي فقهي متعدد پديد آيد. (*) . شيخ آغابزرگ طهراني، الزريعه، ج 25، ص 85.

و مدتي به آمريكا رفت و بعد از مدتي كه از آنجا برگشت رو به كارهاي اقتصادي آورد اما از كارهاي اقتصادي هم زده شد. حكمي زاده كتابچه 38 صفحه اي «اسرار هزار ساله » را در سال 1322 شمسي منتشر كرد. موضوع اين رساله، حمله به مذهب تشيع بود، او حرف هاي فرقه ضاله وهابي را به همراه تبليغات سوء ضد روحانيت -كه آن روزها بازارش داغ بود- در اين رساله گردآورده بود. اين كتابچه در حقيقت رساله اي بود در ترويج وهابيت و از طرفي همسو با كسروي و از طرف ديگر با رضاخان كه دشمن روحانيت بود. اين كتابچه كم حجم كه با القاي شبهاتي بر مكتب كلامي و فقهي شيعه تاخته بود، هياهويي در جامعه آن روز ايران پديد آورد. علاوه بر آن چون به خاطر اختناق حكومت پهلوي، منابر و مواعظ برچيده و سخنراني و تبليغ كاملا محدود شده بود. طبعا جوانان آن روز در برابر اين شبهات كاملا بي دفاع بودند. در اين هنگام حضرت امام قدس سره، سكوت را روا ندانسته با احساس مسؤوليت شديد براي دفاع از اسلام عزيز و پاسخ به آن شبهات واهي به پا خاسته، مدتي درس خود را تعطيل كردند و كتاب «كشف الاسرار» را در نقد آن رساله نگاشتند و علاوه بر آن خيانت هاي رضاخان را هم با صراحت بيان كردند. اين كتاب نه تنها در دفاع از عقايد شيعه نوشته شده بلكه مايه هاي انديشه سياسي امام قدس سره را نيز دربر دارد، ايشان بعدها با توفيق الهي توانست جمهوري اسلامي را بر پايه همان چيزي كه در آن كتاب

آمده بود، پايه گذاري كند. مطالعه «كشف الاسرار» امام راحل، انسان را با غيرت ديني و تعصب معقول مذهبي امام قدس سره و سوز دروني او درباره انحراف ها آشنا مي سازد. حضرت امام قدس سره با تعطيل كردن درس خود و پرداختن به تاليف اين كتاب، بار ديگر اين درس را به همه آموختند كه بايد به دنبال عمل به تكليف بود و نبايد به يك كار مخصوص دل بست و دل خوش داشت. كتاب كشف الاسرار با استقبال عمومي روبرو و بارها چاپ شد; چاپ اول در سال 1323 شمسي و چاپ سوم آن در سال 1327 شمسي در 334 صفحه توسط كتابفروشي علميه اسلاميه تهران انجام شده است. اينك با گذري بر تاريخچه بنيانگذار وهابيت بخش هايي از كتاب «كشف الاسرار» را مرور مي كنيم. تاريخچه آيين وهابيت بنيانگذار آيين وهابيت «محمدبن عبدالوهاب » در سال 1115 قمري در «عيينه » از منطقه نجد به دنيا آمد. فقه حنبلي و آموزش هاي علمي مقدماتي را نزد پدر آموخت. سفري به خانه خدا داشت و سپس به مدينه رفت. مدتي در بصره به سر برد و پس از بازگشت به نجد و اقامتي كوتاه در شهرهاي «حريمله » و «عيينه » سرانجام در شهر «درعيه » اقامت گزيد و تا پايان عمر در آنجا ماند. در اين شهر با حكمران آن كه «محمدبن سعود» نام داشت، آشنا شد و با همكاري و همراهي او آيين وهابيت را پي ريزي كرد و از آن پس اين دو خانواده، «آل سعود» و «آل شيخ » با يكديگر حاكميت سياسي و ديني در عربستان را در

اختيار دارند. خاستگاه آراي وهابيت شيخ محمد از ايام كودكي با آرا و انديشه هاي «ابن تيميه » آشنا شده بود و از همان دوران، سخناني را درباره توحيد و توسل و زيارت قبور و... بر زبان مي راند. آشنايي با افكار ابن تيميه او را در عقايدش راسخ تر كرد; از اين رو به نگارش كتاب هايي در رد عقايد مسلمانان در مورد توحيد، توسل، زيارت قبور اولياء و... پرداخت. آراي او در عمل موجب تفرقه در صفوف مسلمانان و از بين بردن وحدت آنان گشت. صرف نظر از خطاهاي بزرگ عقيدتي مؤسس وهابيت و نگرش نادرستي كه درباره توحيد و شرك و زيارت و استمداد از اوليا و توسل و شفاعت و مسايلي از اين قبيل داشت، نتيجه عملي آراي او نه تنها موجب پديد آمدن اصلاح ديني در جوامع اسلامي نشد، بلكه خود مشكلات بي شماري را پديد آورد. آراي تند او باعث ناخرسندي اغلب مسلمانان شد و واكنش هايي را عليه او برانگيخت. عالمان بزرگ اهل سنت، تاليفاتي در رد آراي او نگاشتند و پدر و برادرش كه خود از عالمان نامدار عصر بودند به مخالفت با انديشه هاي او برخاستند. هر چه زمان مي گذرد جدايي و شكاف جريان وهابيت و عموم مسلمين بيشتر مي شود زيرا از نظر اين آيين كارهايي كه غالب مسلمانان به عنوان مناسك ديني انجام مي دهند شرك آميز و كفرآلود است! با اين كه سرلوحه آيين مقدس اسلام توحيد و يكتاپرستي و توصيه به وحدت و پرهيز از تفرقه و جدايي است و قرآن مي فرمايد: (ولاتكونوا كالذين تفرقوا و اختلفوا من بعد ماجائهم

البينات و اولئك لهم عذاب عظيم). و مانند كساني نباشيد كه پراكنده شدند و اختلاف كردند; (آن هم) پس از آن كه نشانه هاي روشن (پروردگار) به آنان رسيد. و براي آن ها عذاب عظيمي است. همه تاكيد و اهتمام قرآن كريم بر اجتناب از تفرقه براي آن بود تا مسلمين را متوجه پيامدهاي ناگوار جدايي و اختلاف كند و زيان هاي انشعاب و مخاصمه و ستيزه گري را به آنان گوشزد فرمايد، اما دريغا كه ديري نپاييد كه فرقه سازي ها و جدايي ها آغاز شد و موج فرقه گرايي سراسر جهان اسلام را به كام خود فرو برد و به نام احياي سنت سلف و عناوين ديگر به تكفير مسلمانان پرداختند و پراكندگي و دسته بندي، جايگزين همدلي و همگامي شد، و استعمار ددمنش و اهريمن، از اين جدايي ها چه سودها كه نبرد. گزينشي از «كشف الاسرار» امام خميني قدس سره كه هماره منادي و حامي حفظ وحدت مسلمانان بودند در مواجهه با هجوم و ترويج وهابي گري به پا خاسته و با تاليف كتاب «كشف الاسرار» بطلان عقايد وهابيان و خرافاتي را كه آنان قايل بودند برشمرده و پاسخ گفتند، آنچه در ادامه آمده بخش هايي از آن كتاب در نقد آيين وهابيت است كه عينا و بدون كم و كاست تقديم مي شود: حاجت خواستن از پيغمبر و امام شرك است يا نه؟ «... اگر حاجت از پيغمبر و امام و هركس غير خدا باشد، به عنوان خدايي بخواهيم و او را مستقل در برآوردن اجت بدانيم، شرك است; چنانچه عقل و قرآن بر آن گواه است. و اگر به

اين عنوان نباشد، شرك نيست; چنانچه نظام تمام دنيا بر قضاي حاجت از يكديگر است و پايه تمدن جهان بر روي تعاون از يكديگر برپاست. اگر مطلق حاجت خواستن از كسي شرك بود مي بايد يكسره جهانيان مشرك و بنياد جهان بر شرك ريخته شده باشد. پيامبران نيز محتاج به زندگاني بودند و در نوبه خود از جهانيان حاجت ها خواستند و با تعاون قافله حيات و زندگاني را راه مي انداختند...» از مردگان حاجت خواستن شرك نيست. «شايد گفته شود كه از مردگان، حاجت خواستن شرك است و چون پيغمبر و امام مرد، جمادي بيش نيست و از او نفع و ضرري حاصل نشود. جواب اين پندار آن است كه اولا معني شرك و كفر را در اختيار ما نگذاشتند، تا هر چه را خواستيم به پندار خود شرك خوانيم. پس از آن كه معلوم شد كه شرك چيزي از غير خداي عالم خواستن است به عنوان اين كه او خدا است و اگر جز اين شد شرك نيست، مرده و زنده در اين معني فرق نكند. گرچه از سنگ و كلوخ، كسي حاجت طلبد مشرك نشود هر چند كار لغو و باطلي كرده باشد. ثانيا، ما از ارواح مقدسه انبيا و ائمه كه خداوند به آن ها قدرت مرحمت نموده، استمداد مي كنيم، به براهين قطعيه و ادله عقليه محكمه در فلسفه اعلي ثابت و مقرر است كه روح بعد از خلاصي از بدن كه از آن تعبير به موت شود باقي است و احاطه ارواح كامله پس از موت به اين عالم، بيشتر و بالاتر است و فساد بر روح را فلاسفه

محال مي دانند. و اين مساله از مسلمات مسايل فلسفه است كه از روزي كه فلسفه پيدا شده پيش دانشمندان و اعاظم از فلاسفه قبل از اسلام و بعد از اسلام ثابت بوده و جميع ملل از يهود و نصاري و مسلمين اين مطلب را از واضحات و ضروريات دين خود مي شمارند; بلكه بقاي روح و احاطه آن پيش فلاسفه روحي و الهي اروپا نيز مسلم و واضح است و... اين مختصر را گنجايش آن نيست كه در يك چنين مساله دنباله داري كه نوشتن يك كتاب لازم دارد وارد بحث و بررسي شويم... و كسي كه خود را اهل برهان مي داند به كتاب هاي آنان رجوع كند تا صحت مطلب را دريابد» شفا خواستن از تربت، شرك است يا نه؟ «يكي ديگر از پرسش هاي اينان آن است كه شفا خواستن از تربت شرك است يا نه؟ جواب اين سخن با درنظر گرفتن معني شرك، معلوم شود، زيرا چنانچه دانستيد شرك عبارت از آن است كه يا كسي را خدا بدانيم يا عبادت كسي كنيم به عنوان اين كه او خدا است يا حاجت از كسي خواهيم به عنوان اين كه او مستقل در تاثير است و خدا است، چنانچه طوايف مشركين چنين بودند پس اگر كسي از تربت يا هر چه شفا خواهد به عنوان اين كه او خدا است يا شريك خدا است يا دستگاهي در مقابل خدا دارد و مستقل در تاثير است يا صاحب آن قبر خدا است شرك است، بلكه ديوانگي و جنون است و اگر با اين عقيده باشد كه خداي قادر بر هر چيز در

اين يك مشت خاك به واسطه قدرداني از يك فداكار كه در راه دين او تمام هستي خود را از دست داد شفا قرار داده هيچ شركي و كفري لازم نمي آيد. يك گواه از قرآن اگر گفته شود مطلق شفا خواستن از چيزي شرك است با هر عنواني باشد گوييم بنا به گفته شما خدا نيز دعوت به شرك كرده (يخرج من بطونها شراب مختلف الوانه فيه شفاء للناس ان في ذلك لاية لقوم يتفكرون) درباره زنبور عسل مي فرمايد: خارج مي شود از بدن آن شربتي با رنگ هاي گوناگون كه در آن شفا مي باشد براي مردم و در اين آيتي است براي متفكران. اينك اگر ما از عسل شفا طلب كنيم براي اينكه خدا در آن شفا قرار داده ما مشرك مي شويم و خداي عالم كه پيمبران را براي نشر توحيد فرستاده خود راه شرك باز كرده به روي آن ها و آنان را دعوت به شرك مي كند يا آنكه شفا خواستن جز توسل و توجه به خدا نيست و ماجرا جويان بي خرد آن را پيش خود تفسير كرده تا دينداران را به خرافات نسبت دهند.

گذري بر نكات اخلاقي ديوان امام قدس سره سيدمحمد شفيعي مازندراني امام خميني قدس سره بزرگ مرد قرن بيستم و مجدد اسلام ناب محمدي صلي الله عليه و آله در ابعاد مختلف و صاحب نظري كم نظير بلكه بي نظير بودند. ايشان در سياست، سياستمداري باهوش و زيرك و در فقه، در اوج قله فقاهت و مرجعيت و در فلسفه و عرفان صاحب مكتب بودند. يكي از ابعاد ناشناخته حضرت امام خميني قدس

سره طبع لطيف و قلم روان وي است. كمتر كسي باور مي كرد شخصيتي با اين همه مبارزه، جنگ، تبعيد و زندان، در كمال آرامش و طمانينه، ديواني از گل هاي خوشبو گردآورد و به اهل دل و معنا هديه كند. اين مقال نگاهي گذرا دارد بر ديوان امام قدس سره از بعد معنوي و محتوايي بدون توجه به ظاهر و الفاظ آن. اميد است كه مورد قبول اهل دل قرار گيرد. پيام حوزه امام قدس سره حكيم و عالمي است كه علم و عرفان، وي را به جامعه گريزي و ناديده گرفتن تداوم بخشي خط و سيره انبيا نكشاند و توجيه پرهيز از عمليات سياسي و تدبير امور كلان جامعه اسلامي نشد و اين مساله است كه وي را از ساير اقران متمايز ساخته است. عرفان امام قدس سره گريزان از روش و شيوه هايي است كه عارف مسلكان بازاري خود را بدان مي آرايند، امام خميني قدس سره مي فرمود: آن كه دل بگسلد از هر دو جهان درويش است آن كه بگذشت زپيدا و نهان درويش است نيست درويش كه دارد كله درويشي آن كه ناديده كلاه و سر و جان درويش است. آري عرفان به دور از صبغه آرايه ها و پيرايه ها را مي توان در ديار فقهاء و علماء رباني سراغ داشت كه بدون شك امام خميني قدس سره از صدرنشينان اين عرصه است. در اين عرفان، واژگاني چون: اخلاص، ايمان، احساس حضور، وصال، فناء، عشق و... داراي تجلي مخصوص به خوداند. در اين عرفان; گريز از بت ها، اظهار عجز، توبه، اعتقاد به شعور همه ذرات هستي و...

جايگاه خاصي دارند. امام قدس سره از طريق سرودن اشعار به ترويج حقايق الهي مي پرداخت، ايشان در اين عرصه گذشتگان را زنده كرده و آينده گان را آب حيات اهداء كرده است. ديوان امام راحل قدس سره حاوي رهنمودهاي حيات بخش در زمينه هاي گوناگون تربيتي است كه به برخي از آنها اشاره مي شود: اخلاص امام خميني قدس سره اخلاص را معيار گرانسنگي علم مي داند، در اين ديدگاه، علم به دور از اخلاص، حجابي بيش نيست. عالم كه به اخلاص، نياراسته خود را علمش به حجابي شده تفسير و دگر هيچ عارف كه زعرفان كتب چند فراخواند بسته است به الفاط و تعابير دگر هيچ فرهاد شو و تيشه بر اين كوه بزن از عشق، به تيشه ريشه كوه بكن طور است و جمال دوست، همچون موسي ياد همه چيز را جز او دور فكن ايمان ايمان در ديدگاه امام خميني; حاكميت خدا، بر كشور دل و فرمان پذيري صاحب دل، است. آن كس، كه زمين و آسمانش جا نيست بر عرش برين و كرسيش ماوا نيست اندر دل عاشقش بگنجد اي دوست ايمان است، اين و غير از اين معنا نيست احساس حضور انسان همواره در حضور پروردگار حكيم است. امام راحل مي فرمايد: عالم محضر خدا است در محضر خدا گناه نكنيد. اين حضور را افراد بيداردل، شهود مي كنند ولي غافلان بدان توجه ندارند، ايشان مي فرمايند: اي ياد تو روح بخش جان درويش اي مهر جمال تو دواي دل ريش دلها همه صيدهاي در بند تواند جوينده تست هر كسي در هر كيش پروانه شمع رخ زيباي توام

دلباخته قامت رعناي توام آشفته ام از فراقت اي دلبر حسن برگير حجاب، من كه رسواي توام جز فيض وجود او نديدم هرگز جز عكس نمود او نديدم هرگز مرگ است اگر هستي ديگر بيني بودي جز بود او نديدم هرگز وصال در ديدگاه امام خميني قدس سره انسان ها چند طايفه اند: 1) غافلان; 2) سالكان; 3) واصلان. گروه اول، گمشده گان و واماندگان اند. گروه دوم مجاهدان و تلاشگران دستيابي به مقصود هستند. گروه سوم، گروهي هستند كه هرگونه موانع و حجاب ها را پشت سر گذاشته به مقام والاي انسانيت، نايل شده اند. وصال، به مفهوم واقعي كلمه، جز تجلي فناء في الله نيست و فناء نيز به نوبه خود جز رهايي از بندها و تارهاي خود بيني و خودخواهي نمي باشد. هر ذره، در اين مزرعه، مهمان تو هست هر ريش دلي، بحق پريشان تو هست كس را نتوان گفت كه جوياي تو نيست جوينده هر چه هست خواهان تو هست فناء مرحله فناء، مرحله اي است كه هر كسي را بدان راهي نيست، فناء، چيزي جز، خود را نديدن و چون قطره اي به اقيانوس وصال، پيوستن نيست، فناء، رهايي از جاذبه هاي بت هاي برون و درون و دريدن هرگونه حجاب و موانع و پرهيز از هرگونه خودبيني است. از هستي خويشتن، گذر بايد كرد زين ديو لعين، صرف نظر بايد كرد گر طالب ديدار رخ محبوبي از منزل بيگانه، سفر بايد كرد از صوفي ها، صفا نديدم هرگز زين طايفه من، وفا نديدم هرگز زين مدعيان كه فاش «انا الحق » گويند با خود بيني، فنا نديدم هرگز

فطرت خداجويي عشق و جذبه الهي، حقيقتي است كه صاحب خود را به آستان معشوق، مي رساند. انسان به گونه اي آفرينش يافته است كه به معبود و صانع خويش احساس آشنايي فطري و خضوع و تعبد ويژه اي دارد كه برخاسته از تعقل و تفكر و حواس پنجگانه ظاهري آدمي نيست، چيزي است كه از آن به عنوان احساس فطري ياد مي شود. گرچه از هر دو جهان هيچ نشد حاصل ما غم نباشد چو بود مهر تو اندر دل ما لايق طوف حريم تو نبوديم اگر از چه رو، پس زمحبت بسرشتي گل ما آن دل كه به ياد تو نباشد دل نيست قلبي كه به عشقت نطپد جز گل نيست آن كس كه ندارد به سر كون تو راه از زندگي بي ثمرش حاصل نيست جز عشق تو، هيچ نيست اندر دل ما عشق تو سرشته گشته اندر گل ما اسفار و شفاء ابن سينا نگشود با آن همه جر و بحث ها مشكل ما بت گريزي امام قدس سره از هرگونه بت، گريزان بود. بت درون، بت برون، بت به ظاهر آراسته و داراي صبغه ايماني و مقبول و بت... . بت ها به نوبه خود مصاديق و تجليات گوناگوني دارند كه به ناشناخته و شناخته قابل تقسيم اند. با چشم مني، جمال او نتوان ديد با گوش توئي نغمه او كس نشنيد اين ما و توئي مايه كوري و كري است اين بت، بشكن تا شودت دوست پديد خرقه درويش، همچون تاج شاهنشاهي است تاجدار و خرقه دار از رنگ و بو افتاده نيست تا اسير رنگ و بوئي، بوي

دلبر نشوي هر كه اين اغلال در جانش بود، آماده نيست از هستي خويشتن رها بايد شد از ديو خودي خود، جدا بايد شد آن كس كه به شيطان درون سرگرم است كي راهي راه انبياء خواهد شد اظهار عجز معرفت معبود، براي هر كسي ميسر نيست. عقلي به همتائي عقل كل و قلبي به پهناي هستي و هستي بخش مي تواند از اين ديار، به كشف راز و شهود حقيقت، توفيق يابد. عجز از كنه ذات الهي، در بين عارفان راستين، داراي شهرت بسزا است. امام راحل قدس سره فرمود: گفته هاي فيلسوف و صوفي و درويش و شيخ در خور وصف جمال دلبر فرزانه نيست هوشمندان را بگو دفتر ببندند از سخن كانچه گويند از زبان بيهش و مستانه نيست حجاب حجاب به نوبه خود، مصاديق مختلفي دارد كه مهم ترين آن ها عبارت اند از: حجاب دل، حجابي كه ميان آدمي و مرحله فناء في الله حايل مي شود، حجاب، در اين ديار از حيث تحقق، همان است كه از آن، به عنوان بت، نيز مي توان ياد كرد. فاطي! به سوي دوست سفر بايد كرد از خويشتن خويش گذر بايد كرد هر معرفتي، كه بوي هستي تو داد ديوي است به ره، از آن حذر بايد كرد تا تكيه گهت، عصاي برهان باشد تا ديدگهت، كتاب عرفان باشد در هجر جمال دوست تا آخر عمر قلب تو دگرگون و پريشان باشد فاطي كه فنون فلسفه مي داند از فلسفه، فاء و لام و سين مي داند اميد من آن است كه با نور خدا خود را زحجاب فلسفه، برهاند آن كس

كه به زعم خويش، عارف باشد غواص، به درياي معارف باشد روزي اگر از حجاب، آزاد شود بيند كه به لاك خويش واقف باشد عشق به اهل بيت عليهم السلام و انتظار فرج اي كه بي نور جمالت نيست عالم را فروغي تا به كي در ظل امر غيبت كبري نهاني پرده بردار از رخ و ما مرده گان را جان ببخشا اي كه قلب عالم امكاني و جان جهاني تا به كي اين كافران نوشند خون اهل ايمان چند اين گرگان كنند، اين گوسفندان را شباني اي ازليت، به تربت تو مخمر وي ابديت به طلعت تو مقرر آيت رحمت، زجلوه تو هويدا رايت قدرت در آستين تو مضمر جلوه تو نور ايزدي را مجلي عصمت تو سر مختفي را مظهر ممكن اما چه ممكن، علت امكان واجب اما شعاع خالق اكبر آبروي ممكنات، جمله ازين نور گر نبدي ; باطل آمدند، سراسر فاش بگفتم كه اين رسول خدايست معجزه اش مي بود همانا دختر هستي تسبيح گوي خالق بعضي از صاحب نظران در تفسير آيه (لا تفقهون تسبيحهم) منظور از تسبيح موجودات را تسبيح گويي موجودات به زبان «حال » مي دانند، ولي حضرت امام قدس سره اين تسبيح گويي را به زبان «قال » دانسته و براي همه ذرات عالم، شعور و درك قايل است. ذرات جهان ثناي حق مي گويند تسبيح كنان لقاي او مي گويند ما كوردلان خامششان پنداريم باذكر فصيح، راه او مي پويند ذرات وجود، عاشق روي ويند با فطرت خويشتن، ثناجوي ويند ناخواسته و خواسته، دلها همگي هرجا كه نظر كنند در سوي ويند زهد و وارستگي

زهد راستين از ويژگي هاي انسان كامل است. امام قدس سره در يكي از رباعيات خود در اين باره مي فرمايد: فاطي زعلايق جهان، دل بركن از دوست شدن به اين و آن دل بركن يك دوست كه آن جمال مطلق باشد بگزين تو از كون و مكان دل بركن گريز از زهد دروغين امام قدس سره همواره از زهد ريايي گريزان بوده و بدان تاخته است. آن حضرت در جاي جاي ديوان خود به زهدفروشان و زاهدنمايان خرده گرفته و بيزاري خود از آنان ابراز داشته است. جامه زهد و ريا كندم و برتن كردم خرقه پير خراباتي و هشيار شدم استعانت مغرور نگشتن به عبادات و اعمال صالح از سجاياي انسان هاي واصل است. امام امت قدس سره همواره و در سراسر زندگي، اهل دعا و راز و نياز و نيايش بود آن حضرت مي فرمود: اي پير طريق دستگيري فرما طفليم در اين طريق پيري فرما فرسوده شديم و ره به جايي نرسيد يارا تو در اين راه، اميري فرما هشياري من بگير، و مستم بنما سرمست زباده الستم بنما بر نيستيم فزون كن از راه كرم در ديده خود، هر آنچه هستم بنما قدرشناسي و تلاش در جواني امام قدس سره همواره به جوانان لطف داشت. آن حضرت در رهنمودي به آنان فرمود: هان اي عزيز، فصل جواني بهوش باش در پيري از تو هيچ نيايد بغير خواب افسوس كه ايام جواني بگذشت حالي نشد و جهان فاني بگذشت مطلوب همه جهان نهان است هنوز ديدي همه عمر، در گماني بگذشت مقام انسان كامل انسان در ديدگاه حضرت امام، مقامي را

داراست كه در وهم نمي گنجد. ما عاشقان ز قله كوه هدايتيم روح الامين به سدره، پي جستجوي ماست قدسيان را نرسد تا كه به ما فخر كنند قصه علم الاسماء به زبان است هنوز از ملك پرواز كن، از ملك هستي، رخت بربند نيست آدم زاده آن كس، كز ملك پران نبودي گر تو آدم زاده هستي، علم الاسماء چه شد قاب قوسينت كجا رفته است او ادني چه شد غره نشدن به عبادت ها عبادت ما گاهي به خاطر ترس از كيفر و گاهي به خاطر شوق بهشت است، در حالي كه عبادت خالصانه همان است كه از آن به عنوان عبادت احرار ياد مي شود، لذا حضرت امام قدس سره فرمودند: اين عبادت ها كه ما كرديم، خوبش كاسبي است دعوي اخلاص با اين خودپرستي ها چه شد مرشد از دعوت به سوي خويشتن بردار دست لا الهت را شنيديم، ولي، الا چه شد عيب خود گويم به عمرم، من نكردم بندگي اين عبادت ها بود سرمايه شرمندگي دعوي اياك نعبد، يك دروغي بيش نيست من كه در جان و سرم باشد هواي بندگي هستي بستر تكامل اگر با چشمان باز به حقايق و اسرار جهان بنگريم، خواهيم ديد كه رهنمود آسماني (عسي ان تكرهوا شيئا وهو خير لكم)، حكمفرما است. بر اين اساس امام خميني قدس سره حتي درباره ابليس مي فرمايد: خواست شيطان، بدكند با من، ولي احسان نمود از بهشتم برد بيرون بسته جانان نمود خواست از فردوس بيرونم كند خوارم كند عشق پيدا گشت و از ملك ملك پران نمود قم ديار قم، همواره مورد لطف و محبت

حضرت امام خميني قدس سره بود، آن حضرت فرمود: عرصه قم، غيرت بهشت برين است بلكه بهشتش يساولي است برابر زيبد اگر خاك قم به عرش كند فخر شايد گرلوح را بيابد همسر خاكي عجب خاك، آبروي خلايق ملجا بر مسلم و پناه به كافر - امام; درباره حوزه علميه قم در پيشگاه حضرت صاحب الامر(عجل الله فرجه الشريف) چنين دعايي نمود: حوزه علميه قم را علم فرما به عالم تا كند فلك نجات مسلمين را باد باني نيكخواهش را عطا فرما بقاي جاوداني بهر بدخواهش رسان، هردم بلاي آسماني اشعار سياسي پرداختن به مسايل سياسي در جهت اجراي رهنمودي است كه امام راحل قدس سره از امام مجتبي عليه السلام آموخته است آن حضرت فرمود: «ندبنا الله لسياسة الامة » خدا ما را سياست مدار و سياست گذار امت دانست. جمهوري اسلامي ما جاويد است دشمن زحيات خويشتن نوميد است آن روز كه عالم زستمگر خالي است ما و همه ستمكشان را عيد است اين عيد سعيد، عيد حزب الله است دشمن زشكست خويشتن آگاه است چون پرچم جمهوري اسلامي ما جاويد، به اسم اعظم «الله » است اين عيد سعيد، عيد اسعد باشد ملت به پناه لطف احمد باشد بر پرچم جمهوري اسلامي ما تمثال مبارك محمد (ص) باشد از جور رضا شاه كجا داد كنيم زين ديو بر كه ناله بنياد كنيم آن دم، كه نفس بود ره ناله نبود اكنون نفسي نيست كه فرياد كنيم سالها مي گذرد، حادثه ها مي آيد انتظار فرج از نيمه خرداد كشم جمهوري ما نشانگر اسلام است افكار پليد فتنه جويان خام است ملت، به

ره خويش جلو مي تازد صدام به دست خويش، در صد دام است

خبر

بزرگداشت يكصدمين سالگرد تولد حضرت امام خميني قدس سره گزارشي از مسابقه بزرگ ميلاد نور به مناسبت سال 1378هجري شمسي، مقارن با يكصدمين سالگرد تولد رهبر كبير انقلاب و بنيانگذار نظام جمهوري اسلامي ايران، امام خميني قدس سره از طرف مقام معظم رهبري به عنوان «سال امام » نام گرفت. مركز مديريت حوزه علميه قم، در جهت منويات مقام معظم رهبري(مد ظله) و براي تبيين انديشه هاي حضرت امام قدس سره، اقدام به تشكيل كميته اي با عنوان «كميته بزرگداشت يكصدمين سالگرد تولد حضرت امام خميني قدس سره » كرد. اين كميته عهده دار برنامه ريزي هاي لازم جهت تبيين انديشه ها و ابعاد شخصيتي حضرت امام قدس سره و ارايه راهكارهاي عملي جهت تبليغ آن شد. پيشنهادهايي از سوي اين كميته در زمينه هاي مختلف تحقيقاتي، آموزشي و تبليغاتي عرضه شد كه مورد تصويب مركز مديريت قرار گرفت. يكي از اين پيشنهادها برپايي مسابقه ويژه طلاب بود. اين مسابقه از دو گنجينه گرانقدر امام: وصيت نامه و منشور روحانيت در نظر گرفته شد كه كميته بزرگداشت، خود عهده دار انجام آن شد. زمان برگزاري مسابقه برگه هاي مسابقه، همزمان با ايام خجسته ميلاد حضرت فاطمه الزهرا3 و سالگرد تولد امام خميني قدس سره در حوزه ها و مدارس علمي سراسر كشور توزيع، و در اختيار طلاب و روحانيان قرار گرفت. قرعه كشي سراسري به مناسبت يكصدمين سال تولد حضرت امام قدس سره به صد نفر از طلاب و روحانيان شركت كننده در مسابقه، در سراسر كشور كه حدنصاب امتياز را كسب كرده

بودند به قيد قرعه انتخاب و جوايز ارزنده اي به آنان تعلق گرفت. قرعه كشي در سطح مدارس جهت تشويق هر چه بيشتر طلاب جوان، در سطح مدارس، قرعه كشي ديگري در ميان شركت كنندگان هر مدرسه صورت گرفت و به قيد قرعه سه نفر از نفرات برتر هر مدرسه كه حايز حدنصاب از امتياز بودند، به عنوان برندگان مدرسه انتخاب شدند و جايزه ويژه خويش را دريافت داشتند. شمار شركت كنندگان و برندگان مسابقه اين مسابقه، با استقبال بسيار خوبي از سوي طلاب روبرو شد و بيش از 12 هزار طلبه در آن شركت كردند. تعداد برندگان اين مسابقه 852 نفر بودند كه 100 نفر از آنان،در قرعه كشي سراسري انتخاب و 752 نفر از آنان به عنوان نفرات برتر مدارس انتخاب شدند. نكته قابل توجه در اين مسابقه، حضور گسترده و چشم گير خواهران طلبه بود كه تقريبا يك سوم شركت كنندگان را تشكيل مي دادند و از اين تعداد 142 نفر برگزيده شدند، كه 14 نفر آنان در قرعه كشي سراسري برنده شدند. اميد است كه خداوند همه ما را در تمسك به قرآن كريم و اهل بيت عصمت و طهارت: ياري فرمايد و ما را در رهروي راه امام راحل: توفيق دهد.

كه روح كلي حاكم بر كتاب تنبيه الامه مرحوم نائيني (1355 ه.ق -1277 ه. ق) دفاع از اصل توحيد و مبارزه با شرك عملي يعني استبداد است و غصب شدن حق الهي و مردمي را از سوي مستبدين به هيچ وجهي برنمي تابد، و سفارش اكيد بر باز پس گرفتن حق خدا و حق مردم از مستبدين دارد، روح كلي حاكم بر كتابهاي امام خميني اين است كه نه تنها بايد حق خدا و مردم را از ظالمان پس گرفت، بلكه بايد حق امام معصوم(ع) را نيز از چنگ غاصبان به در آورد. از ديدگاه امام خميني در صورتي از حق خدا و امام(ع) و مردم در زمان غيبت امام زمان(عج) رفع يد مي شود كه حاكميت به دست شخصي قرار گيرد كه هم خداوند و هم امام معصوم(ع) و هم مردم او را به حاكميت قبول داشته باشند و اين شخص كسي جز فقيه عادلي كه مقبوليت مردمي دارد نخواهد بود. كتابهاي امام خميني(ره) مورد موشكافي هاي زيادي قرار گرفته اند ولي همه ظرافت ها و ظرفيت هاي آنها آفتابي نشده است به علاوه بعضي از آن كتابها كمتر معرفي شده اند. لذا وظيفه خود دانستيم كه معرفي اجمالي پيرامون رساله اجتهاد و تقليد امام خميني ارائه دهيم و در انجام اين وظيفه از خداوند و روح بلند امام استمداد مي طلبيم. نوشتن رساله اجتهاد و تقليد در روز جمعه مطابق عيد فطر، سال 1370 ه.ق، حدود 50 سال پيش، در شهر محلات توسط امام خميني به اتمام رسيده، و در سال 1385 ه.ق همراه با رساله هاي ديگر از امام به نام هاي

«رسالة في قاعدة لاضرر» رساله «في الاستصحاب » رسالة «في التعادل والترجيح » و «رسالة في التقية »، مجموعا تحت عنوان الرسائل، توسط مؤسسه مطبوعاتي اسماعيليان در شهر مقدس قم منتشر شده است، مجتبي تهراني پاورقي هاي آن را نوشته است. امام خميني (رحمة الله) در اين رساله 70 صفحه اي حداقل دو هدف اساسي را دنبال مي كند: نخست: زمينه فكري لازم را جهت ارائه نظريه ولايت فقيه ايجاد كند; دوم: مساله اجتهاد و تقليد را به گونه اي مطرح مي كند كه نهاد مرجعيت تقويت شود. و به تبع آن نيروي اجتماعي لازم جهت تغيير اجتماعي (انقلاب) به وجود آيد. مباحث اين رساله را مي توان به سه بخش كلي تقسيم كرد. الف: مفروضات; ب: بحث هاي ثبوتي (در عالم ثبوت); ج: مباحث اثباتي (در عالم دليل و برهان). مفروض اصلي امام در اين بحث اين است كه چون دين اسلام كامل است و به تمام احتياجات انسان، اعم از فردي و اجتماعي، توجه دارد لذا هيچ واقعه انساني بدون حكم و دستور الهي نيست، در هيچ موقعيت زماني و مكاني هيچ خلائي حكم و دستور اسلام در امور انساني متصور نيست، و انسان در هيچ زماني و لو زمان غيبت معصوم(ع) نسبت به احكام دين رها و مهمل نيست، حكم اين وقايع يا به گونه اي است كه انسانها نسبت به آنها راه قطع آوري دارند. كه در اين صورت نه نفيا و نه اثباتا هيچ كس نمي تواند مانع حجيت قطع شود و شارع هم محال است كه قطع را از حجيت بيندازد. اما در صورتي كه راه قطع آوري وجود

نداشت، چون همه انسان ها نمي توانند احكام دين را استنباط كنند بلكه عملا عده اي خاص مي توانند اين قوه را تحصيل كنند. لذا دو مقوله اجتهاد و تقليد و فقيه و عامي رخ مي نمايد كه به تبع آن دو سؤال مطرح مي شود. اولا كسي كه قوه استنباط احكام را دارد و به اصطلاح فقيه است چه شؤوني را به واسطه فقاهتش پيدا مي كند؟ ثانيا كسي كه قوه استنباط احكام را تحصيل نكرده است و از اين حيث عامي تلقي مي شود چه شؤون و تكاليفي دارد؟ حضرت امام(ره) براي جوابگويي به اين دو سؤال در عالم ثبوت 6 شان براي فقيه در نظر مي گيرد: 1 - عدم جواز مراجعه به غير در تكاليف شرعي; 2- جواز عمل بر طبق راي خودش; 3- منصب افتاء; 4- منصب قضاوت; 5- منصب زعامت سياسي; 6- مرجعيت تقليد. امام در اثبات اين شؤون براي فقيه و عدم اثبات آن براي عامي از دلايل عقلي، قرآني و روايات استفاده مي كند و مي فرمايد: «شان عدم مراجعه به غير نسبت به كسي كه قوه استنباط پيدا كرده است بدون هيچ قيد اضافي ثابت مي شود، يعني لازم نيست كه شخص بالفعل حكمي از احكام را هم استنباط كرده باشد و لازم نيست قوه استنباط او مطلقه و نسبت به تمام ابواب فقه و احكام باشد.» زيرا«دليل جواز رجوع جاهل به عالم بناء عقلاء است. و بناء عقلاء در مورد رجوع به غير كسي كه قوه استنباط دارد، ثابت نشده است بلكه بناء عقلا ظاهرا فقط جاهل به احكام كه امكان تحصيل قوه استنباط را

ندارد، مجاز مي داند كه به غير مراجعه كند و از طرفي دليل لفظي وجود ندارد كه اطلاق داشته باشد و برساند كسي كه قوه استنباط دارد هم مي تواند به غير مراجعه كند.» (1) امام در مجموع 8 شرط را براي اجتهاد لازم مي داند. الف: علم به فنون علوم عربي به مقداري كه براي فهم قرآن و سنت لازم است. ب: انس با محاورات عرفي و فهم موضوعات عرفي كه محاورات قرآن و سنت بر طبق آن است. ج: يادگيري مسائل اساسي منطق. د: علم به بحث هاي مهم اعلم اصول. ه: علم رجال به مقداري كه در تشخيص روايات لازم است. و: شناخت كتاب و سنت. ز: تكرار عملي رد فروع به اصول. ح: فحص كامل كلمات اصحاب خصوصا قدماء. امام، پس از بيان شروط هشت گانه اجتهاد مي فرمايد كسي كه اين اجتهاد را تحصيل كرد حق ندارد به غير خودش در احكام رجوع كند. لذا شان اول (عدم جواز مراجعه به غير) را دارد، شان دوم، (جواز عمل بر طبق راي خودش) را هم به همان دليلي كه شان اول را داشت، يعني بناء عقلاء، دارد. مرحوم امام در مقام اثبات شان سوم (قضاوت) و چهارم (سياست) مي فرمايد برخلاف شان اول و دوم كه شرع هيچ قبض و بسطي در موضوع صورت نمي داد بلكه قبض و بسط موضوع آن دو به دست عقل و بناء عقل بود، ولي در مورد شان سوم و چهارم تعيين موضوع با شرع است. زيرا قضاوت و زعامت سياسي دو منصب جعلي و قراردادي هستند. براي توضيح اين مطلب امام اصلي را طرح

مي كند: كه به مقتضاي آن حكم هيچ كس به جز خدا بر ديگري نافذ نيست و هيچ كس به جز خدا بر ديگري ولايت ندارد. طبق اين اصل نه تنها كسي كه قوه استنباط دارد منصب قضاوت و زعامت سياسي ندارد بلكه بدون نصب الهي كسي كه مقام نبوت و رسالت و وصايت و بالاترين درجه علمي و ساير فضايل را هم دارد، حكمش نافذ نيست و زعامت سياسي ندارد. خداوند به دلالت صريح آيات قرآني پيامبر(ص) و معصومين(ع) را به قضاوت و حكومت منصوب نموده است. در اين مورد شبهه اي نيست ولي مورد ثبوت قضاوت و حكومت در زمان غيبت شبهاتي شده است. به نظر امام به اقتضاي اينكه دين اسلام دين كاملي است، وارد نمي باشد. سؤال اساسي اين است كه چه كسي بايد منصب قضاوت و حكومت را داشته باشد؟ امام مي فرمايد قدر متيقن در اين فرض فقيه عالم به قضاء و سياسات ديني است كه عادل در رعيت است. پس اثبات منصب قضاوت و ولايت براي فقيه عادل نيز به نوعي بر اساس حكم عقل است و از همين جهت بحث ولايت فقيه امري كلامي است و در راستاي اصل نبوت و امامت است. امام پس از اين دليل عقلي شواهدي از روايات در تاييد ولايت فقيه مي آورد. كه در مجموع 11 روايت است كه به صورت تواتر اجمالي مي رسانند كه فقيه عادل قدر متيقن است كه منصب قضاوت و حكومت براي او ثابت است. سپس به مقبوله عمر بن حنظله استدلال مي كند، و مي فرمايد: به شهرت روايي جبران كننده ضعف سند آن است

و از حيث دلالت هم تام است، و مقتضي آن عبارت است از اينكه امام(ع) فقيه را حاكم و والي قرار داده است و لازم نيست براي اينكه فقيه عادل ولايت داشته باشد، تمام احكام را بداند. دو روايت ديگري را كه امام به آن استدلال كرده است مشهوره ابي خديجه و صحيحه ابي خديجه است مي فرمايد: مشهوره ابي خديجه اگر شهرت روايي داشته باشد، ضعف سندش جبران مي شود و دلالت بر جعل حكومت و ولايت براي فقيه دارد. اما روايت ديگر از ابي خديجه كه امام آن را صحيحه مي داند از نظر او دلالتش بر مطلوب تمام است. از كلمات امام برمي آيد كه منصب قضاوت و زعامت سياسي را براي كسي كه صرفا قوه استنباط احكام شرعي را دارد ثابت نمي داند بلكه در صورتي براي شخصي كه قوه استنباط دارد منصب قضاوت و زعامت سياسي ثابت مي شود كه حداقل در مسائل قضايي و سياسي اين قوه را به فعليت درآورده باشد. اما لازم نيست كه تمام احكام را بالفعل، بداند زيرا معرفت به جميع احكام براي غير ائمه(ع) حاصل نيست، بلكه محال عادي است، وانگهي اگر موضوع جعل قضاوت و ولايت، معرفت فعليه جميع احكام باشد و معرفت فعلي به جميع احكام امكان وقوعي هم داشته باشد، مشكلي كه به وجود مي آيد اين است كه تشخيص شخصي كه علم فعلي به جميع احكام داشته باشد مشكل مي شود. و نتيجه آن نوعي اختلال در نظام معاش مردم مي شود كه شارع به هيچ صورت راضي به آن نيست تنها فرضي كه باقي مي ماند اين است كه

بگوئيم موضوع جعل قضاوت و زعامت سياسي شخصي است كه قوه استنباط احكام را دارد. اين قوه را در مورد مقدار معتدبه از احكام به فعليت رسانده باشد. و به آنها علم داشته باشد. به نظر امام، علاوه بر قوه استنباط احكام و علم به احكام معتدبه، قيد ديگري هم براي موضوع قضاوت و ولايت لازم است و آن اينكه فقيه بايد عادل هم باشد. «فالقدر المتيقن هو الفقيه العالم بالقضاء والسياسيات الدينية العادل في الرعية ». (2) يعني قدر متيقن از انسان هايي كه منصب حكومت براي آنان جعل شده است فقيهان آگاه به قضاوت ديني و سياست ديني هستند كه نه تنها در امور شخصي عادل باشند بلكه نسبت به رعيت و مردم هم عدالت به خرج دهند.

شؤون و تكاليف مقلد سؤالي كه در اين قسمت به ذهن خطور مي كند اين است كه آيا هيچ كدام از شؤوني كه براي فقيه ثابت مي شوند براي عامي ثابت هستند؟ امام ثابت نبودن اين شؤون براي غير فقيه را امري ضروري مي داند و از آن بحث نمي كند، تنها بحثي را كه قابل طرح مي داند اين است كه آيا عامي (مقلد) مستقلا يا به نصب حاكم يا وكالت از سوي حاكم شان قضاوت را دارد يا نه؟ امام، تمامي استدلالهايي را كه براي اثبات شان قضاوت براي عامي صورت گرفته مخدوش مي داند «فتحصل من جميع ذلك ان منصب القضاء مختص بالفقهاء و لاحظ للعامي منه » (3) يعني از تمام آيات و روايات به دست آمد كه منصب قضاوت اختصاص به فقهاء دارد و مقلد مستقلا هيچ بهره اي از منصب

قضاوت ندارد. در مورد اينكه آيا فقيه مي تواند عامي را به قضاوت منصوب كند يا نه؟ امام مي فرمايد: اگر ولايت و زعامت براي فقيه جعل شده باشد كه جعل هم شده است نصب قضاوت از شؤون ولايت است، و مشكلي در بين نيست، بطور كلي مساله منوط به اين است كه ادله ولايت فقيه، ولايت را تا چه حدي اثبات مي كنند. اما اين فرض را كه فقيه، مقلد عارف به مسائل قضاء را وكالت دهد ثابت نمي داند. بنابراين از اين رساله استفاده مي شود كه امام هيچ كدام از شؤون فقيه را ولو مع الواسطه براي عامي و مقلد ثابت نمي داند. تقريبا تمركز اساسي بحث امام در رساله اجتهاد و تقليد بر روي اثبات منصب زعامت سياسي براي فقيه عادل است كه پس از اثبات اصل اين منصب وعده مي دهد كه در جاي ديگر حدود و ثغور و دامنه ولايت را مورد بررسي قرار دهد. در ادامه امام به دو شان ديگر فقيه كه لازم و ملزوم هم هستند، يعني اينكه فقيه حق دارد فتوي بدهد و مرجع تقليد باشد مي پردازد. در مورد اينكه اين دو شان براي فقيه ثابت است همان بناء عقلاء را كه به مقتضاي آن جاهل به عالم رجوع مي كند، محكم مي داند ولي در مورد اينكه مرجع تقليد و فتوي چه كسي باشد و آيا مي توان در صورت تعارض فتواي اعلم با غير اعلم به غير اعلم رجوع كرد يا نه؟ در صورتي كه دو فقيه كه درجه فقاهتشان برابر است وجود دارند آيا مي توان به دلخواه به يكي از

آن دو رجوع كرد يا نه؟ و سؤالات ديگري از اين قبيل كه در مجموع ناشي از نامشخص بودن موضوع افتاء و مرجعيت تقليد است. پس از حك و اصلاح هايي كه در ادله طرفين صورت مي دهد. مي فرمايد: «فتحصل مما ذكرناه انه ليس في اخبار الباب مايستفاد منه ترجيح قول الاعلم عند التعارض لغيره و لاتخيير الاخذ باحد المتساوين فلامحيص الا العمل بالاصول الاوليه لولا تسالم الاصحاب علي عدم وجوب الاحتياط و مع هذا التسالم لامحيص عن الاخذ بقول الاعلم لدوران الامر بين التعيين و التخيير مع كون وجوبه ايضا مورد تسالمهم ان الظاهر تسالمهم علي التخيير بين الاخذ بفتوي احد المتساويين و عدم وجوب الاحتياط او الاخذ باحوط القولين ». (4) از آنچه ذكر شد به دست آمد كه در اخبار مربوط به علاج تعارض دو خبر چيزي كه به درد ترجيح نظر اعلم بر نظر غير اعلم يا انتخاب فتواي يكي از دو مجتهد مساوي بخورد، نداريم. پس چاره اي جز اينكه به اصول اوليه رجوع كنيم نيست و مقتضاي اصل اوليه اين است كه قول اعلم مقدم شود و در صورت تعارض فتواي دو مجتهد مساوي راهي جز انتخاب يكي از دو فتوا نداريم.

شرط زنده بودن مرجع تقليد در جواب به اين سؤال كه آيا براي تقليد از مجتهد، زنده بودن او شرط است يا نه؟ امام مي فرمايد: آنچه مي تواند برساند كه زنده بودن مجتهد شرط جواز تقليد است، يا استصحاب است، يا بناء عقلا، يا اجماع و يا ادله لفظيه مانند قرآن و سنت، اما قرآن و سنت نمي تواند در اين مورد دلالتي داشته باشد چون

دلالت ندارند كه شارع در اين مورد حكم شرعي تاسيس كرده است، اجماع هم در مساله نفيا و اثباتا وجود ندارد و مي ماند بناء عقلا و استصحاب كه مقضتاي هر دو اين است كه تقليد ابتدايي از ميت جايز نيست.

تبدل راي مجتهد در موردي كه راي مجتهد عوض مي شود آيا اعمالي كه انجام داده است كافي است يا خير؟ در اين مورد امام تفصيل قائل است و مي فرمايد: اگر فتواي مجتهد مستند به امارات بود در اين صورت با تبدل راي اعمال قبلي مجزي نيست ولي اگر مستند به اصول عمليه بود در اينصورت اعمالي كه قبل از تبدل راي انجام شده است مجزي است و دوباره لازم نيست آورده شود.

خاتمه اما در مورد عمل مقلدين در صورت تبدل راي مجتهد، اعمالشان كه قبل از تبدل راي بوده است به هيچ صورت مجزي نيست. امام پس از بيان اين مطلب تذكر مي دهد كه آنچه تاكنون گفتيم عمده ترين مباحث اجتهاد و تقليد بود و بعضي از امور غير مهم بود كه آنها را به جهت كم اهميتي آنها رها كرديم، مي فرمايد ما از نوشتن اين مباحث، در روز جمعه مطابق با عيد فطر سال 1370، در محلات فارغ شديم. والحمدلله اولا و آخرا و ظاهرا و باطنا. پي نوشت ها: 1. الرسائل، ص 96. 2. الرسائل، ص 101 و 102. 3. الرسائل، ص 117. 4. الرسائل، ص 150. منابع مقاله:

فصلنامه علوم سياسي، شماره 5، حيدري بهنويه، عباس؛

از آندو - در گرو دو ركن اساسي است: يكي تعيين هدف كه در فلسفه از آن به علت غايي تعبير مي شود و ديگر روش يا شيوه رسيدن به آن هدف كه از آن به اسلوب، شيوه يا متد (me Thod) ياد مي كنند. اهل منطق - منطق نظري و منطق عملي يا روش شناسي در علوم - به روش، اهميت فوق - العاده اي داده اند. در منطق نظري آنجا كه از اركان و اجزاي تشكيل دهنده علوم بحث مي شود در بخش مبادي تصوريه و تصديقيه علوم از روش تحقيق بعنوان يكي از رئوس ثمانيه ياد مي شود و فرزانگان، پيش از ورود به اثبات مسائل علم، نخست روش تحقيق در آن علم را مشخص مي كنند كه اسلوبشان برهاني، تاريخي، تجربي يا نيمه تجربي است. كارشناسان روشهاي تحقيق نيز مي گويند: "پژوهشگر پس از تعيين و تنظيم موضوع تحقيق بايد در فكر انتخاب روش تحقيق باشد. مراد از انتخاب روش انجام تحقيق اين است كه مشخص كنيم، چه روش تحقيقي براي بررسي موضوع خاصي لازم است. يكي از روانشناسان برجسته (MillerG.A) مي گويد: متاسفانه، آنچه كه در يك تحقيق علمي مورد توجه ديگران و حتي سرانجام، مد توجه خودمحقق هم قرار مي گيرد موضوعي است كه كشف شده است، اما اغلب روش كشف كه اصلي ترين نقش را در يك پژوهش علمي دارد، ناديده انگاشته مي شود." (1) در تعريف اجمالي روش تحقيق مي توان گفت: مجموعه قواعدي است كه پژوهشگر را براي دستيابي سريع و مطمئن به پاسخ پرسشهاي تحقيقي مورد نظر ياري مي كند. قرآن مجموعه نظام ارزشي و

اعتقادي اسلام را صراط مستقيم و مسلكهاي ديگر را سبل ناميده است كه همان راه و بهترين روش نيل به سعادت و كمال دو جهان است: "و ان هذا صراطي مستقيما فاتبعوه ولا تتبعوا السبل فتفرق بكم عن سبيله" (2) اين راه مستقيم من است از آن پيروي كنيد و از راههاي پراكنده پيروي نكنيد كه شما را از طريق حق دور مي سازد. چنانكه در سوره بقره، گزينش روش صحيح در انجام امور بعنوان مصداق نيكي شناخته شده است: "وليس البربان تاءتواالبيوت من ظهورها و لكن البر من اتقي و اتواالبيوت من ابوابها" (3) كار نيك آن نيست كه از پشت به خانه ها داخل شويد; بلكه نيكي اين است كه از خدا پروا كنيد و از در خانه ها وارد شويد. گذشته از آيات ياد شده اصولا دعوت قرآن به پيروي از سنت رسول اكرم (ص) و اهل بيت (ع) او همان دعوت به شيوه و روش آنهاست كه در گفتار و كردار شان متجلي شده است زيرا سنت به مفهوم روش و اسلوب است كه گاهي از آن به "سيره" و سبك تعبير مي شود. "و سنة النبي طريقته التي كان يتحراها" (4) سنت پيامبر (ص) شيوه و طريقه اوست كه آن را سزاوار عمل مي دانسته است. شرح و تفسير صحيح آثار وانديشه هاي مربيان بزرگ بشريت بخصوص عالمان رباني به لحاظ نقش كليدي آنها در اعتلاي تمدن بشري و دنياي اسلام، از اهميت فوق العاده اي برخوردار است; از همين روي، فردوسي شناسي، مولوي شناسي، حافظشناسي، شيخ مفيدشناسي و...جايگاه ويژه اي پيدا كرده است.امام خميني - ره - آيينه زلال

ثقلين است. برگزاري سمينارها و كنگره هاي متعدد نشان مي دهد كه د ر جامعه قدر شناس ما خميني شناسي جايگاه ويژه اي يافته است و مي رود كه ابعاد ناشناخته و نا پيداكرانه آن انسان كامل بيش از پيش به جهان و نسلهاي آينده معرفي شود. ولي بايد توجه داشت كه امام شناسي بسان شناخت هر شخصيت يا طرز تفكري روش و شيوه خاص خود را مي طلبد كه بي توجهي به اصول و ضوابط آن، تحقيق ما را با ناكامي مواجه خواهد ساخت. اينجاست كه روش شناسي تحقيق در آثار امام جايگاه ويژه اي مي يابد. اين مقاله در صدد است كه اصول و قواعد كلي شيوه پژوهش در آثار امام را - باختصار - مورد بحث قرار دهد. بنابراين، نخست به بررسي بنيادهاي تحقيق، نظري مي افكنيم پس از آن ، اصول و مباني تحقيق نظام مند و سيستمي در آثار وانديشه هاي امام راحل - ره - را ارائه خواهيم داد. بنيادهاي تحقيق

تحقيق در لغت، به معناي حقيقت يابي يا پي جويي حقيقت است و در اصطلاح،پي جويي حقيقت با شيوه سازمان يافته را گويند. اين مفهوم به تعريف فكر در منطق كلاسيك نزديكتر است. اهل منطق در تعريف تفكر گفته اند: "حركة العقل بين المعلوم والمجهول". حكيم سبزواري در ضمن بيتي فكر را اينگونه تعريف كرده است: الفكر حركة الي المبادي و من مبادي الي المراد يعني، فكر عبارت است از حركت عقل به سوي معلومات و از معلومات به سوي مطلوب.منطق دانان براي سيرتفكر، مراحلي برشمرده اند: حركت به سمت معلومات، حركت عقل ميان معلومات براي يافتن مجهول و

حركت عقل از معلومات و مبادي به سوي مطلوب. (5) صورت دقيقتر اين مراحل كه در ميان دانشمندان معاصر به "روش عمومي تحقيق" معروف است، عبارت است از: 1. مواجه شدن با موقعيت نامعلوم و مبهم كه نخستين گام تحقيق است. 2. جمع آوري اطلاعات و مدارك; در اين مرحله، محقق، به جمع آوري اسناد و مدارك مي پردازد. 3. ارائه فرضيه يا فرضيه ها; در اين مرحله، محقق راه حلهاي ممكن را حدس ميزند و مطرح مي سازد. 4. بررسي فرضيه; پژوهشگر با روشهاي متناسب با موضوع تحقيق به بررسي فرضيه يا فرضيه ها مي پردازد. 5. استنتاج; در اين مرحله، پژوهش به پايان مي رسد و پژوهشگر به گوهر حقيقت دست مي يابد و حاصل پژوهش خود را بصورت كتاب، كنفرانس يا سخنراني منتشر مي كند. (6) چنانكه ملاحظه مي شود طرح مراحل و اركان تحقيق در عرف دانشمندان معاصر با جوهره طرح اهل منطق مباينتي ندارد. پس منطق دانان قديم در طرح مراحل و روش حقيقت يابي پيشتاز بوده اند. در هر تحقيقي اين مراحل طي مي شود، ولي مهمترين ركن تحقيق كه شيوه را محققانه مي سازد، اتخاذ اسلوب و روش صحيح در بررسي فرضيه هاست. روش بررسي، بر اساس ماهيت موضوع تحقيق و اسناد و مدارك متناسب با آن گزينش مي شود.در كتاب روشهاي تحقيق آمده است: "انتخاب روش انجام تحقيق بستگي به هدفها و ماهيت موضوع پژوهش و امكانات اجرايي آن دارد. بنابراين، هنگامي مي توان در مورد روش بررسي و انجام يك تحقيق تصميم گرفت كه ماهيت موضوع پژوهش، هدفها و نيز وسعت دامنه آن مشخص باشد." (7)

موضوع يا محور تحقيق از دو قلمرو بيرون نيست: موضوع شناسي و حكم شناسي، گاهي پژوهشگر در صدد آن است كه حقيقت پديده اي را به دست آورد; بعنوان مثال، مي خواهد سمي بودن مايع يا ماهيت دموكراسي غربي را اثبات كند. چنانكه گاهي مي خواهد ديدگاه اسلام يا حكم شرعي آن مايع يا نظام سياسي خاص را بررسي نمايد. از سوي ديگر مي دانيم كه ماهيت پديده ها از جهت خواص و ويژگيها متفاوت است; از همين روي براي پي بردن به حقيقت موضوعات، شيوه هاي مختلفي وجود خواهد داشت. فرضيه هاي مورد بررسي ممكن است مربوط به يكي از قلمروهاي تاريخي، عقلاني، تجربي، شبه تجربي و شهودي باشند; يعني، پديده هاي تاريخي و حوادث مربوط به زمان گذشته با روش و اسلوب تاريخي بررسي مي شوند; چنانكه پديده هاي فراحسي و غير قابل مشاهده و تجربه، شيوه عقلاني و برهاني مي طلبند، همانگونه كه واقعيتهاي حسي و قابل تجربه با شيوه تجربي و پديده هاي تربيتي و روانشناسي يا جامعه شناسي با اسلوب نيمه تجربي بررسي مي گردند. گاهي نيز واقعيت بگونه اي است كه دست تجربه وعقل از اثبات آن كوتاه و پاي هر دو چوبين است، راه حقيقت يابي در قلمرو آن، شهود و مكاشفه عرفاني خواهد بود. همچنانكه اگر درصدد تبيين ديدگاه اسلام بر آييم بايد روش اجتهادي را برگزينيم. ولي تحقيق هميشه بصورت مزبور انجام نمي گيرد در نتيجه، هدايت از گمراهي و تحقيق از تحريف سردر مي آورد. اينك نگاهي به دو اسلوب منفي در تحقيق و ويژگيهاي شيوه صحيح مي افكنيم تا شيوه هاي منفي و مثبت

تحقيق در آثار امام خميني - ره - به دست آيد. شيوه هاي ناصواب و شيوه صحيح پژوهشگر ممكن است براي مدلل كردن فرضيه ها از يكي از سه شيوه پيروي كند: 1. برخورد گزينشي:

تحقيق در گرو دو حركت اساسي است: يكي جمع آوري اطلاعات و ملاحظه همه اسناد و مدارك متناسب با موضوع; دوم، تلاش براي يافتن بهترين راه حل براي مساله كه مستلزم برخورداري پژوهشگر از ذهن خلاق و جوال است. در شيوه برخورد گزينشي محقق به ركن اول پژوهش توجهي ندارد. او به يك يا چند شاهد يا سند تمسك مي جويد و بر اساس آن به داوري مي نشيند. بعنوان مثال، او بسان پژوهشگري است كه مي خواهد فيل را از راه مشاهده يا لمس پا، يا خرطوم آن بشناسد. بديهي است كه چنين اسلوبي، چهره اي وارونه از واقعيت به ما نشان خواهد داد. 2. برخورد قالبي يا با موضع پيشين (پيش داوري) :

در اين اسلوب، پژوهشگر پيش از آنكه به اسناد و مدارك موضوع بپردازد، نتيجه را باور داشته و به آن يقين پيدا مي كند. در نتيجه به سراغ اسناد و مداركي مي رود كه باورهاي وي را تاييد كند و يا با آن هماهنگ باشد و دلايل مخالف با باورهاي خويش را توجيه يا انكار مي كند. اينگونه از برخوردها بزرگترين آفت تحقيق است. مفهوم تفسير به راي قرآن نيز كه در روايات بشدت از آن سرزنش شده است به همين دو اسلوب در برخورد با آيات نظر دارد. تفسير به راي يا افترا به خدا و دروغ زدن به او همان تحميل گرايشهاي فكري و باورهاي

خويش به قرآن است. چنانكه مي دانيد قرآن، گروهي را بخاطر نسبت دادن دروغ و بستن افترا به خدا ملامت كرده است همانگونه كه در آيات متعددي برخورد گزينشي با وحي را با تعبيرهاي مختلف مردود شمرده است مانند: "يقولون نومن ببعض و نكفر ببعض" مي گويند: "به بعضي ايمان مي آوريم و بعضي را انكار مي كنيم. يا "بل كذبوا بما لم يحيطوا بعلمه و لما ياتهم تاويله" (8) بلكه چيزي را تكذيب كردندكه احاطه علمي به آن نداشتند و هنوز واقعيتش بر آنان روشن نشده بود. شهيد صدر - ره - در قلمرو روش تحقيق در اقتصاد اسلامي به دو نكته تاكيد ويژه اي دارد: يكي اينكه "الاقتصاد الاسلامي جز من كل" اقتصاد اسلامي جزئي است از كل پيكره معارف و نظامهاي اسلامي. در تبيين اين مدعا مي نويسد: "در قلمرو شناخت اقتصاد اسلامي نبايد آن را بطور مجزا از ساير جنبه هاي اسلام مورد بررسي قرار دهيم مثل اينكه حكم اسلام به حرمت ربا يا تجويز مالكيت خصوصي را بگونه منفصل از خطوط كلي اقتصاد اسلامي بررسي كنيم. چنانكه روا نيست مجموعه اقتصاد اسلامي بعنوان پديده اي جدا و بنياد مذهبي مستقل از ساير ابعاد مذهب چون بعد اجتماعي و سياسي و طبيعت روابط حاكم ميان آن ابعاد مورد تحقيق قرار دهيم... بلكه ضروري است اقتصاد اسلامي را در ضمن مجموعه اسلام بطور عام كه جنبه هاي متعدد زندگي جامعه را نظم مي بخشد بشناسيم چنانكه يك پديده حسي را ضمن يك نظام كلي كه از مجموعه اشيايي تركيب يافته است ادراك مي كنيم." (9) استاد شهيد صدر - ره - از

شيوه ناصواب دوم زير عنوان "اجتهاد و خودمحوري" ياد مي كند و مهمترين جلوه هاي آن را چهار چيز مي داند: "تبريرالواقع، دمج النص ضمن اطار خاص، تجريد الدليل الشرعي من ظروفه و شرايطه و اتخاذ موقف معين بصورة مسبقة تجاه النص." (10) توجيه واقعيت، گنجانيدن نص در ضمن چارچوب خاص، جدا كردن دليل شرعي از شرايط و مقتضيات خود و موضع گيري پيشين در برابر نص. از ديدگاه او، ممكن است پژوهشگر نص شرعي را به نفع واقع توجيه كند چنانكه عده اي، ادله حرمت ربا را به مبلغ معتنابه كه از مرز معقول پا فراتر نهاده - اضعاف مضاعف - اختصاص داده اند. جلوه دوم نيز ممكن است از واقعيتهاي مانوس زندگي ناشي شده باشد يا از غير آن. "فيحاول الممارس ان يفهم النص ضمن ذلك الاطار المعين فاذا وجده لاينسجم مع اطاره الفكرا همله." (11) پژوهشگر مي كوشد تا نص را در ضمن چارچوب و قالب معين فكري خويش بفهمد پس چون آن را با چارچوب فكري خويش ناسازگار ديد كنار مي نهد. چنانكه ممكن است محقق دليل شرعي را از شرايط حاكم بر آن جدا كند مثلا سكوت پيامبر (ص) در قبال مالكيت خصوصي معادن را دليل امضاي آن حضرت قلمداد كند. درباره نمود چهارم نيز مي فرمايد: "دو تفكر را در نظر بگيريد كه مي خواهند نصوص شرعي را بررسي كنند ولي يكي بيشتر متوجه كشف جنبه هاي اجتماعي (اصالت اجتماع) و ديگري متوجه رفتار و عملكرد فردي است با آنكه هر دو با نصوص واحدي سر وكار دارند ولي نتيجه گيريها و برداشتهاي آنان متفاوت خواهد بود... اين موضعگيري

كه ذهنيت محقق آن راتحميل مي كند و مربوط به عينيت موضوع نيست تنها به ناديده گرفتن برخي از مباني قانون اسلامي محدود نمي شود بلكه به گمراهي در فهم نصوص و خطا در استنباط حكم شرعي منتهي مي شود. اين هنگامي است كه پژوهشگر موضع فكري و باور پيشين خود را بر نص تحميل مي كند، "فلا يوفق حينئذ الي تفسيره بشكل موضوعي صحيح." (12) در نتيجه به تفسير عيني صحيح توفيق نمي يابد. البته مفسر يا هر پژوهشگري نمي تواند از هرگونه ذهنيت يا باور و معلومات پيشين بي نياز باشد زيرا علم را فقط با علم مي توان به دست آورد "وتلك الامثال نضربها للناس و ما يعقلها الا العالمون" (13) اينها مثالهايي است كه براي مردم مي زنيم و جز دانايان ادراك نمي كنند; يعني، با معلومات مي توان به معلومات جديد دست يافت. آنچه كه شايسته سرزنش است باور و يقين به نتيجه - پيش داوري - پيش از بررسي اسناد بطور همه جانبه است نه برخورداري از باور و معلومات پيشين كه لازمه هر تحقيقي است. در مورد شرح انديشه هاي امام نيز محقق بايد متوجه باشد كه با تمسك به يك يا چند نمونه از سخنان امام نمي توان ديدگاه جامع آن بزرگ را نسبت به موضوعي خاص به دست آورد، چنانكه بايد هشيار باشيم بجاي شرح ديدگاههاي امام، ديدگاههاي خود را به نام آن بزرگوار سكه نزنيم و باورها و قالبهاي پيش ساخته خود را برانديشه هاي او تحميل نكنيم. سخنان امام به دليل جامعيت و تعالي شخصيت وانديشه داراي ابعاد مختلفي است. از همين روي پيش

باوران و قالبي انديشان به آساني مي توانند امام را با خود هماهنگ كنند! و يا جزئي نگران مي توانند گوشه اي از كردار يا گفتار او را مستمسك قرار داده و جناح مقابل را در موضع اتهام قرار دهند ولي بايد توجه داشت كه اينگونه برخوردها محققانه نيست بلكه مصداق تفسير به راي و برخوردي تحريفگرانه است. 3. برخورد نظام مند يا تحقيق جامع:

در برابر دو شيوه ناقص و منفي ياد شده، روش صحيح تحقيق يا برخورد سيستمي با موضوع تحقيق قرار دارد. در اين شيوه، پژوهشگر، اولا دو مرحله از مراحل تحقيق را كه عبارت از برخورد با مشكل و جمع آوري اطلاعات بود طي مي كند. پس از آن به ارائه فرضيه يا فرضيه ها مي پردازد سپس به بررسي و تجزيه و تحليل اسناد با روشهاي متناسب با آن همت مي گمارد و نتيجه را بصورت مدون يا شفاهي ارائه مي دهد. بنابراين در اين شيوه همه اسناد و مدارك مرتبط با موضوع تحقيق، جمع آوري و بررسي مي شوند در حاليكه در روش نخست فقط به پاره اي از آنها توجه مي شد. در اين شيوه محقق با معلومات لازم ولي بدور از پيش داوري نتيجه مي گيرد در صورتيكه در شيوه دوم، پژوهش در چارچوب قالب و باورهاي پيشين محدود مي شد. اينك بايد توجه داشت كه پژوهشگر ممكن است در يكي از قلمروها يا اهداف چهارگانه زير در شخصيت، آثار وانديشه هاي امام به تحقيق و بررسي بپردازد: 1. معرفي آثار و تصنيفات اجتهادي و فكري. 2. كشف ديدگاهها و مباني فكري آن بزرگ از مطالعه آثار. 3.

تحقيق در آفاق و ابعاد شخصيتي امام - ره - . 4. بررسي تطبيقي آثار و ابعاد شخصيتي آن حضرت. پژوهشگر در قلمرو نخست درصدد آن است كه آثار اجتهادي و شاهكارهاي علمي امام در زمينه هاي عرفاني، فلسفي، فقهي، اصولي، اخلاقي و... را به جامعه علمي و دين پژوهان معرفي كند ولي در محور دوم مي كوشد ديدگاهها و مبادي فكري آن حضرت در زمينه هاي مختلف را از لابلاي آثار پراكنده كشف و استخراج كند و سبك و نگرش او را براي ديگران تبيين كند. پژوهش در محور سوم ماهيت انسان شناسي دارد در اين وادي هدف اين است كه ابعاد عرفاني، عقلاني، اخلاقي، حماسي، فقهي و... مورد تحليل قرار گيرد و بعنوان الگوي انسان كامل و شخصيت رباني به نسل حاضر و آينده معرفي شود و در بعد چهارم، درصدد آن است كه آثار وانديشه ها و ابعاد شخصيتي امام را در مقايسه با شخصيتها و احياگران بزرگ بشناسد و جايگاه شخصيت و آثار او را در كنار شخصيتهاي تمدن ساز ديگر ارزيابي و ارزش گذاري كند. پژوهشگر پس از احراز صلاحيتها و شرايط ويژه در قلمرو تحقيق حكمي و موضوعي در زمينه هاي هر يك از انواع جنبه هاي ياد شده، بايد در بررسي و تحقيق خويش به اصول زير عنايت كامل داشته باشد وگرنه تحقيق او جامع و حايز شرايط نخواهد بود. آن اصول عبارتند از: 1. لزوم اتخاذ شيوه اي متناسب و نظام مند در پژوهش:

نخستين اصلي كه تحليلگرانديشه و آثار بايد به آن ملتزم شود اين است كه بايد توجه داشته باشد كه امام عالمي است رباني كه

به پديده هاي فردي و اجتماعي با ديده وحي مي نگرد و در مواردي نيز موضوع را تحليل مي كند. پس پژوهشگر آثار امام با دو قلمرو اساسي سر وكار خواهد داشت كه هر كدام شرايط و ويژگيهاي خاص خود را دارند; يكي قلمرو حكم شناسي و ديگر بعد موضوع شناسي. پژوهشگر، نخست بايد محور تحقيق خويش را معين كند كه آثار امام را از چه نگاهي مي خواهد بررسي كند؟ آيا محور بحث حكم شناسي يا موضوع شناسي است؟ اينك مي گوييم: كسي كه مي خواهد ديدگاههاي حكم شناسانه امام را تبيين كند بايد به شرايط و اصول روش اجتهادي مسلط و پايبند باشد چنانكه انديشه هاي فيزيكي اينشتين را فقط فيزيكدانان مي توانند تفسير كنند. بعنوان مثال، ديدگاه امام درباره اصل ولايت فقيه با اصل آزاديهاي سياسي و فرهنگي، بحثي است فني و مشكل كه تحصيل مبادي و مسائل آنها آموزشهاي ويژه اي مي طلبد. البته آثار امام در مواردي نيز جنبه موضوع شناسي محض دارد. مانند; شناخت او نسبت به سيستم سلطنتي يا نگاه او به صنعت و دانش تجربي كه ناگزير بايد پژوهشگر، شيوه تحليل موضوعي مناسب با آن را در پيش گيرد چنانكه در تحليل حكمي آثار آن بزرگ پاي موضوع شناسي در ميان است زيرا هر حكمي بر موضوع خاصي بار مي شود. پس لزوم جامع نگري در پژوهش اقتضا مي كند كه تحليلگر حكمي نيز بايد بعد زمان شناسي و موضوع شناسي قلمرو حكمشناسي خود را جدي بگيرد . براي مثال; كسيكه مي خواهد پديده جنگ و صلح يا سياست اقتصادي متمركز يا بازار آزاد را از ديدگاه

امام بررسي كند حتما بايد از ساختار موضوعي جنگ و صلح و مكانيسم نظام اقتصادي متمركز و آزاد شناخت كافي داشته باشد زيرا حكم شناسيهاي دقيق امام بر موضوع شناسي يا زمان شناسي دقيق معاصر مبتني است. آنچه كه بايد به آن توجه داشت اين است كه امام - ره - چنانكه حكم شناسي را از زمان شناسي جدا نمي كند، به موضوعات نيز بطور جامع و نظام مند مي نگرد بدانسان كه او بر اساس ارتباط طبيعي ميان رژيم پهلوي با سياستهاي استكباري آمريكا و ساختار سياسي و اداري نظام شاهنشاهي به لزوم حذف شاه و نفي اصلاحات و رفرمهاي ادعايي او فتوا مي داد و اصلاحات اساسي و انقلابي را با بقاي رژيم ناممكن مي دانست. 2. لزوم احاطه بر مباني و مبادي نظري آثار:

بدون احاطه بر مبادي تصوريه و تصديقيه محور تحقيق نمي توان مسائل آن را بررسي و تبيين نمود. آثار وانديشه هاي امام به منزله حالات و عوارضي هستند كه بر اصول و جوهرهاي پنهان، ريشه مي دوانند كه در عرف علوم از آنها به اصول متعارفه و موضوعه تعبير مي شود. پژوهشگر نمي تواند بدون دستيابي به ملكوت آثار امام - ره - به ملك انديشه هاي آن بزرگ احاطه علمي حاصل كند. سيره نظري و عملي امام بر يك سلسله اصول موضوعه يا مبادي تصديقيه مبتني است كه عدم احاطه پژوهشگر بر آنها فهم آثار او را وارونه و سطحي جلوه خواهد داد، چنانكه اثبات مسائل دانش اخلاق بر فلسفه اخلاق و شناخت مسائل علوم بر فلسفه علوم متكي است. آنچه كه مي توان بعنوان مبادي تصديقيه يا

مباني آثار وانديشه هاي امام از آن نام برد عبارتند از: محور بودن ثقلين، عينيت ديانت با سياست، جمع ميان فقه پويا و سنتي، تفكيك ميان اسلام ناب محمدي (ص) و اسلام تحريف شده، جمع ميان عشق عرفاني و حماسه و حضور در صحنه هاي اجتماعي و تعقل، وحدت علم و دين، هماهنگي ميان ولايت مطلقه فقيه با حكومت مردمي يا دموكراسي، وحدت آزادي با كنترل و هدايت پيامبرگونه و... اين مباني، اصول موضوعه يا مبادي تصديقيه آثار وانديشه هاي امام را تشكيل مي دهند كه به نظر ما بدون شناخت و فهم عميق آنها نمي توان به معرفي و تبيين جامع آثار امام همت گماشت. بنابراين، سيره نظري و عملي امام بسان سيره انبيا و اولياي الهي داراي سبك و مبتني بر اصول و مباني است كه شناخت آنها در شرح و تفسير افكار آن بزرگ نقش كليدي ايفا مي كند و عدم احاطه بر آنها ممكن است چنين تصوري پديد آورد كه امام افكار وانديشه اش متناقض است و با يكديگر همخواني ندارد; بعنوان مثال چرا از سويي جامعه را به ولايت مطلقه فقيه فرا مي خواند و از سوي ديگر بطور قاطع اعلام مي دارد كه: "ميزان راي ملت است"؟ چرا از سويي بر فقه سنتي تاكيد مي كند و از سوي ديگر بر نقش زمان و مكان و پويايي فقه اصرار مي ورزد؟ اينها و دهها معماي ديگر كه كليد حلشان در فهم مباني و اصول فكري آن حضرت نهفته است. 3. لزوم هم آوايي با امام درانديشه و احساس:

بر اهل تحقيق پوشيده نيست كه گفتار و كردار امام راحل ترجمان

قرآن و سنت معصومين (ع) است و قرآن دريايي است ناپيدا كرانه كه جز پاكان و راسخان در علم را به اعماق آن راه نيست "لايمسه الاالمطهرون" و "مايعلم تاويله الا الله و الراسخون في العلم" (14) جز پاكان، حقيقت آن را لمس نتوانند كرد. و تاويل آن را جز خدا و راسخان در علم ندانند. هر دلي از سر او آگاه نيست محرم آن جز ولي الله نيست (15) به همين سبب عترت از كتاب خدا جدايي ناپذير است چون قرآن صامت را فقط قرآن ناطق مي تواند تبيين كند. گفتار و كردار معصوم (ع) تفصيل اجمال قرآن است. همانگونه كه عمق قرآن را جز پاكان ادراك نمي كنند ژرفاي سنت ائمه (ع) را نيز جز پاكان و نوادر روزگار و عالمان رباني ادراك نتوانند كرد علي (ع) فرمود: "ان امرنا صعب مستصعب، لايحمله الا عبد مومن امتحن الله قلبه للايمان، و لايعي حديثنا الا صدور امينه و احلام رزينه" (16) دانستن كار ما بسي دشوار است، كسي آن را بر نمي تابد جز بنده اي كه خداوند قلب او را براي ايمان آزموده باشد و سخن ما را نمي فهمد جز سينه هاي امانتدار و عقلهاي استوار. عقل رزين همان است كه مولوي از آن به عقل عقل يا عقل كل و عقل انبيا و اوليا يا خرد تعبير مي كند: "عقل عقلند اوليا و، عقلها بر مثال اشتران تا انتها" "عقل جزئي را قرين كن با خرد تا كه بازآيد خرد از خوي بد" شايد تعبير "اولوالالباب" يا خرد ناب در قرآن نيز در همين مفهوم به كار رفته باشد. پس، بايد

ميان عالم و معلوم، تجانس و سنخيتي باشد تا ادراك كامل تحقق پذيرد به گفته مولوي: پس قيامت شو قيامت را ببين ديدن هر چيز را شرط است اين تا نگردي او، ندانيش تمام خواه كان انوار باشد يا ظلام عقل گردي عقل را داني كمال عشق گردي عشق را داني جمال (17) اينك بايد دانست كه سخن و سيره امام راحل، تفسير و تجسم ثقلين است. كردار و گفتار آن ولي بحق پرتوي است از آفتاب قرآن و سنت. بدينسان، شرح و فهم سيره و سخن او نيز عقل رزين مي طلبد "شمس تبريز تو را عشق شناسد نه خرد" يا: تو را شور حسيني مي شناسد خميني را خميني مي شناسد (18) يا به گفته حافظ: "شرح مجموعه گل مرغ سحر داند و بس كه نه هر كو ورقي خواند معاني دانست اي كه از دفتر عقل آيت عشق آموزي ترسم اين نكته بتحقيق نداني دانست" به عبارت ديگر; سخن بزرگان را بزرگان مي فهمند. سخنان و سيره امام راحل برخاسته ازانديشه عادي نيست بلكه محصول افكار وانديشه عالي است. آنانكه مي خواهند سخنان او را شرح كنند بايد ازانديشه عالي برخوردار باشند وگرنه نمي توان باانديشه عادي به بررسي فكر وانديشه عالي همت گماشت. 4. لزوم توجه به قواعد اصولي - بخصوص اصول لفظي - در بررسي:

سخنان امام مانند آيات قرآن و روايات و يا هر گفتار يا كردار ديگري مشتمل بر نص و ظاهر، عام و خاص، مفهوم و منطوق، محكم و متشابه است. بنابراين، قواعدي چون: حكومت و ورود، قاعده تخصيص و تخصص و جمع عرفي و... كه در اصول

لفظي و غيرلفظي جاري است عينا در شرح آثار وانديشه هاي امام جاري خواهد بود; يعني، همانگونه كه در ادله لفظي، نص بر ظاهر، خاص بر عام مقدم بود و مفهوم مانند منطوق حجيت داشت يا متشابه در پرتو محكم تفسير مي شد و در صورت تعارض جمع عرفي به عمل مي آمد يا قطعي السند بر ظني السند مقدم داشته مي شد در شرح و بررسي آثار وانديشه هاي امام خميني نيز طبق همان ضوابط عمل مي شود. زيرا اصول و قواعد لفظي براي فهم مراد خداوند، سنت رسول اكرم (ص) و اهل بيت (ع) است. شارح و مفسر آثار آن بزرگ نيز مي خواهد خط امام را از گفتار و كردار او به دست آورد; بديهي است كه اصول و قواعد لفظي و پاره اي از قواعد اصولي غيرلفظي اختصاص به تحقيق و بررسي در قرآن يا گفتار و كردار معصومين (ع) ندارد. نص، اثري است كه بطور صريح بر مراد گوينده دلالت دارد و جز يك مفهوم از آن به ذهن نمي آيد مانند: "علم توانايي مي دهد" ولي " ظاهر "سخني است كه داراي دو معني است ولي هنگام شنيدن آن فقط يكي از دو معني به ذهن متبادر مي شود مانند "نماز بپا داريد" كه مفهوم واجب بودن نماز به ذهن متبادر مي شود. عام سخني است كه بر شمول و فراگيري يك حكم دلالت دارد. مانند "هر عالمي را گرامي بداريد" ولي "خاص" سخني است كه حكم آن فقط مصاديق خاصي را شامل مي شود. مانند "عالمان پروا پيشه را گرامي بداريد". يا امام - ره - آنجا كه

مي فرمايد: "ما انقلاب خود را به تمام جهان صادر مي كنيم" بطور عام سخن گفته است ولي آنجا كه مي فرمايد: "ما از اول گفتيم كه انقلابمان را صادر مي كنيم ولي صدور انقلاب به لشكركشي نيست" (19) عموم عام را تخصيص زده و دايره آن را محدود كرده است; چنانكه سخن ممكن است علاوه بر منطوق، مفهوم داشته باشد منطوق همان دلالت مطابقي سخن است ولي مفهوم مدلول التزامي است; براي مثال وقتي كه آيه سوره حجرات مي فرمايد: "اگر فاسقي براي شما خبري آورد درباره آن تحقيق كنيد." (20) مفهوم مخالف آن چنين مي شود "اگر شخص عادلي براي شما خبري آورد تحقيق و تفحص لازم نيست. محكم، سخني است كه دلالت آن بر مقصود نياز به تاويل ندارد ولي متشابه آن است كه بدون تاويل و توجيه، مفهوم ظاهري آن غلط و غيرمعقول به نظر مي رسد. براي مثال، آيه " وجوه يومئذ ناضره الي ربها ناظره" در آن روز صورتهايي شاداب و مسرور است و به پروردگارشمي نگرد، متشابه است ولي آيه " لاتدركه الابصار و هو يدرك الابصار" (21) چشمها او را نمي بينند ولي او همه چشمها را مي بيند، محكم است از همين روي آيه پيشين را تفسير مي كند. بنابراين، دعوت امام به حفظ فقه سنتي و فقه جواهري متشابه است (22) زيرا علاوه بر دلالت بر حفظ سبك و شيوه عميق فقاهتي گذشتگان، بر جمود و پافشاري بر متون فقه استدلالي و مسائل گذشته و عدم نوآوري در اجتهاد نيز دلالت دارد ولي در پرتو توجه به نقش زمان و مكان و طرد تحجر و

جمود مي توان به مراد واقعي امام از آن سخن متشابه پي برد. همانگونه كه در شرايط تعارض ظاهري ميان آثار او ممكن است قاعده حكومت و ورود يا جمع عرفي جاري گردد. براي مثال امام در جايي مي فرمايد: "ميزان راي ملت است" كه بر گرايش عميق بر نظام دموكراسي دلالت دارد ولي ازسوي ديگر امام بر"ولايت مطلقه فقيه" تاءكيد مي كند: "همين ولايتي كه براي رسول اكرم (ص) و امام در تشكيل حكومت و اجرا و تصدي اداره هست براي فقيه هم هست." (23) كه خام انديشان حمايت از نظام استبدادي يا "استبداد فقيه" را از آن مي فهمند. ليكن اين دو سخن به ظاهر متعارض كاملا قابل جمع است و آن اينكه امام نه دموكراسي به مفهوم غربي آن را تاييد مي كند و نه از نقش رهبري به مفهوم استبدادي آن حمايت مي كند بلكه او طرفدار نظام حكومتي "الهي - مردمي" است; يعني، نظامي كه در آن شرايط رهبر توسط قرآن و سنت معين شده است و مردم نيز موظفند كه بر اساس همان شرايط و ويژگيها رهبر را انتخاب كنند و مورد پشتيباني قرار دهند. پس حاكميت از آن خداست كه از مجراي حاكميت مردم و فقيه عينيت پيدا مي كند. بنابراين، دموكراسي اسلامي، دموكراسي است كه با نقش و حاكميت مردم گره خورده است از همين روي از مفاسد و معايب دموكراسي غربي بدور است. اين اصل در شرح انديشه هاي عرفاني و غزليات امام نيز كارآيي خاصي دارد آنجا كه مي فرمايد: "در ميخانه گشاييد به رويم شب و روز كه من از مسجد و از مدرسه

بيزار شدم" چنين به ذهن مي آيد كه امام با اصل عقل و علم رسمي مدرسه سر سازگاري ندارد بلكه مشرب او مشرب عشق و ذوقيات عرفاني است ولي آنگاه كه در وصيتنامه الهي - سياسي اش مي خوانيم: "اگر مراد از مظاهر تمدن و نوآوردها، اختراعات و ابتكارات و صنعتهاي پيشرفته كه در پيشرفت و تمدن بشر دخالت دارد باشد، هيچگاه اسلام و هيچ مذهب توحيدي با آن مخالفت نكرده و نخواهد كرد، بلكه علم و صنعت مورد تاكيد اسلام و قرآن مجيد است." (24) پي مي بريم كه تناقضي در ميان نيست بلكه سخن بلند است و دقت بيشتري مي طلبد. پس چنانكه ملاحظه شد توجه به اصول لفظي در شرح و تبيين آثار امام نقش كليدي ايفا مي كند. چكيده بحث

پژوهشگر آثار امام بايد نخست بر اساس بنيادهاي تحقيق، موضوع تحقيق خويش را معين كند. پس از آن، به گردآوري اسناد و مدارك بپردازد سپس هدف تحقيق خويش را از ميان اهداف چهارگانه تعيين كند; يعني، مشخص سازد كه آيا هدفش معرفي آثار علمي، استنباط انديشه يا مبادي فكري و يا تحليل ابعاد شخصيتي امام و يا بررسي تطبيقي آثار اوست؟ پس از آن بر اساس شناسايي ماهيت فرضيه و موضوع تحقيق، بايد شيوه مناسب بررسي را انتخاب كند; يعني، اگر موضوع تحقيق و فرضيه ها جنبه حكمي داشته باشد شيوه اجتهادي و اگر ماهيت آن صرف مصداق و پديده شناسي باشد، روشهاي تحليل موضوعي را انتخاب خواهد كرد. آنچه كه در مرحله بررسي فرضيه ها بسيار سرنوشت ساز است اين است كه پژوهشگر بايد مراقب باشد تا به دام شيوه هاي

ناصواب; يعني، روشهاي گزينشي و پيش داوري گرفتار نشود بلكه اسلوب همه جانبه و نظام مند را برگزيند. آنچه كه او را در گزينش و طي طريق حقيقت ياري خواهد كرد چهار اصل اساسي است: يكي اينكه پژوهشگر بايد در بررسي خود، تحليل حكمي را از موضوعي جدا كند و هر يك از آنها را با شيوه مناسب بطور نظام مند بررسي كند و بخاطر خطا در تحليل موضوع به دام خطا در حكم گرفتار نشود. ديگر اينكه بر پژوهشگر لازم است بر اصول و مبادي فكري امام - مبادي تصديقيه - تسلط كافي پيدا كند، بديهي است كه چون اين مبادي غالبا از مقوله اصول متعارفه نيستند بلكه از مقوله موضوعه اند، پژوهشگر ناگزير است درصدد اثبات و تنقيح آنان نيز برآيد تا در تحليل آثار وانديشه هاي امام كه به منزله مسائلمي باشند با مشكل مواجه نشود و يا تحقيق او سر از سطحي نگري برداشت عاميانه درنياورد. ديگر اينكه چون آثار وانديشه هاي امام محصول شخصيت متعالي است، سنخيت ميان عالم و معلوم ضروري خواهد بود بنابراين، پژوهشگر به ميزان تعالي شخصيتي خويش بر آثار امام احاطه علمي خواهد يافت; يعني، هر چه بيشتر از بعد احساس وانديشه با امام هم آوايي داشته باشد به همان ميزان به آفاق فكري و شخصيتي او دست مي يابد و در نهايت، جايگاه استخدام و به كارگيري قواعد و اصول لفظي در تحقيق حكمي و موضوعي است كه پژوهشگر ناگزير از توجه به آن است; زيرا اين اصول و قواعد، اختصاص به وادي استنباط احكام از كتاب و سنت ندارند. من آنچه شرط بلاغ است

مجملي گفتم تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل پي نوشت ها: 1. نادري، عزت الله و سيف نراقي، مريم، روشهاي تحقيق و چگونگي ارزشيابي آن، ص 59 2. انعام/ 53 3. بقره/ 189. ر. ك، تفسير نورالثقلين، ج ا، ص 178، حديث 623 4. راغب اصفهاني، مفردات. 5. استاد مظفر، محمد رضا، المنطق، ص 23، چاپ دارالتعارف، بيروت 6. ر. ك، شريعتمداري، علي، روانشناسي تربيتي، ص 19- 20 7. نادري، عزت الله و سيف نراقي، مريم، روشهاي تحقيق و چگونگي ارزيابي آن، ص 59 8. نساء/ 50 و يونس/ 39 9. شهيد صدر، محمد باقر، اقتصادنا، ص 291، چاپ دارالتعارف، بيروت 10. همان، ص 382 11. همان، ص 383 12. همان، ص 391 13. عنكبوت/ 43 14. واقعه/ 79 و آل عمران/ 7 15. از تپشهاي اين قلم. 16. نهج البلاغه دكتر شهيدي، خطبه 189 17. ر. ك، استاد همايي، جلال الدين، مولوي نامه، ج 2، ص 925. 18. از تپشهاي اين قلم. 19. روزنامه جمهوري اسلامي، 11/8/64، ديدار با كارداران كشورهاي عربي و آفريقايي 20. حجرات/ 6 21. قيامت/ 22 و 23 و انعام/ 103 22. صحيفه انقلاب، ص 5، چاپ ارشاد 23. در جستجوي راه از كلام امام، دفتر 8، روحانيت، ص 241 24. صحيفه نور، ص 9، چاپ ارشاد.

زد و غبار بشري را با طهور و مي ناب شستشو داد و راهي رسا و طريق نمايان در مقابل انسان گشود. درود بي حدّ و ثناي بي عدّ بر سفراي راه حقيقت، انبياي عظام (عليهم السلام كه با ارائه طريق الهي ديجور و ظلمت راه را، با جيحون نور و سيحون فروغ خود زدودند و صعوبت قلّه كمال را به سهولت منال، بدل ساختند. برترين تحيّات و خالصترين صلوات، به اوصيا، عظام و اولياي كرام، خصوصاً سيّدالاصياء اميرمؤمنان و خاتم الاوصياء عليهم صلوات المصلين و درود بي پايان بر رهروان راستين آنها و رهبران جامعه خصوصاً احياكنندة اسلام ناب محمّدي صلي الله عليه و آله در عصر غيبت كبري حضرت امام خميني حشره الله مع اجداده الطاهرين. اما بعد، اين وجيزه بنام «نقد مكتب تفكيك در آثار حضرت امام» است كه در تشريح و تبيين مثلث ديني و نقد اين مكتب پرداخته است. فصل 1: جامعيت حضرت امام خميني عالمان ربّاني، وارثان انبياي الهي اند و انبياء «عليهم السلام»، خلفاي خداوند مي باشند و خلفاي الهي، مظهر اسم اعظم اند و حضرت امام راحل از انبياي الهي و ائمه معصومين «سلام الله اجمعين» خليفة حقّ و مظهر حق تعالي بود و در ميان عالمان ربّاني، همچون ستارة فروزان و قدر اوّل ستارگان درخشان گنبد ميناست. و به تعبيري مَثَل حضرت امام2 در ميان علماي عصر غيبت مَثَل حضرت نوح پيامبر در ميان انبياي اعظام بود، «سلامٌ علي نوح في العالمين»3 حضرت سيد سادات و اماجد العرفاء و الفقهاء، قدوة الحكماء المتألهين استاد محقق در حكمت متعاليه با بينش عميقش شريعت را در خدمت طريقت و ايندو را در خدمت حقيقت مي دانست و بين

آنها جدائي نمي انداخت، چون عدّه اي فكر مي كنند كه اهل طريقند و لذا كاري با شريعت و احكام دين و ظواهر شرعي ندارند. اما ايشان كه هم اهل شريعت بود و هم اهل طريقت، در اين زمينه سخن دلپذيري دارد و مي فرمايد: «آنان كه فكر مي كردند يا فكر مي كنند كه بدون شريعت مي توانند به مقصود برسند هيچ شاهد و دليل ندارد، زيرا ذات اقدس الله كه راهنماست، تنها راه كمال و سعادت را عمل به شريعت مي داند اما آنانكه مي پندارند از طريق عمل به شريعت نمي توان به طريقت رسيد، آنان نيز شريعت را درست نشناخته اند و درست و صحيح به آن عمل نكرده اند، و كساني كه با سير و سلوك و طريقت و شريعت هماهنگ شدند ولي به حقيقت بار نيافتند، براي آن است كه به درستي منازل پيشين سائران و سالكان را طي نكرده اند.» حضرت امام خميني (رضوان الله تعالي عليه) در تعليقة مبارك خويش بر شرح فصوص قيصري فرموده اند: «طريقت و حقيقت جز از راه شريعت حاصل نخواهد شد، زيرا ظاهر راه باطن است... كسي كه ظاهر را درست انجام نداد و كسي كه بخواهد به باطن برسد بدون راه ظاهر، مانند برخي از صوفيان عوام، او هيچ دليلي از طرف خداوند ندارد».4 و به تعبير لطيفي حضرت امام راحل كبير بين فقه و سياست از يك سو، بين عرفان و سياست از سوي ديگر و بين فلسفه و سياست از سوي سوّم جمع نمود. 5 امام خميني هم صوفيان عوامي را كه بدون شريعت، دم از طريقت مي زنند محكوم مي كند و هم متحجّران و مقدّس مآب هايي كه مي گويند شريعت، انسان را به طريقت و حقيقت

نمي رساند فرمود كه شما به شريعت عمل نكرده ايد وگرنه مي يافتيد آنچه را كه ديگران يافته اند. امام راحل شاخصه اي دارد كه نه شريعتيان صرف دارند، نه طريقتيان محض، و نه حقيقتيان خالي از شريعت و طريقت؛6 هدف امام جز رضاي خدا و احياء كلمة علياي الهي چيز ديگري نبود زيرا رسول اكرم(ص) چنين فرمود: «مَن أصبح اُمّتي و همّته غيرالله فليس من الله» هر فردي از امت اسلامي اگر همّت روزانه و اهتمام هر بامدادش، چيزي غير از خداوند باشد، از خدا بيگانه است و چنين شخصي، الهي نمي انديشد و براي خدا كار نمي كند و در نتيجه، حشرا و نيز با انگيزة موهوم غيرخدايي خواهد بود. 7 فصل 2: حقيقت دين چيست؟ آنچه در اينجا لازم است در دو مقام بحث شود: 1_ الدين ماهو؟ 2_ الدين كم هو؟ 1_ دَين به فتح دال به معناي وام _ قرض _ وام مدات دار است كه جمع آن اَدْيُن و ديون است ولي محور بحث در دين به كسر دال است كه جمع آن اَدْيُن و اديان است و در لغت به معناي انقياد، خضوع، پيروي، اطاعت، تسليم است و معناي اصطلاحي آن مجموعة عقايد، اخلاق، قوانين و مقرّراتي است كه براي اداره امور جامعه انساني و پرورش انسانها باشد، در معناي دين دو قيد معتبر است، يكي انقياد و خضوع و ديگري اينكه آن انقياد در برابر برنامة خاص باشد. گاهي همة اين مجموعه حق و گاهي همه آن باطل، و زماني مخلوطي از حق و باطل است. اگر مجموعة حق باشد آن را دين حق و غير اين صورت آن را دين باطل و يا التقاطي

از حق و باطل مي نامند. علماي اهل معرفت براي دين سه معنا ذكر كرده اند: 1_ انقياد 2_ جزاء 3_ عادة. 8 چون دين به معناي انقياد است كه از عبد است خداوند از دين خود غيرتمندانه حفاظت مي كند. معناي دوم دين جزاست كه: 1_ گاهي جزاء به لسان ظاهر است و 2_ گاهي به لسان باطن (سر قدر) 3_ و به لسان باطن باطن كه فوق سرالقدر است. جزاء گاهي از باب تشخّص است نظير انتقام كه چهار قسم است و در معاد اسفار آمده است و از آن جهت كه خود عمل به عامل برمي گردد يك نحوه جزاء است. مطلب ديگر اينكه آنچه كه حكيم به عنوان قلة فكر مي داند عارف به عنوان كوي پرواز مي شمارد و بالاتر از معناي ظاهر جزاء به لسان سرالقدر است. اما معناي سوم دين كه عادة است يعني عادة به معناي عرفي يعني تكرار، چون تكرار در وجود ممكن نيست و هر اسمي دولتي و اسمي دارد و عادة به معناي اصطلاحي تكرار است و عقلاً محال خواهد بود. چون جزاء بازگشت به عمل است و چون رجوع مستحيل است پس جزاء است از جهتي و ثواب است از جهت ديگر. اما معناي دوم: الدين كم هو؟ دين مانند يك پاره سنگ نيست كه چونان مادّه اي خام در معرض حواسّ گوناگون قرار گرفته است و در قالب مختلف سازمان يابد، بلكه خود مجموعه اي از حقايق و قوانين ثابت است. برخي از اين حقايق و معارف غيبي مربوط به خداوند سبحان، اسماي حسنا و صفات علياي اوست كه در قوس نزول و پديد آمدن اشياء نقش دارند و بعضي ديگر

مربوط به قيامت، حساب و صراط و مراتب فوق آن است كه در قوس صعود سهم دارند و برخي درباره وحي و رسالت و عصمت و طهارة است. پس مجموعة معارف داراي مراتب متفاوت است و هركسي به توان خود مقداري از آن را فرامي گيرد. در اين زمينه چه رسا علامه حسن زاده آملي در نكته 230 كتاب قيّم هزار و يك نكته فرموده اند: «ولايت صورت دين و فصل آنست يعني نسبت ولايت به دين نسبت صورت به هيولي و فصل به جنس است هيولي بدون صورت تحقق نمي يابد و همچنين جنسي بدون فصل، فافهم. فصل 3: دين در قرآن كريم قرآن كريم ارائه دين را تنها در شأن ذات اقدس الهي معرّفي كرده و عبارتهاي گوناگون به آن تأكيد مي نمايد، گاه با نسبت دادن دين به خداوند به تنظيم و تدوين الهي آن اشاره كرده و مي فرمايد «رايت الناس يدخلون في دين الله افواجاً»9 و گاه دين را ملك و مُلك خداوند و قلمرو نفوذ او خوانده مي فرمايد: «و قتلوهم حتّي لاتكون فتنه و يكون الدين لله فان انتهوا فلا عدوان الا علي الظلمين»10 يعني و با آنها پيكار كنيد _ تا فتنه باقي نماند و دين مخصوص خدا گردد، پس اگر دست برداشتند تعدّي جز بر ستمكاران روا نيست. و يا مي فرمايد: «و قتلوهم حتي لا تكون فتنه و يكون الدين كلّه لله فان انتهوا فانّ الله بما يعملون بصير».11 «... وادعوه مخلصين له الدين»12 و گاه نيز از دين الهي، با عنوان دين حق و از ديگر اديان با عنوان اديان باطله ياد مي نمايد و در مورد حق بودن دين الهي مي فرمايد: «هو

الذي ارسل رسوله بالهدي و دين الحق»13 و يا فرمود: «قتلوا الذين لايؤمنون بالله و لا باليوم الاخد و لا يحرّمون ما حرّم الله و رسوله و لايدينون دين الحق...» 14 از مواردي كه قرآن كريم از استعمال لفظ دين در مورد اديان باطله ياد كرده است، آنجاست كه سخن فرعون را با پيروان ناآگاهش نقل كرده است و مي فرمايد: «انّي اخاف ان يبدّل دينكم»15 يعني زيرا من مي ترسم كه آيين شما را دگرگون سازد. و از مواردي كه در قرآن كريم به قوانين و مقرّرات و مصوّبات بشري اطلاق دين شده است، قانون مصوّب سلطان مصر است كه در داستان يوسف(ع) از آن به عنوان دين _ مَلِك ياد شده و مي فرمايد: «كذلك كدنا ليوسف ما كان لياخذ اخاه في دين الملك»16 پس دين مشتمل بر مجموعة قوانين و مقررّات نيز بوده و اين مجموعه در صورتي حق است كه فقط توسّط خداوند تنظيم شود. «ذلك بأنّ الله هو الحقّ و أنّ ما يدعون من دونه هو الباطل و أنّ الله هو العلي الكبير»17 چرا كه تنها خداوند است كه حقّ است و آنچه جز او را مي خوانند باطل است و هر چيزي كه به خداوند منتسب است حقّ بوده و هر چيزي كه: از او نباشد باطل خواهد بود. پس از آنجائي كه دين مشتمل بر مجموعة قوانين و و مقرّراتي است كه اجباري محض نبوده بلكه متكّي به حقايق تكويني پايدار و ثابت اند، از اين رو همة اين مجموعه هماره با آن حقايق در ظرف خاصي ظهور مي كند و هنگام ظهور آن را «يوم الدين» مي گويند كه در كريمه 4 سوره حمد آمده

و از كفّار نيز كه دين خدا را انكار مي كنند با عنوان منكرينِ آن روز نام برده مي شود «اريت الذي يكذب بالدين»18 مكان ظهور دين را مدينه نيز گويند. البته اين بر آن اساس است كه كلمة مدينه از دين اخذ شده باشد و حرف ميم جزء حروف آن نباشد. فصل 4: اضلاع سه گانه مثلث ديني چيست؟ عترت طاهرين عليهم السلام انسانهاي كامل و خليفة تام الهي هستند كه به اضلاع سه گانه مثلث ديني عين قرآن و سنّت و عقل برهاني احاطه كامل دارند. اگر آن ذوات نوري به مرجعيّت و رهبري علمي و عملي امّت اسلامي را بر عهده مي داشتند و چنين سمتهايي از آنان سلب نمي شد؛ هر سه منبع غني و قوي را به نهج كمال و تمام به جامعه بشري ابلاغ مي كردند؛ زيرا آن ذوات مقدّس از طرفي در تفسير قرآن به قرآن همانند رسول اكرم(ص) به اين اعتقاد بوده اند كه آيات قرآن مجيد نسبت به يكديگر، ناطق، شاهد و مصدّق است و از اين رو از گفتار مفسّرانه و شهادت مبيّنانه و تأييد و تعيين مصدّقانه، آيات برابر همديگر استدلال تام مي كردند و از طرفي ديگر، سنّت آنان كه بيش و پيش از ديگران براي خودشان روشني بوده است. حضرت وصي عليه السلام فرموده اند: پيش از پژمرده شدن نهال علم و قبل از اشتغال به گرفتاري هاي خود از مدار ثورت دانش و ميدان انقلاب انديشه و مكانِ شكوفاييِ علم بهره گيريد. (فبادر والعلم من قبل تصريح نسبته و من قبل أن تشتغلوا بأنفسكم عن مستتار العلم من عند اهله) 19 عارفان صاحب دل راه درياي باطن را غواصّانه با تمام

جوارح و جوانح و قلب و قالب و قائب مي پيمايند «تا سر رود به سر رو و تا پا بپا بپو» مُحدِّثان اصحاب روايت، طريق زمين را سالكانه با پا طيّ مي كنند و با پايي و پويايي خويش را مرهون استماع و انصات مي دانند، حكيمان و متكلّمانِ صاحب نظر با جناح فكر و درايتِ راه فضايي را طائرانه پرواز مي نمايند و اوج و عروج خود را در گرو تعقّل ناب در عبادي و مباني عقلي و نقليِ معتبر مي يابند. متخصصّان هر رشته نسبت به فنّ خاص خويش اهتمام دارند و ره آورد رشتة ديگري را به عنوان تأييد خود ياد مي كنند، ليكن اوحدي از متضلّعان كه به نحو سالم نه مكسّر، بين معقول و منقول و مشهود جمع كرده اند همة آنها را به عنوان تعليل و تحقيق ذكر مي نمايند و رؤيت و درايت را هماهنگ مي كنند و قرآن و برهان و عرفان را مثلث توحيدي مي يابند: سه نگردد بريشم ار او را پرنيان خواني و حرير و پرند و مطلب ديگر اينكه دين الهي مبتني بر حقّ، جز با هوشياري عقل يا اشاره نقل دست يافتني نيست و هر اندازه كه حوزة عقل و نقل و وحي در اجتماع گسترش يابد رسيدن به محتواي دين ممكن و نيل به مفاد آن آسان مي شود و بالعكس هرگاه جهل به سبب جمود و عدم تفكر باطل عقيم، در جامعه اي وسعت يابد رسيدن به مدعاي دين دشوار و اصل دين مهجور و محو مي شود. فصل 5: مكتب تفكيك تفكيك در لغت به معناي «جداسازي» است (چيزي را از چيزي ديگر جدا كردن) و نابسازي چيزي و خالص كردن آن. مكتب تفكيك

و جداسازي سه راه و روش معرفت، و سه مكتب شناختي است. در تاريخ شناختها و تأملات و تفكرات انساني، يعني راه و روش قرآن، راه و روش فلسفه و راه و روش عرفان. هدف اين مكتب، نابسازي و خالص سازي شناختهاي قرآني و سره فهمي اين شناختها و معارف است بدور از تأويل و مزج با افكار و نحله ها و بركنار از تفسير به رأي و تطبيق تا حقايق وحي و اصول «علم صحيح» مصون ماند، و با داده هاي فكر انساني و ذوق بشري در نياميزد و مشوب نگردد. اين سخني است به اجمال در تعريف و هدف «مكتب تفكيك» چون در اينجا آهنگ بحثي گسترده نيست... 20 اما مهم اين است كه در كلمات مرحوم ميرزا مهدي اصفهاني نه چنين اسمي وجود دارد و نه ايشان مدعي پي ريزي مكتبي بوده است به عنوان مكتب تفكيك. مدّتها پس از وي توسط يكي از نويسندگان معاصر كه از مدافعان جدّي اين نحله مي باشند اين مكتب با انتساب به ايشان پيشنهاد شد و مقبوليت يافت. 21 مشخصه بارز اين مكتب فلسفه ستيزي و فيلسوف گريزي بسيار حاد ايشان است، بگونه اي كه مي توان آن را ذاتي اين مكتب دانست و اصولاً پايه ريزي تفكيك در جهت ضديّت با فلسفه بوده است. در سراسر كلمات ساكنان اقليم تفكيك كمتر مسأله اي به چشم مي خورد كه در آن با نظرات حكماء و عرفاء مخالفت شده باشد. اين امر در كلمات آنها آشكار مي نمايد كه به هيچ گونه قابل بنهان سازي نيست. تمامي تلاش تفكيكيان در صحت نفي فلسفه و روش تعقّلي است اما نه با تصريح به بطلان احكام عقلي بلكه با بكار بردن تعبير عقل فطري

_ كه در كلام معاصران قائلان اين نحله به عقل دفائني و انواري ياد شده، رويه و مدعيّات خويش را برخاسته از آن عنوان نموده و در عين حال كه از اخباري گري انتقاد مي كنند، روش حكماء و مدّعيات آنها را برگرفته از عقل اصطلاحي كه با تعبيراتي چون نكراء، شيطنت و عقل ابزاري از آن ياد مي كنند. از يك سو اين مبنا مطرح است كه الفاظ اوّلاً و بالذات براي حقايق خارجيه وضع شده، بنابراين اساس مفهومي از عقل و علم ارائه شده كه مجرّد است و هيچ سنخيّتي با انسان مظلم الذات ندارد. ملاك ادراكات انسان، وجدان همين نور علم و عقل است كه آن نيز فعل الهي است و ربطي به انسان و اعمال او ندارد. از سوي ديگر به معرفت فطري و نظريه تذكر و اعتبار ادراكات حس و اعمال ربطي پيدا نمي كند. از سوي ديگر به معرفت فطري و نظريه تذكر و اعتبار ادراكات حس و در عين حال، نفي ادراكات و علوم مصطلح بشري به ديدة اهتمام نگريسته مي شود. برخي از اين مواضع، مخلوطي ناهمگون از چندين نظريه فلسفي و كلامي و اصول است كه از يك سو به بعضي نظريات اشاعره روي آورده و از جانبي به نظريه افلاطون در مورد ادراك نزديك شده و از جهتي به فلسفه هاي حس گرا گرايش پيدا كرده است. برخي ديگر، حاصل جمود بر ظواهر روايي و برخي ديگر صرفاً به انگيزة نفي فلسفه بوده است. اصطلاح مكتب تفكيك كه براي نشان دادن تباين كلي ميان سه طريق فلسفه، عرفان و معارف خالص ديني مطرح شده است اگرچه عنوان جذابي است ولي حاوي ابهام و

ايهاماتي نيز هست. عده اي كه خود را مروّجان اين مكتب مي دانند شايد عمده پيام آنان به پيروانشان اين باشد كه بايد بر تمام ره يافت هاي فلسفي و عرفاني خط بطلان كشيد، چرا كه فلسفه و عرفان نه هدايت گرند و نه ايجاد معرفت مي كنند، يعني نه در حوزة دين و ايمان مفيدند و نه در قلمرو شناخت و معرفت. مكاتب فلسفي از همه نوع و عرفان با همة انگاره هايش نه تنها با شريعت همخواني ندارد بلكه تناقض و تباين صددرصد نيز دارد. پس اهل تفكيك در ارائه تصويري متفاوت از تصوير شايع عقل (نيروي ادراكي در انسان) به تلاشي دست زدند تا عقل گرايي و تفسير خويش را همان مراد و منظور شريعت از عقل معرفي نمايند. اهل تفكيك شيوة اخباري گرايي را در مواجهه با عقل نفي كردند و براي اين روش توضيحات قرآن كريم و روايات را در باب حجّيت مطلق عقل كافي دانستند. از ديدگاه آنان علم و عقل نوري براي نفس ظلماني به قيام صدوري پديدار مي شود. قيام صدوري به معناي وجدان و عرضي نوري براي نفس است. بيان مفهوم ويژه براي عقل بر اين اساس بنا شده است كه عقل نو علم از سنخ نور هستند و نورانيّت آنها با نور حس شباهت دارد. 22

فصل 6: فلسفه و عرفان ستيزي در مكتب تفكيك يكي از مستندات اساسي اين ديدگاه در جهت نفي فلسفه نشان دادن عدم اصالت فلسفة اسلامي است. اين مطلب به شيوه هاي گوناگوني دنبال مي شود كه از آن جمله موارد زير هستند: 1_ ريشه يابي علّت ورود فلسفه يوناني به جرگة علوم اسلامي و حوزة مسلمانان 2_ بحث و بررسي مسائل گوناگون فلسفي و

متناقض نشان دادن آراي فلسفي با مسائل وحياني. براي ريشه يابي فلسفة اسلامي و انگيزة ورود و استفادة از فلسفه چنيني اظهار شده است: در عصر امام رضا(ع) و بعد از آن، حادثة عظيم تري از حادثه سقيفه بر اسلام وارد آمده كه ترجمة فلسفه و انتشار آن در بين مسلمانان به دستور رشيد بود... رسوخ فلسفه در اذهان مسلمانان سبب وهن جميع احاديث معارف در نظرشان گشت، حتي علماي متحّقق شيعه بر اثر مشوب بودن ذهن به فلسفه، به روايات اهتمام نكردند و اين سبب شد بسياري از اخبار متعارف از بين برود. 23 در كتاب ابواب الهدي اينگونه سخن گفته اند: «بعد از ظلم و جنايت بزرگ بر رسول و ائمه طاهرين به وسيلة مخلوط كردن علوم بشري با علوم ديني... خداوند به وعدة خود وفا كرد و عموم علماء و محدثين و فقهاء را هدايت كرد و خود را به آنها شناساند»24 سخنان اهل تفكيك در اين باره بسيار متداول و شايع است كه مواردي از آنها را ذكر مي كنيم: 1_ فلاسفة اسلام منهدم كنندة اسلام هستند و خدمتگذاران آن نيستند. 25 2_ هشيار باش اي خردمند كه جميع آن چه فلاسفه معتقدند با جميع آن چه در شريعت وارد شده است متناقض است. 26 3_ اساس فلسفه و عرفان با اساس شرايع و قرآن مخالف است. 27 4_ بعضي از كم فكران كه خبرويت و بصيرتي در معارف قرآن نداشته و كاملاً آشنا به حقايق و اساس اين دين حنيف نبودند تخيل كرده اند كه اساس معارف همان اساس ارسطو و فلاسفه يونان است. 28 ميرزا مهدي اصفهاني صريحاً حكم به تباين كلي بين اسلام و حكمت نموده است و

گفته است: فلاسفه اسلام منهدم كنندة اسلام اند نه خادم آن، درس ميرزا مهدي را شيخ محمود حلبي تقرير كرده و بنام تقريرات ياد مي شود. يكي از بزرگان مكتب تفكيك گفته است: «فلسفه چيز مهمي نيست بلكه اهم مطالب است به حقايق وجداني، فلسفه دشمن بزرگ معارف الهي است.» 29 حال چگونه مي توان پذيرفت مكتبي كه بزرگانش نسبت به فلاسفه و عرفا افتراء و توهين ها زدند كه قلم جرأت نقل آن را ندارد آيا مراد از همه افتراها اجتهاد در فلسفه و بيان عدم تساوي كلّي بوده است؟! و چگونه بزرگاني چون فارابي، ابن سينا، شيخ اشراق، خواجه طوسي، ميرداماد، صدرالمتألهين، آخوند نوري، حكيم سبزواري، آقا محمدرضا قمشه اي، ميرزا مهدي آشتياني، علامه طباطبائي و ساير فلاسفه متأخر (قدس الله اسرارهم) و حكماء حاضر (دامت بركاتهم) را مشرك و هم رديف شيطان مي شمردند؟! فصل 7: فلسفه و عرفان، ذوق و وجدان عارف نامور حكيم متعالي پيشواي بزرگ شيعيان حضرت امام روح الله الموسوي الخميني (رضوان الله تعالي عليه) در ضمن شرح حديث 37 كتاب قيم اربعين (چهل حديث) در عباراتي رسا فرموده اند: «عرفان و علم و شناسايي و دانايي فرق واضح دارند و گويند: علم در اصل لغت مخصوص به كليّات است و معرفت مخصوص به جزئيات و شخصيّات. و گويند: عارف بالله كسي است كه حق را به مشاهدة حضوريّه بشناسد، و عالم بالله كسي است كه به براهين فلسفيّه علم به حق پيدا كند. و بعضي گويند: علم و عرفان از دو جهت تفاوت دارند: يكي از جهت متعلَّق، چنانچه ذكر شد، و ديگر در معرفت سابقة فراموشي و نسيان مأخوذ است، پس چيزي را كه ابتدائاً ادراك به آن متعلّق

شد گويند علم به او حاصل شد و چيزي را كه معلوم بوده و نسيان شد و ثانياً مورد ادراك شد گويند معرفت به آن حاصل شد. و عارف را از آن جهت عارف گويند كه متذكّر اكوان سالفه و نشآت سابقه به كَوْن مُلكي و نشئة طبيعي خود شود. و بعضي از اهل سلوك مدّعي تذكر عالَم ذَرّ هستند و گويند: اگر حجاب طبيعت كه موجب اين غفلت و نسيان است از پيش چشم سالك برداشته متذكّر عوالم سابقه مي شود. و بعضي از اهل ذوق مي گفت: حقيقت معراج معنوي و روحاني تذكّر ايام سلف است... و اين مطلب خود اگر في نفسه صحيح باشد ولي حقيقت معراج عبارت از اين رجوع قهقرايي بودن، در مشرب رحيق عرفان درست نيايد و در مسلك اصحاب قلوب صحيح ننمايد، بلكه حقيقت معراج روحاني عبارت از...»30 و در ضمن شرح حديث چهلم مي فرمايند: «عارف به معارف حقّه ارباب معرفت و يقين و سالك طريق اصحاب قلوب و سالكين مي داند كه منتهاي سلوك سالكان و غايت آمال عارفان، فهم همين يك آية شريفه محكمه است (هو الاول والاخر و الظاهر و الباطن و هو بكلّ شيءٍ عليم) و به جان دوست قسم كه تعبيري براي حقيقت توحيد ذاتي و اسمائي بهتر از اين تعبير نيست، و سزاوار آن است كه جميع اصحاب معارف براي اين عرفان تام محمدي صلي الله عليه و آله و كشف جامع احمدي و آية محكمة الهي سجده كنند و در خاك افتند، و به حقيقت عرفان و عشق قسم كه عارف مجذوب و عاشق جمال محبوب از شنيدن اين آية شريفه اهتزازي ملكوتي و انبساطي الهي

براي او دست دهد كه لباس بيان به قامت آن كوتاه و هيچ موجودي تحمّل آن ندارد. فسبحان الله ما اعظم شأنه و اجلّ سلطانه و اكرم قدره و امنع عزّهُ و اعزّ جنابه! آنها كه به كلمات عرفاي شامخ و علماي بالله و اولياي رحمان خرده گيري مي كنند، خوب است ببينند كدام عارف ربّاني يا سالك مجذوبي بيشتر از آنچه اين آية شريفة تامه و نامة قدس الهي متضمن است بياني كرده يا تازه اي به بازار معارف آورده؟ اينك اين كريمة الهيّه و آن كتب مشحونه از عرفان عرفا.»31 در ضمن در شرح حديث بيست و چهارم دربارة معاندين علوم عقليّه مي فرمايند: «پيش عقل سليم همانطوري كه تصديق بي تصوّر از اغلاط و قبايح اخلاقيّه بشمار مي آيد، تكذيب بي تصوّر نيز همينطور بلكه حالش بدتر و قُبحش افزون است. اگر خداي تبارك و تعالي از ما سؤال كند كه شما كه مثلاً «معني وحدت وجود» را به حسب مسلك حكما نمي دانستيد و از عالِم آن علم و صاحب آن فنّ اخذ نكرديد و تعلّم آن علم و مقدّمات آنرا نكرديد، براي چه كوركورانه آنها را تكفير و توهين كرديد، ما در محضر مقدّس حق چه جوابي داريم بدهيم؟ جز آنكه سر خجلت به زير افكنيم! و البته اين عذر پذيرفته نيست كه من پيش خود چنين گمان كردم. هر علمي مبادي و مقدّماتي دارد كه بدون علم به مقدّمات، فهم نتيجه ميسور نيست خصوصاً مثل چنين مسألة دقيقه كه پس از عمرها زحمت باز فهم اصل حقيقت و مغزاي آن به حقيقت معلوم نشود. چيزي را كه چندين هزار سال است حكما و فلاسفه در آن بحث

كردند و موشكافي نمودند تو مي خواهي با مطالعة يك كتاب يا شعر مثنوي مثلاً با عقل ناقص خود ادراك آن كني! البته نخواهي از آن چيزي ادراك كرد. «رحم الله امرءاً عرف قدره و لم يتعدّ طوره» (يعني خداوند رحمت كند مردي را كه اندازة خويش بداند و پا از گليم خويش فرا ننهد.) و همچنين اگر از حكيمي متفلسف يا عارفي متكلّف سؤال شود: كه تو كه عالم فقيه را قشري خواندي و ظاهري گفتي و طعن به آنها زدي، بلكه طعن به يك رشته از علوم شرعيّه كه انبياء _ عليهم السلام _ از جانب رب الارباب براي تكميل نفوس بشريّه آورده بودند زدي و تكذيب و توهين از آنها نمودي، به چه جهت دينيّه بود؟ و آيا با چه دليل شرعي و عقلي جسارت به يك دسته از علماء و فقهاء را جايز دانستي؟ چه جوابي در محضر حق تبارك و تعالي دارد جز آنكه سر خجلت و انفعال را پيش افكند. در هر صورت از اين مرحله بگذريم كه ملالت آور است.»32 در حاشيه اينگونه فرمايشات عرشي حضرت امام لازم است ذكر شود كه در كتب عرفا و حكما مخصوصاً فصوص الحكم جناب محي الدين عربي و شرح هاي آن و حكمت متعالي جناب صدراي شيرازي از اين تعبيراتي چون فلسفه _ عرفان، ذوق، وجدان، زياد استفاده شده است چه اينكه در آثار شاگرد مكتب قرآن و حكيم متعالي امام راحل كبير نيز كم نيست. مراد از تعبير ذوق اين است كه بايد هر حقيقت را به لحاظ ادراك خاص عيني موجودات دريافت و چشيد نه فقط مفاهيم كليه و معاني آنها را و اين ادراك خاصي را

تعبير به ذوق مي كنند. علامة قيصري در ضمن شرح كلام ابن عربي در فصوص الحكم گويند: «والمراد ب_ «الذوق» ما تجده العالم علي سبيل الوجدان و الكشف (كار كارف) لا البرهان و الكسب (كار حكيم و متكلم) و لا علي طريق الاخذ بالايمان و التقليد (كار انسان معتقد و مؤمن) فإن كلاً منها، و ان كان معتبراً بحسب مرتبة، لكنه لايلحق بمرتبته الكشفية اذ ليس الخبر كالعيان.33

مطالبي چند: 1_ جهان بيني عندالعارف در عرفان نظري از ذات حق شروع شده تا آخرين موجودي كه در جهان خارج است و اسمي از اسماء حق تعالي است، در عرفان سخن از جهان بيني اصطلاحي مطرح نيست، بلكه آنچه هست همان هستي شناسي است، زيرا جز هستي مطلق كه داراي وحدت اطلاقي است چيزي نيست مگر آنكه نمود آن بود مطلق مي باشد. 2_ كار حكيم و مبرهن اين است كه قوة و هميّه و متخيّله را تحت قوة قدسيّه تعديل كند تا حق نما بجاي حق نباشد تا در برهان مغالطه پيدا نشود، در جدل مسلم نما جاي مسلم نباشد و مغالطه در جدل پيدا نشود. 3_ تفاوت فلسفه و عرفان نظري در اين است كه در فلسفه سخن از تقسيم موضوع به اقسام و سخن از كلّي و افراد آن است وليكن در عرفان نظري سخن از اطلاقات و تعيّنات مي باشد. بنابراين مسائل عرفان نظري به دو قسم تقسيم مي شود، يك قسم مسائلي است كه موضوع آن وجود مطلق است و قسم ديگر مسائلي است كه موضوع آن تعيّنات خاصّه مي باشد و منظور از قسم اوّل كه هويّت مطلقه نه متن ذات خداوند موضوع حكمي قرار گيرد، زيرا آن ذات محض هرگز متقابل

ندارد تا محمول او قرار گيرد بلكه مقصود اصل اثبات كردن مطلق است. 4_ تفاوت عرفان با حكمت در واقع تفاوت مطلق با مقيد است و چون عالم با علم متحد است و ممكن نيست كه علم قيد داشته باشد و عالم آزاد باشد، بدين ترتيب فرق عارف و حكيم نيز دانسته مي شود، حكيم گرچه نسبت به عالمان علوم ديگر آزاد و حرّ است اما نسبت به عارف مقيد است و آزاد نيست. 5 _ حضرت استاد معظّم آيت حق علامه جوادي آملي فرموده اند: مهم ترين سهم را در معارف الهي عرفا داشته اند كه نگذاشته اند عقل طغيان كند و فكر امانيستي و عقل گرائي به تعبير امروز به وجود آمد، فلذا در نثر و نظم چيزي براي اهميّت دادن عقل بما هو عقل نگذاشته اند. 6_ كمترين حدّ برهاني كه در فلسفه راه دارد همان برهان رياضي است. 7_ موضوع علم عرفان از لحاظ مفهوم داراي علوم انتزاعي و از لحاظ مصداق داراي عموم سعي مي باشد. 8 _ حضرت امام راحل كبير در ضمن شرح حديث 24 كه پيامبر اكرم(ص) فرمودند: «همانا علم منحصر است به سه چيز: آيه محكمه...»34 فرموده اند: «بدانكه، «آية محكمه» عبارت است از علوم عقليه و عقايد حقّه و معارف الهيه. و فريضة عادله، عبارت است از علم اخلاق و تصفية قلوب و «سنّت قائمه» عبارت است از علم ظاهر و علوم آداب قالبيه. و دليل بر اين ترتيب آن است كه كلمه «آيه» كه به معني نشانه است، مناسب با علوم عقلية اعتقاديّه است.»35 9_ عرفان نظري در نزد اهل تحقيق فوق همة علوم و از جمله فوق فلسفه الهي است، اما عرفان عملي

همان سير و سلوك انسان است كه مربوط به عقل عملي وي بوده و در آن سخن از تصور و تصديق و يا قضيه و قياس نمي باشد. عرفان عملي مربوط به عمل سالك است و آنچه كه راه اين عمل را تبيين مي كند و علم است يكي عرفان نظري و ديگري علم اخلاق فلذا فرموده اند: عامل مهم تبيين مباحث عرفان نظري همان عرفان عملي است. 10_ عرفان نظري فوق فلسفه است، زيرا پيرامون وجود مطلق معيني لابشرط مقسمي مباحثي را طرح مي كند كه عصارة مسائل آن دربارة تعيّنات آن مطلق است نه خود آن و فلسفه پيرامون وجود بشرط لا يعني بشرط عدم تخصص طبيعي، رياضي اخلاقي، منطقي بحث مي نمايد و چون وجود لابشرط كه موضوع عرفان است فوق وجود بشرط لا است كه موضوع فلسفه مي باشد و در نتيجه عرفان نظري فوق فلسفه خواهد بود و محور اثباتي آن وحدت شخصي حقيقت وجود و حصر هستي در آن مي باشد. 11_ نكته اي بسيار لطيف از هزار و يك نكته حكيم متعالي علامه ذوفنون آيت حق حسن زاده آملي: 36 «فلسفه حرف مي آورد و عرفان سكوت. آن عقل را بال و پر و مي دهد، و اين عقل را بال و پر مي كند. آن نور است و اين نار، آن درس بود و اين در سينه، از آن دلشاد شوي و از اين دلدار، از آن خداجوي شوي و از اين خداخو، آن به خدا كشاند و اين به خدا رساند. آن راه است و اين مقصد، آن شجر است و اين ثمر، آن فخر است و اين فقر، آن كجا و اين كجا.» 12_ و بالاخره به

تعبير لطيف امام راحل37 بين پندارهاي نازيبا و محصول شيرين برهان فرقهاي جوهري وجود دارد، چون عقل برهاني است كه از گزند مغالطة وهم و از آسيب تخيّل مصون است و مراد از عقل برهاني همان است كه با علوم متعارفه خويش اصل وجود خدا و ضرورتِ وحدت، حيات، ابديّت، ازليّت... و سايه صفات حقيقي او را ثابت كرده و در اين تثبيت، استوار است، استوار است، گرچه برخي از اسماي مزبور را دليل نقلي هم اثبات مي كند پس اگر عقل برهاني _ و يا به تعبير امام(ره) منطق و برهان كه معجزه آيت و نشانة نبوت است و كرامت نشانة امامت و آشنايي با خداست38 _ مطلبي را اثبات يا نفي كرد حتماً در تفسير قرآن بايد آن مطلب ثابت شده مصون بماند و با ظاهر هيچ آيه اي نفي نگردد و مطلب نفي شده منتفي باشد و با ظاهر هيچ آيه اي ثابت نشود، چنانكه اگر آيه اي چند احتمال بود و خبر يك محتمل معين همة آنها عقلاً منتفي بود بايد به كمك عقل برهاني آيه مورد بحث را فقط بر همان محتمل حمل كرد و يا اگر آيه اي داراي چند محتمل بود كه يكي از آنها برابر عقل برهاني ممتنع بود حتماً بايد آن محتمل ممتنع را نفي كرد و آيه را به يكي از محتملهاي ممكن بدون ترجيح _ در صورت فقدان رجحان _ حمل كرد. 39 فصل 8 : ولايت اهل بيت عصمت و طهارت و شاگردان آنها در مشرب عرفان و فلسفه دل مؤمن بنا بر حديث مشهور، عرش و سرير سلطنت حق و منزلگاه آن ذات مقدّس، و صاحب دل

ذات مقدّس است. توجه به غير حق تعالي خيانت است و حبّ به غير ذات مقدس و خاصان او كه حب اوست خيانت است در مشرب عرفان، و ولايت اهل بيت عصمت و طهارت و دوستي خاندان رسالت عليهم السلام و عرفان مقام مقدس آنها امانت حق است چنانچه در احاديث شريفه كثيره امانت را در آية تفسير فرموده اند به ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام، و چنانچه غصب ولايت و سلطنت آن حضرت خيانت به امانت است، ترك تبعيت آن بزرگوار از مراتب خيانت است و در احاديث شريفه وارد است كه: «شيعه كسي است كه تبعيّت كامل كند، و الّا مجرّد دعوي تشيع بدون تبعيت تشيع نخواهد بود.» 40 «و بايد دانست كه هر يك از اهل ايمان و سلوك و عرفان و ولايت به طوري حفظ حضور و حضرت كنند كه خاص به خود آنهاست. چنانچه مؤمنين و متقين حفظ حضور را به ترك نواهي و اتيان اوامر دانند، و مجذوبين به ترك توجّه به غير و انقطاع تام كامل دانند، و اولياء و كُمّل به سلب غيريّت و نفي انانيّت دانند. و بالجمله يكي از مقامات شامخة اهل معرفت و اصحاب قلوب، مشاهدة حضور حق و حفظ حضرت است، چنانچه با مشاهدة كيفيّت علم فعلي حق و فناي اشياء در ذات حق و حضور موجودات در پيشگاه مقدس و فهم اينكه دار تحقق محضر ربوبيت است، حفظ محضر نمايند به هر مقام كه هست، و اين نيز از فطريات است.» 41 امام راحل كبير در ضمن شرح حديث اوّل چهل حديث در دفاع از سالك الي الله يا عارف بالله فرموده اند: «گاهي هم ممكن است كه

انكار بي جا و رد بي موقع و بدون علم و فهم براي ما ضررهاي خيلي زياد داشته باشد و اين دنيا عالم التفات به آن ضررها نيست. مثلاً تا شنيدي فلان حكيم يا فلان عارف يا فلان مرتاض چيزي گفت كه به سليقة شما درست در نمي آيد و با ذائقة شما گوارا نيست، حمل به باطل و خيال مكن. شايد آن مطلب، منشأ داشته باشد از كتاب و سنّت و عقل و شما به آن برنخورده باشيد. چه فرق مي كند كه يك نفر فقيه يك فتوي بدهد از باب ديات مثلاً كه شما كمتر ديده ايد و شما بدون مراجعه به مدركش رد كنيد او را، يا آن كه يك نفر سالك الي الله يا عارف بالله يك حرف بزند راجع به معارف الهيه، يا راجع به احوال بهشت و جهنّم و شما بدون مراجعه به مدركش او را رد كنيد سهل است، توهين كنيد! يا جسارت نماييد! ممكن است آن شخصي كه اهل آن وادي است و صاحب آن فنّ است يك مدركي از كتاب خدا داشته باشد يا از اخبار ائمه هدي داشته باشد و شما به آن بر نخورده باشيد، آن وقت شما ردّ خدا و رسول كرديد بدون عذر موجه، و معلوم است به سليقة من درست نبود يا علم من به اين جا نرسيده بود يا از اهل منبر برخلاف آن شنيدم عذر نيست.» 42 اما خضوع و تواضع، امام راحل نسبت به بزرگان عرفا و فلاسفه و اساتيد حديث مفصّلي دارد كه مواردي از آنها ذكر مي شود: 1_ «مشايخ عظام و حكماي بزرگ اسلام خصوصاً استاد و شيخ ما در معارف الهيه جناب

عارف كامل آقاي آقا ميرزا محمدعلي شاه آبادي _ روحي له الفداء .» 43 2_ «حكيم متأله و فيلسوف بزرگ اسلام، جناب محقق داماد _ رضوان الله عليه _ مي فرمايد: حكيم آن است كه بدن از براي او چون لباس باشد. هر وقت اراده كند، او را رها كند. او چه مي گويد و ما چه مي گوييم؟ او از حكمت چه فهميده و ما چه فهميديم!»44 3_ «جناب محقق خبير و محدّث بي نظير مولانا مجلسي عليه الرحمه.» 45 4_ «محقق مدقّق طوسي و حكيم عظيم قدوسي _ عطرالله مرقده.» 46 5 _ «جناب عبد صالح عارف به وظايف عبوديّت، صاحب مقامات و كرامات علي بن طاووس _ قدس الله نفسه»47 6_ «علامة علماء متأخرين، محقق جليل و جامع فضيلت علم و عمل شيخ انصاري _ رضوان الله تعالي عليه.» 48 7_ «شيخ محقق محيي الدين عربي.» 49 8 _ «جناب محقق فلاسفه، صدرالحكماء و المتألهين، قدس الله سرّه و اجزل اجره.» 50 9_ «جناب محقق فلاسفه و خفر طايفة حقه صدرالمتألهين _ رضوان الله عليه»51 10_ «افضل المتأخرين و اكمل المتقدّمين نصيرالملّة والدّين _ قدس الله نفسه... اعظم الفلاسفه علي الاطلاق حضرت صدرالمتألهين.» 52 11_ «كتب عرفاي شامخين و در فلاسفه كتب صدرالحكماء والفلاسفه و افضل الحكماء الاسلاميه.» 53 12_ «شيخ ابوعلي سينا رئيس فلاسفة اسلام.» 54 13_ و أوصيك، أيّها الاخ الأعزّ، ان لاتسوء الظّن بهؤلاء العرفاء و الحكماء الّذين كثير منهم من خلّص شيعة علي بن أبي طالب و أولاده المعصومين عليهم السلام، و سلّاك طريقتهم والمتمسّكين بولايتهم. و ايّاك ان تقول عليهم قولاً منكراً، أو تسمع إلي ما قيل في حقّهم، فتقع فيما تقع. و لايمكن الإطّلاع علي حقيقة مقاصدهم

بمجرّد مطالعة كتبهم من غير الرجوع إلي أهل اصطلاحهم، فإنّ لكلّ قوم لساناً و لكلّ طريقة تبياناً. ولو لا مخافة التطويل و الخروج عن المنظور الأصيل، لذكرت من أقوالهم مايحصل لك اليقين علي ما ادّعيناه والإطمينان بما تلوناه لكنّ الإطالة خروج عن طور الرسالة.» 55 14_ «قد وقع في كلام معلم الصناعة، الحكيم أرسطاطاليس، أنّ الحقايق البسيطة علي هيئة استدارة حقيقيّة. و برهن عليه العارف الجليل، قاضي سعيد القمي، رضوان الله عليه.» 56 15_ «شيخ العرفاء الكاملين و أعظم الفلاسفة المعظّمين، صدرالحكماء و المتألّهين قدّس الله نفسه الشريفه.» 57 16_ «مذهب عظماي فلاسفه و شيخ جليل اشراقي و فيلسوف عظيم الشأن طوسي، قدّس سرّه.»58 17_ «و از امور مهمّه اي كه تنبّه به آن لازم است و اخوان مؤمنين خصوصاً اهل علم كثّرالله امثالهم بايد در نظر داشته باشند، آن است كه اگر كلامي از بعض علماء نفس و اهل معرفت ديدند يا شنيدند به مجرّد آنكه به گوش آنها آشنا نيست يا مبني بر اصطلاحي است كه آنها را از آن حظّي نيست، بدون حجّت شرعيّه رمي به فساد و بطلان نكنند و از اهل آن توهين و تحقير ننمايند، و گمان نكنند هر كس اسم از مراتب نفس و مقامات اولياء و عرفا و تجليّات حق و عشق و محبّت و امثال اينها كه در اصطلاحات اهل معرفت رايج است برد، صوفي است يا مروّج دعاوي صوفيّه است يا بافندة از پيش خود است. و بر طبق آن برهاني عقلي يا حجّتي شرعي ندارد، به جان دوست قسم كه كلمات نوع آنها شرح بيانات قرآن و حديث است.» 59 18_ «اكنون كتب و صحف اعاظم فلاسفة عالم،

با آن كه علومشان نيز از سرچشمة وحي الهي است موجود است كه شايد بالاتر و لطيف ترين آنها كتاب شريف اثولوجيا تصنيف گرانماية فيلسوف عظيم الشأن و حكيم بزرگوار، ارسطاطاليس، است كه اعاظم حكماء مثل شيخ الرئيس ابوعلي سينا، اعجوبة دهر و نادرة زمان، سرخضوع و كوچكي در پيشگاه او زمين گذاشتند، و از رشحات فكر او منطق و تنظيم قواعد آن است، و به همين جهت او را معلم اول گويند.» 60 (نكته:آنچه اساتيد بزرگوار ما قائلند اين كتاب از افلوطين از شاگردان ارسطو مي باشد) 19_ «نورانيّت يك نفر مثل فيلسوف بزرگ اسلامي خواجه نصيرالملّة و الدين رضوان الله عليه _ و علامة بزرگوار حلّي _ قدس الله نفسه يك مملكت و ملّت را نوراني كرده و تا ابد آن نورانيّت باقي است.» 61 20 _ «كتاب شريف «طهارة الأعراق» محقق بزرگ «ابن مسكويه» و كتاب شريف «اخلاق ناصري» تأليف حكيم متألّه و فيلسوف متبحّر افضل المتأخرين نصيرالملّة و الدّين _ قدس الله نفسه الزكيّه.» 62 فصل 9: منشأ حكمت و عرفان اسلامي، قرآن و حديث است نه حكمت يونان بزرگ عارف و حكيم و فقيه نامور حضرت امام خميني (رضوان الله تعالي عليه) در كتاب قيم آداب الصلوة فرموده اند: «... حكمت و عرفان اسلامي از يونان و يونانيين نيست، بلكه اصلاً شباهت به آن ندارد. بلي، بعضي از حكماي اسلام به منوال حكمتِ يوناني مشيء نموده، مثل شيخ الرئيس؛ ولي حكمت شيخ در بازار اهل معرفت در باب معرفة الربوبية و مبدأ و معاد رونقي ندارد و در پيشگاه اهل معرفت ارزشي از براي آن نيست. بالجمله، فلسفة امروز حكماي اسلام را و معارف جليلة اهل معرفت را

به حكمت يونان نسبت دادن، از بي اطلاعي بر كتب قوم است _ مثل كتب فيلسوف عظيم الشأن اسلامي، صدرالمتألهين قدس سرّه و استاد ...عظيم الشأن فيض، عارف جليل ايماني قاضي سعيد قمي قدّس سرّه _ و نيز از بي اطّلاعي به معارف صحيفة الهيّه و احاديث معصومين سلام الله عليهم است، پس، هر حكمتي را به يونان نسبت داده و حكماي اسلامي را تابع حكمت يونان انگاشته اند.» 63

مطالبي چند: 1_ تاريخ فلسفه غير از تحليل سير و تطوّر فكري آن است، زيرا اولي غير از گزارش و داستان سرايي چيز ديگري نيست و دوّمي علم استدلالي و تعليلي است؛ زيرا ضامن شرح صعود و سقوط آراء و اقوال بوده، متكفّل راز شهرت يا خمولِ برخي افكار فلسفي است. 2_ آنچه براي يك فيلسوف نافع است همانا تعليل صعود و هبوط آراي فلسفي است نه آشنايي به گزارش داستاني آنها زيرا با اولي از تكرار اشتباه مي پرهيزد و از خطاي خاطيان عبرت مي گيرد و راه صواب صاحبان آراي صائب را مي پيمايد ولي با دوّمي چنين بهره اي برده نمي شود همانند اصل تاريخ حكمرانان، توانگران و... تحليل علل صعود و سقوط آنان كه يكي عبرت آموز است و ديگري سرگرمي و بي سود. 64 3_ اسلام، دين جهاني بوده و هست. لازمه يك دين جامع جهاني، دعوت جهانيان به معارف حقيقي خويش و پاسخ به سؤالهاي گوناگون دانشمندان جهان است. چنين دينِ كامل و فراگير، همواره دو كار را ترغيب مي نمايد، يكي نشر معارف داخلي و هم در پذيرش پيشنهاد خارجي، آراي صاحب نظران با يكديگر برخورد مي نمايد، و اسلام تضارب آراي را ارج مي نهد و آن را زمينة ظهور رأي صائب مي داند، چنان كه

از حضرت اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب(ع) رسيده: «اضربوا بعضي الرأي ببعضٍ يتولّد منه الصوّاب»65 با معياري كه بيان شد گرچه در يونان يا حوزه هاي فلسفي ديگر آراي متعدد و مُتعانِد وجود داشت ولي آراي صاحب نظران الهي يونان، توسط حكماي اسلامي با برهان عقل و وحي ارزيابي شد و به حوزة فلسفة اسلامي وارد شد ليكن ساير علوم اسلامي تطوّرهاي فراواني را پشت سرگذاشت تا با بيماري از مسائل غيرمطروح در حوزه هاي يوناني راه يافت، همان طور كه براي خود علوم اسلامي كه اسلام تنها مبتكر و مخترع آنها بوده مانند تفسير، فقه، اصول فقه، كلام، رجال، درايه، حديث و... تطورهاي قابل ملاحظه اي رخ داد. براي علوم و افكاري كه از غير حوزه اسلامي به حوزة اسلامي راه يافت، چنين تطوري صورت پذيرفت. غرض آنكه محورهاي اصلي واردات فلسفي، همانا اصول و قواعدي است كه مورد قبول عقل و وحي اسلامي بوده و هست و چيزي كه مخالف آن بوده، جزء اصول و مبادي فلسفه الحادي بوده و به حوزه هاي فلسفي و مسلمين راه نيافت مگر براي پاسخ و نقد و ابطال. 66 4_ اگر عده اي فريب نام يوناني را خورده و آراي خام خاطي را به عنوان افكار و فلسفي پذيرفتند، راه نادرستي را طي كرده اند. سخن حكيمان الهي را از زبان فلاسفه اسلامي فراگيرند و از مدّعي فلسفه يا مستشرق غير كارشناس نپذيرند. 67 5 _ حكيم متأله، برهان را همتاي عرفان دانسته، آن را ضروري مي داند نه فقط براي تأييد يا تنبيه، چنانكه عرضة آن دو را بر قرآن فريضه مي شمارد نه نافله. آري در موارد جزئي كه عقل اصل كلّي آن را به

طور ضرورت يا امكان تصحيح كرده است عرفان حضور دارد و برهان او را همراهي نمي كند چنان كه در مورد ديگر قرآن همچنان به راه خود ادامه مي دهد و عرفان عرفاي غيرمعصوم وي را همراهي نمي نمايد. 68 6_ نسبت عرفان و همچنين برهان به قرآن نسبت مقيد به مطلق است و هر مطلقي همة آنچه را كه مقيّد دارد داراست، ولي مقيّد در اثر قصور وجودي اش بعضي از شئون مطلق را فاقد است لذا انسان كامل معصوم، هم مي تواند برخي از مشهودهاي خويش را به عارف ارائه دهد، چنان كه مي تواند در نزد حكيم بدهد يك برهان اقامه كند و منشاء توان آن ارائه و اين اقامه همانا اطلاق و سعة وجودي وحي نسبت به وجودي هاي مقيّد عرفان و برهان مي باشد چنان كه تفاوت انسان كامل معصوم با عارف و حكيم نيز در همين است. 69 فصل 10: قرآن، عرفان، برهان از هم جدائي ندارند مهمترين بحث قائلان مكتب تفكيك چيزي نيست جز اينكه گفته اند: 70 هنگامي كه قرار باشد سه مكتب شناختي و معارفي معروف (قرآن، فلسفه، عرفان) از يكديگر جدا شود، بايد هر يك نيز بخوبي شناخته و تبيين گردد. پس معارف قرآني در مكتب تفكيك، جزو عناصر اصلي است بلكه اصلي ترين عنصر است. اما بزرگ حكيم متعالي عارف خجسته حضرت امام خميني (اعلي الله مقامه الشريف) در آثار بياني و بناني دربارة جداناپذير بودن قرآن و عرفان و برهان به كرّات اشاره فرموده اند از آن جمله: 1_ در ضمن كريمة سوره صافات: «و ندينه ان يا ابراهيم قد صدّقت الرّءيا انّا كذلك نجزي المحسنين»71 در تعليقة مبارك خويش در فص اسحاقيه شرح

فصوص الحكم فرموده اند: «...إلاّ ان الجمع بين الشريعة و الحقيقه يقتضي ذبح الكبش، ولكن شدة محبته ابراهيم . عشقه احتجبه عن الجمع بينهما، فأراد ذبح الا بن فالندا يكون علي وهم، فافهم. 72 2_ در تعليقة ديگري در فص اسحاقيه: «التجلي بالصورة النوريه المقيده، كالصورة الشمسيه و القمريه، ايضاً مما يرده العقل النظري، فلا بد من ارجاعها الي الحق المشروع، كما فعل شيخ الانبياء في رؤياه الزهرة والقمر والشمس في قوله: «فلّما جن عليه الليل رأي كوكبا...» الي آخر الآية: فالتجلي أولاً وقع بالصورة الكوكبيه المقيدة في المظهر النفس: ثم بالصورة القمرية التي مظهرها العقل؛ ثمّ خرج عن حد التقيته و وقع في مقام الاطلاق بمقامه القدس، فقال إخبارا عن حاله و مقامه: اني وجهت للذي فطر سماوات الأرواح المشسيه و العقول القمريه و أراضي الأشباح الكوكبيه حنيفاً مسلماً و ما أنا من المشركين»73 3_ در كتاب سرّالصلوة فرموده اند: «و اگر روزگار به عارفي ربّاني مهلت دهد، مي تواند تمام منازل سائرين و معارج عارفين را، از منزلگاه يقظه تا اقصاي منزل توحيد، از اين معجون الهي و حبل متّصل بين خالق و مخلوق خارج كند ولي اين آرزو از نطاق بيان ما بيرون و از حوصلة كلام ما افزون است.» 74 4_ «قرآن كتاب الهي و آن شئون الهيّت است، قرآن حبل متّصل بين خالق و مخلوق است و به وسيلة تعليمات آن بايد رابطة معنويه و ارتباط غيبي بين بندگان خدا و مربي آنها پيدا شود، از قرآن بايد علوم الهيّه و معارف لدنيّه حاصل شود. رسول خدا (صلي الله عليه و آله) به حسب روايت كافي شريف فرموده: «انما العم ثلاثه: آيةُ محكمةٌ، و فريضةٌ عادلةٌ،

و سنةٌ قائمةٌ»75 5_ «قرآن شريف حامل اين علوم است، اگر ما از قرآن اين علوم را فرا گرفتيم، آن را مهجور نگذاشتيم. اگر دعوت هاي قرآن را پذيرفتيم و از قصّه هاي انبياء عليهم السلام كه مشحون از مواعظ و معارف و حِكَم است تعليمات گرفتيم اگر ما از مواعظ خداي تعالي و مواعظ انبيا و حكماء كه در قرآن مذكور است موعظت گرفتيم قران را مهجور نگذاشتيم و الاّ غور در صورت ظاهر قرآن نيز اخلاد الي الارض است، و از وساوس شيطان است كه بايد به خداوند از آن پناه برد.» 76 6 _ «چون سالك در الحمدلله جميع محامد و اثنيه را از هرحامد و ثناجويي در ملك و ملكوت مقصور و مخصوص به ذات مقدّس حق نمود، و نيز در مدارك ائمه برهان و قلوب اصحاب عرفان به ظهور پيوسته كه تمام دائرة وجود _ بمُلكها و ملكوتها و قَضّها و قَضيضها حيوة شعوري ادراكي حيواني بل انساني دارند و حامد و مسبّح حق تعالي از روي استشعار و ادراكند و در فطرت تمام موجودات _ خصوصاً نوع انساني _ خضوع در پيشگاه مقدّس كامل و جميل علي الاطلاق ثبت و ناصية آنها در آستانة قدسش بر خاك است، چنانچه در قرآن شريف فرمايد: «و اِنْ مِن شَيءٍ الاّ يُسَبِّح بِحَمدهِ و لِكِن لا تَفْقَهونَ تَسْبيحَهُم»77 و ديگر آيات شريفه و اخبار معصومين كه مشحون از اين لطيفة الهيّه است مؤيّد برهان حكمي متين است، پس چون سالك الي الله به قدم استدلال برهاني يا ذوق ايماني يا مشاهدة عرفاني اين حقيقت را دريافت، در هر مقامي كه هست دريابد كه جميع ذرّات وجود

و سكنة غيب و شهود عابد معبود علي الاطلاق و پديد آرندة خود را طلبكارند، پس با صيغة جمع اظهار كند كه جميع موجودات در همة حركات و سكنات خود عبادت ذات مقدس حق تعالي كنند و از او استعانت جويند.» 78 7_ «اكنون كتب و صحف اعاظم فلاسفة عالم با آن كه علومشان نيز از سرچشمة وحي الهي است موجود است، كه شايد بالاتر و لطيفترين آنها كتاب شريف اثولوجيا تصنيف گرانماية فيلسوف عظيم الشأن و حكيم بزرگوار ارسطاطاليس است كه اعاظم حكما مثل شيخ الرئيس ابوعلي سينا، اعجوبة دهر و نادرة زمان، سرخضوع و كوچكي در پيشگاه او زمين گذاشتند، و از رشحات فكر او منطق و تنظيم قواعد آن است، و به همين جهت او را «معلّم اوّل» گويند.» 79 8_ «بالجمله، ثبوت عقل مجرد، بلكه عوالم عقليّه، موافق احاديث اهل بيت عصمت و اشارات بعض آيات شريفه الهيه (آيات 85 سوره اسراء و 29/ حجر) و ضرورت عقول اولواالالباب (اسفار، ج 7، ص 262) و نتيجة رياضات اصحاب معارف است و اين جوهر مجرد، عقل عالم كبير است و در لسان بعضي از آن به «آدم اوّل» تعبير شده. و اين غير آدم أبوالبشر است. بلكه روحانيت آدم _ عليه السلام _ ظهور آن است.» 80 9_ «بايد دانست كه نسبت مابين مشاهدة حضوريّه، كه حقيقة العرفان است با علوم كلّية الهيّه _ كه شعبه اي از آن حكمت الهيّه و شعبه اي از آن علم العرفان است _ چون نسبت ما بين خيال و رؤيت ... است»81 10_ قرآن شريف... گاهي با نصف سطر، برهاني را كه حكما، با چندين مقدّمات بايد بيان كنند به صورت غيرشبيه به برهان

مي فرمايد: «مثل قوله تعالي: لَو كان فيهما الهة الاّ اللهُ لَفَسَدتا» (22 انبياء) و قوله «لَذَهَبَ كُلُّ اِلهٍ بما خَلَقَ وَ لَعَلا بَعْضُهُم عَلي بَعضٍ» (مؤمنون/ 91) كه برهان دقيق، بر توحيد است، و هر يك از اين دو محتاج به چندين صفحه بيان است كه پيش اهلش واضح است و غيراهلش را نيز حق تصرف در آن نيست، گرچه چون كلام جامع است، به اندازة فهمش هر كسي از آن ادراكي مي كند»82 11_ «آنان كه از جذوة محبت الهي بهره دارند، و از نور معارف قلبشان متنور است، هميشه با حق دلخوش و با رضاي او مأنوسند.» 83 12_ «... به هر مرتبه از علم و عرفان يا تعبّد و ايمان هستي، نفوذ قدرت و احاطة سلطنت و كمال مالكيّت و تمام قاهريّت و قيّوميت ذات مقدّسش را علماً و برهاناً يا شهوداً و عرفاناً يا تحقّقاً و ايقاناً يا تعبداً و ايماناً دريافتي...» 84 13_ «بايد دانست كه از براي هر يك از اعمال، چه اعمال خيريّه و چه اعمال شريّه فاسده، در نشئة ملكوت و عالم غيب يك صورت غيبية ملكوتيّه است كه از آنها به گفتة ارباب قلوب و اصحاب معارف الهيه (اسفار، ج 9، ص 290) و اشارات و صراحات كتاب شريف الهي و صحيفة نوراني آسماني (سورة زلزال/ 8 _ 6) و روايات وارده از اهل بيت وحي الهي (بحارالانوار، ج 8، ص 71)، بهشت اعمال و جهنّم اعمال تشكيل شود. و ارض ملكوت، خود در ابتداء امر ساده و قيعان است، و عمل بني آدم آن را آبادان و معمور كند.» 85 14_ «هان اي عزيز! اگر انسان اين مطالبي

را كه به موازين برهانيه، پيش اهلش ثابت (اسفار، ج 9، ص 225) و به نور كشف و شهود، نزد اصحاب معرفت مشهود است (فتوحات مكيّه، ج 1، ص 301_ 297) و مطابق اشارات بلكه صراحات كتاب الهي (سوره حج/ 2، سوره نازعات/ 39_ 36، سوره فجر/ 26_ 23) و احاديث شريفه وارده از اهل بيت وحي و تنزيل است، احتمال نيز دهد، بايد آرام نگيرد تا نفس را اصلاح كند»86 15_ «... در قرآن شريف از اين معني دقيق عرفاني و حقيقت ثابت برهاني، به آيه و نشانه تعبير شده است»87 16_ «... قرآني كه الان در دست ماست نازلة هفتم قرآن است و اين از بركات بعثت است و همين نازلة هفتم آنچنان تحولي در عرفان اسلامي در عرفان جهاني بوجود آورد كه اهل معرفت شمّه اي از آن را مي دانند... رسول اكرم كه بزرگترين عارف و بزرگترين عابد است... و آن فلسفة يوناني يك باب ديگري است كه در محل خودش بسيار ارجمند است براي اينكه با استدلال اثبات مي كند... قرآن در عين حالي كه يك كتاب معنوي، عرفاني و آنطوري است كه به دست ماها، به خيال ماها، به خيال جبرئيل امين هم نمي رسد، در عين حال يك كتابي است كه تهذيب اخلاق را مي كند استدلال هم مي كند...» 88 17_ «اي عزيز! عرفان بالله به قول تو قلب را محلّ تجليّات اسماء و صفات و جلوة ذات و محلّ ورود سلطان حقيقي مي نمايد كه محو آثار مي نمايد و تلوين را مي برد و تعيّنات را مي زدايد.»89 18_ «و اين خود يكي از معارف است كه قرآن كريم و احاديث ائمة معصومين، گوشزد بني الانسان

فرمودند و موافق با برهان حكماء اشراق و ذوق اصحاب عرفان، و مشاهدات ارباب سلوك و رياضت است و در علوم عالية ماقبل الطبيعه به ثبوت پيوسته است...» 90 19_ «بدان كه حقيقت علم و ايمان كه متقوّم به علم است نور است و اين مطلب علاوه بر آنكه مطابق برهان و عرفان است مطابق نصوص و اخبار اهل عصمت و طهارة عليهم السلام نيز هست.» 91 20_ بندگان خداوند يا عرفا و اوليايند و در سير الي الله منسلك در سلك ارباب قلوب شدند و اين دسته از بندگان مجذوب حق و شيفتة جمال بي مثال اويند، و قبلة توجّه و آمال آنها ذات مقدّس حق است و نظر به غير او از عوالم حتّي خود و كمال خود ندارند.» 92 21_ «گمان نشود كه مقصود ما از اين بيانات از حديث شريف به طريق مسلك اهل عرفان قصد كردن مُفاد حديث است به آن، تا از قبيل رجم به غيب و تفسير به رأي باشد بلكه دفع توّهم قصد معاني احاديث وارده در باب معارف است به معاني مبذولة عرفيه، و عارف به اسلوب كلمات ائمه _ عليهم السلام _ مي داند كه اخبار در باب معارف و عقايد با فهم عرفي عاميانه درست نيايد بلكه ادقّ معاني فلسفيه و غايت معارف اهل معرفت را در آنها گنجانيده اند، و اگر كسي رجوع كند به اصول كافي، و توحيد شيخ صدوق، عليه الرحمة، تصديق مي كند اين مطلب را.» 93 مطالبي چند: 1_ فنّ برهان چه لِمّ آن، و چه انّ آن، قلب علم منطق و روح آن است. و برهان لنفسه دليل است. و دليل در دليل بودنش دليل نمي خواهد كه

آفتاب آمد دليل آفتاب و به تعبير ثقيل و وزين عارف بزرگ شيخ محيي الدين عربي در آغاز فص عطرآگين محمدي(ص) از فصوص الحكم: «الدليل دليلٌ لنفسه».94 (شرح فصوص الحكم، تحقيق علامه حسن زاده آملي، ج 2، ص 1329) لذا صدرالمتألهين در تعاضد عرفان و برهان در پايان فصل بيست و ششم مرحله ششم اسفار فرمايد: عرفان واقعي از برهان حقيقي جدايي ندارد، و برهاني اينچنيني با عرفاني آنچنان مخالف نيست و اين كلامي كامل و در غايت اتقان و ايقان است. (ج 1، ط 1، ص 189) 2_ در جلد 4 اسفار ط 1 _ اول فصل دوم، باب 6، ص 75 نيز فرموده اند: عقل و شرع در تجدد نفس ناطقه هم زبانند چنانكه در ديگر مسائل حكمت يعني عقل و شرع دور است كه احكام آن با معارف يقين ضروري سازگاري هم و از شريعت الهي دور است كه احكام آن با معارف يقيني ضروري سازگار نباشد، و نابود باد هر آن فلسفه را كه قوانين آن مطابق با كتاب و سنّت نباشد. يعني قرآن و عرفان و برهان از هم جدايي ندارد. 3_ صاحب اسفار اربعه جناب صدرالمتألهين شيرازي (اعلي الله مقامه) در آخرين فصل الهيّات آن كه در توفيق بين شريعت و حكمت در دوام فيض باري تعالي، و حدوث عالم عنوان نموده است، چنين فرموده اند: شريعت و حكمت در دوام فيض باري، كه امساك فيض از فياض علي الاطلاق مطلق محال است، و در اين كه عالم حادث به حدوث زماني است، موافق با هم اند. و بارها اشاره نموديم كه حكمت با شرايع حقّة الهيّه مخالف نيست، بلكه مقصود از هر دو يك چيز است كه

معرفت حق تعالي و صفات و افعال اوست و يا ولايت است. و آن كسي قايل به مخالفت حكمت با شرايع حقّه الهيّه در معني و مقصود است كه معرفت به تطبيق خطابات شرعيّه بر براهيني حكميّه ندارد و قادر بر اين تطبيق نيست مگر كسي كه مؤيّد من عندالله و كامل در علوم حكميّه و مطلع بر اسرار نبويّه است. 4_ حضرت علامه طباطبائي (رضوان الله تعالي عليه) در صدر رساله اي وجيز و عزيز به نام علي و الفسلفة الإلهيّه فرموده اند: دين الهي را از فلسفة الهي جدا انگاشتن براستي ستمي بس بزرگ است. فصل 11: شناخت شناسي اهمّ نتايج كه در تبيين و نقد نظريه مكتب تفكيك دربارة شناخت مطرح است عبارتند از: 1_ در بخش اول براي تأمين خردورزي و عقلانيت اين ديدگاه تلاش دارد كه هم اخباري گري را نفي كند و هم به فلسفه و عرفان گرايش پيدا نكند. كوشش در اين جهت به شيوه هاي گوناگون انجام شده است. از عقل و علم مفهوم ويژه اي ارائه مي دهد كه نه با وصف علم حصولي راست مي آيد و نه با ويژگي علم حضوري. نفس انسان را بيگانه از سنخ علم و شعور مي داند، يعني هنگامي نفس عاقل مي شود كه از ماوراء اين حقيقت بدون از نهاد به انسان ضميمه شود. مهم ترين مشكل اين تبيين دربارة عقل به عنوان منشاء معرفت، بدعتي است كه اين ديدگاه در تفسير «عقل» از متون ديني مرتكب شده است كه عقل را نه نيروي ادراكي انسان به حساب آورده است و نه موجود مجرد و واسطة فيض در علم و عين. 2_ راهبرد عمل و نمود روشن نظريه معرفت در

اين ديدگاه تكيه بر «تذكر» و يادآوري است نه فراگيري كه مبناي عالم ذرّ و استفادة قطعي از ظواهر در اثبات و تبيين عالم ذرّ است كه اين خود دچار جزميّت انديشي و حمل ظواهر بر مفاد قطعي بدون پاسخ گويي به مشكلات آن است. 3_ مبادي مادي گرايانه سبب شده است كه نفس مادي فرض شود و به كلّي منشاء معرفت، ولو به نحو اعداد، از نفس سلب شود و پيدايش معرفت براي نفس با تفضل گزاف و بدون معيار و گسيخته از حكمت به انسان افاضه شود و سنخيّت بين نفس مادي و علم نوري نيز لازم نباشد. اين مواضع با تقارب كامل با مواضع اشعري در خدامحوري محض در عين و علم پيش از آنكه مشكل را حل كند مشكلات ديگري را مي آفريند كه وفاداري به اين موضوع جز گذار از آن در مواضع ديگر ميسور نيست. 4_ با تصويري كه اين ديدگاه براي عقل ارائه داده، ارزش ادراكات عقلاني، مطلق و مصون از خطاست، لكن زير نهاد اين سخن موضع مستقري نيست و مآل اين تفسير اين معناست كه چون عقل نيروي ادراكي انسان نيست پس ادراكات حاصل آمده از عالم غيب است و البته اين منبع هميشه معصوم است، اما مشكل اين سخن آن است كه نمي تواند فلسفه زدايي را نتيجه دهد، زيرا احدي از فلاسفة اسلام در آن تشكيك نمي كند. اما اين معرفت درجة عالي معرفت است و نمي توان اين عقل نوري را براي مبتديان و كودكان نيز قبل از كسب هرگونه زمينه در دسترس ديد. 5_ ناسازگاري دروني و بروني و تناقض موضع گيري در مواضع مختلف و تناقض بار و ابهامات موجود

در نظرية معرفت، اين ديدگاه را با ناكامي رو به رو ساخته و لذا برخي از هواداران به فكر برون شدن از اين روش افتاده و چهرة حاد فلسفه ستيزي اين ديدگاه را مبدّل به چهرة فلسفه پذيري با وجهة نقادي علمي كرده اند كه اين خود عدول از آرماني است كه اين ديدگاه پي گيري مي كند و دليل به امتناع وصول اين روش به معرفت صحيح و حقيقي خواهد بود. 6_ ناسازگاري ادّعا و رفتار نيز خود فراروي شيوة عمل امر تفكيك است. از سويي، نفي مطلق فلسفه و مكاتب فلسفي دنبال مي شود و از سويي ديگر، خود موضع فلسفي اتخاذ كرده و به شدت به دفاع از مباني فلسفي خويش مي پردازد. به عنوان مثال: اتخاذ مبناي اصالت ماهوي، هرچه باشد موضوع فلسفي است و دفاع از آن نيز جز با اصول فلسفي انجام نشده و نخواهد شد. 95 اما سخن آتشين شعوربخش شورآفرين، شخصيّت عظيم، احياءكنندة بينش ديني و برافروزانندة شعله هاي ايمان به آفريدگار، انديشه مندي زمان شناس و روشن بين در انديشه و عمل منادي اسلام زنده و مخالف با كج انديشي و واپس گرائيها و متحجّران، وجود مبارك حضرت امام خميني «رضوان الله تعالي عليه» در زمينة بحث شناخت مطالبي بس زيبا و رسا فرموده اند كه به مواردي از آنها اشاره مي شود: 1_ «بدان كه از جليل ترين چيزهايي كه از عالم ملكوت بر كسي كه با قدم معرفت، سالك الي الله است وارد مي شود، و از عظيم ترين فيضي كه از حضرت جبروت بر كسي كه از قرية «نفس و طبيعت» كه ساكنانش ستمكارند مهاجرت نمايد افاضه مي شود و از نفيس ترين خلعت هايي كه پس از خلع نعل ناسوت از ناحية وادي مقدّس

و بقعة مباركه بر او پوشانده مي شود و از شيرين ترين چيزهايي كه از شجرة مباركه كه در جنت الفردوس است پس از قلع نمودن شجرة ملعونه از عالم طبيعت به ذائقة او مي رسد آن است كه سينه اش از براي فراگرفتن ارواح معاني و بطون آن، و سرّ حقايق و مكنون آن، فراخ مي شود و دريچة قلب او باز مي شود و آنها را از قشرهاي تعينات مجرد مي سازد، و از گورستان ماهيت هاي تاريك برمي انگيزد و گرد و غبار عالم طبيعت را از سر و روي آن برمي افشاند و آنها را از عالم دنيا به عالم آخرت باز مي گرداند، و از تاريكي تعيّن رهايي داده، به نورانيّت بي تعيّني مي رساند. و از دركات نقص به درجات كمال نائل مي سازد. و از اين شجرة مباركه و چشمة زلال است كه درهاي تأويل بر دلهاي سالكان باز مي شود و به شهر علماي راسخيني درمي آيند و راه حس را پشت سر گذاشته به منازل كتاب الهي سفر مي كنند زيرا كه قرآن را منزلها و مرحله ها و ظاهرها و باطنهايي است كه پست ترين آنها آن است كه در پوستة الفاظ محصور، و در گورستان تعيّنات مدفون است... و اين منزل واپسين نصيب كساني است كه در زندانهاي تاريك عالم طبيعت زنداني هستند و ساير مراتب آن را لمس نمي كنند مگر آنان كه از كثافتهاي عالم طبيعت و حدث و آلودگي آن پاك بوده و با آب حياتي كه از چشمه هاي زلال و صاف جاري است وضو ساخته و دامن اهل بيت عصمت و طهارت را گرفته و به شجرة ميمونة مباركه متصل گشته و به دستاويز محكمي كه جدا نمي شود و ريسمان مستحكمي

كه پاره نمي گردد چنگ زده باشند، تا تأويل و تفسيرشان به رأي خود و از پيش خود نباشد.» 96 2_ «و بايد دانست كه نفس انساني چون آينه اي است كه در اوّل فطرت، مصفّي و خالي از هرگونه كدورت و ظلمت است، پس اگر اين آئينه مصفّاي نوراني با عالم انوار و اسرار مواجه شود كه مناسب با جوهر ذات او است، كم كم از مقام نقص نورانيّت به كمال روحانيت و نورانيّت ترّقي كند تا آن جا كه از تمام انواع كدورات و ظلمات رهايي يابد و از قرية مظلمة طبيعت و بيت مظلم نفسيّت خلاصي يابد و هجرت كند، پس نصيب او مشاهده جمال جميل گردد و اجر او بر خدا واقع شود... آري، كسي كه متوّلي و متصرّف باطن و ظاهر او حق تعالي باشد و در مملكت وجودش جز حق تعالي تصرّف نكند، ارض ظلماني او مبدّل به نور الهي شود... و از تمام انواع ظلمتها و كدورتها خلاصي يابد، و به نور مطلق كه مساوق وحدت مطلقه است رسد. و از اين جهت شايد نور را مفرد و ظلمات را به صيغه جمع ذكر فرموده.» 97 3_ «مقصد قرآن و حديث تصفيه عقول و تزكيه نفوس است براي حاصل شدن مقصد اعلاي توحيد.» 98 فصل 12: هستي شناسي اهم نتايج دربارة هستي شناسي مخصوصاً از دو كتاب «ابواب الهدي» و «تقريرات» ميرزامهدي اصفهاني و كتاب «عارف و صوفي چه مي گويند» از ميرزا جواد تهراني: 1_ سخنان ايشان گرفتار اولاً ناسازگاري بوده و ثانياً خود در نفي فلسفه، منش فلسفه اتخاذ كرده اند، به طوري كه اگر به سطح و عمق استدلال ها و مباني به كار

گرفته شده در نفي فلسفه و يا عرفان توجّهي نداشته باشيم، خط سير كلي در اين مبارزه استفاده از استدلال و مباني فلسفه است و اين با آرمان كلّي اين ديدگاه در نفي مطلق فلسفه كاملاً ناسازگار است. 2_ موضع گيري هاي هستي شناسانه اين ديدگاه براي ابطال وحدت وجود بوده است و اتخاذ موضع اصالت ماهوي و نفي جعل وجود و برقرار كردن دو قطب مستأصل در هستي، مدعاي مصرح و مؤكد در اين راستاست، اگرچه تلاش شده تا در نهايت با پذيرش توجيه عرفاني يا فلسفي، موجوديّت بالاستقلال موجودات را براي تأمين نظرية توحيدي در هستي نفي كند، لكن اين سخن كرّ الي مافر، و فرار از فلسفه به فلسفه است و حكايت از ناكامي توصيه به حذف عقلي يا عرفان دارد كه اين ديدگاه، بي آمال در جستجوي آن است. 3_ مباحثي كه اين ديدگاه به هدف نفي فلسفه و عرفان به جاي مباحث فلسفي و عرفاني جانشين مي سازد با همة صبغة استدلال در پاسخ گويي به جوانب مسأله ناكافي است. نفي مقولات عشر و سخن از تك جوهري و تك عرضي بودن، نفي هيولي و صورنوعيه، تغيير بحث ماهيت و وجود خالق و مخلوق و مالك و مملوك، زاويه هايي از تلاش در همين جهت است. هم چنين نشاندن ماهيات به جاي وجود و قول به اصالت آن در جعل و تحقق براي تأمين توحيد در مباحث الهيّات و فرض كردن «خودمصداقي» براي ماهيّت، يا تنظير به وجود كه داراي مفهوم و مصداق است، دچار شدن به خلط حيثيت تقيديه و تعليله كه براي تأصّل بخش به ماهيت، استناد به حيثيت تعليله، سبب غفلت از حيثيت تقيديّه

براي آن شده است. به عبارت ديگر، وجود متأصل نيازي به حيثيت تقيديه ندارد و ماهيّت كه داراي تساوي نسبت با وجود و عدم است نمي تواند بدون حيثيت تقيديّه نسبت به تحقق و هستي باشد. ديدگاه مكتب تفكيك با غفلت از اين مطلب به خلط و مغالطه دچار شده است. 4_ گام به گام تمام مباني وحدت وجود از سوي اين ديدگاه مردود اعلام مي شود و در اين جهت هر سخني از سوي هر كسي مفيد افتد، عين صواب و قابل استناد تلّقي شده است. ساختن دو مرحله براي ماهيت مفهوم و مصداق بالاصاله، اصالة جعل ماهيت براي تصحيح مغايرت بين خلق و خالق، تشكيك در ماهيّت، ترديد در خيريت وجود... از جمله نكات مبنايي است تا وحدت وجود را ويران سازد. 99 اما نگاهبان بزرگ دين و زنده نگاهدارنده اصول و ارزشهاي اسلامي و مدافع آنها در برابر تندباد شبهه ها و طوفان ترديدها، از برجستگان عرصه فلسفه و كلام و عرفان اسلامي و از مرزبانان تواناي عقيده و عقلانيّت ديني، اصلاح گري اجتماعي صاحب مرتبت والا يعني وجود بابركت مرجع و ملجاء مشتاقان علوم نقلي و عقلي حضرت امام خميني حُشره الله مع الاجداده الطاهرين دربارة فصل اخير مطالب گسترده اي در آثار بناني و بياني فرموده اند كه به مواردي از آنها اشاره مي شود: 1_ «هر اندازه كه وجود از شائبه عدم و نيستي ها به درآيد و از اختلاط به جهل و ظلمت خالص گردد به مقدار خلوصش زيبا و دلپسند خواهد بود و از اين روست كه عالم مثال از عالم ظلمات طبيعت زيباتر است، و عالم روحانيات و مقرّبين و مجردات از آن دو عالم

طبيعت و مثال زيباتر است، و عالم ربوبي از همة اين عوالم زيباتر است، زيرا كه هيچ شائبه نقص در آن نيست و از مخلوط شدن به عدمها و نيست ها مقدس و از ماهيت و لواحق آن منزه است، بل هر چه زيبايي و جمال و نور هست، همه از اوست و نزد اوست و او همة زيبايي است و همه اش زيبايي است. سيد محقق داماد (قدس سره) در قبسات بنابر آنچه از او نقل شده، مي گويد: «و خداي تعالي همة وجود است و همه اش وجود است و همة زيبايي و كمال است و همه اش زيبايي و كمال است و جز او به طور عموم، پرتو نور او و تراوشهاي وجود او و سايه هاي ذات اويند.» 100 2_ ذكر چند اصل: اصل اوّل، «اصالت وجود و اعتباريّت ماهيت است، اين اصل، در بحث مبدأ و معاد اصالت دارد، و با پرده برداري از غموض تصوّر آن، و روشن كردن اطراف و حواشي آن، اين او امر عظيم روشن شده و اصول مبحث توحيد، و كثيري از مباحث مبدأ و معاد منقّح مي شود. «اصل دوم، اين كه «تشخّص عين وجود است» زيرا بنا بر مسلك اصالت وجود، غير از وجود، حقيقت ديگري متحقق نيست، پس متشخّص، همان متأصّل است، و متأصّل هم «وجود» است، و اگر از مفاهيم سخن به ميان مي آيد براي اينست كه آنها علايم و امارات تشخّص مي باشند، چنان كه در حقّ سبحانه، امارات وجودِ متشخّص، همان مفاهيم كلّي؛ علم و اراده و قدرت و حيات است... اصل سوّم، از اصول اين باب اين است كه «وجود، ذو مراتب است» و بالذّات داراي شدّت

و ضعف و تقدّم و تأخّر مي باشد. غرض از ذكر اين اصل اين است كه: بنا بر اصالت وجود، آنچه در حقيقت، واقع است و وجود است، و در متن عالم، غير از وجود چيزي متحقق نيست... و اين صدور در خارج، محقّق است.» 101 3_ يك وجود ذو مراتب در هر مرتبه از مراتبش باشد، وجود واحدي است كه نحوة وحدتش عين نحوة وجودش است زيرا وحدت مساوق وجود است هم در أعلا مرتبة وجود، وجود واحدي است كه وجودش عين وحدت است و به تمام ذات واحد است، هم در ادنا مرتبة وجود كه هيولا و صرف قوه باشد، عين وحدت است و وحدتش عين نحوة وجودش است و نحوة وجودش عين تشخّص است. 102 4_ «حقيقت وجود عين شعور و علم و اراده و قدرت و حيات و ساير شئون حياتيه است به طوري كه اگر شيئي از اشياء را علم و حيات مطلقاً نباشد وجود نباشد، و هر كس حقيقت اصالت وجود و اشتراك معنوي آن را با ذوق عرفاني ادراك كند، مي تواند ذوقاً يا علماً تصديق كند حيات سارية در همة موجودات را با جميع شئون حياتيه، از قبيل علم و اراده و تكلم و غير آن، و اگر به رياضات معنوي داراي مقام مشاهده و عيان شد، آن گاه غلغلة تسبيح و تقديس موجودات را عياناً مشاهده مي كند.» 103 اما مطلبي دربارة وحدت وجود مراد از وحدت وجود چيست؟ براي وحدت وجود معناي متصور است كه با بيان آنها جايگاه آن روشن مي گردد. 1_ يكي از وجوه معاني وحدت وجود آن است كه وجود شخصي واحد منحصر به فرد است

كه همان واجب الوجود بالذات است. و مفهوم وجود را همين يك مصداق است و غير از اين فرد مصداق ديگري ندارد. و آنچه كه غير اين يك مصداق همانند آسمان، زمين، ملك و غيره است خيالات همان يك فرد است و اين موجودات چيز ديگري غير از همان يك فرد نيستند همانند آب دريا و امواج آن. نظر مورد پسند نيست زيرا كه با بسياري از قواعد رصين عقليه مخالفت دارد چون موجب نفي عليّت از حق و معلوليّت ممكنات و نفي احتياج ممكنات به حق مي شود و احدي از حكماي الهي بدين قول تفوه نفرمودند و در صورت استناد به آنها افك عظيم و اختلاف بزرگي به آنان است. 2_ يكي از وجوه آن وحدت سنخيه است نه شخصي. به اين معني كه مرتبه اعلاي وجود مثل حق تعالي با مرتبة ادناي آن متّحد است مثل سنخيّت جسم و هيولي در اصل حقيقت وجود و تفاوت شان به شدت و ضعف و بزرگي درجة وجود و كوچكي آن است و نيز تفاوت آنان به شئون وجود از حيات و علم و امثال آنهاست يعني آنچه كه موجب امتياز آنان است همان است كه موجب اتّحاد آنهاست. اين معنا همان تشكيك وجود به نظر فهلوبين است. و اين نظريه با قواعد عقليه و مباني شرعيه منافات ندارد بلكه اكثر محققين در صدور معلول از علت به همين معني متمسّك شده اند. در اين صورت موجودات حقايق متباينه نكنيد كه به مشاء اسناد داده شده است. 3_ وجه سوم وحدت شخصي است ولي نه به صورت وجه اول كه يك فرد مي دانست و نه سنخيه بر وجه دوم،

بلكه بدين صورت كه وجود واحد كثير است يعني در عين حال كه يك شخص است بسيار است و اين كثرت و تعدد و اختلاف در انواع و آثار با وحدت منافاتي ندارد، چون وحدت اين واحد به جهت نهايت وسعت و احاطه اي كه دارد شامل همة كثرات مي گردد يعني بر او وحدتي است كه شامل همة كثرات مي گردد يعني براي او وحدتي است كه مقابل كثرت نيست بلكه وحدت ذاتيه و مطلقه است كه وحدت در مقابل كثرت از مراتب اوست. از اين وحدت تعبير به وحدت در كثرت و كثرت در عين وحدت مي كنند و آن را به نفس ناطقه و قواي آن تمثيل مي كنند كه «النفس في وحدتها كل القوي»؛ فلذا حضرت امام راحل كبير فرموده اند: «مبادا كه از شبهه هاي سخن سرايان و غلط هاي فاسدشان و از موهومات فلسفه با فان و دروغ هاي بي رونقشان لغزشي براي تو پيش بيايد كه نقد آنان را در بازار يقين ارزشي نيست و متاع شان در ميدان پيشتازان اندكي بيش نه، بگذار تا در انديشه هاي خودشان به بازي فرو روند و آيات خدا و اسماء او را انكار كنند... از اين رو بيني كه آنان گاهي ارتباط ميان خالق و مخلوق را نفي نموده و حكم به اختلاف در ميان حقايق وجودي مي كنند و حق تعالي را از خلق منعزل و بركنار مي دانند غافل از آنكه اين سخن نتيجه اش تعطيل و بسته شدن دست قدرت خداي جليل است...» 104 4_ وجه چهارم دقيق تر و لطيف تر و بالاتر از وجه سوم است كه وجه سوم مقدمه است براي حصول اين مقام منيع و نردباني است براي ارتقاء به اين منظر

بلند رفيع. موحّد غير از حق تعالي از آسمان و زمين و غيب و شهود را به هم مرتبط مي بيند و از اين وحدت عالم دليل بر وحدت توحيد او تعالي مي داند كه هشام بن حكم از امام صادق (عليه السلام) پرسيد كه چه دليلي بر توحيد حق تعالي است؟ در جواب فرمود: «اتصال التدبير و تمام الصنع كما قال عزوجل: «لو كان فيهما الهةٌ الا الله لفسدتا» در اين مشهد موحّد «التوحيد أن تنسي غيرالله، و «التوحيد اسقاط الاضاف» مي گويد كه: نشان_ي داده ات از خ_رابات كه التوحيد اسقاط الاضافات اساطين حكمت در عين حال كه نفي وحدت عددي در واحب كرده اند اطلاق عدد به او نموده اند لكن مراد از اين واحد بالعدد به معني واحد بالشخص و بالتشخيص و بالتعين است نه واحد بالعدد مستعمل در كم متصل. و حضرت آدم اهل بيت حضرت سيدالعارفين و الساجدين عليه آلاف التحيه و الثناء فرمودند: «لك يا الهي وحدانية العدد و ملكة القدرة الصمد».105 البته جناب حكيم متعالي قدوة العارفين صدرالمتألهين ملاصدراي شيرازي «اعلي الله مقامه الشريف» در مبحث علت و معلول اسفار وجه سوم را پذيرفته اند و از آن به وحدت جمعيّه نيز تعبير مي كنند كه لسان الغيب شيراز گفته اند. زلف آشفتة او موج_ب جمعيّت ماس__ت چون چنين است پس آشفته ترش بايد كرد پي نوشتها: 1. سورة نمل/ 125. 2. تعبير حضرت آيت الله جوادي آملي. 3. سورة صافات 79. 4. شرح قيصري بر فصوص الحكم تصحيح آقاي سيدجلال آشتياني، ص 995. 5. ولايت فقيه فقاهت و عدالت، آيت الله جوادي آملي، ص 274. 6. همان، ص 9_ 268. 7. همان، ص 294، حديث بحار، ج 7، ص 243، ج 12. 8

. شرح فصوص الحكم داود القيصري، الجزء الاول، تحقيق آيت الله حسن زاده آملي، ص 633. 9. سوره النصر/ 3. 10. سوره بقره/ 193. 11. سوره انفال/ 39. 12. سوره اعراف/ 29. 13. سوره توبه/ 33. 14. سوره توبه/ 29. 15. سوره غافر/ 26. 16. سوره يوسف/ 76. 17. سوره حج/ 62. 18. سوره ماعون/ 1. 19. نهج البلاغه، خطبه 105، بند 12. 20. مكتب تفكيك، محمدرضا حكيمي، ص 46 21. ابواب الهدي، ميرزا مهدي اصفهاني. 22. همان. 23. تقريرات ميرزا مهدي اصفهاني، ص 6 _ 154. 24. ابواب الهدي اصفهاني، ص 52. 25. تقريرات ميرزا مهدي اصفهاني، ص 25_ 21. 26. همان، ص 180. 27. بيان الفرقان، شيخ مجتبي قزويني، ص 3_ 82. 28. مدرك قبلي، جلد 3، ص 53. 29. دروس، معارف الهيه، درس 8 . 30. چهل حديث، امام خميني، ص 621 _ 622. 31.همان، ص 657. 32. همان، ص 389 _ 390. 33. شرح فصوص الحكم داود القيصري، الجزء الثاني، تحقيق آيت الله حسن زاده آملي، ص 717. 34. چهل حديث، حضرت امام خميني، ص 385. 35. چهل حديث، حضرت امام خميني، ص 391. 36. كتاب هزار و يك نكته، علامه حسن زاده آملي، نكته 196. 37. كشف الاسرار، حضرت امام خميني، ص 48. 38. همان، ص 49 39. با استفاده از علم تفسير قرآن و تفاسير گوناگون. 40. چهل حديث، حضرت امام خميني، شرح حديث 29، ص 480. 41. همان، ص 482 _ 483. 42. همان، شرح حديث اول، ص 13. 43. همان، ص 20. 44. همان، شرح حديث 4، ص 91. 45. همان، شرح حديث 6، ص120. 46. همان، شرح حديث 15، ص 243. 47. همان، حديث 16، ص 260. 48. همان،

حديث 19، ص 316. 49. همان، حديث 20، ص 329. 50. همان، حديث 20، ص 395. 51. همان، حديث 26، ص 413. 52. همان، حديث 30، ص 528. 53. همان، حديث 34، ص 586. 54. همان، حديث 38، ص 633. 55. مصباح الهدايه الي الخلافة والولاية، مصباح 36. 56. همان، مصباح 37. 57. همان، مطلع 60. 58. سرالصلوة، امام خميني، ص 21. 59. همان، ص 38. 60. آداب الصلوة، ص 303. 61. شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 154 _ 155. 62. همان، ص 11. 63. آداب الصلوة، حضرت امام خميني، ص 304. 64. سرچشمة انديشه، جلد 3، ص 197. 65. شرح غرر و دُر آمدي، ج 2، ص 266، ش 2567. 66. سرچشمة انديشه، ج 3، ص 199. 67. همان، ص 203. 68. همان. 69. همان، ص 271. 70. مكتب تفكيك، محمدرضا حكيمي، مطلب سوم. 71. سوره صافات/ 5 _104. 72. شرح قيصري به فصوص الحكم تصحيح و تعليقه سيد جلال آشتياني، ص 618. 73. همان، ص 625. 74. سرالصلوة، حضرت امام، ص 55. 75. اصول كافي، ج 1، ص 37، ح 1. 76. آداب الصلاة، ص 9_ 198. 77. سوره اسراء/ 44. 78. آداب الصلاة، ص 80 _ 279. 79. همان، ص 303. 80. شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 23. 81. همان، ص 58. 82. همان، ص 62 _ 63. 83. همان، ص 178. 84. همان، ص 207. 85. همان، ص 281. 86. همان، ص 285 _ 286. 87. همان، ص 382. 88. صحيفة امام، ج 17، ص 431 _ 434. 89. چهل حديث، امام خميني، شرح حديث 4، ص 90. 90. همان، حديث 17،

ص 283. 91. همان، حديث 34، ص 418. 92. همان، حديث 34، ص 588. 93. همان، شرح حديث 37، ص 628. 94. قرآن، عرفان و برهان از هم جدائي ندارند، علامه حسن زاده آملي، ص 15. 95. قائلان مكتب تفكيك مخصوصاً كتاب مكتب تفكيك، محمدرضا حكيمي، ص 114 _ 122 _ 123 و ... 96. ترجمه شرح دعاي سحر، حضرت امام خميني، سيداحمد فهري، ص 70 _ 69. 97. شرح حديث جنود عقل و جهل، امام خميني، ص 270. 98. همان، ص 11. 99. مكتب تفكيك، ص 104 _ 36. 100. شرح دعاي سحر، ترجمه سيداحمد فهري، ص 50 _ 51. 101. تقريرات فلسفه امام خميني، اسفار (3)، ص 557 _ 558. 102. همان، ص 573. 103. چهل حديث، حضرت امام، شرح حديث چهلم، ص 655. 104. مصباح الهدايه الي الخلافة و الولاية، ترجمه سيد احمد فهري، ص 26. 105. صحيفة سجاديّه، دعاي 28.

كه تمام مطلب تفسيري براي شناخت خداوند است، عدم وصول عموم مردم به چنين معرفتي، ورود به جرگة كفر و شرك را به ارمغان مي آورد يا اينكه معرفت هاي بدوي نيز بايد با همين مشخصّه از اعتبار بسيار بالا و والا برخوردار باشد، به عبارت ديگر اعضاي معرفت خداوند در اين نوع معرفت و قائل به درجات نبودن در ساحت معرفت، سبب وقوع در تنگناهاي مشهود شده است. تعبيرات نامأنوس و تفسير غيرمعروف براي عالم ذر و تأكيد بيش از حدّ روي ديدن زواياي مجهولات اين عوالم، گوشه اي ديگر از چاره جويي هاي بي حاصل حجّت حكيم مباني و مبادي نظريه معرفت فطري است؛ اين سخن كه انسانها با داشتن معرفت فطري ذرّي عارف كامل آفريده مي شوند نيز از همين قبيل است. 3_ رأي به تعطيل عقل براي معرفت الهي به بهانة مفتوح بودن معرفت خداوند به وسيلة خود او نيز گوشه اي ديگر از ناكامي در نظريه پردازي است كه با حذف وسائل ثمربخش براي معرفت به اين نقطه شده است. 4_ ناسازگاري با روش هاي فلسفي و عرفاني چنان اوج مي گيرد كه براي آراي فلسفي و عرفاني، تالي فاسدهاي بي شماري رديف مي شود و... 5_ در توحيد صفاتي نظرياتي ارائه مي شود كه صرفاً براي نفي نظريات فلسفي و عرفاني التقاط شده است. 6_ به نظر اين ديدگاه ذهني با بساطت محض فقط اهليت استفاده از نظريات شريعت را دارد، و با همين رويكرد رأي به وحدت وجود مناقص با توحيد مطلوب وحي دانسته شده. مباحث مربوط به خداشناسي اين نحله بيشتر در اين كتابها آمده است: 1_ معارف القرآن اصفهاني 2_ ابواب الهدايه 3_ تقريرات 4_ تنبيهات حول المبداء و المعاد

صفحات 105، 40، 96، 97، 100، 164 و... اما عالم ربّاني حضرت امام خميني (رضوان الله تعالي عليه) بزرگ مردي كه فقاهت را توأم با بردباري و سعه صدر، مديريّت را همراه با تعبّد و پايبندي به اصول و مباني اسلامي، فكر ثابت و دُرنشان را با دورانديشي و تشخيص مصالح دراز مدّت امّت اسلامي، حزم و احتياط را توأم با شجاعت و شهامت، بهره مندي از علوم مختلف اسلامي را همراه با ذوق و گرايش هاي هنري اصيل، اعتماد به نفس را همراه با توكّل به خداوند متعال، تلاش و جدّيت و نظم و برنامه ريزي را توأم با توسّل به حضرات ائمه اطهار (عليه السلام) به خصوص حضرت ولي عصر(عج) دارا بود، دربارة خداشناسي مطالبي عالي دارند كه به مواردي از آنها اشاره مي شود: — بدان كه يكي از اصول معارف كه مقامات سالكين بدون آن حاصل نشود علم به ربوبيّت و مالكيّت حق است و كيفيّت تصرّف ذات مقدّس است در امور... اگر اسباب ظاهره را موافق ببينند، بكلّي از حق تعالي و تصرّف او غافل شوند، و اينكه گويند توكّل منافات ندارد با كسب و عمل، مطلب صحيحي است، بلكه مطابق برهان و نقل است، ولي احتجاب از ربوبيّت و تصرّف (او) و مستقل شمردن اسباب منافي توكّل است. چون دل آدمي بسان دريايي است كه ذكر در آن تأثير مي گذارد. گاهي ذكر همچون سنگريزه اي است كه با افتادن در دريا موجي سطحي و گذرا ايجاد مي كند و به زودي محو مي شود، مانند بسياري از اذكار و عبادتي كه ما انجام مي دهيم، و موجي سطحي است و عمق دلمان در جاي ديگري است، الفاظ بر زبانمان جاري است ولي

هزاران جاي ديگر فكر مي كنيم و وقتي به خود مي آييم كه عبادتمان به پايان رسيده است ولي گاهي ذكر و توجّه به خدا چون طوفاني سهمگين عمق دل را زير و رو مي كند و اثري پايدار مي گذارد. توكّل واگذار نمودن تمام امور است به صاحب آن و اعتماد نمودن است بر وكالت او، و برخي عرفا فرموده اند: توكّل، انداختن بدن است در بندگي و تعلّق قلب است به پرورندگي. يعني صرف قواي بدن را در راه اطاعت حقّ و تصرّف ننمودن در امور واگذار نمودن آنها را به پروردگار. و بعضي گفته اند: توكّل بر خدا بريدن بنده است تمام آرزوهاي خود را از مخلوق و پيوستن به حقّ است از آنها. 106 — بدان كه حكماي الهي صفات حق تعالي را بر سه گونه تقسيم نموده اند... . 107 بيان مطلب اينست كه در تقسيم ديگري مي توان اسماء را تحت چهار اسم درآورد و بنابراين ائمه ي اسماء چهارتاست كه آنها عبارتند از: اول، آخر، ظاهر، باطن. عرفا معتقدند تمام اسماء يا اولند و يا آخر، يا ظاهرند و يا باطن. اسمائي كه جهت ايجادي دارند مانند: مبديء، موجد، مريد، فاطر و... و ابتدا قرار مي گيرند و اسم «اول» بر آنها حاكم مي باشد. اسمائي چون معيد، قابض، باسط و ... نيز محكوم اسم «آخر» مي باشند. از جهت ديگر، تمامي اسماء يا جهت بطوني دارد و يا جهت ظهوري و تحت اسم «ظاهر» و يا «باطن» قرار مي گيرند. به عنوان مثال سبوح و قدوس، اسماء بطوني و اسماء تشبيهي چون علم و قدرت، اسماء ظهوري مي باشند. اين چهار اسم تحت اسم جامع «الله» قرار مي گيرند. چون اولين و

كلي ترين اسمي كه در تعين ثاني قرار مي گيرد و همه ي اسماء _ حتّي اسماء هفت گانه و چهارگانه _ جلوه ي اويند و از او منتشي مي شوند، اسم جامع «الله» مي باشند. الوهيت الله، تنها در صورتي پيدا مي شود كه مستجمع جميع صفات و از جمله اسم حيات، قدرت، علم و اراده باشد. به تعبيري در دل الوهيت همه ي اسماء به صورت مندمج موجود است كه ابتدا آن چهار اسم و سپس ديگر اسماء و اشياء از آن منتشي مي شوند. پس سرسلسله اسماء در تعين ثاني و كلي ترين اسم به معناي حقيقي آن كه بالاتر از آن اسمي وجود ندارد و به تعبيري اسم اعظم حقيقي، اسم الله مي باشد. — بعضي از اهل سلوك مدّعي تذّكر عالم ذر هستند و گويند: اگر حجاب طبيعت كه موجب اين غفلت و نسيان است از پيش چشم سالك برداشته شد متذكّر عوالم سابقه مي شود. 108 بيان مطلب اينست كه گروهي از آيات قرآن كريم دلالت بر عهد و ميثاق تكويني مي كند كه خداوند سبحان از بشر پيمان گرفته و بشر به خدا ميثاق سپرده تا موحّد بوده و مطيع خدا باشد و غير خدا را پرستش نكرده و شيطان را عبادت نكند. اين ميثاق و عهدگيري چون از تمام انسان هاست، پس همه انسان ها سابقه گرايشي به حق در نهان آنها وجود دارد وگرنه اخذ تعهّد تكويني و بستن پيمان روا نبود، مرحوم محقق داماد در شرح اصول كافي از بعضي از اهل تفسير نقل كرده كه گويا آيه ميثاق را بر تمثيل حمل كرده. 109 و مرحوم سيد شرف الدين جبل عاملي (قدس سره شريف) در رساله «فلسفة الميثاق والولاية» كه در شرح

آيه ميثاق نوشته شده، مي نويسد: «هم توحيد و هم ولايت اهل بيت (عليهم السلام) در موطن تعهد به عنوان ميثاق مطرح شده است و ظاهر آيه را بر تمثيل و تصوير حمل كرده اند.» 110 — از غرايب امور آنست كه بعضي در مقام طعن و اشكال گويند كه: ائمه هدي _ عليهم السلام _ فرمايشاتي را كه مي فرمايند براي ارشاد مردم، بايد مطابق با فهم عرفي باشد و غير از آن از معاني دقيقة فلسفيّه يا عرفانيّه از آنها صادر نبايد شود و اين افترائي است بس فجيع و تهمتي است بسيار فظيع كه از قلّت تدّبر در اخبار اهل بيت(ع) و عدم فحص در آن با ضميمة بعض امور ديگر ناشي شده است فوا عجبا! اگر دقايق توحيد و معارف را انبيا و اوليا «عليهم السلام» تعليم مردم نكنند پس كي تعليم آنها كند؟ آيا توحيد و ديگر معارف، دقايقي ندارد و همة مردم در معارف يكسان هستند؟... . 111 بيان مطلب اينست كه اگر فلسفه عهده دار اثبات حقيقتهاي عيني است و مهم ترين مسئلة آن اثبات واجب الوجود است يا به تعبير مناسب اثبات واجب الواقعيه است چون زيربناي همة شئون جامعة انساني، اعتقاد اوست و پاية تمام اعتقادهاي الهي عقيده به وجود خداوند مي باشد و قصور يا تقصير در ادراك بعضي از مبادي تصوري يا تصديقي براهيني اثبات واجب، ماية نقد يا سبب شك و ترديد نسبت به اعتقاد الهي مي شود. بيانات مختلف اهل بيت «عليهم السلام» دربارة توحيد نسبت به ظرفيت افراد و توصيف خداوند متعال توسط امام صادق(ع) براي هشام بن سالم و روايت مفصّل امام كاظم(ع) به هشام بن حكم از اين قبيل است. مرحوم

صدوق كه در صفحة 270 كتاب توحيد نقل مي كند مردي از امام(ع) دربارة توحيد استعلام مي نمايد، حضرت به او مي فرمايد: توحيد همان است كه شما بر آنيد و ديگري از امام هشتم(ع) مي پرسد: من مي گويم آفريدگار جهان دو نفراند؛ پس دليل بر آنكه يكتاست چيست؟ حضرت(ع) فرمودند: اينكه مي گويي دوتاست، دليل بر توحيد است، زيرا ادعاي مبدأ دوم بعد از اقرار به مبدأ واحد است پس مبدأ واحد، مورد اتفاق است و زائد بر او ماية اختلاف. و روايت ديگري را مرحوم صدوق در صفحة 146 در حديث 14 نقل مي كند در ذيل روايت هشام گويد: از حضور امام(ع) بيرون آمدم در حالي كه در خداشناسي و اعتقاد به يكتايي او از همة مردم دانشمندترم: «فخرجتُ من عِندِه و أنا اعلم النّاس بالتوحيد» و مرحوم كليني در اصول كافي كتاب عقل و جهل روايت 12 را اختصاص به روايت مهمّي از حضرت ابوالحسن موسي بن جعفر «عليهماالسلام» مي دهد كه به جناب هشام بن حكم تعليم فرمودند كه به تعبير برخي اساتيد بخاطر دارا بودن حكمت هاي زياد در اين روايت نوراني بايد نام او را «فروغ حكمت از مشكاة امامت» ناميد. پس همان طوري كه آيات قرآن كريم در سطح هاي مختلف با اوج و حضيض اعجازآميز بيان شده ائمه اطهار(ع) كه عدل قرآن مجيد هستند، بيانات گوناگون در اين گونه از امور دارند. — انسان كامل كه آدم ابوالبشر يكي از مصاديق آن است بزرگترين آيات و مظاهر اسماء و صفات حق و مَثَل و آيت حق تعالي است و خداي تبارك و تعالي از مِثل يعني شبيه، منزّه و مبرّاست....112 بيان مطلب اينست كه حقيقت انسان يا

به تعبيري حقيقت محمّديه (صلي الله عليه و آله و سلم) يا مقام انسان مقام خاص__ي است كه مختص انسان است و ساير موجودات نم__ي توانند به آن دست يابند و آن مقام مظهريت اسم جامع الله در تعين ثاني مي باشد. چون در صقع ربوبي در تعيّن ثاني، مخلوقات، مظاهر اسماء جزئي الله هستند و هر مخلوقي، مظهر اسم خاصي مي باشد. مثلاً اسم مضل، شعبه اي از اسم جامع الله است در اين بين تنها انسان است كه مظهر اسم جامع و كلّي الله است و هيچ مخلوقي ديگر مظهر آن اسم جامعه نمي باشد. وقتي انسان اسم جامع الله را كه سرسلسله اسماء در تعين ثاني است در خود پياده كند، در واقع همه اسماء را در خود پياده كرده است و به حقيقت جمعي خود، واجد تمامي اسماء اندماجي و تفصيلي خواهد شد، و به تعبيري خود اسم جامع الله در او پياده مي شود به قول مولوي: گ__ر ت__و آدم زاده اي چ__ون او نش_ين جم_ل__ه ذرات را در خ___ود ببي__ن چيست ان_در خ_م كه ان_در نهر نيست چيست ان_در خانه ك_ان در شهر نيست اين جهان خم است و دل چون جوي آب اين جهان خانه است و دل شه_ر عج_اب شناخت انسان كامل كه مظهر جميع اسماء و صفات الهيّه است كار انسان كامل است والاّ غير كامل از عهدة وصف و تعريف و شرح انسان كامل برنمي آيد. انسانِ كامل امامِ قافلة نوع انساني و غايت مسير تكاملي آن و صراط مستقيم و صراط الي الله بلكه صراط الله است كه ديگر افراد بايد راه تقرّب به او را سير نمايند تا به كمال انساني خود نائل شوند. قرآن

و عرفان و برهان با هم جدائي ندارند و هر سه را اگر جمع كنيم مساوي است با انسان كامل. اگر انسان كامل مظهر اسم الله است، الله مستجمع جميع صفات كمالي است، الله كعبه همة اسماء است قبله همه اسماء است، اسماء همه در حول او طائف اند. و آنكه مظهر اسم الله است او هم كعبه و قبله همه است مظهر الله هم بايد اتم مظاهر باشد و آن انسان كامل است. انسان كامل جامع ترين كتاب الهي است و مبيّن حقايق اسماء خواهد بود اوست كه مشرق حقايق الهي و واسطة فيض و مظهر اتم اسم شريف الفتاح و ثمرة شجرة معرفت و يقيني و قلب عالم امكان، مظهرِ ذات اقدس الله و مرآت جهان نماي حق و نقطة جامعه بين احكام وجوب و امكان و عصارة حقايق بي كران جهان هستي، عرش الله الاعظم، و اسم اعظم الهي بلكه مظهر اتم اسماء مستأثر حق تعالي است. بالاخره حافظ و خزانه دار اسرار الهيّه و وسايل معرفت حق تعالي و وسايط ظهور و صفات او و ارباب انواع مخلوقات او و مجمع نجدين غيب و شهود و شهادت و جمال و جلال و منزل سِراح مطلق در عوالم ملك و ملكوت و... جز انسان كامل كسي نخواهد بود و مظهر «ليس كمثله شيء»113 است. فصل 14: معرفت نفس نتايج بررسي معرفت نفس و هويّت روح مكتب تفكيك عبارتند از: 1_ نقطة عزيمت تبيين در اين باره تبيين معاد است كه بين معرفت النفس ديني و فلسفي تمايز و تباين تام تصوير شده است. به اعتقاد اين ديدگاه نفس انسان در نظر شريعت مادة محض است و تجرّد فلسفي اصلاً قابل مخلّ

نيست. همة كوشش اين ديدگاه بر اين استوار است كه تجرّد را از نفس بزدايد چه تجرّد تام و چه ناقص، چه در حدث و چه در بقاء، هيچ گاه تجرّد براي نفس قابل پذيرش نيست. اين ديدگاه به عقيدة خود نكتة خُبرا فلاسفه را در همين نكته يافته است كه فلاسفه قائل به تجرّد نفس هستند، وانگهي اين عقيده سبب رأي به اتّحاد كمالات ثانوي (علم) با نفس شده و در نهايت، سير نفس آن را مجرد محض داشته اند. همة اين نظريات اين ديدگاه بر ماديّت صرف نفوس انساني حتّي نفوس كمّل و انبياء استوار است. اين مطلب تفريع بر نظرية جهان شناختي اين ديدگاه است كه كل ماسوا را ماده مي داند و انسان هم يكي از موجودات ماسوا است كه از ضميمه شدن دو مادة جسماني تشكيل شده است. 2_ نتيجه مهمّي كه در بررسي نظر اين ديدگاه حاصل مي شود، بعد از نظرية «مادّي بودن ماسوي الله» است. تلاش اين ديدگاه براي فرق نهادن بين نظرية خود و ماترياليست هاي الحادي دربارة نفس انساني چندان مؤثر نيفتاده گرچه در اين فاصله گرفتن به ثنويت غيرقابل رفع بين روح و بدن نيز معتقد شده اند. نكته: مباحث مربوطه بيشتر در اين كتابها مطرح شده است: 1_ تنبيهات حول المبداء و المعاد صفحات 217، 251، 242، ... . 2_ معارف القرآن صفحات 520، 521. 3_ ابواب الهدي صفحات 7، 9. 4_ تقريرات صفحات 214، 153، 214. 5_ بيان الفرقان جلد 3 صفحه 34، جلد اول صفحه 60، جلد 3 صفحه 40، جلد 1 ص 521، 57. 6_ عارف و صوفي چه مي گويند صفحه 268. 7_ ميزان المطالب صفحات 251، 252 و 258

آمده است. اما عارف كامل، مهاجر، مجاهد في سبيل الله، محيي اسلام ناب محمدي(ص) حضرت امام خميني در مواردي زياد به مسأله مهمّ «معرفت نفس» پرداخته كه به نكاتي از آنها اشاره مي شود: — از امور مهمّه اي كه تنبّه به آن لازم است و اخوان مؤمنين خصوصاً اهل علم كثرالله امثالهم بايد در نظر داشته باشند، آن است كه اگر كلامي از بعض علماء نفس و اهل معرفت ديدند يا شنيدند به مجرّد آنكه به گوش آنها آشنا نيست يا مبني بر اصطلاحي است كه آنها را از آن حظّي نيست، بدون حجّت شرعيه رمي به فساد و بطلان نكنند و از اهل آن توهين و تحقير ننمايند، و گمان نكنند هر كس اسم از مراتب نفس و مقامات اوليا و عرفا و تجليّات حق و عشق و محبت و امثال اينها كه در اصطلاحات اهل معرفت رايج است برد، صوفي است يا مروّج دعاوي صوفيّه است يا بافندة از پيش خود است و بر طبق آن برهاني عقلي يا حجّتي شرعي ندارد، به جان دوست قسم كه كلمات نوع آنها شرح بيانات قرآن و حديث است.114 بيان مطلب اينست كه اوّلاً دربارة ادلة اثبات نفس بزرگاني چون ابوعلي سينا در كتابهاي شفا و الاشارات و التنبيهات و غير ايشان مثل ابن رشد و خواجه نصير و رازي و نيشابوري و ابن حزم و صدرالمتألهين و حكيم سبزواري و علامه طباطبائي و شاگردان ايشان مخصوصاً حضرت آيت الله حسن زاده آملي بحث هاي مفصلّي را در كتب خويش مطرح كرده اند. و ثانياً دربارة اهميّت معرفت نفسي روايات متعددّي از ائمه اطهار رسيده است چون سرمايه همه سعادتها و اهم واجبات معرفت

نفس است يعني خودشناسي كه هيچ معرفتي چون معرفت نفس بكار انسان نمي آيد و انسان كاري مهم تر از خودسازي ندارد و آن مبتني بر خودشناسي است و سقراط خودشناسي و اخلاق را از همه مهمتر مي شمرده، گويند وقتي از كنار معبد دلف، عبور مي كرد ديد بالاي آن نوشته است: «خود را بشناس» همين كلام را اساس فلسفه خود قرار داد. سقراط در مقابل دانشمندان طبيعي گفت: «بيهوده در شناختن موجودات خشك و بي روح رنج مبر بلكه خود را بشناس كه شناختن نفس انسان بالاتر از شناختن اسرار طبيعت است. چون گفتار او شبيه به گفتار انبياء بود بزرگ شد و آوازه اش جهان را بگرفت چه قيمت انسان را بالا برده بود. اما آن دانشمندان گمنام شدند. پيامبر اعظم (ص) طبق نقل علم الهدي در غرر و درر (ص 329، ج 2) فرمودند: «اعلمكم بنفسه أعلمكم بربّه» چون معرفت نفس مقدمه معرفت ربّ است. — يكي از حالات نفس، حال تجرّد آن است كه حكماء شامخين، كمتر مسأله اي از مسائل حكميه را به مثابه آن اهميّت داده و مبرهن و واضح نموده اند.115 بيان مطلب اينست كه قلب جميع معارف ذوقيه و قطب قاطبه مسائل حكميه و محور استوار كلّ مطالب علوم عقليه و نقليه، و اساس پايدار همه خيرات و سعادات است و معرفت آن اشرف معارف است و پس از معرفت حق سبحانه هيچ موضوعي در حكمت متعاليه به پاية اهميّت آن نمي رسد و كلام متقن و متين صدرالمتألهين در كتاب نفس اسفار اين است كه فرمودند: كليد قيامت شناسي، معرفت نفس است. كليد علوم و آگاهي به يوم القيامه و بحث معاد، معرفت نفس و معرفت

به مراتب نفس است. ابوعلي سينا با تدوين ده ها كتاب و رساله پيرامون معرفت نفس بيش از همه سعي و تلاش كرده است. و «طهارة الاعراق» و «الفوز الاصغر» دو آثار مهم جناب ابن مسكويه در معرفت نفس است. از همه مهمتر آثار صدراي شيرازي صدرالمتألهين قدس الله نفسه الزكيه است به ويژه كتاب كبير اسفار به خصوص سفر نفس جامع ترين كتاب معرفت نفس است. و كلام نوراني امام سجاد(ع) در دعاي مكارم اخلاق در مبحث معرفت نفسي يك تابلو و سرمشق است كه از خداوند مي خواهد كه فرصتي به او بدهد كه در كنار سفره خود بنشيند چون معرفت نفسي نافع تر از معرفت آفاق است و ريشه فضيلت هاست و اساس دينداري و رستگاري انسان معرفت نفس است.

فصل 15: معاد و جهان آخرت بررسي و نتايج بحث معاد و جهاد آخرت از ديدگاه مكتب تفكيك از قرار ذيل است: ذهنيّت مادّه انگارانه در علم النفس، در اين بحث نيز جاري است. مبادي انسان شناسي (معرفة النفس) و مبادي جهان شناسي، با تأثّر عميق از ماده گرايي و جسمانيّت پذيري در تصوير نظرية معاد در اين ديدگاه ثمربخشي بوده است. اينها براي معارضه با اصول فلسفي به نظرية متكلّمان گرايشي پيدا كرده اند و معاد را قائم بر جمع آوري همان اجزاي متفرّق دانسته و به معاد جسماني به صورت افراطي نايل شده اند و حتّي معاد روحاني نيز در ساية رأي به جسمانيّت تفسير و توجيه شده پس در منظر آنها معاد روحاني، معاد جسماني و آن به معاد بدني تفسير شده است. رهيافت نهايي نظريه معاد در اين ديدگاه، معاد عنصري و جسماني محض است، همان نظريه اي كه متكلّمان در تفسير معاد منظور

صاحب شريعت ابراز داشته اند. نكته: مطالب مذكور را مي توان در كتابهاي زير جستجو كرد: 1_ تقريرات صفحات 101، 160 و... 2_ بيان الفرقان جلد 3، صفحات 2، 65 و... 3_ ميزان المطالب صفحات 240 و 352 و... 4_ تنبيهات حول المبداء و المعاد صفحات 207 و... . اما مطالعة ژرف و عميق در آثار عالم ربّاني مسندنشيني اريكه افتاء، يكّه تاز عرصة فقاهت، محقق قوانين شرعي و مؤسس مباني اصولي، ابرمرد ميدان معرفت و سلوك، قهرمان مسائل غيب و ملكوت وارستة از ماده و كثرات و طائري بلندپرواز در فضاي قدس وحدت، حضرت امام خميني ما را به فضاي ديگري هدايت مي كند كه نمونه اي از آن ذكر مي شود: «معاد امري نيست كه در همين نشئه طبيعت واقع شود، اين انكار معاد و رجوع الي الله و تثبت عالم طبيعت و تحليه آن است. امر معاد مثل فساد و خاك شدن شجره و دوباره به صورت شجره درآمدن همان اجزاء به مرور زمان با تحوّلات و انقلابات طبيعت نيست. زيرا تغيير شجر به منزلة برگشتن به نشئة ديگر نمي باشد در صورتي كه ضرورت تمام شرايع اين است كه معاد، اثبات نشئه ديگر و اثبات عالم فوق الطبيعه است و لفظ معاد هم به معني «عود الي الله» است، عود الي الله دانستن معاد، به سبب قربي است كه آن نشئه به عالم الوهيّت دارد...»116 بيان مطلب اين است كه اهميت معاد سبب شده است خداوند سبحان از هر راه و شيوه درستي انديشه هاي بشر را متوّجه آن كند، گاهي با برهان عقلي و زماني با دليل نقلي و احياناً از راه جدال احسن و گاهي با سوگند. آيات قرآن

كه امكان معاد را مطرح كرده چند طائفه است: اول: آياتي كه دلالت دارد آفرينش آغازين بشر به فرمان خدا صورت گرفته و انسان قبل از خلقت هيچ يا آبي گنديده، يا خاك، لجن و مانند آن بوده است پس معاد و برگشت آنان مشكل تر از آفرينش نخستين آنها نيست مانند آيات 79 يونس، 27 روم، 15 ق، 19 عنكبوت و 29 اعراف، دوّم: آياتي است كه خداوند در آنها جريان آفرينشي با عظمت جهان هستي به ويژه آسمانها را براي فرهيختگان، خردورزان و ساير مردم ترسيم و قدرت خود را بازگو فرموده نظير آيات 99 اسراء. 57/ مؤمن و... سوم: آياتي كه دربارة زنده شدن زمين است كه خود مي تواند نمونه اي حسّي و بارز بر امكان زنده شدن مردگان باشد نظير آيات 50/ روم، 19/ روم. چهارم: آياتي است كه آغاز آفرينش انسان، مراحل اوّليه شكل گيري و سپس تحولات و تطورات شگفت آور و سرانجام تكامل جنيني به صورت انسان كامل را نمونه اي روشن بر امكان معاد مي داند نظير آيات 59/ آل عمران، 50/ حج و ... . پنجم: آياتي است كه سرگذشت هايي از نمونه هاي عيني زنده شدن مردگان را در برابر چشمان انسان به تصوير مي كشد و به چشم سر مي نمايد اين دسته آيات براي انسان هاي دير باور مي تواند سودمند باشد و كارگر افتد. نظير آيات 55 _56/ بقره، 3 _ 72/ بقره و... . اصحاب كلام در تصحيح معاد يكي از دو امر را از حقيقت مرتكب شده اند دو امري كه هم با عقل و هم با نقل سازگار نيست: 1) اعاده معدوم ممتنع است حتي برخي از آنان از قبيل فخر رازي

بر امتناع آن ادعاي ضرورت كرده است. 2) با از ميان رفتن هيكل انسان باز انسان باقي است و آيات قرآن را براي سخن خود حمل كرده اند. لكن بايد گفته شود كه انسان عين مزاج و امتزاج و هيكل و پيكر نيست بلكه همة اينها ابزار و ادوات نفس به شمار مي روند و حقيقت انسان از بين رفتن نيست. در برابر قول اول (منكران معاد) و دوم (متوفّقان) نظر محققان فلاسفه و صاحبان دين بر اثبات معاد است. به نظر آنان معاد، حق و ثابت است ولي در ميان آنان اين اختلاف هست آيا اين معاد جسماني است فقط يا روحاني يا روحاني و جسماني؟ گروهي از مسلمانان و عامه فقيهان و بسياري از اصحاب حديث و توده مردم معتقدند معاد تنها جسماني است، زيرا اينان روح را از ريح گرفته اند و ريح مانند گلاب در گل سازي است و آنگونه كه آتشي در زغال در بوته و درخت گل و روغن زيتون در بوته زيتون سازي و نافذ و جاري است و بديهي است كه همه اينها اموري جسماني بلكه مادي هستند. قول ديگر، معاد روحاني، بسياري از فلاسفه قبل از اسلام و پيروان مكتب مشاء قبل از اسلام معتقدند معاد تنها روحاني است يعني عقلي، اما در ميان حكماي اسلام هيچ معاد را منحصر به روحاني ندانسته اند. مرحوم آقا علي حكيم(ره) در كتاب سبيل الرشاد علم المعاد گفته است در ميان حكماي اسلامي هيچ كس معتقد به معاد روحاني تنها نيست. كثيري از بزرگان حكماء و مشايخ عارفان و گروهي از متكلمان اهل سنت و بسياري از اصحاب اماميه قائل به معاد جسماني و روحاني هستند. لكن

تنها اختلاف فرعي اينست كه آيا آن بدني كه در آخرت روح به آن تعلّق مي گيرد همين بدن دنيوي است يا بدني است مثل اين بدن؟ اما اينكه هيچ كدام از اعضاء، اشكال و خطوط بدن اخروي مثلي يا عيني بدن دنيوي باشد را هيچ كس نگفته است بلكه نظر بسياري از اسلاميان بازگشت به اين است كه بدني كه برمي گردد غير از بدن دنيوي است بحسب خلقت و شكل، يعني صورت اين بدن مناسب است با عالم آخرت ولي بدن همان است، اين گروه استدلال مي كنند كه در بسياري از روايات وارده دربارة اهل بهشت و جهنّم گوياي اين امر است و آيات قرآن نيز تعبير «ان يخلق مثلهم» را بيان فرموده است. فصل 16: تأويل و تفسير قرآن قائلان مكتب تفكيك بحث هاي متعددّي دربارة تأويل و تفسير قرآن و تفسير به رأي مطرح كرده اند كه به مواردي از آنها اشاره مي شود: 1_ حضور تأويل: ... در ساختن مكتبها و فلسفه هاي امتزاجي، دست يازيدن امري ضروري و حياتي است كه بدون آن عرصة مكتبي خاص ممكن نيست... . 2_ ... بايد همواره عالماني دانا و توانا، در برابر سيل امتزاجها و التقاطها و تأويلها بايستند، و به سره سازي معارف قرآني و حقايق آسماني و علوم وحياني اهتمام ورزند، و به عنوان يك «دقت ضروري علمي، و يك لواي حقّ در برابر آستان شكوهمند قرآن» مرزها را پاس دارند، و ماهيت جوهري حقايق مبدئي و معادي را از هرگونه هضم گشتن و تأويل شدن، و هويّت ديگر يافتن، وسايس و فرسايش مصونيّت دهند و «حكمت قرآني» را با فلسفة يوناني و عرفان گرته يافته از مكاتب اسكندراني

و هندي و امثال آن در دنيا مي زند، تا موجوديت علم قرآني، و جوهر معارفي قرآن كريم مصون ماند، و استقلال مكتب شناختي قرآن پاسي داشته شود... بدور از تحولّها و تطوّرها و تطبيقها و تأويل ها و التقاط و امتزاجها بدست آورند...118 اما بزرگ عالم ربّاني حكيم متعالي آيت حق حضرت روح الله امام راحل كبير در بسياري از آثار بياني و نباني به اين مسأله پرداخته كه مواردي از آنها به عنوان نمونه ذكر مي شود: — ... قرآن را منزلها و مرحله هاي و ظاهرها و باطنهائي است كه پست ترين آنها است كه در پوستة الفاظ محصور و در گورستان تعيّنات مدفون است چنانكه در حديث است كه از براي قرآن ظاهري است و باطني و حدّي و مطلّعي... زيرا تأويل قرآن را بجز خدا و استواران در دانش كسي نمي داند.119 بيان مطلب آنست كه تأويل يعني بازگشت _ أوْلْ يعني رجوع، تأويل در برابر تفسير است، تفسير دو قسم است تفسير به باطن و تفسير به ظاهر. تأويل جزو حقايق است نه جزو مفهومها، روزي كه آيات الهي به مرحلة عينيّت خارجي مي رسند، و اين شخص هم كه آيات حق را در دنيا نمي ديد، پس چه توقّعي كه فرداي قيامت تأويل آن آيات را مشاهده كند «يوم يأتي تأويله» (سوره اعراف/ 53) طبق5 كريمه فوق روز تأويل قرآن فرا مي رسد نه تفسير آن. تفسير قرآن در دنياست. حال به ظاهر تفسير شود يا به باطن. تفسير با معنا و مفهوم كار دارد ولي تأويل با عينيّت خارجي محقق مي شود. آنها كه همين كتاب را در دنيا فراموش كردند مي گويند: انبياي الهي، حق را براي ما

آوردند فردا مي فهمند كه اينها حقّ است ولي نمي توانند ايمان بياورند، بدترين عذاب براي آنها اين است كه در قيامت حقّ نيّت آيات را مي فهمند ولي نمي توانند تصديق كنند و ايمان بياورند چون قيامت جاي ايمان آوردن نيست. تأويل قرآن نظير تعبير خواب است، تعبير خواب را بايد مُعبّد از تعبير خواب آنچه نائم ديده توضيح مي دهد، تأويل وجود خارجي است. تأويل قرآن آنقدر اهميت دارد كه خداوند آن را در حيطة راسخين في العلم مي داند. تأويل از سنخ الفاظ در معاني نيست كه با درس خواندن بفهمند. تأويل وجود خارجي است و از تفسير خارج است. مفسّر قرآن شدن آسان است ولي مسؤول قرآن شدن سهل نيست. بايد از ائمه اطهار (عليهم السلام) مراوده داشته باشد. اما تفسير به معناي روشن كردن و پرده برداري از چهرة كلمه يا كلامي است كه بر اساس قانونِ محاوره و فرهنگ مفاهمه ايراد شده باشد و معناي آن آشكار و واضح نباشد. قهراً لفظي كه معناي آن بديهي است بي نياز از تفسير است؛ چنانكه كلمه يا كلامي كه با تعميه ادا شده و از سنخ معمّا باشد بر محور فرهنگ محاوره و تفاهم ايراد نشده است و حكم ويژه خود را دارد، بنابراين لفظ مفرد يا جمله اي با تدبّر و تأمّل خردمندانه در آن مبادي تصوري و تصديقي روشني پيدا مي كند. تفسير قرآن گرچه شرايط و آداب متعدّدي دارد ليكن مهمترين شرط محوري آن لزوم روشني بوده قرآن از يك سو تا براي مراجعه كننده قابل ديدن و فهميدن باشد و بصير و بينا بودن مفسّر از سوي ديگر، تا لايق ديدن و فهميدن باشد، زيرا اگرچه مثلاً خورشيد

تابان روشن است ليكن اعمي، احول، اكمه يا اصلاً آن را نمي بيند و يا آن را چنان كه هست مشاهده نمي كند. — و علم تأويل قرآن را به راسخين در علم اختصاص داده پس از ذات مقدّس خود چنانچه فرموده: «و مايعلم تأويله الاّ الله و الرّاسخون في العلم» (سوره آل عمران/7، يعني قرآن را جز خدا و آنان كه در دانش قدم استوار دارند، نمي دانند...) .120 3_ حقيقت و لطيفه الهيّه كه علم به تأويل است به مجاهدات علميه و رياضات عقليه، مشفوع به رياضات عمليه و تطهير نفوس و تنزيه قلوب و تقديس ارواح حاصل شود چنانچه حق تعالي فرمايد «و ما يعلم تأويله الا الله و الراسخون في العلم» (آل عمران/7) و فرمايد: «لا يمسّه الا المطهّرون (واقعه/ 79) گرچه راسخ در علم و مطهّر به قول مطلق، انبياء و اولياء معصومين هستند، و از اين جهت، علم تأويل به تمام مراتب آن، مختص به آنها است، لكن علماء امت نيز از آن به مقدار قدم آنها در علم و طهارت، حظّ وافري است و لهذا از ابن عباس، رضي الله عنه، منقول است كه: «من از راسخين در علم هستم.»121 بيان مطلب اين است كه عالمان فرزانه و صاحبان معرفت، در بخش فهم معارف از متون ديني، بابي را به نام «تأويل» باز كرده اند كه آن را به عنوان تنها راه مؤثر و نافذ براي رسيدن به اسرار آيات، روايات و بطون معارف شريعت به همگان شناسانده اند. اگر به تعبير جناب راغب در مفردات بازگرداندن چيزي به غايت مقصود است خواه آن چيز علم باشد، خواه فعل وكار، ليكن به حسب

اصطلاح به دو معنا به كار رفته است: 1_ در اصطلاح اصوليان، فقيهان و متكلّمان، كه نوعاً به معناي حمل كلام برخلاف ظاهر و صرف كلام از ظاهر به سمت لازم آن است كه اگر قرينه اي بر اين نوع تأويل باشد چنين امري مُجاز خواهد بود. 2_ در اصطلاح اهل معرفت، به معناي ارجاع كلام از ظاهر به باطن و فهم باطن كلام است. در حقيقت تأويل نزد اين گروه، ژرف كاوي و سير در عمق و فهم درون ماية كلام و نقب زدن از لايه هاي بيروني به لايه هاي دروني تر كلام مي باشد كه اهل الله اين نوع فهم از متون ديني را تأويل ناميده و آن را در مقابل تفسير مألوف كه فهم ظاهر و سطح كلام است قرار داده اند كه حضرت امام در تعليقه فصوص و مصباح الانس گفته اند: «تنزيل الكتاب من عندالله بحسب المراتب السبع التي للعوالم، او للإنسان الكامل. فمراتب التنزيل سبعة؛ كما انّ مراتب التأويل سبعة، و هي بعينها بطون القرآن إلي سبعة أبطن اجمالاً، و سبعين تفصيلاً»122 يعني تنزيل و فرود آمدن كتاب از نزد خداوند، به حسب مراتب هفت گانه اي است كه براي عوالم يا براي انسان كامل است. از اين رو، مراتب تنزيل هفت مرتبه بوده، همچنان كه مراتب تأويل هفت مرتبه است و نفسي اين مراتب هفت گانة تأويل، همان بطون قرآني تا هفت مرتبه به طور اجمال و هفتاد مرتبه به طور تفصيل است. ايشان در اين كلام، تأويل را به فهم باطن كتاب اطلاق فرموده اند و مراتب تأويل را به بطون متعدد قرآن مرتبط دانسته اند، اين سخن را نبايد دور ذهن شمرد كه تأويل مكمّل تفسير ظاهري و مهيني

بر آن است و در حقيقت تأويل و رسيدن به عمق اسرار شريعت، متمّم و مكمّل تفسير ظاهري خواهد بود و تفسير بدون آن، در صحنه هاي حساس بدون پشتيباني است. و چه زيبا كلامي است از صدرنشين حكمت متعاليه ملاصدراي شيرازي در اين زمينه: «ليس ممّا يُناقضُ ظاهر التفسير، بل هو اكمال و تتميمٌ له و وصولٌ الي لبابه عن ظاهره، و عبورٌ عن عنوانيه الي باطنه و سرّه.123 مطالب مذكور خلاصه اي بود از جمع بندي نقد مكتب تفكيك از ديدگاه امام خميني. بارالها! اين دل هر جائي ما را يكجائي كن و اين چشم دو بين را يك بين فرما، و جلوة توحيد و تفريد و تجريد را در طور قلب ما متجلّي كن، و جبل انانيّت و انيّت ما را مندّك و فاني فرما و ما را به حدّ فنا رسان تا از رؤيت توكّل نيز فارغ شويم. انّك الولّي المفضال124 والحمدلله رب العالمين. پي نوشتها: 106. شرح چهل حديث، امام خميني، شرح حديث سيزدهم، ص 214. 107. شرح چهل حديث، امام خميني، شرح حديث 36، ص 608. 108. شرح چهل حديث، امام خميني، شرح حديث 37، ص 621_ 622. 109. التعليقه علي كتاب الكافي، ص 322. 110. فلسفة الميثاق والولاية، ص 3. 111. شرح چهل حديث، امام خميني، شرح حديث 37، ص 627. 112. شرح چهل حديث، امام خميني، شرح حديث 38، ص 636. 113. سوره شوري، آية 11. 114. سرّالصلوة (معراج السالكين و صلوة العارفين)، امام خميني، ص 38. 115. شرح چهل حديث، امام خميني، شرح حديث 12، ص 198. 116. تقريرات اسفار. 117. مكتب تفكيك، ص 49. 118. مكتب تفكيك، ص 74.

119. شرح دعاي سحر، امام خميني، ص 38. 120. شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 266. 121. شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 61. 122. تعليقات علي شرح فصوص الحكم و مصباح الانس، ص 50. 123. مفاتيح الغيب، ص 82. 124. شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 211.

متون منتشر شده حضرتعالي با آنچه به عنوان اسناد سياسي و غيره از صدا و فيلم و متنهاي دستنويس جنابعالي كه منتشر نشده و در اختيار ماست سرچشمه مي گيرد، شما بهتر از هر كس مي دانيد كه به علل گوناگون گاهي خود شخصا و گاهي اينجانب و يا مسئولين و حتي بعض افراد معمولي پيشنهاد حذف يك قسمت و يا قسمتهايي از سخنرانيها، يا حذف و تغيير و اضافه جمله و يا جملاتي بسيار در اعلاميه ها خدمتتان عرض شده است كه حضرتعالي گاهي قبول نمي فرماييد و گاهي هم پس از دقت دستور حذف و يا تغيير و اضافه را بدان صورت كه مايل باشيد صادر مي فرماييد كه انجام مي گيرد; حال اگر روزي تصميم بر اين گردد كه حتما مي گردد متن سخنرانيها و يا اعلاميه ها و چيزهايي از اين قبيل كه با صدا و خط حضرتعالي است منتشر گردد، مسلما متن دستخط و يا متن اصلي صدا و فيلم به عنوان سند خدشه ناپذير اصل قرار مي گيرد و آنچه از زياد و كم بدان صورتي كه گذشت ولو بسيار هم مهم باشد يا كنار گذاشته مي شود و يا تحت الشعاع خط و يا متن اصلي سخنراني قرار مي گيرد و اين از مسائلي است كه بايد جدي براي آن فكري كرد. 2- يكي ديگر از مسائلي كه خوب است حضرتعالي براي آن فكري كنيد اين است كه آنچه از حضرتعالي منتشر شده است در جرايد و صدا و سيما و حتي در بولتنها به يك صورت نيست گاهي ديده شده در روزنامه اي و يا مجله اي

به علل مختلف چه سياسي و چه غير سياسي و يا سهوا جمله و يا جملاتي از لابلاي اعلاميه ها و يا سخنرانيها در روزنامه اي آورده شده و در روزنامه ديگر نيامده است. آيا كدام را بايد اصل قرارداد، آن متني كه اين جمله را دارد و يا متني كه فاقد آن جمله است؟ بديهي است اين ترديد در جايي است كه دسترسي به صدا و خط حضرتعالي نيست و اين هم بسيار است چرا كه خيلي وقتها است كه صحبتهاي جنابعالي را من و يا يكي ديگر از دوستان مي نويسيم و بعد از تصويب شما به مطبوعات و غيره مي دهيم چه كسي بايد تشخيص دهد آن جمله از حضرتعالي است يا نه؟ روشن است كه گاهي تغيير و يا حذف و يا اضافه كلمه اي به طور كلي معناي جمله را تغيير مي دهد. 3- مسئله ديگر اين است كه تكليف نامه ها و نوشته ها و پيامها و فيلم و نوارها و اشعارتان كه به طور كلي منتشر نشده است و در بايگاني دفتر موجود است را هم روشن بفرماييد. 4- پرونده هاي حضرتعالي در ساواك است (كه الان در اختيار وزارت اطلاعات مي باشد) و يك نسخه از آن را اينجانب در اختيار دارد. لازم است به اطلاع حضرتعالي برسانم كه تنها پرونده هاي جنابعالي در سازمان امنيت شاه در تهران 48 جلد است كه تقريبا هر جلد حدود 500 صفحه مي باشد كه انتشار آن بدون شك پرده از مسائل بسياري برمي دارد و طبيعي است كه يكي از گرانقدرترين اسناد انقلاب اسلامي است. 5- كتابها و نوشته

هائي كه صرفا علمي و يا اخلاقي است از ارزشمندترين كتبي است كه مي تواند زيربناي انقلاب فقهي، اخلاقي، فلسفي، عرفاني و اصولي باشد. 6- بهره برداري و تحقيق و تحليل و نيز انتشار اسناد و نامه ها و بولتنهايي كه قبل و بعد از انقلاب به عنوان حضرتعالي و يا دفتر ارسال گرديده و هم اكنون نيز در اختيار دفتر مي باشد. دو سه نمونه از مواردي را كه باعث نوشتن اين نامه شد به عنوان ضميمه و استشهاد تقديم مي گردد. خدا يار و نگهدارتان باد فرزند شما احمد

نمونه اول: ملاحظه مي فرماييد اولا بين دستخط منتشر شده توسط بعضي از مجله ها و دستخط منتشر شده در روزنامه هااختلاف است; يعني كلمه (همين طور) در بعضي از مجلات خط خورده است چرا كه شايد تصور شده است كلمه (همين طور) كه در دستخط دو مرتبه آمده است يكي از آنها زائد باشد حال چه كسي خط زده است خدا مي داند; ولي روشن است كه غرضي در كار نبوده است. ثانيا، با اينكه متن دستخط چاپ شده است ولي در حروفچيني بعضي از كلمات جاي خود را به كلمات مترادف داده است، اكنون براي مثال متن حروفچيني شده يكي از روزنامه ها را با متن دستخط چاپ شده در روزنامه ها آورده ام تا مقايسه شود:

متن دستخط جنابعالي 1- ( بسمه تعالي دارد) 2- به اين قبيل 3- لكن 4- كاري را انجام 5- نظر نكنند 6- تاريخ شمسي ندارد 7- تاريخ قمري ندارد متن حروفچيني شده يكي از روزنامه ها 1- (بسمه تعالي ندارد) 2- به اين گونه 3- ليكن 4-

كاري انجام 5- نگاه نكنند 6- تاريخ شمسي دارد 7- تاريخ قمري دارد اگر كلمه (همين طور) كه خط خورده است را هم به اينها اضافه كنيم اختلاف به هشت مورد مي رسد ضمنا در دستخط شريف كلمه (نامه) تكرار شده كه علي الظاهر كلمه (فيلمها) جمع است خواسته ايد نامه را هم جمع ببنديد به جاي (ها) كه به نامه اضافه شود خود نامه هم تكرار شده است، والله اعلم. متن پاسخ امام امت به اين شرح است: نظر نمودن به اين گونه فيلمها و نمايشنامه ها هيچ يك اشكال شرعي ندارد و بسياري از آنها آموزنده است وپخش آنها نيز اشكالي ندارد و همين طور فيلمهاي ورزشي و همين طور آهنگها اكثرا بي اشكال است گاهي خلاف به طور نادر ديده مي شود كه بايد بيشتر مواظبت كرد، ليكن دو نكته بايد مراعات شود: اول آنكه كساني كه گريم مي كنند بايد محرم باشند واجنبي حرام است چنين كاري انجام دهد، دوم آن كه بينندگان از روي شهوت نگاه نكنند. روح الله الموسوي الخميني 30/9/66 29 ربيع الثاني 1408

نمونه دوم: پيام حج سال گذشته حضرتعالي كه به حق منشور انقلاب نام گرفت به صورتهاي گوناگون چاپ و تكثير شد در اين پيام در صفحه اول دستخط مبارك آمده است: "خطاب به مصلحت اند ايشان و سازشكاران و متاسفان براي شهادت. . . ) با اينكه دستخط مبارك در صفحه مقابل حروفچيني كليشه شده است به جاي كلمه (متاسفان) "منافقان" چاپ شده است. پدر بزرگوار، اين اشتباه را اداره سرجنگلداري يكي از شهرهاي جنگزده نكرده است كه بگوييم به اين اداره - آن هم

در شهر جنگزده - چه كه پيام را چاپ كند تا با بودن دستخط شما در صفحه مقابل آن، كلمه منافقان جاي متاسفان بيايد، اين اشتباه را وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي كه كاري غير از همين چيزها ندارد، كرده است و نيز وزارت ارشاد در چاپ اول هم اين اشتباه را نكرده است كه در چاپهاي ديگر تصحيح كرده باشد، وزارت ارشاد مي گويد اين پيام را تنها به زبان فارسي چهارمرتبه و هر بار يكصد هزار نسخه چاپ كرده و بيست هزار به زبان كردي و عربي چاپ شده است كه مسئولين عزيز آن وزارتخانه زحمت يكبار مطابقت را هم به خود نداده اند كه معلوم گردد جمله: (منافقان براي شهادت جوانان) چه معنايي دارد؟ بگذريم از غلطهاي زياد ديگري كه در اين چهارصد هزار نسخه وجود دارد. عين دستخط مبارك و حروفچيني منتشر شده مقابل دستخط را ملاحظه فرماييد: . . . در اين كتاب جاويد مي بينيم كه فرموده "قل ان كان آبائكم و ابنائكم و اخوانكم و ازواجكم و عشيرتكم و اموال اقتر فتموها و تجارة تخشون كسادها و مساكن ترضونها احب اليكم من الله و رسوله و جهاد في سبيله فتربصوا حتي ياتي الله ب آمره والله لايهدي القوم الفاسقين". خطاب به مصلحت انديشان و سازشكاران و منافقان براي شهادت جوانان و از دست رفتن مالها و جانها و خسارتهاي ديگر وارد شده و جالب آنكه. . .

نمونه سوم: اين نمونه را باز از همان پيام حج آورده ام، ملاحظه بفرماييد چند خط از اين پيام در چاپ اول نيامده است كه به ظن نزديك به يقين تكرار دو

كلمه: (شكر بي پايان) به فاصله جهار خط از هم، در پيام ، مذكور گرديده است كه در قرائت پيام براي رسانه هاي گروهي (شكر بي پايان) اول با (شكر بي پايان) دوم اشتباه شده و ادامه پيام از (شكر بي پايان) دوم قرائت گرديد و جالب است كه بعضي از نهادها با اينكه خط حضرتعالي در اختيارشان بوده است بودن توجه به اين مساله هم متن خط حضرتعالي را كه شامل سه خط اضافه است و هم متن حروفچيني شده اي كه فاقد آن سه خط است با هم و در مقابل يكديگر به چاپ رسانده اند و زحمت يك بار مقابله را به خود نداده اند، و در همين چند خظ نيز يك يا دو كلمه زياد و كم شده است ، از جمله كلمه: (چند) كه در دستخط حضرتعالي نيست و در متن چاپ شده و در تمام چاپها از ارشاد گرفته تا كميته و سپاه و روزنامه ها آمده است، بعضي از صفحات از اين اضافه و كاستيها دارد كه ديگر نياورده ام، و من از اين جهت به اين پيام بيشتر تكيه كردم كه اين پيام بعد از صدور بارها مورد توجه محافل فرهنگي و سياسي ايران قرار گرفته و روزنامه ها و راديو و تلويزيون و مجلس و دولت دائما به آن استناد مي نمايند، و بارها از طريق راديو و تلويزيون پخش گرديده است. . . . ستمشاهي و برگرداندن مستشاران غارتگر و بر باد رفتن حرث و نسل ملت و بر سر كشور و ملت ايران آن آيد كه بر سر كشور عراق و ملت مظلوم آن

در دنيا چند سال آمد. و حمد و شكر بي پايان بر ذات مقدس ربوبيت كه با تربيتهاي معنوي خود ملت ايران را از غرقاب فساد و ستمشاهي نجاب بخشيد و راه و رسم زيستن مستقل در پناه بيرق شكوهمند اسلام را به آنان آموخت و امروز در جهان كشوري نيست جز ايران كه از دخالت ابرقدرتها پيراسته باشد و سرنوشت خويش را خود بر اساس اسلام عزيز تعيين كند و دست به سينه اغيار زند و خداوند بر ما منت نهاد كه در سايه اين ملت زندگي مي كنيم و شكر بي پايان بر عنايات حق جل و علا كه در آستانه عزيمت حجاج محترم ايراني به سوي معبد عشق و مرقد معشوق و هجرت به سوي خداي تعالي و رسول معظمش - صلي الله عليه و آله و سلم - نداي اسلام بر اقصي بلاد جهان طنين افكنده و بيرق معنوي اسلام در اقطار عالم به اهتزاز درآمده و چشمهاي جهانيان به سوي كشور ولي الله اعظم - ارواحنا لمقدمه الفدا دوخته شده و به رغم بدخواهان و منحرفان كه كوس رسواييشان. . . در پاسخ، حضرت امام - سلام الله عليه - طي حكمي خطاب به فرزند گرامي شان جناب حجت الاسلام والمسلمين حاج سيد احمد خميني، در تاريخ 17 شهريور 1367 هجري شمسي مطابق با 26 محرم الحرام 1409 هجري قمري مسئوليت تنظيم و تدوين و انتشار كليه آثار خود را به ايشان واگذار كردند: بسم الله الرحمن الرحيم فرزند عزيزم احمد - حفظ الله تعالي و ايده - از آنجا كه شما را بحمدالله تعالي در مسائل سياسي و اجتماعي

صاحبنظر مي دانم و در تمامي فراز و نشيبها در كنار من بوده اي و هستي و با صداقت و كياست امور سياسي و اجتماعي اينجانب را متصدي هستي، لهذا شما را براي تنظيم و تدوين كليه مسائل مربوط به خود كه بسا در رسانه هاي گروهي اختلافات و اشتباهاتي رخ داده است انتخاب مي نمايم و از خداوند متعال كه حاضر و ناظر است توفيقات شما را خواستارم. اميد است با صرف وقت و دقت نظر اين امر را به پاياني برساني. والسلام عليكم روح الله الموسوي الخميني پنج شنبه 17 شهريور 67/26 محرم الحرام 1409 به موجب اين حكم "موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (س) " تشكيل و فعاليتهاي خود را آغاز كرد. واقعه جانگداز رحلت امام المجاهدين ونياز بيش از پيش پيروان اسلام ناب محمدي به دريافت رهنمودها و آثار معظم له، سبب شد تا اهداف و برنامه هاي موسسه در سطحي فراگير و با شتابي افزونتر مطمح نظر قرار گيرد; در همين مسير قانون نحوه حفظ و نگهداري آثار حضرت امام (س) در تاريخ 14/آبان/1368 ه. ش. به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيد و با تاييد شوراي نگهبان جهت اجرا ابلاغ گرديد: (1) قانون نحوه حفظ آثار و ياد حضرت امام خميني - رضوان الله تعالي عليه - ماده 1- چاپ و انتشار زندگينامه و آثار و گفتار حضرت امام خميني - رضوان الله تعالي عليه - از سوي اشخاص حقيقي و حقوقي و شركتها و موسسات دولتي و غير دولتي بدون تاييد صحت مطالب، توسط موسسه آثار امام خميني كه بنا به دستور آن حضرت زير نظر حجت

الاسلام والمسلمين حاج سيد احمد خميني اداره مي گردد، ممنوع است. اشخاص و موسسات مذكور موظفند قبلا به مصادر تاييد شده توسط موسسه اسنتناد نموده يا تاييديه لازم را از اين مركز دريافت و به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي ارائه نمايند. ماده 2- وزارتخانه هاي آموزش و پرورش و فرهنگ و آموزش عالي و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي موظفند از زندگينامه، وصيتنامه و پيامهاي مهم حضرت امام خميني - قدس سره الشريف - بويژه منشور اول و دوم انقلاب را به نحوي مناسب در كتب درسي در مقاطع تحصيلي ابتدايي، راهنمايي، متوسطه و دانشگاهي قرار دهند. ماده 3- وزارتخانه هاي فرهنگ و ارشاد اسلامي و امور خارجه، سازمان صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران سازمان تبليغات اسلامي و دفتر تبليغات حوزه علميه قم موظفند با همكاري و هماهنگي موسسه تنظيم و نشر آثار حضرت امام - قدس سره -، برنامه هاي جامع و گسترده اي را در جهت تبليغ و ترويج و نشر آثار و انديشه ها و زندگينامه امام خميني (س) در داخل و خارج از كشور با استفاده از كليه امكانات فرهنگي و هنري و امكانات تجسمي و رسانه هاي همگاني تهيه و به اجرا درآورند. تبصره - صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران موظف است از طريق ذيل به نشر و بسط تعاليم امام خميني - سلام الله عليه - از قبيل: 1- پخش سخنرانيهاي حضرت امام. 2- قرائت پيامهاي حضرت امام بخصوص در مناسبتهاي ذي ربط. 3- تدريس كتب علمي ايشان در برنامه هاي آموزشي. مبادرت ورزد. ماده 4- وزارتخانه هاي فرهنگ و ارشاد اسلامي و كشور موظفند

با همكاري و هماهنگي موسسه مزبور طرحهاي جامعي در زمينه نامگذاري مراكز و ميادين و خيابانهاي مهم كشور به نام امام خميني و تهيه تابلوها و آثار هنري و تجسمي در زمينه آرمانها و اهداف امام و نصب آنها در مجامع عمومي و ميادين بزرگ تهيه و پس از تصويب هيات دولت به اجرا درآوردند. ماده 5- بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران موظف است منحصرا تصوير مبارك رهبر كبير انقلاب اسلامي حضرت امام خميني را بر يك روي كليه اسكناسهاي جمهوري اسلامي ايران و سكه هاي بهار آزادي به گونه اي مناسب، طراحي و چاپ و منقوش نمايد. ماده 6 - تمثال مبارك حضرت امام خميني - رضوان الله تعالي عليه - بايد در كليه وزارتخانه ها، سازمانها، ادارات و نهادها ومراكز و مجامع رسمي داخل و خارج ايران و مصاحبه هاي مسئولان كشور در محل مناسب و قابل رويت نصب گردد، و همچنين تمثال مبارك امام در ابتداي كليه كتب درسي آموزش و پرورش "دبستان، راهنمايي، دبيرستاني، مراكز تربيت معلم" و نيز كتب منتشره دانشگاهي كه از سوي مراكز نشر دانشگاهي انتشار مي يابد، به چاپ برسد. ماده 7- به منظور تجليل از مقام شامخ رهبر كبير انقلاب اسلامي حضرت امام خميني - قدس سره الشريف - روز چهاردهم خرداد هر سال سالروز رحلت آن قائد عظيم الشان به عنوان عزاي عمومي اعلام و تعطيل رسمي خواهد بود. ماده 8- كليه وزارتخانه ها و سازمانها و موسسات و شركتهاي دولتي موظفند همكاري لازم را در جهت حفظ و تنظيم و نشر آثار امام و طراحي و ساخت حرم و مجموعه هاي پيوسته به آن،

يا موسسه مذكور و حرم حضرت امام خميني به عمل آورند، اعتبارات مورد نياز از محل بودجه اين دو مركز تامين خواهد شد و در صورت ضرورت در بودجه سالانه كشور پيش بيني خواهد شد. تبصره - دستگاههاي فوق الذكر مي توانند در صورت درخواست مسئولان حرم امام خميني و موسسه مذكور كاركنان خود را به اين دو مركز مامور نمايند. قانون فوق مشتمل بر هشت ماده و دو تبصره در جلسه علني روز يكشنبه مورخ چهاردهم آبان ماه يكهزار و سيصد و شصت و هشت مجلس شوراي اسلامي تصويب و در تاريخ 14/8/1368 به تاييد شوراي نگهبان رسيده است. رئيس مجلس شوراي اسلامي - مهدي كروبي 2- قانون الحاق موادي به قانون نحوه حفظ آثار و ياد حضرت امام خميني - رضوان الله تعالي عليه - ماده 1- هر كس در آثار مكتوب يا غير مكتوب حضرت امام مرتكب هرگونه دخل و تصرف متقلبانه اي اعم از جعل يا تزوير و تحريف شود و يا آثار متقلبانه مزبور را با علم به تقلبي بودن آن عمدا چاپ يا نشر نمايد، در محاكم صالحه با توجه به دفعات جرم و با رعايت مراتب تعزير به شش ماه تا سه سال حبس يا 35 تا 74 ضربه شلاق و پنجاه هزار يا پانصد هزار ريال جزاي نقدي و يا به هر دو مجازات محكوم مي شود. تبصره - آثار متقلبانه معدوم و نشريه يا روزنامه به حكم دادگاه براي بار اول از يك روز تا پنج روز و براي بار دوم از پنج روز تا پانزده روز توقيف و در مراحل بعدي به حكم دادگاه توقيف

مي شود. ماده 2- هر كس عمدا به انهدام يا تخريب اسناد و نسخ اصلي و يا منحصر به فرد مكتوب حضرت امام و يا آثار غير مكتوب از قبيل آثار سمعي و بصري اقدام كند، علاوه بر جبران خسارت وارده به چهار ماه تا دو سال حبس يا از ده تا سي ضربه شرق و بيست هزار تا دويست هزار ريال جزاي نقدي و يا به هر دو مجازات محكوم خواهد شد مگر مكتوباتي كه جنبه شخصي داشته باشد. ماده 4- رسيدگي به جرايم موضوع اين قانون در دادسراها و دادگاههاي انقلاب اسلامي خارج از نوبت انجام مي گردد. مرجع قضايي ذي ربط مي تواند در خصوص تقلبي بودن مورد و مغايرت آن با آثار اصلي از موسسه تنظيم و نشر آثار حضرت امام خميني استعلام نمايد. ماده 5- سفارتخانه هاي جمهوري اسلامي ايران موظفند حسب مورد در مورد جعل و يا تحريف و يا تخريب آثار حضرت امام در خارج از كشور كه از سوي افراد حقيقي و حقوقي صورت مي گيرد اقدام قانوني لازم در جهت پيگيري و اصلاح موضوع و پيشگيري از تكرار آن انجام داده و در هر موردي موسسه مذكور را از موضوع مطلع نمايند. تبصره - خانه هاي فرهنگي جمهوري اسلامي ايران موظفند موارد فوق را جهت اقدام متقضي به سفارتخانه ها و موسسه مذكور اعلام دارند. قانون فوق مشتمل بر پنج ماده و دو تبصره در جلسه علني روز دوشنبه مورخ بيست و ششم شهريور مه يكهزار و سيصد و شصت و نه مجلس شوراي اسلامي تصويب و در تاريخ 3/7/1369 به تاييد شوراي نگهبان رسيده است.

رئيس مجلس شوراي اسلامي - مهدي كروبي بر اين اساس موسسه براي انجام رسالتي قانوني و شرعي خود اقدام به طراحي و ايجاد تشكيلات متناسب خود، حول اهداف ذيل كرده است: 1- جمع آوري و طبقه بندي كليه اسناد و آثار حضرت امام و تمامي آثاري كه درباره شخصيت، زندگاني، مبارزات و انديشه هاي آن حضرت به وسيله نويسندگان، شعرا، هنرمندان، محققان و انديشمندان در داخل و خارج از كشور ارائه شده است. 2- حفاظت و نگهداري مستمر از اسناد منتسب به حضرت امام با استفاده از شيوه هاي مناسب به عنوان بخشي از اسناد نهضت امام خميني و انقلاب اسلامي براي استفاده نسلهاي آينده. 3- تحقيق و پژوهش آثار و زندگينامه حضرت امام به منظور تدوين تاريخ انقلاب اسلامي. 4- انتشار مجموعه آثار به صورتهاي مختلف در داخل و ترجمه آن به زبانهاي زنده دنيا براي خارج از كشور و اشاعه و ترويج انديشه هاي والاي امام با استعانت از تجربيات و نقطه نظرات صاحبنظران و شيفتگان امام در سطح جهان اسلام. 5- نظارت دقيق و پيگيرانه بر آثاري كه به نام و ياد حضرت امام تدوين و توليد مي شود. جلوگيري از تحريف سخنان و آثار مكتوب منتسب به امام، پاسخگويي به مراجعين درباره آثار امام به عنوان مرجع رسمي جمع آوري و نگهداري اسناد اين آثار. با توجه به نيازها و ضرورتهاي موجود، براي تحقق اهداف و برنامه هاي موسسه، بخشهاي مختلفي تشكيل گرديد كه در زمينه به تناسب اهداف فوق سرفصلهاي ذيل را عملي سازند:

فصل اول: جمع آوري اسناد و آثار الف - گردآوري اسناد و آثار حضرت امام شامل: -

كليه نوارهاي صوتي و تصويري سخنرانيها، مصاحبه ها، ديدارها و برخي از دروس حضرت امام مانند تفسير سوره حمد و ساير برنامه هايي كه ضبط گرديده و موجود است. - نسخ خطي تاليفات حضرت امام در موضوعات مختلف نظير: "كشف الاسرار"، "مصباح الهدايه"، "معراج السالكين (سرالصلوه) "، "آداب الصلوه". "شرح اربعين حديث"، "شرح دعاي سحر"، "تحرير الوسيله"، "توضيح المسائل"، "تعليقات بر شرح فصوص الحكم"، " تعليقات بر مصباح الانس"، "حاشيه بر عروة الوثقي"، "كتاب البيع"، "حاشيه بر عروة الوثقي"، "كتاب البيع"، "حاشيه بر اسفار"، "جهاد اكبر"، "ولايت فقيه"، "رساله هاي اصولي (قاعده لاضرر، يد، تجاوز و فراغ، اصاله الصحه، قرعه، تعادل و تراجيح، اجتهاد و تقليد) " و ساير كتابها و رساله هاي عرفاني، فلسفي، فقهي و اصولي امام و همچنين تعدادي از رساله ها و كتب علماي بزرگ كه به خط مبارك امام استنساخ شده است. - تقريرات دروس فقه، اصول، فلسفه و عرفان حضرت امام توسط شاگردان ايشان. - متن و نسخه اصلي پيامها، تلگرافها، نامه ها، احكام، پاسخ استفتائات، اجازات شرعي، يادداشتهاي شخصي امام. - اشعار عرفاني و اجتماعي كه حضرت امام در قالبهاي گوناگون شعري، از قبيل غزليات، قصيده ها، ترجيح بندها، رباعي و. . . سروده اند. - كتابخانه شخصي امام كه در طول دوران عمر پر بركت خود مورد بهره برداري قرار گرفته است و در حواشي برخي از كتب مطالبي مرقوم فرموده اند و همچنين ساير وسايل شخصي مورد استفاده امام كه سادگي هر يك خود سندي گويا و خدشه ناپذير بر عظمت روح مقتدرترين مرد تاريخ معاصر مي باشد. متاسفانه به علت هجوم مامورين رژيم شاه معدوم

در چندين مرحله قبل از انقلاب به منزل امام و دستگيري و تبعيد ايشان و تضييقاتي كه دولتهاي تركيه و عراق در ايام تبعيد براي امام ايجاد كرده بودند، برخي از تاليفات و آثار حضرت امام مفقود گرديده و همچنين تعدادي دستخطها و آثار امام مانند نامه ها و احكام و اجازات شرعي و نسخه خطي كتابهاي علمي در اختيار افراد مختلف بوده است كه با تلاش موسسه بخش عمده اي از آنها جمع آوري شده و با توجه به اسناد و آثار موجود در دفتر و بيت حضرت امام، هم اكنون مجموعه بسيار نفيسي از مكتوبات و نوار و فيلم و ساير آثار امام در موسسه گردآوري شده است. ب - جمع آوري تمامي آثاري كه پيرامون زندگي، مبارزات و انديشه هاي حضرت امام در داخل و خارج كشور توسط نويسندگان و هنرمندان تدوين و توليد گرديده، شامل موارد ذيل است: - كتابها ومقالات روزنامه ها و مجلات داخلي و خارجي. - اشعاري كه در داخل و خارج كشور سروده شده است. - فيلم، عكس، اسلايد، طرح، نقاشي، خوشنويسي و ساير آثار هنري كه پيرامون موضوع مذكور توليد شده و يا خواهد شد و تهيه آرشيو جامع آثار هنري مربوط به حضرت امام. - اطلاعات كامل مربوط به فعاليتها، سمينارها، كنفرانسها و مراسم در داخل و خارج كشور. - نامه ها و اسنادي كه از سوي مسئولان و شخصيتهاي سياسي و مذهبي و ارگانها و وزارتخانه هاي داخل كشور براي حضرت امام و دفتر ارسال گرديده است. - نامه ها و مكتوبات روساي جمهور، مسئولان دولتها و شخصيتهاي سياسي و مذهبي خارج كشور. -

نامه ها و مراسلات اقشار مختلف مردم كه در موضوعات مختلف از داخل و خارج كشور قبل و بعد از انقلاب براي دفتر امام فرستاده شده است; كه تاكنون بالغ بر 760 هزار نامه بر اساس پنجاه موضوع تفكيك و به ترتيب تاريخ بايگاني شده است. - جمع آوري خاطرات: به منظور گردآوري خاطرات مربوط به مقاطع مختلف زندگاني امام، موسسه اقدام به تهيه طرحي جامع و تشكيل بخشي مستقل تحت اين عنوان نموده است كه به موجب آن، مراحل مختلف زندگاني امام از دوران كودكي تا عروج ملكوتي آن عزيز تفكيك گرديده و در هر مقطع به حسب موضوعات مختلف، پرسشهاي متعددي تنظيم شده است كه منابع خاطره، متناسب با موقعيت و نحوه ارتباط خود با امام و موضوع مورد بحث در يك مصاحبه به سوالات پاسخ مي دهند; علاوه بر اين، واحد خاطرات موسسه با تنظيم دفتر جمع آوري خاطرات از شخصيتها و آزادگان عزيز در آينده، آرشيوي متشكل از حدود 3 هزار جلد در اين زمينه گردآوري خواهد كرد. مهمترين فعاليتهاي انجام شده از سوي واحد خاطرات در سال 69 بدين شرح است: - تنظيم فيش ثبت خاطرات به منظور بهره گيري از منابعي كه به صورت پراكنده موجود است. - تهيه وتدوين فهرست موضوعي عنوانهاي و خاطرات حضرت امام (س) . - بررسي بيش از هفتاد عنوان روزنامه و مجله مربوط به دوران قبل و بعد از پيروزي انقلاب اسلامي، شصت جلد كتاب به منظور استخراج خاطرات مندرج و تعيين فرازهايي از حيات پر بار حضرت امام، براي تدوين تقويم ويژه نهضت امام خميني (س) . - بهره گيري از منابع

و خاطرات موجود در واحد خاطرات بنياد تاريخ انقلاب اسلامي، واحد خاطرات رزمندگان اسلام سپاه پاسداران انقلاب اسلامي و برخي ديگر از مراكز داراي اسناد و مدارك مربوط به انقلاب اسلامي. - بررسي و اعلام كتبي اشكالات موجود در زندگينامه هاي مندرج در كتب و نشريات به مولفان و تدوين فرازهايي از زندگينامه حضرت امام براي كتب درسي دانش آموزان.

فصل دوم: حفظ و نگهداري دائمي اسناد و آثار پس از جمع آوري موادي كه در فصل اول بيان گرديد، براي هر سند و آثار، شناسنامه جامع تهيه و پرونده جداگانه اي تشكيل مي گردد و نسخه هاي تكثير شده، جهت موضوع بندي محتواي آثار، به بخشهاي ذي ربط ارجاع مي شود. اطلاعات شناسايي مربوط به هر يك از اسناد و آثار در كامپيوتر موسسه ثبت مي شود تا مراجعه به آنها، از طريق تاريخ، موضوع، مخاطب و نوع سند و محل بايگاني آن به سهولت امكانپذير گردد. در جهت حفاظت از نسخ اصلي اسناد و آثار، دو برنامه كوتاه مدت و بلند مدت پيش بيني شده است كه برنامه هاي حفاظتي در مرحله اول، اجمالا عبارتند از: - تكثير اسناد و آثار در نسخ متعدد و بازيابي و مرمت اسناد و آثار قديمي. - تبديل نوارهاي تصويري با استفاده از كينسكوپ و تهيه نگاتيو فيلمها جهت افزايش طول عمر فيلمها. - تهيه ميكروفيلم از كليه آثار مكتوب حضرت امام در چندين نسخه. - درج اطلاعات مربوط به هر سند و اثر در كامپيوتر. - نگهداري موقت نسخ متعدد اسناد و آثار در محلها و محفظه هاي مناسب جداگانه با استفاده از شيوه ها و امكانات

جديد بايگاني. - حفاظت مستمر فيزيكي و اطلاعاتي جهت حفظ اسناد و آثار در مقابل حوداث طبيعي و قهري. در مرحله دوم، موسسه اقدام به تشكيل موزه دائمي اسناد و آثار امام، در مجموعه علمي و فرهنگي جنب حرم مطهر امام، خواهد نمود كه در حال حاضر طراحي جنبه هاي مختلف احداث موزه و برنامه ريزي جهت حراست مستمر اسناد و آثار در مقابل حوادثي همچون زلزله، تخريب و انفجار، سرقت و آتش سوزي، استهلاك و خوردگي طبيعي و ساير عوامل مخرب در دست مطالعه مي باشد.

فصل سوم: تحقيق و پژوهش، ترجمه، تنظيم و آماده سازي آثار، جهت نشر در رابطه با آماده سازي مجموعه اسنادي و آثار امام و بهترين آثار تدوين و توليد شده پيرامون شخصيت آن حضرت جهت انتشار و استفاده عموم، فعاليتهاي مختلفي در واحدهاي موسسه انجام مي شود كه بخشي از آن بدين قرار مي باشد:

تطبيق و مقابله متون: ارائه آثار امام به صورت كامل و بدون هيچ گونه اختلاف با منابع ونسخ اصلي از جمله وظايف مهم موسسه مي باشد كه به همين منظور بخش مستقلي در موسسه تشكيل گرديده و با استفاده از لابراتوار و امكانات ويژه، امر تطبيق دستخطها، نوار و فيلم بيانات امام و مقابله متون منتشر شده با منابع و نسخه هاي اصلي كه در اختيار موسسه مي باشد، در چندين مرحله جداگانه انجام و مغايرتهاي احتمالي به صورت دقيق و با ذكر جزئيات، استخراج و در پرونده هر سند و اثر درج مي گردد. تاكنون تطبيق و استخراج جزئي ترين موارد اختلاف متون منتشر شده از بيانات امام با منابع و نوارهاي اصلي و

همچنين تطبيق كتابهاي منتشر شده با نسخه هاي خطي امام پايان يافته است. ان شاءالله پس از تطبيق ساير آثار حضرت امام مانند پيامها، نامه ها، احكام و اجازات، اميد مي رود مجموعه آثار معظم له در آينده اي نه چندان دور از سوي موسسه منتشر شود.

فيش برداري، نمايه سازي و موضوع بندي آثار: از جمله برنامه هاي موسسه، ارائه مجموعه آثار امام به صورت موضوعي مي باشد، موضوع بندي آثار در سه مرحله انجام مي شود: مرحله اول: يك فهرست موضوعي تهيه شده كه مشمول بر هفت طبقه اصلي، دويست عنوان و پيش از يكهزار موضوع فرعي مي باشد و تمامي آثار موضوع بندي گرديده است. مرحله دوم: موضوعات استخراج شده در مرحله قبل، در اختيار شش گروه تخصصي كه هر گروه، خود متشكل از رشته هاي تخصصي متجانس مي باشد، قرار مي گيرد تا بر اساس فهرست تخصصي و تفصيلي هر گروه، عنوان هر پاراگراف انتخاب و مطالب استخراج شده با ديد تخصصي تنظيم و طبقه بندي شوند.

گروههاي تخصصي عبارتند از: 1- معارف اسلامي (علوم قرآني و حديث، فقه، اصول، فلسفه، عرفان) . 2- عرفان تربيتي و روانشناسي (تعليم و تربيت، اخلاق، روانشناسي) . 3- اجتماعي و فرهنگي (علوم اجتماعي، فرهنگي و هنري) . 4- سياسي (علوم سياسي، حقوق، تاريخ) . 5- اقتصاد و مديريت. 6- دفاعي و نظامي. مرحله سوم: مرحله تلفيق و تركيب موضوعات استخراج شده، توسط گروههاي تخصصي مي باشد كه متناسب با عناوين عام و كلي - كه در نهايت تحت اين عنوانها، آثار امام در مجلدات مختلف منتشر خواهد شد - طبقه بندي و تنظيم مي گردد; به

عنوان مثال روحانيت و حوزههاي علميه از ديدگاه امام، عنوان مجموعه اي است كه طي آن تمامي رهنمودها و بيانات و نوشته هاي امام در اين باره، در ذيل موضوعات مختلفي كه توسط گروههاي تخصصي استخراج و تنظيم گرديده، بر اساس سير منطقي مطالب، طبقه بندي شده و منتشر خواهد شد.

تدوين فهارس و پاروقيها و توضيحات: از حضرت امام - قدس سره - در مقاطع زماني و به تناسب وقايع و حوادث مختلف قبل و بعد از انقلاب آثار گفتاري، تصويري ونوشتاري گرانقدر فراواني بر جاي مانده است كه هر يك راهگشاي انقلابيون مسلمان در تداوم انقلاب جهاني اسلام خواهد بود. تبيين شرايط خاصي كه منجر به ايراد سخنراني، انجام مصاحبه و يا تدوين پيام و نوشته اي گرديده است و ذكر مشخصات هر اثر و توضيح در مورد اعلام، امثال، اشارات، كنايات، وقايع و حوادث و استخراج فهارس مختلف شامل: فهرست اجمالي و تفصيلي محتواي هر اثر، آيات، روايات، واژگان، اصطلاحات و تعابير، تركيبات ادبي، اعلام، اشعار، اقوال و ذكر منابع، هر يك به منظور استفاده هميشگي شيفتگان امام بويژه نسلهاي آينده كه در جريان مستقيم حوادث نبوده اند، ضرورت تام دارد، بدين لحاظ موسسه درصدد است تا به همراه هر اثري كه از امام منتشر مي كند فهارس و توضيحات كافي و لازم مربوط به مطالب آن را نيز منتشر كند تا فضاي مناسب جهت فهم منظور و مراد امام ايجاد شود.

ترجمه آثار: به منظور ترجمه صحيح و كامل تمام متون و آثار امام به زبانهاي مختلف جهاني، واحد ترجمه موسسه نخست طرح جامع مراحل مختلف ترجمه آثار را در مجموعه اي متجاوز

از 3 هزار صفحه تدوين نموده است و هم اكنون ماموريتها و فعاليتهاي ذيل را بر اساس طرح جامع دنبال مي كند:

ماموريتها الف - طرح ريزي، برنامه ريزي و سازماندهي بخشها و اركان مختلف و ايجاد يك نظام علمي و سيستماتيك جهت ترجمه بين المللي آثار امام به زبانهاي مختلف. ب - دسته بندي و تفكيك متون مختلف از يكديگر و تشكيل پروژه هاي ترجمه اي لازم پس از شناخت و جذب مترجمان شايسته در داخل و خارج كشور. ج - گذراندن متن ترجمه اي از مراحل مختلف تصحيح و بازبيني و حصول اطمينان از مطابقت كامل متن ترجمه اي با متن فارسي از نظر مفهوم، سبك و انشاي مطلب. د - مطالعه واژگان به كار رفته در متون امام عزيز و تحقيق در كاربرد واژگان به كار رفته در كتب و متون ترجمه اي و انتخاب صحيح ترين و كاملترين واژگان و تشكيل و تنظيم فرهنگ واژگان امام در زبانهاي عمده دنيا. ه. مطالعه و تحقيق در كليه كتب، مجله ها و روزنامه ها و جمع آوري كليه پيامها، سخنرانيها و ديگر متون ترجمه شده، جهت تشكيل آرشيو بين المللي آثار ترجمه شده امام. و - جمع آوري عنوانها و موضوعها و محتواي كتب و مقاله هاي چاپ و منتشر شده در سطح جهان پيرامون زندگي، آثار، افكار و مواضع امام و تنظيم و انتشار جهاني فهرست كتابشناسي و مقاله شناسي امام. ز - ارائه سرويسهاي متعدد و متنوع به محققان ايران و جهان در زمينه آثار و افكار حضرت امام به زبانهاي مختلف.

ترجمه آثار امام خميني (س) به زبانهاي زنده دنيا:

1- طبقه بندي

آثار امام (س) از نظر ترجمه: گنجينه پر بار و غني آثار حضرت امام (س) . از ديدگاه ترجمه اي، به سه بخش عمده تقسيم مي گردد: متون كلاسيك و كتب تخصصي كه در عرصه الهيات و علوم حوزه اي تدوين شده اند، متون مربوط به مبارزات امام (س) در طول نهضت اسلامي كه شامل بيانات، سخنرانيها، تلگرافها، نامه ها، احكام و فتاوي ايشان مي باشد و دسته سوم، مجموعه مكتوبات عرفاني، غزليات، رباعيان و ديگر متون ذوقي و عارفانه آن رهبر هميشه جاودان است. در ترجمه آثار آن بزرگوار اولويت با متون دسته دوم است كه عملا خط فكري و مشي سياسي ايشان را نشان مي دهد و بشدت مورد نياز مبارزان و مجاهدان مسلمان و محرومان و مستضعفان عالم در مبارزات ضد استكباري و تظاهرات ظلم ستيزانه شان مي باشد. ضمنا در اين مرحله از كار، در جهت نشان دادن روح لطيف، قريحه سرشار و وجود سراپا عرفان آن حضرت، مجموعه مكتوبات عرفاني و كتب اشعار ايشان نيز در دستور كار ترجمه، آن هم به صورت ترجمه شعر به شعر (و نه ترجمه شعر) قرار گرفته است. البته در خصوص ترجمه كتب تخصصي و متون كلاسيك حضرت امام نيز تحقيقات پيش ترجمه اي آغاز و تاكنون چند كتاب نيز مرحله ترجمه را پشت سر گذاشته و مراحل بازبيني و تصحيح را مي گذرانند.

2- روش ترجمه آثار امام: بحث در زمينه اسلوب و سبك انتخاب و روش ترجمه آثار امام خميني (س) ، بحثي مهم و مبسوط است كه در ويژه نامه اي مختص امور ترجمه اي آثار امام به موقع مورد بحث و

بررسي قرار خواهد گرفت. ليكن در مطالعات و برنامه ريزيهاي اوليه كه قبل از رحلت جانگداز آن عارف كامل آغاز گرديده بود و به دليل اهميت موضوع و كم سابقگي كار، بيش از يك سال و نيم وقت صرف طراحي طرح جامع ترجمه آثار گرديد، كار بدين ترتيب دنبال مي شود كه: الف: تحقيقات پيش ترجمه اي: ابتدا بر روي متون تصحيح و مقابله شده - در واحد تصحيح و مقابله - كار تحقيقاتي مفصلي انجام مي گيرد. كليه واژه هاي معارف الهي و ضرب المثلها و اصطلاحات متون ادب فارسي و فولكلور و فرهنگ مردمي استخراج مي گردد، معادلهاي آنان، در جهت دستيابي به عاليترين سطح انتقال مفاهيم، يافته و در پاره موارد ساخته و وضع مي گردند، اشارات و كنايات به كار رفته در متون با بهره گيري از اطلاعات مطلعين و تحقيق در متون نهضت و خاطرات بستگان، نزديكان و ياران امام (س) و در عمده موارد با استفاده از روش تطبيق متون حضرت امام با يكديگر بازشناسي و مشخص مي گردند، حوادث، وقايع و اتفاقات در ارتباط با متون، با بهره گيري از گروههاي تحقيق در مسائل سياسي، اجتماعي و تاريخي توضيح يابي مي شوند، مشي مورد نياز مترجم در انتخاب بهترين اسلوب با توجه به مخاطبان گوناگون، فرهنگهاي مختلف و ديگر تفاوتها معين و مدون مي گردد و. . . در پايان اين مرحله مجموعه اي حاصل ماهها كار تحقيقاتي - كه در آن تكليف مترجم كاملا روشن شده است - تهيه و جهت ترجمه تحويل مترجمان مي گردد. لازم به توضيح است كه عدم توجه به تحقيقات پيش ترجمه

اي و تصور آنكه بدون توجه به فرهنگ مخاطب، مشكلات واژگاني، سبك و اسلوب ترجمه اي و. . . دهها مطلب حساس ديگر مي توان به سادگي متني را از زباني به زباني برد، باعث گرديده تا اكثر قريب به اتفاق متون ترجمه اي آثار امام (س) كه در خارج و يا در داخل ترجمه شده اند، قابليت لازم براي نشر انديشه امام (س) را نداشته و نتوانند عطش انقلابي مسلمانان و مستضعفان عالم را فرو نشانند. ب - ترجمه: پس از آمادگي متون كمك ترجمه اي، متن در اختيار مترجماني با ويژگيهاي خاص قرار مي گيرد كه توانايي در فهم دقيق مطلب از عمده ترين مشخصه هاي كار در اين مرحله است. ج - بازبيني تطبيقي (بازبيني اول) : با توجه به ضرورت اجتهادي و استنادي متون حضرت امام (س) و با توجه به سطح عظيمي از تحريف آگاهانه و غير عمدي كه در آثار ترجمه اي امام (س) در جهان مشاهده مي گردد لازم است علي رغم تمام وسواسي كه در مرحله ترجمه صورت گرفته، مترجم ديگري تمام متن را يك بار ديگر كلمه به كلمه، سطر به سطر و مفهوم به مفهوم متن فارسي را با متن ترجمه اي تطبيق نمايد و اشكالات احتمالي را در جلسه اي با حضور مترجم، بازبين تطبيقي و مسئول فني واحد ترجمه رفع نمايد. د بازبيني محتوايي: از آنجا كه اصل مهم در محله ترجمه، آشنايي مترجم با معارف مورد بحث امام و درك واژگان مذهبي و اصطلاحات متون و ادب فارسي است و پيدا كردن مترجمي كه در دو زبان به طور كامل بومي باشد

تقريبا محال (يا حداقل در دسترس نيست) متن ممكن است با اشتباهاتي در زبان مقصد (زباني كه متن فارسي به آن ترجمه مي شود) همراه باشد. در اينجا چون خيال موسسه از برداشت صحيح مترجم از متن فارسي راحت است، لازم است متن به مترجمي بومي در زبان مقصد واگذار شود تا تمام اصول و قواعد دستور زبان و نكات ريز گرامري و در يك كلام محتواي متن ترجمه اي تطبيقي مورد بازبيني قرار گيرد. ه: بازبيني ادبي: همان گونه كه هر متني از ارسال به مطبعه، مي بايستي مورد ويرايشي دقيق قرار گيرد متون ترجمه اي نيز از اين قاعده مستثنا نبوده و آثار ترجمه اي حضرت امام در اين مرحله مورد ويرايش ادبي و به قول معروف ويرايش فني و سنگين قرار مي گيرند. و - بازبيني نهايي: در اين مرحله متن ترجمه اي توسط آخرين مترجم كه داراي توان بالاي بازبيني و اديتوري است، مورد بازبيني نهايي قرار مي گيرد و كار آماده حروفچيني مي شود. ز - نمونه خوانيها: علي رغم كار سنگين انجام شده در فوق، متون حروفچيني شده به دفعات، كه حداقل آن سه بار است، مورد نمونه خواني قرار مي گيرد تا درصد اشتباهات املايي و غيره به حداقل ممكن كاهش يابد. ح - تنظيم و پاورقيها، فهرستها و ديگر ملزومات متن: نگاهي اجمالي به محدود كتب آثار امام به زبانهاي خارجي حاكي از آن است كه متاسفانه علي رغم نياز شديد مخاطبان آثار امام در جهان به توضيحات و پاورقيهاي تسهيل كننده، انتقال دقيق مطلب از زباني به زبان ديگر و فهرستهاي مورد نياز جهت استفاده هاي

گوناگون محققان و خوانندگان عادي، كوچكترين فهرست، تعليقيه و پاورقي منظور نگرديده و به همين دليل نمي توان انتظار داشت كه اينگونه ترجمه ها كمك زيادي به نشر آثار و افكار امام خميني در جهان نمايد. به هر حال در آخرين مرحله امور ترجمه اي، كار سنگين تنظيم متون با پاورقيها، تعليقات و تنظيم فهرستها كه ناگزير مي بايستي توسط اساتيد فن و با دقت تمام و باز مبتني بر چندين مرحله بازبيني و نمونه خواني انجام گيرد، صورت مي پذيرد. ط - امور هنري، ليتوگرافي و چاپ: اين امور نيز در ارتباط با آثار جهاني حضرت امام خميني (س) مي بايستي متناسب با فرهنگ ملي و مذهبي و استانداردهاي جهاني و نيازهاي ويژه مناطق جغرافيايي مختلف جهان صورت گيرد كه به اندازه خود وقت گير و نيازمند دقت، حوصله و دلسوزي خاص است. البته اين سير گسترده كار و به كارگيري اين همه دقت و وسواس، كه لازمه تنظيم، ترجمه و نشر آثار امام خميني (س) است، هرگز بدان معنا نيست كه اين كار بزرگ دهها سال به طول خواهد انجاميد، بلكه در صورت حل مشكلات فني و امكاناتي موجود بر سر راه ترجمه آثار آن بزرگوار، اين امكان وجود دارد كه در طول يك دوره معقول پنجساله بتوان كليه آثار آن امام بزرگ را به چند زبان زنده دنيا ترجمه نمود، ترجمه اي دقيق و شايسته آن وجود مقدس و به دور از هر گونه تعجيل ويرانگر و به دست دادن محصولات حجمي و كم مصرف.

3- مشكلات و پيچيده گيهاي موجود بر سر راه ترجمه آثار امام: به حول قوه الهي و با

استمداد از انفاس قدسيه آن عارف و اصل و آن انسان كامل، امروزه پس از گذشت دو سال از تاسيس واحد ترجمه و شش ماه از آغاز ترجمه آثار (چه طرح ريزي و برنامه نويسي اين كار بزرگ حدود يك سال و نيم به طول انجاميد) در حال حاضر مشكلي كه حل آن در محدوده توان و قابليت جوانان مخلص و دلسوز و انديشمندان ميهن اسلامي نباشد و ادامه كار با مشكل و احتمال توقف مواجه باشد، وجود ندارد، و برعكس در بخش انتهايي اين گزارش به ملت مسلمان و عاشقان امام عزيز متذكر اقدامات و فعاليتهايي خواهيم شد كه انجام آن در اين مدت كوتاه غرور آفرين است. اما به هر حال بر سر راه ترجمه آثار حضرت امام (س) پيچيده گيهايي به شرح زير وجود دارد كه موسسه، علي رغم اشتياق عمومي به ترجمه في الفور آثار امام به زبانهاي مختلف، نمي تواند و نبايد از كنار آنان بي تفاوت عبور نمايد، چه موسسه به عنوان يك نهاد فرهنگي خود را شرعا مكلف و قانونا موظف مي داند مجموعه اي، كه در هر زبان از صد جلد كتاب قصور نيز متجاوز است، متناسب با شان امام و استانداردهاي جهاني اين كار كم سابقه به مسلمانان و مستضعفان عالم و مراكز مطالعاتي و موسسات تحقيقاتي جهان عرضه دارد. بنابراين موسسه بايستي طرحها و برنامه هاي خود را در مسيري پيش ببرد كه نه فقط از كنار مسايل و تنگناهاي علمي، فني و امكاناتي زير بي تفاوت عبور نكند، بلكه جهت حل معضل و بهره گيري از نتايج و عواقب آن نيز طرح و برنامه

داشته باشد. الف - معضل واژگان: براي انتقال مفاهيمي از يك زبان به زبان ديگر، مي بايستي در زبان مقصد واژگاني وجود داشته باشد كه مردم با آن واژه آشنا و آن واژه بار معنايي و مفهومي مورد نظر را دارا باشد. متون امام خميني متوني سياسي - الهي است در عرصه اسلام، آن هم نه اسلام امريكايي (يا اسلام شاهنشاهي) بلكه اسلام ناب محمدي. در عرصه اسلام، امام (س) داراي تفكرات شيعي هستند، آن هم نه شيعه ساكن و ساكت و به دور از مسايل زندگي انسان، بلكه تشيعي پويا، ديناميك، محرك و انقلابي كه آميزه اي از سياست اسلامي و ديانت اسلام است. از اين رو وقتي كه قرار باشد افكار چنين امامي نشر يابد، ما نه فقط نيازمند داشتن معادل واژگان اسلامي مورد نياز در هر زباني كه قصد ترجمه بدان را داريم، هستيم، بلكه نيازمند واژگان شيعي با كاربرد معنايي و مفهومي انقلاب ساز و حركت آفرين مورد نظر امام، مي باشيم. در فرهنگ سياسي - الهي امام، مفاهيم واژگان اسلامي غير از مفاهيم كلاسيك و سنتي و ساكني است كه تا پيش از نهضت آن بزرگوار مطرح بوده و پادشاهان و حكام جور كوچكترين آسيبي از آنان نمي ديده اند. بنابراين، انتقال مفاهيم مورد نظر امام در هر زمان مستلزم در اختيار داشتن واژگاني است در آن زبان با همان بار معنايي و همان انتظارات مفهومي، در حالي كه چنين كالايي در عرصه فرهنگي جهان امروز وجود و حضور ندارد و بخشي از عظمت انقلاب فرهنگي امام خيمني در عرصه اسلام و جهان تشيع، همانا بيرون راندن مفاهيم كهنه و

بي مصرف از الفاظ و كالبدهايي است كه بحق از بدو تولد اسلام و ايجاد آن الفاظ براي يك چنين مفاهيم انسان ساز، حركت آفرين و انقلابي وضع شده اند. امروز در بستر واژگان اسلامي كه منتقل كننده مفاهيم از زباني به زبان ديگر هستند، ما با يك سري واژگان اسلامي سر و كار داريم، كه تعلقي به فرهنگ شيعه و ارتباطي به تفكر پويا و انقلابي امام ندارند، برعكس اين واژگان، به دليل صدها و هزاران جلد كتابي كه همه ساله شبكه نيرومند و ثروتمند وهابيت، تحت حمايت تبليغاتي جهانخواران، به نام اسلام و مفاهيم اسلامي منتشر مي گردد، مربوط به اهل سنت، آن هم ساخته و پرداخته جرياني است كه مي رود تا مفاهيم متعالي، عارفانه، حكيمانه و از همه مهمتر ظلم ستيزانه اسلام را به مفاهيمي مطلوب شبكه تبليغات امپرياليستي - صهيونيستي و اگر نگوييم حافظ منافع آنان، حداقل تضمين كننده ثبات وضع موجود، تبديل كند. به بيان ديگر، اكنون در عرصه واژگان اسلامي، اين شبكه تبليغات وهابيت (كه از جهاتي همان شبكه تبليغاتي مسموم جهاني و به تعبير حضرت امام (س) "نگاه ظلم") است كه در زبانهاي مهم، براي مقاصد سياسي - اقتصادي ابرقدرتها ريل گذاري نموده و با ايجاد و وضع تلمباري از واژه هاي مطبوعاتي و مفاهيم ژورناليستي شرايطي فراهم آورده كه براي انجام هرگونه كار ترجمه اي يا از آن واژگان بي خطر و بي ارتباط به مفهوم واقعي مورد نظر اسلام، قرآن و شارع مقدس استفاده شود و يا عين همان لفظ با حروف زبان مقصد نوشته شود، بدون كوچكترين توضيح، تعبير و برداشتي. حال چگونه مخاطب

انگليسي زبان حضرت امام (س) مي خواهد از لفظ مفهوم عميق عصمت و از لفظ VELAYAT حب علي (ع) و عظمت ولايت حقه حضرت امير (ع) را بفهمد مطلبي است كه ما در ترجمه آثار حضرت امام ونشر انديشه آن بزرگ انقلابي دوران نگران آن هستيم و معتقديم تا فرهنگ امام واژه به واژه در زبان مخاطب معادل يابي نشود و در صورت نبودن معادل، توضيحي مطابق مفهوم انقلابي مورد نظر امام و فرهنگ پوياي تشيع داده نشود، فعلا امكان نشر آثار و افكار امام نيست. و صد البته اين كار به دهها سال مطالعه و تحقيق نياز ندارد. متون امام از نظر كميت محدود و از نظر تعداد واژگان معلوم و توضيح يابي مطابق با فرهنگ تشيع و تفكر امام ممكن و كاري شدني و در حال حاضر مشغول انجام آن هستيم. موسسه چنين برنامه ريزي نموده است كه همزمان و در جريان ترجمه آثار آن بزرگوار واژگان اسلامي به كار رفته را جمع آوري و در پايان به صورت فرهنگ واژگان امام (س) همراه با توضيحات آن واژگان، در زبانهاي مهم دنيا، منتشر سازد اما حداقل در عرصه آثار امام ضرورتي به استفاده از واژگان سلام امريكايي، شاهنشاهي، وهابي و امثال آن نبوده و اين گام كوچكي باشد براي جامعه فكري مملكت تا اين قدم اساسي را در كل عرصه اسلام ناب محمدي و فرهنگ پوياي تشيع بردارند. و معضل بزرگ نشر اسلام در جهان كه امروزه يكي از بزرگترين مشكلات انقلاب اسلامي در زمينه فعاليتهاي فكري، فرهنگي و تبليغاتي است، بتدريج از ميان برداشته شود، چنانچه موسسه در تدوين اين مجموعه فرهنگها

موفق شود، از آن پس هر مترجم مسلمان و غير مسلماني كه بخواهد در جهت نشر افكار انقلابي امام خميني (س) كار فرهنگي كند، شكي نخواهد داشت كه افكار آن بزرگوار نه بافته هاي صهيونيستها، وهابيها و يا يافته هاي شخصي خود را ترجمه نموده و اين گامي مهم و اساسي است و انديشمندان جامعه ما بايستي دين خود را نسبت به قرآن كريم، نهج الفصاحه، نهج البلاغه، مجموعه دعايي كه با متدهاي عادي و بدون توجه به واژگان دارنده مفاهيم شيعي، ترجمه شده ادا نمايند به همين علت ما از اين فرصت مطلوب استفاده نموده و دست كمك به سوي همه مترجمان، اديتوران، زبان دانان، زبان شناسان و ديگر انديشمندان و متخصصان امور واژگاني دراز نموده و از آنان دعوت مي كنيم در اين راه خير، ارزشمند و فرهنگي واحد ترجمه موسسه را ياري دهند و در مورد فهرست واژگاني كه در جهت نظرخواهي در انتهاي كتب منتشره زبانهاي خارجي موسسه چاپ شده است با ما همفكري نمايند. ب - معضل استاندارد سازي - وقتي قرار باشد چند كتاب محدود از يك نويسنده به زباني ترجمه شود، مترجم، اديتور و ناشر نگراني چنداني براي رعايت اصول استاندارد و يكنواختي ندارد; ليكن وقتي به ترجمه گنجينه عظيم آثار امام خميني (س) مي رسيم، وضع كلا عوض مي شود. مجموعه آثار قلمي و كلامي امام بزرگوار از پنجاه جلد كتاب معمولي و نيمه قطور متجاوز است كه به همراه توضيحات، تعليقات، پاورقيها و شناسنامه ها زنده كنند جو و شرايط تاريخي و سياسي، اجتماعي زمان ايراد يك سخنراني يا صدور يك پيام - و فهرستهاي راهنما

سر به حداقل صد جلد كتاب 250 تا 300 صفحه اي مي زند كه كاربرد لغات، اصطلاحات، واژه ها و ديگر الفاظ پر مصرف و تكراري ضروري مي بايستي در سرتاسر اين اديرة المعارف عظيم در هر زبان يكنواخت و استاندارد گردد. اين استانداردسازي طولي نوعي يكنواختي عرضي نيز طلب مي كند كه در ارتباط با كليه زبانهاي ترجمه اي در نظر قرار گيرد. توضيحا اين امكان وجود ندارد كه بتوان در هر زبان تنها از يك مترجم براي ترجمه كل آثار امام استفاده كرد و اميدوار بود كه آن مترجم سبك و اسلوب يكنواخت و يكدستي را تا پايان كار عايت خواهد نمود و تفاوت بين متون مختلف در سخنراني، پيام، نامه، تلگراف، اطلاعيه، كتاب و غيره را درك خواهد كرد. از آنجا كه استفاده از يك مترجم نه ممكن است و نه به دليل ضرورت بازبينيهاي فني، كاري درست است، بنابراين در ترجمه مجموعه آثار امام به يك زبان، ناگزير به استفاده از مترجمان، و اديتوران مختلف مي باشيم و عدم پيش بيني يك مكانيزم علمي هماهنگ و يكنواخت كننده باعث خواهد شد كه در پايان كار، خواننده آثار امام در خارج كشور، در هر كتاب يا هر متن با امامي با گويشهاي مختلف و زير و بمهاي نامطلوب و ديگر عوارض گفتاري و تدوين ناموزون مواجه گردد، كه به هيچ عنوان مطلوب موسسه و سزاوار آثار امام نيست. البته اين يكنواختي طولي مي بايستي با يك استانداردسازي عرضي نيز تلفيق گردد، به اين معني كه بين امام گوينده و نويسنده در متون يك زبان با امام متون زبانهاي ديگر نيز بايستي يكنواختي

و هماهنگي كامل وجود داشته باشد و فرهنگ كلامي و قلمي آن حضرت نه فقط در مجموعه آثار يك زبان كه در كل مجموعه آثار زبانهاي مختلف هماهنگ و يكدست باشد. مسلما صرفنظر از نوع مكانيسم يكنواختي، هر مكانيسمي مورد استفاده قرار گيرد مستلزم آن است كه آثار ابتدا ترجمه و بازبيني شوند و سپس به انتشار آنان اقدام گردد، چه اگر قرار باشد پس از ترجمه هر مجموعه (في المثل بخش كمي از سخنرانيها) و قبل از خاتمه ترجمه كل متون مربوط (كل سخنرانيها) اقدام به انتشار آن نماييم، بخش مهمي از هماهنگي و يكنواختي مورد نياز را از دست خواهيم داد. از اين جهت پس از تقسيم آثار ترجمه اي امام به سه بخش عمده در بند يك، هر سه بخش را نيز به مجموعه هايي تقسيم نموده، كه آن مجموعه ها يكجا ترجمه و همزمان منتشر خواهند شد. عاشقان امام نيز نيك مي دانند كه بخشي از تاخيرات در چاپ و انتشار آثار آن بزرگوار معلول عللي فني و محتوايي است كه بر ما خواهند بخشيد. ج - معضل مخاطبان: موجوديت، سطح فكر، سن، مسائل فرهنگي، تفاوتهاي جغرافيايي، مطالبي است كه در ترجمه آثار امام (س) نقش مهمي را ايفا مي كنند. تاكنون در بخش بسيار محدودي از آثار امام كه قبل از تاسيس موسسه در خارج يا در داخل ترجمه شده است، مقوله مخاطب مطلقا مد نظر قرار نگرفته و براي مترجم و ناشر مهم نبوده كه فلان سخنراني امام براي چه كساني، در چه منطقه اي و با چه فرهنگي ترجمه مي شود. مهم آن بوده كه در حداقل زمان

مطلب منتقل گردد ولو طرح و برنامه اي براي نشر آن وجود نداشته باشند. اما مترجمان چيره دست و انديشمندان زبان دان و زبان شناس كشورمان به خوبي آگاهند كه بين ترجمه اي كه براي نسل جوان و يا كودكان مي شود با ترجمه اي كه براي مراكز مطالعاتي و تحقيقاتي مي شود فرق فراوان وجود دارد و هر كدام سبك و اسلوب ترجمه اي خاصي را مي طلبند كه رعايت آن در نشر آثار و افكار تاثير بسزايي دارد. اين مطلب مهم نيز از جمله مطالبي است كه در ترجمه آثار حضرت امام مدنظر قرار گرفته و بنابر آن است كه امر ترجمه با توجه به فرهنگها، سنتها، تفاوتهاي سياسي، اجتماعي و ديگر مقولات تشكيل دهنده هويت كشور و افراد مخاطب انجام گيرد تا مفاهيم سريعتر جذب و افكار آن بزرگوار دقيقتر نشر گردد. د - انتقال مفاهيم عرفاني و مقولات شعري: يكي از ناشناخته ترين ابعاد وجودي حضرت امام خميني (س) بعد عارفانه و روح لطيف و قريحه سرشار آن حضرت است كه در خارج كشور به نحو چشمگيري در شناخت شخصيت و ارزيابي نهضت اسلامي و پيام امام عزيز موثر است. انتقال اين مفاهيم و اصولا متون شعري آنچنان دشوار و حساس و آنچنان نيازمند وجود انسانهايي خاص است كه عملا عده اي ترجمه و شعر را به معنا و مفهوم واقعي كلمه، به طوري كه بتوان همان احساس و مفاهيم را منتقل نمود، محال مي دانند. در يك ترجمه ساده وقتي شعري از زباني به زبان ديگر منتقل مي شود به نثري بي معنا و يا نثري زمخت و به دور

از ظرافتها و لذتهاي شعري تبديل مي شود. ليكن اگر امكان يافتن شاعران، مترجم و ادبي باشد كه بر متون و ادبيات هر دو زبان مبدا و مقصد مسلط باشند و خود در سير و سلوك بوده و به درجه اي از درجات كمال معنوي رسيده و صاحب ذوق و قريحه اي و احساسي لطيف باشند، مي توان اشعار حضرت امام را در زبان مقصد به شعر درآورد، اشعاري با همان وزن و قافيه و مفاهيم. يكي از مهمترين توفيقات واحد ترجمه موسسه طي يك سال گذشته يافتن و رابطه برقرار كردن با مترجماني بوده است كه توان ترجمه "شعر به شعر" آثار امام را دارند و اميدواريم بتوانيم بتدريج در زبانهاي بيشتري، شاعران تواناي ديگري بيابيم كه اين بعد ملكوت و عارفانه از ابعاد وجودي امام عزيز را به جهانيان بشناسانند. به هر حال انتقال مفاهيم شعري و عارفانه حضرت امام (س) از معضلات امور ترجمه اي در كليه زبانهاي زنده دنياست. علاوه بر موارد فوق مسائل و مشكلاتي علمي، فني و امكاناتي ديگري نيز وجود دارد كه در ويژه نامه ترجمه آثار امام، بدان خواهيم پرداخت. 4- محصولات واحد ترجمه در سال 1370: تا پايان امسال، واحد ترجمه موسسه، محصولاتي به شرح زير را منتشر خواهد نمود. البته بعضي از اين محصولات در اوايل تابستان از زير چاپ خارج خواهد شد: الف - وصيتنامه الهي - سياسي حضرت امام خميني، با تعليقات مربوط به توضيح كليه واژگان به همراه يك فهرست جامع تحت عنوان فهرست مخاطبان و مجموعه اي از فهارس ديگر. اين وصيتنامه در زبانهاي انگليسي، فرانسه، عربي، تركي، آذري، تركي استانبولي،

هوسايي، روسي، آلماني و اردو در حال چاپ و در زبانهاي پشتو و بنگالي جهت خطاطي و حروفچيني آماده ارسال به خارج از كشور و در زبان لهستاني و اسپانيولي آخرين مراحل اديت را مي گذراند. البته اميد است در شش ماهه دوم امسال وصيتنامه الهي - سياسي امام (س) به چند زبان ديگر نيز ترجمه شود. ب - نوار صوتي وصيتنامه امام، در چهار نوار و در يك آلبوم نفيس در زبانهاي انگليسي، فرانسه، آلماني، عربي و اردو ماههاست كه عرضه و توزيع گرديده و اميد است كه در تابستان امسال نوار وصيتنامه به زبانهاي تركي آذري، روسي، سواحلي، پشتو، و اسپانيولي به مجموعه نوارهاي قبلي اضافه گردد. ج - كار مطالعات مقدماتي بر روي نوار ويديويي وصيتنامه امام خميني انجام شده و اميد است در اواخر پاييز امسال اين مجموعه نيز آماده توزيع در سراسر جهان و به پنج زبان زنده دنيا باشد (احتمالا همان زبانهاي مندرج در بند ب) د - سخنرانيهاي امام خميني از سال 1341 الي خاتمه هجرت به پاريس و ورود به ايران (1357) با شرح كامل و به همراه شناسنامه هاي ويژه در زبانهاي انگليسي، فرانسه، اردو، آلماني، تركي، آذري، روسي، عربي، تا پايان امسال به مطبعه سپرده خواهد شد. ه - مصاحبه هاي امام خميني، به زبان اردو تا پايان تابستان و همين مجموعه به زبانهاي هوسائي، روسي، انگليسي، عربي و آلماني تا پايان امسال حروفچيني خواهند شد. و - مجموعه پيامهاي حضرت امام قبل از انقلاب كه تا پايان امسال به زبانهاي انگليسي، فرانسه، آلماني، روسي، تركي آذري و هوسائي در دهه فجر منتشر خواهند شد.

ز - كتاب ولايت فقيه (حكومت اسلامي) ، تا پايان تابستان به زبان روسي و تا پايان امسال به زبانهاي انگليسي، فرانسه و آلماني منتشر خواهند شد. ح - كتاب جهاد اكبر، با شرح و توضيحات كامل تا پايان تابستان به زبان روسي و در دهه فجر به زبانهاي تركي آذري، انگليسي، فرانسه، هوسايي و احتمالا يك زبان ديگر. ط - نامه امام به گورباچف در سيزده زبان با شرح و پاورقي كامل تا پايان تابستان. ي - ده غزل منتخب حضرت امام، (ترجمه شعر به شعر) در يك مجموعه تذهيب شده به زبان فرانسه و عربي تا پايان تابستان. گ - مجموعه غزليات حضرت امام، به زبان تركي آذري و انگليسي خطاطي و تذهيب شده در سه اندازه رحلي، وزيري و جيبي تا پايان تابستان. ل - مجموعه رباعيات حضرت امام، به زبان تركي آذري با خطاطي و تذهيب در دو اندازه رحلي و جيبي تا پايان تابستان. م - ترجيح بند حضرت امام، به زبان تركي آذري، با خطاطي و تذهيب در دو اندازه رحلي و جيبي تا پايان تابستان. ن - كتاب سرالصلوة، به زبان تركي آذري تا پايان امسال. س - دو كتاب موضوعي امام و شوروي، امام وحقوق بشر، به پنج زبان تا آخر پاييز. ع - شرح وظايف موسسه، در سه زبان با تصاويري از عملكرد موسسه و بخشهاي مختلف آن.

واحد كامپيوتر مؤسسه به كارگيري كامپيوتر به عنوان عامل شتاب دهنده و با تواناييهاي وسيع در جهت استفاده محققان، امروزه جايگاه ويژه اي را به خود اختصاص داده است. موسسه تنظيم و نشر آثار حضرت امام از بدو تاسيس

با نصب و راه اندازي سيستم شبكه كامپيوتري (LAN) دستيابي همه جانبه به كليه اطلاعات را براي مجموعه واحدهاي ذي نفع خود را امكان پذير ساخت. مشكلي كه در زمينه استفاده محققان از كامپيوتر فارسي و عربي زبان وجود دارد عدم يك برنامه نوشتاري و آماده كامپيوتري است كه توانايي استخراج واژه ها و مطالب مورد نظر و موضوع بندي مطالب را در حجم وسيع و گسترده داشته باشد. بر اين اساس موسسه به برنامه نويسي ويژه اي در جهت بهره گيري از آثار امام كه قبلا پانچ گرديده، اقدام نموده است كه داراي قابليت و تواناييهاي ذيل مي باشد: جستجوي حروف، كلمات مستقل، كلمات پيوسته، عبارات و جملات مختلف در يك متن يا كليه متون (23 جلد) با تعيين تعداد كاربرد، آدرس مطلب مورد نظر و نمايش و چاپ آن در كوتاهترين زمان. - استخراج فهرستهاي مختلف اسناد و آثار بر حسب تاريخ، مخاطب موضوع و نوع سند و كد بايگاني سند جهت دستيابي سريع. - تفكيك مطالب هر متن بر اساس كدهاي موضوعي كه در قسمت نمايه سازي آثار موسسه تهيه گرديده است كه پس از ثبت كدهاي مذكور دستيابي با مجموعه رهنمودهاي امام در رابطه با جزيي ترين موضوعات مختلف، يكجا امكانپذير مي گردد. ضمنا برنامه به گونه اي تنظيم شده كه موضوع بندي متن واحد بر اساس فهرستهاي مختلف قابل اجرا و ارائه مي باشد. واحد كامپيوتر موسسه علاوه بر پانچ تمامي بيانات، پيامها، نامه ها و احكام منتشر شده حضرت امام كه بالغ بر 23 جلد مي باشد، كار ثبت كامپيوتري و ارائه فيشهاي استخراج شده به متقاضيان را نيز

انجام داده است. بخشي از فعاليتهاي اين واحد در سال 1369 بدين شرح است: الف - ثبت كامپيوتري فيشهاي موضوعي (2031 ركورد) ب - تنظيم شناسنامه هاي متون (1600 ركورد) ج - پانچ و ثبت در بانك اطلاعات (7000 ركورد) د - اصلاح ركوردها در بانك اطلاعات (3000 ركورد) ها - ارائه اطلاعات درخواستي به واحدهاي تحقيقات، ترجمه، خاطرات و ساير واحدها (176256 مورد) ز - توجيه و تشريح برنامه اصلي "چشمه خورشيد" (97 مورد)

بخش هنري 1- ماموريتهاي بخش هنري: شناسايي، گردآوري و تهيه شناسنامه و ارزيابي آثار هنري اعم از فيلم، عكس، اسلايد، نقاشي، پوستر، خوشنويسي، سرودها، آهنگها و ساير آثار هنري كه درباره شخصيت و زندگاني حضرت امام توسط هنرمندان داخل و خارج كشور توليد شده است. 2- فعاليتهاي بخش هنري موسسه در سال 69. - سفارش و اجراي آثار هنري در زمينه هاي نقاشي، خطاطي، عكاسي، فيلم، ماكت و. . . - جمع آوري بيش از 250 اثر هنري در رشته هاي عكس، خط، فيلمنامه، نمايشنامه، نقاشي، اسلايد، آهنگ و سرود، فيلم مستند و. . . - برگزاري نمايشگاه هنري "در حريم يار" در جوار مرقد مطهر امام خميني (س) - برگزاري مسابقه هنري "در حريم يار". - توليد فيلم مستند داستاني "حضور" به صورت 35 م - م در هفتاد دقيقه درباره حضور معنوي امام بعد از ارتحال. - توليد سه پروژه نوار كاست سرود و آهنگ با استفاده از اشعار حضرت امام. - برگزاري نمايشگاه آثار هنري در رابطه با حضرت امام در شهرستانهاي گرگان و گنبد (با همكاري مركز بزرگ اسلامي گرگان) و اصفهان (با همكاري دانشگاه صنعتي اصفهان)

. - تهيه نيازهاي عكاسي كتابهاي درسي با همكاري وزارت آموزش و پرورش. - اجراي مجموعه تصويري "در خلوت خورشيد" با استفاده از عكاسي و متون ادبي حضرت امام. - همكاري با بنياد شهيد در برگزاري جشنواره فرزندان شاهد

بخش شعر و ادب 1- ماموريتهاي بخش شعر و ادب: - استخراج اشعاري كه به وسيله منابع مختلف (روزنامه ها، مجلات، كتابها) داخل و خارج كشور درباره حضرت امام به زبانهاي فارسي، عربي، اردو، انگليسي و. . . منتشر شده است. - تهيه شناسنامه براي اشعار با ذكر مشخصات شاعر و كيفيت، محتوا و موضوع شعر. - ارزيابي اشعار سروده شده درباره حضرت امام. - انتخاب بهترين اشعار و آماده سازي براي انتشار. - بررسي و تحقيق سبك ادبي در نظم و نثر موجود در آثار امام و استخراج تركيبات ادبي به كار رفته در آثار. - تحقيق درباره تاثير آثار امام بر ادبيات فارسي و فرهنگ جامعه اسلامي. - انتخاب بهترين آثاري كه از سوي كودكان و نوجوانان و فرزندان شاهد براي حضرت امام ارسال شده است. 2- فعاليتهاي بخش شعر و ادب در سال 69: - تهيه اولين مجموعه شعر سوگنامه درباره رحلت حضرت امام و انتشار آن توسط بخش انتشارات موسسه - تهيه و آماده سازي دومين مجموعه آثار سروده شده در قالب دويست قطعه شعر و سومين دفتر از مجموعه سوگنامه بالغ بر پانصد قطعه شعر و ارجاع آنها به بخش انتشارات موسسه براي نشر. - تشكيل گروه شعر نوجوان و گردآوري آثار شاعران كودك و نوجوان تحت عنوان "طرح شكوفه". - گردآوري بخشي از اشعار سروده شده براي حضرت امام از خرداد

42 تا رحلت ايشان. - تشكيل شورايي مركب از چند شاعر عرب زبان به منظور بررسي آثار شعراي عرب درباره حضرت امام و ترجمه شصت قطعه از اشعار سوگنامه (جلد اول) به زبان عربي. - تهيه و تدوين "فرهنگ اشعار حضرت امام" شامل: شرح و تفصيل اشعار حضرت امام، فرهنگ صنايع بديعي (لفظي و معنوي) ، فرهنگ اعلام و تلميحات و فرهنگ اصطلاحات و استعارات در اشعار حضرت امام (س) به انضمام فهارس. - تهيه و تدوين دو جنگ ويژه كودكان و نوجوانان و ويژه بزرگسالان.

بخش تحقيقات و فيش برداري 1- ماموريتهاي بخش تحقيقات و فيش برداري: فيش برداري و موضوع بندي آثار امام در شش گروه تخصصي، اقتصاد، علوم سياسي، علوم اجتماعي، معارف اسلامي، تعليم و تربيت و امور دفاعي. 2- فعاليتهاي بخش تحقيقات و فيش برداري در سال 69: - جهت دهي و تغيير فعاليتهاي واحد فيش برداري به فعاليت هاي تحقيقاتي. - انسجام فعاليتها و برنامه هاي گروههاي تحقيقاتي. - راه اندازي فعاليتهاي گروه سياسي. - اتمام فيش برداري در گروه اقتصاد و تحويل و آماده سازي آن براي انتشار. - راه اندازي آرشيو تخصصي. - هماهنگي وهمكاري با دانشگاههاي كشور براي تقويت فعاليت گروه هاي تخصصي. - بررسي و صدور مجوز چاپ و نشر دهها عنوان كتاب مرتبط با آثار و انديشه هاي حضرت امام. - همكاري با كميته هاي تدوين آثار امام براي كتب درسي دانشگاهها و آموزش و پرورش و ارائه مواد لازم جهت درج در كتابها. تنظيم و آماده سازي وصيتنامه حضرت امام به صورت موضوعي به همراه فهرست مربوط و تعليقات و فهرست واژگان براي انتشار.

بخش انتشارات

1- ماموريتهاي بخش انتشارات: انجام پروژه هاي چاپ آثار تدوين شده از مراحل برآورد نيازهاي مواد مصرفي، آماده سازي، طراحي، تنظيم و نظارت تا مرحله پاياني چاپ آثار مورد نظر در هنگام توزيع. 2- فعاليتهاي بخش انتشارات در سال 69: - برآورد نيازهاي مواد مصرفي بخش انتشارات از قبيل كاغذ - مقوا - فيلم - زينگ مواد شيميايي و. . . - انتشار كتاب مجموعه آثار شعرا در سوگ امام تحت عنوان "سوگنامه" در تيراژ 3 هزار جلد در چاپ اول و 90 هزار جلد در چاپ دوم. - انتشار كتاب "نقطه عطف" در تيراژ 282 هزار در 4 نوبت چاپ در قطع رحلي كالينگور، رحلي شميز، وزيري شميز. - انجام مرحله آماده سازي و نظارت بر مراحل انجام كتاب "سرالصلوه". - طراحي، تنظيم و چاپ پيام جناب حجت الاسلام والمسلمين سيد احمد خميني در مراسم اولين سالگرد ارتحال حضرت امام (س) به سه زبان فارسي، عربي و لاتين. - چاپ و تنظيم و آماده سازي و انتشار كتاب "منشور روحانيت" در دو نوبت چاپ. - آماده سازي و چاپ و انتشار بروشور آشنايي با اهداف موسسه. - آماده سازي و چاپ جزوه "گنجينه دل" براي ثبت خاطرات. - آماده سازي و تدوين و طراحي، چاپ و نشر كتاب شعر "ساغر مينايي" در دو نوبت چاپ. - آماده سازي و تدوين و طراحي، چاپ ونشر كتاب "اسم مستاثر" دو نوبت چاپ - آماده سازي و تدوين و طراحي، چاپ و نشر كتاب "محرم راز" در دو چاپ - پي گيري امور قراردادهاي موسسه با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي و انتشارات سروش. - چاپ و

نشر و توزيع پوستر "دهه فجر" 1369 و نمايشگاه "در حريم يار". - چاپ و نشر و توزيع تقويم ديواري سال 1370.

تدوين زندگينامه: تدوين ابعاد مختلف زندگاني مردي بزرگ همچون امام خميني - قدس سره - كه در واقع ترسيم تاريخ انقلاب اسلامي با همه عظمتش مي باشد، كاري است بس دشوار و در عين حال ضروري. انجام اين مهم به نحو مطلوب نيازمند جمع آوري و طبقه بندي تمامي اسناد و آثار و گردآوري خاطرات مستند و طرح جامع و مرحله بندي شده و جذب محققان و مورخان متعهد و مجرب مي باشد كه تاكنون طرح اوليه تهيه گرديده و در حال تشكيل هسته مركزي اجرايي طرح مي باشيم كه بر اساس برنامه تنظيم شده با توجه به نياز عاجل جامعه اسلامي ابتدا زندگينامه اجمالي از سير زندگاني امام تدوين و منتشر خواهد شد و همزمان تدوين جزئي ترين وقايع (از دوران كودكي تا رحلت و وقايع پس از آن) و در حقيقت سيره كامل امام خميني - قدس سره - به صورت مستند آغاز خواهد شد.

فصل چهارم: نشر آثار و تبليغ افكار و انديشه ها و احيا مستمر خط ح برنامه هاي موسسه در جهت انتشار آثار امام و ترويج آرمانهاي آن مرد الهي عبارتند از: 1- نشر مجموعه آثار امام به صورت كامل، شامل: سخنراني، مصاحبه، حكم، پيام، نامه، كتاب و رساله هاي علمي، پاسخ استفتائات، اجازات، اشعار و نقل قولهاي مستند و مكتوب، به تفكيك عنوانهاي ياد شده و بر اساس سير تاريخي به همراه توضيحات و فهارس. 2- نشر مجموعه آثار امام به صورت موضوعي. 3- نشر فهرست آثار امام

مندرج در روزنامه ها، مجله ها و كتابهاي داخلي و خارجي و همچنين فهرست آثار هنري. 4- انتشار اسناد مبارزات حضرت امام در مقاطع مختلف تاريخ انقلاب اسلامي. 5- انتشار زندگينامه اجمالي (بيوگرافي و تقويم زندگي امام) و تفصيلي (سيره امام) . 6- انتشار آلبوم كامل عكس. 7- انتشار مجموعه خاطرات مستند. 8- انتشار فهرست آرشيو موسسه با ذكر مشخصات هر سند. 9- نشر برگزيده اشعاري كه در زبانهاي مختلف در رابطه با شخصيت امام سروده شده با ذكر مشخصات كامل هر اثر. 10- انتشار برگزيده نامه هايي كه در طي دوران قبل و بعد از انقلاب اسلامي براي دفتر امام ارسال گرديده است. 11- انتشار مجموعه شعارهاي مردم در مقاطع مختلف در داخل و خارج كشور در رابطه با حضرت امام با ذكر ويژگيهاي زماني و مكاني هر شعار. 12- نشر بهترين تفاسير و شرح آثار امام و مقالات مستند در زمينه ديدگاهها و مباني فكري امام. 13- انتشار فهرست مشخصات اماكني كه به نام امام در داخل و خارج كشور نامگذاري شده است (شهرها و شهركها، روستاها، ميدانها، خيابان، كوچه ها، موسسات علمي و فرهنگي و موسسات خيريه) . 14- تكثير و توزيع نوارهاي صوتي و تصويري بيانات امام. 15- توزيع فيلم و ساير آثار هنري توليد شده در حوزه هنري موسسه و يا مراكز ديگر. 16- تشكيل موزه دائمي آثار و نمايشگاههاي مختلف جهت استفاده عموم. 17- احداث كتابخانه بزرگ اسلامي و ارائه كليه كتابها و مقالاتي كه در سطح جهان پيرامون شخصيت امام تدوين شده است. 18- برگزاري مراسم در مناسبتهاي مختلف و تشكيل سمينارها و كنفرانسها و جشنواره ها و

مسابقات فرهنگي و هنري در زمينه انديشه ها و آثار امام. 19- همكاري با موسسات و سازمانهاي فرهنگي داخل و خارج كشور در جهت ترويج افكار و آرمانهاي امام. 20- ارائه خدمات فرهنگي به زوار حرم مطهر امام. 21- تاسيس دانشكده امام شناسي، حوزه علميه و مركز تحقيقات بين المللي.

فصل پنجم: نظارت به موجب حكم حضرت امام و مصوبه مجلس شوراي اسلامي، موسسه تنها مرجع رسمي تاييد مطالبي است كه به نام امام منتشر مي شود كه در اين رابطه شوراهاي نظارتي ويژه اي جهت بررسي و ارزيابي تشكيل شده و پاسخگوي مراجعات مي باشد. يادآوري اين نكته ضروري است كه اعمال نظارت موسسه هيچ گاه به معناي محدود نمودن فعاليت مشتاقان بيشمار ترويج و تبليغ اسلام ناب محمدي كه در كلام و پيام امام خميني - رضوان الله تعالي عليه - تبلور يافته، نيست بلكه رسالت اصلي موسسه ابلاغ آرمانهاي امام به شيفتگان جهان اسلام و حمايت از هرگونه فعاليتي در اين راستا مي باشد و برنامه هاي نظارتي موسسه صرفا جهت ارائه منابع مستند و تصحيح اشتباهات ناشي از سهل انگاري و جلوگيري از تحريف مغرضان و سؤاستفاده هاي احتمالي، تنظيم گرديده است. اميد آنكه در انجام وظيفه خطيري كه بر دوش گرفته ايم از همفكري و معاضدت تمامي كساني برخوردار شويم كه فراق آن حبيب را با رهروي در طريق هدايت او و ايستادن بر سر آرمانها و اصولي كه به ارث گذارده، امكان پذير ساخته اند. موسسه از هر گونه پيشنهادي كه در جهت جمع آوري، نگهداري، تحقيق و نشر آثار مربوط به امام ارائه شود، بشدت استقبال نموده و از

تمامي ياوران امام مي خواهد تا در صورتي كه هر يك از آثار منتشر نشده حضرت امام را در اختيار داشته و يا اطلاعي از آن دارند و همچنين اطلاعات مربوط به آثاري كه در اين رابطه با حضرت امام (بويژه در خارج كشور) تدوين و يا توليد شده است، اطلاعات خود را از طريق تماس تلفني يا حضوري و يا مكاتبه در اختيار موسسه قرار دهند. گزارش: منصور مسعودي

ك_ربلا و ني_ز ساي__ر ائمهاطهار(عليهمالسلام) در كاظمين و سامراء هدف اصلي اين سفر بود. البته از مدتها قبل برنامهاي به همين منظور در مؤسسه مطرح بود تا اينكه افتخار برگزاري اين غرفه در نمايشگاه نجف، شامل حال و باعث سعادت ما شد. اين نمايشگاه در اصل به پيشنهاد سپاه پاسداران انقلاب اسلامي و ظاهراً به دعوت سپاه بدر عراق صورت پذيرفت. گو اينكه اساس اين حركت فرهنگي، در واقع تمايل جدي و خواست مردم عراق بود. حضور: نمايشگاه در كجا و چه مدت ادامه داشت؟ امامي: اين نمايشگاه به مدت ده روز ادامه داشت و از ساعت 8 صبح يكسره تا ساعت 17 عصر بر روي بازديدكنندگان مشتاق عراقي كه به صورت وصف ناپذيري اشتياق خود را نشان ميدادند، باز بود. اين نمايشگاه در موقعيت جغرافيايي بسيار مناسبي در مجاورت آرامگاه شهيد حكيم قرار داشت. قبر شهيد سيد محمد باقر حكيم در شارع(چهار راه) كوفه قرار دارد كه اكنون به زيارتگاهي تبديل شده است. ميدان بزرگ اين چهارراه محل برگزاري ميتينگها و سخنرانيهاي صدام بوده است. نمايشگاه بنام شهيد محراب (ايت الله حكيم) برگزار شد كه طراحي آن به نحو بسيار مناسبي شكل گرفته بود. طراحي اين نمايشگاه بهگونهاي بود كه بازديدكنندگان بهمحض ورود به داخل محوطهاي شبيه به غار حرا هدايت ميشدند و پس از آن به مسجدالحرام و كعبه ميرسيدند و صداي تلاوت ايههاي الهي قرآن و حال و هواي آن محل انسان را ب_ه ي_اد مسج_دالح_رام و كن_ار خ_انه خ_دا ميانداخت. در همين مسير جايگاه مقدس امام در جماران و صندلي ايشان بود، با همان زيبايي و تصويري از امام توجه همگان

را جلب ميكرد. گاه در اين نقطه آنقدر ازدحام ميشد كه عبور ومرور ممكن نبود. سيل جمعيت مشتاق گاه باعث ميشد تا مسئولين به منظور ايجاد نظم بيشتر، محدوديتهايي را عليرغم ميل باطني قايل شوند. غرفه تصاوير امام كه اينجانب به اتفاق ساير همكاران مؤسسه در آنجا حضور داشتيم، بازديدكنندگان زيادي را به خود جلب ميكرد. بويژه پخش تصاوير تشييع جنازه امام با آن سينهزنيها و ضجههاي مردم ك_ه بينندگان را بياختيار متأثر ميساخت و آنان اشك ميريختند. اكثراً ابراز عقيده ميكردند كه براستي چقدر صدام، سفيد و احمق بود كه با يك چنين شخصيتي ميجنگيد، شخصيتي كه اين جمعيت چند ميليوني وي را بدرقه و تشييع نمودهاند. حضور: ايا نظر بازديدكنندگان در جايي ثبت شده است؟ امامي: ما صندوقي را به همين منظور در نظر گرفتيم كه بنا به پيشنهاد فرزند سيد عبدالعزيز حكيم عنوان آن را ماذا تريد ان تقول للامام الخميني؟(راجع به امام چيست؟)، انتخاب نموديم. از اين صندوق، در مجموع حدود 2500 نامه جمعآوري و مطالعه شد كه شايسته است توسط مؤسسه ترجمه و به صورت يك يا چند جلد كتاب درايد. حضور: بيشتر بازديدكنندگان نمايشگاه از چه قشري بودند؟ امامي: از علماء و از دانشگاهيان و دانشجويان و مردم و رؤساي قبائل و اهالي نجف، كوفه، كربلا، كاظمين، بغداد، سامرا و ساير شهرهاي عراق و خلاصه از همه جا و از همه قشري ميآمدند. عدهاي به محض ورود، تا تصوير امام را مي ديدند ايههايي از قرآن را تلاوت ميكردند. مثلاً: «اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم الاسلام دينا» يا «انا فتحنا لك فتحاً مبينا»

يا «تمز من تشاء و تذلّ من تشاء» و ... در واقع از اين ايهها، به عنوان پيروزي امام و طرفدارانش ياد مينمودند. حتي مادراني كه بقول خودشان، فرزندانشان را شهيد اين جنگ تحميلي ميدانستند، در برخورد با آثار امام، تحت يك فضاي معنوي قرار ميگرفتند و لذا يقين حاصل ميكردند و زمزمه ميكردند چرا فرزندان ما، اينچنين در مسيري اشتباه قرار گرفته و كشته شدند. اشعاري كه بازديدكنندگان در توصيف امام نوشته و در اختيار ما قرار دادند انشاءالله به صورت كتاب درخواهد آمد. خانمي ميگفت: يا روح الله بيض الله وجهك كما بيضت وجوهنا (اي روح الله خدا روي تو را سفيد كند همانطور كه ما را روسفيد نمودي) و يا السلام عليك يا روح الله هنيئاً لك الجنة (سلام بر تو اي روح الله بهشت بر تو گوارا و مبارك باد). من فكر ميكنم اگر مؤسسه آنها را ترجمه و چاپ نمايد، خيلي مناسب و زيبا و جالب خواهد بود. حضور: فروش كتابها و تصاوير حضرت امام چگونه بود؟ امامي: خيلي از بازديدكنندگان تمايل زيادي براي خريد و تهيه تصاوير امام داشتند ليكن در آن وضعيت اوليه اين حركت جزء برنامههاي ما نبود ولي فروش آثار نوشتاري معظمله بسيار بالا بود بگونهاي كه در آخرين روزهاي برگزاري نمايشگاه، حتي يك ج_لد كتاب ب__راي ف__روش ¨ خيلي از بازديدكنندگان كتابهاي امام را هم براي مطالعه و هم بهعنوان تبرك و تيمن ميخريدند ¨ مردم عراق مردمي متدّين و باتقوا هستند كه فرهنگ اسلامي و مذهبي خود را به خوبي حفظ مي كنند داشتيم و اين با وجود فروش فراوان ساي_ر غرفهها از آثار حضرت

امام بود. شايان گفتن است كه خيلي از بازديدكنندگان، كتب معظمله را هم براي مطالعه و هم به عنوان تبرّك و تيمن خريداري ميكردند. من فكر ميكنم اگر اين نمايشگاه روزهاي متوالي هم ادامه داشت باز استقبال مردم روز به روز بيشتر ميشد. حضور: اوضاع و شرايط فرهنگي و مذهبي مردم را چگونه ديديد؟ امامي: نظم و ادب و احترام آنان و پوشش ظاهري مناسب اين عزيزان ما را به تعجب وا ميداشت، چراكه شايد بتوان گفت يك چنين جديت و اهتمامي در بعضي قشرهاي كشور خودمان بچشم نميخورد و يا بعضاً كمتر به چشم ميخورد. نجف داراي حوزه علميه مقدس خيلي با سابقهاي است، كه هميشه علماي بزرگي در آنجا حضور داشته و دارند. لذا به بركت همين فضاي ديني و بويژه قبور ائمه اطهار مردم از نظر تدين و تقوا در رتبه بالايي قرار دارند. ما حتي يك تار موي خانمي را نديديم و شوخي و مزاح و كارهاي ناشايست و ناپسند از يك نفر از آنها ملاحظه ننموديم. حتي مردان هم در اين نمايشگاه شلوغ، حركت ناشايستي انجام نميدادند و در مجموع آنها را مردمي متدّين و با تقوا ارزيابي نمودم كه فرهنگ اسلامي و مذهبي خود را به خوبي حفظ ميكنند. حضور: ايا از نيروهاي اشغالگر خارجي، افرادي به نمايشگاه ميآمدند؟ امامي: اين نيروها، هرچند وقت يكبار يك بررسي اجمالي و سريع از نمايشگاه داشتند كه يا با لباس شخصي ميآمدند و يا با لباس نظامي. حضور: از شخصيتها و علماي برجسته عراق چه كساني از نمايشگاه ديدن نمودند؟ امامي: علاوه بر رؤساي قبائل شيخ نعماني (رئيس شوراي شهر نجف)، امام

جمعه نجف، شهردار نجف و فرزند آقاي عبدالعزيز حكيم و نيز ساير علما از نمايشگاه ديدن كردند. حضور: بهترين خاطرة شما از اين سفر چيست؟ امامي: همة اين سفر، دل انگيز و خاطره بود. من، از خداوند متعال سپاسگزارم كه توفيق اين سفر معنوي را شامل حال ما نمود. ولي بهترين خاطرة ما اين است كه در يكي از شبها، همه متصديان نمايشگاه همگي با هماهنگي قبلي به زيارت بارگاه و ضريح حضرت اميرالمؤمنين رفتيم كه هيچگاه فراموش نخواهد شد. ما نائبالزّياره همه عزيزان بوديم و انشاء الله همه عزيزان مشتاق، بتوانند خودشان به اين سعادت، توفيق يابند.

صفت و موصوف. 11 _ كاربرد تعابير عربي در پايان بعضي از عبارتها و جمله ها. 12 _ بهره مندي از اشعار عربي و فارسي براي تبيين بهتر موضوعات كتاب. 13 _ زبان و صميميت. 14 _ بهم زدن ساختار مرسوم دستور زبان در جابجايي عناصر و اجزاي جمله. از جمله محورها و زمينه هاي جديدي كه از ثمرات و بركات علمي _ فرهنگي انقلاب اسلامي محسوب مي شود، رويكرد نوين و فرخنده به آثار جديد عرفاني _ اخلاقي است. بخصوص كه بسياري از اين آثار ارزشمند بقلم شيوا و فصيحانه حضرت امام و هم از بعد ادبي، سرشار از نكته سنجي و عبارت پردازي و فنون بلاغي باشد. پيش از اين منابعي تا اين حد غني و عميق از عالمان شيعه به زبان فارسي يا در اختيار نبود و يا از چنين اقبال و رويكردي برخوردار نبودند. اگر قرار باشد ادبيات انقلاب اسلامي را با همه تنوع و تكثر در ترازوي نقد و تحليل و شناخت قرار دهيم، بي انصافي است اگر آثار منثور حضرت امام را از قلم بيندازيم، بسياري از محققان و انديشمندان ادبيات در طيف جاذبه شعري امام قرار مي گيرند. آنان كه در حوزه انديشه ها و بررسي آراي فقهي و استنباطهاي اجتهادي امام تحقيق مي كنند، چه بسا از تحليل ابعاد ادبي آثار امام غافل بمانند. نكته ديگر اينكه تاكنون به بررسي آثار عرفاني امام از جهت ترسيم ابعاد سبكي و ويژگي هاي نگارشي نپرداخته ايم. در بدو امر تصور برخي اين است كه پيرامون آثار امام چه جاي حرف و حديث ادبي است؟ وقتي به آثار ايشان از جمله چهل حديث، مصباح الهدايه، سرالصلوة، آداب الصلوة، از سر

تأمل از اين بعد غور مي شود، كم كاري و كم لطفي همه ارباب و اصحاب ادب و نقد و نظر نمودي خاص مي يابد. با مخاطب شناسي آثار امام و با اندكي تدبر و تأمل در آثار ايشان در مي يابيم كه اصل مهم و شرط اساسي بلاغت را كه همانا مقتضاي حال است، در همه احوال در نظر دارد. نوع خطاب و قلم امام وقتي با خانواده هاي شهيدان، كارگران يا با دانشگاهيان، عالمان ديني و هنرمندان صحبت كرده يا بدانان پيام مي فرستد. متفاوت از يكديگر است. سبك و قلم امام در آثار اخلاقي _ عرفاني چون آداب الصلوة و اسرار الصلوة با بيانيه هاي سياسي اجتماعي ايشان فرق ها دارد. اتفاقاً مقايسه اين آثار و ترسيم شيوه هاي نگارشي و سبكي هر يك و استخراج و ترسيم بسامد واژگاني و دستوري و شيوه هاي كلامي ايشان در حد پايان نامه هاي كارشناسي ارشد و حتي دكتري است. چون بررسي ويژگيهاي همه جانبه آثار امام و مقايسه همه نوشته ها و تأليفات ايشان از حوصله اين گفتار خارج است، از ميان همه آثار، فقط به بررسي و بيان ويژگيهاي سبكي آثار آداب الصلوة مي پردازيم: 1 _ اين كتاب مانند تمام آثار عرفاني، اخلاقي امام به ايات منور قرآن آميخته است. وقتي مدعي آميختگي هستيم، يعني كمتر موضوع و بحثي از كتاب را مي توان برشمرد كه در جهت تبيين و تاييد موضوع استشهاد قرآني نداشته باشد. پايبندي و التزام ايشان به تلميح قرآني مي تواند وجه اختلاف يا امتياز ايشان از ساير عارفان و متفكران و فقيهان باشد. اگر قرار باشد به استخراج انواع تلميحات قرآني اين كتاب بپردازيم، بدون مبالغه لازم مي ايد بسياري از قسمتهاي كتاب

را بازنويسي نماييم. براي جلوگيري از اطاله كلام در تمام موارد اصل را بر اختصار قرار داده و فقط به ذكر چند نمونه بسنده مي شود: _ در صفحه 324 ذيل بحث ليلة القدر و در تبيين معاني مختلف واژه قدر پس از اشاراتي گذرا به اين معني كه امكان دارد ليله قدر از نظر برخي به واسطه آن گويند كه از كثرت ملائكه زمين تنگ مي شود، به ايه اي ديگر كه از نظر تلقي تفسير حكم قدر مشابه اين تفسير است، استناد كرده است. «وَ مَن قُدِرَ عَلَيه رِزقُه»(287) _ ذيل بحث مشاهده صورت باطنيه غيبيه اعمال از جانب افراد گويد، از آن جمله قول خداي تعالي است: «اليوم تجد كل نفس ما عملت من خير محضراً و ما عملت من سوءٍ تود لوا ان بينها و بينه امداً بعيداً».(288) در حاشيه موضوع امر به معروف و نهي از منكر به جريان طغيان فرعون مي پردازد و كلام را چنين به نور قرآن مي آرايد: فرعون كه طغيانش بجايي رسيد كه: «انا ربكم الاعلي»(289) گفت. در ادامه همان بحث چنين آورده است: و علّو و فسادش به پايه اي قرار گرفت كه «يذبح ابنائهم و يستحيي نسائهم»(290) آخرين نمونه آنجاست كه ذيل تنبيه اشراقي و اشراق عرفاني با ذكر مقدماتي، اقرب طريق به خداوند را صراط مستقيم مي داند و به ايه شريفه: «ما من دابةٍ الا هو آخذ بناصيتها ان ربي علي صراطٍ مستقيم»(291) استناد مي جويد. 2 _ يكي از عظميترين و غني ترين منابعي كه اكثر عارفان و شارحان و مفسران انديشه ها و مكاتب عرفاني _ اخلاقي در اثبات و تاييد آرا و نظريه هاي خود بدانان استناد مي كنند، احاديث

و روايات است. اين اثر و ساير آثار امام به اين خصيصه مبارك هم شاخصند كه منابع و مآخذ و مستندات آن عزيز از روايات و احاديث اماميه است. چيزي كه در آثار عارفان اهل تسنن يا بسيار نادر است و يا در حد النادر كالمعدوم. در بحث مراتب مقامات اهل سلوك، معتقد به كثرت و تنوع مراتب است و در تاييد اين تكثر طرق، به اين حديث منسوب به پيامبر اكرم استناد مي جويد. «الطرق الي الله بعدد انفاس الخلايق»(292) ذيل بحث آداب قرائت قرآن و حضور دل و نيز تفكر در قرآن چگونگي گشايش و فتوح ابوابي از معارف قرآن به نقل عبارت بلندي از حضرت علي(ع) مي پردازد. «و تعلموا القرآن، فانه ربيع القلوب و استشفعوا بنوره فانه شفاء الصدور».(293) در صفحه 217 ذيل بحث آداب عبوديت و معني ذكر به حديثي استناد مي جويد كه مخاطب حديث حضرت موسي است: «يا موسي انا جليس من ذكرني»(294) در ادامه همان بحث از رسول خدا عبارتي قريب به همان مضمون نقل مي كند: «من اكثر ذكر الله احبه الله»(295) در مواردي مشاهده مي شود كه امام از مفاهيم و مضامين احاديث و روايات يا ترجمه فارسي آنها، به سبيل استدراج بهره مند مي شود. از آن جمله است، با نقل مضمون حديثي از حضرت علي(ع) ذيل بحث زوال پذيري حطام دنيا و لذائذ عالم ملك گويد. «... باطن عالم طبيعت قذارت است و تعبير كثافت و قذارت در نوم _ كه بابي از مكاشفه است _ دنيا و مال است، و در مكاشفه علوّيه عليه السّلام دنيا جيفه و مردار است.»(296) _ از اين گونه تلميحات ذيل مراعات احوال ادبار و اقبال نفس، بحث

عدم سخت گيري در سلوك از جهت عبادات و رياضات عمليه و نيز اقتصاد در عبادت، عبارتي را از كتاب الايمان و الكفر كافي مي آورد. حضرت صادق فرمودند: «من در ايام جواني جديت و اجتهاد در عبادت نمودم» پدرم به من فرمود: «اي فرزند كمتر از اين عمل كن، زيرا كه خداي عزّوجّل وقتي كه دوست داشته باشد بنده اي را، راضي مي شود از او به كم.»(297) 3 _ انتخاب و پيوند كلمه ها و عبارات كتاب بي تأثير از موشكافي و نكته سنجي نظر و ذهن مؤلف و نويسنده (امام) نيست. در بسياري موارد تراكم معاني بر الفاظ موجب سنگيني عبارت و حتي عربي زدگي در ساحت نگارش و زبان اثر شده است. البته براي امام بحث عربي و فارسي و رعايت تناسب و تعادل در كاربرد واژه ها و كلمات و تعابير از هر دو زبان حداقل در اين كتاب به هيچ عنوان مطرح نيست، هرجا كه بداند در انتقال مفاهيم و مضامين و اصطلاحات خاص، زبان عربي غني و قوي است، رها از بسياري تعصبّات خشك به اصطلاح پاسداران زبان فارسي، ثقل و سنگيني از آن زبان عربي است و هرجا كه بحث سبكتر مي شود، گرايش و صبغه زبان فارسي بيشتر است و البته اين نظر، وقتي شفاف و آشكار مي شود كه يك متن فني _ تخصصي را با يك حكم يا بيانيه يا پيام امام كه مخاطبان عام دارد، مقايسه كنيم، در آن صورت است كه واقع بينانه و علمي به مخاطب شناسي امام از بعد گفتاري و نوشتاري پي مي بريم. براي نمونه مي توان قسمتهايي از كتاب آداب الصلوة يا سر الصلوة ايشان را با منشور روحانيت

يا وصيت نامه سياسي _ الهي يا بعضي از پيامهايي كه خطاب به حجاج بيت الله الحرام صادر مي فرمودند، مقايسه كرد. 4 _ نثر كتاب آداب الصلوة، از نوع نثر مسجع است. در اين هنرورزي و طرفه كاري هم امام هرگز مضمون را فداي لفظ و سجع سازي نمي كند، در عين حال، در بسياري از عبارتها، سجعهاي روان و همخوان و شيوايي خلق مي شود كه تأمل برانگيز است، خصوصاً كه نوع متن و بحث فقهي، اجتهادي و عرفاني و سنگين است. نكته قابل توجه آنكه شناخت ما حداقل از امام تا قبل از چاپ اين آثار گرانقدر بيشتر روي محور شخصيت سياسي و مبارزاتي و انقلابي ايشان معطوف مي شد، بايد اقرار كرد كه امام قبل از آنكه پاي به عرصه سياست بگذارد و در ميدان سياست و مبارزه جلوداري كند، سالها قبل، يعني در همان سالهاي سنگين و سخت و در اوج قدرت حكومت پهلوي، در اثر سير و سلوك و خودسازي و كشف و شهود بر سر هر كوي و برزن كوس اناالحق زده بود، امام در عرفان هفت شهر عشق را گشته و اسفار اربعه را با توفيق و مدد حضرت حق سپري كرده و آمده بود تا ما را از مهلكات وادي سلوك برهاند و كاروانيان در راه مانده را، هدهدوار به منزل سيمرغ معرفت رهنمون باشد. اينك به نقل نمونه هايي از سجع مي پردازيم: _ ...و غايت سير و تحصيل مبادي حركات باطنيه و تفذّيات روحيه را به دست آورد.(298) _ تو را به خاصّان درگاهت و محرمان بارگاهت قسم مي دهم كه از ما متحيران وادي ضلالت و افتادگان بيابان غوايت، دستگيري فرما.(299) نوع

سجع در عبارت مذكور سجع متوازي است درگاهت با بارگاهت، و ضلالت با غوايت. _ ...بلكه باعث فتح بعضي از ابواب و كشف بعضي از اسرار عبادات است. سجع از نوع متوازي است بين ابواب و اسرار.(300) _ ...از چنين عبادتي نوارنيت قلبيه حاصل نگردد و باطن نفس از آن منفعل نگردد.(301) سجع از نوع مطرف است، بين حاصل و منفعل. _ ...و اشاره به اين ادب در كتاب كريم الهي و صحيفه قويم ربوبي شده است.(302) سجع از نوع متوازي است، بين كريم و قويم ربوبي. _ و اين دستور جامعي است كه فرموده اند كه در هنگام نشاط و بهجهت قلوب، وديعه به آنها بسپاريد و در نفار و گريز آنها را راحت بگذاريد.(303) سجع از نوع متوازي است بين بسپاريد و بگذاريد. _ ...و عبادات را بدون آن روح و رواني نيست و خود مفتاح قفل كمالات و باب الابواب سعادات است(304)... سجع از نوع متوازي است بين كمالات و سعادات. _ ...و كتابها آوردند و دعوتها نمودند، با اين همه تشريفات و اين همه تحمل و تعب كه ما را از خواب غفلت بيدار و از شكر طبيعت هشيار كنند و ما را به عالم نور و نشئه بهجهت و سرور رسانند و به حيات ابدي و نعمتهاي سرمدي و لذتهاي جاويداني رسانند.(305) در عبارت مذكور بين آوردند و نمودند و بيدار و هشيار، و عالم نور و بهجهت سرور و ابدي و سرمدي سجع بكار رفته است. در ضمن در همين نمونه به ضرورت قرينه موجود در سخن، از تعبير از خواب بيدار، فعل كنند را، حذف كرده است. در ادامه

همين عبارت در كلمه چيني و رعايت هماهنگي و تناسب صوتي بين واژه ها، هنرنمايي چشمگيري بخرج داده است آنجا كه گويد: «و از هلاك و شقاوت و ناز و نعمت و حسرت و ندامت رهايي دهند.»(306) رابطه و تناسب معنايي بين هلاك و شقاوت از يك سو و بين ناز و نعمت و همچنين بين حسرت و ندامت، از ظرفيت بالا و دقت نظر و قدرت واژه گزيني نويسنده گواهي مي دهد. در همين صفحه (35) باز سجع از نوع متوازن به كار برده است. آنجا كه گويد: ... «مثل نويسنده خالي از همه انوار و تهي دست از همه اعمال صالحه و گرفتار هواهاي نفسانيه مباش.»(307) شاهد مورد نظر سجع بين واژه انوار و اعمال است، و نيز بين اعمال صالحه و هواي نفسانيه. _ در مواردي به شواهدي بر مي خوريم كه كلمه هايي سجع ساز هم معني اند اما يكي از نوع عربي است و ديگري از خانواده فارسي. مانند: ما را از ساحت قرب مهجور و از عروج به مقام انس فرسنگها دور كرده.(308) بين دو كلمه مشترك المعناي مهجور و دور سجع به كار رفته است آنهم از نوع مطرف. _ گاهي واژه هاي سجع ساز تناسب معنايي از دو حوزه زباني ندارند و اركان سجع مانند نمونه قبل در تقابل كامل لفظي نيستند. مانند: ... ولي در اخوت ايماني و خلّت روحاني و با احباء عرفاني خيانت روا ندارم.(309) در نمونه مذكور بين اخوت ايماني و خلت روحاني و احباء عرفاني تناسب و سجع است. _ امام گويا در مواقعي تعمداً بازي با كلمات و كاربرد اشتقاق و گونه هاي مشترك لفظي از يك ريشه

را به استخدام مي گيرد. اين هنرنمايي اشراف ايشان را در شناخت كلمات و دقت در كاربرد هر گونه از انواع صرفي كلمه، اثبات مي كند. هنر اين است كه در اين كار احساس نشود، دچار كاربرد تصنعي و غير فصيح شده است. مانند: «يكي، آنكه سالك مشاهد جمال جميل و مستغرق تجليات حضرت محبوب باشد، به طوري كه جميع مسامح قلب از ديگر موجودات بسته شده و چشم بصيرت به جمال پاك ذي الجلال گشوده گرديده و جز او چيزي مشاهده نكند، بالجمله، مشغول حاضر باشد و از حضور و محضر نيز غافل باشد. و مرتبه ديگر، كه نازلتر از اين مقام است، آن است كه خود را حاضر محضر بيند و ادب حضور و محضر را ملحوظ دارد.»(310) در عبارت فوق بين جمال و جميل و جلال و تجلي و نيز حاضر و حضور و محضر رعايت تناسب و موازنه شده است. بين حاضر باشد و غافل باشد از جهت لفظ سجع به كار رفته، در عين حال كه از جهت معني و محتوي صنعت تضاد يا طباق دارد. همچنين بين بسته و گشوده صنعت تضاد بكار رفته و بين چشم بصيرت و بسته و گشوده و مشاهده نيز صنعت مراعات النظير موجود است. چون اين عبارت در توضيح و تحليل حديث شريفي آمده است و نويسنده آن مقصد را به دو مرتبه يا بخش تقسيم كرده ادعاي وجود صنعت تقسيم هم بي مورد نيست. نكته عبرت انگيز و درس اخلاقي كه از پس اين تناسب ها و هماوايي هاي واژگاني و زباني دستگير ما مي شود اينكه از نظر امام اگر سالك در لحاظ كردن ادب حضور و محضر

خود را حاضر محضر بيند در مرتبه نازلتر از آن است كه در عين درك دلمشغولي منزل و مقام حاضر، از حضور و محضر غافل باشد. 5 _ يكي از چشمگيرترين نوع واژگان و تعابير و تركيبها در اين اثر كه با احصاء و استخراج آنها تشكيل خانواده كلمات حاصل مي ايد، عبارتها، كلمه ها و اصطلاحات عرفاني است كه از بالاترين بسامد كاربردي برخوردار است. چون در سبك شناسي ساختاري به بازگشايي بطون الفاظ و تحليل بار معاني واژه ها نمي پردازند و فقط به استخراج و بيان مشابهت هاي لفظي و صوري بسنده مي شود، ما نيز به بيان نمونه ها بسنده مي كنيم: در عين حال اقرار بايد كرد تفسير و تحليل اين مفاهيم بلند عرفاني و درك آنها از عهده ابجد خواني چون اين بنده خارج است. چون اين نمونه ها در اكثر قسمتها و فصول كتاب به چشم مي خورد، شايد ذكر صفحه در برابر هر تعبير و اصطلاح زيبنده نباشد، دليلي كه بر اين مدعا بايد بيان كرد اينكه نمونه هاي زير فقط از دوازده صفحه نخست كتاب استخراج شده است، اينك مشتي نمونه خروار: آداب قلبيه، آداب قلبيه باطنيه، حقيقت معراج، قرب محبوب، صورت غيبيه ملكوتيه، صورت باطنيه غيبيه، صورت غيبيه برزخيه، آداب صوريه، حجابهاي ظلمانيه، ساحت مقدس ربوبيت، كدورت قلبيه، توجه غيبي، منازل مهمه سالك، انيت و انانيت، مقام قرب ربوبيت، مفاتيح غيب، حجاب انيت، قدم انانيت، حقايق ربوبيت، مدارج عبوديت، حقيقت عبوديت، اسم اعظم، مقام ذّل، اولياي كمل، اعمال مستحبه، ارفع مقامات انسانيت، ذلّت عبوديت، عزّت ربوبيت، نتيجه جوهره عبودّيت، قدم سلوك علي، مركب سير فكري، حجت غليظه، تجليات اسمائيه، تجليات صفاتيه، سرّسالك، عبادت روحاني، سالك الي الله، حجاب

خودبيني، خرق حجاب خودپرستي، فوق سلوك، خروج از نشأة و ورود در محاسبه الهيه، سعادات ابديه، اصحاب معرفت و ... 6 _ در بسياري از جمله ها و عبارتها نوع نگارش و درصد واژه ها بحدي عربي است كه مطلق عربي نوسيي را در متن فارسي تداعي مي كند. از آن جمله اند: تبع تجليات اسمائيه و صفاتيه در سرّ سالك ظهور كند.(311) يكي از مهمّات آداب قلبيه نماز و ساير عبادات كه از امّهات آداب قلبيه است و قيام به آن از عظائم امور و مشكلات دقايق است، محافظت آن است.(312) تجليات اسماء قهريه و جلاليه بر قلوب آنها شود.(313) بالجمله، سالك طريق آخرت _ خصوصاً با قدم معراج صلوتي _ لازم است قلب خود را با نور علم و ايمان خاشع كند و اين رقيقه الهيه و بارقّه رحمانيه را در قلب هر اندازه ممكن است، متمكن نمايد.(314) آن يك، توّجه و اقبال به ذّل عبودّيت و تذّكر مقام عزّ ربوبيت است، و اين يك اقبال به عزّ ربوبيت و تذّكر عجز و ذل عبوديت است.(315) قدري ممارست و ارتياض قلب امري است بسي ممكن.(316) و «ربّ العالمين» به مناسبت «تربيت» و «عالمين» كه مقام سوائيت است، اشاره توان بود به عوالم طبيعت كه به جوهر ذات متحرك و متصرّم و در تحت تربيت است و «مالك يوم الدين» اشاره به مقام وحدت و قهاريت و رجوع دائره وجود است، و تا اينجا تمام دائره وجود نزولاً و صعوداً ختم شود.(317) 7 _ يكي از راههاي پرورش معاني در نگارش، تمثيل سازي است. اصولاً در تمثيل يكي از اهداف نويسنده، ملموس و عيني كردن بيشتر مفهوم و

مضموني است كه بيان و انتقالش را به ذهن و انديشه خواننده و مخاطب در نظر دارد. به ديگر زبان، تمثيل بيشتري است براي سهولت درك معاني. امام از اين طريق سعي دارد مفاهيم بلند و پيچيده عرفاني و اخلاقي را اندكي ساده تر كند. از ميان صدها نمونه به ذكر شواهدي بسنده مي شود: در فصل پنجم ذيل عنوان: در بيان محافظت عبارت از تصرّف شيطان چنين آورده است. «واضح است كه چنانچه ابدان را غذائي است جسماني كه بدان تغذّي كنند و بايد آن غذا مناسب حال و موافق نشئه آنها باشد تا بدان تربيت جسماني و نموّ نباتي دست دهد، همينطور قلوب و ارواح را غذائي است كه هر يك به فراخور حال و مناسب نشئه آنها بايد باشد كه بدان تربيت شوند و تغذّي نمايند و نمو معنوي و ترقي باطني حاصل ايد.»(318) از تمثيل غذا و طب و تجويز غذايي اطبا در بيان نشاط و بهجت سالك در قسمتي ديگر استفاده مي كنند. «چنانچه اطبّا را عقيده آن است كه اگر غذا را از روي سرور و بهجت ميل كنند زودتر هضم مي شود، همينطور طبّ روحاني اقتضا مي كند كه اگر انسان غذاهاي روحاني را از روي بهجت و اشتياق تناول كند و از كسالت و تكلّف احتراز كند، آثار آن در قلب زودتر واقع شود و باطن قلب با آن زودتر تصفيه شود.»(319) در فصل هفتم در بيان تفهيم ذكر و آداب عبادات از تمثيل طفل و زبان باز كردن و تعليم سخن گفتن با زيبايي و استادي بهره مي برد. _ «يكي از ايات قلبيه عبادات» خصوصاً عبادات ذكريه، «تفهيم» است. و آن چنان

است كه انسان قلب خود را در ابتداء امر چون طفلي پندارد كه زبان باز نكرده و آن را مي خواهد تعليم دهد، پس، هر يك از اذكار و اوراد حقايق و اسرار عبادات را با كمال دقّت و سعي به آن تعليم دهد و در هر مرتبه اي از كمال هست، آن حقيقتي را كه ادراك نموده به قلب بفهماند.»(320) در ادامه همان بحث و عنوان بار ديگر از تمثيل زبان گشودن و آموزش سخن گفتن اطفال استفاده مي كند. «... چنانچه اگر كسي طفلي را كه زبان باز ننموده بخواهد تعليم دهد، تا طفل زبان باز ننموده معلم خسته و ملول شود، همين كه طفل زبان گشود و آن كلمه را كه تعليم او مي كرد ادا كرد، خستگي معلم رفع مي شود و معلّم به تبع طفل كلمه را ادا كند بي رنج و تعب، قلب نيز در ابتداء امر، طفلي است زبان نگشوده كه آن را بايد تعليم داد و اذكار او را بايد به زبان آن گذاشت، و پس از باز شدن زبان آن انسان تابع آن گردد و رنج و تعب تعليم و خستگي ذكر مرتفع گردد. و اين ادب براي كساني كه مبتدي هستند خيلي لازم است.»(321) آخرين تمثيلي كه مي آوريم تمثيل و تشبيه سالك به درخت است كه ذيل بيان حضور قلب مطرح مي گردد. امام در توصيه و سفارشي صميمانه و پدرانه و در استفاده از ايام و روزگار جواني براي مبارزه با معاصي و سلطنت شيطان نفس مي گويد: امروز كه اراده انسان قوّت دارد و قواي جواني برقرار است و درخت معصيت برومند نيست و سلطنت شيطان در نفس محكم نشده و

نفس جديد العهد به ملكوت و قريب الافق به فطرت الله است و شرايط حصول و قبول توبه سهل است، نمي گذارند انسان قيام به توبه كند و اين درخت سست را ريشه كن و سلطنت غير مستقل را منقرض نمايد، وعده ايام پيري را مي دهند كه بعكس اين، اراده ضعيف و قوا ناتوان و درخت معاصي گوناگون كهن و برومند و سلطنت ابليس در ظاهر و باطن مستقل و مستقر شده و الفت به طبيعت شديد و بعد از ملكوت زياد و نور فطرت خاموش و منطقي گرديده و شرايط توبه سخت و ناگوار شده است، اين نيست جز غرور.»(322) 8 _ تأثيرپذيري از سياق صرف و نحو و نگارش عربي در آثار امام از جمله در كتاب آداب الصلوة بخوبي مشهود و جلوه گر است. چون شيوه ها و جلوه هاي متفاوتي از تأثيرپذيري زبان و سياق عربي در اين كتاب قابل بيان است به ذكر نمونه هايي اشاره مي شود: 1 _ 8_ كاربرد صفت و موصوف و جمع و افراد در تركيب ها و عبارتها، مانند: آداب قلبيه، صورت باطنيه غيبيه، ايات و اخبار كثيره، ايه شريفه، لذّات روحانيه دائمه ازليه ابديه، معارف الهيه جميع طبقات، قلوب متشتتّه، مواعظ و مجادلات حسنه، اصحاب قلوب، اصحاب معارف، قرائات مختلفه، طائفه قليله، نعمتهاي دنيويه و اخرويه. امور دنيه، كسوه امساء ذاتيه. 2 _ 8_ در مواردي كلمه عربي را با علامت جمع فارسي جمع بسته اند تا اصول و سياق نگارش عربي رعايت شود. مانند نعمت هاي دنيويه و اخرويه كه مي توانستند بصورت نعم دنيويه و اخرويه نيز بگويند. 3 _ 8_ كاربرد واژه «بدان» در آغاز عبارت ها چه بسا تحت تأثير سياق

نگارش عربي باشد. زيرا براي اهميت و آگاهي و توجه و تنبه معمولاً در زبان عربي از فعل «اعلم» استفاده مي كنند. در تمام شواهدي كه استخراج كرده ايم دقيقاً فعل «بدان» فارسي در نقش اعلم بكار رفته است مانند: «بدان كه ربوبيت حق تعالي جل شأنه از عالميان بر دو گونه است»(323) «بدان كه علماء ادب و طاهر گفته اند كه «حمد» ثناي به لسان است.»(324) «بدان كه كلمه شريفه الحمدلله به حسب بياني كه مذكور شد و ....»(325) «بدان، جعلك الله و ايانا من المتسمين سمات الله»(326) «بدان كه مالكيت حق تعالي مثل مالكيت بندگان نيست.»(327) «بدان كه در باب «عرش» و «حمله» آن اختلافاتي است.»(328) «بدان كه در وجه تقديم اياك نعبد بر اياك نستعين.»(329) «بدان كه سوره مباركه «حمد» چنانچه مشتمل است به جميع مراتب وجود...»(330) گاهي قبل از فعل بدان حرف «واو» را آورده است مانند: «و بدان كه سالك الي الله و مجاهد في سبيل الله نبايد به حد علمي اين معارف قناعت كند.»(331) «و بدان كه استعاذه باسم الله به واسطه جامعيت مناسب با همه مقامات است.»(332) 4 _ 8_ گاهي براي معادل فارسي اعلم، از فعل «بايد دانست» استفاده مي كند: مانند «و بايد دانست كه اگر احياء احكام و معارف قرآن را به عمل به آن و تحقق به حقيقت آن فكنيم.»(333) «و بايد دانست كه هر يك از موجودات را صراطي خاص به خود و نور و هدايتي مخصوص است.»(334) «و بايد دانست كه «تقويم» انسان در اعلي عليين، جمع اسمائي است.»(335) «و بايد دانست كه ركوع مشتمل است بر «تسبيح» و «تعظيم» و «تحميد» ربّ جلّ و علا».(336) «و بايد

دانست كه قلوبي كه به طريق سلوك معنوي و سفر باطني سير الي الله مي كنند و ...»(337) 9 _ نوع ديگري از عربي گرايي در قلمرو نوع نگارش استفاده از تعبيرهاي خاص است. از آن جمله اند: «ولعمر الحبيب، اين سوره شريفه از اماناتي است كه....»(338) _ خاك بر فرق من كه عنان قلم از دستم رها شد و به شطحيات مشغول شدم ولي لعمر الحبيب كه مقصودي از اين كلام نيست جز آن كه براي برادران ايماني خصوصاً اهل علم، تنبيهي حاصل ايد.»(339) _ «ولعمر الحبيب كه جناب علي بن الحسين از بزرگترين نعمتهايي است كه ذات مقدس حق بر بندگان خود به وجودش منّت گزارده و...»(340) 10 _ گونه ديگري از سياق عربي ختم بسياري از عبارت هاي فارسي با اصطلاحات عربي است، تعابيري كه نقش جمله هاي معترضه و دعايي دارند، از آن جمله اند: «... چنانچه در شهادت به ولايت آن دو شهادت ديگري منطوي است، والحمدلله اوّلاَّ و آخراً.»(341) «ان شاءالله در آداب قرائت به شمه اي از اين مطلب خواهيم پرداخت و راه استفاده قرآن شريف را بر خود و بر بندگان خدا باز خواهيم كرد و باذن الله و حسن توفيقه والسلام.»(342) «و ذكر بعضي ديگر منجر به تطويل شود، از اين جهت از آنها صرف نظر شد والله العالم.»(343) «و به خداي تعالي پناه مي برم از شرّ طغيان قلم و نيت فاسده و مقصود باطل و الحمدلله اولاً و آخراً و ظاهراً و باطناً.»(344) «بار الها، از لذت مناجات و حلاوت مخاطبان خود ما را نصيبي عنايت فرما، و ما را در زمره ذاكران و جرگه منقطعان به عزّ قدس خود قرار ده؛ و دل

مرده ما را حياتي جاويدان بخش و از ديگران منقطع و به خود متوجه فرما، انّك ولي الفضل و الانعام.»(345) 1 _ 10_ گونه ديگر از اثرگذاري شيوه نگارش زبان عربي در اين كتاب آنجاست كه نويسنده به سياق آموزشي حوزه هاي علميه موضوعي را مطرح و تحليل مي كند و بجاي سؤال كننده نيز طرح سؤال يا اشكال مي كند. مفهوم فارسي اين گونه است كه اگر گويي فلان، گويم، فلان. _ ان قلت: بنابر آن احتمال كه مذكور شد كه باطن «ليلة القدر» حقيقت و بنيه خود رسول مكرّم باشد كه در آن ... كه صورت ملكي خود تو است، چيست؟ قلت: اين مطلب را سرّي و اين لطيفه را باطني است.»(346) در ادامه همان طرح سؤال و ارائه پاسخ گويد: ان قلت: ليلة القدر نفس بينه احمدي است به اعتبار... قلت: به لسان اهل نظر، شيئيت شي به صورت كماليه آن شي...»(347) 2 _ 10_ معمولاً واو حرف ربط را براي اتصال دو كلمه يا دو جمله يا عبارت بكار مي برند، از ديگر معاني و نقش «واو» كه در كتاب آداب الصلوة كاربرد چشمگيري دارد، نقش استينافي است. از آنجمله اند: و در قرآن شريف / و چون مدتي چشم دل را / و ديگر از آداب مهمه آن / و يك طايفه ديگر آنانند كه / و علامت اين طايفه آنست كه / و در ازاء اين شريف / و همانا واجب شد بر / و نيز تفكر كنيم / و در حديث است كه / و در اين مقام آداب ديگري است / و در روايات عرض اعمال بر ولي / و احتمال ديگري

به نظر نويسنده آمده / و سيد عابد زاهد رضي الله عنه / 11 _ از جمله ويژگيهاي ديگر سبكي كتاب اين است كه عبارتهايي را با حرف «پس» شروع مي كند. مانند: پس وظيفه سالك الي الله آن است كه / پس انسان در ايات شريفه الهي و در / پس با هر رياضتي است شهادت به الوهيت / پس قلوب عشقيه شوق و جذبه / پس ادب حضور براي ما آن است كه در اول امر چون / پس به قلب بفهمانيم / 12 _ از جمله واژه ها و كلمه هاي ديگري كه صدر نشنين بندها و فصلها و عناوين فرعي كتاب آداب الصلوة شده است، كلمه «بالجمله» است. مانند: بالجمله، تمسك به اولياء / بالجمله، چون سالك خود را پيشواي ملائكه الله / بالجمله اين تصميم عزم، كه عبارت / بالجمله قطع اين رشته را / بالجمله تصفيه عمل از اين دو مرتبه نيز در نزد اهل الله لازم است / بالجمله، كتاب خدا كتاب معرفت و اخلاق و دعوت به سعادت / بالجمله مقصود ما از اين بيان نه انتقاد در اطراف تفاسير است. 13 _ جلوه ها و گونه هاي ديگر از شيوه هاي نگارشي عربي را در موارد و شواهد زير بايد يادآور شد. امام براي نقل حديث، در نمونه هاي زير مي توانست از واژه هاي «در حديث» استفاده كند، ولي مي گويد «و في الحديث» مانند اين شواهد: «و في الحديث طويل عن اميرالمؤمنين»(348) يا «و في الحديث، قال الصادق عليه السلام(349) و يا و في الحديث عن موسي بن جعفر.(350) 1 _ 13_ معمولاً در زبان فارسي وقتي كلمه اي را كه به همزه عربي ختم مي شود با كلمه ديگري كه

در نقش مضاف اليه يا صفت كنار هم مي نشينند و تركيب اضافي يا وصفي مي سازند، همزه را حذف مي كنند و به جاي همزه «يا» مي آورند مانند: علماي بزرگ، علماي ظاهر، علماي اعلام، علماي نستوه. اما امام در اين موارد سياق نگارش عربي را در نظر داشته است، از جمله علماء ادب گفته / علماء ظاهر گفته اند. 2 _ 13_ در زبان فارسي وقتي كلمه «بعض» را قبل از كلمه اي مي آورند و تركيب سازي مي كنند، كلمه بعض را با «يا» همراه كرده و بعضي گويند ولي در عربي از «بعض» استفاده مي كنند و امام نيز تابع شيوه نگارش عربي است در مواردي آورده است: و بعض اهل معرف آن را / ماختم مي كنيم اين مقام را به ذكر بعض احاديث شريفه / در بعض از روايات غير معتبره وارد شده است/ 3 _ 13_ كاربرد كلمه بصورت تنويني، يا منون با همان سياق عربي، در نمونه هاي «اگر ممكن بود «اكراهاً» مردم را به سعادت برسانند، مي رساندند. لكن هيهات»!(351) يا در اين عبارت: «اكنون كه فضيلت و خواص حضور قلب را «عقلاً و نقلاً» دانستي و ضررهاي ترك آنرا فهميدي».(352) 14 _ اين كتاب به اشعار فارسي و عربي مزين است. هرجا كه سياق كلام بهره مندي از شواهد شعري را ممكن مي سازد از معروفترين و مناسبترين اشعار عارفان و شاعران استفاده مي كند. از آن جمله اند: حضرت امام ذيل بحث اعراض دادن نفس از دنيا زمينه كاربرد بيت معروفي از حافظ را با كلامي نصيحت گرانه ايجاد كرده، خطاب به طالب و سالك الي الله گويد: «از جاي برخيز و از اين مظلمه طبيعت و عبورگاه تنگ و تاريك

دنيا هجرت كن و زنجيرها و سلسله هاي زمان را بگسلان و از اين زندان خود را نجات ده و طائر قدس را به محفل انس پرواز ده: تو را از كنگره عرش مي زنند صفير ندانمت كه در اين دامگه چه افتادست(353) _ در نمونه ديگر كه باز از شعر حافظ بهره مي گيرد، با مقدمه اي بسيار شيوا و تمثيلي، داستان عرفاني هفت شهر عشق را چاشني تلميحي كلام مي گيرد و ضمن قبول مقامات، براي اخوت ايماني و خلّت روحاني و احباء عرفاني، نصيحت را بر يكديگر لازم مي داند: «و پس از اين منزل، منازلي است كه از هفت شهر عشق عطّار پس از آن نمونه اي حاصل و آن قائل سالك در خم يك كوچه خود را ديده، و ما در پشت سورها و حجابهاي ضخيم و اقعيم و آن شهرها و شهريارها را جزء بافته ها گمان مي كنيم. من با شيخ عطّار يا ميثم تمّار كار ندارم ولي اصل مقامات را انكار نمي كنم و صاحب آنها را از جان و دل طلبكارم و در اين محبّت اميد فرج دارم، تو خود هرچه خواهي باش و با هر كه خواهي پيوند: مدعي خواست كه ايد به تماشاگه دوست دست غيب آمد و بر سينه نامحرم زد(354) _ در نمونه هاي زير از اشعار مولوي ابياتي را به استشهاد مي آورد. ذيل بحث عوالم غيب و ظهور ذات و صفات ذات مقدس كه مختص به ذات اوست گويد: حيرت اندر حيرت آمد زين قصص بي هشّي خاصگان اندر اخسّ(355) پس از آن اشاره دارد كه اگر اخس با صاد باشد يعني اخصّ، تا بدان حد غرق حيرت نخواهد شد. قبل از

اين مطلب به شيوه استدراج، مفهوم بيتي ديگر از مولوي را در خدمت بحث مي گيرد كه چونان مثل سائر است. چنين مي گويد: «و بدان كه سالك الي الله و مجاهد في سبيل الله نبايد به حدّ علمي اين معارف قناعت كند و تمام عمر را صرف استدلال كه حجاب بلكه حجاب اعظم است كند، چون كه طي اين مرحله با پاي چوبين بلكه با مرغ سليمان نيز نتوان كرد.»(356) _ اينك ذكر نمونه هايي از شعر عربي: امام ذيل بحث وظايف سالك و رابطه او با قرآن شريف گويد:«... و همچنين جميع معارف و احوال قلوب و اعمال باطن و ظاهر خود را با كتاب خدا تطبيق كند و عرضه دارد تا به حقيقت قرآن متحقق گردد و قرآن صورت باطني او گردد: وَاَنْتَ الكِتابُ المُبينُ الَذّي بِاَحْرَفِهِ تَظْهَرُ المضمر(357) 15_ زبان و صميميت: امام به لحاظ زبان بيان مطالب، مثل بسياري از عارفان سترگ و كمّل عرفا، خطابي صميمانه را در رابطه به مخاطبان پيشه دارد. از جهاتي تداعي نامه هاي عين القضاة همداني را كرده و گويا از موضع پدر و پيري دلسوز با فرزندان و مريدان سخن مي گويد. به نمونه هايي چند بنگريد: «اي عزيز، قنوت دست شستن از غير حق و اقبال تامّ به عزّ ربوبيت پيدا كردن است.»(358) _ «جانا، اكنون كه از وطن خود دور افتادي و از مجاورت احرار مجهور شدي و ...»(359) _ «عزيزا، خداي رحمن فطرت تو را به نور معرفت و نار عشق تخمير نموده...»(360) _ «عزيزم، انسان با يك مرض حصبه و ضعف قواي دماغيه تمام معلوماتش را فراموش مي كند.»(361) _ «عزيزا، جميع علوم عملي است، حتي علم التوحيد

را نيز اعمالي است.»(362) _ «نظر كن اي عزيز به مقام عظمت سلوك سرور كل و هادي سبل صلي الله عليه وآله.»(363) 16 _ سنت پسنديده نزد دستور نويسان و نگارشيان زبان فارسي اين است كه جايگاه فعل را پايان جمله بدانيم. البته به ضرورتي فعل از پايان جمله به ساير قسمتها جابجا شده و چه بسا صدرنشيني فعل بجهت اهميت باشد. وقتي گوييم، بدان گوش بده / يا برو دنبال كار/ يا آمد و خيال همه را راحت كرد / گاهي براي توجه و تنبّه شنونده يا مخاطب است كه در شرايط اضطرار هم اين كار صورت مي پذيرد مثلاً وقتي كه ممكن است و نزديك است كودكي سقوط كند يا به شيئي خطرناك دست بزند، مي گوييم، نرو نرو _ نزن نزن _ ببين ببين و ... چه بسا تكرار فعلها براي اين است كه حواس و توجه او را به خود جلب كنيم. در بعضي از نوشته هاي امام هم به صدرنشيني فعل «فرمود» برخوردم، نخست تصورم اين بود كه امام هم براي اهميت موضوع و توجه مخاطب سياق متداول نگارش را بهم زده است، شايد هم اين اقدام، گونه ديگري از تأثيرپذيري از زبان عربي باشد. معمولاً در عبارات و ساختار جمله بندي عربي فعل صدرنشين است. اگر در فارسي گوييم علي گفت: در عربي گوييم «قال علّي ... امام در نمونه زير فعل فرمود را صدرنشين كرده در يك مورد هم، فعل فرمود را از صدرنشيني معاف كرده است: فرمود حضرت باقر عليه السلام:(364) (در چهار مورد عيناً تكرار شده است) در همان صفحه، در يك مورد چنين آورده است: و حضرت باقر فرمود: 16 _

نزديك شدن به زبان عاميانه يا زبان غير ادبي: امام در مواردي كلمه اي را به استخدام مي گيرد كه از خانواده و حوزه گفتاري رايج است مانند: «امثال ماها كه از حد حيوانيت تجاوز نكرديم.»(365) يا: «و نمازهاي ماها كه مشفوع با خشوع نيست از نقصان ايمان يا فقدان آن است.»(366) گاهي هم كلمه عربي را خلاف عادت و سنّت، با علامت جمع فارسي جمع مي بندند. البته تأكيد از آن جهت است كه ما معمولاً جمع ليل را ليالي مي گيريم ولي امام در موردي گويد: «و اما ساير ليلها يا اصلاً سلامت ندارند و آن ليالي بني اميه و امثال آنها است.»(367) در همين عبارت هم جمع عربي است و هم جمع فارسي. چه بسا با امعان نظر و دقت و تأمل بيشتر در كتاب «آداب الصلوة» بتوان به دقايق و لطايف و ويژگيهاي سبكي و نگارشي ديگري دست يافت. اما به ضرورت حد و رسم مقاله نويسي، به همين موارد بسنده مي شود. والسلام

متحول يافته پاسخگو شد. اين شيوه، از نوآوريهاي امام راحل است.در بررسيهايي كه من در اين زمينه كرده ام، ديدم كه فقه اسلامي در طول زمان پنج شيوه اجتهادي را به خود ديده است، كه ما آنها را به گونه مفصل در مجلات و روزنامه ها پخش كرده ايم، ولي به طور فشرده و مختصر و به گونه گذرا و اشاره وار، در اينجا آنها را بيان مي كنيم. 1.اجتهاد بر اساس مصادر استنباطي ولي به گونه علمي نه عملي. 2.اجتهاد بر اساس منابع، به گونه عملي ولي بر اساس ظواهر نصوص بدون آنكه تفريعي و تطبيقي در ميان باشد. 3.اجتهاد بر اساس منابع و مصادر استنباطي و با تفريع و تطبيق ولي در مقام تئوري و نظري، نه در مقام عمل و فتوا. 4.اجتهاد بر اساس مصادر و منابع با تفريع و تطبيق در مقام عمل و فتوا، ولي بدون بررسي ابعاد قضايا و يا ويژگيهاي دروني و بيروني موضوعها كه با تحول آنها احكام مربوط به آنها از راه اجتهاد تحول مي پذيرد..اجتهاد با همه خصوصيات ياد شده. امام در زمان رهبري، شيوه پنجم را برگزيده و بر آن در مناسبتهاي مختلف تأكيد مي كرد .زيرا او بر اين اعتقاد بود كه اگر اجتهاد در حكومت اسلامي داراي اين شيوه نباشد، پيامدهايي بسيار ناپسند خواهد داشت.از آن جمله: 1.بيگانه شدن فقه اسلامي با رويدادهاي نوين و موضوعهاي تحول يافته در طول زمان. 2.جلوه كردن احكام فقهي به صورت سنتهاي راكد. 3.شيوع پيروي از آراء و نظرهاي غير فقهي مبتني بر افكار و آراي شخصي. 4.انزواي فقه از صحنه اجتماعي، اقتصادي، نظامي و حكومتي.

جاي بسي خوشبختي است كه رهبر معظم انقلاب هم در اين شيوه از امام پيروي كرده است.بايد دانست بدون اين شيوه امكان ندارد كه ما بتوانيم عقب ماندگيها را جبران كنيم و با فقه اسلامي پاسخگوي رويدادها و بخصوص رويدادهاي حكومتي باشيم و مشكلات را در بعد امور بانكي، اقتصادي، كيفري، جزايي و غير اينها برطرف كنيم. بر مسئولان و محققان است كه با تحقيق در همه منابع و روشن بيني در همه آنها بر اساس اين شيوه اجتهادي عقب افتادگيها را جبران و فقه اسلامي را به طرف جلو هدايت كنند. فقه اجتهادي پيش از انقلاب، به عنوان فقه حاكم نبود و بدين علت در ابعادي از آن، كه مربوط به جامعه و حكومت بود، از طرف محققان تحقيقات لازم انجام نشده بود.چون داراي زمينه اجرايي و عملي براي آنها نبود و تنها تحقيقات بر ابعادي كه مربوط به فرد و عبادات بود، بسنده مي شد.ولي امروز كه فقه اسلامي به عنوان حاكم مطرح است و براي همه ابعاد آن زمينه اجرايي و عملي پيدا شده است، بايد: اولا: كار تحقيق را در همه آنها با تلاش فراوان انجام دهند. ثانيا: اجتهاد را با شيوه اجتهادي امام كه پويا و بالنده و مترقي است، در منابع به كار گيرند. ثالثا: به گونه اي نظام وار و سيستماتيك آن را مطرح كنند، نه آنكه آنها را به گونه فردي بيان كنند. رابعا: تحت تأثير ذهنيتها و سنتهاي غلط محيطي و مردم عوام قرار نگيرند و آن گونه كه از مواد اصلي استنباط، استفاده مي شود رويدادها را پاسخگو شوند. در غير اين صورت ممكن است

احكامي كه صادر مي شود، با اصول علمي قطعي در تضاد قرار گيرد كه در نتيجه حقيقت طلبان نسبت به فقه اسلام و در نهايت به اصل اسلام بي رغبت مي شوند . بايد دانست پاسخهايي مي تواند نظر اهل فكر را جلب كند و در دلها نفوذ كند كه همراه با دليل و منطق قوي و منطبق با نيازهاي جامعه باشد.اين گونه پاسخگويي حاصل نمي شود، مگر با شيوه اجتهادي امام و تلاش و كوشش شبانه روزي گروهي از مجتهدان آگاه به مسائل جامعه و نياز آن و درك ويژگيها و شرايط موضوعها در طول زمان كه اجتهاد بر اساس آنها تحول مي يابد . ما بارها گوشزد كرديم و گفتيم تشريفات، مشكلات را حل نمي كند، خيالات و موهومات خلأها را پر نمي كند.اگر نگوييم بر خلأها مي افزايد. واحدهاي مذهبي و مجمعهاي مذهبي و مراكز علمي و تحقيقاتي با عنوانهاي مختلف با صرف امكانات فراوان و خيلي عريض و طويل آن هم با مديريت افراد فاقد شرايط هيچ فايده اي را به دنبال نخواهد داشت.تنها با كار و كوشش و ارائه شيوه هاي كاربردي، از منابع معتبر و از راه اجتهاد پويامي توان مشكلات را حل كرد، نه از راهكارهاي بي ثمر و بي فايده.ما نبايد بيش از اين از به كارگيري اجتهاد پويا در منابع خودداري كنيم و نبايد از رجز خواني رجز خوانان ناوارد و متحجران و جمود گرايان ناآگاه به مسائل جامعه و جهان وحشت كنيم.ما نبايد از بيان حقايق و واقعيات اجتهادي زندگي ساز، دست برداريم، چون براي رسيدن به جامعه اسلامي در ابعاد گوناگون آن راه طولاني

را در پيش داريم. در هر حال بايد به شيوه اجتهادي اخير امام اهميت داد و پذيرفت كه اين شيوه، شيوه اي است كه از نظر دوست و دشمن آگاه اهميت دارد و من ترك اين شيوه را در مسائل فقهي نظري موجه نمي بينم. همان طور كه همه مي دانيم اسلام تا قيامت، نظام زندگي انسان است و آخرين رسالتي است كه دست غيب براي حفظ منافع مادي و معنوي انسان و پيشگيري از سقوط و انحطاطش به او ارزاني داشته است.همه مي دانيم كه اسلام آيين زندگي آدميان و در شمول و غير شمول، تابع آفاق وجودي آنان است و نبايد در برابر آنها چيزي كم و كاست آورده شود.دست غيب وقتي اين شريعت را به انسان اعطا كرد، انسجام با فطرت انسان و همگامي آن را با تمام ابعاد او منظور داشت.بنابراين بر مسلمانان است كه در همه وقايع و پيشامدها به اسلام رجوع كنند و اگر در موردي فرمان صريحي در كتاب خدا و سنت پيامبر (ص) و امامان نبود، بايد با اجتهاد فقهي بر اساس شيوه هاي نوين، گره ها را بگشاييم و تازه هاي حوادث را زير چتر شريعت در آوريم . به نظر شما علل و اسباب ناهمگامي فقه با رويدادهاي تازه و نوين چيست؟ همگام نبودن فقه اجتهادي ما با حوادث، مظاهر نوين و موضوعهاي دگرگون يافته، از عوامل و اسبابي است كه لازم مي دانم اهم آنها را به گونه اي گذرا و اشاره وار بيان كنم: .مطابق با واقع دانستن نظرها و آراي مجتهدان پيشين يا به تعبير ديگر ناخودآگاه معامله با وحي كردن با

آنهاست.تا آن حد كه اگر كسي خلاف آنان در موضوعهاي تحول يافته، نظر دهد، اصحاب غوغا و جوسازان ناآگاه و مقدس مآبان بي شعور و عوام زدگان غلبه و قيام مي كنند و او را مورد هجوم قرار مي دهند. بايد اين انديشه غلط از فقه اجتهادي از بين برود، زيرا: اولا: مجتهدان پيشين نيز مانند مجتهدان هر زماني، در برداشت از منابع، مصون از خطا نبوده اند . ثانيا: برخي از موضوعها، شرايط و ويژگيها در بستر زمان تحول پيدا كرده است.درباره آنها بايد بر خلاف نظرهاي مجتهدان پيشين اظهار نظر كرد و اگر در برابر آنها مجتهدي مطابق نظر مجتهدان پيشين اظهار نظر كند، چنين كسي صد در صد مجتهد نيست. به اعتقاد ما احترام و تكريم علماي پيشين روشن نگه داشتن مشعل فروزان اجتهاد است، ولي نه آن اجتهادي كه بر اساس ملاكهاي معتبر شرعي، ولي بدون سنجيدن ابعاد قضايا و در نظر گرفتن عنصر زمان كه از عوامل تعيين كننده در مقام تفريع و تطبيق است، تحقق مي يابند، بلكه آن اجتهاد پويا، در همه زمينه ها بر اساس مدارك معتبر شرعي و سنجيدن ابعاد قضاياي فردي، اجتماعي، حكومتي و در نظر گرفتن دو عنصر زمان و مكان تحقق مي يابد.زيرا اين اجتهاد است كه با فقه، جامعه را مي سازد و در همه زمينه ها عينيت مي بخشد و لازمه چنين اجتهادي مقدم داشتن دستاوردهاي خويش بر آرا و فتاواي پيشينيان است. 2.تأثير پذيري از عوامل ذهني، نفساني و عوامل خارجي، اعتراضها، وسوسه ها، خوف از خدشه دار شدن موقعيت اجتماعي. 3.سدهاي پولادين تحجر و جمود و عوام زدگي كه

در همه زمانها درمسير پويايي و بالندگي فقه اجتهادي قرار داشته است. 4.ادراك نكردن قانون، تحول اجتهاد با تحول زمان و مكان بر اساس منابع معتبر شرعي و جز اينها كه نيازي به بيان ندارد. اين عوامل باعث شد كه اجتهاد بر اساس ادله در طول زمان مطابق با شرايط دروني و بيروني موضوعها و تحول ظروف زماني و مكاني و احوالي، تحول نبايد و فرسخها از مظاهر نوين زندگي عقب بماند.با اينكه بايد همان گونه كه حوادث در جهان استمرار دارد، اجتهاد نيز مطابق آنها استمرار داشته باشد. پس مشكل فقه اجتهادي ما و همگام نبودن آن با رويدادهاي زمان، كاري نيست كه از سوي دشمن بيگانه طراحي شده باشد، بلكه افراد قشري ناآگاه به مباني اسلامي چنين كرده اند.نيز مشكل فقه اجتهادي ما متأثر از غرب و شرق نيست، بلكه مشكل فقه اجتهادي ما درك نكردن شرايط زمان و ويژگيهاي موضوعها است كه اميدوارم همه اينها مرتفع و فقه ما به فرموده امام خميني پويا شود. منابع مقاله:

امام خميني و قرائتي نوين از دين، جناتي، محمد ابراهيم ؛

حقيقت را روشن مي كند كه در اين انديشه مبارك، به جز نوآوريهاي استوار و ابتكار ديدگاههاي در خور و بايسته در فقه، نگاه و نگرش نويني در ساحت فقه احيا شده است. اين رهيافت در فقه امام، كه در اين نوشتار از آن با عنوان: جامعه نگري در فقه و يا فقه اجتماعي ياد خواهيم كرد، در حقيقت روشنگري گسترشي است كه امام در ديد و نگاه فقهي پديدآورده است. فرا رفتن از نگاه فردي و فردگرايانه در فقه و همزمان، فرد و جامعه را در كنار هم و پيوسته به هم از چشم انداز فقه نگريستن و گزاره هاي اجتماعي، سياسي و حكومتي، كه ماهيتي فرافردي دارند، با ديد فقهي و اجتهادي كاويدن و آنها را بر بام فقه نشاندن. اين نگاه و اين حركت مبارك، در اين روزگار، از انديشه بلند امام تراوش كرده و سرچشمه گرفته و ميوه هاي شيرين به بار آورده است. فسوسا كه در حوزه و ميان فقه پژوهان حوزوي اين حركت، با درنگ و ژرف كاوي در خور دنبال نشده و نمي شود. البته بايسته هاي اجتماعي و نيازهاي ديني حكومت، پاره اي تلاشها را در اين زمينه برانگيخته است، ولي بايسته است اين سلوك فقهي مراحل تكاملي خود را از رهگذر نقدها و ارزيابيهاي فكري و نظري و گذر از مرحله آزمون و خطاي تجربي و عملي، الگوي محيط بر فقه درآيد و با پيروي از آن، معرفت فقهي ژرفا و غناي شايسته را در مسائل اجتماعي باز يابد. در تاريخ انديشه فقه شيعي، كوشش فقيهان و نگاه ايشان به مسائل فقهي بيش تر به فرد

مسلمان دوخته بوده است، تا جامعه اسلامي، اينان تلاش ورزيده اند، تا رستاد، وظيفه ها و كارهايي كه كسان در زندگي شخصي خود در برابر دين دارند، از متون و منابع دين باز شناسند و براي پيروي و عمل در اختيار مؤمنان و دينداران قرار دهند. در پژوهشهاي فقهي، هويت جمعي و اجتماعي انسان و اين كه او در عين فرد بودن، عضوي از جامعه است، چندان مورد توجه نبود. در تمام اين دورانها، فقه به گونه اي نگارش و سامان يافته است. كه براي حفظ دينداري تك تك افراد راهگشايي دارد، نه براي ديني كردن پيوندها و پيوستگيهاي اجتماعي و برابرسازي رفتارهاي جمعي با شريعت اسلام. فقه گردآوري شده اي كه امام ميراث دار آن بود، با همه ژرفا و سرشاري، در بخش احكام فردي و عبادي، رهنمودهاي اجتماعي سازوار با زمان كم رنگ مانده بود و در نگرش اجتماعي دچار كاستي بود. امام براي آن كه اين كاستي را بنماياند، دستاورد فقهي مجتهدان براي دينداران را، كه همانا رساله هاي عمليه است، در مقايسه اي محتوايي با آموزه ها و رهنمودهاي قرآن و حديث قرار مي دهد و وجدان فقهي و علمي حوزه را به داوري مي خواند: «قرآن و كتابهاي حديث، كه منابع احكام و دستورات اسلامي است، با رساله هاي عمليه، كه توسط مجتهدين عصر و مراجع نوشته مي شود، از لحاظ جامعيت و اثري كه در زندگاني اجتماعي مي تواند داشته باشد، به كلي تفاوت دارد. نسبت اجتماعيات قرآن با آيات عبادي آن، از نسبت صد به يك هم بيش تر است. از يك دوره كتاب حديث، كه حدود 50

كتاب است و همه احكام اسلام را در بردارد، سه چهار كتاب مربوط به عبادات و وظايف انسان نسبت به پروردگار است; مقداري از احكام هم مربوط به اخلاقيات است; بقيه همه مربوط به اجتماعيات، اقتصاديات، حقوق و سياست و تدبير جامعه است.» (1) در ميان فقيهان روزگار ما، شماري مانند: محمد جواد مغنيه و شهيد سيد محمد باقر صدر، بيش تر از ديگران به اين كاستي توجه داشته اند. براي نمونه، شهيد صدر مي گويد: حركت اجتهاد بايد به سوي دو هدف پيش برود: يكي برابرسازي رفتار مؤمنان با دين در عرصه زندگي فردي و ديگر برابرسازي در عرصه زندگي جمعي سپس مي افزايد: «(حركت اجتهاد) در مسير تاريخي خود، كه در دامن تشيع زيسته، بيش ترين هدف خود را همان عرصه نخستين قرار مي دهد و بس. مجتهد در ذهن خود چهره فرد مسلماني را مجسم مي نمايد كه مي خواهد در زندگي روش و رفتار خود را بر نظريه اسلام منطبق گرداند، نه اين كه چهره جامعه مسلماني را مجسم نمايد كه مي خواهد زندگي و روابط خود را بر بنياد اسلام پرورش دهد.» (2) به هر روي، اين رويداد و آنچه بوده و هست را نمي توان ناديده انگاشت كه در تلاشهاي فقهي پيشين و حتي در امروز، در بسياري از شاخه ها، فهم احكام فردي، هدف اصلي بوده و هست; از اين روي نگرش اجتماعي به نصوص ديني و ارائه رهنمود براي جامعه كم تر ديده مي شود. از اين چشم انداز كلي و تاريخي وقتي انديشه ها و آثار فقهي امام را در ميان سالهاي 1330 تا 1368 هجري

شمسي مي نگريم و دگرگوني كه در اين سالها در حوزه فقه پديد آمده و هم اينك شاهد آن هستيم، به درستي مي توان بزرگ ترين ويژگي امام را در عرصه فقه و فقاهت شيعي، زنده كردن و به ميدان آوردن بعد اجتماعي فقه در كنار بعد فردي آن دانست. اهميت اين حركت در فقه آن است كه بسان حركت ديگر فقيهان، در شخص فقيه كه همانا امام باشد، نماند و شهربند انديشه ايشان نشد، بلكه به زودي گذر كرد و در حوزه فقه پژوهي سايه گسترد. اين به بركت كاميابي ايشان بود در بنيان گذاردن حكومت اسلامي بر شالوده فقه ناب. فقه پژوهان وقتي اين نياز را دريافتند، دست به كار شدند كه در سايه سار روش ترازمند امام ره پويند. اين نياز و تلاش و پويش، سبب شد كه امام موفق شود حركت فقهي خود را به سنتي فراگير دگر كند كه در آن تمام زوايا و آموزه هاي شريعت به ساحت فقه فرا خوانده شوند و اجتهاد ديني در دو مسير و براي دستيابي به دو هدف: فردسازي و جامعه سازي، به جريان افتد و پايدار گردد.

فرق دو نگاه در فقه برابر آن چه تاكنون از فقه اجتماعي امام بيان شد، مي توان مهم ترين فرق اين فقه با فقه فردي را در دو چيز بر شمرد: 1. در فقه جمعي، گزاره هاي فقهي حتي در آن بخش از عبادتهايي كه شكل فردي دارند، مانند نماز، روزه و... نمود اجتماعي آنها در فرايند اجتهاد حكم، مورد نظر است و با توجه به آثار و كاركردهاي اجتماعي، زواياي فقهي آنها كاويده مي شود

در حالي كه در فقه فردي، چنين نظر و كاوشي در كار نيست. براي نمونه، امام دو كار عبادي: نماز و حج را در پيوند با مسائل اجتماعي و سياسي و امور دنيايي مي داند: «فيهما ايضا جهات اجتماعية و سياسية مربوطة بالحياة والمعيشة الدنيوية.» (3) نماز و حج، آثار اجتماعي و سياسي دارند كه با زندگي و امور دنيايي پيوند دارد. 2. آشكارترين بازتاب نگرش اجتماعي در فقه، گسترش يافتن قلمرو و ساحت فقه است; زيرا در كاوشهاي فقهي، وقتي جامعه به مانند يك پديده موجود در خارج و مورد نظر دين دانسته شود، در اين صورت رفتارهاي جمعي و نهادهاي اجتماعي ناظر بر آنها در فقه، گزارگي و جايگاه ويژه مي يابند و فقيه عهده دار شناخت اين گونه موضوع و وظيفه مند بازشناسي حكم فقهي آن از منابع دين خواهد بود. بدين روي، فقه اجتماعي از جهت قلمرو بسي گسترده تر از فقه فردي است; چرا كه اين گونه نگاه، موضوع فقه و احكام فقهي را مي گستراند. در فقه فردي رفتار فرد مكلف با هويت فردي و شخصي او، موضوع حكم است، ولي در فقه اجتماعي، رفتارها و كنشهاي اجتماعي نيز، موضوع حكم دانسته مي شوند، زيرا: «(اسلام) همان طور كه براي وظايف عبادي قانون دارد، براي امور اجتماعي و حكومتي قانون و راه ورسم دارد. حقوق اسلام يك حقوق مترقي و متكامل و جامع است.» (4) بنابراين، در فقه اجتماعي، مسائل و پرسمانهايي كه از پيوند فرد با ديگر كسان و نسبت او با جامعه و نيز پيوند جامعه ها با يكديگر پديد مي آيد و خاستگاه ديني دارد، در

قلمرو فقه نيازمند حكم پژوهي است. در اين بينش فقهي، نگاه فردگرايانه به فقه نگاهي ناتمام به قرآن و سنت است و دريچه اي نيم گشوده كه روشناي متون و منابع را به تمام بر ساحت فقه نمي افكند. معرفت فقهي آن گاه فراگيري و كمال شريعت را مي يابد و با فقه دين تراز مي شود كه تمامي حقايق و آموزه هاي متون، با همان گستره اي كه دارند، در فقه بازتاب يابند. امام احياگر چنين فقه در فضاي علمي حوزه شد. گفت وگو از اين دست، فضاي فكري حاكم بر فقه، قبض و بسط قلمرو، گونه و روش نگاه فقيه به فقه، مباني فرقها و برجستگيها و مقايسه ميان ديدها و نگاههاي فقهي، بحث درون فقهي نيست و نبايد بيان و شرح آرا و نظريه هاي فقهي را از آن چشم داشت، بلكه طرح كردن گزاره هاي بيروني و ناظر بر فقه است، چيزي كه امروز از آن با عنوان «فلسفه فقه » ياد مي شود. نگرش كلي و نگاه فلسفي به فقهي است كه بر اساس مباني شكل گرفته، انسجام يافته، آرا و نظريه هايي ارائه كرده، امتيازها و برتريهايي را در عرصه فقه آفريده و افكاري را به سوي خود كشانده است. اين نوشتار چنين جست وجويي را در پيش دارد. براي اولين گام بايد از مباني اي سخن گفت كه فقه اجتماعي امام بر پايه آنها استوار گشته و توسعه يافتگي در نگاه فقهي ايشان را مي شناساند و تفسير مي كند.

مباني و پيش انگاره هاي جامعه نگري در فقه گذار از قلمرو و حصار فقه فردي و در آمدن

به عرصه فقه جمعي، در مرحله نخست بر پايه تفكر ديني فقيه و باورها و انگاره هاي اعتقادي و كلامي او استوار است و در مرحله دوم، در مقام پژوهش و اجتهاد، باورمندي به اصولي فراگير لازم دارد كه اجتهاد فقهي در برابر نيازهاي فقهي جامعه بتواند به پاسخ برسد. از اين دو مرحله به ترتيب با عنوان: مباني دين شناختي و مباني روش شناختي ياد و باور امام در هركدام، كوتاه و گذرا بيان مي شود.

مباني دين شناختي در گفت وگوهاي فقهي، وقتي از مباني اجتهادي و فقهي سخن گفته مي شود، بيش تر دو چيز را به ذهن مي آورد: 1. متون ديني و منابع حكم، كه فقيه با استناد به آنها حكم را دريافت مي كند; يعني: قرآن، سنت، اجماع و عقل. در اين انگاره، «مباني فقهي » به معناي «ادله فقهي » در نظر خواهد بود. 2. روشها و شيوه هاي معتبر در شريعت كه فقيه به كار مي گيرد و به كمك آنها حكم را از منابع، فهم و كشف مي كند. در اين انگاره، «مباني فقهي » برابر است با دليلهاي اجتهاد، مانند به كارگيري اصول عمليه و يا ملازمات عقليه براي فرانمايي حكم شرعي. منظور ما از مباني دين شناختي براي فقه، هيچ كدام از آن دو نيست، بلكه مراد آن سري دريافتها و برداشتها از اصول اعتقادي و كليت دين است كه روش تفكر، و ساختار انديشه ديني و ايماني فقيه را شكل مي دهند. اين دريافتها و انگاره هاي ديني به مانند مباني و اصول مسلم ديني در لايه هاي زيرين تفكر فقيه و در قلب

و فكر وي جاي مي گيرند و پيش تر از مباني فقهي و اصول اجتهادي بر رفتار و روش فقهي و استنباط فقيه اثر مي گذارند; زيرا هرگونه كنش و واكنش فكري و نظري فقيه در عرصه پژوهشهاي فقهي، در ظرف و چارچوب همان انگاره ها صورت مي گيرد. در حقيقت، روش تفكر و ساختار انديشه ديني، مباني دور و زيرساز براي روش تفكر فقهي است. با اين اثرگذاري و نقشي كه مباني ديني در فقه دارند، در حوزه فقه با بي مهري روبه رويند و توجه در خوري به آنها نمي شود. براي نمونه، فقيهان بر اين سيره اند كه مباني فقهي و اجتهادي را پس از تحقيق و نقد و بررسيهاي فني و علمي بر مي گزينند و آن گاه در فقه بر آنها تكيه مي كنند، ولي ديده نمي شود كه فقيهي پيش از پرداختن به فقه، به ويراستن اصول اعتقادي بپردازد و اصول و مباني ديني خود را با عيار تفكر و خردورزي و اجتهاد محك بزند. در حوزه باورها و عقايد، بر پذيرفته شده هاي رايج ذهني بسنده مي شود و نيازي به محك زدن و ويراستن آنها احساس نمي شود. ويراسته نشدن باورها و انگاره هاي كلي و اساسي از دين به اين گمان كه نيازي به جست وجو و اجتهاد در آنها نيست و يا ناديده انگاشتن پيوند و نسبت ميان فقه و كلام، روشي نادرست و اشتباه آميز است. بسياري از اختلافهاي فقهي و تفاوت فتواها، ريشه فكري دارند. از دين شناسي و ديدگاه اعتقادي فقيه زاده مي شوند. براي نمونه، امام، در حوزه باورهاي اعتقادي و

كلامي به پيوستگي و ناگسستگي شان ولايت و رهبري اجتماعي پيامبر(ص) و امام(ع) باور دارد. اين باورمندي به درستي بر روش و رفتار فقهي و نظريه هاي اجتهادي او اثر گذاشته است. براساس همين مبناي كلامي، به احكام فقهي ويژه اي دست يافته است كه از جمله مي توان از ديدگاه بلند و ناب ايشان در واجب بودن برپايي حكومت وپذيرش رهبري جامعه بر فقيه داراي شرايط نام برد. اين بايستگي و واجب بودن فقهي و احكام و گزاره هاي ديگري كه در پي آن به ميان مي آيد، تنها زاده ذوق و سليقه فقهي نيست، بلكه از مباني فكري عميق تري برآمده كه روش تفكر ديني و ويژگي قراءت كلامي امام از دين و اصول ديني، اثرگذارترين عامل دانسته مي شود. پس، جاي گرفتن در مقام فقاهت مي طلبد كه فقيه در درجه نخست، به شيوه اجتهادي، تفكر و بينش ديني و موضع اعتقادي خود را، دست كم درباره اصول و مباني اعتقادي اثرگذار در فقه، روشن كند و به فراخور آن، نگاه و موضع فقهي داشته باشد. سيره و روش عملي فقيهان پيشين نيز همين گونه بوده است. ايشان پيش از پرداختن به بيان و ارائه احكام و يا همزمان، از اصول و باورهاي پذيرفته خود در حوزه كلام، سخن مي گفته اند. ثقة الاسلام كليني، شيخ صدوق، شيخ مفيد، سيد مرتضي، شيخ طوسي، محقق حلي، علامه حلي و بسياري ديگر از فقيهان، در عين فقاهت، يك متكلم و دين شناس برجسته و صاحب نظر در اصول دين بوده، كتابهاي اجتهادي و علمي در عقايد داشته اند. در نظر آنان، دانش كلام و

اصول عقايد «فقه اكبر» و دانش احكام «فقه اصغر» است و با همين دو تعبير از آن دو دانش ياد مي كرده اند. شهيد صدر، در آغاز كتاب الفتاوي الواضحه، آن روش فراموش شده عالمان پيشين را ستوده و در خور پيروي دانسته است: «طلب مني بعض العلماء الاعلام و عدد كبير من طلبتنا و من سائر المؤمنين ان نقتدي بعلمائنا السابقين ونقتضي آثارهم الشريفة في موضوع يزداد اهمية يوما بعد يوم. و هو انهم كانوا قد اعتادوا ان يقرنوا الي رسائلهم العلمية او يقدموا لها مقدمة موجزة تارة و موسعة اخري، لاثبات الصانع والاصول الاساسية للدين.» (5) شماري از دانش وران برجسته و بسياري از دانشجويان حوزه و ديگر مؤمنان از من خواسته اند تا به عالمان پيشين اقتدا كنم و از روش نيكوي آنان، كه روز به روز اهميت آن فزوني مي گيرد، پيروي كنم. روش ايشان چنان بود كه همراه با كتابهاي علمي خود و يا در پيش گفتار آنها، كوتاه يا بلند، از خداشناسي و اصول اساسي دين سخن مي گفتند. از اين روي، شهيد در كتاب شريف الفتاوي الواضحه، ابتدا گزاره هاي اعتقادي را شرح و بيان مي كند، سپس مسائل و احكام فقهي را. به تناسب برداشت خود از اصول دين، گزاره هاي فقهي را به گونه ويژه و جداي از باب بندي رايج در فقه، دسته بندي مي كند. (6) حال بايد دانست كه فقه جامعه نگر زاده چه انگاره ها و پايه هاي فكري از دين است كه بدون آنها چشم داشت. شكل گيري چنين فقهي بيهوده است. امام در فقه و رهنمودهاي فقهي خود، به جز

مباني عام و مشهور فقهي، به مباني دين شناختي استناد كرده است كه مي توان آنها را مباني لازم براي نگرش اجتماعي به فقه دانست.

1. رسالت اجتماعي اسلام بر هيچ يك از فقيهان اسلامي پوشيده نيست كه شريعت اسلام به جز احكام فردي، در بردارنده آيينها و قانونهاي فقهي براي جامعه نيز هست. وحي اسلام نياز انسان به رهنمودهاي ديني و آسماني در ساحت زندگي اجتماعي را ناديده نينگاشته و درباره آن بي تفاوت و ساكت نمانده است. بر اين مطلب، همه فقه پژوهان اسلامي وفاق و اجماع دارند; زيرا در متون ديني و منابع احكام، آموزه هاي بسيار و اطمينان آور وجود دارد كه به روشني، اين باور را الهام مي كنند. (7) از باب نمونه امام صادق(ع) مي فرمايد: «ما من امر يختلف فيه اثنان الا وله اصل في كتاب الله عزوجل ولكن لاتبلغه عقول الرجال.» (8) هيچ امري نيست كه ميان دو نفر پديد آيد مگر در قرآن اصل و اساسي براي آن هست، ليك هر كسي با عقل بدان نمي رسد. در اين روايت نكته هايي درخور درنگ است: 1. برابر اين اصل ادبي كه نكره در سياق نفي، عموم را مي فهماند، واژه «امر» در سخن امام(ع) تمام كارها و كنشهاي اجتماعي ميان دو نفر را در بر مي گيرد. 2. مورد اين روايت كارهايي است كه ميان دو نفر پديد مي آيد. در حقيقت، امام(ع) پاسخ گوي دين به امور فردي را بي گمان دانسته و خواسته است پيوندها و پيوستگيهاي اجتماعي انسانها را موضوع سخن قرار دهد و فراگير بودن قرآن نسبت به اين گونه امور را بيان

كند. 3. امام(ع) نفرموده كه قرآن درباره امور اجتماعي انسانها «حكم » دارد، بلكه فرموده «اصل » دارد. اين تعبير با توجه به بار معنايي واژه اصل، مي آموزاند كه در قرآن براي امور اجتماعي اصول كلي و سازوار با شرايط گوناگون بيان شده است و اسلام پژوهان وظيفه دارند آن اصلها را بازكاوند. بشناسند و بر واقعيتهاي زماني و با دگرديسي نيازها برابر سازند. 4. مقتضاي اصول كلي در قرآن آن است كه به نيروي عقل رهنمودهاي مورد نياز، فهم و كشف شوند از اين روي، حضرت در پايان سخن از عنصر عقل ياد مي كند و مي فرمايد: همه كس با خردورزي نمي تواند به آن اصلها دست يابد، بلكه اين مهم را عقل در پرتو راهنمايي و آموزش امامان معصوم(ع) مي تواند انجام دهد، چنانكه امام علي(ع) مي فرمايد: «ذلك القرآن فاستنطقوه ولن ينطق لكم... فلو سالتموني عنه لعلمتكم.» (9) آن قرآن، از آن بخواهيد تا سخن بگويد. و هرگز سخن نگويد... پس از من درباره آن بپرسيد تا به شما بياموزانم. امام خميني بر پايه همين باور، قرآن و حديث را دربردارنده احكام فردي و اجتماعي كه فرد و جامعه به آنها نياز دارد، مي داند: «قرآن مجيد و سنت شامل همه دستورات و احكامي است كه بشر براي سعادت و كمال خود احتياج دارد... و «كتاب » يعني قرآن، «تبيانا لكل شي ء» (10) است. روشنگر همه چيز و همه امور است.» (11) وقتي فقيه، در حوزه كلام و دين شناسي، انگاره هاي ديني و باورهاي اعتقادي خود را به درستي و باژرف كاوي متكلمانه و عالمانه، باز شناخت و

رسالت اجتماعي اسلام را انگاره و ايده اي درست و برابر با متن دين يافت، آن گاه پژوهش به منظور فرانمايي رهنمودهاي اجتماعي و احكام جامعه، براي وي امري طبيعي و روشن خواهد بود. همين سير، در فقه امام ديده مي شود. ايشان از پايگاه اعتقادي و به گونه دقيق، با عبور از اين باور كه: وحي اسلام، جامعه و اجتماع را هدف قرار مي دهد، به نگرش اجتماعي و فقه جامعه رسيده است: «لما كانت ديانة الاسلام كفيلة لجميع احتياجات البشر من اموره السياسية واجتماعاته المدنية الي حيوته الفردية، كما يتضح ذلك بالرجوع الي احكامه في فنون الاحتياجات وشئون الاجتماع و غيرها. فلامحالة يكون لها في كل ما اشرنا اليه تكليف.» (12) از آن جا كه ديانت اسلام تمام نيازهاي بشر را، در امور سياسي و اجتماعي و فردي، در بردارد، اين مدعا از نگاه به احكام اسلام درباره كارهاي گوناگون اجتماعي و غير آن روشن مي شود، پس به ناچار براي تمامي آنها تكليف و رهنمود خواهد داشت. همان گونه كه مي نگريد، انديشه ورزي امام در عرصه فقه اجتماعي و بازكاوي احكام جامعه، در حقيقت، بر قياسي منطقي استوار شده كه پايه و شالوده اعتقادي دارد.

2. جاودانگي احكام اجتماعي آيا ميان احكام فردي و احكام اجتماعي اسلام از جهت بايستگي اجرا و پيروي فرق است؟ مي توان پذيرفت كه احكام عبادي فردي، هميشگي و جاودانه اند، ولي حكمهايي مانند: حدود، قصاص، قضا، دفاع و احكامي كه اسلام براي رفتارهاي اجتماعي افراد بيان كرده كوتاه مدت و براي زمان ويژه كاربرد داشته اند؟ اين سخن اگر چه براي هيچ فقيهي پذيرفته نيست; اما

در عمل و در سلوك فقهي شماري از فقيهان، چنين دوگانگي ميان احكام فقهي ديده مي شود. آثار فقهي اينان نشان مي دهد بخش فقه اجتماعي، خيلي بي رنگ است; احكام جامعه به حاشيه رانده شده وگويي هيچ نيازي به آنها احساس نمي شده و ضرورتي براي پيروي از آنها وجود نداشته است. كم رنگ بودن احكام اجتماعي و حكومتي در تفكر فقهي اين گروه، با اين توجيه همراه است كه پيروي از احكام اجتماعي و اجراي ايده هاي جمعي اسلام، ويژه زمان حضور امام معصوم است. در اين روزگار كه امام(ع) غايب است، مردمان در برابر اين احكام وظيفه اي ندارند! بازگشت اين تفكر و نتيجه روشن آن، اين است كه بگوييم: احكام اجتماعي اسلام هميشگي و براي همه زمانها شايستگي و بايستگي اجرا ندارند، حال با توجه به اين كه جاودانگي احكام اسلام، به صورت مطلق و عام، يعني همه احكام اسلام براي همه زمانها از ضروريات روشن در متون دين است و مورد پذيرش همه مسلمانان، چگونه مي توان ميان اين ضرورت روشن و آن سلوك و توجيه فقهي راه جمعي يافت. با كدام دليل مي توان اعتقاد به جاودانگي دين را تخصيص زد و احكام اجتماعي و ايده هاي جمعي دين را از آن خارج نمود! امام، در آغاز حركت فقهي خود، جلو اين تفكر حاكم بر فقه علامت سؤال گذاشت: «اين سؤال را مطرح مي كنم: از غيبت صغري تاكنون، كه بيش از هزار سال مي گذرد و ممكن است صدهزار سال ديگر بگذرد و مصلحت اقتضا نكند كه حضرت تشريف بياورد، در طول اين مدت مديد، احكام اسلام بايد

زمين بماند و اجرا نشود و هر كه هركاري خواست بكند؟ قوانيني كه پيغمبر اسلام در راه بيان و تبليغ و نشر و اجراي آن بيست و سه سال زحمت طاقت فرسا كشيد، فقط براي مدت محدودي بود؟ آيا خدا اجراي احكامش را محدود كرد به دويست سال؟ و پس از غيبت صغري اسلام ديگر همه چيزش را رها كرده است؟ ... لازم نيست از حدود و ثغور و تماميت ارضي وطن اسلام دفاع كنيم؟ يا امروز ماليات و جزيه و خراج و خمس و زكات نبايد گرفته شود; قانون كيفري اسلام و ديات و قصاص بايد تعطيل شود.» (13) در وجدان ديني هر عالمي، پاسخ اين پرسش روشن است، از اين روي، امام، اعتقاد و باور ديني و موضع فكري خود را ساده و روان مطرح مي كند: «اين حرف كه قوانين اسلام تعطيل پذير يا منحصر و محدود به زمان يا مكاني است، بر خلاف ضروريات اعتقادي اسلام است. ... اعتقاد به چنين مطالبي، يا اظهار آنها بدتر از اعتقاد و اظهار منسوخ شدن اسلام است.» (14) امام، با تكيه بر اين باور اعتقادي كلامي; يعني بايستگي جاودانگي احكام شريعت، ضرورت بازگشايي و احياي احكام اجتماعي در فقه را مي نماياند. بر همين مبني، خود نيز محوري ترين گزاره اجتماعي را در فقه طرح مي كند و به ثابت كردن نظريه ولايت فقيه مي پردازد.

3. پايندگي رهبري ديني عالمان اسلامي سه شان براي پيامبر(ص) بر شمرده اند كه هر كدام مسؤوليت خاصي را به دنبال دارد: الف. نبوت و پيامبري: ابلاغ وحي و بيان احكام و رهنمودهاي وحياني: «يا ايها الرسول بلغ ما

انزل اليك من ربك.» (15) ب. قضاوت و دادرسي: داوري در بين مردم بر اساس ترازهاي وحي: «فلا وربك لايؤمنون حتي يحكموك فيما شجر بينهم ثم لايجدوا في انفسهم حرجا مما قضيت ويسلموا تسليما.» (16) ج. حكومت و رهبري: عهده داري مديريت و رهبري جامعه ايماني، از سوي خداوند: «و ما كان لمؤمن ولامؤمنة اذا قضي الله ورسوله امرا ان يكون لهم الخيرة من امرهم ومن يعص الله ورسوله فقد ضل ضلالا مبينا.» (17) از ديدگاه كلام شيعي، پس از پيامبر(ص) امامان شيعه(ع) به جز سمت پيامبري و ابلاغ وحي، كه ويژه پيامبر(ص) بود، شان و سمت رهبري و قضاوت را داراند. به اعتقاد شيعه، خداوند از امامان خواسته است كه حافظ و نگهبان جامعه ديني باشند; حاكميت دين و فرهنگ دينداري را در جامعه پاس بدارند; در درون جامعه ديني به هنگام بروز درگيري و كشمكش ميان مردمان داوري كنند و دينداران را بر وفاق و هم زيستي سالم و عزتمند ياري رسانند. آيا در روزگار غيبت، امر حكومت و قضاوت رها گذاشته شده است، يا خير با بر عهده گرفتن اين مهم از سوي شايستگان علمي و عملي از امت محمد(ص) پايندگي و جاودانگي يافته است. فقيهان در كتابهاي فقهي از عهده داري شان داوري براي فقيه، سخن گفته اند و نسبت به مسؤوليت قضايي فقيه در جامعه ديني اتفاق راي دارند. حتي شيخ انصاري، ثابت بودن اين سمت را براي فقيه ضروري مذهب دانسته است: «ان ثبوت الاذن للفقهاء في القضا مما لاشك فيه، ولايبعد وصوله الي حد ضروري المذهب.» (18) ولي، درباره عهده داري شان حكومت و رهبري، شفاف و روشن

سخن نگفته اند. البته پاره اي فرعها و پرسمانها كه زوايايي از اين گزاره را روشن مي كنند و باور قلبي و دل مشغولي فقيهان نسبت به مسؤوليت و تكليف ديني و شرعي فقيه را در برابر حكومت و سامان ديني جامعه نشان مي دهد، در جاي جاي فقه مي توان ديد. براي نمونه، همين كه فقيهان از آغاز تاكنون بر سمت قضايي فقيه اتفاق راي داشته و دارند و داوري غيرفقيه يا بدون اجازه او را از دايره شريعت و جواز شرعي بيرون مي دانند، به نوبه خود شاهد و گواهي استوار بر سمت حكومتي فقيه است; زيرا امر قضاوت يكي از شؤون حكومت است و جز در سايه حاكميت و اقتدار اجتماعي، جامه عمل نمي پوشد و به حقيقت نمي پيوندد. اگر حكومت و نهادهاي اجتماعي با احكام قضايي اسلام سازگاري و همخواني نداشته باشد، چگونه فقيه مي تواند قضاوت اسلامي را درباره جامعه و افراد به اجرا درآورد و مسؤوليت قضايي خود را ايفا كند; از اين روي گزاف نيست كه بگوييم: عهده داري شان حكومت و ولايت اجتماعي براي فقيه مدلول التزامي عهده داري شان قضايي فقيه است كه همگان بر آن اتفاق و اجماع دارند. اين شيوه استدلال در فقه آمده است. شيخ انصاري در كتاب القضا مي نويسد: «ان تعليل الامام(ع) وجوب الرضي بحكومته في الخصومات بجعله حاكما علي الاطلاق وحجة كذلك، يدل علي ان حكمه في الخصومات والوقائع من فروع حكومته المطلقه و حجيته العامة.» (19) اما اين كه چرا فقيهان درباره شان ولايي و حكومتي فقيه در زمان غيبت، كم تر درنگ و تفقه ورزيده اند، پاسخ

كوتاه آن است كه: در حقيقت، ايشان در برابر اين گزاره، مجال درنگ نيافته اند; زيرا شيعيان جمعيتهايي پراكنده و كم ترين گروه اجتماعي بوده كه در بين گروهها و فرقه هاي برخوردار از بيش ترين جمعيت. مي زيسته اند و همواره زيرفشار حاكميتها و گروهها و فرقه هاي پرجمعيت قرار داشته اند. بدين سبب، نه انگيزه اي براي پرداختن وجود داشته است و نه مجال و اجازه اي براي درنگ و تفقه. شاهد اين مدعا آن است كه مي بينيم از روزگار صفويان به اين سو، كه شيعيان فزوني يافتند و از گروه كم شمار محكوم به درآمدند و سرزميني را ويژه خود كردند، كشوري شيعي تشكيل شد و به نهاد حكومت نياز افتاد و سخن از شان حكومتي و ولايت اجتماعي فقيه نيز به ميان آمده از آن روزگار، اين گزاره در فقه شيعه، با درنگها و باريك انديشيهاي در خوري روبه رو شده و فقيهاني چونان: محقق كركي (20) ، مولي احمد نراقي (21) و ميرزاي ناييني (22) به نگارشهاي مستقل فقهي دست يازيدند. اين سير و پويش فقهي، در دوران اخير با رگه هاي فكري در فقه آيت الله بروجردي (23) پايندگي يافت و سپس با نبوغ فكري و عملي امام راحل به كمال رسيد و جايگاه فقهي خود را باز يافت. امام در پي درنگها و ژرف كاويهاي عالمانه، كه آميزگاري از فقه و كلام بود، به اين نتيجه رسيد: «فللفقيه العادل جميع ما للرسول والائمة عليهم السلام مما يرجع الي الحكومة والسياسة، ولايعقل الفرق، لان الوالي اي شخص كان هو مجري احكام الشريعة والمقيم للحدود الالهية والآخذ للخراج و

سائر الماليات والمتصرف فيها بما هو صلاح المسلمين.» (24) تمام اختيارات حكومتي كه پيامبر(ص) و امامان(ع) داراند، براي فقيه عادل ثابت است. در نظر عقل فرقي (بين حكومت نبي و امام و فقيه) نيست; زيرا حاكم اسلامي، هر كه باشد، وظيفه دارد احكام شريعت را اجرا كند و حدود الهي را بر پا دارد و مالياتهاي اسلامي را بگيرد و آنها را در جهت صلاح مسلمانان هزينه كند. پايه استدلال امام بر اين حقيقت كلامي استوار است كه نياز دينداران به رهبر و حاكم ديني، نيازي جاويد و هميشگي است; براي همه زمانها و نسلها يكسان است و نمي توان گفت دينداران دوران حضور به حاكم اسلامي و رهبر ديني نياز داشتند، ولي مردمان اين روزگار، چنين نيازي ندارند. نياز جامعه به حاكم ديني، بسان نياز فرد به دين است; ويژگيهاي زماني و مكاني، هيچ دخالتي در آن ندارد: «علل و دلايل متعددي تشكيل حكومت و برقراري «ولي امر» را لازم آورده است. اين علل و دلايل و جهات، موقتي و محدود به زماني نيستند و در نتيجه، لزوم تشكيل حكومت هميشگي است.» (25) از سوي ديگر، اراده تشريعي خداوند نيز بر به حقيقت پيوستن عدالت اجتماعي و بر پايي جامعه ديني استوار شده است. تمامي پيامبران الهي براي به حقيقت پيونداندن و جامه عمل پوشاندن به اين اراده، تلاش كرده اند. (26) در قرآن و متون اسلامي رهنمودها و احكام بسياري براي اين منظور بيان شده است. (27) با كدام دليل مي توان پذيرفت كه اين اراده خداوند، در سراسر روزگار غيبت، تغيير يافته و يا تعطيل شده است: «حكمت آفريدگار بر اين تعلق

گرفته كه مردم، به طريقه عادلانه زندگي كنند و در حدود احكام الهي قدم بردارند. اين حكمت، هميشگي و از سنتهاي خداوند متعال و تغيير ناپذير است.» (28) همان گونه كه مي نگريد، شيوه امام در ثابت كردن سمت ولايت و حكومت براي فقيه با روش فقيهاني چونان شيخ انصاري فرق اساسي دارد. در روش شيخ، تفكر از پايين به بالا مي پويد، گويي از روزنه اي مي خواهد فضاي باز و فراخي را نشان بدهد، ولي در شيوه امام سير تفكر از اصل به فرع است. امام فكر را در ساحت اصول اعتقادي به پرواز در مي آورد و از آن جايگاه، ولايت و مسؤوليت عهده داري حكومت را براي فقيه ثابت مي كند. در اين شيوه، ولايت فقيه به مانند يك اصل و اساس ديني، از چشم انداز اعتقادي و دين شناختي روشنگري مي يابد، شناسايي مي شود و بر جايگاه باورهاي ديني مي نشيند. راي و ديدگاه فقهي نيست، بلكه تفسير متن دين است. سخن از بايستگي پايندگي امامت و رهبري پيامبر(ص) و امام(ع) و بايستگي حاكميت هميشگي دين بر جامعه و پاي بندي به اراده تشريعي خداوند است. امام با استوار سازي اصل ولايت فقيه، چشم انداز اجتماعي فقه شيعي را مجال بروز و عرصه داري داد. فقه را آن گونه نگريست، وارسيد و باز كاويد كه بتوان رهنمودها و احكام مورد نياز جامعه ديني را از يك يك گزاره هاي فقهي بر گرفت. آنها را بن مايه و ره توشه حركت جامعه براي رسيدن به ايده هاي آرماني دين قرار داد، تا اراده تشريعي خداوند در سايه ولايت ديني در

جامعه، به حقيقت بپيوندد و دينداران سعادت و ارج اجتماعي خود را باز يابند.

مباني و عوامل اجتهادي دسته اي ديگر از مباني و پيش فهمهاي شكل دهنده و پديد آورنده فقه اجتماعي، مباني انگيزه هايي هستند كه در دستگاه اجتهاد آشكار مي شوند و بر كار استنباط و فهم حكم اثر مي گذارند. پيش تر گفته شد كه جامعه نگري در فقه، رهيافت دو توسعه يافتگي است: توسعه در نگاه فقهي و ديگر، توسعه در قلمرو فقه. امام در مقام فقيهي جامعه نگر، در برابر تعريفهاي گوناگوني كه براي فقه بيان شده است، فقه را اين گونه تعريف مي كند: «فقه تئوري واقعي و كامل اداره انسان و اجتماع از گهواره تا گور است.» (29) در اين تعريف، نگاه امام به فقه نگاهي توسعه يافته است. او، فقه را چنان مي نگرد كه فقيه در سايه بازيافتهاي فقهي بتواند زندگي فرد و جامعه را در تمامي زوايا و سويه ها، با شريعت برابر و تراز سازد. روشن است كه قلمرو فقه نيز تمام ساحتها زندگي بشر و همه نيازهاي فردي و اجتماعي او خواهد بود، نه تنها عبادتها و دادوستدها. هم از اين روست كه حكومت و مديريت اجتماعي انسان را، فلسفه تشريع احكام و نمود عيني فقه مي داند، نه گزاره اي بيرون و بيگانه با آن: «حكومت نشان دهنده جنبه عملي فقه در برخورد با تمامي معضلات اجتماعي و سياسي و نظامي و فرهنگي است.» (30) اين برداشت گسترده از فقه، به ساز و كارهايي در اجتهاد نياز دارد كه بتواند پاسخ گوي توسعه و گسترش فقه باشد; زيرا وقتي در فقه چشم

انداز و عرصه هاي جديد پيدا شود، براي فهم و كشف احكام در اين عرصه ها، چه بسا به مباني اصولي و عاملهاي اجتهادي تازه اي نياز باشد. تاريخ فقه نشان مي دهد كه به فرا خور رشد و گسترده شدن اين دانش، مباني اجتهادي و مسائل اصولي نيز رشد و گسترش يافته اند. هر چه فقه جلوتر آمده و با اثرپذيري از پديده هاي زماني و فرهنگي، دامنه گرفته است، عناصر اجتهادي و روشهاي جديدتري براي فهم احكام به كارگرفته شده اند اين يك واقعيت روشن در تاريخ فقه و اصول است. آخوند خراساني، اصولي نامور، نياز هميشگي فقه را به ابزار و عناصر جديد براي استنباط چنين بيان كرده است: «وبالجملة لامحيص لاحد في استنباط الاحكام الفرعية من ادلتها الا الرجوع الي مابين عليه في المسائل الاصولية... نعم يختلف الاحتياج اليها بحسب اختلاف المسائل والازمنة والاشخاص، ضرورة خفة مؤونة الاجتهاد في الصدر الاول، وعدم حاجته الي كثير مما يحتاج اليه في الازمنة اللاحقة.» (31) خلاصه، استنباط احكام فرعي از منابع، جز با كاربري روشهاي اصولي براي هيچ كس ممكن نيست... بلي نياز به اين روشها با دگرگون شدن گزاره هاي فقهي و زمانها و فقيهان، تغيير مي كند; در دوره هاي اوليه روشهاي اجتهاد ساده بود و به روشها و عناصري كه اينك نياز است، حاجتي نبود. به حكم اين فرايند تاريخي، اينك نيز شكل گيري و پيدايي فقه اجتماعي نياز جدي به روشها و عناصر جديدي دارد كه دستگاه اجتهاد را براي چنين فقهي كارآ و بارور كند. اين سخن بدان معني نيست كه ما از مباني شناخته شده در اجتهاد دست

برداريم و به مباني نوپيدا روي كنيم، هرگز; بلكه مراد استفاده و بهره گيري بيش تر و بهتر و جدي تر از عناصري است كه پيش تر در فقه و اصول مطرح بوده اند، اما به گونه كم رنگ. حال كه به توسعه فقهي نياز افتاده است، مي بايست آن عناصر به گونه درخور به عرصه فقه و اجتهاد درآيند، كارآيي بيابند، گره ها را بگشايند و بردامنه موفقيتهاي فقهي بيفزايند. امام در فرصتهاي اجتهادي، بويژه در دهه آغازين حكومت اسلامي، بر آن شده كه به كمك آنها رهنمودهاي اجتماعي و احكام مورد نياز جامعه را در شرايط موجود از منابع فقه بگيرد. در اين جا، به گونه اشاره و اجمال به معرفي آن عناصر و موارد كارايي آنها در فقه اجتماعي امام مي پردازيم.

1. عقل در گفت وگوهاي فقهي، مراد از عقل، همان جوهر مجردي است كه در متون ديني، به پيامبر دروني نامبردار است. نيرويي است كه نيكيها و درستيها را درك مي كند و زشتي را از خوبي باز مي شناسد. اين نيرو، هم مي تواند با مقدمه اي از شرع، حكم شرعي را فرا نمايد و هم به خودي خود، در چارچوب خواسته هاي دين، مشرع و قانونگذار باشد. با اين شرط كه از سيطره عوامل دروني و بيروني آزاد و رها باشد: «العقل السليم الخالي عن هواجس الافكار و شوائب الاوهام.» (32) عقل سالم به دور از انديشه هاي واهي و ناآلوده به خيالها. عقل و خرد آدمي در احكام توقيفي و تعبدي، تنها حالت پذيرندگي و تاييد دارد; زيرا ساحت آنها فراتر از ساحت عقل است. در اين حوزه،

عقل از وحي كمك مي گيرد، معرفت مي آموزد و فقيهان، پيرو خطابهاي شريعت و دستورهاي وحي اند. ولي گزاره هايي كه بر پايه حسن و قبح عقلي توجيه و تفسير مي شوند، مانند: نيك بودن امانتداري، راستگويي، عدالت، نظام داري جامعه و نيز زشت بودن خيانت، دروغ، ظلم وستم، حرج و مرج و آشفتگي جامعه و تمامي يافته هايي كه به اين امور باز مي گردند، توانايي، كارايي و داوري عقل در آنها تمام است. در اين حوزه، اگر شريعت خطاب و دستوري داشته باشد، ارشاد و تاكيد حكم عقل است: «الاحكام الشرعيه الطاف في الاحكام العقليه.» (33) حكمهاي شرعي لطف و راهنمايي به حكمهاي عقلي است. از آغاز شكل گيري فقه، كاربرد عقل و خرد نزد فقيهان شيعي پذيرفته بوده است. شيخ مفيد، نخستين فقيهي است كه از كارايي و توانايي عقل در معرفت فقهي سخن گفته و آن را ابزار شناخت دانسته است: «العقل هو سبيل الي معرفة حجية القرآن و دلائل الاخبار.» (34) از راه عقل حجيت قرآن و معاني احاديث شناخته مي شود. ابن ادريس نيز نخستين فقيهي است كه، به روشني، عقل را به عنوان چهارمين منبع حكم در رديف كتاب و سنت و اجماع آورده است: «فاذا فقدت الثلاثة فالمعتمد في المساله الشرعيه عند المحققين الباحثين عن ماخذ الشريعة التمسك بدليل العقل.» (35) فقيهان پس از ايشان، از چشم اندازهاي گوناگون فقهي به عنصر عقل و كارايي و نقش آفريني آن در كشف حكمهاي شريعت نگريسته اند و آن را در شمار دليلها و منابع احكام دانسته اند. با اين همه در عمل و نوشتارهاي فقهي آنان، به

گونه بايسته و درخوري به كار گرفته نشده است. شهيد صدر آن جا كه مصادر فتوي را بر شمرده، نگاشته است: «اما ما يسمي بالدليل العقلي الذي اختلف المجتهدون و المحدثون في انه هل يسوغ العمل به اولا، فنحن وان كنا نؤمن بانه يسوغ العمل به ولكنا لم نجد حكما واحدا يتوقف اثباته علي الدليل العقلي بهذا المعني.» (36) آن چيزي كه دليل عقلي شمرده مي شود و مجتهدان و اخباريان درباره روايي و ناروايي به كار بردن آن با يكديگر بگومگو و اختلاف دارند، اگر چه ما به روايي عمل به آن اعتقاد داريم، ليك حتي يك حكم را نيافتيم كه براي ثابت كردن آن به دليل عقل تكيه شده باشد. مطالعه كتابهاي فقهي نشان مي دهد كه اگر چه عقل در شمار منابع حكم شمرده مي شود، ولي فقيهان، در مقام ريافت حكم، تنها عقل را ابزار فهم و فرانمايي يافته ها، روش معاني و دلالتهاي التزامي و سرانجام كشف احكام عقلي غير مستقل به كار گرفته اند. همين اندازه به عقل ميدان داده اند كه در مقام اثبات، استدلال بياورد، نه آن كه خود براي موضوعي حكم داشته باشد و منبع حكم شناخته شود. البته محدود بودن گزاره ها و نيازهاي حكمي در دورانهاي پيشين، چه بسا بسندگي به همين مقدار كاربرد عقل در فقه را توجيه كند; ولي امروز كه پديده عقلانيت، سراسر زندگي را دگرگون كرده و فقه با انبوهي پرسش و گزاره نو روبه روست، بويژه در مقوله جامعه و حكومت، چگونه مي توان اين گوهر كارآمد و منبع روشنگر و جت باطني خداوند را، در پژوهشها و حكم

شناسيهاي فقهي دست كم گرفت و پيامد ناگوار گوشه نشيني فقه از زندگي را پذيرا شد. امام، همواره بر بهره گيري درست و روش مند از دانستنيهاي عقل و فهم عقلي عصر در حوزه برداشتهاي فقهي و كشف احكام شريعت تاكيد ورزيده است. حكم فقهي شطرنج، كه بر شناخت هويت موضوع در اين عصر تكيه داشت و با حكم شناسي خردورزانه از سوي امام صادر شد، افرادي را در حوزه برانگيخت و به گفت وگوهايي دامن زد. امام در واكنش به آن، به برخي گزاره هاي ديني مانند: مصارف زكات، سبق و رمايه و حلال بودن انفال و ثروتهاي عمومي براي شيعيان، كه در دنياي جديد دگرديسي يافته اند، اشاره كرد و سپس نوشت: «آن گونه كه جناب عالي (يكي از اساتيد حوزه) از اخبار و روايات برداشت داريد، تمدن جديد، به كلي بايد از بين برود و مردم كوخ نشين بوده و يا براي هميشه در صحراها زندگي نمايند.» (37) جايگاه يافتن عقل و درنگ ورزيها و باريك بينيهاي عقلي، بويژه در فقه اجتماعي همان اندازه حياتي و ضرور است كه تكيه كردن بر قرآن و سنت. از همين روي، امام روييدن و بر آمدن فقه پويا را از ريشه هاي فقه كهن چشم داشت، نه بريده و گسسته از آن. اين مهم تنها در عقل باوري فقيهانه به سرانجام مي رسد. اينك كه گزاره هاي فقهي گسترش يافته و دگرديسيهاي نمايان و سرنوشت ساز در بخش مهمي از رفتارهاي انسان پديد آمده است، عقل، نقش بزرگي در توانمندسازي فقه بر عهده دارد. حضور فقه در صحنه زندگي و شكل گيري فقه اجتماعي جز

با ياري جستن از نيروي ابزاري و منبع بودن عقل و روشنگريهاي حكم شناسانه آن، ممكن نيست. امام به خوبي بر اين حقيقت آگاه بود و آن را براي احياي اسلام ضروري مي دانست; از اين روي در پي آشكار شدن برخي اشكالها و درنگها درباره حكم شطرنج، نوشت: «ما بايد سعي كنيم تا حصارهاي جهل و خرافه را شكسته تا به سرچشمه زلال اسلام ناب محمدي صلي الله عليه وآله برسيم و امروز غريب ترين چيزها در دنيا همين اسلام است و نجات آن قرباني مي خواهد و دعا كنيد من نيز يكي از قرباني هاي آن گردم.» (38) امام، در اصلي ترين گزاره فقه اجتماعي يعني بايستگي حكومت و واجب بودن عهده داري آن از سوي ولي فقيه، بر حكم عقل و ضرورت نياز جامعه تكيه كرده است. اين گزاره را از نگاه عقلي بررسي و حكم شناسي مي كند و معتقد به بسندگي عقلي در اين مقوله است; از اين روي، متون ديني را به عنوان تاييد و تاكيد مي آورد نه براي اثبات: «فان لزوم الحكومة لبسط العدالة و التعليم والتربية و حفظ النظم ورفع الظلم و سد الثغور والمنع عن التجاوز الاجانب من اوضح احكام العقول من غير فرق بين عصر و عصر او مصر و مصر، ومع ذلك فقد دل عليه الدليل الشرعي ايضا.» (39) بايستگي حكومت براي گسترش عدالت و آموزش و تربيت و نگهباني از نظم و برداشتن ستم و بستن مرزها و جلوگيري از هجوم بيگانگان، روشن ترين حكم عقل براي همه زمانها و همه مكانهاست. در عين حال از شريعت نيز براي آن دليل هست.

اين ديدگاه در ميان فقيهان اهل سنت نيز وجود دارد. ماوردي مي نويسد: «الامامة موضوعة لخلافة النبوة في حراسة الدين وسياسة الدنيا... واختلف في وجوبها هل وجبت بالعقل او بالشرع؟ فقالت طائفة وجبت بالعقل لما في طباع العقلاء من التسليم لزعيم يمنعهم من التظالم ويفصل بينهم في التنازع و التخاصم، ولولا الولاة لكانوا فوضي مهملين وهمجا مضاعين.» (40) امامت و رهبري جانشيني پيامبري در نگهباني از دين و سامان زندگي است... اين كار واجب عقلي است يا واجب شرعي، اختلاف شده است. گروهي آن را واجب عقلي مي دانند; زيرا فطرت عقلي حكم مي كند انسان پذيرا و پيرو رهبري باشد كه او را از ستم باز مي دارد و دشمنيها و كشمكشها را از ساحت زندگي مي زدايد. اگر مردمان چنين رهبراني نداشته باشند، پراكندگاني سرگردان و فرومايگاني تباه خواهند بود. امام، واجب بودن برپايي و اقامه آيين دادرسي اسلام را در زمان غيبت از سوي ولي فقيه، با همين روش عقلي اثبات كرده است. ايشان برپايي آيين دادرسي را واجب عقلي دانسته و احاديث و دليلهاي شرعي را ارشادي شمرده است. (41) به هر روي، گزاره هاي اجتماعي چون بيش تر در زمره امور عقلي و عقلايي قرار دارند، عقل در اين ميدان، نقش و كارايي سرنوشت ساز دارد. تفقه در اين ساحت از فقه، اگر بدون خردورزي و دخالت كارامد عقل انجام گيرد، چه بسا پيامدهاي ناگواري داشته باشد كه تصور بازگشت به زندگي صحرانشيني و ناتواني اسلام از اداره جامعه تلخ ترين آنها خواهد بود. امام همواره فقه پژوهاني كه بر اين عرصه بودند، به هراس از آن و پرهيز عملي

فرا مي خواند: «شما در عين اين كه بايد تمام توان خودتان را بگذاريد كه خلاف شرعي صورت نگيرد (و خدا آن روز را نياورد) بايد تمام سعي خودتان را بنماييد كه خداي ناكرده اسلام در پيچ وخمهاي اقتصادي، نظامي، اجتماعي و سياسي متهم به عدم قدرت اداره جهان نگردد.» (42) امام هرگاه درباره بعد اجتماعي فقه سخن گفته، اجتهاد مصطلح را ناكافي دانسته است; (43) زيرا اجتهادي كه بر پايه آگاهيهاي بر جاي مانده از محيط و فضاي علمي و فقهي دورانهاي پيشين انجام گيرد، اگر چه ممكن است در بخش احكام فردي و عبادي هميشه ثابت، كافي باشد، ولي در بخش احكام اجتماعي به خاطر دگرگوني پذير بودن گزاره ها، هرگز نمي توان به آنها بسنده كرد; بلكه بايد احكام سازاوار با آنها در حال حاضر و در شرايط فكري و فرهنگي اين روزگار، از دل متون در آورد. از همين روي امام براي بازسازي فقه اجتماعي و جامعه نگري در فقه، به جز بهره گيري از كاربردهاي عمومي عقل، نقش دادن به عنصر «زمان » و «مكان » و نيز عنصر «مصلحت »، به عنوان دو راه كار اصلي تاكيد كرده است.

2. مصلحت عنصر مصلحت و عنصر زمان و مكان، در حقيقت، نمودهايي برجسته از عقل و عقل گروي در فقه اند. اين عناصر، بويژه در فقه اجتماعي كارايي پر اهميتي دارند. امام، «مصلحت » را به عنوان عنصري اصيل در فرايند ا جتماعي كردن فقه، احيا و زنده كرد. او، نقش اين عنصر را در گره گشايي و غنا بخشيدن توسعه قانونهاي فقهي برابر نيازهاي جامعه، تعيين كننده و استراتژيك مي

ديد. مصلحت باوري، رويكردي جديد و نوپيدا در فقه نيست. از آغاز در فقه اسلامي مطرح بوده است. اما از آن جا كه گفت وگوهاي فقهي، بيش تر در بخش احكام عبادي و فردي در جريان بوده است، به درستي نياز به آن احساس نمي شده; از اين روي، نگرش جدي هم به آن نبوده است. ولي در اين كه «مصلحت » در فقه اسلامي اصلي ريشه دار است، جاي هيچ سخن نيست. فقيهان اسلامي، شيعه و سني، اتفاق دارند كه احكام اسلامي، بر محور مصلحتهايي مي چرخد كه در مقام «جعل حكم » يا «متعلق حكم » و يا «اجراي حكم » وجود دارند. در اسلام، هيچ حكم واجب و حرامي نيست مگر آن كه در يكي از اين سه مقام داراي مصلحت يا مفسده است. در متون ديني و منابع روايي، به اين حقيقت، به روشني اشاره شده است. از ميان روايتهاي گوناگون (44) ، به آوردن بخشي از سخن امام رضا(ع) در علل الشرايع، بسنده مي كنيم: «انا وجدنا كلما احل الله تبارك و تعالي ففيه صلاح العباد و بقائهم ولهم اليه الحاجة التي لايستغنون عنها، ووجدنا المحرم من الاشياء لا حاجة بالعباد اليه و وجدناه مفسدا داعيا الفناء والهلاك، ثم رايناه تبارك و تعالي قد احل بعض ما حرم في وقت الحاجة لها فيه من الصلاح في ذلك الوقت.» (45) در همه آنچه خداوند حلال فرموده، صلاح و بقاي بندگان را مي يابيم و مردمان بدانها نياز دارند و هرگز از آنها بي نياز نمي شوند. و آنچه خداوند حرام كرده، فساد و نابودي و بي نيازي ايشان را بدانها مي

يابيم. خداوند پاره اي از چيزهايي كه حرام كرده گاه نيز حلال فرموده; زيرا آن هنگام در استفاده از آنها مصلحت است. در شريعت اسلام، مصالح و مفاسد را، به منزله علتهاي گذاردن احكام بشمارند. بودن مصلحت ملزمه در چيزي علت واجب شدن آن و بودن مفسده ملزمه علت حرام شدن آن است. چنانچه عقل سليم به طور قطع و يقين، مصلحت لازم را در امري درك و كشف كند، آن امر واجب مي شود و اگر مفسده لازم را كشف كند، از نظر فقهي حرام خواهد بود. يعني سير حركت عقل از علت به معلول در فقه كشف حكم نيز پذيرفته است. همان گونه كه عقل مي تواند در بخش احكام تعبدي و توقيفي، كشف داشته باشد و از معلول به علت پي برد، در جاهايي نيز مي تواند با كشف مصلحت لازم، حكم را بشناسد; يعني از علت به معلول برسد. در فقه اسلامي اين گونه احكام عقلي از آن چنان استواري و مرتبه اي بر خوردارندكه اگر شريعت نيز در آن زمينه حكمي آورده باشد، امضا وتاكيد همان حكم عقل دانسته مي شود. اين معيار كلي، اگر چه در بخش احكام عبادي كارآمد نيست، ولي در غير كارهاي عبادي، بويژه دستيابي به رهنمودهاي لازم و بايسته براي اداره ديني جامعه، كارا و اثرگذار است. تكيه امام بر اين عنصر و تلاش ايشان براي همگام و همراه ساختن فقه با مصلحتها و نيازهاي اجتماعي، حكايت از سودمندي اين روش و بالا رفتن توان فقهي دارد. در نظر امام كارايي اين عنصر در فقه اجتماعي، آن گونه كارامد و ضرور مي نمود كه مصلحت

باوري و مصلحت شناسي را براي مجتهد جامعه نگر شرط لازم مي دانست: «يك فرد اگر اعلم در علوم معهود حوزه ها هم باشد، ولي نتواند مصلحت جامعه را تشخيص دهد... اين فرد در مسائل اجتماعي و حكومتي مجتهد نيست.» (46) با آن كه فقه اسلام از مصلحت سنجيهاي فردگرايانه بيگانه نيست، ولي مصلحتهاي عمومي در مرتبه بالاتر قرار دارند و بر مصلحتهاي فردي پيشي دارند. هنگام تزاحم ميان آن دو، بايد حقوق و مصالح جامعه را بر حق و مصلحت فرد مقدم داشت. امام، فلسفه تشريع قانونهايي مانند قصاص و حدود را تامين مصلحتهاي برتر اجتماعي و صلاح يابي جامعه مي داند. «يك نفر آدمي كه يك مملكت را مي خواهد فاسد بكند، يك كشور را، يك گروه را فاسد مي خواهد بكند و قابل اصلاح نيست، آن را بايد براي تهذيب جامعه، براي حفظ جامعه اين را، اين غده سرطاني را بايد از اين جامعه دور كرد. دور كردنش هم به اين كه اعدامش كنند. اعدامهاي اسلامي اين طوري است، نه مثل اعدامهاي غربي مي ماند، آنها مي ريزند، مي كشند، از بين مي برند و همه آن براي اين است كه جا براي خودشان باز كنند. ... يك حد از حدود الهي وقتي كه واقع بشود، يك جامعه اصلاح مي شود. براي حفظ حقوق يك جامعه بايد يك غده هاي سرطاني از اين جامعه جدا بشود.» (47) در ميان مصلحتهاي اجتماعي، «مصلحت نظام » و حفظ حاكميت جامعه مؤلفه اي برجسته و پراهميت است. نه تنها بر مصلحتهاي فردي كه بر ديگر مصلحتهاي اجتماعي نيز پيشي دارد. در فقه تعبيرهايي از اين

دست به چشم مي خورد: واجب بودن حفظ بيضه اسلام و دست برداشتن از آنچه كه سبب اختلال نظام مي شود. اين گونه تعبيرها نشان مي دهد كه در فقه اسلامي سامان و نظام داشتن جامعه يك اصل است. امام اين اصل را نماياند چرا كه آن را كليد واژه حيات اجتماعي دين مي دانست: «حضرات آقايان توجه داشته باشند كه مصلحت نظام از امور مهمه اي است كه گاهي غفلت از آن موجب شكست اسلام عزيز مي گردد... مصلحت نظام و مردم از امور مهمه اي است كه مقاومت در مقابل آن ممكن است اسلام پا برهنگان زمين را در زمانهاي دور و نزديك زير سؤال ببرد.» (48) خواس’ه امام از ’شكيل م-مع ’شخيص مصلح’ نظام، د حقيق’ آن بود كه عنص مصلح’ و نقش آن د ’واناسازي فقه مو د ’و-ه باشد و ب اي هميشه به عنوان يك اصل زنده فقهي ب قانونهاي ’صويب شده نظا ’ و حكوم’ داش’ه باشد; زي ا به باو امام د فقه و شيع’ اسلام. مصلح’ نظام اسلامي ب ه چيز مقدم اس’. (49) مس’ند اع’قاد امام به پيشي داش’ن مصلح’هاي نظام وشن اس’. افزون ب حكم عقل، وايا’ي كه د آنها ف وع دين ب مدا امام’ و ولاي’ به مفهوم سياسي آن دانس’ه شده اس’، همين باو ا الهام مي كنند. امام ضا(ع) ف مود: «بالامام ’مام الصلا" والزكا" والصيام والح- وال-هاد و’وفي الفي ء والصدقا’ و امضاء الحدود والاحكام و منع الثغو والاط اف.» (50) نماز و زكا’ و وزه و ح- و -هاد و -مع آو ي ث و’هاي عمومي و ا-

اي قانونها و آيينها، و پاسدا ي از س زمينها و م زها، با بودن امام ’مام’ مي يابد. امام صادق(ع) ف مود: «اما لو ان -لا قام ليله وصام نها ه و ’صدق ب-ميع ماله و ح- -ميع ده ه ولم يع ف ولاي" ولي الله فيواليه ويكون -ميع اعماله بدلال’ه اليه، ما كان له علي الله -ل وعز حق في ثوابه.» (51) بدانيد اگ ف دي ’مام شب ا عباد’ كند و وز ا وزه بدا د و ’مام دا ايي خود ا ببخشد و ه سال ح- گزا د، ولي هب و حاكم الهي خود ا نشناسد ’ا از او پي وي كند و كا هايش ا با اهنمايي و هب ي او ان-ام دهد، د پيشگاه خدا هيچ حقي ب اي د ياف’ ثواب ندا د. د اين دس’ه وايا’، كه دو نمونه ذك شد، به چه ام ي اين همه بها داده شده اس’ و به «امام’» به عنوان يك اصل اع’قادي، يا به «امام » به عنوان هب و س پ س’ نظام و -امعه؟ ظاه و سياق كلام د اين وايا’ نشان مي دهد كه امام(ع) نمي خواهد اصل امام’ و بايس’گي اع’قاد به آن ا بيان كند، بلكه -ايگاه امام’ به مفهوم سياسي آن ا د كانون نگاهها ق ا مي دهد. مي خواهد ب -س’گي نقش امام و هب ا و س نوش’ساز بودن نظام ا-’ماعي ا از چشم انداز دين، بنماياند و هندسه دين و نظام ا بنگا د. ب اي باو مندان به اصل امام’ مي نماياند كه د سلوك ديني و ديندا ي،

پي وي از امام و نظام حق از ه چيز ديگ مهم’ اس’; چ ا كه ب همه گزا ه هاي ديني اث گذا اس’. ب اب واي’ نخس’، بدون نظام و هب ، نه ’نها قانونهاي اق’صادي و قضايي و دفاعي دين، از كا ايي و نقش آف يني مي اف’ند، كه عباد’هايي چونان: نماز، وزه، ح- و... ’مام نيس’ند و ب اب واي’ دوم ان-ام ’كليفهاي عبادي و ش عي، بدون -اي گ ف’ن د د ون نظام حق و بدون پي وي از هب ديني -امعه، هيچ ا - و بهايي ندا ند و نزد خداوند پاداشي ب اي آنها نيس’. د وشنا و آف’اب اين سخنان ژ ف امامان(ع) اين حقيق’ -لوه گ ي مي كند كه: ’مام’ دين به ولاي’ و هب ي ا-’ماعي بس’ه اس’ و همه ساح’هاي ديندا ي ب نظام ولاي’مدا اس’وا اس’. امام خميني، پيام اين آموزه ها ا به وشني و ’مام ياف’ه و فقه ا-’ماعي ا ب مبناي آنها پي نهاده اس’. ب ’ بودن اهمي’ و نقش نظام و پيشي داش’ن مصلح’ نظام د فقه اسلامي ا يك گزا ه و فهم ساده و وشن از م’ون مي داند: «طلاب عزيز، ائمه مح’ م -معه و -ماعا’، وزنامه ها و اديو و ’لويزيون بايد ب اي م دم اين قضيه ساده ا وشن كنند كه د اسلام مصلح’ نظام از مسائلي اس’ كه مقدم ب ه چيز اس’ و همه بايد ’ابع آن باشيم.» (52) به ه وي، احياي عنص مصلح’، بويژه مصلح’ نظام، نقش بز گي د پيوند و سازگا ك دن

فقه و -امعه دا د و ب اي شكوفا شدن فقه ا-’ماعي ام ي ض و اس’.

3. زمان و مكان آن بخش از قانونهاي شيع’ كه نيازهاي ا-’ماعي انسان ا د كانون ’و-ه و نگاه خود دا ند، د پي دگ سانيها د ف هنگ و وابط ا-’ماعي، بيش’ دس’خوش دگ گوني ق ا مي گي ند. به ديگ سخن، اث گذا ي زمان و مكان ب قانونهاي ا-’ماعي اسلام، بسيا بسيا بيش’ از اث گذا ي آن ب قانونهاي ف دي اس’. چه بسا ب’وان گف’ همه وي سخن د اين گزا ه به همين بخش از قانونهاس’; چ ا كه دس’او د اصلي اين گف’مان د اين ساح’ از فقه آشكا مي شود. د فقه ف دي، بيش’ گزا ه ها از نوع عبادي اس’ و چه ه عبادا’ ب اي همه زمانها و مكانها ثاب’ و يكسان اس’، ولي د فقه ا-’ماعي بيش’ گزا ه ها از نوع امو عقلاني و ع في اس’. با شد عقلي و پيش ف’ زندگي بش ، شد و دگ گوني شكلي مي يابد. ب اي نمونه گزا ه حكوم’ از آغاز پيدايش -امعه بوده، ولي د گذ عص ها چه ه اي نهاده و چه ه اي پذي ف’ه اس’. پيوند و گسس’ -امعه ها با يكديگ ، پيوندهاي ا-’ماعي انسانها د د ون -امعه، بازياف’ها و ب باف’هاي ف هنگي، سياسي، اق’صادي و نظامي د -امعه هاي گوناگون و ديگ مؤلفه هاي مقوله ا-’ماع همه همين سان هس’ند، عص ي و مكاني اند. مح’وا و گوه آنها هميشه يك حقيق’ بيش نيس’ و آن

ادا ه زندگي انسان، ولي ف هنگها و ’مدنهاي بش ي يكي پس از ديگ ي به گونه اي و نگ و ف مي ب اي آن -امه مي دوزند. ’فقه د اين گونه امو ، بدون دخال’ دادن عنص زمان و مكان به هيچ و نمي’واند چا ه ساز و اهگشا باشد; از همين وي، امام آن-ا كه از اين دو عنص سخن گف’ه اس’ گزا ه هايي نشان داده كه د ويا ويي با دگ گونيهاي ا-’ماعي شكل پذي ند: «مساله اي كه د قديم دا اي حكمي بوده اس’، به ظاه همان مساله د وابط حاكم ب سياس’ و ا-’ماع و اق’صاد يك نظام، ممكن اس’ حكم -ديدي پيدا كند، بدان معني كه با شناخ’ دقيق وابط اق’صادي و ا-’ماعي و سياسي، همان موضوع اول كه از نظ ظاه با قديم ف قي نك ده اس’، واقعا موضوع -ديد شده اس’ كه قه ا حكم -ديدي مي طلبد.» (53) هم از اين وس’ كه آشنايي با پديده ها و ف هنگهاي نوبه نو ب اي فقه ا-’ماعي ش ط لازم مي داند: «داش’ن بصي ’ و ديد اق’صادي، اطلاع از كيفي’ بخو د با اق’صاد حاكم ب -هان، شناخ’ سياس’ها و ح’ي سياسيون و ف مولهاي ديك’ه شده آنان و د ك موقعي’ و نقاط قو’ و ضعف دو قطب س مايه دا ي و كمونيزم كه د حقيق’ اس’ ا’ژي حكوم’ ب -هان ا ’ سيم مي كنند، از ويژگيهاي يك م-’هد -امع اس’.» (54) اين سخنان بدان معني نيس’ كه قلم و اث گذا ي عنص زمان و مكان محدود

و ’نگ اس’ و ’نها د بخش ا-’ماعي فقه كا آيي دا د. منظو ما اين اس’ كه كا ب ي اين دو عنص د ساح’ فقه ا-’ماعي س نوش’ساز و ’عيين كننده اس’، به گونه اي كه د نظ امام، غفل’ و زيدن از آن به وي اني و ’باهي ف هنگ ديني و زي سؤال ف’ن كيان فقه اسلامي مي ان-امد: (55) «اين -انب لازم اس’ از ب داش’ -ناب عالي از اخبا و احكام الهي اظها ’اسف كنم. بناب نوش’ه -ناب عالي زكا’ ’نها ب اي مصا ف فق ا و ساي امو ي اس’ كه ذك ش ف’ه اس’ و اكنون كه مصا ف به صدها مقابل آن سيده اس’، اهي نيس’ و « هان » د سبق و « مايه » مخ’ص اس’ به ’ي وكمان و اسب دواني و امثال آن كه د -نگهاي سابق به كا گ ف’ه مي شده اس’ و ام وز هم ’نها د همان موا د اس’. و انفال كه ب شيعيان ’حليل شده اس’، ام وز هم شيعيان مي’وانند بدون هيچ مانعي با ماشينهاي كذايي -نگلها ا از بين بب ند و آنچه ا كه باع" حفظ و سلام’ محيط زيس’ اس’ ا نابود كنند و -ان ميليونها انسان ا به خط بيندازند و هيچ كس هم حق نداش’ه باشد مانع آنها باشد. منازل و مسا-دي كه د خيابان كشيها ب اي حل معضل ’ افيك و حفظ -ان هزا ان نف مو د اح’يا- اس’، نبايد ’خيب گ دد و امثال آن.» (56) نگ اني امام از اين پيامدها زاييده بي’و-ه ماندن

به عنص زمان و مكان د ا ائه هنمودهاي فقهي و ا-’هادي ب اي -امعه اس’، نه ب اي ف د. اين گونه پيامدها د حوزه فقه ف دي بسيا سبك’ و ’حمل پذي ’ ند; زي ا چه ه بي وني دين و فقاه’ ا د چشم انداز -امعه و -هان مخدوش و ’ا يك نمي سازند. بناب اين، د نظ امام اگ اين دو عنص ب كوششهاي فقه ا-’ماعي سايه نيفكند، ’فقه د اين ساح’، همان اندازه ناگوا و وي انگ اس’ كه ها گذاش’ن آن بسان گذش’ه. گف’وگو از مق’ضيا’ زمان و مكان د حوزه فقه به ب سي گس’ ده و -س’و-وي د از دامن نياز دا د. ما د اين-ا به پا ه اي ب ياف’ها و باز’اف’هاي فقهي زمان و مكان، د انديشه فقه ا-’ماعي امام، اشا ه مي كنيم.

احكام حكوم’ي احكام حكوم’ي، به ’مام، هوي’ و ساخ’ا زماني و مكاني دا ند; زاد و م گ دا ند; د ظ ف زماني و مكاني -امعه ها و حكوم’ها زاده مي شوند و با دگ گوني ظ ف به كنا مي وند، ولي فقيه آشنا به زمان و آگاه ب -غ افياي ’فك و ف هنگ -امعه، اين احكام ا صاد مي كند ’ا -امعه سلوك ديني بيابد و ب ص اط شيع’ ب ود. د فقه الحكوم" اين پ سش به ميان مي آيد كه حاكم اسلامي ’ا چه اندازه حق ’صميم گي ي دا د؟ د پاسخ به اين پ سش سه ديدگاه شكل گ ف’ه اس’ كه ب اب ه كدام نقش زمان و مكان د

هنمودهاي ا-’ماعي فقه قبض و بسط پيدا مي كند. آيا وظيفه حاكم و دول’ اسلامي ا- اي قانونها و آيينهاي ش عي اس’، بايد د داي ه احكام شيع’، آيين نامه هاي ا- ايي بيزد (57) ، يا آن كه د شيع’ ب اي حاكم اسلامي قلم و باز حقوقي پيش بيني شده اس’؟ حاكم اسلامي د قلم و نيازهاي ا-’ماعي حق قانونگذا ي دا د (58) ، يا آن كه حاكم اسلامي افزون ب حق قانونگذا ي د ميدانهاي باز حقوقي، حق دا د با بازشناخ’ مصلح’ و ’ا زماني كه مصلح’ پايدا اس’، ح’ي ب خلاف احكام ف عي فقهي قانون و حكم صاد كند و يا از ا- اي حكم ش عي -لو بگي د. ديدگاه آخ ا امام ا ائه ك ده اس’: «اگ اخ’يا ا’ حكوم’ د چا چوب احكام ف عيه الهيه اس’، بايد ع ض (كنم كه) حكوم’ الهيه و ولاي’ مطلقه مفوضه به نبي اسلام، صلي الله عليه وآله وسلم، يك پديده بي معني و مح’وا باشد.» (59) امام موا دي ب مي شما د كه حاكم اسلامي مي’واند احكام اوليه ا كنا نهد و ب اب مصالح ا-’ماعي قانون بگذا د، مانند: خيابان كشيها، نظام وظيفه، -لوگي ي از و ود و خ و- ا ز و كالا، ماليا’، گم كا’، قيم’گذا ي، -لوگي ي از پخش مواد مخد ، حمل اسلحه و صدها مو د ديگ كه هيچ كدام د چا چوب احكام ف عيه نيس’، ولي حاكم اسلامي حق دا د ب اي ان-ام آنها حكم صاد كند و مي’واند هم، -لوي ا- اي

حكم ش عي ا ب اي زماني كو’اه بگي د: «(حكوم’) مي’واند ه ام ي ا چه عبادي و يا غي عبادي كه - يان آن مخالف مصالح اسلام اس’، از آن مادامي كه چنين اس’، -لوگي ي كند. حكوم’ مي’واند از ح-، كه از ف ايض مهم الهي اس’، د مواقعي كه مخالف صلاح كشو اسلامي دانس’ موق’ا -لوگي ي كند.» (60) اين چشم انداز فقهي به حكوم’ و حاكم اسلامي، سبب مي شود عنص زمان و مكان د چشم اندازي ف اخ، به ع صه فقه ا-’ماعي د آيد; زي ا احكام حكوم’ي، اگ چه به عنوان بخشي از شيع’ بشما ند، ولي همان گونه كه گف’ه شد، پي و و بس’ه به مصالح و نيازهاي وزند، خاس’گاه زماني و مكاني دا ند، -زيي و مقطعي اند، ناظ به موا د و ش ايط ويژه اند. همين كه مصلح’ و ش ايط ويژه اي كه حكم ا اي-اب ك ده از ميان ب ود، حكم نيز از ميان مي ود. د نامه اي كه امام مصاديق و موا د احكام حكوم’ي ا بيان ك ده ب كو’اه مد’ي آنها ’اكيد و زيده اس’: «مادامي كه چنين اس’»، «د مواقعي كه چنين باشد.» (61) به همين سبب، زمان شناسي و آگاهي به نيازهاي زمان و مكان، يكي از ويژگيهاي لازم و بايس’ه ب اي ولي فقيه شم ده شده اس’; چه بدون اين ويژگي از كا ب ي د س’ اين دو عنص د فقه حكوم’ي نا’وان خواهد بود. امام از همين زاويه، به س اغ فهم احادي" ف’ه و ب همين مبني احكام

حكوم’ي معصومان(ع) ا از احكام ’بليغي ايشان -دا ك ده اس’ كه به طو خلاصه مي آو يم. به باو فقهي امام، آن بخش از دس’و ها و ف مانهايي كه پيامب (ص) و امامان(ع) د مقام حاكم اسلامي و به عنوان ولي ام و س پ س’ حكوم’ ب اي سامان دادن امو -امعه و حكوم’ صاد ك ده اند، احكام حكوم’ي اس’ و به مق’ضاي زمان و مكان از ايشان صاد شده اس’. ب اين اساس آنچه د وايا’ از پيامب (ص) و علي(ع) با واژه «قضي » يا «حكم » يا «ام » و مانند آنها آمده اس’، بيان حكم ش عي نيس’ كه ب اي ’مام زمانها ماندگا و ثاب’ باشد، بلكه از ظاه اين واژه ها دانس’ه مي شود پيامب و امام از آن حي" كه حاكم يا قاضي بوده، ام و نهي داش’ه و حكم صاد ك ده اند، نه از اين حي" كه خواس’ه اند حلال و ح ام خدا و احكام وحي ا به م دم بسانند. امام نمونه هاي بسيا ي از دس’و هاي ولايي و حكوم’ي پيامب (ص) و علي(ع) ا كه د وايا’ آمده، ياد ك ده اس’ كه د اين-ا به چند نمونه از آن وايا’ اشا ه مي كنيم. 1. حكمهاي قضايي: د با ه قضاو’هاي پيامب (ص) و علي(ع) د وايا’ي وا د شده اس’: ايشان به يك شاهد و قسم بسنده مي ك ده اند. (62) د واي’ي ديگ آمده اس’: پيامب (ص) داو ي ب اساس يك شاهد و قسم ا ا-ازه داده اند. (63) امام كاظم(ع) ف موده

اس’: «لو كان الام الينا ا-زنا شهاد" ال -ل الواحد اذا علم منه خي مع يمين الخصم في حقوق الناس....» (64) اگ حكوم’ دس’ ما بود، د با ه حقوق م دمان شهاد’ يك م د نيك سي ’ ا با قسم ط ف ديگ مي پذي ف’يم. امام خميني مي نويسد: «هذه ال واي" ’دل علي ان هذا ال’نفيذ وهذه الا-ازه هو ’نفيذ ولي الام والسلطان.» (65) 2. دس’و هاي ا-’ماعي: پيامب (ص) د با ه چگونگي ’قسيم آبهاي زائد د س زمين بني ق يظه دس’و دادند: «للز ع الي الش اك وللنخل الي الكعب ثم يسل الماء الي اسفل من ذلك.» (66) زمينهاي كشاو زي ’ا بند كفش و نخلس’انها ’ا مچ پا آبيا ي شود و بقيه آب ب اي زمينهاي پايين’ ها گ دد. شهيد صد وايا’ي ا د زمينه مسائل اق’صادي مي آو د و بسان امام ب اين باو اس’ كه پيامب (ص) ب اي ب ق ا ساخ’ن ’وازن ا-’ماعي، از پا ه اي امو وا منع ك ده اس’، مانند: بازداش’ن ديگ ان از آب و علوفه زيادي (67) ، ف وش ميوه پيش از سيدن (68) ، ا-ا ه دادن زمين (69). و علي(ع) قيم’گذا ي ب اي ا-ناس ا دس’و داده اس’. (70) از اين نگاه وايا’ بسيا ي ا مي’وان د م-موعه هاي وايي ياف’. 3. ف مانهاي نظامي: پيامب (ص) هنگام گسيل سپاه از كش’ن پي ان و كودكان و زنان و بيدن د خ’ان بازداش’ه اس’. (71) د با ه علي(ع) نيز نقل شده كه آن حض ’ به هنگام -نگ

دس’و مي داد: «’ا دشمن آغاز به -نگ با شما نك ده ن-نگيد، ه گاه شكس’ خو د و گ يخ’، آنان ا از پش’ نكشيد و م- وحان ا زخم مزنيد و مثله نكنيد.» (72) د با ه اين دس’ه وايا’، امام خميني مي نويسد: «ان هذا ام سلطاني م’و-ه بال-يوش.» (73) شناسايي و شناخ’ وايا’ي كه د ب دا نده احكام حكوم’ي و ف مانهاي ا-’ماعي معصومان(ع) اس’ و -داسازي آنها از احاديثي كه د ب دا نده بيان و ابلاغ احكام و ف مانهاي خدا اس’، ’اثي و نقش بسزايي د فهم نصوص دا د. مي’واند د يچه اي ’مام گشوده به فقه ا-’ماعي باشد و فقيه ا د پژوهشهاي فقهي به -امعه نگ ي و باو هاي -امعه گ ايانه بساند. د ب سي نصوص، اين نك’ه ب بسيا ي از فقيهان پوشيده مانده اس’; شخصي’ و شان حكوم’ي و ا-’ماعي پيامب و امام ا واداش’نها و بازداش’نهاي ايشان، به عنوان حاكم و ولي ام ا ناديده مي گي ند. ه -ا مي بينند معصومان(ع) م دم ا از چيزي بازداش’ه اند، آن ا حكم الهي و م’ن شيع’ دانس’ه و به ح ام و مك وه بودن ب مي گ دانند، د حالي كه چه بسا به عنوان س پ س’ حكوم’ و -امعه و به خاط ش ايط زمان و مكان صاد شده باشد. د اين صو ’، اگ چه حكم غي مس’قيم و به گونه م-ازي به شيع’ و خدا باز مي گ دد، ولي م’ن ثاب’ شيع’ دانس’ه نخواهد شد. امام اين نگاه ا د فقه زنده

ك د. ب اي نمونه، حدي" «لاض » ا بيان حكم الهي از سوي پيامب (ص) نمي داند، بلكه آن ا ف مان ولايي و حكوم’ي آن حض ’ ’فسي مي كند: «لاض ولاض ا حك صاد منه صلي الله عليه وآله، بنحو الام ي" والحاكمي" بما انه سلطان ودافع للظلم عن ال عي".» (74) لاض و لاض ا ، دس’و ي اس’ كه پيامب (ص) از -ايگاه س پ س’ حكوم’ و ب اي -لوگي ي از س’م ب م دمان صاد ف موده اس’. با اين نگاه، مفهوم و معناي فقهي واي’ چنين خواهد بود: «فيكون مفاده انه حكم سول الله و ام بان لايض احد احدا ولاي-عله في ضيق وح - و مشق". في-ب علي الام" طاع" هذا النهي المولوي السلطاني بما انها طاع" السلطان المف’ ض الطاع".» (75) معناي آن چنين اس’: پيامب (ص) دس’و داده هيچ كس حق ندا د به ديگ ي زيان بساند و او ا د ’نگنا و سخ’ي بيندازد. پس ب م دمان وا-ب اس’ از اين دس’و بازدا نده حكوم’ي پي وي كنند; زي ا پي وي از حاكمي اس’ كه خداوند پي وي او ا وا-ب ك ده اس’. ف مانهاي ا-’ماعي و حكوم’ي پيامب (ص) و امامان(ع) چون ب اب مصلح’ و نيازهاي دگ گون شونده -امعه صاد شده اس’، ثاب’ نمي’وان دانس’. شهيد مطه ي، فلسفه اين احكام ا د شيع’ همسازي و سازگا ي قانونهاي اسلامي و پيش ب دن حاكمي’ دين با ش ايط گوناگون زمان و مكان مي داند و ب اين باو اس’ د ادا ه -امعه، بيش’

دس’و ها و احكام پيامب (ص) حكوم’ي بوده و با گذش’ زمان و دگ ديسيهاي حكوم’ي و ا-’ماعي دگ گوني مي يابد. (76) بناب اين، ’و-ه به ف قي كه امام ميان اين دو دس’ه از وايا’ مي نهد، سبب مي شود بخشي از نصوص ديني از زاويه ا- ا و نيازهاي مديي’ي -امعه، ’حليل و ’فسي شود. اگ اين مهم از سوي فقيه با ژ ف كاوي و ب سيهاي فقيهانه صو ’ گي د، افزون ب دس’يابي به فهم د س’ نصوص، نگ ش ا-’ماعي به فقه ا نيز د پي خواهد داش’.

احكام ثانوي دومين عاملي كه از اه دگ گوني احكام، اث گذا ي زمان و مكان ا د ساح’ فقه ا-’ماعي نشان مي دهد، شناخ’ عناوين قانون و آشنايي با كا ب ي احكام ثانوي د مسائل -امعه اس’. همان گونه كه گاه عنص مصلح’ نظام و -امعه سبب مي شود حاكم اسلامي ب اب نيازهاي زمان و مكان، احكام و ف مانهايي ا صاد كند، د پا ه اي موا د، عناص : ض و ’; اض ا و عس و ح - اين نقش ا دا د و فقيه ا ب آن مي دا د ’ا چيزي ا ب اي شخص يا -امعه وا، يا نا وا بشما د. پياده ك دن احكام ثانوي د مسائل ا-’ماعي هنگامي خ مي نمايد كه دو قانون ش عي د م حله ا- ا با يكديگ بخو د كنند. د اين موا د، شيع’ اسلام دس’ فقيه حاكم ب -امعه ا بازگذاش’ه اس’، ’ا قانون دا اي مصلح’ مهم’ ا به ا-

ا د آو د و قانون كم اهمي’ ا كنا بگذا د. ’قيه از نمونه هاي همين قانون كلي اهم و مهم اس’ و د پژوهشهاي فقهي به عنوان يك عنص اث گذا شناخ’ه مي شود. پا ه اي از موضع گييها و ف’ا هاي ا-’ماعي امامان(ع) نيز، نمايانگ چشم پوشي از مهم ب اي ا- اي اهم بوده اس’. با آن كه د سي ه ا-’ماعي ايشان دوگانگيهايي هس’، ولي وق’ي از چشم انداز اصل فقهي اهم و مهم نگ يس’ه شود، گونه گوني ف’ا ها، دوگانگي ’فسي نمي شود، بلكه ان’خاب قانون و ف’ا اهم، ب اب نياز زمان و مكان دانس’ه خواهد شد. سكو’ علي، صلح امام حسن و -هاد مسلحانه امام حسين(ع) د ش ايط زماني خود ب اي حفظ و پايدا ماندن شيع’ اهم بوده اس’. همان گونه كه د با ه سخنان امامان(ع) د بيان احكام و مسائل فقه ف دي نيز همين اصل -ا ي اس’. د دو ان ما، پذي ش قطعنامه 598 شو اي امني’ سازمان ملل از سوي هب فقيد انقلاب اسلامي، د سلسله همين ا زيابيهاي اهم و مهم د ع صه ف’ا هاي ا-’ماعي ق ا مي گي د. عنوانهاي ثانوي د فقه ف دي كا ايي و نقش شناخ’ه شده اي دا ند. فقها ب اي از ميان ب داش’ن بخو دهاي احكام د م حله ان-ام ’كليفها از سوي اف اد به آن ’مسك مي-ويند، ولي بايس’ه اس’ كه پيش آمدن اين عنوانها ب اي ف’ا هاي -معي و كنشهاي ا-’ماعي نيز مو د گف’وگو ق ا گي د و ف

ضها و انگا ه هاي نظ ي آن د فقه -اي بازكند. امام به منظو پ ك دن اين ’هيگاه فقهي، دو گام ب داش’: د نخس’ين گام، د مه ماه سال 60 به م-لس شو اي اسلامي ا-ازه داد ’ا قانونهايي كه ب اساس عنوانهاي ثانوي مو د نياز -امعه اس’، به ’صويب بسانند. (77) د دومين گام اين مهم ا ب عهده نهاد م-مع ’شخيص مصلح’ نظام گذاش’ (78) ، ’ا د كا شناخ’ و شناسايي نيازها و بايس’ه هاي قانوني -امعه، بازوي كا شناسي و ايزني ولي فقيه باشد. از نگاه فقه ا-’ماعي امام، وق’ي ميان مصلح’هاي ا-’ماعي و مصلح’هاي ف دي ناسازگا ي پيدا شود، مصالح ا-’ماعي ب مصالح ف دي پيشي دا ند و بايد سود و مصلح’ -امعه و م دم ا ب آو د، ه چند صلاح و سود ف د بخلاف آن باشد. ب اي نمونه، قانونهايي مانند: قيم’گذا ي، -لوگي ي از اح’كا ، حكم به مصاد ه اموال، كن’ ل نسل و... با آن كه سبب زيان ف د اس’، ولي چون آثا ا-’ماعي آنها مهم’ اس’، -ايز دانس’ه مي شود. د اين زمينه به يك سخن از امام خميني اشا ه مي كنيم: «للامام عليه السلام و والي المسلمين ان يعمل ماهو صلاح للمسلمين من ’ثبي’ سع او صنع" او حص ’-ا " او غي ها مما هو دخيل في النظام وصلاح لل-امعه.» (79) امام(ع) و هب مسلمانان ا-ازه دا د آنچه به صلاح م دمان اس’ ان-ام دهد، مانند: قيم’گذا ي ب ا-ناس يا صنع’ يا محدود ك دن ’-ا ’ و -ز

اينها از چيزهايي كه د پايدا ي نظام نقش دا ند و به مصلح’ -امعه اند. د نگ ش ا-’ماعي امام، ح’ي د ’زاحم مصالح ف دي، حاكم اسلامي و نهاد حكوم’ ا-ازه مي يابد ’ا ب اساس مصلح’ مهم’ به سود اف اد حكم ا- ايي صاد كند و به كشمكشهاي اف اد د -امعه اسلامي پايان دهد. ب اي نمونه آن -ا كه زندگي با عس و ح - هم اه اس’ و شوه از طلاق زن خوددا ي مي كند. امام مي نويسد: «ط يق اح’ياط آن اس’ كه زو- ا با نصيح’ والا با الزام وادا به طلاق نمايند و د صو ’ ميس نشدن به اذن حاكم ش ع طلاق داده شود و اگ - ا’ بود مطلبي ديگ بود كه آسان’ اس’.» (80) بناب اين، عنوانهاي ثانوي كه ب اب نيازهاي زمان و مكان ب ف’ا هاي ا-’ماعي سايه مي افكنند، احكام فقهي ا شناو و شكل پذي مي كنند ’ا مديي’ ديني -امعه ب اب نيازهاي زمان صو ’ گي د. بازشناسي نگ ش ا-’ماعي به فقه، كه د آف’اب انديشه فقهي امام ان-ام ياف’، د حقيق’ ويك دي اس’ به بايس’گي ’وسعه د فقه; چ ا كه همپا و هم اه ’وسعه و پيش ف’ د ف هنگ، سياس’، اق’صاد و بنيادهاي ا-’ماعي بش ، دانش فقه نيز سخ’ نيازمند ’وسعه و پيش ف’ اس’. اين مهم د سايه احياي عناص و عنوانهايي مي’واند به س ان-ام بسد كه د اين نوش’ا پا ه اي از آنها نگ يس’ه شد. ولي همچنان بازشناسي عنوانهاي ديگ مانده اس’

كه به ف ص’ بيش’ نياز اس’، مانند: باب بندي و ’ ’يب دادن بابهاي فقه، -ايگاه گزا ه حكوم’ و ديگ گزا ه هاي ا-’ماعي د فقه (فقه الحكومه و فقه الا-’ماع) و -س’و-و از عناص مع ف’ي و غي مع ف’ي كه د فقه ا-’ماعي كا ا و اث گذا ند. پي نوش’ها: 1. «ولاي’فقيه »، امام خميني 5/، مؤسسه و ’نظيم نش آثا امام خميني، بها 73. 2. «م-موعه آثا شهيد صد »، مقاله: هم اه با ’حول ا-’هاد، ’ -مه اكب ثبو’7/ 8، وزبه. 3. «ك’اب البيع »، امام خميني، -460/2، اسماعيليان. 4. «ولاي’فقيه »6/. 5. «الف’اوي الواضحه »، شهيد سيد محمد باق صد 7/، بي و’. 6. همان 132/ 134. 7. «اصول كافي »، كليني، -59/1 62، دا ال’عا ف، بي و’. 8. همان 60/، ح 6. 9. همان 61/. 10. سو ه «نحل »، آيه 89. 11. «ولاي’ فقيه »21/. 12. «ال سائل »، امام خميني، ساله: ال’عادل و ال’ -يح 94/. 13. «ولاي’ فقيه »19 20. 14. همان 19/. 15. سو ه «مائده »، آيه 67. 16. سو ه «نساء»، آيه 65. 17. سو ه «احزاب »، آيه 36. 18. «القضا والشهادا’»، شيخ انصا ي 47/، كنگ ه شيخ انصا ي. 19. همان 49/. 20. « سائل المحقق الك كي »، شيخ علي بن الحسين الك كي، ’حقيق الشيخ محمد الحسون، ك’ابخانه م عشي ن-في، -149/1 285. 21. «عوائد الايام »، مولي احمد ن اقي 529/، دف’ ’بليغا’ اسلامي قم. 22. «’نبيه الام" و ’نزيه المل"»، محمد حسين نائيني. 23. «البد الزاه في صلو" ال-معه والمساف »، ’ق

ي ا’ د سي آقاي ب و- دي، گ دآو ده حسينعلي من’ظ ي 50/، دف’ ’بليغا’ اسلامي قم. 24. «ك’اب البيع »، -467/2. 25. «ولاي’ فقيه »31/. 26. «صحيفه نو »، امام خميني، -157/20. 27. سو ه «حديد»، آيه 25. 28. «ولاي’ فقيه »31/. 29. «صحيفه نو »، -98/21. 30. همان. 31. «كفاي" الاصول »، محمد كاظم خ اساني، -429/2 430، ان’شا ا’ علميه اسلاميه، ’ه ان. 32. «مقالا’ اصولي »، سيد محمد موسوي ب-نو دي 49/، سازمان ان’شا ا’ و آموزش انقلاب اسلامي. 33. همان. 34. «كنز الفوائد»، ك ا-كي، -15/2، منشو ا’ دا الذخائ . 35. «س ائ »، ابن اد يس، -46/1، مؤسسه نش اسلامي وابس’ه به -امعه مد سين، قم. 36. «الف’اوي الواضحه »، شهيد سيد محمد باق صد 98/. 37. «صحيفه نو »، -34/21. 38. همان 41/. 39. «ك’اب البيع »، -462/2. 40. «الاحكام السلطانيه »، ماو دي 5/. 41. ال سائل »، ساله الا-’هاد وال’قليد101/. 42. «صحيفه نو »، -61/21. 43. همان 47/ و 98. 44. «حكوم’ اسلامي د كوث زلال انديشه امام خميني »، از س ي ك’ابهاي م-له حوزه 171/ 172، ان’شا ا’ دف’ ’بليغا’ اسلامي حوزه علميه قم. 45. «علل الش ايع »، شيخ صدوق 593/، بي و’. 46. «صحيفه نو »، -47/21. 47. همان، -228/7 229. 48. همان، -176/20. 49. همان، -112/21. 50. «اصول كافي »، -200/1; «’حف العقول »، ابن شعبه ح اني 333/، بي و’. 51. همان، -19/2. 52. «صحيفه نو »، -112/21. 53. همان 98/. 54. همان. 55. همان 34/. 56. همان. 57. «انوا الفقاه"»، مكا م شي ازي، -501/1. 58.

«اق’صادنا» شهيد سيد محمد باق صد 401/، بي و’. 59. «صحيفه نو »، -170/20. 60. همان 171/. 61. همان 170/ 171. 62. «وسائل الشيعه »، ح عاملي، -193/18، بي و’. 63. همان 195/. 64. همان 195/ 196. 65. «ال سائل » ساله: قاعد" لاض 53/. 66. «وسائل الشيعه »، -334/17. 67. «ف وع كافي »، كليني، -294/5. 68. «وسائل الشيعه »، -3/13 6; «ف وع كافي »، -175/5. 69. «سنن نسائي »، -33/7. 70. «نه-البلاغه »، صبحي صالح، ’ -مه دك’ سيد -عف شهيدي، نامه 53. 71. «وسائل الشيعه »، -43/11. 72. همان 69/. 73. «ال سائل »، ساله: قاعد" لاض 54/. 74. همان 55/. 75. همان. 76. «اسلام و مق’ضيا’ زمان »، اس’اد شهيد مطه ي، -90/2 91. 77. «صحيفه نو »، -188/15. 78. همان، -176/20. 79. «’حي الوسيله » امام خميني، -626/2. 80. «م-موعه نظ يا’ شو اي نگهبان »، دك’ حسين مه پو 301/. منابع مقاله:

مجله فقه، شماره 21 و 22، مخلصي، عباس؛

موردتاملي مجدد قرار گيرد. اهميت اين گونه تاملات از آن رو است كه به نظر مي رسد بسياري از اركان انديشه و عناصر اساسي نوآوريهاي امام، در سايه ناشي از «حجاب معاصرت »،«شخصيت ويژه »و يا(محبوبيت سياسي)،وي، ناخواسته مورد غفلت قرار مي گيرد.يكي از همين نوآوري هاي اساسي كه به رغم برخي توجهات مقطعي، همچنان در محاق مانده و هرگز تاكنون به جرياني مسلط و رايج در مراكز علمي تبديل نشده است، نگاه تازه امام خميني به رابطه دين و سياست،و بطور كلي مقدمات انقلابي است كه در رسالت و ماهيت اجتهادشيعه فراهم نموده است. اين نكته عقيده رايج است كه رهبران مقتدر، در عين حال كه با تكيه بر نظريه و دانش ويژه هر جامعه و فرهنگي، انقلابي فراگير در ساختارهاي سياسي اجتماعي ايجادمي كنند، همچنين، مقدمات انقلاب در نظريه و انديشه هاي آفريننده همان انقلاب سياسي را نيز تدارك مي نمايند. با اين تفاوت كه انقلاب فراگير در «نظريه انقلاب »، به لحاظ زماني، سالها پس ازانقلاب سياسي و نهادينه شدن نظام هاي زندگاني برآمده از انقلاب تحقق مي يابد. امام خميني نيز، با انقلاب اسلامي ايران، در واقع، چنين تحولي را در اجتهاد و فقاهت شيعه تمهيد نموده است. زيرا، هر چند كه معمار «جمهوري اسلامي »، انقلاب عظيم اسلامي را كه خود «معجزه قرن » مي نامد، با تكيه بر اجتهاد شيعه و بر بنياد ره يافت هاي فقه سنتي و جواهري استوار كرده بود. اما همين انقلاب سياسي باتوجه به احتكاك اجتناب ناپذير فقه و سياست، و حضور عملي فقه سنتي در عرصه هاي عمومي جامعه، لاجرم، مقدمات انقلابي در

درون فقه و اجتهاد سنتي را، به تدريج، فراهم نموده است. اين پرسش كه كدامين عناصر و جلوه هاي ويژه، در آينده نزديك، و در نتيجه مواجهه فقه شيعه با قلمروهاي سيال سياست و بين الملل، واردانديشه سياسي شيعه مي شود؟ و چگونه مي توان ضمن حفظ توانمنديهاي كنوني فقه، تحولات ناگزير در درون همان اسلوب فقاهتي را توضيح داد؟ پرسش هايي هستند كه توجه هر پژوهشگر دين پژوه امروز رابرمي انگيزد. اما نكته مهم اين است كه بتوان با تكيه بر اشارات اجمالي در انديشه هاي حضرت امام، سيماي اين تحول را در آينه افكار آن فقيه فرزانه ديد و از همان اشارات، مشعل هايي را براي روشن نمودن تالارهايي طي نشده در اجتهاد و سياست شيعه تدارك نمود. رهبر كبير انقلاب و بنيان گذار جمهوري اسلامي، با توجه به سالها سلوك علمي در حوزه هاي ديني، و نيز حضور مستقيم درسياست، در موقعيت مهمي قرار داشت كه مي توانست توانمندي ها ومشكلات اجتهاد سنتي را در مواجهه با شرايط جديد سياست و حكومت،و بطور كلي زندگي مدرن تجربه نمايد و جلوه هايي از اين تجربه مهم و دوران ساز را به گوش هاي شنواي آيندگان زمزمه كند.هوشمندانه مي دانست كه ممكن است در آينده نه چندان دور، به بهانه برخي مشكلات ناشي از كاربرد فقه سنتي در سياست، زمينه هاي جدايي دين از سياست فراهم شود، و يا شايد بر عكس، به بهاي فظفقاهت سنتي، بسياري از ابعاد سياسي و اجتماعي تعاليم اسلام،همانند گذشته، مورد غفلت قرار گرفته و تباه شود. به همين جهت،به عنوان يكي از مهمترين فراز از وصيت الهي سياسي

خويش مي فرمايد: «و لازم است علما و مدرسين محترم نگذارند دردرس هايي كه مربوط به فقاهت است، و حوزه هاي فقهي و اصولي ازطريقه مشايخ معظم كه تنها راه براي حفظ فقه اسلامي است منحرف شوند وكوشش نمايند كه هر روز بر دقت ها و بحث ونظرها و ابتكار و تحقيق ها افزوده شود و فقه سنتي كه ارث سلف صالح است و انحراف از آن سست شدن اركان تحقيق و تدقيق است، محفوظ بماند(صحيفه نور، ج 21، ص 189»). چنين مي نمايد هدف اساسي امام اين بوده است كه ضمن حفظ اركان فقه سنتي، اين مسئله را توضيح دهدكه «ما چگونه مي خواهيم (و مي توانيم) اصول محكم فقه را در عمل فرد و جامعه پياده كنيم » و بتوانيم براي معضلات زندگي درجمهوري اسلامي جواب متقن داشته باشيم (همان، ص 98). امام خميني در راستاي اين هدف، با تاكيد بر اينكه; «همه ترس استكبار ازهمين مسئله است كه فقه و اجتهاد جنبه عيني و عملي پيدا كند وقدرت برخورد در مسلمانان بوجود آورد»، مي فرمايند: «حكومت درنظر مجتهد واقعي فلسفه عملي تمامي فقه در تمامي زواياي زندگي بشريت است. حكومت نشان دهنده جنبه عملي فقه در برخورد باتمامي معضلات اجتماعي و سياسي و نظامي و فرهنگي است. فقه تئوري واقعي و كامل اداره انسان و اجتماع از گهواره تا گور است(همان صفحه)». روشن است كه اگر حكومت فلسفه عملي فقه است، ضرورت بالندگي ونشاط حكومت مستلزم آزادي و رونق اجتهاد خواهد بود. و بدين لحاظ كه «اجتهاد الشيعة تفقه ثم تعبد» و نمي تواند در گردونه تقليد از گذشتگان بماند، حضرت امام

مي نويسند: «لذا در حكومت اسلامي هميشه بايد باب اجتهاد باز باشد و طبيعت انقلاب و نظام همواره اقتضاء مي كند كه نظرات اجتهادي فقهي در زمينه هاي مختلف، و لو مخالف با يكديگر، آزادانه عرضه شود و كسي توان وحق جلوگيري از آن را ندارد ولي مهم شناخت درست حكومت و جامعه است... و همين جا است كه اجتهاد مصطلح در حوزه ها كافي نمي باشدبلكه يك فرد اگر اعلم در علوم معهود حوزه ها هم باشد ولي نتواند مصلحت جامعه را تشخيص دهد...، اين فرد در مسائل اجتماعي و حكومتي مجتهد نيست و نمي تواند زمام جامعه را به دست گيرد (همان، ص 47)». حضرت امام در توضيح بيشتر ديدگاه خود مي افزايد: «در مورد روش تحصيل و تحقيق حوزه ها، اين جانب معتقد به فقه سنتي و اجتهاد جواهري هستم و تخلف از آن را جايز نمي دانم.اجتهاد به همان سبك صحيح است ولي اين بدان معني نيست كه فقه اسلام پويا نيست، زمان و مكان دو عنصر تعيين كننده دراجتهادند. مسئله اي كه در قديم داراي حكمي بوده است، به ظاهرهمان مسئله در روابط حاكم بر سياست و اجتماع و اقتصاد يك نظام ممكن است حكم جديدي پيدا كند... مجتهد بايد به مسائل زمان خوداحاطه داشته باشد (همان، ص 98)». اشارات فوق، كه تفصيل آن رابايد به آينده موكول نمود، مشتركات و تفاوت «اجتهاد امام خميني » را حداقل با برخي وجوه «اجتهاد سنتي » نشان مي دهد كه به نظر مي رسد در صورت بسط اين تفاوتها، مقدمات انقلابي در درون اجتهاد سنتي و با حفظ بسياري از اركان و

توانمنديهاي آن فراهم خواهد شد. اما به راستي، ويژگيهاي عمومي و ماهيت «اجتهادخميني » چيست؟ چگونه مي توان عناصر اساسي آن را از اجتهاد سنتي تميز داد؟ چگونه مي توان بارقه اين تمايز را كه نيرو محركه انقلاب و نظام جمهوري اسلامي است همچنان حفظ و برجسته نمود؟همچنين، بحث اساسي اين است كه براي جلوگيري از كم رنگ شدن ياحذف اين «تمايز» و بازگشت مجدد از «اجتهاد خميني (ره)» به «اجتهاد سنتي » كه به دليل سابقه طولاني خود در حوزه هاي علميه راه همواري هم دارد، چه بايد كرد؟ به هر حال، اين پرسش ها وامثال آنها از جمله پرسشهاي اساسي اي هستند كه به نظر مي رسد«سال امام خميني(ره ») فرصت مناسبي براي پرداختن به آنهااست. والله ولي التوفيق سردبير منابع مقاله:

فصلنامه علوم سياسي، شماره 4، ؛

تكليف داشته باشند، صحيح است تكليف كردن، به عبارت ديگر، مصحح تكليف اين است كه جمعيت مورد توجه از آن جامعه منبعث شوند و اگر كسي قدرت بر انجام نداشت، آن از عذرهاي عقليه است (فرق است بين اين كه قدرت، شرط تكليف باشد يا عدم قدرت كه از اعذار عقليه است) .ايشان مي فرمايد: در دنيا هم خطابات به همين صورت است، مثلا دولت ها اگر ببينند جمعيت مملكتشان قدرت بر امتثال دارند، خطاب قانوني جعل مي كنند بعد نسبت به برخي تبصره و ماده واحده عنوان مي كنند، يعني اين ها عذر حساب مي شود، نه اين كه قدرت شرط تكليف باشد.

از ديدگاه امام خميني چه ثمراتي بر اين نظريه مترتب مي گردد؟ ايشان ثمرات زيادي را براي اين معنا قائل بودند، مثلا اگر خطابي متوجه انساني است ولي نمي داند كه قدرت دارد يا نه، آقايان در صورت شك در قدرت، برائت جاري مي كنند حال آن كه بايد قائل به اشتغال باشند، به تعبير ديگر، وقتي نمي دانيم قدرت داريم يا نه، اين جا بايد اشتغالي باشند و حال اين كه آقايان برائتي هستند، چون خطاب متوجه تمام آحاد مكلف است و براي رفع تكليف مكلف بايد عذر بياورد.حال اگر شك داشته باشيم كه عاجز است يا نه، آن خطاب فعليت دارد و بايد انجام بگيرد.بله، اگر عجز خارجي باشد در آن جا مي توان گفت كه عذر دارد.روي اين جهت، ترتبي را كه مرحوم آقاي نائيني با يكي مقدمات وسيعي عنوان كردند و مشايخ عصر هم تأييد نمودند، ايشان اصلا آن را صحيح نمي دانستند و به گونه ديگري خطابات

را عنوان مي كردند، مي فرمودند: آقايان مي گويند تكليف مهم مشروط به عصيان اهم است، حال آن كه عصيان أهم، در رتبه عصيان است، چون عصيان خارجي كه معنا ندارد و لذا ترتب نيست. معناي ترتب اين است كه هم خطاب به مهم باشد و هم خطاب به أهم، حال آن كه دو خطاب در يك زمان معنا ندارد، آقايان مي خواهند بگويند در رتبه عصيان أهم تكليف به مهم بيايد در حالي كه در رتبه عصيان، تكليف به أهم موجود است، وقتي تكليف به أهم موجود باشد تكليف به مهم هم موجود است و معنا ندارد كه در يك لحظه هر دو موجود باشند.اين آقايان خيلي گير دارند و ايشان هم مي گويند اين معنا (ترتب) اصلا معقول نيست هر چند كه خيلي ها روي آن تأكيد مي كنند. مرحوم آقاي بروجردي، تقريبا يك هفته در يك مسئله كه مترتب بر ترتب بود، بحث مي فرمودند تا با تقريب هاي متعددي بگويند: در رتبه عصيان أهم است هم چنين مرحوم ميرزا و حاج شيخ محمد حسين اصفهاني و ديگران معمولا ترتب را كه متعلق به آقاي آخوند هست، صحيح مي دانستند، اما ايشان منكر بود و اين معنا را از راه خطاب قانوني درست مي كردند، براي اين كه مي فرمود : تكليف به أهم قدرت مي خواهد اما قدرت دانه دانه نمي خواهد، در نتيجه تكليف به أهم، به لحاظ اين كه قدرت دارد، ممكن است.

* خطابات قانوني با قضاياي حقيقيه چه تفاوتي دارد؟ قضاياي حقيقيه غير از خطابات قانوني است *: بله، ولي اين تفاوت را بيان بفرماييد. خطاب قانوني در

مقابل خطابات شخصي است.در خطابات شخصي شرايطي مثل علم و قدرت بايد وجود داشته باشد تا خطاب متوجه بشود و إلا تكليف عاجز از مولا قبيح است.اما به نظر ايشان در خطابات قانوني اين ملاك نيست، يعني وقتي يك خطاب قانوني متوجه جمعيتي شد مثل قانوني كه در يك مملكت تصويب بكنند براي فعليت، قدرت آحاد مكلفين را لازم ندارد، مثلا اگر تصويب كنند هر كس كه نوزده سال دارد بايد به خدمت نظام وظيفه برود و در صد بالايي قدرت بر امتثال داشته باشند اين جعل قانون مي شود و ممكن است كسي هم نتواند، منتها به عنوان تبصره ذكر مي كنند، ولي قانون، قانون فعلي مي شود. مرحوم آقاي آخوند و برخي ديگر براي خطاب مراحلي را قائل هستند: مرحله اقتضا، و مرحله انشا، مرحله فعليت و مرحله تنجز.ايشان اين معنا را هم منكر است، ديگران هم شايد منكر باشند و مي گويند حكم دو مرحله دارد: مرحله انشا و مرحله فعليت.ما عقلمان به مراحل عاليه نمي رسد ولي در مراحل عرفي دو مرحله دارد، حكمي توسط مولا يا قانون گذار بر اساس مصلحت كه زمينه ساز حكم است، انشا مي شود، مثل اين كه الآن در مجلس شورا قانوني را مصلحت مي دانند و جعل مي شود اما به دولت گزارش نمي شود كه اين انشاي حكم است، ولي هنوز در دست اجرا قرار ندارد، بعد از اين كه انشا شد به دولت عرضه مي شود و دولت هم بخشنامه مي كند و به اصطلاح به «مرحله فعليت» مي رسد بر اين اساس، حكم دو مرحله بي شتر ندارد: مرحله انشا مرحله

فعليت، در شريعت هم بعضي از احكام انشا شده اما به مرحله فعليت نيامده است، مثل نجاست نواصب. ما معتقديم به اين كه «حلال محمد حلالي الي يوم القيامة» و تمام احكام، از طرف خدا جعل شده است در عين حال تا زمان امام حسن عسكري (ع) ظاهرا اين نواصب مثل معاويه و امثال او محكوم به نجاست نبودند ولي اين زمان به بعد اين حكم به مرحله فعليت درآمد.مرحوم آقاي آخوند هم در كفايه مطلبي دارند منظورشان اين است كه احكامي هست كه انشا شده، منتها الآن در دست اجرا نيست تا حضرت بيايد و آن احكام به مرحله فعليت برسد.به هر حال عرضم اين است كه ايشان مي خواهند بگويند حكم دو مرحله بيش تر ندارد: مرحله انشا و مرحله فعليت و مرحله اقتضا كه آخوند مطرح كرده، حاشيه حكم است.منتها بعد از اين كه حكم فعلي شد.آقاي آخوند مرحله تنجز را هم مرتبه اي از حكم مي دانند، يعني وقتي حكم به مرحله فعليت رسيد اگر من عاجز بودم حكم فعلي را مي توانم ترك كنم ولي اگر عجز نداشته باشم حق ندارم و معاقب مي شوم. ايشان نظرشان اين طور بود كه دو مرحله بي شتر نيست: انشايي و فعلي، لذا درباره قدرت هم نظرشان اين است كه قدرت از شرايط تكليف نيست هم چنان كه علم نيست ايشان تعجب مي كند كه آقايان چطور علم را از شرايط تكليف نمي دانند و مي گويند احكام مشترك بين عالم و جاهل است حال آن كه بايد بگوييم احكام مشترك بين عاجز و قادر است چون همان طور كه احكام مشروط به

علم نيست، مشروط به قدرت هم نيست.حرف ايشان اين است كه احكام مشترك است بين عاجزين، يعني خطاب قانوني براي همه است منتها دسته اي جاهل هستند و دسته اي ديگر عاجز هستند اما خطاب، خطاب قانوني عمومي است و از شرايط خطابات قانوني، قدرت آحاد مكلفين نيست. هم چنان كه علم آحاد مكلفين هم شرط نيست.چطور در جايي كه انسان جاهل است مي گويند عذر دارد وقتي هم كه قدرت ندارد مي گوييم عجز دارد. خلاصه، وزان قدرت را وزان علم مي دانستند كه در خطابات قانوني معتبر نيست.لذا ايشان اشكال داشتند كه اگر قدرت از شرايط تكليف باشد، در شك در قدرت بايد برائت جاري كنيم و حال اين كه آقايان برائت جاري نمي كنند، چرا؟ شما كه مي گوييد خطاب مشروط به قدرت است و «المشروط ينتفي بانتفاء شرطه» با شك در قدرت بايد برائت جاري كنيم و حال اين كه اشتغالي هستند.اما روي نظريه ايشان اصلا خطاب از لحاظ قانوني مشروط به قدرت نيست هم چنان كه مشروط به علم نيست.اين خطاب فراگير است منتها اگر كسي عاجز بود در مقابل حكم فعلي عذر دارد. *

حالا قضيه حقيقي چه تفاوتي با قضيه خارجي دارد؟ قضيه حقيقي اين است كه حكم روي افراد مفروض الوجود جعل مي شود ولي قضاياي خارجي به افراد خارجي آن، تعلق مي گيرد كه اين نظر مبارك مرحوم ميرزا است. محقق نائيني مي گويند: قضيه خارجيه، قضيه شخصيه است كه بالاخره در علوم نتيجه نمي دهد ولي به نظر ايشان معناي قضيه حقيقي اين نيست كه محقق نائيني مي فرمايند، بلكه قضيه حقيقيه و خارجيه دو قضيه

مسوره هستند كه در منطق به آنها حكم سور دار مي گويند، گاهي حكم به نفس طبيعت جعل مي شود و گاهي روي حكمي كه مسور به سور «كل» يا «بعض» است.اين حكمي كه مثلا روي «كل انسان حيوان ناطق» رفته، كلي طبيعي و مسوره است. ايشان مي فرمايد: وقتي حكم مسوره شد اين مقسم دو قسم مي شود: گاهي عنواني را كه انسان در زير كل يا بعض و امثال آن ها انجام مي دهد، عنواني كلي است كه اختصاص به افراد محقق خارجي ندارد و براي همه زمان ها است كه به آن قضيه حقيقيه گويند و گاهي فرض مي كنيم «كل ماوقع في مدرسة فيضية كذا و كذا» كه اين قضيه خارجيه است. بنابراين، طبق نظر ايشان اصلا قضيه خارجيه و قضيه حقيقيه هر دو كبراي كلي قرار مي گيرند به خلاف مرحوم ميرزا كه مي گفت: قضاياي شخصيه اصلا نمي تواند نتيجه دهد، كه به نظر ايشان اين سخن اشتباه است. ايشان مي گويند: قضيه حقيقيه و قضيه خارجيه، قضاياي مسوره هستند و هر دو كبراي قياس قرار مي گيرند، مثلا مي گوييم: «هذا زيد في المدرسه» و «كل من المدرسه قتل» ، «فزيد قتل» .فرق بين قضيه حقيقيه و خارجيه در سعه موضوع است، قضيه خارجيه افراد محقق و موجود فعلي را مي گويد اما قضيه حقيقيه همه گذشته، آينده و حال را مي گويد، بدين ترتيب قضيه حقيقيه پوشش وسيعي دارد.پس ايشان به خلاف مرحوم ميرزا مي فرمايد: قضيه خارجيه كبراي قياس قرار مي گيرد منتها محدوده آن كوچكتر است و آن گونه كه مرحوم ميرزا قضيه حقيقيه را

معنا مي كند، درست نيست. استاد ما احكام شرعي را روي قضاياي حقيقيه پياده نمي كردند، تقريبا مي خواستند بگويند كه به قضاياي طبيعيه شبيه تر است تا به قضيه حقيقيه، چون قضيه حقيقيه مسور به سور كل ليس و امثال اين ها است، اما احكام شرعيه اين طور نيستند، «اقم الصلوة» را بهتر است كه بگوييم از قضاياي طبيعية است و حكم روي نفس طبيعت رفته كه براي تمام زمان ها مي باشد .بنابراين در خطابات قانوني، خطاب مخصوص به يك فرد وافرادي نيست، بلكه وسيع است، مثلا حكم نظام وظيفه براي تمام شصت ميليون نفر است و اين حكم فعلي است و مشروط به قدرت تك تك مردم نيست.بر فرض افرادي هم نتوانند بروند بر اساس تبصره يا ماده واحده از خطاب استثنا مي شوند و در ترك آن مجازند. ايشان مي فرمايد: در خطابات قانوني حكم مقيد به قدرت نيست، اما در موالي عرفي مقيد است . *

در ميان بزرگان، آيا كسي خطابات قانوني را به قدرت تك تك افراد مشروط كرده است؟ غير از ايشان ديگران به حسب ظاهر همين را مي گويند. *

ديگران تعبير خطاب قانوني كه ندارند. وقتي خطابات شرعي مي گويند، ديگر لازم نيست خطابات قانوني بگويند.در اين خطابات، شرايط عامه تكليف عقل، بلوغ و قدرت هست.آقايان مي خواهند بگويند: تك تك افراد هم چنان كه بايد ديوانه نباشند، تا مكلف باشند، بايد قادر هم باشد، در حالي كه در جعل خطابات قانوني قدرت آحاد مكلف مطرح نيست.اما اگر كسي عجز او احراز شد نسبت به ترك خطاب معذور است كه اين نكته بسيار لطيفي است.بر اين اساس

آقايان در صورت شك در قدرت اشتغالي هستند ولي ايشان مي فرمايند: نبايد اشتغالي بشويد، براي اين كه با شك در قدرت، شك در شرط داريم و شك در شرط، شك در مشروط است. بنابراين با شك در قدرت اصلا نبايد تكليف فعليت داشته باشد ولي آقايان مي گويند: با شك در قدرت، بايد تكليف را انجام دهد، مگر اين كه علم به عزل داشته باشيم.ايشان مي فرمايد شك در قدرت همانند شك در بلوغ است و روي مبناي خودتان، بايد برائتي باشيد، هم چنان كه در شك در بلوغ و عقل برائتي هستيد.هم چنين به نظر ايشان همه خطابات، خطاب فعلي است، وقتي فعلي شد من بايد عجز فعلي اقامه بكنم در مقابل حكم فعلي الهي كه اين نكته بسيار ظريفي است. *

اين بحث چه ثمره عملي دارد؟ البته بحث ثمره عملي ندارد چون در عمل همه قائل به اشتغال اند، ولي ثمره علمي دارد، يعني آقايان نبايد قائل به اشتغال بشوند، چون خلاف مبناي آن ها است، اما ايشان مي گويد خطاب فعلي است و روي تك تك افراد رفته است و در مقابل حكم فعلي شما بايد عذر تحويل بدهيد، با شك در قدرت بايد تكليف را انجام دهيد، بله اگر يقين كردم عاجزم، عيب ندارد كه اين اشكال مبنايي است نسبت به آقايان. گذشته از اين كه ايشان مي فرمايد: در خطابات قانوني، قدرت آحاد مكلف لحاظ نيست.در تمام دنيا همين نظام وظيفه حكم فعلي است كه روي آحاد مكلفين يا اكثر آن ها پياده مي شود و اگر تعدادي به دلايلي نتوانند انجام دهد، موادي را جعل مي كنند و

مي گويند اين افراد از اين حكم مستثنا هستند و اگر اين حكم فعلي را انجام ندادند معذورند كه معذور بودن غير از فعليت حكم است و اين بحث در جاهاي ديگر نيز اثراتي دارد. *

آيا ايشان قائل اند كه خطابات شرعيه، خطابات قانوني است؟ اگر قائل هستند دليلشان چيست؟ با توجه به اين كه ممكن است خطابات شرعي شخصي باشند؟ اين معنا مسلم است كه احكام شرعي براي افراد خاصي از مكلفين نيست، بلكه «يا ايها الذين آمنوا» ، «يا ايها الناس» كه در شريعت مقدسه داريم خطابات عمومي اند و براي تمام مكلفين مي باشد، نه براي زيد و بكر.و اين هم به عنوان قضيه حقيقيه مي باشد، «يا ايها الذين امنوا» يعني تا آخر عالم، فقط زمان حضرت و كساني كه در محضر رسول الله هستند را شامل نمي شود، بلكه شامل ما هم مي شود.اين خطاب ها بر همه صادق است همان طور كه اگر بگويند ايراني بايد اين كار را انجام دهد، يعني همه ايراني ها، در «الذين آمنوا» هم خطاب براي همه است و سلمان و ابوذر از مصاديق هستند.حكم براي خصوص اين ها نيست تا بگوييم غايبين با آن ها اشتراك دارند، بلكه همين «الذين آمنوا» همه را شامل مي شود، هم چنان كه «ايدك الله» در اول كتاب «جامع المقدمات» يعني هر كسي كه اين كتاب را مي خواند.

همان قضاياي حقيقيه مسور به سور هستند كه شما فرموديد. ايشان مي خواهند بگويند به قضاياي طبيعيه شبيه تر است، ديگران مي گويند قضيه حقيقيه است، ولي به نظر ايشان ما داعي نداريم كه بگوييم قضيه حقيقيه است، بلكه

مي گويند اين معنا كه براي اشخاص خاص و زمان محدود نيست، شبيه ترين چيز به قضيه حقيقيه است، هم چنان كه قضيه حقيقيه براي همه است.

يعني مي خواهيم بگوييم خطابات شرعي بر سه قسم اند: قضاياي حقيقيه، قضاياي قانوني و قضاياي شخصي؟ شايد فكر مي كنيد تمام قضايا به صورت طبيعيه است، در حالي كه مسئله پيچيده نيست. *

مواردي مثل «يا ايها الذين آمنوا» كه سور دارد چه مي گوييد؟ در اين جا سور نيست، اگر مؤمن هستيد نماز بخوانيد، سور در كدام كلمه است؟ * «الذين آمنوا» يعني «كل من امن» . تعبيرهاي منطقي، آن هم به اين صورت، در كتاب و سنت نيامده است. *مثلا تعبير «من» كه داريم، قضيه حقيقيه با «من» هم مي تواند طبيعيه باشد اما لازم نيست حقيقيه بگوييم تا مجبور شويم بگوييم هر جا كه سور دارد. به هر حال بعضي از خطاب ها به اين صورت است.قضيه حقيقيه بايد قضيه مسوره باشد، يعني «كل» و «بعض» داشته باشد و در احكام به اين صورت نيامده است.در «يا ايها الذين آمنوا» داعي نداريم كه بگوييم «كل من آمن يصلي» يا «كل من آمن يزكي» خود عبارات كتاب و سنت كلمه حقيقيه را به وضوح ندارد، هر چند مي توان به صورت لبي آن را به قضيه حقيقيه برگرداند .ايشان با همان قضيه طبيعيه مسئله را حل مي كنند و لازم نيست كه من را به صورت كل بيان كنيم، چون در آيه نيامده است و بايد به زحمت پيدا كنيم.مرحوم آقاي حكيم مي گويند: قضاياي حقيقيه مثل «ماء الحمام» در حكم قضيه خارجيه است، يعني آب حمامي

كه در صدر اسلام بود با حياطي كوچك و حوضي بزرگ، ديگر «كل» و امثال آن ندارد و براي همه زمان ها صادق است .حالا شما آن را با اضافه كردن «كل» به قضيه حقيقيه در اصطلاح منطق برگردانيد يا اين كه همان لفظ طبيعي را بگوييد، طبيعي هم يعني مخصوص به زمان خاصي نيست.مرحوم صدر عنوان قضيه حقيقيه را فرمودند كه ايشان چندين اشكال مطرح مي كنند و مي فرمايند: اگر قضيه طبيعيه بگوييم لازم نيست براي هر حكم شرعي «كل» بياوريم كه در برخي موارد سازگار نيست. *آيا به نظر شما بحث خطاب هاي قانوني امام، در اجتماعي فكر كردن ايشان در فقه نسبت به بقيه فقها، تأثيري داشته است يا نه؟ من الآن چيزي به نظرم نمي رسد، فكر نمي كنم از اين نظر، ايشان بعضي از مباني فقهي را به هم بزنند.عرض كردم جنبه ترتب را كه خيلي از آقايان روي آن تكيه مي كنند ايشان اصلا قبول ندارند. *شايد بتوان ادعا كرد كه همان مبناي اصولي بدون شك در انديشه حكومت اسلامي امام دخالت داشته است، خيلي از فقها بر مبناي اصولي خود مي گفتند چون تك تك افراد براي ايجاد حكومت اسلامي قدرت ندارند بنابراين برائت است، اما حضرت امام اجتماع جمله اي از مردم را كافي مي دانستند. ايشان اين قول را جاي ديگري عنوان مي كنند ولي از نظر حكومت هم شايد بتوان مطرح كرد . *

يعني به نظر شما اين دو ربط منطقي ندارند؟ آن موقع كه بحث حكومت مطرح نبود، ايشان اصل خطابات قانوني را در عالم مطرح مي كردند، و حالا اين برداشت شما

مسئله ديگري است. *يكي ديگر از نوآوري هاي حضرت امام اين بود كه با تعلق نذر و شبه نذر به عبادتي مثل نماز شب، آن را واجب نمي كند ولي فقهاي ديگر معتقد بودند كه در اين صورت نماز شب واجب مي شود. بله، آقايان يكي از نمازهاي واجب را نمازي مي دانند كه به نذر و شبه نذر واجب مي شود، مثلا اگر ما نذر كرديم كه نماز شب بخوانيم، نماز شب واجب مي شود، ولي نظر ايشان اين است كه نماز هر چه هست همان چيزي است كه خدا واجب كرده است و به وسيله نذرها واجب نمي شود، مثلا نماز شب كه يكي از مستحبات موكد است به وسيله نذر واجب نمي شود، آن چه واجب است وفاي به نذر است كه مصداق آن نماز شب مي شود، يعني اگر نماز شب را انجام دادم، امتثال به نذر شده است. مسئله اي فقها مطرح مي كنند كه آيا قصد وجه در عبادت واجب است يا نه؟ علامه و محققين از علما قائل اند به اين كه قصد وجه واجب نيست، ولي اگر قصد وجه را معتبر بدانيم وقتي نذر كردم نماز شب بخوانم و نماز شب واجب شد، بايد بگويم نماز شب واجب به جا مي آورم قربة الي الله.ايشان مي فرمايند اين غلط است، بايد بگويم نماز مستحب به جا بياورم قربة الي الله، چون دليل داريم كه وفاي به عهد و نذر واجب است وآن چيزي كه مصداق وفاي به نذر است، واجب حقيقي است ولي در اين جا به صورت عرضي بر نماز شب مستحب، انطباق پيدا كرده است،

در نتيجه نماز شب بعد از نذر هم به همان صورت قبلي مستحب است. در شريعت مقدس نذر محلل حرام يا مغير حكم الهي نيست، فقط مي گويد وفاي به نذر واجب است، و در اين جا وجوب وفاي به آن بر نماز شب منطبق شده است، لذا ايشان در حاشيه عروه دارند كه به وسيله نذر و قسم، متعلق واجب، واجب نمي شود، بلكه وفاي به نذر واجب است كه بر آن انطباق عرضي دارد.ايشان مي گويند نماز شب مستحب بايد بخوانيم چون نماز شب مستحب، مصداق است، ولي آقايان مي خواهند بگويند نماز شب واجب مي شود، نه اين كه نماز مستحب را واجب است بخوانند. *

آيا در اطاعت از والدين هم به همين صورت است؟ بله، آن جا هم همين طور است، اطاعت از پدر واجب است، اما اگر پدر بگويد نماز شب بخوان، نماز شب واجب نمي شود و در اينجا انجام اطاعت واجب به اين صورت است كه نماز شب مستحب را بخواند. *بحثي در قوانين اجتماعي مطرح است كه آيا اطاعت از اوامر حكومتي، مثل ممنوع بودن عبور از چراغ قرمز، عصيان و اطاعت شرعي دارد يا نه، حال آيا طبق اين مبنا مي توان گفت آن چيزي كه واجب يا حرام است آن عصيان و اطاعت خود حاكم است، ولي همانند نذر، آن عنوان شامل متعلق نيست؟ آن هم حرف خوبي است البته بين مصداق و مصدوق فرق هست، اگر آن فعل خارجي مصداق حقيقي چيزي باشد به آن مصداق مي گويند و اما اگر مصداق حقيقي نباشد مصدوق است.اگر نماز شبي نذر بكنيم مي گويند اين نماز

شب مصدوق وفاي به نذر است و وفاي به نذر مصداق آن است.در بحث از اطاعت ولي فقيه هم، همين بحث مطرح است، يعني اگر حاكم شرع به چيز مباحي دستور دهد آن مصدوق است، مثل همان عنوان وفاي به نذر كه عرض كردم بين مصدوق و مصداق مي خواهند فرق بگذارند.در بحث اطاعت از حكومت هم همين طور است، اگر حاكم نهي كرد، شايد خود اين عمل صراحتا حرام نباشد، مثل همان نماز شب كه با نذر واجب نمي شود. *آيا مي توان گفت اگر كسي امر حكومتي را اطاعت نكند، مثلا از نظر شرعي فاسق نيست؟ مخالفت حكومت خودش معصيت است. *

پس اثر عملي آن چيست؟ ممكن است بين مراتب مختلف فرق بگذاريم، مثلا مخالفت چراغ قرمز را به معصيت صغيره تشبيه كنيم اما جايي كه مخالفت حكومت و مخالفت فقيه مطرح است مثلا گناه كبيره بدانيم و مثل «الراد عليه كالراد علينا» را هم به آن اضافه بكنيم و ثمره آن در نذر ظاهر مي شود كه اگر حكم شرعي را مخالفت كند، حنث نذر دارد. *

در همين نذر، چطور مطرح است؟ يعني اگر حكم فرعي را مخالفت بكند يا حكم اصلي منطبق عليه آن باشد مثل چراغ قرمز كه مخالفت با فرع است، در اين صورت حنث نذر شده و اما اگر طور ديگري گفته باشد، شايد مخالفت نباشد.به هر حال، به حسب ظاهر مي توانيم با آن مبنا انطباق دهيم. *يكي ديگر از ايرادهاي حضرت امام به مرحوم محقق نائيني بحث كسب و اكتساب است.محقق نائيني مي فرمودند كه مثلا نذر يا شبه نذر واجبات توصلي هستند اما وقتي به

عبادات تعلق بگيرند تعبدي مي شوند كه حضرت امام مي فرمودند در واقع اين يك مغالطه است. مغالطه نگوييد، اين جنبه خطابي دارد.مرحوم نائيني نظرشان اين است كه اگر نذر به يك امر عبادي تعلق گرفت يك كسب و اكتسابي در اين جا پيدا مي شود، يعني وقتي متعلق نذر غير عبادي بود در آن جا واجب است، اما اگر به عبادت تعلق گرفت از آن كسب عباديت مي كند.ايشان مي فرمايد اين سخن به خطابه شبيه تر است تا به برهان. يادم نيست تعبير ايشان مغالطه باشد، جنبه خطابي دارد يعني به درد منبر مي خورد نه فقه، براي اين كه هر حكمي از حريم موضوع خودش تجاوز نمي كند، موضوع نذر، وفاي به نذر است .نذر امري عبادي است يا غير عبادي؟ خود شما قبول داريد كه عبادي نيست، پس اين وفاي به نذر هم كه موضوع آن نذر است، امري غير عبادي است و اگر به نماز شب تعلق گرفت، نماز شب امر عبادي است، ولي آن امر عبادي جاي خودش و اين امر توصلي جاي خودش.ايشان مي فرمايد اگر نذر بخواهد كسب و اكتساب كند كلامي خطابي است نه برهاني، چون هر حكمي موضوع خودش را دارد و در اين جا نذر واجب توصلي است و نماز شب امري عبادي، در نتيجه كاسب بودن ثمره درستي ندارد و اگر هم داشته باشد جنبه برهاني ندارد. *يكي ديگر از مسائلي كه حضرت امام سخت روي آن پافشاري مي كردند مخالفت با ورود مسائل عرضي در مباحث اصولي بود، مثل «قاعده الواحد» كه از فلسفه وارد اصول شده است، به رغم اين كه

در حوزه هاي علميه مي گويند: اصول كسي قوي تر است كه مسائل عقلي و فلسفه او قوي تر باشد.اين ديدگاه را بيان بفرماييد. بله، ايشان حكيم واردي بودند و مباحث را خلط نمي كردند، استاد ما علامه طباطبائي هم همين طور بود.در فلسفه دو قاعده داريم: «الواحد لا يصدر منه الا الواحد» و «الواحد لا يصدر الا من الواحد» كه آن را با عنوان «قاعده الواحد» در اصول آورده اند، حال آن كه فقيه و اصولي قاعده الواحد ندارند.در كدام روايت چنين چيزي آمده است؟ آن ها مي گويند وقتي چيزي از همه جهات بسيط بود (هم در خارج و هم از عقل) از آن به جز واحد صادر نمي شود .البته در مثل برق كه كارهاي زيادي با آن انجام مي گيرد، اين حرف را نمي گويند، آن جنبه تأثير و تأثير است.آقاي آخوند مي گويند يكي شئ ممكن است موضوع احكام متعدد باشد، و قاعده الواحد را كه فلاسفه مي گويند در بسايط خارجي مطرح نيست تا چه رسد به موضوع حكم.در اصول ممكن است يك شي ء را موضوع ده چيز قرار دهند و هزار فايده داشته باشد، چون موضوع حكمي بودن، اصلا جنبه تأثير و تأثيري نيست و كلام فلاسفه در جايي مطرح است كه تأثير و تأثر باشد. آن ها اين موارد را نمي گويند، و شما خودتان اضافه كرده ايد، در اين موارد قبول نداريم كه «الواحد يصدر منه كثيرا» مي شود، براي آن كه آن مجراي قاعده پياده نشده است.لذا اين است كه اگر كسي ممحض در يك علمي شد و آن علم را كامل هضم كرد،

نبايد در امور ديگر مثل مباحث اصولي، شيوه فلسفه را پياده كند.چون در اصول، فهم عرفي و ديدگاه عرفي از ديدگاه فلسفي است.مباحث فلسفي در اثبات توحيد و مقدمه واجب مطرح است، اما ساير مباحث ما مبتني بر آن نيست و استظهارات عرفي، ظهور عرفي و فهم عرفي ملاك است.به هر حال، اين مباحث مربوط به فلاسفه است و ما بايد بحث هاي خودمان را داشته باشيم. منابع مقاله:

مجموعه آثار كنگره امام خميني و حكومت اسلامي، ج 10، مرتضوي لنگرودي، محمد حسن ؛

يا حديثي كه قول يا فعل يا تقرير معصوم را نقل كرده است، ثابت شود.آن گاه طريق اثباتي روايت مطرح است كه در اين جا هر كدام از فقها مبناي خاصي دارند.مبنايي كه نوعا در اين قرن هاي اخير متعارف شده، اين است كه سند بايد صحيح باشد، يعني رجال سند توثيق شده باشند تا روايت حجت باشد، اين مبناي مشهور است.الان هم درس هاي خارج بر اساس همين مبنا است و لذا مقداري از بحث را به بحث از سنداختصاص مي دهيم، مثل آن كه راوي ثقه است يا نه؟ چه كسي توثيق كرده و طريقه توثيقش چيست؟ در توثيق هم مباني يك سان نيست. در صورتي كه اگر ما به صدر اسلام مراجعه كنيم، دستوري كه خود پيغمبر اكرم (ص) و ائمه معصومين (ع) براي تشخيص و جدا ساختن صحيح از سقيم ارائه داده اند مسئله متن است، يعني چنان چه حديثي از معصومين به دست شما رسيد و به عللي شك كرديد كه درست است يا نه، آن را از لحاظ متن بررسي كنيد، به اين معنا كه آن را بر محكمات عرضه كنيد (فاعرضوا علي كتاب الله) .البته كتاب الله نمونه اي از محكمات است و خصوصيت ندارد.چون در بياناتي از حضرت امام صادق (ع) آمده است: «كتاب الله و سنة قطعية» ، يعني علاوه بر قرآن، خود شريعت و دين پايه ها و محكماتي دارند كه روايت صحيح را از سقيم مشخص مي سازد.البته اين كار مشكلي است. روشي كه فقها براي تشخيص صحيح از سقيم از راه سند انتخاب كرده اند، يكي از راه ها و اتفاقا راه درستي

هم هست، اما منحصر ساختن به اين راه اشكال دارد، يعني علاوه بر سند، و در متن هم بايد دقت شود كه آيا با محكمات دين مي سازد يا نه؟ امام در اينجا نقطه بارقه است.امام مي فرمود: اين كه لحاظ سند را بررسي مي كنيد و صحت روايات را به دست مي آوريد راه بسيار متين و عقلايي است، ما آن را منكر نيستيم اما نبايد از متن غفلت كرد، بلكه دقت روي متن بيش از سند اهميت دارد.ايشان اين بحث را در «بيع العنب ممن يعلم انه يصنع خمرا» مطرح مي كردند و مي فرمودند: فقها براي اين مسئله شقوقي قائل شده اند، گاهي فروشنده، انگور را به قصد اين كه شراب بشود مي فروشد و گاهي اين قصد را ندارد اما شراب سازي بر خريدن اين انگور انحصار دارد، فقها گفته اند اين دو صورت اشكال دارد. اما چنانچه فروشنده چنين قصدي ندارد ولي علم دارد كه در شراب سازي استفاده مي شود و چه بسا خودش هم قلبا ناراحت باشد از طرف ديگر انحصار هم ندارد و انگور فروش زياد است، فقها فرموده اند در اين صورت اشكال ندارد، چون قصد و انحصار نيست.بعد هم به رواياتي در اين زمينه استدلال كرده اند كه امام باقر و امام صادق (ع) در بست انگورهايشان را به كساني مي فروختند كه مي دانستند آن ها شراب درست مي كنند. فرياد امام در اينجا بلند مي شد و مي گفت: فرضا سند اين روايات صحيح باشد ولي قطعا اين روايات مجعول است، چون اصلا آيا با مقام شامخ ائمه سازگاري دارد؟ آن هم مثل

امام باقر و امام صادق كه در زمان خودشان به عنوان يك چراغ فروزان در جهان اسلام بودند (يعني تمام علماي مسلمين، فقها و محدثين وقت، و حتي غير شيعه ها مرجع و ملجأشان امام صادق و امام باقر بود) كساني كه در نزد همه علماي شاخص در جهان اسلام اند آن هم در زماني كه قريب به زمان پيغمبر است و اين ها فرزندان نمونه پيغمبرند، آيا اصلا عقل اعتباري اجازه مي دهد كه امام چنين كاري را كرده باشد؟ آيا قبح عرفي نداشته؟ حالا حرمت شرعي هيچ، قبح عرفي نداشته كه اين كارخانه مثلا در كنار شهر مدينه بوده و انگورهايش را از امام باقر و امام صادق (ع) مي خريده است؟ بالاخره مردم اين چيزها را مي ديدند و اين قبح دارد پس اين روايات از لحاظ متن قابل پذيرش نيست. امام خميني اين جهت را زياد در مسائل به كار مي برد.در مسئله خمس كه نصفش به سادات تعلق پيدا مي كند و نصفش هم سهم امام است، نظر مبارك امام اين بود كه اصلا تمام خمس سهم امام است، سهم سادات معنا ندارد.بلكه سادات (فقراي بني هاشم) جزء مصارف هستند به اين معنا كه يكي از وظايف ولي امر مسلمين اين است كه فقراي بني هاشم را تأمين كند، نه اين كه نصف خمس واقعا حق آن ها باشد. ايشان در اينجا باز پاي عقل را به ميان مي كشيد و مي فرمود: اصلا از لحاظ عقل اعتباري چون عقلي كه در فقه به كار برده مي شود عقل اعتباري است نه آن عقلي كه در فلسفه است و به

آن عقل برهاني مي گويند واقعا مي توان باور كرد كه نصف خمس مال سادات بني هاشم است؟ فرض كنيم تمام بازار اروپا مسلمان و شيعه شدند و مي خواهند خمس بپردازند، نصف خمس اين ها سالانه چند ميليارد مي شود؟ ! كجايند آن سادات فقيري كه ما به آن ها خمس بپردازيم؟ اسلامي كه جهان بيني اش براي هميشه است و تمام جهان را مورد خطاب قرار مي دهد و ما در آرزوي آن هستيم كه اسلام جهاني بشود و براي مدت هاي بسيار طولاني هم جهاني باشد، چطور ممكن است باورمان بشود كه نصف خمس ملك سادات است و بايد به آن ها پرداخت؟ ! آن هم به شكلي كه بعضي از آقايان مطرح كرده اند كه نياز به اجازه مجتهد هم نيست. لذا ايشان مي فرمايد: ما بايد روي اين مسائل با ديد اعتبار دقت كنيم و چنانچه مجتهدي اين مسائل را ناديده بگيرد نمي تواند استنباط صحيحي داشته باشد. *مبنايي كه از ايشان در بحث ولايت فقيه مطرح است آيا با مسائل خمس و آن مسئله بيع كه فرموديد، تطبيق خاصي دارد؟ ايشان روي همين مبنايي كه عرض كردم مكرر مي فرمود كه در متن واقع قرار بگيريد سپس مسائل را حل و فصل كنيد.اين مسئله بازارها را مكرر در مصاحبه ها گفته اند، چون بازار نجف خيلي شلوغ بود مي گفت: طلبه ها! در بازار برويد و مسائل را حل و فصل كنيد نه در اتاق هاي مدرسه.مقصودشان اين بود كه فقه يك علم عملي است نه نظري و فرمولي، لذا بايد جواب گوي نيازهاي بالفعل جامعه باشد.اين دستور العملي

بود كه ايشان به ما مي فرمود و از مباني اي بود كه شاگردان بدون درنگ مي پذيرفتند و كسي اعتراضي يا شبهه اي مطرح نمي كرد، چون مبناي بسيار كامل و نوي بود. بر همين اساس ايشان مسئله ولايت فقيه را يك مسئله كلامي مي دانست، نه فقهي و مي گفت : همان دليل نصب امام بعد از پيغمبر اكرم، عينا مسئله ولايت فقيه را نيز در عصر غيبت اثبات مي كند، بدون كم و كاست.عقيده ما اين است كه اسلام به عنوان يك نظام آمده است تا جامعه اي سالم بسازد پس برنامه دارد و وقتي برنامه دارد امكان ندارد جنبه اجرايي آن را مهمل بگذارد، اصلا معقول نيست.فرض كنيد نظام نامه يك حزب سياسي، آرمان ها را ذكر كند ولي جنبه مسئوليت اجرايي و شرايطي كه در اجراي اين بندهاي نظام هست و كساني كه صلاحيت رهبري اين نظام را بر عهده بگيرند در آن ذكر نشود آيا آن نظام نامه كامل است يا ناقص؟ قطعا ناقص است.اسلامي هم كه به عنوان يك نظام است نمي شود مسئوليت اجرايي آن مهمل باشد، قطعا بايد مسئوليت اجرايي و شرايطي كه در آن معتبر است، وجود داشته باشد و اين به قول امام مسئله اي عقلي كلامي است. طبق فرمايش حضرت امير، خود نظام بودن نظام، بستگي به امام دارد (و الامامة نظاماللامة)، چون اگر امام نباشد يعني پيغمبر اكرم آمد و به مردم جهان خطاب كرد و گفت نظامي آوردم كه اگر شما به اين نظام عمل بكنيد و دقيقا آن را اجرا كنيد به سعادت دنيا و آخرت مي رسيد و بعد

هم خداحافظ! اصلا معقول نيست. پيغمبر همان وقتي كه نظام را آورد خودش را مسئول اجرايي مي دانست چون كسي را شايسته تر از خودش نمي دانست و منتظر نبود تا اين كه مردم او را براي زعامت و اجراي نظام انتخاب كنند، چنان كه بعضي ها چنين خيال كرده اند.هم چنين موقعي كه دستور آمد شخصي را براي بعد از خودت مشخص كن، روي همين اصل بود، چون اسلامي كه مي خواهد به عنوان نظام، جامعه اي را سالم بسازد بايد رهبر را يا شخصا يا وصفا مشخص بكند، بر اين اساس در دوران حضور، به عنوان شخص و براي عصر غيبت با توصيف، مشخص كرد، لذا عقل به طور قطع درك مي كند كه اين مسئله امكان ندارد از ديدگاه اسلام مهمل باشد. امام با چنين ديدي وارد مسئله شد.رواياتي هم كه مرحوم نراقي مطرح كرده است به عنوان تأييد مطلب است نه دليل، يعني در اسلام اصلي به عنوان اصل امامت مطرح است كه اين روايت ها حاكي از آن است، نه اين كه مثل احكام حيض و نفاس باشد كه بدون علم به آن روايات احكام آن ها را نمي دانستيم.اين طور نيست كه اگر مثلا مرحوم نراقي اين روايات را نياورده بود مسئله ولايت مطرح نبود. لذا برخي از بزرگان و مدرسين بزرگ كه در عصر حاضر با مطرح ساختن اين روايات در سند مناقشه مي كنند، اشتباه است.خيال مي كنند مسئله ولايت فقيهي كه ما مطرح كرده ايم مبتني بر اين روايات است.لذا يك ماه زحمت كشيده يك به يك روايت ها را خدشه مي كنند كه اشتباه بزرگي

است، چون اين مسئله كلامي است، نه فقهي. منابع مقاله:

مجموعه آثار كنگره امام خميني و حكومت اسلامي، ج 10، معرفت، محمد هادي ؛

از علماي ما اين گونه مبارزه نكرده اند.البته چنين مبارزه اي از خود گذشتگي لازم دارد.پس از جريان انجمنهاي ايالتي و ولايتي كه فيضيه را كوبيدند و طلاب را شهيد كردند، مدتي از سوي امام اطلاعيه اي منتشر نشد و در مجالس علما شركت نمي كرد، سر و صدا به راه افتاد و حتي براي دوستان و علاقه مندان به امام سؤال پيش آمد.امامي كه مبارزه را آغاز كرد چرا ادامه نمي دهد؟ بعدا معلوم شد كه امام مي خواست باآقايان علما اتمام حجت كند كه اگر تا حالا مبارزه با دولت بود، از اين پس مبارزه با شاه است و مبارزه با شاه خطرناك است، آيا حاضرين كه جانتان را به خطر بيندازيد؟ راه من مبارزه با شاه است، كه البته بعضي از آقايان مي گفتند كه چگونه مي شود با شاه مبارزه كرد؟ آنها در چهلم شهداي فيضيه اطلاعيه آن چناني ندادند، اما اطلاعيه معروف امام صادر شد كه: شاهدوستي يعني آدمكشي و كشتن طلاب، شاهدوستي يعني غارت اموال ناچيز طلاب، شاهدوستي يعني كتابسوزي. لبه تيز اين اطلاعيه متوجه سلطنت و شخص شاه بود.نتيجه مبارزات علما در گذشته مقطعي بود .با رفتن مدرس همان وضع سابق ادامه مي يافت، با رفتن آيت الله كاشاني همان قضاياي نادرست دنبال مي شد، اما نتيجه مبارزه امام از بين رفتن سلطنت و تأسيس حكومت اسلامي بود كه احكام الهي در آن به اجرا در آيد.

5.امتياز حضرت امام در طرح حكومت اسلامي در اين زمينه دو مطلب وجود دارد: يكي اينكه چرا حضرت امام كه مثل ديگران جواهر و حدائق خوانده بود به فكر حكومت افتاد؟ و

ديگر آنكه اين حكومتي كه امام مي ديد از كجا سرچشمه مي گرفت؟ امام با بينشي كه در سايه شكوفايي استعداد خودش با تقوا و زهد و به عبارت ديگر با عرفان به وجود آورده بود، به احكام اسلامي مي نگريست.شنيدم كه حضرت امام در بحث زكات فرموده بود كه: به نظر من زكات را بايد در يكجا جمع كرد و در اختيار فقيه قرار داد، تا به مصرف برساند، مردم هم مي توانند به مصرف فقرا و كارهاي عمومي برسانند. فقهاي ديگر مي فرمايند كه بايد به فقرا و مصارف عمومي رساند چه جمع بشود نزد فقيه چه جمع نشود.و اين بينش كه زكات بايد در اختيار فقيه باشد از آن امام بود، و اين در سايه اين بينش است كه اسلام براي حكومت آمده است.اسلام صرفا براي وضع قانون نيامده، بلكه براي اداره جامعه آمده است، اين بينش حكومتي است.از طرف ديگر امام همه فسادها را از طرف قدرتها مي دانست و معتقد بود كه اگر قدرتها فاسد باشند جامعه فاسد مي شود و اگر قدرتها صالح باشند جامعه به صلاح مي رود.با توجه به اين دو ديدگاه، حكومت را در زمان غيبت بر عهده ولي فقيه مي دانست.در اول كتاب حكومت اسلامي مي فرمايد: اثبات اينكه اسلام حكومت دارد و در زمان غيبت نيز به فقيه سپرده شده است نياز به استدلال به روايات ندارد، بلكه اگر به احكام اسلام توجه شود معلوم مي گردد كه اسلام داراي حكومت است.اسلام حدود دارد، ديات دارد، تعزير دارد، خمس و زكات دارد.همه اينها در رابطه با حكومت است.از اين همه حقوق اجتماعي كه در

اسلام مطرح است استفاده مي شود كه اسلام حكومت دارد.و از طرفي اسلام آن همه تعريف از فقها و عدالت و علما دارد كه انسان يقين مي كند كه حكومت در زمان غيبت بر عهده فقهاست.و بالاخره با اين بينش كه ولايت فقيه فلسفه عملي احكام است، حكومت اسلامي را تحقق مي بخشد. گر چه ديگران هم مسئله ولايت فقيه را مطرح كرده اند، اما به طور مستوفي و همه جانبه تنها امام خميني، آن را مطرح فرموده است.

امتياز حضرت امام در مقام بلند فقاهت به يك معنا حضرت امام خميني تحول در فقه ايجاد كرده است و به يك معنا هيچ تحولي در كار نبوده است.تحول به اين معنا كه امام موازين فقهي را به هم زده باشد، و يا نعوذ بالله گفته باشد كه روايات امامان معصوم (ع) ديگر ملاك نيست و بينش علماي سلف به درد نمي خورد، به هيچ وجه در كار نبوده است.نه تنها امام كه هيچ طلبه اي چنين حرفي را نمي زند.تحولي كه امام در فقه ايجاد كرده مثل تحولي است كه شيخ انصاري يا صاحب جواهر يا سيد بحر العلوم ايجاد كرده اند.امام از همين موازين راه جديدي را طي كرده است. در شكل دادن به اين موازين يك تبحر فكري به كار برده است.بايد با مباني فقهي و اصولي حضرت امام آشنا بود، تا اين مطلب را درك كرد. به عنوان مثال، امام راجع به منابع و معادن زير زميني مي فرمايد: معادن بزرگ از آن صاحب زمين نيست ولي در رساله ها نظر همه فقها اين است كه معادن مال صاحب زمين است.ولي امام از

همان ادله و بر اساس همان موازين فقهي مي گويد معادن بزرگ مربوط به صاحب زمين نيست، و استدلال هم مي كند كه به حكم عرف معدن تابع زمين است، عقلا كسي را كه مالك زمين مي دانند، مالك هر آنچه كه در اين زمين هم است، مي دانند. مثلا مالك هوا مي دانند.اما نظر عرف در جايي است كه معادن و منابع موجود در زمين ناچيز باشد و گرنه مردم صاحب زمين را مالك منابع عظيم زير زميني نمي دانند.با اين بيان و استدلال، موازين هم به هم نخورده است و نه حتي كسي از فقها به فكرش رسيده است.كساني كه جمود كرده اند، به آنچه كه در كتب نوشته شده اكتفا كرده اند، و هيچ تحقيقي بر تحقيقات نيفزوده اند. حضرت امام نسبت به هوا هم نظرشان همين است.مي فرمايد: به مقداري كه عرف صاحب زمين را مالك هوا بداند، مالك است. مثلا مي تواند چند طبقه بسازد، ولي اينكه در آسمان هواپيمايي عبور مي كند، مالك زمين نمي تواند بگويد من راضي نيستم از هواي من عبور كند، و تصرف غاصبانه است. در حالي كه اگر جمود كرديم، بايد بگوييم مالك زمين مي تواند چنين حرفي بزند. مورد ديگر: ما مي دانستيم حضرت امام مخالفتي با پيوند اعضا ندارد، اگر كسي وصيت كند كه چشمهاي مرا در آوريد و به آن جوان نابينا بدهيد، اين يك بينش الهي است و انفاقي بالاتر از اين نيست كه انساني چشم خود را به انسان ديگر اهدا كند.مسئله اي كه پيش مي آيد آن است كه تشريح بدن ميت حرام است. در اين جا مي

گويد: تشريح بدن ميت اگر بي احترامي به او باشد حرام است و در چنين موردي هيچ گونه بي احترامي صورت نمي گيرد، بلكه يك نوع عظمت روحي براي متوفي است. اگر فقيهي جمود كند مي گويد تشريح بدن ميت حرام است و حق نداريد چشمهاي او را در آوريد .الان هم گروهي از فقها بر همين نظر هستند، اما كسي كه بينشي همچون بينش امام را دارد و مي گويد اشكال ندارد، چون بي احترامي به بدن ميت نيست.اگر روي آن موازين جمود كرديم هر عضو بدن را به ديگري منتقل كردن حرام است.الآن افراد زنده گاهي كليه خود را به ديگري هديه مي كنند.چه منعي دارد؟ چه عملي والاتر و بالاتر از اين! چه مانعي دارد كه ما در مملكتمان بانك اعضا داشته باشيم و اين قدر نيازمند به كشورهاي خارجي نباشيم. منابع مقاله:

امام خميني و قرائتي نوين از دين، صانعي، يوسف ؛

به حكومت ديني را وظيفه بدانند.اما اصل تأسيس حكومت را در شرح وظايف فقيه نياورند. امام اين طور فكر نمي كردند، بلكه فقيه را موظف به بنيانگذاري حكومت و نظام مي دانستند .در اين تفكر، مبارزه با ظلم نه براي تعديل حاكمان است، بلكه براي براندازي ظلم است.امام مبارزه با شرك و كفر و ظلم را از رهگذر حكومت مي جستند و موفق مي دانستند.ايشان دو وظيفه براي خود و هر فقيه ديگري در نظر داشتند: اداره صحيح امور مردم، و محو ظلم.همين طور كه هركسي مي فهمد، اين دو برنامه، تنها در سايه حكومت، جامه عمل مي پوشد. بنده قبل از انقلاب در صحبت با بعضي از مراجع معاصر، فهميدم كه اين بزرگواران تشكيل حكومت ديني را از وظايف مردم مي دانند.يعني فقيه تنها، بايد مردم را ارشاد كند و به آنان بگويد كه بعد از تشكيل حكومت، رفتار اسلامي چيست يا چه بايد كرد؟ خصوصا اگر براندازي حكومتهاي موجود، با ضرر و خطر همراه باشد، لزومي نمي ديدند كه اقدام كنند.يعني برخورد را واجب شرعي و لازم عقلي نمي دانستند.در اين بينش، مردم بايد حكومت ديني را بر پا دارند و براي اجراي حدود به علما مراجعه كنند. حتي گاهي براي اين طرز تفكر، به آيات و روايات هم، استناد مي كردند.به خدمت يكي از همين بزرگواران عرض كردم كه حضرت امير (ع) فرمودند: «قيام من براي آن بود كه حدود الهي را اجرا كنم.» ايشان فرمودند: «چون مردم گرد حضرت جمع شدند و حكومت را به آن گرامي سپردند، امام خود را موظف ديد كه اجراي حد كند.» پس تفاوت امام با

بسياري از فقها در اعتقاد به جامعيت اسلام نبود.جامعيت را همه مي پذيرفتند .امتياز امام اين بود كه جامعيت اسلام را در تشكيل حكومت مي جست و آن را از وظايف هر مسلماني، بويژه دانشمندان اسلامي قلمداد كردند.امام مسئله حكومت اسلامي را از دهه چهل به بعد مطرح كردند و خيلي هم بر آن پاي فشردند.تا آنجا كه، پهلوي تنها رقيب جدي و سرسخت خود را امام مي دانست. اينكه عرض مي كنم تفاوت امام خميني با فقهاي ديگر، در بينش سياسي بود، از اينجا روشن تر مي شود كه امام مبارزه با ظلم را به هر قيمتي واجب مي دانستند.ولي اكثر فقها مي گفتند : مبارزه با ستم، نوعي نهي از منكر است، و نهي از منكر شرايطي دارد كه اگر آن شرايط فراهم نبود، لازم نيست.يكي از آن شرايط هم اين است كه خطر جاني در پي نداشته باشد.سخن امام اين بود كه منكر اگر ظلم كلي و فراگير باشد، نهي و مبارزه با آن واجب است، اگرچه به كشتار و شهادت بينجامد. انديشه حكومت را دقيقا امام از سال چهل و هفت يا هشت، مطرح كردند. ولي اصل مبارزه با ظلم، مخالفت با اسرائيل، استقلال از آمريكا، مبارزه با فحشا و...از سال چهل و دو شروع شد.اين نشان مي دهد كه موضوع حكومت و نظام سياسي، صورت كامل و هماهنگ مبارزات اسلامي است. به نظر مي آيد، امام در اصل ولايت فقيه به يك توسعه مفهومي اعتقاد داشتند.يعني معنا و مفهوم ولايت فقيه را در پيش از آنچه نزد پيشينيان بود، توسعه دادند.اين گسترش مفهومي را امام با ساير عناصر مطرح در

حوزه نيز سرايت دادند.مثلا همين پديده تبليغ را اگر در نظر بگيريم، اگر حوزه بر اساس انديشه هاي امام هدايت و برنامه ريزي شود، وضعيتي بسيار گسترده تر، ژرفتر و متنوعتر از وضعيت سنتي خود را خواهد داشت.حتي اگر مباني فكري فقهاي ديگر را اساس قرار بدهيم و بگوييم تشكيل حكومت از وظايف مردم است، اين وظيفه را مي توان از طريق تبليغ به آنان گوشزد كرد.نظر حضرت عالي در اين زمينه چيست؟ همين طور كه مي فرماييد اضافه مي كنم كه امام براي رسيدن به اهداف بلندي كه داشت، مقدمات آنها را فراهم كرد.رويه امام اين نبود كه مثلا يك مسيحي را به اسلام تشرف بدهند، يا آنقدر در گوش شرابخوار و زناكار بخوانند كه توبه كنند.اينها برد كمي دارد.خيلي از فعاليتهاي پر سر و صداي برخي از دلسوزان اسلام، با همه قداست و معنويتي كه داشتند، محدوده اندكي را پوشش مي داد.مبارزه با فقر، ستم، فحشا و بي اعتقادي در برنامه همه بود. امام توسعه مفهومي در عناصر حوزوي كه شما گفتيد فقط در كار امام و پيروان ايشان مشاهده مي شد.امام دنبال اين نبودند كه چند گرسنه را سير كنند، چند نوجوان را به راه بياورند، بيمارستاني بسازند و گناهكاران را توبه بدهند.امام به ريشه ها مي انديشيدند و از همه استعدادهاي حوزه، از جمله تبليغ، براي ريشه كن كردن آنها سود مي جستند.در دستگاه فكري امام همه نيروهاي فكري، انساني، مالي و اعتباري بسيج شده بودند كه ريشه ها را بسوزانند .اگر ريشه قطع مي شد، آن وقت: يدخلون في دين الله افواجا ، انگشت اعتراض امام به سمت كانونهاي فرهنگ

ساز، مثل راديو و تلويزيون، دانشگاه، مدارس، ادارات و در رأس همه حكومت بود. امام مثل هر شخصيت تيز بين و مآل انديشي مي دانست كه افراد جامعه از هم تأثير مي پذيرند .با اصلاح يكي دو نفر، درمان كردن مردم يك محله و با توبه دادن چند جوان، كار درست نمي شود .چون شما دو سال زحمت مي كشيد و چند نفر را به راه مي آوريد.ولي همينها در عرض چند ساعت، دوباره به فساد كشيده مي شوند.چون كشور از مراكز فساد پر بود.راديو فاسد بود، تلويزيون مفسده انگيز بود، دانشگاهها جوانان را منحرف مي كردند و خلاصه همه جا لانه فساد شده بود.حمله امام به ريشه ها بود، و لو اينكه ريشه ها در خارج از مرزهاي كشور باشند.اين بود كه امام هميشه، آمريكا و انگلستان و استكبار جهاني را هدف قرار مي داد.ايشان شاه را هم عمله و وسيله آنها مي دانست.از اوج به مسائل نگاه مي كردند لذا مشكلات جزيي را براي خود حل كرده بودند. هدف امام الهي كردن فرهنگ جامعه بود.با اين هدف جو عمومي اجتماع، رعايت حقوق الهي و كمك مردم امكان داشت.انفاق، عدالت، از خود گذشتگي، حق مداري خيلي خوب است.اما اگر فضاي كلي جامعه اين گونه نباشد، كسي نمي تواند اين ارزشها را پايدار و فراگير نگه دارد.انقلاب اسلامي به رهبري امام اين خاصيت را داشت.يعني جو و فضاي جامعه، الهي شده بود.مردم در دوران انقلاب، همه فداكاري مي كردند.اگر كوچكترين مشكلي براي كسي پيش مي آمد، مشكل همه بود.مستمندان تحقير نمي شدند، سرمايه داران به سرمايه هاي خود نمي باليدند.سادگي يك ارزش بود.مردم به حقوق

شرعي و عرفي خود قانع بودند.اين همان چيزي بود كه امام مي خواست .يعني يك جامعه سراپا ديني و الهي.يادم هست در مدرسه علوي، كيسه هاي پول، يكي پس از ديگري مي آمد، اين پولها را كساني به انقلاب هديه مي كردند، كه ممكن بود تا چند ماه پيش، از يك ريال آن نمي گذشتند.به تعبير خود امام، مردم الهي شده بودند. همان وقتها، بعضي از فضلاي حوزه حتي روشنفكران حوزه، حرفهايي مي زدند، مقالاتي مي نوشتند و عقيده هايي را رواج مي دادند كه در نهايت اگر خيلي موفق مي شدند، شاخه اي از فساد را قطع مي كرد.مجله مكتب اسلام، با چه طول و تفضيلي راجع به زيانهاي مشروبات الكلي، مقاله چاپ مي كرد يا اينكه نگاه كردن به تلويزيون براي چشم ضرر دارد.همان موقع ايران پر شده بود از ميكده ها و مراكز فساد.تلويزيون با برنامه هاي مفسده انگيزش بيشترين وقت مردم را گرفته بود.اگر كسي اين مقالات را مي خواند، فكر مي كرد تلويزيون براي اين حرام است كه به چشم انسان صدمه مي زند! امام زمامداران را هدف مي گرفت.چون مي دانست كه همه اين مفاسد يك سرچشمه دارد، و آن حكومت فاسد پهلوي است، و آن هم خود از يك سرچشمه ديگر كه بيرون از مرزهاي كشور است آب مي خورد.حالا شما ببينيد كه چقدر بين اين دو رويه اختلاف بود. منابع مقاله:

امام خميني و قرائتي نوين از دين، موسوي تبريزي، سيد حسين ؛

ژرف انديش بسياري در اين انقلابها و رستاخيزهاي بزرگ بشري نقش داشته اند و هر يك به نوبه خود سرفصل نويني در ساحت انديشه و مبادي و مسائل دانشها گشوده و به ابتكارها و پردازشهاي نو و راهگشايي دست يازيده اند. اين فرزانگان و فرهيختگان، با جداييها و دگرسانيهاي بينشي و روشي كه داشته اند، در جهت تكامل دانش و پيشرفت و گسترانيدن آن در عرصه هاي گوناگون، گامهاي ستودني و ماندگاري برداشته و از خود يادگارهاي رخشان و چشم نواز و شوق انگيزي به جاي نهاده اند. در سلسله اين نوآوران ژرف انديش و گسترده نگر، نام امام خميني همانند گوهر شب چراغي مي درخشد. ايشان، افزون بر جنبه هاي سياسي و اجتماعي و اخلاقي، كه به حق در تمام آنها نوآور بود، در عرصه دانشهاي ديني نيز، از فكري تابناك، ژرف، آفرينش گر و نوآور برخوردار و به رهيافتها و ره آوردهاي نويني در اين دانشها دست يافته بود. از جمله عرصه هايي كه امام به زيبايي و شكوه توسن تاخته و سخن نو در انداخته، عرصه دانش اصول است. در آغاز و پيش از پرداختن به مقوله اي كه امام در آن طرح نو در انداخته، اين نكته را يادآور مي شويم كه: نگرش امام به «علم اصول » نگرشي است ابزاري براي استنباط احكام شرعي. در باور ايشان، اين دانش وسيله اي است براي رسيدن به فقه و ره آوردهاي فقهي كه نبايد خود به هدف دگر گردد و دانش پژوه حوزوي را از مسير اصلي به مسائل حاشيه اي و كم پيوند با فقه بكشاند. از اين روي پيراستگي و

پالودگي دانش اصول از افزوده هاي ناكارآمد كه طالب علمان را دچار سردرگمي مي سازد و كم كم و با گذرزمان، بحثها از حالت معمولي به در مي آيد و به گونه معما جلوه گر مي شوند، از آرمانها و هدفهاي امام خميني بوده است كه در جاي جاي نوشته هاي اصولي ايشان به چشم مي خورد: «والمرجو من طلاب العلم و علماء الاصول، ايدهم الله، ان يضنوا علي اوقاتهم واعمارهم الشريفة ويتركوا ما لافائدة فقهية فيه من المباحث ويصرفوا همهم العالي في المباحث الناتجة. ولايتوهم متوهم: ان في تلك المباحث فوائد علميه فان ذلك فاسد، ضرورة ان علم الاصول علم آلي لاستنتاج الفقه، فاذا لم يترتب عليه هذه النتيجة فاية فايدة علمية فيه؟» (1) اميد مي رود طالب علمان و اصوليان، ارزش عمر و لحظه هاي زندگي خويش بدانند و بحثهاي اصولي، كه نتيجه فقهي نمي دهد، وانهند و همت عالي خود را در جست وجوي مقوله هاي سودمند آن به كار گيرند. اگر كسي چنين بپندارد كه پي گيري اين گونه بحثها، فايده علمي دارد (و به اين انگيزه بر دانش اصول بنگرد) به پنداري نادرست رسيده است; چرا كه دانش اصول، دانشي است ابزاري براي نتيجه گيري فقهي. بنابراين، آن گاه كه چنين نتيجه اي بر آن بار نشود، چه فايده اي خواهد داشت؟ به نظر امام فرو افتادن در بحثهاي اصولي و بيش از اندازه به آن پرداختن، آن هم نه به مقوله هايي كه در فقه به كار آيد و براي فقيه ابزار باشد، به بهانه اين كه تيزهوشي و ريزبيني مي آورد و ذهن طالب علمان را با بحثهاي

فني و دقيق به تكاپو و جولان وا مي دارد و نفس را به سوي كمال رهنمون مي شود و... پنداري بيش نيست و طالب علمان نبايد در اين علم مقدمي و ابزاري، بيش از آنچه به آن نياز دارند، درنگ كنند كه در اين صورت، از هدفهاي عالي تر و مباحث سودمندتر باز خواهند ماند و عمر تحصيلي آنان دچار خسران و خسارت خواهد شد. (2) روش امام راحل در آموزاندن بحثهاي اصولي نيز، بر اين بوده كه اهل علم را به بحثهاي كاربردي اين علم بكشاند و آنان را برانگيزد كه كاربردي به اصول بنگرند و در عمل، حضرت ايشان، دانش اصول را به گونه اي پيراسته است و در قلمرو اصول، نمي گذاشته، دانشهاي ديگر وارد شوند. او، با اين كه در دانشهاي: عقلي، كلامي، فلسفي و عرفاني در اوج بوده و صاحب نظر، لكن از پرداختن به آن بحثها در لابه لاي آموزشهاي اصولي، پرهيز داشته و از آميختگي ديگر دانشها با دانش اصولي دوري مي جسته است. اين خطمشي و نگرش اصولي امام، به ايشان مجال بيش تري بخشيد تا در روشها و برداشتهاي اصولي به تفكر و پژوهش بپردازد و به بركت آن به ابتكارها و نوآوريهاي گوناگوني دست يابد كه در اين نوشتار به يكي از آنها مي پردازيم.

خطابهاي قانوني بحث از خطابهاي قانوني پيش از امام، به اين شكل مطرح نبوده و امام در واقع بنيانگذار اين مقوله، با نگاه و بياني كه بيان خواهد شد، در دانش اصولي به شمار مي رود. به اين نيز شاگردان برجسته و فرهيخته وي اشارت دارند. آقاي فاضل لنكراني، از

شاگردان برجسته و نامور امام و از مراجع كنوني، در مقدمه خويش بر كتاب اصولي امام، مي نويسد: «واما انظاره القيمة الابتكارية المحضة او تبعا لبعض مشايخه فكثيرة نشير الي بعضها منها: ما يترتب عليه ثمرات مهمة و فوائد جمة وهو عدم انحلال الخطاب العامة المتوجهة الي العموم بحيث يكون الخطاب واحد والمخاطب متعدد الي الخطابات الكثيرة حسب كثرة المخاطبين و تعدد المكلفين...» (3) ديدگاههاي ارزش مند و نوين امام (چه ابتكاري صددرصد و چه با پردازش نوين) فراوان است كه از آن جمله مي توان به مساله مهم و سودمند (خطابهاي قانوني) اشاره كرد. ايشان بر اين باور است: در اين گونه خطابها، كه آن سوي خطاب همه مردمانند، خطاب يكي است و مخاطبها گوناگون. در اين گونه از خطابها، انحلال صورت نمي گيرد، به اين معني كه به شمار هر مخاطب و مكلفي خطابي وجود ندارد، بلكه خطاب يكي است و مخاطب فراوان. شهيد حاج آقا مصطفي خميني نيز، كه سالها از محضر پربهره استاد و پدر گرامي خود، بهره برده و دانش اندوخته، در اين باره سخنان گرانبها و روشنگري دارد كه نشانگر فكر و طرح ابتكاري امام است. وي از خطابهاي قانوني كه حضرت امام بنياد نهاده به عنوان «اصل اصيل » (4) نام مي برد و با تعبير: «والد مؤسس » (5) اين نوآوري امام را «مائده » (6) و سفره گسترده مي شمارد كه همگان مي توانند از آن بهره مند گردند و آن را در راستاي درست و شايسته استنباط احكام به كار گيرند و دشواريهاي دانش اصول را بگشايند: «ولعمري ان من القي حجاب العناد و تدبر

بعين الانصاف والسداد لايتمكن من رفض هذه البارقة الملكوتية التي تنحل بها كثير من المعضلات واساس طائفة من المشكلات فلله تعالي دره وعليه اجره.» (7) به جانم سوگند! آن كه به ديده انصاف بنگرد و پرده دشمني و خودبيني را كنار نهد، نمي تواند (در بحثهاي اصولي) اين بارقه ملكوتي و درخشش آسماني را ناديده انگارد; زيرا اين اصلي است كه بسياري از پيچيدگيهاي دانش اصول، با به كاربردن آن گشوده و سامان مي يابد. خداي به بنيانگذار آن پاداش نيك دهاد. يا مي نويسد: «ما ابدعه الوالد المحقق من حديث الخطابات القانونية لايوجد الا لدينا.» (8) اين نوآوري امام (خطابهاي قانوني) شرح و تفسيرش پيش ماست. آقاي سيد احمد فهري، شاگرد حضرت امام و بهره مند از محضر حضرت ايشان،، جاهايي را كه خطابهاي قانوني راهگشايي دارند برشمرده و اين بحث را از نوآوريهاي امام مي داند: «يكي از امتيازات بارز حضرت امام آن است كه در اثر عمق علمي و دقت نظر و نبوغ فكري، در بخشي از مسائل علم اصول انظار جديدي را پايه گذاري كرده است، انظاري كه در گذشته سابقه نداشته است و اين انظار، با مراجعه به بحثهاي ترتب و اجتماع امر و نهي و بخشي از تنبيهات استصحاب كاملا روشن است. ايشان بودند كه براي اولين بار وجود اوامر عرضي را در بحث ضد، در رابطه با ترتب تصحيح كردند... و خروج بعضي از اطراف علم اجمالي از محل ابتلاء كه آن را موجب تنجز علم اجمالي و يا انحلال آن ندانسته اند.» (9) در ادامه اين نوشتار خواهيم ديد كه در تمام اين بحثها، امام به وسيله

خطابهاي قانوني به دستاوردهاي نويني دست يافته است. بدين سان مي يابيم اصل خطابهاي كلي و قانوني كه در سراسر نوشته هاي اصولي امام به چشم مي خورد، اصلي است بنيادي و اساسي. امام با بنيانگذاري اين اصل، در بسياري از مسائل اصولي دگرگوني آفريد و راههاي دشوار گذر را هموار ساخت.

مفهوم خطابهاي قانوني براي پي بردن به معناي اصطلاحي اين عنوان، لازم است به واژه «قانون » نظري بيفكنيم. دانشمندان لغت شناس و نيز حقوقدانان گفته اند، قانون به معناي: «رسم، قاعده، روش و آيين، امري است كلي كه بر همه جزئياتش منطبق گردد و احكام جزئيات از آن شناخته شود.» (10) واژه قانون، يوناني است كه از راه زبان سرياني وارد زبان عرب شده و در يونان به معناي «خطكش » (11) به كار مي رفته است و وقتي كه وارد قلمرو زبان عربي شده، به معناي «مقياس » و «معيار» به كار رفته و به هر قاعده كلي الزامي، قانون گفته شده است. (12) اما اين كه در فقه «قانون » به چه معناست، يكي از حقوقدانان معاصر مي نويسد: «در فقه به چيزي قانون (يا قانون شرع) گفته مي شود كه داراي خصوصيات زير باشد: الف. كلي باشد، خواه الزامي (مانند اوامر و نواهي) خواه نه، مانند مستحبات و مكروهات. ب. از طريق وحي رسيده باشد، خواه به صورت قرآن و خواه احاديث. ج. جنبه دوام داشته باشد و لو اين كه به عنوان اضطرار، موقتا، در بعضي از اماكن و يا اعصار، بدل پيدا كند.» (13) اصوليان نيز واژه «حكم » را به معناي قانون شرعي و واژه «حاكم »

را به معناي شارع به كار گرفته اند. از ديدگاه آنان، حكم شرعي عبارت است از: خطاب شارع بر امري كه هدف شارع در آن نهفته است. به ديگر سخن: حكم و يا قانون شارع، عبارت است از: آن چه كه شارع مقدس مردم و مكلفان را در آن چيز مخاطب قرار داده و فرقي نمي كند كه به صورت طلب باشد، يا تخيير و يا وضع. (14) از آنچه اشارت كرديم، روشن شد: در مفهوم «قانون » به گونه اي فراگيري نهفته است و همين ويژگي است كه به احكام قانوني و يا خطابهاي قانوني، نوعي گسترش و فراگيري و نيز فرا زماني مي بخشد و همگان را زير پوشش خود قرار مي دهد.

شناخت خطابهاي شخصي و قانوني بايسته است در آغاز نوشتار، به معيارها و ترازهاي خطاب شخصي و قانوني بنگريم تا در ادامه با مفهوم روشن از اين دو اصطلاح، آنها را به كار گيريم. خطاب شخصي ويژگيها و نشانه هايي از اين دست دارد: الف. آن سوي سخن، همواره روشن و شناخته شده و جزئي است. ب. دانايي و آگاهي مكلف بر انجام و يا ترك آن شرط اساسي است. ج. توانايي بر انجام و يا ترك نيز جزء شرايط نخستين است. د. طرف خطاب در خطاب شخصي، بايد برانگيزانده شود. هر خطابي كه اين ويژگيها را دارا بود، به عنوان: خطاب شخصي، از آن نام برده مي شود در برابر آن، خطابهاي قانوني و كلي است كه با اين نشانه ها شناخته مي شوند: الف. طرف خطاب، همه كساني هستند كه اين خطاب به آنان مي رسد. ب. محدود به

زمان و مكان و يا افراد خاصي نيست. ج. در اين گونه خطاب، توانايي و آگاهي مخاطبان شرط صدور خطاب نيست. د. لازم نيست كه همگان از اين گونه خطاب. قانوني برانگيزانده شوند. در يك سخن كلي مي توان گفت: در خطابهاي شخصي به شمار هر فردي از مخاطبان، خطابي مستقل و جداگانه وجود دارد، ولي در خطابهاي قانوني، خطاب يكي است و مخاطبها فراوان و بي شمار. اينها ترازهايي هستند كه در جاي جاي سخنان و نوشته هاي اصولي امام نيز به چشم مي خورند. (15) امام در شرح آن مي نويسد: «بحث گاهي در امرهاي شخصي است، مانند فرمان خداوند به ابراهيم خليل(ع) و گاه در امرهاي كلي و قانوني. در بخش نخست، چون غرض از امر پديد آوردن انگيزه در آن سوي خطاب است، بايد مخاطب داراي شرايط لازم، چون علم و قدرت و... باشد وگرنه امر به او امكان ندارد. ولي در امرهاي قانوني و كلي چنين نيست، زيرا هدف نهايي آن نيست كه همه كسان برانگيزانده بشوند و به سوي تكليف حركت كنند، بلكه هدف قانونگذاري است. طبيعي است گروهي به اين قانون گردن نهند و گروهي گردن فرازي مي كنند. در هر صورت، اين گونه امر و خطاب لغو و بيهوده نخواهد بود: «لان التشريع القانوني ليس تشريعات مستقلة بالنسبة الي كل مكلف.» زيرا در اين گونه فرمانهاي قانوني به شمار همه مكلفان، تكليفي نيست، بلكه يك تكليف و قانون براي همگان است.» (16) شارع حكيم مي دانسته كه كساني توان و يا ناآگاه به قانون هستند كه از آن پيروي نخواهند كرد و يا از سر كينه جويي

و دشمني، از آن سرباز خواهند زد، با اين حال خطابهاي خود را كلي صادر فرموده، تا همگان را زير پوشش قرار دهد: «ان الخطاب الشخصي الي خصوص العاجز او غير المتمكن عادة او عقلا مما لايصح ولكن الخطاب الكلي الي المكلفين المختلفين بحسب الحالات و العوارض مما لا استهجان فيه.» (17) در خطابهاي شخصي و جزئي مخاطب قراردادن فرد ناتوان و آن كه از ديدگاه عرف و عقل توانايي انجام كاري را ندارد، درست نيست، ولي در خطاب كلي (و قانوني) مي توان همه مكلفان را با همه حالتها و ويژگيهاي (مثبت و منفي) مورد خطاب قرار داد و اين نوع از خطاب هيچ گونه زشتي و نا زيبايي هم ندارد. نگه نداشتن اين مرزبندي در خطابها و جدا نكردن آن دو از يكديگر، بسياري از اصوليان را گرفتار ساخته است. امام خميني مي گويد: خطابهاي قانوني به خطابهاي فراوان بر نمي گردد، تا لازم باشد نگهداشت شرطهاي خطاب شخصي، چون برانگيخته شدن آن سوي خطاب، بلكه در اين گونه خطابها، خطاب يكي است و مخاطب فراوان. اگر همه مخاطبان ويژگي شايستگي اثرپذيري از امر را نداشته باشند، در اين صورت امر امركننده، بيهوده است و بازدارندگي هم بي جا. و اما اگر شماري از آنان شرايط پيروي و فرمانبري را دارا باشند (كه به طور معمول چنين است) چنين امري از نگاه عقل، عرف و شرع مشكلي نخواهد داشت: «ان هذا التشريع بما انه تشريع قانوني لايكون بلا اثر فاذا احتمل او علم تاثيره في اشخاص في الاعصار والامصار تتحق الارادة التشريعيه علي نعت التقنين.» (18) بايد قانون در قانونگذاري شرع بي اثرگذاري

نباشد. آن گاه كه اثر آن در طول زمان روشن باشد و يا احتمال آن اثر وجود داشته باشد، اين اراده تشريعي و قانوني انجام گرفته و بي اشكال است. پس از اشاره به مفهوم و جايگاه خطابهاي قانوني و وجه جدايي آن با خطابهاي شخصي، مي پردازيم به مواردي در دانش اصول كه اين مساله در آن جاها خود را نشان داده و امام خميني به كمك اين كليد به آساني بر دشواريها پيروز آمده و جلو بحثهاي دامنه دار و حاشيه اي را گرفته است.

1. امر به چيزي و نهي از ضد آن در ميان اصوليان بحث پردامنه اي بدين شرح وجود دارد: (19) آيا امر به چيزي مقتضي نهي از ضد آن هست يا نه؟ يعني از ديدگاه عقل و شرع همبستگي بين انجام يك امر و انجام ندادن ضد آن وجود دارد يا خير؟ مقصود از «ضد» هم در اين بحث، هر آن چيزي است كه با آن امر ناسازگار باشد. چه امر وجودي باشد، مانند كارهايي كه با امر وجوبي نمي سازند و به ضد خاص شناخته مي شوند و يا امر غير وجودي، باشد، مانند ترك همان واجب كه از آن به ضد عام تعبير مي شود. به هر حال، سخن در نتيجه عملي اين بحث است. آن گاه كه بين واجب درازمدت (موسع » مانند نماز و واجب كوتاه مدت (مضيق) مانند پاك كردن آلودگي از مسجد، ناسازگاري و برخورد پيش آيد و يا بين دو واجبي كه داراي ظرف زماني محدودي هستند كه يكي از آنها مهم است و ديگري مهم تر، تزاحم و ناسازگاري به وجود

آيد، چه بايد كرد؟ آيا راه حلي وجود دارد يا نه و اگر وجود دارد چيست؟ بحث امر به شي ء و بازداري از ضد آن، عهده دار گشودن اين مشكل است و نتيجه فقهي آن براساس مبناي گزينش شده گوناگون است. اگر كسي پذيرفت: امر به شي ء، بازداري از ضد آن را به همراه دارد و بازداري در كارهاي عبادي هم، سبب فساد است، نتيجه مي گيرد: در مثال بالا اگر كسي به جاي زدودن ناپاكي از مسجد، نماز گزارد، نماز او پذيرفته نيست. و اگر باورمند به اين شد كه: امر به شي ء بازداري از ضد ندارد، نمازي كه گزارده، پذيرفته است. اين نتيجه اي است كه به طور معمول در نوشته هاي اصولي به آن اشاره مي شود، ولي در اين نتيجه گيري دو ديدگاه ناهمگون در برابر يكديگر وجود دارد: 1. شيخ بهايي بر اين باور است: چه بپذيريم كه امر به چيزي، بازداري از ضد آن را به همراه دارد و چه نپذيريم، انجام امر عبادي باطل است. (20) در مثال نماز و پاك كردن آلودگي از مسجد، همين كه شخص به آلوده زدايي فرمان داده شد و وقت هم تنگ بود، و نماز در وقت فراخي قرار دارد اگر كسي آلودگي را نشست و نسترد، و به نماز ايستاد، نماز وي، باطل است; زيرا نماز مساله اي است عبادي. و چنين امري عبادي بدون اين كه فرماني براي آن باشد، انجام آن درست نخواهد بود. و فرقي هم نمي كند كه امر به چيزي را بازدارنده ضد آن بدانيم يا نه. 2. در برابر اين قول، گروهي،

از جمله: ميرزاي نائيني، بر اين باورند كه انجام امر عبادي در اين صورت پذيرفته است، چه باور داشته باشيم كه امر به چيزي بازداري از ضد خود را به همراه دارد و چه باور نداشته باشيم، زيرا بنا بر همراه نبودن امر به چيزي با بازداشتن از ضد آن، امر عبادي، نياز به امر ندارد، بلكه اگر به گونه اي انجام گيرد كه به مولا نسبت داده شود كافي است. بنابر قول همراه بودن امر به چيزي با بازداري از ضد آن هم چون اين بازداشتن، بازداشتني است غيري و مقدمي، كشف از وجود مفسده اي در متعلق آن نمي كند; از اين روي، انجام آن امر عبادي صحيح و بي اشكال است. (21) 3. قول سومي هم وجود دارد كه نسبت داده شده به محقق ثاني و آن اين است: بنابر قول به همراه بودن امر به چيزي، با بازداري از ضد آن، عبادت فاسد است و بنابر قول به ناهمراهي صحيح است. (22) امام خميني اين مساله را از افق ديگري مورد نقد و بررسي قرار داده و با مطرح كردن خطابهاي قانوني به اين گفت وگوي دامنه دار اصوليان پايان داده است. ايشان در اين مقوله، ديدگاهي را برگزيده كه به پنج مقدمه استوار است: 1. هماره امرها به طبيعتها بسته است و ويژگيهاي فردي در اين بستگي هيچ گونه دخالتي ندارند، گرچه در بيرون امرها و فرمانها از اين ويژگي جدايي ناپذيرند. 2. «اطلاق » اگر مقدمات آن تمام باشد، فرقش با «عموم » اين است: در اطلاق، حكم بستگي نمي يابد مگر به خود ماهيت، يا موضوع، بدون دخالت

فرد يا حالت و يا قيد; زيرا كه طبيعت آينه افراد و ويژگيها نيست و اين برخلاف «عموم » است كه همواره همراه با ويژگيهاست. 3. ناسازگاري كه بين دو امر: امر به چيزي و بازداري از ضد آن، به چشم مي خورد، به خاطر ناتواني مكلف بر انجام هر دو تكليف است. در مثل، نمي تواند در يك آن، هم نماز گزارد و هم آلودگي را از مسجد بزدايد و اين جهت در دليلها لحاظ نشده است تا اين كه راه علاج نشان دهد. 4. احكام شرعي قانوني كه بر موضوعها، بار مي شوند، بر دو گونه اند: انشايي و فعلي. انشايي آن حكمي است كه بر موضوع بار شده، ولي زمان انجام و اجراي آن پيش نيامده است. و فعلي، حكمي است كه زمان انجام آن فرا رسيده است و بازدارنده اي هم وجود ندارد. تمام احكام در كتاب و سنت از اين دو مرتبه بيش تر نيستند. 5. حكمهاي موجود هم بر دو گونه اند: شخصي و كلي قانوني. (23) امام پس از بيان اين پنج مقدمه، به ويژگيهاي خطاب شخصي و قانوني و فرقهاي آن دو مي پردازد (كه پيش از اين بدان اشارت رفت) آن گاه چنين مي نويسند: «ان الارادة التشريعية ليست ارادة اتيان المكلف وانبعاثه نحو العمل والا يلزم في الارادة الالهية عدم انفكاكها عنه و عدم امكان العصيان بل هي عبارة عن ارادة التقنين والجعل علي نحو العموم و في مثله يراعي الصحة بملاحظة الجعل العمومي القانوني و معلوم انه لاتتوقف علي صحة الانبعاث بالنسبة الي كل الافراد كما يظهر بالتامل في القوانين العرفية.» (24) اراده قانونگذاري

خداوند، بر آن نيست كه مكلف به سوي عمل برانگيخته شود وگرنه لازم مي آيد بين اراده الهي و گناه نكردن مكلف، وابستگي باشد، بلكه اراده خداوند، وضع قانوني به گونه همگاني است. اين گونه قانون به معناي آن نيست كه همگان قانونمند بشوند و بر انگيخته به سوي عمل. اين نكته، با دقت در قوانين عرفي به روشني به دست مي آيد. از اين اصل اصيل و كلي امام در اين بحث سود جسته و در پاسخ شيخ بهايي، كه امر به چيزي را مقتضي و خواهنده نبود امر به ضد آن برشمرده مي نويسد: «ان الامر بالشي ء لايقتضي عدم الامر بضده في التكاليف الكلية القانونية كما في نحن فيه.» (25) امر و فرمان دادن به انجام چيزي، به معناي آن نيست كه به ضد آن امري صورت نگرفته باشد و اين، طبيعت تكليفهاي قانوني است. امر، هماره به طبيعتها بار مي شود و امركننده به هنگام فرمان، هيچ گونه ويژگي و يا حالتي را در نظر نمي گيرد و از سوي ديگر در ذات احكام شرعي قدرت، هم از نظر عقل و هم از نظر شرع نهفته نيست و افزون بر آن، امر به دو ضد، امري است شدني. بلي اين واقعيت را بايد پذيرفت كه در مقام عمل، دو تكليف وجود دارد و اگر انجام هر دو ممكن نشد، مكلف عذر پيدا مي كند و عذرش هم پذيرفته است، لكن اين ربطي به اصل تعلق تكليف كه مورد بحث ماست ندارد; زيرا تكليفها گاهي از جهت مصلحت برابرند و گاهي يكي مهم است و ديگري مهم تر. اگر برابر باشند، مكلف

در گزينش هر كدام اختيار دارد و اگر به انجام يكي مشغول شد، از ديدگاه عقل از ديگري پوزش دار است بدون آن كه در تكليف قيد و شرطي صورت گرفته باشد. و اگر يكي از آن دو اهم بود، چنانچه مشغول به آن شد، در ترك مهم پوزش دار است، ولي عكس آن را اگر برگزيد، پوزشي ندارد و در نتيجه، بر ترك اهم كيفر مي بيند و بر انجام مهم پاداش و اگر هر دو را ترك كرد، سزاوار دو كيفر است. در ادامه اين مساله، بحث بسيار پردامنه و مهمي در اصول پيدا شد و به عنوان «ترتب » كه در جاي ديگر از آن به شرح سخن گفته ايم (26) و در اين جا به اشارت بسنده مي كنيم. بسياري از مردم، بر اثر سستي ورزيدن در انجام عبادتها و واجبها روي به كارها و رفتارهاي مستحبي مي آورند، در مثل، به زيارت امام حسين(ع) و يا امام ديگري مي روند و يا واجب كوتاه مدت را رها مي سازند و واجب مهلت دار را انجام مي دهند. در تمام اين گونه موردها و مانند آنها، اين پرسش مطرح است كه آيا اين كارها و رفتارها صحيح است و ثواب دارد و يا آن كه باطل است و بي اثر؟ اگر در بحث پيشين پذيرفتيم كه امر به چيزي، از ضد خاص باز نمي دارد، انجام اين امور صحيح است و ثواب دارد و اگر نپذيرفتيم و گفتيم: امر به چيزي از ضد آن باز مي دارد، و يا دست كم ضد آن امر ندارد، در اين صورت، باطل و بي

اثر است. در اين جا، شماري با حفظ اين مبني كه امر به شي ء از ضد آن باز نمي دارد، راه سومي برگزيده اند، تا اين گونه عبادتها را درست كنند و آن مساله «ترتب » است. مفهوم اصطلاحي «ترتب »، آن است كه از ديدگاه عقل امكان دارد مولا امر بكند به انجام چيزي مهم، در ظرف عصيان امر اهم كه اگر مكلف تكليف مهم تر را نياورد، انجام امر مهم بر او واجب باشد.و در اين گونه امر، هيچ گونه طلب دو ضد در يك آن هم پيش نمي آيد. (27) در راستداشت و قابل پذيرش ساختن، اين نكته راهها و روشهاي گوناگوني پيموده شده كه در اين جا تنها به ديدگاه ميرزاي نائيني و امام خميني اشاره مي كنيم: ميرزاي نائيني با بنيانگذاردن مقدمات پنج گانه بنيان بحث ترتب را استوار كرده و آنچه از پيشينيان در اين زمينه وجود داشته، به دست تواناي ايشان گسترده و برهاني شده است، ايشان دو خطاب اهم و مهم را در طول يكديگر مي شمارد كه با فرو افتادن خطاب به اهم، خطاب به مهم فعليت مي يابد. با اين توجيه ناسازگاري بين دو خطاب به وجود نمي آيد و امر به هر دو نيز ممكن و موافق عقل است. (28) با اين كه علامه نائيني رنج و زحمت فراوان كشيده تا اين حرف را به كرسي بنشاند، ولي امام خميني با گزينش خطابهاي قانوني در اصول، به آساني اين گره اصولي را گشوده و در برابر استدلال و تصوير نائيني كه امر به اهم و مهم را در طول يكديگر ترسيم كرده و

بر آن استدلال جسته است، مي نويسد: «الوجه الثالث ما سلكناه في هذا المضمار و هو تصوير الاهم والمهم في عرض واحد بلاتشبث بالترتب وهو يبتني علي مقدمات... المقدمة الرابعة ان الاحكام الشرعية القانونية المترتبة علي موضوعاتها علي قسمين: الانشائيه والفعلية... المقدمة الخامسة ان الاحكام الكلية القانونية تفترق عن الاحكام الجزئية من جهات صار الخلط بينهما منشا لاشتباهات... المقدمة السابعة الامر بكل من الضدين امر بالمقدور الممكن و امر يكون غير مقدور هو جمع المكلف بين الاتيان بمتعلقهما وهو غير متعلق للتكليف... فظهر ان ما اجابوا عنه بنحو الترتب و تصوير الامر بالمهم مشروطا بعصيان الاهم مما لااساس له. (29) سومين وجه (از مجموع پنج وجه) آن چيزي است كه ما برگزيده ايم در اين زمينه و آن تصوير اهم و مهم در عرض و كنار يكديگر است، بدون آن كه به مقوله «ترتب » نياز داشته باشيم و آنچه ما برگزيده ايم، بر چند مقدمه استوار است: مقدمه چهارم: احكام شرعي و قانوني كه بر موضوعها بار مي شوند دوگونه اند: انشايي و فعلي. پنجمين مقدمه: احكام كلي قانوني با احكام جزئي و شخصي فرقهايي دارد كه آميختگي بين آن دو، ريشه بسياري از اشتباهات شده است... مقدمه هفتم: امر به دو ضد امري است به مقدور و ممكن و آنچه غير مقدور است، آوردن مكلف در مقام عمل دو تكليف را با يكديگر است... بنابراين، روشن شد كه آنچه به وسيله آن خواسته اند به شبهه پاسخ دهند و از راه ترتب مساله را بگشايند، اساس و بنياد درستي ندارد. بدين سان، امام به مساله پر سروصداي اصولي ترتب پايان داده و امر

به دو ضد در مقام قانونگذاري را ممكن و بخردانه شمرده است.

2.فراگيري خطابهاي قرآن در دانش اصول، بحثي درباره خطابهاي قرآني مطرح شده بدين شرح: كساني كه در عصر نزول قرآن و در حضور پيامبر(ص) نبودند و به اصطلاح جزء نبودگان و غايبان به شمار مي رفتند، آيا خطابهاي قرآن آنان را هم در بر مي گيرد، يا خير؟ اگر در برنگيرد از چه راهي بايد تكليف را و دستورهاي شارع را بر دوش همه مردم مسلمان، نهاد. در اين باره نيز آراء و ديدگاهها گوناگون است، شماري از صاحب نظران، آن خطابها را ويژه مخاطبان در زمان حضور دانسته و از راه يكساني و مشترك بودن مردمان، تكليف كساني كه در زمان حضور نبوده اند، روشن كرده اند. شماري ديگر از راه قضيه حقيقيه و اين كه خطاب براي آيندگان به هنگام وجودشان از قوه به فعل در مي آيد، به اين پرسش پاسخ داده اند و شماري هم مانند امام خميني،از اساس و بنياد به مساله پرداخته و آن را با خطابهاي قانوني حل كرده اند. امام اشكال را ريشه يابي كرده و بر اين باور است: اگر ريشه اشكال اين باشد كه تكليف فعلي ممكن نيست به افرادي كه به وجود نيامده اند متوجه شود، پاسخ آن است كه در اين گونه تكليفها، اصل كلي قانون آمده و در طول تاريخ هر آنچه به دنيا مي آيد مصداقهايي از همان اصل قانوني و كلي به شمار مي روند، به اين معني: فردي كه هنوز وجود پيدا نكرده مصداق كلي نيست، تا اشكال پديد آيد و وقتي هم تكليف به عهده او مي

آيد، زماني است كه موجود است. و اما اگر اساس اشكال اين باشد كه لازم است نبودگان هم مانند بودگان طرف خطاب قرار گيرند; زيرا معناي خطاب همسو كردن كلام است به سوي مخاطب. پاسخ آن است كه خطابهايي كه از سوي خداوند به پيامبر(ص) شده، طرف خطاب خود پيامبر(ص) بوده و يا مي توان گفت: مخاطب اول جبرئيل بوده است و در درجه دوم رسول خدا(ص). بنابراين، در زمان حضور هم هيچ كس از مردمان طرف خطاب نبوده اند; از اين روي، در اين جهت فرقي بين مردمان زمان حضور و آنان كه پس از آن عصر آمده اند، نيست و خطابها در همه زمانها به عموم مردم متوجه است. «فالقانون الاسلامي كسائر القوانين العرفية ولم يتخذ الاسلام طرزا حادثا فقوانينه عامة لكل من بلغت اليه باي نحو كان من غير لزوم حضور.» (30) قانون اسلام، مانند ديگر قانونهاي عرفي است (كلي و فراگير) و اسلام شيوه نويني در اين زمينه ندارد. هر كس كه حكم خدا به او رسيد، مكلف است و لازم نيست كه در محضر پيامبر(ص) حاضر باشد، تا تكليف بر عهده او قرار گيرد. در پايان اين بحث، امام حل اشكال از ناحيه «قضيه حقيقيه » را بررسي كرده و بر اين باور است كه: قضيه حقيقيه در مانند «لله علي الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلا» و يا در حكم «الرجال قوامون علي النساء» و يا «الخمر حرام » و «الصلاة واجبة » مي تواند راهگشا باشد، به اين معني كه مكلف هرگاه خود را داراي توان مالي و جسمي يافت وجوب حج را متوجه خود مي داند

و پيش از آن خود را نه مصداق «ناس » مي بيند نه مصداق «مستطيع » و... لكن در مواردي كه خطاب به شكل «يا ايها الناس » و يا «يا ايها الذين آمنوا» است، نمي توان اين شكل را با قضيه حقيقيه گشود; زيرا در خطاب آن سوي خطاب، بايد وجود داشته باشد و در اين انگاره چنين چيزي نيست و غايب را به جاي حاضر انگاشتن هم نمي تواند اين را درست كند. (31) بنابراين، با پذيرفتن اين كه خطابهاي قرآن از آغاز متوجه مردم و آفريده بوده است چاره اي نيست جز پذيرفتن اين كه نبودگان به مانند بودگان و آفريدگان هستند و اين از قضيه حقيقيه به دست نمي آيد. از اين روي، راه چاره همان است كه بدان اشارت كرديم و آن فراگير بودن خطابها نسبت به همه زمانها و مكانهاست، بدون ويژه بودن آن خطابها به حاضران زمان حضور.

3.حكم قانوني در حديث رفع بخش مهمي از بحثها و مقوله هاي اصولي را مقوله اصول عمليه تشكيل مي دهد كه براي پژوهشگران اساسي و كاربردي است و جايگاه والايي در استنباط احكام شرعي دارد. يكي از آن بحثها، بحث برتري و پيش داشتن «امارات » بر «اصول » است. حديث رفع، از جمله دليلهايي است كه براءت از آن استفاده مي شود و بر اصول حكومت دارد. درباره اين حديث، در دانش اصول، بسيار بحث شده است، از جمله آيا واژه «رفع » در اين حديث، به معناي برداشتن چيزي است كه همان معناي حقيقي رفع است، يا به معناي پيش گيري است؟ ميرزاي نائيني اصرار دارد كه «رفع »

در چيزهاي نه گانه را به معناي «دفع » بگيرد بدون آن كه دچار مجاز ي شده باشد. وي بر اين باور است: كاربرد واژه دفع در رفع، بدون هيچ عنايت و مقدمه اي كاربردي است، درست و سازگار با ظاهر لفظها، زيرا به كار رفتن فراوان واژه رفع در چيزي كه براي آن وجود پيشين بوده است، دليل بر آن نمي شود كه در اين معني ظهور دارد. (32) امام خميني، نخست، رفع را به معناي «ازالة الشي ء بعد وجوده و تحققه » برداشتن چيزي پس از وجود و ثبوت آن مي گيرد، آن گاه دامنه مفهومي آن را مي گستراند به رفع آثار و رفع مقتضيات تاثير و نيازي به اين نمي بيند كه در اين جمله حديث چيزي در تقدير گرفته شود، بلكه رفع را به خود اين عنوانها نسبت مي دهد. در ادامه، سخن خود را با اشاره به احكام قانوني مستند و برهاني مي سازد و مي نويسد كه رفع در همه بخشهاي اين حديث به معناي حقيقي آن است: «لان الظاهر من الحديث الشريف من اختصاص رفع التسعة بالامة المرحومة ان لتلك العناوين كانت احكام في الامم السابقة ومعلوم ان الاحكام الصادرة عن الانبيا والمشرعين علي نبينا وآله و عليهم السلام لم تكن بحسب وضع القانوني و الارادة الاستعمالية مقيدة بزمان و محدودة بحد، بل كان لها الاطلاق او العموم بالنسبة الي جميع الازمنة وبهذا الاعتبار يقال انها منسوخة وان لم يكن بحسب اللب نسخ و رفع، بل كان امدها واجلها الي حد محدود، فاذا كان للاحكام المترتبة علي الموضوعات اطلاق او عموم بالنسبة الي جميع الازمنة يكون

استعمال الرفع فيها بمعناه الحقيقي....» (33) از ظاهر حديث شريف: (برداشته شدن نه چيز از امت محمدي(ص)) چنين به دست مي آيد كه اين عنوانهاي نه گانه در امتهاي پيشين احكامي داشته اند و اين احكام هم، كه از انبياي صاحب شريعت صادر شده است، براساس قانوني بودن آنها، وابسته به زمان و مكان ويژه اي نبوده، بلكه همه زمانها را در بر مي گرفته اند. بر همين پايه است كه گفته مي شود: حكمهاي شريعتهاي پيشين نسخ شده و برداشته شده، گرچه برابر واقع چنين چيزي نيست; زيرا مدت زمان آن احكام به سر آمده و به پايان رسيده (نه اين كه خود حكم برداشته شده است.)با اين نگرش، مي توان گفت: به كار رفتن واژه «رفع » در اين موارد نه گانه به معناي حقيقي آن است، نه به معناي «دفع ». به روشني مي توان داوري كرد كه امام خميني، چگونه با اين اصل اصيل و بينش نوين در اصول توانسته است به بحثهاي پردامنه و جنجالي پايان دهد و راه را براي پژوهشيان روشن و هموار سازد.

4.قطعي بودن علم اجمالي موضوع ديگري كه در بخش اصول عملي، بحثي دراز دامن و گسترده دارد و فروع و ريزه كاريهاي فني فراوان پيدا كرده، مساله «علم اجمالي » است. از جمله شاخه هاي آن، اين مساله است: اگر در پيرامون علم اجمالي، يك طرف از محل نياز مكلف خارج شود، آيا در آن سوي ديگر آن علم مي توان براءت جاري كرد يا نه؟ اين مساله از ديرباز در نزد اصوليان، مورد گفت وگو بوده است. پيشينيان از اصوليان بر اين باورند كه:

علم اجمالي آن گاه الزام آور و قطعي است كه تمام پيرامون آن مورد ابتلاي عادي انسان عهده دار تكليف بوده باشد. بنابراين، اگر پاره اي از پيرامون علم اجمالي، از حوزه عمل و نياز انسان مكلف بيرون باشد، در آن طرف ديگر مي توان براءت عقلي و شرعي جاري كرد. دليل اين مدعا: مخاطب قراردادن كسي به انجام چيزي كه در دسترس او نيست، از نگاه عقل زشت و نارواست; زيرا تكليف هنگامي به عهده مي آيد كه در آن انگيزه انجام و يا ترك، امكان پذير باشد. در جايي كه زمينه چنين انگيزه اي وجود ندارد، تكليف هم روا نيست. به ديگر سخن، هدف از امر و نهي شارع، به دست آوردن مصلحت و يا انجام ندادن مفسده است و با امكان نداشتن انجام و يا ترك، نه مصلحتي به دست مي آيد و نه مفسده اي صورت مي گيرد، بنابراين، تكليفي وجود ندارد. امام خميني، بر اين باور است: در اين مورد از علم اجمالي هم كه يك طرف مورد ابتلاي انسان نيست، مانندمواردي كه مورد ابتلاست، نمي توان به انحلال علم اجمالي باورمند شد. ايشان براي اين مدعا دليل مخالفان رابا كليد خطابهاي قانوني نارسا مي بيند: «استهجان الخطاب الخاص غير استهجان الخطاب الكلي. فان الاول فيما اذا كان الشخص غيرمتمكن، والثاني فيما اذا كان العموم او الغالب الذي يكون غيره كالمعدوم غير متمكن عادة او مصروفة دواعيهم....» (34) زشت بودن خطاب ويژه، غير از زشت بودن خطاب كلي است. اگر شخصي برايش امكان انجام تكليف نبود، مكلف ساختن او زشت و نارواست. ولي در كلي آن گاه خطاب زشت است

كه همگان يا بيش تر كساني (كه جز آنان چيزي به شمار نمي آيند) توانايي انجام تكليف را از ديد معمولي نداشته باشند، يا انگيزه آن در آنان وجود نداشته باشد.... بنابراين، ملاك و معيار زشتي و زيبايي خطاب را بايد با اصل و خطكشي خطابها سنجيد. اگر خطابي كلي و قانوني بود و در آن سوي خطاب، افرادي وجود داشتند كه از آن خطاب اثر بپذيرند و به سوي تكليف به حركت درآيند، براي درستي آن خطاب كافي است، گرچه گروهي هم تن به تكليف ندهند و يا نتوانند آن را انجام دهند. امام خميني، پس از استوار سازي اين قاعده و اصل مصداقهايي را بيان كرده و در پايان بر موضوع علم اجمالي آن كلي را برابر ساخته است: «لا اشكال في ان التكاليف الشرعية ليست مقيدة بهذه القيود اي عدم الجهل و العجز والخروج عن محل الابتلاء و امثالها.» (35) تكليفهاي شرعي بسته به اين نيستند كه آن سوي خطاب، ناآگاه، ناتوان، و خارج از محل ابتلاء نباشد. بلكه حكمهاي قانوني به گونه اي است كه همواره گروهي آن را مي پذيرند و شماري از آن سر بر مي تابند، با انگيزه هاي گوناگون ولكن كلي و فراگير بودن قانون، به قوت خودش باقي است. در مورد مساله مورد نظرهم، آن گونه نيست كه تنها به خاطر خارج شدن يكي از اطراف علم اجمالي از محل ابتلا و يا نداشتن انگيزه بر انجام آن، تكليف معلوم، از قطعي بودن بيفتد و به اصطلاح براءت جاري شود. «فتحصل من جميع ما ذكرنا ان الخروج عن محل الابتلاء لايوجب نقصانا في التكليف ولابد من

الخروج من عهدته بترك مايكون في محل الابتلاء.» (36) از آنچه گفته آمد، چنين به دست مي آيد: خارج شدن از محل ابتلا در تكليف كاستي ايجاد نمي كند، از اين روي، براي انجام اين تكليف بايد از آنچه كه مورد نياز است، پرهيز كرد. درمثل، اگر دو جامه داشتيم كه احتمال نجس بودن در هر يك از آن دو مي داديم و براي ما روشن بود كه يكي از آن دو آلوده است، به هر دليلي يكي از آن دو جامه الآن در اختيار ما نيست، آيا مي توان درجامه ديگر حكم به پاكي كرد و از آن استفاده كرد يا نه؟ امام خميني مي نويسد: در اين صورت هم، باز تكليف بر عهده است و بايد از اين جامه اي كه در دسترس است پرهيز شود و مورد استفاده در امور عبادي قرار نگيرد. و اين ديدگاه در برابر ديدگاهي است كه حكم به براءت شرعي و عقلي مي كند و استفاده از آن جامه را در اين صورت روا و بي مانع مي شمرد. پي نوشتها: 1. «انوار الهداية في التعليقة علي الكفاية.»امام خميني، ج 317/1، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني. 2. «الرسائل »، امام خميني، ج 96/2، چاپخانه مهر، قم. 3. «منهاج الوصول الي علم الاصول »، امام خميني، ج 16/1، مؤسسه تنظيم و نشر آثار. 4. «تحريرات في الاصول »، تحقيق بحار، ج 42/3، وزارت ارشاد اسلامي. 5. همان 473/. 6. همان، ج 317/5، (هشت جلدي) مؤسسه تنظيم و نشر آثار. 7. همان، ج 455/3، ج 100/2. (چاپ قديم) 8. همان، ج 541/2. 9. «طلب و اراده »

ترجمه و شرح سيد احمد فهري 9/، مركز انتشارات علمي و فرهنگي، تهران. 10. «فرهنگ معين.» 11. «فلسفه قانونگذاري در اسلام »، محمصاني 12/، ترجمه اميركبير. 12.همان. 13. «ترمينولوژي حقوق »، جعفري لنگرودي 518/، كتابخانه گنج دانش. 14. «فلسفه قانونگزاري در اسلام »14/. 15. «مناهج الوصول »، امام خميني، ج 27/2. 16. همان 60/. 17. «انوار الهداية علي التعليقة علي الكفاية »، امام خميني، ج 215/2، مؤسسه تنظيم و نشر آثار. 18. «مناهج الوصول »، ج 60/2. 19. «محاضرات في اصول الفقه »، سيد ابوالقاسم خوئي، ج 3. انتشارات امام موسي صدر. 20. همان مدرك 50/. 21. همان مدرك 52/. 23. «مناهج الوصول »، ج 23/3 25. 24. همان 27/. 25. همان 30/. 26. مجله «حوزه »، شماره 76 101/77. 27. «اصول الفقه »، مظفر، ج 275/1، نشر دانش اسلامي. 28. «فوائد الاصول »، تقريرات درسي ميرزا محمد حسين نائيني غروي، گردآورده كاظمي، ج 348/1، انتشارات اسلامي، وابسته به جامعه مدرسين، قم. 29. «مناهج الوصول »، ج 23/ 25. 30. همان 289/. 31. همان 290/. 32. «فوايد الاصول »، تقريرات درسي ميرزاي نائيني، گردآورده كاظمي خراساني. 33. «انوار الهداية »، امام خميني، ج 42/2. 34. همان 215/. 35. همان 216/. 36. همان 218/. منابع مقاله:

مجله فقه، شماره 21 و 22، يعقوبي، ابوالقاسم؛

را تفسير به راي نشمرده است;سپس روش امام خميني در تاويل قرآن را تطابق دادن بين كتاب تدوين وكتاب تكوين دانسته است و نمونه هايي را به عنوان شاهد بر اين روش بيان كرده است. كليد واژه ها: تاويل، تفسير، تشبيه و تنزيه، راسخان در علم، كتاب آفاقي،كتاب انفسي، كتاب تدويني.

1. مقدمه تفسير قرآن كريم از همان ابتداي نزول مورد توجه مسلمانان بوده و هر كس باندازه فهم و استعداد خود به شرح و توضيح آيات شريفه اهتمام مي ورزيد. ولي مساله تاويل قرآن - با آنكه مكرر در آيات شريفه بيان شده است - هميشه با نوعي ترديد وشك همراه بوده و ديدگاههاي غير معتدل در مورد آن اظهار شده است. به همين جهت ما ابتدا ضرورت تاويل و تفاوت آن را با تفسير بيان كرده و سپس ديدگاههاي امام خميني را در مساله تاويل قرآن توضيح مي دهيم.

2. ضرورت تاويل تاويل در لغت پايان و سرانجام چيزي را گويند و در روايات باطن قرآن را تاويل آن دانسته اند. مثلا در روايات متعددي آمده است كه قرآن داراي ظاهر و باطني است(1)و در روايات ديگري آمده است كه: «ظهره تنزيله و بطنه تاويله(2) »; باطن قرآن همان تاويل آن است. و اما قرآن كريم در سوره آل عمران تنها به وجود تاويل براي تمام قرآن يا براي آيات متشابه و اينكه آن تاويل را غير از خداوند و راسخان در علم كسي نمي داند، تصريح شده است.(آل عمران، آيه 7) ولي از آيه شريفه «يوم ياتي تاويله »(اعراف، آيه 7) و «هذاتاويل رؤياي من قبل »(يوسف، آيه) استفاده مي شود كه تاويل همان

واقعيت خارجي است كه فراتر از الفاظ و عبارتها است. نفس ظهور امام زمان عليه السلام و يا روزقيامت تاويل قرآن است و نيز آمدن حضرت يعقوب با همسر و فرزندان خود نزدحضرت يوسف عليه السلام تاويل آن خواب حضرت يوسف است. مرحوم سيد حيدر آملي مي گويد: «تاويل قرآن عقلا و نقلا واجب است »(3) . متاسفانه پس از اين عبارت قسمتي از كتاب او از بين رفته است و دليل او بر اين مدعامعلوم نيست; اما مي توان ادعا كرد كه آيات فراواني در قرآن كريم وجود دارد كه اگراين آيات تاويل نشوند و بر واقعيتي فراتر از الفاظ و عبارتها حمل نشوند، تشبيه وتجسيم لازم آمده و نسبتهاي ناروا به خداي متعال داده خواهد شد. عبارت هايي ازقبيل «وجه الله »، «يدالله »، «جنب الله »، «روح الله »، «نفس »، «سمع »، «بصر»، «قول »،«كلام »، «مجي ء»، «استواء»، «غضب »، «سخط »، «مكر»، «استهزاء»، «خدعه »، «نسيان »و... در قرآن كريم و روايات بكار رفته و معمولا اين كلمات با لوازم مادي به كار مي روند و نسبت دادن آنها به خداي متعال معنايي غير از معناي معهود ذهني را مي طلبد. ملا صدرا ديدگاههاي مختلف را در باب تاويل آيات متشابهي كه اثبات يد يااستواء بر عرش نموده است چنين گزارش نموده است: «روش اهل لغت و اهل حديث حنبليان آن است كه به ظاهر الفاظ تمسك مي كنند، هر چند بر خلاف عقل باشد. ولي روش اصحاب فكر آن است كه اين آيات را طوري تاويل نمايند كه با فكرآنان هماهنگ باشد. معتزليان در مباحث مربوط به مبدا

طرفدار تنزيه بوده و اين آيات را تاويل مي كنند; ولي در مباحث مربوط به معاد اين الفاظ را بر همان ظاهر خود ابقامي نمايند; اما روش صحيح آن است كه اين آيات نه بر تشبيه و نه بر تنزيه حمل نشود»(4) . وهابيان هرگز به سراغ تاويل نمي روند. عبدالعزيز بن باز مي گويد: «ما معتقديم كه خداوند صورتي داراي جلال و جمال داشته و نيز معتقد هستيم كه خداوند دو چشم حقيقي دارد و به اتفاق اهل سنت چشمان خداوند دو عدد است و نيز معتقد هستيم كه خداوند دو دست بزرگ و با كرامت دارد(5) ». چنانكه روشن است اين كلام بر تشبيه خداوند به خلق و جسماني معرفي كردن خداي متعال و در نتيجه محدود شدن خداوند و تركيب و همراه نقص دانستن صراحت دارد و انكار تاويل نتيجه اي غير از اين نخواهد داشت. برخي نيز گفته اند «تاويل قرآن كريم اصلا جايز نيست و آن را تنها در سه حديث پذيرفته اند: 1- الحجر الاسود يمين الله في الارض; حجراسود دست راست خدا درزمين است; 2- قلب المؤمن بين اصبعين من اصابع الرحمان; دل مؤمن ميان دوانگشت از انگشتان خداي مهربان است; 3- اني لاجد نفس الرحمان من جانب اليمن »(6) ; من دم خداي مهربان را از سمت يمن مي يابم با توجه به آنچه گذشت روشن شد كه چهار نظر مشهور در باب تاويل قرآن وجود دارد: 1 - افراط برخي از معتزله و نيمه فيلسوفاني كه تمام آيات مربوط به توحيد و معادرا تاويل و بر غير ظاهرشان حمل مي نمايند. 2 - تفريط حنبليان كه

تمام ظواهر الفاظ را پذيرفته و بر همان معناي ظاهر الفاظحمل كرده اند; گويا كه قرآن هرگز تاويل ندارد. 3 - نيمه اعتدال كه در ميان عالمان شيعي نيز ديده مي شود كه آيات مربوط به توحيد را تاويل مي كنند; اما آنچه را مربوط به معاد و نعمت هاي بهشت يا عذاب جهنم است بر ظاهر آن حمل مي كنند. 4 - اعتدال واقعي: محي الدين ابن عربي مي گويد: «هر صورت حسي داراي يك روح معنوي است و صورت حسي آن ظاهر، و روح معنوي آن باطن است و صورتي در زير دارد آنچه در بالاستي; به اين جهت بايد هميشه بين ظاهر و باطن جمع نمود ومقصود از عبرت نيز همين عبور از ظاهر به باطن است و آنانكه بر ظاهر جمودمي ورزند، از صورت ظاهر هرگز عبور ننموده و عبرت گرفتن را تنها به تعجب نمودن منحصر دانسته اند(7) ». فقهاي بزرگ معمولا در برابر تاويل موضع منفي گرفته و باب تاويل قرآن رابسته اند، شايد بتوان گفت حق نيز با آنان است; زيرا مدعيان دروغگو در اينجا فراوان است و برخي براي آنكه دست برداشتن خود از ظواهر شرع را توجيه نمايند به سراغ تاويل مي روند. در عين حال بايد گفت: گرچه سوء استفاده از آن نيز فراوان بوده است، اصل تاويل حق و غير قابل انكار است.

3. تفاوت تفسير و تاويل تفسير آشكار كردن مراد و معناي الفاظ است، بويژه الفاظي كه مدلول آنها روشن نباشد. امام خميني مي فرمايد: «به طور كلي معناي تفسير آن است كه شرح مقاصد آن كتاب را بنمايد و مهم، بيان منظور

صاحب كتاب باشد. اين كتاب شريف كه به شهادت خداي تعالي كتاب هدايت و تعليم است و نور طريق انسانيت است بايد مفسر در هرقصه از قصص آن بلكه هر آيه از آيات آن جهت اهتداء به عالم غيب و حيث راهنمايي به طريق سعادت و سلوك طريق معرفت و انسانيت را به متعلم بفهماند. مفسر وقتي مقصد از نزول را به ما بفهماند مفسر است; نه سبب نزول; آن طور كه در تفاسير وارداست(8) ». اگر معناي تفاسير همان باشد كه امام خميني ادعا كرده است بايد گفت: «تاكنون تفسيري براي كتاب خدا نوشته نشده است(9) ». زيرا آنگونه كه امام خميني فرموده است. فراگيري نكته هاي بديع و بيان و وجوه اعجاز و شان نزول آيات و زمان نزول ومكي و مدني و اختلاف قراءات و اختلافات مفسرين و يادگيري قصص و حكايات واطلاع از تاريخ گذشتگان همه اينها از مقصود و مراد واقعي قرآن به دور است و حتي موجب حجاب و غفلت از قرآن كريم مي باشد(10) تفسير حقيقي قرآن وظيفه اصلي است و از عهده انسانهاي ضعيف خارج است و آنچه كه ذكر مي شود تنها به عنوان احتمالي بيش نيست(11) ، و هر كدام در جاي خود خوب است; اما نبايد به آنها بسنده نمود و مقصود قرآن را به آن منحصر دانست(12) . از اين كلمات كه از حضرت امام خميني نقل شد، استفاده مي شود كه مراد ايشان ازتفسير قرآن معناي اصطلاحي نيست. وقتي مي فرمايد: تاكنون براي قرآن تفسيرنوشته نشده است مراد تفسير باطن قرآن و مقصود واقعي آن است; ولي تفسير به معناي توضيح الفاظ

و مفردات و آيات قرآن كريم بسيار است و فراوان نوشته شده است. به هر حال از روايات فراواني استفاده مي شود كه تاويل قرآن غير از تفسير آن است و نسبت منطقي آنها تباين است; نه عموم مطلق. مثل: «يا حكم ان لهذا تاويلاوتفسيرا; اي حكم اين تاويل و تفسيري دارد»(13) ، و «... علمني تاويلها و تفسيرها;تاويل و تفسير آن را به من بياموز»(14) ، «ظهره تنزيله و بطنه تاويله; ظاهرش تنزيل آن و باطنش تاويل آن است »(15) ، البته گاهي تاويل و تفسير به جاي يكديگر بكارمي روند; مثلا از ابن عباس نقل شده است كه: «تفسير بر چهار قسم است: 1 - آنچه راكه هر كس بايد بداند. 2 - ظرافتهاي كلام كه عرب آن را مي فهمد. 3 - آنچه را كه فقط عالمان مي فهمند. 4 - آنچه را كه جز خداوند كسي نمي داند»(16) . قسم سوم و چهارتفسير در اين كلام ابن عباس همان تاويل است كه به خداي متعال و راسخان در علم اختصاص دارد. سيد حيدر آملي تفسير را در مقابل تاويل دانسته و مي فرمايد: «تفسير يعني بحث از كيفيت، اسباب و شان نزول آيات و امثال آن و اين جايز نيست، مگر آنكه روايت درستي در مورد آن آمده باشد ولي تاويل به معناي صرف نمودن آيات به معناي مناسب آن است و اين بر عالمان ممنوع نيست به شرط آنكه با قرآن و سنت موافق باشد»(17) . عبد الرزاق كاشاني نيز در ابتداي تاويلات خود تفسير را در مقابل تاويل قرار داده است.(18)از آنچه گذشت روشن گرديد كه: 1 - تفسير

به عبارت و الفاظ و توضيح واژه ها ارتباط دارد، و تاويل به واقعيت مربوط است و در بيان مصداقهاي خارجي و حقيقت عيني آيات است. 2 - تفسير به مشكلات و الفاظ غريب قرآن و غوامض آيات اختصاص دارد; ولي تاويل تمام قرآن فرا مي گيرد و هر آيه اي يك صورت ظاهري و يك باطن دارد كه صورت باطن همان تاويل و حقيقت خارجي آيه است 3 - احتمال دارد كه تفسير به احكام قرآن اختصاص داشته باشد(19) ، ولي تاويل همه آيات را اعم از احكام و غير آنها در بر بگيرد(20) . 4 - دانش تفسير براي هر كسي كه با علوم ادبي و حديث و علوم قرآن آشنا باشدممكن است; ولي دانستن تاويل قرآن تنها براي راسخان در علم ميسر است. 5 - تفسير بر دو قسم است: صحيح و باطل. تفسير باطل همان تفسير به راي است كه محظور و ممنوع است. تاويل نيز بر دو قسم است: به حق و به باطل. تاويل به حق آن است كه به هدايت و ارشاد مربوط بوده و گوينده آن راسخان در علم باشد. و تاويل به باطل تاويل اهل زيغ و اهواء است كه به منظور فتنه و خراب كردن دين و اعتقادات مردم آيات متشابه را به دلخواه خود تاويل مي كنند. از آنچه گذشت روشن شد كه استفاده هاي عرفاني بزرگاني چون محي الدين،قونوي، سيد حيدر آملي و امام خميني از آيات شريفه قرآن هرگز تفسير قرآن نيست تا كسي توهم كند كه جزء تفسير به راي باشد. امام خميني پس از آنكه غور در صورت ظاهري قرآن

را ماندگاري در زمين و ازوسوسه هاي شيطاني دانسته مي فرمايد: «يكي ديگر از حجب كه مانع از استفاده از اين صحيفه نورانيه است اعتقاد به آن است كه جز آنكه مفسرين نوشته يا فهميده اند كسي را حق استفاده از قرآن شريف نيست، و تفكر و تدبر در آيات شريفه را به تفسير به راي كه ممنوع است اشتباه نموده اند و بواسطه اين راي فاسد و عقيده باطل قرآن شريف را از جميع فنون استفاده عاري نموده و آن را به كلي مهجور نموده اند، درصورتي كه استفادات اخلاقي و ايماني و عرفاني به هيچ وجه مربوط به تفسير نيست تا تفسير به راي باشد... مثلا اگر كسي از قول خداي تعالي «الحمد لله رب العالمين » كه حصر جميع محامد و اختصاص تمامي آن است به حق تعالي استفاده توحيد افعالي كند و بگويد از آيه شريفه استفاده شود كه هر كمال و جمال و هر عزت و جلالي كه درعالم است و چشم احول و قلب محجوب به موجودات نسبت مي دهد از حق تعالي است، و هيچ موجودي را از خود چيزي نيست و لذا محمدت و ثنا خاص به حق است و كسي را در آن شركت نيست. اين چه مربوط به تفسير است؟! تا اسمش تفسير به راي باشد يا نباشد الي غير ذلك از اموري كه از لوازم كلام استفاده شود كه مربوط به تفسير به هيچ وجه نيست(21)». اكنون كه جدايي تاويل از تفسير به راي روشن شد روش حضرت امام را درتاويل قرآن كريم بيان مي كنيم. تاويل قرآن آن چنان گريزناپذير است كه به

نظر امام خميني آنانكه از تاويل پرهيز مي كنند خود به تاويلي ديگر گرفتار شده اند. ايشان دربحث از تسبيح موجودات مي فرمايد: «محجوبين از اهل فلسفه عاميه و اهل ظاهر كه منطق موجودات را نيافته اند به تاويل و توجيه پرداخته اند، و عجب آن است كه اهل ظاهر كه به اهل فلسفه طعن زنند كه تاويل كتاب خدا كنند، به حسب عقل خود در اين موارد، خود تاويل اين همه آيات صريحه و احاديث صحيحه كنند، به مجرد آنكه نطق موجودات را نيافته اند; با آنكه برهاني در دست ندارند پس تاويل قرآن را بي برهان وبه مجرد استبعاد كنند(22) ». در طول تاريخ نيز افرادي بوده اند كه از تاويل قرآن سوء استفاده كرده و تاويلات غلط و نادرستي را به قرآن كريم نسبت داده اند،(23) و حضرت امام در اين عبارت به منشا اشتباه آنان اشاره كرده كه هر كس به عمق فلسفه پي نبرده باشد يا تنها اهل ظاهر وحس باشد و يا در تاويلات خود از برهان و استدلال دوري كند گرفتار تاويلات غلطو گمراهانه و هوا پرستانه مي گردد بنابراين تاويل كننده قرآن بايد اهل «فلسفه عاليه » ونه «فلسفه عاميه » بوده و با برهان و دل و معرفت و مشاهده به تاويل قرآن برسد. روش حضرت امام در تاويل قرآن بر يك اصل استوار قرار دارد و آن تطابق بين كتاب تدوين و كتاب تكوين و كتاب انفس است. اگر جان انسان را كتابي از كتابهاي الهي و جهان خارج را نيز كتاب تكويني و قرآن كريم را كتاب تدويني الهي بدانيم، همانگونه كه از آيات

شريفه قرآن و روايات و ادب فارسي به خوبي بدست مي آيد،در اين صورت تاويل قرآن به معناي بيان تطابق كتاب تدوين با كتاب تكوين است.همانگونه كه سيد حيدر آملي نيز به آن تصريح كرده است.(24) تمام تاويلات امام خميني نيز بر اين اساس بوده و هميشه قرآن را با كتاب تكوين مطابقت مي دهد، كه به نمونه هايي از آن اشاره مي كنيم: الف: شايد سر خطيئه آدم عليه السلام توجه به كثرت اسمائي است كه روح شجره منهيه است.(25)ب: در تفسير و بلكه تاويل آيه شريفه «قل هو الله احد» مي فرمايد: «ممكن است كه «هو» اشاره باشد به مقام فيض اقدس كه ذات اسماء ذاتيه است و «الله » اشاره به مقام احديت جمع اسمائي كه حضرت اسم اعظم است و «احد» اشاره به مقام احديت باشدو بنابراين آيه شريفه در صدد اثبات آن است كه اين مقامات ثلاثه در عين حال كه درمقام تكثير اسمائي كثرت دارند، به حسب حقيقت در غايت وحدت هستند و تجلي به فيض اقدس به حسب مقام ظهور «الله » است و به حسب مقام بطون «احد» است وشايد «هو» اشاره به مقام ذات باشد و چون «هو» اشاره غيبيه است در حقيقت اشاره به مجهول است و «الله » و «احد» اشاره به مقام واحديت و احديت باشد; پس ذات را كه مجهول مطلق است معرفي فرمايد به اسماء ذاتيه و اسماء واحديت صفاتيه، و درحقيقت اشاره به آن است كه ذات غيب است و دست آمال از آن كوتاه است و صرف عمر در تفكر در ذات موجب ضلالت است و آنچه مورد معرفت

اهل الله و علم عالمين بالله است واحديت و احديت است. و واحديت براي عامه اهل الله و احديت براي خلص از اهل الله است »(26) . ج: در تاويل ضمير غايب در «انا انزلناه في ليلة القدر» مي فرمايد: «قرآن قبل از تنزل به اين نشاه در مقام و كينونت علمي در حضرت غيبيه به تكلم ذاتي بوده به احديت جمع و ضمير غايب اشاره به آن مقام است ».(27)د: در تاويل سوره مباركه حمد نيز فرموده: «سوره حمد جميع سلسله وجود است عينا و عملا و تحققا و سلوكا»(28) و آنگاه توضيح داده است كه چگونه كلمات سوره حمد به همه عالم تكوين از ابتداء تا انتهاء و همه عوالم مجردات و ماديات اشاره دارد، و اين هم به طريق اجمال است و هم تفصيل. به هر حال تاويل قرآن اگر صحيح و همراه با برهان بوده و با معارف قرآني هماهنگ باشد مي تواند به آن هدف اصلي كه هدايت است منتهي شود و ارتباط بين آيات شريفه را برقرار كند; به عنوان مثال وقتي مي فرمايد: «و من اعرض عن ذكري فان له معيشة ضنكا و نحشره يوم القيامة اعمي; و هر كه از ياد من رو بگرداند، زندگاني تنگي دارد و روز رستاخيز او را كور محشور مي كنيم »(طه، آيه 124) و يا «و من كان في هذه اعمي فهو في الاخرة اعمي; و هر كه در اينجا كور باشد، در آخرت هم كوراست »(اسراء، آيه 72). روشن است كه بين ذكر خدا و چشم سر مناسبتي نيست; پس بايد مراد از چشم دراينجا چشم دل باشد، و مراد

از كوري حجابهاي دل باشد كه مانع از رؤيت و مشاهده است، و مراد از ذكر معرفتي باشد كه از راه كشف و شهود بدست مي آيد; بر اين اساس اعراض از ذكر با كوري دل مناسبت كامل دارد. نيز آيه شريفه «يا حسرتي علي ما فرطت في جنب الله;(زمر، 56) افسوس بر من كه دراطاعت خدا كوتاهي كردم ». در هنگام تفسير بايد اينگونه معنا شود كه اين اظهارتاسف و حسرت از كوتاهي در اطاعت خدا و تحصيل رضايت اوست; ولي تاويل آن امام معصوم است و مقصود اظهار تاسف و حسرت از كوتاهي در معرفت امام واطاعت از امام مي باشد. در پايان ذكر اين نكته نيز لازم است كه چون طبق دليل عقلي و نقلي و نيز كشف وشهود تاويل قرآن مخصوص معصومين عليهم السلام است كه راسخان در علم هستند، هر كس غير از آنان بخواهد قرآن را تاويل كند، بايد احتياط را از دست نداده وتمام آنچه را ذكر مي كند، تنها به عنوان احتمالي در معني و حقيقت آيات ذكر كند وچيزي را به صورت قطعي به كتاب خداوند نسبت ندهد; آنگونه كه روش حضرت امام خميني نيز بوده است.

منابع 1. «تفسير العياشي » محمد بن مسعود سمرقندي، تصحيح سيد هاشم رسولي محلاتي، مكتبه علميه اسلاميه،تهران، 1381ق، ج 1، ص 2 و «علل الشرايع » محمد بن علي بن الحسين، شيخ صدوق، كتابفروشي داوري،قم، 1385ق، ص 606 و «الكافي » محمد بن يعقوب كليني، تصحيح علي اكبر غفاري، دارالكتب الاسلاميه،تهران، 1363ش، ج 4، ص 549، ح 4. 2. «بصائر الدرجات » محمد بن حسن صفار، تصحيح ميرزا محسن كوچه

باغي، كتابخانه آية الله مرعشي، قم،1404ق، ص 196، ح 7. 3. «تفسير المحيط الاعظم و البحر الفخم في تاويل كتاب الله العزيز المحكم » ج 1، ص 203. 4. «مفاتيح الغيب » محمد بن ابراهيم شيرازي، تصحيح محمد خواجوي، موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي، تهران، 1363ش، ص 74. 5. «عقيدة اهل السنته و الجماعة » اعلاء عبد العزيز بن باز، تاليف محمد بن صالح العثيمين، دارالوطن، رياض،1414ق، ص 5. 6. اين قول را ملا صدرا در مفاتيح الغيب ص 85 از بعض اصحاب احمد بن حنبل نقل كرده است. 7. «الفتوحات المكية » محي الدين بن عربي، تصحيح عثمان يحيي، المجلس الاعلي للثقافة، قاهره، 1405ق،باب 50، ج 80، ص 212. 8. «آداب الصلاة » امام خميني، به اهتمام سيد احمد فهري، موسسه چاپ و انتشارات استان قدس رضوي،مشهد، چاپ دوم، 1366ش، ص 212. 9. همان، ص 212. 10. همان. 11. همان، ص 92. 12. همان، ص 205. 13. «بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار عليهم السلام » علامه محمد باقر مجلسي، انتشارات اسلاميه، دارالكتب الاسلاميه، تهران، چاپ دوم، 1363ش، ج 14، ص 192. 14. همان، ج 36، ص 257. 15. همان، ج 92، ص 97. 16. «تفسير المحيط الاعظم و البحر الضخم في تاويل كتاب الله العزيز المحكم » سيد حيدر آملي، تصحيح سيدمحسن موسوي تبريزي، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، تهران، 1414ق، ج 1، ص 239. 17. «تفسير المحيط الاعظم » ج 1، ص 232. 18. «تفسير القرآن الكريم » منسوب به محي الدين بن عربي، تصحيح مصطفي غالب، انتشارات ناصر خسرو،تهران، بي تا، ج 1، ص 4. 19. «آداب الصلاة »، ص

221. 20. در «بحار الانوار» ج 82، ص 270 و ج 84، ص 254 آمده است كه همه چيز حتي تك تك اجزاي نماز داراي تاويل مي باشند. 21. «آداب الصلاة » ص 220. 22. همان، ص 281. 23. «بحار الانوار» ج 93، ص 95. 24. معني تاويل عرفاني تطبيق كتاب تدويني با كتاب آفاقي است. «تفسير المحيط الاعظم » ج 1، ص 240. 25. «آداب الصلاة » ص 305. 26. همان، ص 332. 27. همان، ص 349. 28. «سر الصلاة » ص 86. منابع مقاله:

صحيفه مبين، شماره 50، عابدي، احمد؛

نيز نظر داشته وبا توجه به مباني رجالي، فتواي خود را برگزيده است. پس از اين تحقيق، روشن خواهد شد كه امام(ره)، داراي چنان مباني و روش رجالي محكم و منسجمي است كه نمونه آن را در آثار ديگرفقها (حتي آنان كه خود داراي كتب رجالي هستند)، كمتر مي توان مشاهده كرد. در بيان انسجام مباني رجالي، تذكر اين نكته كافي است كه باآنكه كتب استدلالي فقهي امام(ره) در طول سالها به نگارش درآمده، اما بجز مواردي اندك (آن هم در مورد اشخاص و نه مباني)، تعارضي در اين مباني به چشم نمي خورد. در اينجا اين احتمال تقويت مي شود كه امام(ره) يا داراي حافظه اي بسيارقوي بوده، به گونه اي كه مباني خود در علم رجال و نيز آراي خود را در باب رجال اسناد از ياد نمي برده است و يا آنكه يادداشت ها يا جزوه اي مدون درباره اين مباني داشته كه به دست ما نرسيده است. مقاله حاضر، سعي دارد با توجه به وسع خود و نيز قلت بضاعت نگارنده آن، گوشه هايي از مباني و آراي رجالي امام(ره) را به نمايش گذارد. به اميد آنكه بزرگان اين فن، با جمع آوري همه آنها، موسوعه اي رجالي از آثار آن بزرگوار تهيه نمايند و بدين ترتيب، پرده از گوشه اي ديگر از دانش آن روشن ضمير بردارند. ب) تبيين موضوع موضوع بحث، عبارت است از: (بررسي مباني رجالي امام خميني «ره »)و با توجه به آنكه علم رجال، مباحث خود را عمدتا در زمينه نقدو بررسي احوال رجال واقع در سلسله اسناد روايات (2) متمركز مي كند، ما هم با

همين ديدگاه به بررسي آراي رجالي امام(ره) مي پردازيم و حتي الامكان، از ورود در مباحث غير رجالي، همچون مباحث مربوط به علم درايه، خودداري مي كنيم; اما از آنجا كه بعضي از مباحث غير رجالي، همچون بحث از حجيت (خبر ثقه) يا(خبر موثوق الصدور)، نقش عمده اي در مباحث رجالي به طورمستقيم يا غير مستقيم دارد،ناچار به بيان ديدگاه امام(ره) درآن موارد نيز مي پردازيم. همچنين با توجه به آنكه بررسي كتب روايي اصحاب حديث و بخصوص كتب قدما به گونه اي به بررسي اسناد2 مرتبط مي گردد، در بخشي جداگانه به بيان ديدگاه امام(ره) در مورد اين كتب، خواهيم پرداخت. ج) روش بحث روش بحث، تا جاي ممكن، گزارشي است و از نقد و بررسي آرا ومباني امام(ره) و بحث در صحت و سقم آنها خودداري مي شود. د) منابع منابع بحث، عمدتا آثار فقهي و بعضا آثار اصولي امام(ره) است كه به ترتيب تاريخ تاليف، به معرفي آنها مي پردازيم: 1. آثار فقهي الف) كتاب الطهاره اين كتاب، در سه جلد و در زمان حضور امام(ره) در قم به نگارش درآمد كه حاصل بحثهاي درس خارج ايشان در اين موضوع بود. تاريخ اتمام جلد اول، 22 ربيع الاول سال 1376ق،2 و تاريخ اتمام جلد سوم، 28 ذي القعده سال 1377ق، است. (3) ب) الخلل في الصلاه اين كتاب نيز مجموعه درسهاي خارج امام(ره) در قم است كه به قلم ايشان در يك جلد به نگارش در آمده است. ج) المكاسب المحرمه اين كتاب نيز مجموعه درسهاي خارج فقه امام(ره) در قم است كه آن را در دو جلد به نگارش درآورده است.

ايشان خود، تاريخ اتمام نگارش جلد دوم را هشتم جمادي اول سال 1380ق، بيان نموده است. (4) كتاب البيع اين كتاب، حاصل درسهاي خارج فقه ايشان در دوران تبعيد در نجف اشرف است. تاريخ اتمام نگارش جلد پنجم كتاب، پانزدهم جمادي اول سال 1396ق، است. (5) 2. آثار اصولي الف) انوارالهدايه في التعليقه علي الكفايه اين كتاب، حاوي آراي اصولي امام(ره) است كه به صورت تعليقه بر(كفايه الاصول) نوشته شده و اخيرا توسط موسسه تنظيم و نشر آثارامام(ره) در دو جلد به چاپ رسيده است. امام(ره) خود، تاريخ اتمام اين اثر را يازدهم رمضان سال 1368ق،ذكر كرده است. (6) ب) الرسائل اين كتاب، حاوي بحث و بررسي درباره بعضي از مسائل اصولي، همچون استصحاب و تعادل و تراجيح و نيز بعضي از قواعد فقهي (همچون قاعده لاضرر) است كه به قلم ايشان به نگارش درآمده و توسط يكي از شاگردانش به نام مجتبي طهراني، تصحيح و تحقيق شده و براي اولين بار در سال 1385ق، در دو جلد عرضه شده است. اخيرا نيزموسسه تنظيم و نشر آثار امام(ره)، تحقيق جداگانه اي در موردرساله هاي مختلف اين مجموعه نموده و بعضي از آنها را عرضه كرده است. تاريخ نگارش اولين رساله اين مجموعه، يعني قاعده لاضرر، اول جمادي اول سال 1368ق، (7) و تاريخ نگارش آخرين رساله آن، يعني(التقيه)،27 شعبان سال 1373ق، است. (8) در پايان اين بخش، تذكر دو نكته لازم است: اول آنكه با توجه به سنخيت بحث، آثار ديگر امام(ره)، همچون آثار فلسفي و عرفاني ايشان را مورد توجه قرار نداديم. دوم آنكه در كتب فقهي و اصولي امام(ره)، كتبي را گزينش نموديم

كه به قلم ايشان به نگارش در آمده بوده و از كتبي (همچون(تهذيب الاصول » كه تقريرات درس ايشان و به قلم شاگردانش بود،صرف نظر كرديم; علاوه بر اينكه در اين گونه كتب و نيز بعضي ازديگر كتب اصولي امام(ره)، همچون (مناهج الوصول الي علم الاصول)، مطالب كمتري درباره بحث مورد نظر يافت مي شود. ه)فصول بحث براي آنكه بحث، شكل منظم تري به خود بگيرد، آن را طي فصول زيرمرتب مي نماييم و در هر فصل، نظر امام(ره) را در موارد مختلف بيان مي كنيم: 1) كليات، 2)توثيقات خاص،3) توثيقات عام، 4)كتب، 5) اشخاص. فصل اول: كليات منظور از كليات، يا مبادي رجالي است كه در فصلهاي آينده نمي گنجد و يا مراد، بحثهاي درايه اي است كه به نحوي در علم رجال،تاثير مي گذارد. الف) نياز به علم رجال يكي از بحثهايي كه معمولا در مقدمه كتب رجالي مطرح مي شود،اثبات نياز به علم رجال است كه در آن با ادله مختلف، اين نيازرا ثابت كرده، به شبهات مخالفان، پاسخ مي دهند. (9) مخالفان اين مطلب، اخباريان هستند كه با ادعاهايي همچون قطعيت صدور اخبار كتب اربعه، اين نياز را منتفي مي دانند و در مقابل آنها، بيشتر اصوليان قرار دارند كه اين ادعاها را رد كرده، باادله اي نياز به علم رجال را اثبات مي كنند; گرچه عملا بسياري از آنها فرصت غور در مسائل رجالي را پيدا نمي كنند. امام(ره) نيز در اينجا مشي اصولي دارد و به گونه اي كلي و بدون استدلال، اين نياز را اين چنين بيان مي كند: و منها (اي من شرائط الاجتهاد) علم الرجال بمقدار

يحتاج اليه في تشخيص الروايات، ولو بالكتب المعده له حال الاستنباط و ما قيل من عدم الاحتياج اليه لقطعيه صدور ما في الكتب الاربعه او شهاده مصنفيها بصحه جميعها او غير ذلك كما تري. (10) ب) توجه امام(ره) به طبقات رجال يكي از علومي كه در حوزه هاي شيعه كمتر مورد توجه قرار گرفته،علم طبقات رجال يا شناخت طبقات روات است كه به وسيله آن، امكان عادي روايت راويان از مشايخ يا امام معصوم(ع) كشف مي شود واموري همچون ارسال يا عدم ارسال روايات، تمييز مشتركان و...روشن مي گردد. (11) با مراجعه به كتب فقهي امام(ره)، به مواردي برخورد مي كنيم كه توجه امام(ره) را به اين علم، نشان مي دهدكه در بعضي از آن موارد، امام(ره) با بررسي طبقات، ارسال يك روايت را اثبات كرده و بدين ترتيب، نقش اين علم را در استنباط، مشخص مي نمايد. در اينجا به ذكر چند مورد، بسنده مي كنيم: 1. امام(ره) در (كتاب الطهاره) روايتي با سند زير نقل مي كند: الكليني، عن علي بن محمد، عن عبدالله بن سنان، عن ابي عبدالله عليه السلام. آن گاه در مقام رد اين روايت، آن را مرسل مي داند; زيرا علي بن محمد كه از مشايخ كليني(ره) است، در طبقه اي نبوده كه بتوانداز عبدالله بن سنان و افراد هم طبقه او نقل روايت كند و مي افزايد كه حتي امكان نقل روايت او از طبقه متاخر از ابن سنان(همچون ابن ابي عمير و جميل) نيز وجود نداشته است. بنابراين،بايد بين علي بن محمد و ابن سنان در اين روايت، يك يا دوواسطه افتاده باشد. عبارت امام(ره) چنين است:

لكن فيها ارسال لان علي بن محمد من مشائخ الكليني و لم يدرك ابن سنان، فانه من اصحاب ابي عبدالله(ع) ولم يثبت ادراكه لابي الحسن موسي عليه السلام كما يشهد به التتبع وشهد به النجاشي و ان عده الشيخ من اصحابه عليه السلام ولا اشكال في عدم ادراك علي بن محمد و من في طبقته له ولمن في طبقته بل في طبقه متاخره منه ايضا كابن ابي عمير و جميل و من في طبقتهما. (12) 2. امام(ره) هنگام بحث درباره مشهوره ابي خديجه، سند آن راچنين ذكر مي كند: الشيخ عن محمد بن علي بن محبوب، عن احمد بن محمد، عن الحسين بن سعيد، عن ابي الجهيم بكير بن اعين، عن ابي خديجه. آن گاه، اشكال سند را در امكان نقل حسين بن سعيد از بكير بن اعين و افراد هم طبقه او مي داند و از اين جهت، آن را مظنون الارسال به حساب مي آورد و تنها راه جبران ضعف سند را اشتهارعمل اصحاب مي داند. عبارت ايشان چنين است: ...بكير بن اعين، و قد مات في حياه ابي عبدالله(ع) و هو ثقه علي الاظهر، لكن ادراك الحسين اياه بعيد، بل الظاهر عدم ادراكه و كذا من في طبقته كما يظهر بالرجوع الي طبقات الرواه، ففي الروايه ارسال علي الظاهر. و ابوالجهم يروي عن ابي خديجه سالم بن مكرم و هو ثقه فلا اشكال فيها الا من جهه الظن بالارسال و لوثبت اشتهار العمل بها، كما سميت مشهوره، فيجبر ضعفها من جهته. (13) البته بايد اعتراف كرد كه تعداد موارد اندك استناد به اين علم(طبقات رجال) در كتب فقهي ايشان (همچون كتب فقهي

بسياري ازفقهاي ديگر)، با اهميت و شان اين علم، تناسب ندارد. ج) نقش عدم نقل صاحبان كتب اربعه از يك كتاب روايي يكي از مسائلي كه مرتبط با علم رجال است، اين است كه: آيا اگرصاحبان كتب اربعه «الكافي) و (كتاب من لايحضره الفقيه) و(تهذيب الاحكام) و (الاستبصار»، از يك (اصل) يا (كتاب) روايي به ندرت نقل روايت كنند و يا اينكه اصلا نقل روايت نكنند،تاثيري در اعتبار آن كتاب به جاي مي گذارد يا خير؟ و آيا اين عدم نقل و يا نقل اندك در هنگام معارضه با توثيق صاحب كتاب ازسوي رجاليان، بر آن مقدم مي شود يا خير؟ امام(ره) به طور ضمني و در هنگام بحث درباره (اصل) زيد نرسي(كه آن را معتبر نمي داند)، به اين مطلب اشاره مي كند و علاوه بر آنكه عدم نقل يا نقل اندك را موجب بي اعتبار شدن آن (اصل)يا (كتاب) به حساب مي آورد، آن را بر توثيق رجاليان نيز مقدم مي دارد و مي نويسد: ...اختصار المشائخ الثلاثه (اي مولفي الكتب الاربعه) من روايات اصله (اي اصل زيد النرسي) علي حديثين او ثلاث احاديث، دليل علي عدم اعتمادهم باصله من حيث هو اصله او من حيث روايه ابن ابي عمير عنه، فكانت لما نقلوا منه خصوصيه خارجيه، والا فلاي عله تركوا جميع اصله واقتصروا علي روايتين منه مع كون الاصل عندهم و بمراي و منظرهم، بل لو ثبت ان كتابا كان عندهم (اي المشائخ الثلاثه) فتركوا الروايه عنه الا واحدا او اثنين مثلا، صار ذلك موجبا لعدم الاكتفاء بتوثيق اصحاب الرجال صاحبه في جواز الاخذبالكتاب وهذا واضح جدا و موجب لرفع اليد عن

كتاب النرسي جزما،بل تركهم الروايه عنه مع كون الراوي عنه ابن ابي عمير دليل علي عدم تماميه ما قيل في شان ابن ابي عمير من انه لايروي الاعن ثقه. تامل! (14) د) اعتبار خبر ثقه يا موثوق الصدور يكي از مهمترين مباحث مطرح در حجيت اخبار، اين است كه: آيا ملاك حجيت خبر، وجودا و عدما، ثقه بودن راويان خبر است يا اطمينان به صدور آن، هر چند راويان آن ثقه نباشند؟ در ميان فقها هر يك از اين دو ملاك، طرفداران خاص خود را داردكه در بسياري از موارد، باعث اختلاف فتاواي آنها مي شود. نسبت بين اين دو قول، عموم و خصوص من وجه است كه مورد اجتماع آن،وجود خبر ثقه اي است كه اطمينان به صدور آن نيز پديد آمده است. نقطه افتراق اولي از دومي، خبري است كه هر چند همه راويان آن ثقه هستند; اما به دلائلي (همچون تعارض با اخبار ديگر و يااعراض اصحاب از آن)، اطميناني به صدور آن باقي نمي ماند كه دراين هنگام، قائلان به ملاك دوم، آن را حجت نمي دانند و بر طبق آن، فتوا نمي دهند. و نقطه افتراق دومي از اولي، خبري است كه هر چند در سلسله سندآن افراد ضعيف يا مجهول و به طور كلي توثيق نشده، وجود دارند; اما به جهت قرائني (همچون عمل اصحاب به آن، اتقان متن و فصاحت آن)، اطمينان به صدور آن پديد مي آيد كه در اين صورت، قائلان به قول دوم، طبق آن، فتوا مي دهند. (15) البته ناگفته پيداست كه فايده علم رجال، در قول اول بيشترهويدا مي گردد; زيرا طبق اين

قول، تنها راه به دست آوردن اعتبار يك خبر، از طريق وثاقت راويان است (كه علم رجال متكفل آن است); در حالي كه در قول دوم، هر چند ممكن است يكي ازراههاي اطمينان به صدور، ثقه بودن راويان باشد; اما در مقابل،قرائن و راههاي ديگري نيز براي كشف اعتبار خبر وجود دارد. از بررسي مباني رجالي امام(ره) در كتب فقهي او مي توان اعتقادبه قول دوم را در نظر ايشان ثابت دانست; چنانكه خود، در موردي به اين نكته تصريح مي كند كه مجرد وثاقت راوي، باعث اعتبار خبرنمي شود: ...فالقول بان مجرد وثاقه الراوي يكفي في العمل بالروايه...لاينبغي ان يصغي اليه. (16) و در جاي ديگر، پس از آوردن قرائن فراوان براي اثبات صدور يك روايت، علي رغم ضعف سندي آن، دليل اعتبار اين ملاك را بناي عقلامي داند: ... ربما يحصل الوثوق بصدوره ولعل بناء العقلاء علي مثله لايقصرعن العمل بخبر الثقه. (17) موارد ديگري كه مي توان به وسيله آنها اين قول را در نظر ايشان ثابت دانست، چنين است: 1.جبران ضعف سند خبر به وسيله فتواي اصحاب بر طبق آن; امام(ره) در موارد مختلفي براي جبران ضعف سند روايتي به شهرت آن تمسك جسته است. مراد ايشان از شهرت، شهرت فتوايي، يعني فتواي اصحاب بر طبق خبر(و نه شهرت روايي) است; چنان كه در (الرسائل) در ضمن بحث ازمقبوله عمر بن حنظله به اين مطلب اين چنين تصريح مي كند: والظاهر ان المراد من المجمع عليه بين الاصحاب والمشهور الواضح بينهم هو الشهره الفتوائيه لاالروائيه. فان معني المجمع عليه بينهم والمشهور لديهم ليس الا هي، كما ان الموصوف بانه لاريب فيه

هو الذي عليه الشهره الفتوائيه بحيث كان مقابله الشاذالنادر. (18) و در كتاب ديگري چنين مي نگارد: مع ان نفس اشتهار الحديث لايفيد، بل الجابر هو الاستناد في مقام الفتوي. (19) او اين شهرت را در صورتي موجب جبر ضعف سند مي داند كه از سوي قدماي اصحاب واقع شده باشد و نه متاخران آنها; چنانكه در بحث خبر (عوالي اللئالي)، در مقابل كساني كه شهرت عمل اصحاب به اين روايت را جابر (جبران كننده) ضعف سند آن مي دانند، چنين مي گويد: ... و تمسك من تاخر عن ابن ابي الجمهور بها، بل اجماعهم علي العمل بها لايفيد جبرها وليس لتمسك القدماء واعتمادهم علي الحديث، لكونهم قريبي العهد باصحاب الاصول والجوامع و عندهم اصول لم تكن عند المتاخرين. فما افاده شيخنا العلامه من جبرهابالعمل، ليس علي ما ينبغي. (20) به نظر مي رسد كه علاوه بر بعيدالعهد بودن متاخران، تخلل اجتهاددر شهرت آنها نيز مي تواند علت عدم اعتبار آن باشد. چنانكه مي فرمايد: ...ان الشهره اذا حصلت من تخلل الاجتهاد فلا اعتبار بها، بل الاجماع الحاصل بتخلل الاجتهاد لا حاصل له و لا اعتبار به. (21) همين شهرت بين قدماست كه با توجه به علل ذكر شده، مي توانداطمينان به صدور خبر را تقويت كرده، آن را معتبر نمايد. 2. رد روايت به جهت اعراض اصحاب; امام(ره) همچنان كه عمل اصحاب را موجب جبر (جبران) سند مي داند، در مقابل، اعراض اصحاب را باعث عدم اطمينان به صدورروايت و در نتيجه، رد آن مي داند. هرچند از جهت سند در مرتبه اعلاي وثاقت راويان باشد. امام(ره) درباره اين گونه روايات،چنين مي فرمايد: كلما

ازدادت الروايات صحه وكثره، زدادت ضعفا و وهنا. (22) از موارد استناد امام(ره) به اين مطلب براي رد روايت، مي توانيم رد روايت نبوي عروه بارقي را شاهد بياوريم كه درباره آن مي فرمايد: مضافا الي ان اعراض قدماء اصحابنا عنها...، اقوي شاهد علي انهاعليله. (23) و بالاخره در جاي ديگر، علت اين عدم اعتبار را عدم بناي عقلا برعمل به چنين خبري مي داند: ولا شبهه في عدم بناء العقلاء علي العمل بمثل الروايات التي اعرض عنها الاصحاب، مع كونها بمراي و منظر منهم و كونهم متعبدين علي العمل بما وصل اليهم من طريق اهل البيت عليهم السلام. (24) 3. فراواني روايات در يك موضوع; امام(ره) در بعضي از موارد، كثرت روايات درباره يك مطلب راموجب بي نيازي از بررسي اسناد آن روايات مي داند و آن را امري اطمينان آور به حساب آور مي آورد; چنانكه درباره روايات جوازقبول ولايت از طرف جائر به منظور اصلاح حال مومنان مي فرمايد: ... و تظافرها و كثرتها اغنانا عن النظر الي الاسناد و المصادر،للوثوق والاطمئنان بصدور جمله منها... (25) بايد توجه داشت كه اين مطلب، غير از شهرت روايي يي است كه امام(ره) براي آن اعتباري قائل نيست; زيرا در شهرت روايي، سخن از كثرت راويان يك روايت خاص است; اما در اينجا فرض بر آن است كه روايات متعدد با راويان مختلف و الفاظ متفاوت، در باب يك موضوع وارد شده است كه چنانكه امام(ره) اشاره كرده، به صدوربعضي از آنها اطمينان پيدا مي كنيم و همين براي اثبات آن موضوع، كافي است و شايد بتوانيم بگوييم كه نظر ايشان در اينجاچيزي شبيه به

تواتر اجمالي اين گونه روايات است. 4. استفاده از مجموع ادله براي اثبات صدور روايت; در عبارات امام(ره) به مواردي بر مي خوريم كه ايشان از دسته اي از ادله و قرائن، براي اثبات صدور روايتي استفاده نموده است كه در اينجا به بعضي از آنها اشاره مي شود: يكم) در بحث از روايت ضعيف السند نبوي (علي اليد ما اخذت، حتي تودي) مي فرمايد: ... و ترك العمل به، مع جزم ابن ادريس بصدوره عن رسول الله(ص)،مع طريقته في العمل بالاخبار... و تظافره و اعتماد محققي اصحابنا من بعد ابن ادريس الي عصرنا، مع تورعهم والتفاتهم الي ضعفه. ولابد من الجبر في مثله و هو لايمكن الا باعتماد قدماءالاصحاب عليه و لعله شهاده منهم علي اتكال الاصحاب عليه...ولعل من مجموع ذلك ومن اشتهاره بين العامه قديما علي ما يظهر من علم الهدي(ره) ومن اتقان متنه و فصاحته، بما يورث قوه الاحتمال بانه من كلمات رسول الله(ص) لاسمره بن جندب واشباهه، ربما يحصل الوثوق بصدوره و لعل بناء العقلاء علي مثله، مع تلك الشواهد،لايقصر عن العمل بخبر الثقه. (26) البته ايشان در عبارات بعد، در اعتبار اين روايات، به جهات ديگري خدشه مي كند. دوم) ايشان در بحث لاضرر، صدور كامل ترين روايت اين بحث را كه مرسل است، از طريق مطابقت مضموني با روايت موثق اين بحث،اثبات مي نمايد كه عبارت آن چنين است: ... وهذه وان كانت مرسله، لكن مضمونها و مطابقتها لموثقه زراره و روايه ابي عبيده الحذاء في جوهر القضيه، مما يورث الوثوق بصدقها وصدورها. (27) سوم) در بحث ولايت فقيه، يكي از رواياتي كه ايشان از آن استفاده مي كند،

روايت (الفقهاء حصون الاسلام) است كه آن را علي بن ابي حمزه بطائني از امام موسي بن جعفر(ع) نقل كرده است كه بيشتررجاليان، راوي را تضعيف نموده اند; اما امام(ره) با آوردن مجموعه فراواني از قرائن، معتبر بودن اين روايت و بلكه ديگرروايات او را ثابت مي كند. عبارت ايشان چنين است: وليس في سندها من يناقش فيه الا علي بن ابي حمزه البطائني و هوضعيف علي المعروف و قد نقل توثيقه عن بعض و عن الشيخ في العده:(عملت الطائفه باخباره) و عن ابن الغضائري: (ابوه اوثق منه) وهذه الامور و ان لاتثبت وثاقته مع تضعيف علماء الرجال و غيرهم اياه، لكن لامنافاه بين ضعفه و العمل برواياته، اتكالا علي قول شيخ الطائفه وشهادته بعمل الطائفه برواياته. و عمل الاصحاب جابرللضعف من ناحيته ولروايه كثير من المشائخ واصحاب الاجماع عنه كابن ابي عمير و صفوان بن يحيي و الحسن بن محبوب واحمد بن محمد بن ابي نصر و يونس بن عبدالرحمان و ابان بن عثمان و ابي بصير و حماد بن عيسي والحسن بن علي الوشاء والحسين بن سعيد وعثمان بن عيسي و غيرهم ممن يبلغ خمسين رجلا . فالروايه معتمده. (28) 5. استفاده از مباني برون فقهي براي رد روايات; در كتب فقهي امام(ره) به مواردي برخورد مي كنيم كه ايشان بااستفاده از مباني برون فقهي خود، مانند مباني كلامي (كه احيانا آنها را از كتاب و سنت و عقل استنباط كرده است)، به ردبعضي از روايات فقهي مي پردازد; هر چند از نظر وثاقت راويان،در بالاترين درجه باشند و در بعضي موارد، ورود اين گونه روايات را به جوامع روايي شيعي، از ناحيه

مخالفان آنها مي داند. از جمله اين موارد، مسئله معصيت انبياست كه چون ايشان معتقد به عدم جواز اين امر است و جواز آن را مخالف مذهب شيعه مي داند،به رد روايت شيخ صدوق مي پردازد كه مشتمل بر جواز آن است. (29) همچنين در مقام رد برخي از رواياتي كه از قول ائمه معصوم(ع)آمده مي گويد: ... فتلك الروايات بما انها مخالفه للكتاب والسنه المستفيضه وبما انها مخالفه لحكم العقل كما تقدم و بما انها مخالفه لروايات النهي عن المنكر، بل بما انها مخالفه لاصول المذهب ومخالفه لقداسه ساحه المعصوم(ع)، حيث ان الظاهر منها ان الائمه عليهم السلام كانوا يبيعون ثمرهم ممن يجعله خمرا و شراباخبيثا ولم يبيعوه من غيره. و هو ما لا يرضي به الشيعه الاماميه.كيف ولو صدر هذا العمل من اواسط الناس، كان يعاب عليه.فالمسلم بما هو مسلم والشيعي بما هو كذلك، يري هذا العمل قبيحا مخالفا لرضي الشارع; فكيف يمكن صدوره من المعصوم عليهم السلام ؟... انه مخالف لظاهر الاخبار. (30) و نيز در بحث به كار بردن حيله هاي شرعي براي حليت ربا (كه رواياتي مشتمل بر آن صادر شده و مورد قبول بسياري از فقها نيزقرار گرفته است)، با توجه به مبناي خود در مورد ائمه(ع) وسيره ايشان، اين چنين به رد آن روايات مي پردازد و مي گويد: ولا استبعد ان تكون تلك الروايات من دس المخالفين لتشويه سمعه الائمه الطاهرين. (31) چنانكه در جاي ديگر درباره اين بحث، چنين آورده است: بل لو فرض ورود اخبار صحيحه داله علي الحيله فيهما (اي في رباالقرض والمعاملي الذي يعامل ربويا)، لابد من تاويلها او ردعلمها الي صاحبها ضروره.

ان الحيل لاتخرج الموضوع عن الظلم والفساد و تعطيل التجارات و غيرها... وان شئت، قلت: لو وردالنص كان مناقضا للكتاب والسنه المستفيضه وليس من قبيل التقييد والتخصيص. (32) و در ادامه، وجود شهرت بر جواز اين امر را بر فرض قبول آن، ازنوع شهرتهاي متاخران مي داند كه از راه اجتهاد حاصل شده است ومنزلت آن را مانند منزلت شهرت در (منزوحات بئر) مي داند كه پس از علامه حلي(ره) برطرف شد. (33) فصل دوم: توثيقات خاص منظور از توثيقات خاص، آن است كه توثيق شونده، يك يا دو نفرباشد، هرچند توثيق كنندگان 2 متعدد باشند و به عبارت ديگر: المراد من التوثيقات الخاصه، التوثيق الوارد في حق شخص اوشخصين من دون ان يكون هناك ضابطه خاصه تعمهما و غيرهما. (34) بنابراين، تفاوت آن با توثيقات عام آن است كه در توثيقات عام،عده اي به وسيله يك ضابطه مورد توثيق قرار مي گيرند، هرچندتوثيق كننده واحد باشد. راههايي كه رجاليان براي توثيقات خاص برشمرده اند، از اين قراراست: 1) تصريح يكي از معصومان(ع) بر وثاقت راوي، 2) تصريح يكي از بزرگان متقدم بر وثاقت راوي، 3) تصريح يكي از بزرگان متاخر بر وثاقت راوي، 4) ادعاي اجماع از سوي متقدمان بر وثاقت راوي، 5) مدح رجاليان نسبت به يك راوي كه كاشف از حسن ظاهر او باشد، 6) سعي مستنبط براي جمع كردن قرائن دال بر وثاقت. (35) در عبارات امام(ره) كمتر ديده مي شود كه ايشان، نسبت به اين موارد، اظهار نظر صريحي نموده باشد; اما نتيجه استفاده عملي ايشان از اين موارد را مي توانيم در راوياني كه به نظر ايشان از راههاي

مختلف توثيق شده اند، بيابيم كه اسامي آنها را درفصل پنجم، خواهيم آورد. با اين حال، در اينجا به ذكر موارداندكي مي پردازيم كه در عبارات ايشان درباره اين بحث، يافت مي شود: الف) كفايت توثيق واحد يكي از مباحث مقدماتي در توثيقات خاص (كه ممكن است در علم رجال نيز بحث نشود)،ان است كه: آيا توثيق واحد، كافي است يا حتمابايد موثقان دو نفر باشند؟ اين بحث، در حقيقت، بازگشت به آن دارد كه: آيا در خبر واحد ازموضوعات، وحدت كافي است يا تعدد لازم است؟ امام(ره) صريحا به اين بحث نپرداخته است; اما در مواردي مي توانيم به طور صريح، كفايت وحدت را در نظر ايشان ببينيم ونمونه آن، مورد زير است كه در آن، امام(ره) به توثيق كشي نسبت به مثني بن وليد اكتفا كرده است و مي فرمايد: روايه محمد بن مسلم، عن ابي عبدالله عليه السلام ... وليس في سندها من يتامل فيه الامثني بن الوليد و لا يبعد حسن حاله،بل و ثاقته. و قد نقل عن الكشي، عن العياشي، عن علي بن الحسن بن فضال انه لا باس به; (36) وهو توثيق منه. (37) ب) توثيق شخص نسبت به خودش يكي از مباحث ديگر مقدماتي توثيقات خاص، آن است كه: آيا اگرراوي، ناقل رواياتي بود كه در آنها توثيق خودش وارد شده بود،مي توان نسبت به آن روايات اعتماد كرد و او را موثق دانست ياخير؟ امام(ره) نسبت به اين گونه روايات، سوء ظن دارد و آنها را نمي پذيرد. چنانكه درباره مالك بن اعين چنين مي گويد: ... والروايات التي تدل علي حسنه كلها تنتهي اليه. و كيف

يمكن الوثوق بحال الرجل من قول نفسه و نقله؟ (38) ج) دعاي امام معصوم(ع) در حق راوي چنانكه اشاره شد، يكي از توثيقات خاص، تصريح امام معصوم(ع)نسبت به وثاقت يك راوي است; اما بحث بر سر آن است كه: آيادعاي امام(ع) نسبت به يك راوي نيز حكم توثيق را دارد يا غيراز آن است؟ نظر حضرت امام(ره) بر اين است كه دعاي امام معصوم(ع)، هر چنددعاي بليغي باشد، نتيجه توثيق و اعتبار روايات راوي را در برندارد; چنانكه به اين مطلب درباره حسين بن زراره، اين چنين تصريح مي نمايد: ... لاستضعاف سند روايه الحسين بن زراره، لكونه مجهولا و ان دعاله ابو عبدالله عليه السلام دعاء بليغا; اذ لايوجب ذلك ثقته في الحديث و حجيه روايته. (39) د) مدح كاشف از حسن ظاهر در اين مورد، مي توانيم مدح شيخ مفيد(ره) را نسبت به عبدالاعلي بن اعين، شاهد بياوريم كه با آنكه از سوي رجاليان توثيق نشده و در عبارات شيخ مفيد درباره او صراحتا از لفظ ثقه استفاده نشده است; اما امام(ره) از مدح او استفاده توثيق مي نمايد ومي نويسد: ... روايه عبدالاعلي الحسنه الموثقه، فان عبدالاعلي هو ابن اعين،و قد عده الشيخ المفيد من فقهاء اصحاب الصادقين و الاعلام والروساء الماخوذ عنهم الحلال والحرام والفتيا والاحكام الذي لايطعن عليهم ولا طريق الي ذم واحد منهم ولا اشكال في افادته التوثيق، كما عن المحقق الداماد الجزم بصحه رواياته. (40) ه) ترحم و ترضي منظور از اين دو اصطلاح، به كار بردن عباراتي همچون (رحمه الله عليه) و (رضي الله عنه) از سوي يكي از مشايخ حديث و رجال درمورد راويان است. بعضي

اين بحث را در ضمن توثيقات عام بررسي كرده اند; (41) مبحثي چون (تصريح يكي از بزرگان متقدم بر وثاقت راوي) است، به اين بيان كه: آيا به كار بردن عبارات ترحم وترضي مي تواند به عنوان تصريح مطرح شود يا خير؟ امام(ره) به اين بحث در ذيل بررسي احوال جعفر بن نعيم شاداني(شاذاني) اشاره كرده و ترضي صدوق را بر او، براي وثاقت اوكافي ندانسته، مي گويد: و اما الطريق ال آخر، ففيه جعفر بن نعيم الشاذاني و لم يرد فيه شي ء الا ترضي الصدوق عليه، وهو غير كاف في الاعتماد عليه. (42) و) تصريح متاخران بر وثاقت در بعضي از عبارات امام(ره)، به مواردي برخورد مي كنيم كه ايشان با توسل به عبارات متاخران و بدون اشاره به نظرمتقدمان، معتقد به وثاقت يك راوي مي شود كه نمونه آن، اثبات وثاقت اسماعيل بن جابر (/جعفر)، از راه توثيق علامه مجلسي است. ز) سعي مستنبط براي جمع كردن قرائن دال بر وثاقت البته در قرار دادن اين امر در عداد توثيقات خاص، سخني است وآن اينكه توثيقات خاص و همين طور توثيقات عام، در مواردي است كه مستنبط و مجتهد بخواهد از راه اقوال ديگران، وثاقت يك راوي يا عده اي از روات را به دست آورد; اما هنگامي كه او براي اثبات وثاقت يك راوي به تلاش مي افتد و سعي در جمع قرائني(همچون اتقان روايات او، كثرت آنها، نقل مشايخ از او، و نقل بسياري از روايات او از طرق معتبر ديگر) مي نمايد، در حقيقت،يك كار اجتهادي در علم رجال انجام داده است كه گستره آن، خارج از بررسي هاي

سندي معمول در علم رجال است; زيرا در اين راه،معمولا به امور خارج از سند و كسب قرائن از آنها پرداخته مي شود كه بخشي از آنها مربوط به مرويات است كه اتقان روايات اورا مي توانيم شاهد بياوريم و بخشي ديگر، مربوط به امور خارج ازسند و متن است، مثل نقل مشايخ از او. آري! از آنجا كه از اين راه، همانند ديگر راههاي توثيقات خاص،تنها براي اثبات وثاقت يك راوي (ونه عده اي از روات) استفاده مي شود، مي توانيم آن را در توثيقات خاص داخل نماييم، به شرط آنكه از معناي ظاهري كلمه توثيق (كه ظاهر در اثبات وثاقت يك راوي از سوي غير مستنبط است) دست برداريم. اين راه، از آنجا كه مجتهد، خود درگير علم رجال مي شود و خودبه اثبات وثاقت يك راوي مي پردازد، ضريب اطمينان بيشتري نسبت به راههاي ديگر دارد; زيرا در راههاي ديگر، مستنبط به قول ديگران اعتماد مي كند كه اولا بايد با استفاده از چندين (اصل)و نيز القاي احتمال خلافهاي فراوان، وصول آن ثابت شود. ثانيابعد از اثبات استناد آن قول به صاحبش، تنها به عنوان قول يك رجالي ارزش دارد; در حالي كه در اين راه، مستنبط از قرائن فراواني براي اثبات وثاقت راوي استفاده مي نمايد. ناگفته پيداست كه استفاده از اين راه براي اثبات وثاقت، بسيارمشكل است; چنانكه يكي از بزرگان معاصر، درباره آن چنين اظهارنظر مي كند: ان سعي المستنبط علي جمع القرائن والشواهد المفيده للاطمئنان علي وثاقه الراوي او خلافها من اوثق الطرق و اسدها، ولكن سلوك ذاك الطريق يتوقف علي وجود موهلات في السالك وصلاحيات فيه،الزمها التسلط

علي طبقات الرواه والاحاطه علي خصوصيات الراوي من حيث المشائخ والتلاميذ و كميه رواياته من حيث القله والكثره و مدي ضبطه الي غير ذلك من الامور التي لايندرج تحت ضابط معين ولكنه تورث الاطمئنان المتاخم للعلم، ولا شك في حجيته. وبما ان سلوك هذا الطريق لاينفك عن تحمل مشاق، لايستسهل قل سالكه و عزطارقه، والسائد علي العلماء في التعرف علي الرواه الرجوع الي نقل التوثيقات والتضعيفات. (43) طبق بررسي يي كه انجام داديم، اين نتيجه حاصل شد كه امام(ره)از اين راه، براي اثبات وثاقت شش تن از روات، يعني محمد بن اسماعيل نيشابوري، سهل بن زياد، ابراهيم بن هاشم قمي، زبيري،نوفلي و سكوني استفاده مي كند. ايشان درباره وثاقت محمد بن اسماعيل، در ضمن بحث از صحيحه عبدالرحمان بن حجاج، چنين آورده است: وليس في طريقها من يتامل فيه الا محمد بن اسماعيل النيسابوري،الذي لم يرد فيه توثيق وانما هو راويه الفضل بن شاذان، لكن من تفحص رواياته اطمان بوثاقته واتقانه; فان كثيرا من رواياته لولم نقل، اغلبها منقوله بطريق آخر صحيح او موثق او معتبر طابق النعل بالنعل; والوثوق والاطمئنان الحاصل من ذلك، اكثر من الوثوق الذي يحصل بتوثيق الشيخ او النجاشي او غيرهما. (44) و درباره سهل بن زياد آدمي چنين مي گويد: وفي طريقها (اي الصحيحه الاخري بعبد الرحمان بن الحجاج) سهل بن زياد ال آدمي، و امره سهل بعد اشتراكه في اتقان الروايه وكثرته مع النيسابوري، بل هو اكثر روايه منه وله قدم راسخ في جميع ابواب الفقه كما يتضح للمتتبع مع قرائن كثيره توجب الاطمئنان بوثاقته. (45) و درباره وثاقت چهار نفر اول چنين مي نگارد: ...والمناقشه في سند الاولي

في غير محله، فان سهل بن زياد وان ضعف، لكن المتتبع في رواياته يطمئن بوثاقته من كثره رواياته واتقانها واعتناء المشائخ بها فوق ما يطمئن من توثيق اصحاب الرجال كما رجحنا بذلك وثاقه ابراهيم بن هاشم القمي ومحمد بن اسماعيل النيشابوري (راويه الفضل بن شاذان) و غيرهما; ولااستبعد كون الزبيري ايضا من هذا القبيل. (46) و درباره وثاقت نوفلي و سكوني در بررسي سندي كه آن دو درطريق آن قرار دارند چنين نوشته است: ... فان الارجح وثاقه النوفلي والسكوني كما يظهر بالفحص والتدبرفي رواياتهما و عمل الاصحاب بها; و عن الشيخ اجماع الشيعه علي العمل بروايات السكوني و قلما يتفق عدم كون النوفلي في طريقها; و عن المحقق في المسائل الغريه انه ذكر حديثا عن السكوني في ان الماء يطهر واجاب عن الاشكال (بانه عامي) بانه و ان كان كذلك، فهو من ثقات الرواه; و في طريقها النوفلي و لم يستشكل فيه و بالجمله لاضعف في سندها. (47) و از بعضي از عبارات ايشان، چنين استفاده مي شود كه در موردوثاقت عمر بن حنظله نيز تمايل به استفاده از چنين روشي دارد،گرچه به طور قطعي آن را نمي پذيرد. ايشان در ضمن بررسي مقبوله عمر بن حنظله در بحث ولايت فقيه، مي گويد: والروايه من المقبولات التي دار عليها رمي القضاء وعمل الاصحاب بها، حتي اتصفت بالمقبوله; فضعفها سندا بعمر بن حنظله مجبورمع ان الشواهد الكثيره المذكوره في محله لولم تدل علي وثاقته،فلا اقل من دلالتها علي حسنه. فلا اشكال من جهه السند. (48) فصل سوم: توثيقات عام منظور از توثيقات عام، طرقي است كه به وسيله آنها وثاقت عده اي با بيان ضابطه

اي ثابت مي شود، يعني در اين گونه توثيقات،توثيق شونده متعدد است، خواه توثيق كننده واحد باشد يا متعدد. در اين فصل، طرقي ذكر مي شود كه امكان استفاده توثيق عام ازآنها وجود داشته باشد و خود را مقيد به مواردي كه در علم رجال مطرح شده، نمي نماييم. مبناي بحث، طرقي است كه در آنها به نظري از امام(ره) برخوردكرده ايم. الف) اصحاب اجماع و وثاقت مشايخ آنها اصحاب اجماع، كساني هستند كه اجماع اصحاب درباره صحت اخبارشان و يا توثيق آنها و يا توثيق آنها به همراه مشايخ حديثي آنها(كه در سلسله اسناد رواياتشان واقع گرديده اند)، نقل شده است. ثلاثي بودن متعلق اجماع در اين تعريف، به علت اختلافي است كه بين رجاليان درباره متعلق اين اجماع منقول، رخ داده است. (49) منظور از شق اول، يعني صحت اخبار، رواياتي است كه آنها از ائمه معصوم(ع) نقل مي كنند; چه واسطه هاي آنها ضعيف باشند و چه ثقه; يعني در اين دسته، اصولا كاري به واسطه نداريم و از اين اجماع، سعي در اثبات وثاقت آنها نمي كنيم. ناگفته پيداست كه در اين هنگام، اصولا بحث اصحاب اجماع، ازدايره توثيقات عام خارج خواهد شد; زيرا در اين فرض، روايات اين عده تصحيح شده است و نه آنكه خود يا اساتيدشان توثيق شده باشند. البته ممكن است گفته شود كه حكم به صحت روايات اين عده،لااقل ملازم با توثيق خود آنهاست. اصل در اين اجماع، عبارات كشي(ره) است كه در سه موضع، ادعاي چنين اجماعي درباره سه گروه از ياران ائمه(ع) نموده است كه دراينجا به ذكر آنها مي پردازيم: 1 قال الكشي:

اجمعت العصابه علي تصديق هولاء الاولين من اصحاب ابي جعفر عليه السلام و ابي عبدالله عليه السلام وانقادوا لهم بالفقه، فقالوا: افقه الاولين سته: زراره و معروف بن خربوذ وبريد و ابو بصير الاسدي و الفضيل بن يسار و محمد بن مسلم الطائفي. قالوا: وافقه السته زراره. وقال بعضهم مكان ابي بصير الاسدي، ابو بصير المرادي و هو ليث بن البختري. (50) 2 اجمعت العصابه علي تصحيح ما يصح من هولاء وتصديقهم لايقولون واقروا لهم بالفقه من دون اولئك السته الذين عددناهم و سميناهم سته نفر: جميل بن دراج وعبدالله بن مسكان وعبدالله بن بكير وحماد بن عيسي و حماد بن عثمان وابان بن عثمان. قالوا: و زعم ابو اسحاق الفقيه (يعني ثعلبه بن ميمون) ان افقه هولاء جميل بن دراج. وهم احداث اصحاب ابي عبدالله عليه السلام . (51) 3 اجمع اصحابنا علي تصحيح ما يصح عن هولاء وتصديقهم، و اقروالهم بالفقه والعلم، وهم سته نفر آخر، دون السته نفر الذين ذكرناهم في اصحاب ابي عبدالله ، عليه السلام منهم يونس بن عبدالرحمان و صفوان بن يحيي بياع السابري و محمد بن ابي عميرو عبدالله بن المغيره والحسن بن محبوب و احمد بن محمد بن ابي نصر. و قال بعضهم مكان الحسن بن محبوب، الحسن بن علي بن فضال و فضاله بن ايوب. و قال بعضهم مكان ابن فضال، عثمان بن عيسي. وافقه هولاء يونس بن عبدالرحمن و صفوان بن يحيي. (52) با تتبع در كتب فقهي امام(ره) در مي يابيم كه مفصل ترين بحث رجالي در آنها، بحث اصحاب اجماع است كه چهارده صفحه از (كتاب الطهاره) را به خود اختصاص داده است.

(53) ايشان اين بحث را در هنگام بررسي حكم حرمت يا حليت عصير عنبي آورده است كه با توجه به اينكه ايشان قائل به حرمت است، به ردادله مخالفان مي پردازد كه به روايتي از (اصل) زيد نرسي تمسك كرده و از قول علامه محمد باقر مجلسي(ره) و علامه سيد مهدي بحرالعلوم طباطبايي درصدد توثيق زيد بر آمده اند، با اين توجيه كه: هرچند زيد توثيق نشده است; اما با توجه به آنكه محمد بن ابي عمير (يعني يكي از اصحاب اجماع)، اين روايت را ازاو نقل مي كند، مي توانيم به ثقه بودن او پي ببريم و گويااستنباط آنها از اصحاب اجماع، توثيق آنها و مشايخشان بوده است. (54) به نظر مي رسد كه علت اصلي تفصيل اين بحث، آن باشد كه در صورت قبول چنين مبنايي، بايد قائل به توثيق صدها نفر از راوياني باشيم كه در سلسله سند اصحاب اجماع واقع شده اند كه اين سخن،با توجه به كثرت روايات آنها و مشايخشان، به مثابه به راه انداختن كارخانه عظيمي از ثقه سازي است كه ممكن است وضع ثقه را دگرگون سازد; چنانكه مي توانيم اين مطلب را از سخن امام(ره) استنباط كنيم كه در ابتداي اين بحث مي فرمايد: اقول لاباس بصرف الكلام الي حال ما تشبثا (اي المجلسي والطباطبائي) به، سيما اجماع الكشي الذي هو العمده في المقام وغيره من الموارد الكثيره المبتلي به. (55) در اين بحث، عمده درگيري امام(ره) با محدث نوري است كه برداشت او از اين اجماع، توثيق آنها و اساتيدشان است و دلائل مختلفي براي قول خود مي آورد.56 البته تصريحي از امام(ره) در عباراتش

نسبت به محدث نوري ديده نمي شود; اما از عبارتهاي ايشان وتطبيق آن با كلمات محدث، مي توان اين مطلب را ثابت نمود. امام(ره) بحث خود را در اين مسئله در دو مقام مي گستراند. درمقام اول، درباره متعلق اجماع، بحث مي نمايد و در مقام دوم،به بررسي اعتبار اين اجماع و كيفيت برخورد ديگر رجاليان با آن مي پردازد. مقام اول را مي توان با تلخيص و مقداري تصرف، چنين بيان نمودكه در عبارت (تصحيح ما يصح منهم)، مراد از كلمه موصول (ما)،يا حكايات و نقل قولهاي آنهاست و يا روايات و احاديثشان. در صورت اول، ظهور عبارت در خبر و حكايت آنها از واسطه است; يعني معناي عبارت (قال بن ابي عمير: حدثني النرسي، قال: حدثني علي بن مزيد، قال الصادق(ع):...)، فقط تصديق ابن ابي عمير درنقل قول از نرسي است و نه بيش از آن; و از اين سخن، حتي نمي توان وثاقت نرسي را اثبات نمود، چه رسد به اينكه بخواهيم وثاقت ديگر واسطه ها و يا صحت متن حديث را اثبات بنماييم. آري! اگر آنها مستقيما و بدون واسطه از امام(ع) نقل حديث نمايند، با توجه به اينكه در اينجا حكايت با متن حديث بر هم منطبق مي شود، مي توان از اين عبارت، صحت آن حديث را استفاده نمود. و اگر منظور از (ما) متن حديث باشد، بايد از اطلاق آن صرف نظركرده، اين اجماع را در جايي بدانيم كه آنها بدون واسطه به نقل متن حديث مي پردازند و شمول اين اجماع را از موارد نقل باواسطه منصرف بدانيم; زيرا در اين موارد، آنها در حقيقت از متن

حديث خبر نمي دهند; بلكه قول واسطه را نقل مي كنند و بر فرض دروغگويي واسطه ها، مي توان در عين استناد كذب به آنها و ردحديثشان، ناقلان از واسطه ها را صادق دانست; زيرا آنها ناقل حديث نبوده اند و مي توانند بگويند اين حديث را ما نگفته ايم و همين صحت سلب، خود، بهترين شاهد بر عدم شمول اجماع نسبت به اخبار اين چنيني آنهاست. اشكالي كه در هر دو فرض پيش مي آيد، اين است كه در اين هنگام،ادعاي اجماع بر توثيق اين افراد، بيهوده و ركيك است; زيراتعداد فراواني از اصحاب ائمه(ع) داراي اين خصوصيت بوده اند. جوابي كه امام(ره) به اين اشكال داده اند، اين است كه اولا برفرض كه چنين اجماعي قائم شده باشد، بيهودگي و ركاكتي در نقل آن وجود ندارد. ثانيا ممكن است كشي فقط معتقد به اجماع بر اين عده باشد و نه بيش از آن. ثالثا بر فرض لزوم ركاكت، نمي توان لفظ را از ظاهر خود منصرف نمود و بر هر معنايي كه ركاكت از آن لازم نيايد، حمل نمود. امام(ره)، سپس به نقد ديگر سخنان ميرزاي نوري در اين مقوله مي پردازد. (57) و اما در مقام دوم، امام(ره) در آغاز، فرض را بر اين مي گيردكه منظور از (ما) حكايت نيست;، بلكه (ما) به معناي روايت است و منظور از آن، اجماع بر صحت مطلق روايات اين عده (اعم از باواسطه و بي واسطه) است. سپس به ذكر دو وجه كه از آن ممكن است چنين اجماعي حاصل شود، پرداخته و آنها را نقد مي كند. وجه اول، آن است كه بگوييم

مجمعين (اجماع كنندگان)، تمام اخباراين عده را بررسي كرده اند و به اين نتيجه رسيده اند كه همه روايات آنها داراي قرائني خارجي است كه اطمينان به صدور راحاصل مي كند. امام(ره) در نقد اين وجه مي فرمايد كه امكان چنين كاري به صورت عادي وجود ندارد; زيرا اولا اخبار اين عده، بسيار فراوان است;ثانيا امكان اطلاع اجماع كنندگان در همه آنها بر قرائن، عادتاوجود ندارد; زيرا مثلا محمد بن مسلم (كه يكي از اصحاب اجماع است) درباره خود مي گويد: (من سي هزار سؤال از امام باقر(ع) وشانزده هزار سؤال از امام صادق(ع) نمودم) و بعيد است كه افرادديگري همچون زراره، كمتر از اين مقدار حديث داشته باشند; وچگونه ممكن است كه مجمعين بتوانند صدها هزار حديث را بررسي كرده، از قرائني به صحت آنها پي ببرند؟ وجه دوم آن است كه بگوييم مجمعين، حال همه مشايخ روايي اين عده را بررسي كرده و به وثاقت آنها پي برده اند و از اين رو، حكم به صحت روايات اين عده نموده اند. امام(ره) در نقد اين وجه مي فرمايد: اين كار نيز همانند قبلي عادتا محال است; زيرا در آن زمان، هنوز كتب حديثي و رجالي به طور كامل تدوين نشده بود تا مشايخ اين عده براي همه مجمعين شناخته شده باشند; علاوه بر آنكه اين مشايخ در شهرهاي دور ونزديك پراكنده بودند و اطلاع مجمعين از احوال همه آنها بعيدبوده است. علاوه بر اينكه اكنون با بررسي مشايخ اين عده، به افراد فراواني برخورد مي كنيم كه در كتب رجال، با عنوان (كذاب) و (وضاع) معرفي شده اند. مثلا در فهرست نام مشايخ

ابن ابي عمير (يكي از اصحاب اجماع)، به نام افرادي چون يونس بن ظبيان، عبدالله بن قاسم حضرمي، علي بن ابي حمزه بطائني، ابوجميله، علي بن حديد، محمدبن ميمون و هاشم بن حيان برخورد مي كنيم كه عمدتا از سوي رجاليان متقدم و متاخر، تضعيف شده اند. علاوه بر آنكه در سلسله مشايخ او به نام افرادي مهمل، مجهول و غير معتمد نيز برخوردمي نماييم. همچنين در فهرست مشايخ ديگر اصحاب اجماع (همانندصفوان بن يحيي، احمد بن محمد بن ابي نصر بزنطي، حسن بن محبوب،يونس بن عبدالرحمان، عبدالله بن بكير و عبدالله بن مسكان)، به نام تضعيف شدگاني همچون: ابوجميله، احمد بن زياد خزاز، حسن بن علي بن ابي حمزه، ابوالجارود، صالح بن سهل همداني، مفضل بن صالح، محمد بن سنان، عبدالعزيز عبدي، عبدالله بن خداش، عمروبن شمر، مقاتل بن سليمان، عمرو بن جميع، محمد بن مصادف، صالح بن حكم نيلي و... برخورد مي نماييم; و اگر بخواهيم به نام اين عده، افراد مهمل و مجهول را نيز اضافه كنيم، به رقم بزرگي دست مي يابيم كه چشم پوشي از آن، ممكن نيست. (58) امام(ره) پس از آن به سراغ اين نقل اجماع از سوي كشي(ره) رفته و در آن، از دو طريق، خدشه وارد مي كند: اول آنكه اين اجماع از سوي رجاليان متقدم، همانند نجاشي، شيخ طوسي، ابن غضائري، شيخ مفيد و ديگر معاصران كشي يا نزديكان به عصر او مورد تاييد قرار نگرفته است و دليل آن، عدم اشاره به آن در كتابهايشان است، با اينكه افرادي مثل نجاشي، با حرص وولع فراوان به دنبال يافتن دلائلي براي وثاقت رجال بوده اند

وآمدن اين نقل اجماع در كتاب (اختيار معرفه الرجال) كه تلخيص وگزيده شيخ طوسي(ره) از كتاب (معرفه الناقلين والرواه) كشي است، دليلي بر قبول اين ادعا از سوي شيخ طوسي نيست; زيرا اودر اين كتاب، تنها قصد تلخيص و انتخاب داشته، نه قصد بيان آراي خود را. دوم آنكه بعضي از افراد مورد ادعاي مجمعين، صراحتا از سوي بعضي از متقدمان رجالي تضعيف شده اند و يا لااقل توثيق نشده اند كه اين خود، بهترين دليل بر عدم انعقاد چنين اجماعي است. به عنوان نمونه مي توانيم از عدم توثيق ابان بن عثمان و عبدالله بن بكير از سوي نجاشي و تضعيف يونس بن عبدالرحمان از سوي قمي هاياد نماييم. بنابراين، چنين نتيجه گيري مي شود كه چنين اجماعي در بين متقدمان مشهور نبوده است; بلكه بين متاخران مشهور شده و باگذشت زمان نيز شهرت آن افزوده گشته است و چنانكه گفتيم، شهرت،چه در مسائل فقهي و چه در مسئله اي اين چنيني براي ما اعتباري ندارد; زيرا آنها مداركي غير از آنچه ما در دست داريم، نداشته اند. علاوه بر آنكه با تتبع در اقوال متاخران، به مواردي نيز برخوردمي كنيم كه حكايت از عدم اعتبار اين اجماع نزد آنها مي نمايد. به عنوان نمونه مي توانيم از تضعيف ابان بن عثمان از سوي محقق حلي، علامه حلي، فخرالمحققين، فاضل مقداد و شهيد ثاني يادنماييم. همچنين مي توانيم رد عبدالله بن بكير از سوي ابن طاووس و تضعيف او از سوي محقق حلي، فاضل مقداد، شهيد و نيزترديد ابن طاووس در جميل بن دراج و ترديد علامه حلي در معروف بن خربوذ و ترديد

ابن داوود در بريد بن معاويه را به عنوان شواهدي ديگر ذكر نماييم. (59) خلاصه نتايجي كه مي توانيم از اين بحث مفصل بر طبق ديدگاه امام بگيريم، چنين است: 1. ظاهر عبارت كشي، ادعاي اجماع بر توثيق اصحاب اجماع درحكاياتشان است، نه رواياتشان. 2. از اين ادعاي اجماع، به هيچ وجه نمي توان به صحت همه اخباراصحاب اجماع پي برد. 3. از اين ادعا به هيچ وجه نمي توان در راه توثيق همه مشايخ اين عده استفاده نمود. 4. اصولا با توجه به قول نجاشي درباره كشي (كه: او از ضعفا،فراوان نقل مي كند) (60) و نيز با توجه به شواهد ديگر در اثبات وثاقت اين عده، بايد در اين ادعا ترديد نمود. بنابراين، نمي توان عنوان (اصحاب اجماع) را به عنوان توثيقي عام براي خود آنها و نيز مشايخشان مطرح كرد. × در اينجا ممكن است اين سؤال اساسي پيش آيد كه: نظر امام(ره)مبني بر عدم امكان استفاده از اجماع ادعايي كشي(ره) به عنوان يك توثيق عام براي مشايخ بي واسطه و با واسطه آنها روشن شد;اما نظر ايشان در مورد وثاقت خود اصحاب اجماع چيست؟ آيا ازعبارات اخير ايشان، عدم ثبوت اجماع در مورد وثاقت آنها به دست نمي آيد؟ حقيقت آن است كه به عبارتي از امام(ره) برخورد نكرديم كه ازآن بتوان وثاقت اصحاب اجماع را در نظر ايشان ثابت دانست; امابا تتبع در كتب امام(ره)، مي توان وثاقت اكثر قريب به اتفاق آنها را در نظر ايشان با توجه به اوصافي همچون (موثق) و(صحيح) كه درباره روايات آنها آورد، ثابت دانست. از اين تتبع،تقريبا مي توان به اين نتيجه رسيد

كه نقل خدشه رجاليان متقدم ومتاخر درباره بعضي از اصحاب اجماع، مورد پذيرش امام(ره) نيست و نقل آنها فقط جنبه خدشه در اجماع ادعايي داشته است. به عنوان مثال، امام(ره) از روايتي كه بريد بن معاويه در سندآن واقع شده، با عنوان (صحيحه) ياد مي كند (61) و همين عمل رانسبت به بعضي از روايات يونس بن عبدالرحمان (62) و جميل بن دراج (63) انجام مي دهد. همچنين ايشان از بعضي رواياتي كه در سند آنها عبدالله بن بكير (64) و ابان بن عثمان (65) واقع شده اند، با عنوان (موثقه) يادمي نمايد كه علت عدول ايشان از (صحيحه) به (موثقه) به جهت فطحي بودن ابن بكير (66) و ناووسي بودن ابان (67) است. البته ازميان پنج نفري از اصحاب اجماع كه امام(ره) تضعيف آنها را ازقول بعضي از رجاليان نقل كرده، به توثيقي در عبارات ايشان درباره معروف بن خربوذ برخورد نكرديم; اما شايد بتوان ازمقايسه او با ديگر اصحاب اجماع در كلام امام(ره) ، توثيق او رانيز در نظر ايشان ثابت دانست، بخصوص با توجه به آنكه عباراتي كه امام(ره) درباره او نقل مي كند، بجز عبارات كشي، تضعيفي رادر برندارد. امام(ره) آورده است: ولم يتعرض النجاشي لمعروف بن خربوذ ولم يوثقه الشيخ والعلامه; وقال الثاني: (روي الكشي فيه مدحا و قدحا) و قال ابن داوود: (وثقته اصح) و هو ظاهر او مشعر بوجود الخلاف فيه. (86) ب) صاحب (اصل) بودن راوي امام(ره) اين حجت را در ادامه بحث اصحاب اجماع آورده و بعد ازآن، مفصل ترين بحث رجالي در كتب فقهي ايشان است. (69) اين بحث نيز در نقد دلايل علامه مجلسي

و علامه بحرالعلوم طباطبايي براي اثبات وثاقت زيد نرسي آورده شده است كه آنها يكي از دلائل خود را صاحب (اصل) بودن او ذكر كرده اند. عبارت ايشان چنين است: و عد النرسي من اصحاب الاصول و تسميه كتابه اصلا، مما يشهد بحسن حاله و اعتبار كتابه. (70) كه اگر اين ضابطه صحيح باشد، در شمار توثيقات عام قرار خواهدگرفت و به وسيله آن، مي توان وثاقت تعداد زيادي از راويان راثابت كرد و شايد به همين جهت باشد كه امام(ره) حساسيت فوق العاده اي نسبت به اين بحث از خود نشان داده و به تفصيل واردآن مي شود. قبل از آنكه به بيان نظر امام(ره) در اين مورد بپردازيم، اين نكته را متذكر مي شويم كه درباره: معناي اصل، فرق آن با كتاب و مصنف، تعداد اصول، اصول اربعماه، صحت اصول، كيفيت ترتيب بندي مباحث اصول، تاريخ اصول، رابطه اصول و روايات كتب اربعه،تعداد اصول موجود، زمان تدوين اصول و نام بعضي از آنها، و... مباحث مختلفي ارائه شده است (71) كه در اينجا ما فقط به بيان نظرامام(ره) مي پردازيم. امام(ره) در اين بحث، ابتدا به ذكر تعريف (اصل) از قول علامه بحرالعلوم طباطبايي پرداخته و سپس به نقد آن اقدام مي كند ودر نهايت، نظر خود را درباره تعريف (اصل)، ارائه مي دهد. تعريف علامه بحرالعلوم از (اصل)، چنين است: الاصل في اصطلاح المحدثين من اصحابنا بمعني الكتاب المعتمد الذي لم ينتزع من كتاب آخر، و ليس بمعني مطلق الكتاب; فانه قديجعل مقابلا له، فيقال: له كتاب وله اصل. (72) امام(ره) در نقد اين تعريف مي گويد كه در اين تعريف، دو

ادعاشده است كه به وسيله آنها درصدد اثبات وثاقت زيد بر آمده اند.ول آنكه (اصل) به معناي كتاب مورد اعتماد است. دوم آنكه دوم آنكه(اصل)، از كتاب ديگري گرفته نشده است. اين هر دو ادعا باطل است. ادعاي اول. تنها دليلي كه مي توانيم براي اثبات اين ادعابياوريم، قول شيخ مفيد(ره) است كه (اصول) را در چهارصد عدد،منحصر كرده است. در حالي كه مي دانيم تعداد كتب شيعه، بسيارفراتر از اين است; اما اين دليل نمي تواند در اينجا كارآمدباشد; زيرا تنها اخص بودن (اصل) (از (كتاب » را ثابت مي كند ونه مورد اعتماد بودن آن را. علاوه بر اين، مي توانيم پنج دليل براي رد اين ادعا اقامه كنيم: اول آنكه اگر هدف متقدمان از به كار بردن كلمه (اصل)، جعل اصطلاحي معادل (كتاب معتمد) بوده است، براي اينكه اين هدف عملي شود، لازم بود كه در كتب خود، به معناي اين اصطلاح اشاره مي كردند تا پس از آن، بين متاخران اختلافي پديد نيايد. در حالي كه با زير و رو كردن كتب رجالي متقدمان، در هيچ جا به نشاني از تعريف اين كلمه برنمي خوريم. دوم آنكه با مطالعه كتب رجالي متقدمان به موارد فراواني برخوردمي كنيم كه آنها از كتب راويان مورد اعتماد (همانند اصحاب اجماع)، تعبير به (اصل) نكرده اند; بلكه بيشتر تعبير (كتاب)را به كار برده اند; چنانكه شيخ و نجاشي، از ميان اصحاب اجماع، فقط درباره جميل بن دراج گفته اند كه (له اصل); و بامراجعه به كتاب نجاشي در مي يابيم كه موارد كاربرد اين كلمه در مورد كتب اصحاب ائمه(ع)، از تعداد انگشتان دست، تجاوز

نمي كند. و اما شيخ طوسي(ره) هرچند در موارد فراواني از اين اصطلاح استفاده مي كند;اما نسبت موارد عدم استفاده از آن در مورد كتب بزرگان شاگردان ائمه(ع) مانند نسبت قطره به درياست; چنانكه درنوشته هاي او درباره كتب بسياري از بزرگان (همانند ابوبصيرليث مرادي، حسن بن علي بن فضال، فضاله بن ايوب و ...) (73) فقطبه لغت (كتاب) اكتفا مي كند و از (اصل)، نامي نمي برد. سوم آنكه با پژوهش درباره احوال كساني كه در كتب رجالي به عنوان صاحب (اصل) معرفي شده اند، به عدم توثيق يا ضعف بسياري از آنها پي مي بريم كه از آن جمله مي توانيم از حسن بن صالح بن حي، حسن رباطي، سعيد اعرج، علي بن ابي حمزه، سفيان بن صالح،احمد بن حسين مفلس، علي بن بزرج، شهاب بن عبد ربه، عبدالله بن سليمان، سعدان بن مسلم، زيد زراد، زيد نرسي، ابراهيم بن عمريماني و ابراهيم بن يحيي ياد نماييم. چهارم آنكه در ميان تعابير رجاليان به عباراتي برخورد مي كنيم كه با معتمد بودن (اصل)، منافات دارد; مثل آنكه شيخ طوسي(ره)درباره احمد بن عمر حلال مي گويد: انه كوفي ردي الاصل ثقه. كه اگر اصل به معناي (كتاب معتمد) باشد، عبارت (ردي الاصل) ازتناقض دروني برخوردار مي شود. يا آنكه شيخ درباره عمار ساباطي مي گويد: (اصله معتمد عليه)،كه اگر (اصل) به معناي (كتاب معتمد) باشد، ذكر (معتمد) در اين جمله لغو به حساب مي آيد. پنجم آنكه در ميان عبارات متاخران نيز به مواردي برخورد مي كنيم كه از عدم تلقي آنها از (اصل) به عنوان (كتاب معتمد)حكايت مي كند. به عنوان مثال، مي

توانيم عبارت شيخ بهايي در(مشرق الشمسين) را شاهد بياوريم كه درباره اسباب صحت حديث درنزد قدما مي گويد: منها وجوده في كثير من الاصول الاربعماه المشهوره او تكرره في اصل او اصلين منها باسانيد مختلفه متعدده، او وجوده في اصل رجل واحد من اصحاب الاجماع. (74) در حالي كه اگر اصل به معناي كتاب معتمد بود، وجود روايتي تنهادر يك (اصل)، براي حكم به صحت آن، كفايت مي كرد. ادعاي دوم، اين بود كه (اصل،كتابي است كه از كتاب ديگر گرفته نشده باشد) كه در اينجا منظور از كتاب، كتاب مشتمل بر روايات محض است. دليلي كه مي توان بر اين ادعا اقامه كرد، آن است كه اصل در لغت به معناي اساس و ريشه و در مقابل كلمه فرع است. بنابراين،بايد به معناي (كتابي) باشد كه كتب ديگر از آن گرفته مي شوند،نه آنكه خود از (كتابي) ديگر گرفته شده باشد. آنچه كه درباره اين مدعا و دليل آن مي توان گفت، اين است كه: اولا اين دليل ادعايي، بدون شاهد است و اصل عدم نقل از معناي لغوي در اينجا جاري نيست. ثانيا اين دليل، اعم از مدعاست; چون طبق اين دليل، اطلاق (اصل)بر كتابي بزرگ مانند (شرائع) كه مشتمل بر كتب كوچكتر مانند(كتاب الطهاره) و (كتاب الصلوه) و ... است، نيز صحيح است. ثالثا طبق اين دليل، اطلاق (اصل) بر كتبي همانند (كتاب التوحيد)و (كتاب الامامه) كه روايات اصول دين و مذهب را در بردارند،صحيح است كه در اينجا اصول دين در مقابل فروع دين است. رابعا طبق اين دليل، اطلاق (اصل) در مقابل (فرع) بر كتب اخبارمحض، در مقابل كتب فروع

فقهي مستنبط نيز صحيح است; چنانكه به اين استعمال در عبارات محدثاني چون فيض كاشاني، علامه مجلسي،سيد جزايري و... برمي خوريم. به عنوان مثال، علامه مجلسي دراول (مرآه العقول) مي گويد: ان الكافي اضبط الاصول و اجمعها. خامسا بر فرض قبول اين مدعاي ايشان، با آن نمي توان وثاقت صاحب(اصل) را اثبات نمود، مگر آنكه به مدعاي اول 2 ضميمه شود كه بطلان آن را بيان كرديم. (75) پس از آن، امام(ره) دو احتمال درباره كلمه (اصل) مي دهد: اول آنكه (اصل) را حاوي مسائل مربوط به اصول دين و مذهب بدانيم; چنانكه مي گويد: الاصل عباره عن كتاب معد لتدوين ما هو مرتبط باصول الدين اوالمذهب كالامامه والعصمه والبداء والرجعه وبطلان الجبر والتفويض الي غير ذلك من المطالب الكثيره الاصليه التي كان التصنيف فيها متعارفا في تلك الازمنه، كما يظهر من الفهارس والتراجم; والكتاب اعم منه. (76) و شاهد اين احتمال، آن است كه با مراجعه به كتب فهارس و رجال،به مواردي برخورد مي كنيم كه از بعضي از كتب متكلمان (مانندهشام بن حكم، هشام بن سالم، جميل بن دراج و سعيد بن غزوان) باعنوان (اصل)، ياد شده است. امام(ره)، سپس از اين احتمال عدول كرده، احتمال دوم را اين چنين بيان مي كند كه ما در اينجا با سه اصطلاح سر و كار داريم كه عبارت اند از: كتاب، مصنف و اصل. با مراجعه به عبارات رجاليان درمي يابيم كه (كتاب)، اعم است و (مصنف) و (اصل)، دوقسم از آن به حساب مي آيند كه با هم تقابل دارند. به عنوان مثال، شيخ طوسي درباره ابن غضائري مي گويد: فانه عمل كتابين: احدهما

ذكر فيه المصنفات و ال آخر فيه الاصول. و با تفحص و تتبع مي توانيم به اين نتيجه برسيم كه آنها (اصل)را در مورد كتبي به كار مي بردند كه فقط حاوي احاديث است، خواه صاحب آن، خود از امام(ع) شنيده باشد يا اينكه با واسطه نقل كند و خواه از كتاب ديگري گرفته شده باشد و يا آنكه صاحب(اصل 2) ابتدائا به تدوين پرداخته باشد. البته بعيد نيست كه بگوييم استعمال آن، در مواردي كه از كتاب ديگري گرفته نشده باشد، فراوان است. مصنف نيز كتابي است كه درباره علوم يا موضوعات خاصي مانندتاريخ، ادب، رجال، تفسير، اثبات معراج رجعت و بداء نوشته شده باشد; گرچه ممكن است در راه اين اثبات، از آيات و روايات، بهره فراوان گرفته شده باشد; چنانكه شيخ طوسي درباره ابان بن عثمان مي گويد: و ماعرفت من مصنفاته الا كتابه الذي يجمع المبدا و المبعث والمغازي والوفاه والسقيفه والرده. سپس به بيان طريق خود به اصل او مي پردازد كه از اين عبارات به خوبي مدعاي ما ثابت مي شود. و از اينجا مي توانيم سر عدم اطلاق(اصل) بر كتب روايي طبقه اول اصحاب اجماع و نيز معاصران آنهارا دريابيم; زيرا آنها هنوز شروع به تصنيف نويسي نكرده بودند وكتب آنها فقط شامل روايات بود. بنابراين، داراي دو نوع آثارنبودند تا به وسيله دو كلمه (اصل) و (تصنيف) از هم جدا شوند; اما چون افرادي همچون جميل بن دراج و ابان بن عثمان، صاحب تصنيف نيز بودند، لذا در مورد كتب روايي آنها از كلمه (اصل)استفاده شده است. (77) ج) بودن راوي از مشايخ ثقات منظور از مشايخ

ثقات، اساتيد روايي بيواسطه يا باواسطه (بسته به اختلاف مبنا)ي عده اي از ثقات (همانند: محمد بن ابي عمير،صفوان بن يحيي و احمد بن محمد بن ابي نصر بزنظي و جز آنها)هستند كه چنين ادعا شده است كه آنها فقط از ثقه نقل روايت مي كنند. بنابراين، اگر روايتي را مرسل نقل كردند، مي توانيم مطمئن باشيم كه در سلسله سند آنها غير ثقه وجود نداشته است. (78) اصل در اين ضابطه، عبارت شيخ طوسي در (عده الاصول) است كه امام(ره) اين چنين آن را نقل مي كند: اذا كان احدالراويين مسندا و ال آخر مرسلا، نظر في حال المرسل;فان كان ممن يعلم انه لايرسل الا عن ثقه موثوق به، فلا ترجيح لخبر غيره علي خبره، ولاجل ذلك سوت الطائفه بين مارواه محمد بن ابي عمير و صفوان بن يحيي و احمد بن محمد بن ابي نصر و غيرهم من الثقات الذين عرضوا بانهم لايروون ولايرسلون الا ممن يوثق به وبين ما يسنده غيرهم، و لذلك عملوا بمراسيلهم اذا انفرد عن روايه غيرهم. (79) در واقع، طبق نظر كساني كه همه مشايخ روايي اصحاب اجماع را به واسطه نقل اصحاب اجماع از آنها توثيق شده مي پندارند، اين قاعده، بخشي از آن قاعده به حساب مي آيد و ضابطه جداگانه اي نيست و آنها حتي مي توانند از عبارت (غيرهم)، استفاده نموده وآن را اشاره به ديگر اصحاب اجماع بگيرند و بدين ترتيب، آن رامنطبق بر اصحاب اجماع به حساب آورند. امام(ره) نيز در ضمن رد اين قول در اصحاب اجماع به نقل اين عبارت مي پردازد و اين قاعده را نيز نمي پذيرد و

علت آن راافراد ضعيف و مهمل و مجهولي مي داند كه در فهرست نام مشايخ اين عده قرار دارند. (80) اما در اين ميان، امام(ره) تنها مرسلات ابن ابي عمير را معتبرمي داند; چنانكه مي فرمايد: (و مرسلاته بحكم الصحاح) (81) و دليل آن را قول نجاشي(ره) مي داند كه ضمن اشاره به داستان زنداني شدن ابن ابي عمير به مدت چهار سال و از بين رفتن كتب روايي اوچنين مي گويد: فحدث من حفظه و مما سلف له في ايدي الناس; فلهذا اصحابنايسكنون الي مراسيله. (82) و علت اين اطمينان اصحاب را اعتماد آنها به اين ذكر مي كند كه ابن ابي عمير، تنها وقتي حديث را مرسل بيان مي كند كه بداندافراد واسطه همگي ثقه بوده اند كه نتيجه آن، تنها اعتبارمرسلات اوست (و نه مسنداتش) و نيز در صورتي كه روايت را با حذف واسطه و به صورت مرفوع به امام(ع) نسبت دهد و نه در صورتي كه از واسطه با الفاظي مبهم، همچون (رجل) يا (بعض اصحابنا) يادكند. چنانكه مي فرمايد: ... نعم، صرف ضياع الكتب ليس موجبا لعملهم علي مراسيله، لوكان السكون بمعني العمل والاعتماد و فيه كلام; بل لابد من علمهم اوثقتهم بانه لايرسل الا عن ثقه، و هو يدل علي ان مرسلاته فقط مورداعتماد اصحابنا دون غيرها; بل المتيقن منها ما اذا اسقط الواسطه و رفع الحديث الي الامام عليه السلام ، لا ماذكره بلفظ مبهم ك(رجل) او (بعض اصحابنا). (83) چنانكه در جاي ديگر، نقل ابي ابن عمير از يك كتاب را دال براعتبار آن كتاب نمي داند: مجرد نقل ابن ابي عمير كتابا، لايدل علي صحته.

(84) اما با اين حال، به عباراتي از امام(ره) برخورد مي كنيم كه شيخ ابن ابي عمير بودن را موجب ممدوح بودن راوي مي داند كه البته مرتبه اي پايين تر از وثاقت است; چنانكه درباره محمد بن حمران مي گويد: ... ولوكان (اي محمد بن حمران) ابن اعين يكون ممدوحا لكونه من مشائخ ابن ابي عمير لحديث في المجلس الثاني من مجالس الصدوق ان محمد بن ابي عمير قال: (حدثني جماعه من مشائخنا) وعد منهم محمد بن حمران. (85) و در عبارت ديگري، حتي احتمال وثاقت او را نيز داده است: ...او (يكون محمد بن حمران) من آل اعين و هو حسن، لولم يكن ثقه باعتبار عده ابن ابي عمير في محكي (الامالي) بسند صحيح من مشائخه مع ابان بن عثمان و هشام بن سالم; بل يمكن الاستشهادعلي وثاقته بارسال ابن ابي عمير عنه علي هذا الاحتمال. (86) د) بودن راوي از مشايخ اجازه مشايخ اجازه، كساني هستند كه بزرگاني همانند نجاشي، كليني،صدوق و شيخ طوسي(ره) از آنها با واسطه يا بي واسطه، اجازه نقل از كتب و اصول را دريافت داشته اند. بعضي از اين مشايخ، در كتب رجالي، توثيق و يا تضعيف نشده اند ودر اين هنگام، اين بحث پيش مي آيد كه: آيا صرف (شيخوخه الاجازه) (شيخ اجازه بودن)، كفايت از توثيق مي نمايد يا خير؟ رجاليان در اين مورد، به گروههاي مختلفي تقسيم شده اند. بعضي به كفايت مطلق قائل اند و بعضي عدم كفايت مطلق را ثابت مي دانند. بعضي نيز معتقد به تفصيل اند بين آنكه مستجيز(اجازه گيرنده) از كساني باشد كه مقيد به روايت از عدول وثقات

بوده اند و به كساني كه از ضعفا و مجهولان نقل حديث مي كنند، اشكال مي كند كه در اين صورت، شيخ اجازه او توثيق مي شود، و يا چنين نباشد كه (شيخوخه الاجازه) باعث توثيق نمي شود. (87) با تفحص در عبارات امام(ره) مي توانيم نوعي تفصيل را در نظرايشان ثابت بدانيم; زيرا از طرفي كليت دلالت (شيخوفه الاجازه)را بر وثاقت، رد مي كند و دليل آن را نداشتن دليل قانع كننده بر اثبات اين مطلب مي داند; چنانكه درباره معلي بن محمد مي گويد: و مجردكونه شيخ الاجازه لايكفي في الاعتماد; اذ لا دليل مقنع عليه،مع عدم ثبوت كونه شيخا. (88) و در جاي ديگر درباره همو مي گويد: نعم; قد يقال انه شيخ اجازه وهو يغنيه عن التوثيق ولاجله صحح حديثه بعضهم و فيه ان كونه شيخ اجازه غير ثابت وغناء كل شيخ اجازه عن التوثيق ايضا غير ثابت. (89) و از طرف ديگر، تمايل به پذيرش دلالت (شيخوخه الاجازه) بر توثيق نسبت به بعضي از راويان دارد; چنانكه درباره علي بن احمد وپدرش، يكي از قرائن وثاقت آنها را از قول فاضل خراساني،(شيخوفه الاجازه) مي داند، بدون آنكه خود، نقدي بر آن واردكند. عبارت ايشان چنين است: ...وعن الفاضل الخراساني تصحيح خبرهما في سنده و جعلهما من مشائخ الاجازه. (90) و نيز درباره حسن بن علي الوشاء در ضمن نقل قرائن وثاقت اوچنين مي نگارد: ...بل قد يقال انه من مشائخ الاجازه، فلايحتاج الي التوثيق. (91) البته ممكن است درباره اين دو عبارت، چنين گفته شود كه نسبت دادن آنها به ديگران و نيز ذكر آنها در عداد قرائن ديگر، نشانه

آن است كه در نظر ايشان نمي توان به شيخ اجازه بودن، به طور مستقل به عنوان يك توثيق عام نگريست. ه)نقل احمد بن محمد بن عيسي احمد بن محمد بن عيسي اشعري قمي از اصحاب امام رضا، امام جوادو امام هادي(ع) است كه بزرگان رجال، او را توثيق نموده اند. (92) به عنوان مثال، نجاشي درباره او مي گويد: ...شيخ القميين و وجههم و فقيههم. (93) گرچه بعضي از رجاليان متاخر در توثيق او به جهت بعضي از تندروي هايش و نيز جهات ديگر توقف مي نمايند. (94) يكي از جهات معروفيت او حساسيت فوق العاده اش در پرهيز از نقل از ضعفاست، به گونه اي كه حتي در بعضي از موارد، راه افراطپيموده و از افرادي همانند حسن بن محبوب (95) و يونس بن عبدالرحمان (96) كه از اصحاب اجماع هستند نيز نقل حديث نمي نموده و بلكه آنها را مذمت كرده است. و نيز بعضي همانند احمدبن محمد بن خالد برقي را كه از افرادضعيف نقل مي كرده اند ، از قم اخراج نموده است. (97) گرچه در همه اين موارد، توبه او از اين تندروي هايش نيز نقل شده است; (98) اما در اينجا نكته مهم اين است كه ممكن است براي بعضي اين تصور پديد آيد كه دقت بيش از حد او در نقل روايات ازثقه، موجب آن مي شود كه نقل او از راويان را نوعي توثيق عام نسبت به آنها بدانيم; (99) اما امام(ره) چنين سخني را نمي پذيردو حتي نقل روايت از سوي او را باعث صحت آن روايت نمي داند. درباره روايتي كه علي بي حديد

در سند آن واقع شده، چنين مي نويسد: ...مع ضعف سندها بعلي بن حديد و مجرد ان الراوي منه احمد بن محمدبن عيسي; و هوكان يخرج من قم من يروي عن الضعفاء و يعتمدالمراسيل لايوجب وثاقه الراوي، و هو ظاهر، ولاموثقيه الصدور،لاحتمال اتكاله علي امر لم يكن عندنا معتمدا عليه. (100) پي نوشت ها: 1. الرسائل، امام خميني(ره)، تذييلات: مجتبي طهراني، موسسه مطبوعاتي اسماعيليان، قم، 1395ق، ج 2 (رساله في الاجتهادوالتقليد)، ص 98. 2. كتاب الطهاره، امام خميني(ره)، تصحيح: علي اكبر مسعودي،چاپخانه مهر، قم، ج 1، ص 319. 3. كتاب الطهاره، امام خميني(ره)، مطبعه ال آداب، نجف،1389ق،ج 2، ص 649. 4. المكاسب المحرمه، امام خميني(ره)، تذييلات: مجتبي طهراني،مطبعه مهر، قم، 1381ق، ج 6، ص 290. 5. كتاب البيع، امام خميني(ره)، چاپ پنجم، موسسه النشر الاسلامي،قم، 1415ق، ج 5، ص 402. 6. انوار الهدايه في التعليقه علي الكفايه، امام خميني(ره)،تحقيق: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره)، چاپ دوم، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره)، تهران،1373، ج 2،ص 443. 7. الرسائل (تشتمل علي مباحث (اللاضرر) و (الاستصحاب) و (التعادل و الترجيح) و (الاجتهاد والتقليد) و (التقيه »، امام خميني(ره)، تذييلات: مجتبي طهراني، موسسه اسماعيليان، قم،1385ق، ج 1، ص 68. 8. همان، ج 2، ص 210. 9. كليات في علم الرجال، جعفر السبحاني، چاپ اول، مركز مديريت حوزه علميه قم،1366ش، ص 31-46; اصول علم الرجال بين النظريه والتطبيق، محمدعلي علي صالح معلم، تقرير بحث شيخ مسلم داوري،چاپ اول، قم،1416ق، ص 18 به بعد. 10. الرسائل، ج 2 (رساله في الاجتهاد و التقليد)، ص 98. 11. الرعايه في علم الدرايه، زين الدين بن علي العاملي والشهيدالثاني، تحقيق،

عبدالحسين محمد علي بقال، چاپ دوم، كتابخانه آيه الله مرعشي نجفي، قم،1413ق، ص 386; و براي اطلاع بيشتر ازاين علم، ر.ك: علم طبقات المحدثين، اهميته و فوائده، اسعد سالم تيم، چاپ اول، مكتبه الرشد، رياض، 1415ق. 12. كتاب الطهاره، ج 3، ص 18. 13. الرسائل، ج 2، ص 109-110. 14. كتاب الطهاره، ج 3، ص 269. 15. براي اطلاع بيشتر ر. ك: مجله فقه، ش 19و 20، ص 145-207 مقاله: (وثوق صدوري، وثوق سندي و ديدگاه ها)، محمد حسن رباني بيرجندي. 16. كتاب الطهاره، ج 3، ص 291. 17. كتاب البيع، ج 1، ص 250. 18. الرسائل، ج 2 (رساله في التعادل والترجيح)، ص 70. 19. كتاب البيع، ج 4، ص 279. 20. همان، ص 36. 21. كتاب البيع، ج 2، ص 416. 22. كتاب الطهاره، ج 3، ص 597. 23. كتاب البيع، ج 3، ص 407. 24. كتاب الطهاره، ج 3، ص 291. 25. المكاسب المحرمه، ج 2، ص 119. 26. كتاب البيع، ج 1، ص 249-250. 27. الرسائل، ج 1 (رساله في قاعده لاضرر)، ص 26. 28. كتاب البيع، ج 2، ص 471. 29. المكاسب المحرمه، ج 2، ص 55. عبارت ايشان چنين است: (فانهابطريقها ال آخر مشتمله علي بعض الزيادات المخالف للمذهب كمعصيه الانبياء وغير ذلك). 30. المكاسب المحرمه، ج 1، ص 146-147. 31. كتاب البيع، ج 5، ص 354. 32. همان، ج 2، ص 409. 33. همان، ص 416. 34. كليات في علم الرجال، ص 155. 35. همان، ص 155-167. 36. اختيار معرفه الرجال، الطوسي، تصحيح: ميرداماد استرآبادي،تحقيق: سيد مهدي رجايي، موسسه آل البيت لاحياء التراث، قم،1404ق، ج 2، ص 629

(ش 623). عبارت كتاب، چنين است: قال ابو النضرمحمد بن مسعود، قال علي بن الحسن: سلام والمثني بن الوليدوالمثني بن عبدالسلام كلهم حناطون كوفيون لاباس بهم. 37. كتاب البيع، ج 2، ص 436. 38. كتاب الطهاره، ج 1، ص 282. 39. همان، ج 3، ص 112. 40. المكاسب المحرمه، ج 1، ص 212. 41. اصول علم الرجال بين النظريه والتطبيق، ص 491-497. 42. المكاسب المحرمه، ج 2، ص 55. 43. همان. 44. كتاب الطهاره، ج 1، ص 45-46. 45. همان، ص 46. 46. همان، ص 147. 47. همان، ج 2، ص 16. 48. كتاب البيع، ج 2، ص 476. 49. براي اطلاع از گوشه اي از اين اقوال ر.ك: الرواشح السماويه،ميرداماد، ص 45 (الراشحه الثالثه); مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نوري، ج 3، چاپ سنگي، ص 757 (نقل از: كليات في علم الرجال،ص 173) اصحاب الاجماع و ثلاثون من فطاحل العلماء، چاپ اول، موسسه الامام الحسين(ع)، للتبليغ والارشاد،1413ق; كليات في علم الرجال، ص 173; بحوث في علم الرجال، محمد آصف محسني، چاپ دوم،مطبعه سيد الشهداء، قم، 1362، ص 77; فصلنامه علوم حديث، ش 6، ص 55مقاله (اصحاب اجماع)، ناصر باقري بيدهندي; اصول علم الرجال بين النظريه والتطبيق، ص 385-398. 50. اختيار معرفه الرجال، ج 2، ص 507 (ش 431). در بعضي از نسخ به جاي (اجمعت)، (اجتمعت) آمده است. 51. همان، ص 673 (ش 705). 52. همان، ص 830 و 831 (ش 1050). 53. كتاب الطهاره، ج 3، ص 244-258. 54. همان، ص 241 و 242. 55. همان، ص 244. 56. مستدرك الوسائل، ج 3، ص 757 (نقل از: كليات في علم الرجال،ص 201 به بعد).

57. كتاب الطهاره، ج 3، ص 245-248. 58. همان، ص 248-253. 59. همان، ص 248-258. 60. همان، ص 255. 61. كتاب البيع، ج 2، ص 293. امام(ره) از اين روايت، از آنجا كه مشتمل بر حكم خريد و فروش پشته هاي ني است، با عنوان (صحيحه الاطنان) (اطنان: پشته هيزم و ني و...) ياد مي كند كه بامراجعه به سند، به نام بريد بن معاويه برخورد مي كنيم( براي اطلاع از سند و محتواي روايت، ر.ك: وسائل الشيعه، ج 12، ص 272،ابواب عقد البيع). 62. المكاسب المحرمه، ج 2، ص 276. 63. كتاب الطهاره، ج 2، ص 8; كتاب الخلل في الصلوه، ص 227. 64. الرسائل، ج 1 (رساله في الاستصحاب)، ص 284; كتاب الطهاره، ج 3،ص 25. 65. الرسائل، ج 1 (رساله في الاستصحاب)، ص 285 و 301. 66. جامع الرواه، ج 1، ص 473. 67. همان، ص 12. 68. كتاب الطهاره، ج 3، ص 257 و 258. 69. همان، ج 3، ص 258 268. 70. همان، ص 242. 71. براي اطلاع از اين مباحث، ر.ك: الذريعه الي تصانيف الشيعه،آقا بزرگ تهراني، چاپ سوم، دارالاضواء، بيروت،1403ق، ج 2، ص 123(ذيل كلمه (اصل »; دائره المعارف الاسلاميه الشيعيه الكبري، سيدحسن امين، بيروت،1973م، ج 2، ص 33، مقاله: (الاصول اربعماه)،السيد محمدحسين الحسيني الجلالي; فصلنامه علوم حديث، ش 6، ص 187،مقاله: (پژوهشي درباره اصول اربعماه)، سهيلا جلالي; بحوث في علم الرجال، ص 165 168; الرواشح السماويه، ص 98 (راشحه 29). 72. كتاب الطهاره، ج 3، ص 242 و 258; و نيز ر. ك: رجال السيدمهدي بحرالعلوم (الفوائد الرجاليه)، چاپ اول، مكتبه الصادق،تهران،1363، ج 2، ص 367 (نقل

از فصلنامه علوم حديث، ش 6، ص 188،مقاله: (پژوهشي درباره اصول اربعماه)، سهيلا جلالي). 73. امام(ره) در اينجا 28 نفر از بزرگان اصحاب ائمه(ع) را نام مي برد (ر.ك: كتاب الطهاره، ج 3، ص 259 و 260). 74. كتاب الطهاره، ج 3، ص 258-261 (با تلخيص و تصرف). 75. همان، ص 262-264 (با تلخيص و تصرف). 76. همان، ص 264. 77. همان، ص 265-268 (با تلخيص و تصرف). 78. براي اطلاع بيشتر از اين ضابطه، ر.ك: مشائخ الثقات، غلامرضاعرفانيان، چاپ دوم، المطبعه العلميه، قم،1409ق; معجم الثقات،ابوطالب تجليل تبريزي، ص 153-197 (نقل از: كليات في علم الرجال،ص 213); كليات في علم الرجال، ص 286; اصول علم الرجال بين النظريه والتطبيق، ص 399-442. در اين كتاب، فهرست نام 767 نفربه عنوان (مشايخ الثقات) ذكر شده است (ص 425-442). 79 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 252. 80 . همان، ص 284-252. 81 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 248. 82 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 256. 83 . همان جا. 84 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 77. 85 . كتاب الطهاره، ج 2، ص 219-220. 86 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 248. 87 . براي اطلاع از اين بحث و اقوال در آن، ر.ك: الرواشح السماويه، ص 107104 (راشحه 33); بحوث في علم الرجال، ص 91-94; كليات في علم الرجال، ص 329-336; اصول علم الرجال بين النظريه والتطبيق، ص 479-482. 88 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 238. 89 . كتاب الطهاره، ج 2، ص 218. 90 . همان، ج 3، ص 114. 91 . الرسائل، ج 2 (رساله في الاجتهاد و التقليد)، ص

114. 92 . به عنوان مثال، ر.ك: جامع الرواه، محمد بن علي الاردبيلي،كتابخانه آيه الله مرعشي، قم،1403ق، ج 1، ص 69; و نيز ديگر كتب رجالي، ذيل نام او. 93 . رجالي النجاشي، ص 82 (ش 198). 94 . الفوائد الرجاليه، محمد اسماعيل مازندراني خواجويي(م 1173)، تحقيق: سيد مهدي رجايي، بنياد پژوهش هاي اسلامي آستان قدس رضوي، 1372، ص 265264. 95 . اختيار معرفه الرجال، ج 1، ص 799 ( ش 989). 96 . الفوائد الرجاليه، ص 264. 97 . براي اطلاع بيشتر، ر. ك: اصول علم الرجال بين النظريه والتطبيق، ص 460-463. البته مولف، اين توثيق عام را نمي پذيرد. 98 . همان، ص 265. 99 . اختيار معرفه الرجال، ج 1، ص 799 (ش 989). نويسنده، توبه اورا نسبت به ابن محبوب نقل مي كند; و نيز ر.ك: الفوائدالرجاليه، ص 264-265 كه توبه او را نسبت به اعمالي كه درباره يونس و احمد بن محمد بن خالد برقي انجام داد، نقل مي كند. 100 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 422. منابع مقاله:

فصلنامه علوم حديث، شماره 14، نعمت الله صفري فروشاني؛

نسبت به اقوال او ابراز مي شود.با تفحص در عبارات امام(ره) به عنايت فوق العاده ايشان به اقوال رجالي شيخ صدوق پي مي بريم. در اين مورد، به عنوان مثال، مي توانيم ديدگاه امام(ره) را نسبت به مرسلات صدوق، ذكركنيم كه ايشان نيز مانند بسياري از رجاليان و فقها، مرسلات شيخ صدوق را به دو دسته تقسيم مي كند: قسم اول، آن است كه صدوق به طور جزم و قطع، خبري را به معصوم(ع) نسبت دهد كه اين قسم را معتبر مي داند. قسم دوم، آن است كه خبر را به گونه اي غير جزمي و با عباراتي همچون (روي عنه) بياورد كه اين قسم را معتبر نمي داند. عبارت ايشان در مبحث ولايت فقيه و در هنگام بحث از حديث (اللهم ارحم خلفائي) چنين است: فهي روايه معتمده لكثره طرقها; بل لو كانت مرسله، لكانت من مراسيل الصدوق التي لاتقر عن مراسيل مثل ابن ابي عمير. فان مرسلات الصدوق علي قسمين: احدهما ما ارسل و نسب الي المعصوم(ع)بنحو الجزم، كقوله (قال اميرالمؤمنين عليه السلام كذا). وثانيهما ما قال (روي عنه عليه السلام ) مثلا و القسم الاول من المراسيل المعتمده المقبوله. (101) ايشان در موارد ديگر نيز به قسم اول مرسلات صدوق اشاره كرده وآنها را معتبر دانسته است. (102) علت اعتماد امام(ره) به اين گونه مرسلات شيخ صدوق، آن است كه نقل اين چنيني صدوق، دلالت بر اعتماد او بر خبر مي كند كه اين اعتماد يا به جهت وثاقت راويان و يا به علت قيام قرائن دلالت كننده بر صحت خبر در نزد او بوده است. (103) اشكالي كه در اين هنگام

پيش مي آيد، آن است كه ممكن است توثيق يا تصحيح صدوق، ناشي از اجتهاد او باشد كه براي ديگران، حجت نيست; اما امام(ره) به اين اشكال، چنين پاسخ مي دهد كه باتوجه به مشي صدوق، اين نكته روشن است كه او اهل اجتهاد متعارف نبوده و بنابراين، مي توانيم اطمينان پيدا كنيم كه توثيق وتصحيح او، ناشي از قرائني آشكار بوده است كه اگر به ما نيز مي رسيد، آن خبر را حجت مي دانستيم. عبارت امام(ره) در اين مورد،چنين است: و توهم ان جزمه (اي الصدوق ره ) باجتهاده لايفيد لنا ولعل القرائن التي عنده لاتفيدنا الجزم في غير محله، لان الظاهر من مسلكه انه لم يكن اهل الاجتهادات المتعارفه عن الاصوليين سيماالمتاخرين منهم; فالقرائن التي عنده لا محاله تكون قرائن ظاهره توجب الاطمئنان لنا ايضا. (104) نكته جالب در اين عبارات كه ناشي از اعتماد فوق العاده امام(ره) به اين گونه مرسلات صدوق است، عبارت پاياني اوست كه رد اين چنين رواياتي را مساوي با جرئت بر مولا و رد روايات اودانسته است; چنانكه مي فرمايد: وكيف كان رد تلك المرسلات جرئه علي المولي؟ (105) به دليل همين اجتهادات است كه امام(ره) بين مرسلات صدوق و مرسلات شيخ مفيد (م 413ق)، حتي اگر از نوع دوم باشد، تفاوت گذاشته ومرسلات دومي را قبول نمي نمايد; چنانكه مي فرمايد: ... بل الظاهر ان ارسال المفيد جزما غير ارسال الصدوق كذلك;حيث لانستبعد الاعتماد علي مرسلاته (اي الصدوق); لاان المفيد كان من اهل النظر والاجتهاد، و لعل انتسابه جزما مبني علي اجتهاده بخلاف طريقه الصدوق وابيه. وكيف كان ليست المرسله معتمده. (106) مثال ديگر كه

اعتماد فوق العاده امام(ره) به صدوق را مي رساند،آن است كه ايشان در مقام تعارض تضعيف شيخ صدوق با توثيق رجالي مشهور، يعني نجاشي، تمايل بيشتري به پذيرش تضعيف صدوق دارد ويا لااقل به جهت تضعيف او، دچار نوعي توقف مي شود; چنانكه درباره محمد بن اسحاق مي گويد: ... ومحمد بن اسحاق و ان وثقه النجاشي، لكن العلامه توقف فيه،لما نقل عن الصدوق من انه واقفي; و يظهر من محكي كلام ابن داوودايضا التوقف. ولقد تصدي بعضهم لاثبات عدم كونه واقفيا. فكيف كان فهو اما واقفي ثقه او امامي كذلك. با اين حال، در پايان بحث، با تاكيد بر خبرويت صدوق در رجال،چنين مي نويسد: ... ولهذا، ففي نفسي شي ء من محمد بن اسحاق الصراف الواقفي بقول الصدوق الذي هو اخبر من متاخري اصحابنا بحال الرجال. (107) و در جاي ديگري درباره تضعيف حسن بن حسين لولوي، از سوي صدوق وتوثيق وي از سوي نجاشي چنين مي آورد: وقول الصدوق فيه ما قال لا يقصر عن قول النجاشي لو لم يقدم عليه. (108) آنچه كه بحث مرسلات صدوق را با توثيقات عام پيوند مي دهد، اين است كه: اگر در تاليفات ديگر صدوق و يا از طرق ديگر توانستيم سلسله سند مرسلات نوع دوم صدوق را به دست آوريم، آيا مي توانيم از نحوه ارسال صدوق به عنوان توثيقي از سوي او نسبت به افرادسلسله سند استفاده نماييم؟ امام(ره) اين مسئله را به صورت يك احتمال عقلايي مطرح مي كند;اما به صورت قطعي آن را نمي پذيرد; زيرا در اينجا احتمال قوي ديگري نيز وجود دارد و آن تصحيح از راه قرائن است;

چنانكه دريكي از عبارات خود مي گويد: ... لكان قوله ذلك (اي الارسال بنحو الجزم) دليلا علي جزمه بصدورالروايه من القرائن، لولم يكن توثيقا للنهدي (محمد بن حمران)الواقع في رجال الحديث. (109) و در جاي ديگر مي گويد: بل المناقشه في مرسله الصدوق ايضا لاتخلو من اشكال بعد انتساب الروايه جزما الي الصادق عليه السلام ، و هو غير ممكن من مثل الصدوق الا مع وثاقه رواتها او محفوفيتها بقرائن توجب جزمه بالصدور; فيمكن ان يجعل ذلك منه توثيقا منه للرجلين. (110) ز) سكوت ابن غضائري درباره راوي احمد بن حسين بن عبيدالله بن ابراهيم غضائري، معروف به ابن غضائري، يكي از رجاليان بزرگ شيعه بوده كه در نيمه دوم قرن چهارم و اوائل نيمه اول قرن پنجم مي زيسته است. او معاصرنجاشي و شيخ طوسي(ره) بوده، بلكه نظر امام(ره) آن است كه گونه اي شيخوخت و تقدم، نسبت به شيخ داشته است. (111) ابن غضائري، كتب متعددي در علم رجال شيعه و درباره كتب ومصنفات و اصول آنها داشته است كه همگي بجز (كتاب الضعفاء) ازبين رفته است. از اين كتاب او هم تنها اقوال پراكنده اي در كتب رجالي باقي مانده و نسخه هاي خطي يي نيز كه به گردآوري اقوال او اختصاص يافته اند، در كتابخانه هاي مختلف، موجود است. (112) آنچه كه ابن غضائري را مشهور نموده، سختگيري او نسبت به رجال حديث است، به گونه اي كه بسياري از روات و حتي راويان مشهور،از تيغ او در امان نمانده اند و به همين جهت، در ميان بعضي ازرجاليان، چنين مشهور شده كه تضعيفات او اعتباري ندارد; اماتوثيقات او بسيار معتبر

است. (113) در اين ميان، آنچه اهميت دارد، اين است كه: آيا با توجه به سختگيري ابن غضائري مي توانيم از سكوت او و وارد نكردن جرح برراوي، به عنوان يك توثيق عام از سوي او استفاده نماييم ياخير؟ از عبارات امام(ره) كه راههاي توثيق زيد نرسي را از قول علامه بحرالعلوم نقل مي كند، چنين برمي آيد كه تلقي او از سكوت ابن غضائري، يك توثيق عام بوده است; چنانكه مي گويد: ...وثالثه بسكوت ابن الغضائري عن الطعن فيه (اي في حديث زيدالنرسي)، مع طعنه في جمله من المشائخ واجلاء الاصحاب، حتي قيل:(السالم من رجال الحديث، من سلم منه)... ولولا ان هذا الاصل من الاصول المتلقاه بالقبول بين الطائفه، لما سلم من طعنه و من غمزه علي ماجرت به عادته في كتابه الموضوع لهذا الغرض. (114) كه منظور از (كتابه...) در اين عبارت، همان (كتاب الضعفاء)است. اما امام(ره) اين مطلب را نمي پذيرد و علت آن را عدم دلالت سكوت بر توثيق مي داند; زيرا ممكن است كه علل ديگري همچون عدم اطلاع ابن غضائري، علت سكوت او باشد كه در اين صورت، زيد در نزد ابن غضائري مجهول الحال مي شود. چنانكه مي فرمايد: ... واما ما تشبث به ثالثا لاصلاح حال زيد بعدم طعن ابن الغضائري عليه، ففيه ما لايخفي...; واما سكوته فلا يدل علي شي ء; ولعله لم يطلع علي طعن فيه وكان عنده من المجاهيل وهو لا يكفي في الاعتماد عليه. (115) با اينكه اين جواب، پاسخ متيني به نظر مي رسد; اما بايد توجه داشت كه دو سؤال و اثبات دو مطلب بر آن تقدم رتبي دارند: آياابن غضائري

در (كتاب الضعفاء) درصدد استقصاي تمام تضعيف شدگان بوده يا آنكه تنها قصد ذكر بعضي از آنها را داشته است؟ و آياتمام تضعيفات ابن غضائري به ما رسيده است يا خير؟ آنچه كه ما را وادار مي كند كه به اين دو سؤال و يا لااقل سؤال دوم پاسخ منفي بدهيم، آن است كه اولا در اقوال منقول از (كتاب الضعفاء)، سخني درباره بعضي از راوياني كه از سوي همه رجاليان تضعيف گشته اند (و به اصطلاح، ضعف آنها مسلم است)، نمي يابيم كه از اين باب، مي توانيم افرادي همچون مغيره بن سعيد بجلي،بيان بن سمعان تميمي، ابوالخطاب محمد بن مقلاص، بشار شعيري،ابوجعفر محمد بن علي شلمغاني و... را براي مثال بياوريم. (116) فصل چهارم: كتب در اين فصل به كتب روايي يا كتابهاي مشتمل بر روايات، اشاره مي شود كه امكان استناد به آنها در فقه وجود دارد و نيز درعبارات امام(ره) نظري درباره آنها ابراز شده است. ترتيب بندي كتب، تا حد امكان، تاريخي است; يعني براساس تاريخ حيات مولفان آنها و يا كساني كه اين كتب به آنها منتسب شده،آمده اند. ثانيا با استقصاي موارد تضعيف شده در (كتاب الضعفاء) به عددي در حدود يكصدوشصت نفر مي رسيم، در حالي كه با مراجعه به كتب رجالي، همانند (رجال ابن داوود) و (خلاصه الاقوال) علامه حلي كه متكفل ذكر نام ضعفا شده اند، در مي يابيم كه اين عدد، نسبت به افراد تضعيف شده موجود در اين كتابها بسيار ناچيز است. (117) 1و2 نهج البلاغه و صحيفه سجاديه نظر امام(ره) درباره اين دو كتاب، آن است كه گرچه علو مضمون وفصاحت و

بلاغت بسياري از فقرات اين دو كتاب، موجب وثوق به صدورآنها مي شود; اما اين امر، در تمام فقرات جاري نيست وبنابراين، نمي توان همه فقرات آنها را داراي حجت فقهي دانست ودر فقه به آنها استدلال كرد. حضرت امام(ره) در اين باره مي نويسد: ... فابواب المناقشه في الاسناد والدلاله في كثير منها (اي الروايات) مفتوحه، حتي في (الصحيفه المباركه السجاديه)، فان سندها ضعيف و علو مضمونها و فصاحتها و بلاغتها و ان توجب نحووثوق علي صدورها، لكن لاتوجبه في جميع فقراتها واحده بعد واحده، حتي تكون حجه يستدل بها في الفقه، و تلقي اصحابنااياها بالقبول كتلقيهم (نهج البلاغه) به، لو ثبت في الفقه ايضا، انما هو علي نحو الاجمال، و هو غير ثابت في جميع الفقرات. (118) 3. اصل زيد نرسي زيد نرسي، يكي از اصحاب امام صادق و امام كاظم(ع) است (119) كه دركتب رجالي مورد توثيق و تضعيف قرار نگرفته است. لذا در وثاقت او و اعتبار اصلش بين رجاليان و به تبع آنها فقها، اختلاف رخ داده است و از آنجا كه توثيق خاصي درباره او وارد نشده، بعضي براي اثبات وثاقت او دست به دامان قرائن و دلائل ديگري گشته اند. از جمله، علامه طباطبايي(بحرالعلوم) و علامه مجلسي(ره)همين طريق را پيموده اند و امام(ره)، چهار دليل از قول آنهابراي اثبات وثاقت زيد نرسي و صحت اصل او از قرار زير نقل مي كند: 1. نقل يكي از اصحاب اجماع (يعني محمد بن ابي عمير) از او، 2. داشتن (اصل)، 3. سكوت ابن غضائري درباره او، 4. نقل روايات او در كتب اربعه.120 آن گاه امام(ره) وارد نقد و رد

اين دلائل مي شود و در اين راه،بحثهاي مبسوطي همچون بحث (اصحاب اجماع) و (اصل) را مي گشايد. به نقد و رد سه دليل اول، در بيان امام(ره) در فصل قبل پرداخته شد (121) و اكنون فقط به رد دليل چهارم مي پردازيم. نظر ايشان در مقام رد دليل چهارم، چنين است كه با مراجعه به كتب اربعه، در مي يابيم كه تنها دو يا سه روايت از او در اين كتب نقل شده است و همين، خود، شبهه برانگيز است و نه تنها موجب وثاقت او نمي شود; بلكه اسباب سوء ظن به او را فراهم مي آورد;زيرا اين احتمال تقويت مي شود كه (اصل) او مورد اعتماد صاحبان كتب اربعه نبوده و صحت اين دو يا سه روايت، از راههاي ديگري براي آنها ثابت شده است. امام(ره) مي فرمايد: واما ما تشبث (اي العلامه بحرالعلوم الطباطبائي) به رابعا من عدم خلو الكتب الاربعه من اخبار اصل النرسي، فهو عجيب منه;فانه لولا هذا الامر في سلب الوثوق عن اصله لكان كافيا; لان اقتصار المشائخ الثلاثه من روايات اصله علي حديثين او ثلاث احاديث دليل علي عدم اعتمادهم باصله من حيث هو اصله او من حيث روايه ابن ابي عمير عنه، فكانت لما نقلوا منه خصوصيه خارجيه،والا فلاي عله تركوا جميع اصله واقتصروا علي روايتين منه، مع كون الاصل عندهم وبمراي و منظرهم. بل لو ثبت ان كتابا كان عندهم، فتركوا الروايه عنه الا واحدا اواثنين مثلا، صار ذلك موجبا لعدم الاكتفاء بتوثيق اصحاب الرجال صاحبه في جواز الاخذ بالكتاب وهذا واضح جدا و موجب لرفع اليدعن كتاب النرسي جزما، بل تركهم الروايه عنه 4.

اصل زيد زراد مع كون الراوي عنه ابن ابي عمير، دليل علي عدم تماميه ما قيل في شان ابن ابي عمير من انه لايروي الا عن ثقه. تامل! (122) زيد زراد نيز يكي ديگر از صاحبان (اصل) و از اصحاب امام صادق(ع) است (123) كه توثيقي درباره او وارد نشده است. امام(ره) نيز اين اصل را همانند اصل نرسي (و تقريبا به علت همان اشكالات)، معتبر نمي داند و دو اشكال تازه اي كه در اينجامطرح مي نمايد، يكي عدم وصول اين (اصل) به مجلسي(ره) با سندصحيح است; زيرا در سلسله سند او فردي به نام منصور بن حسن آبي وجود دارد كه مجهول است; و دوم آنكه گفته شده است كه اين(اصل)، مشتمل بر مسائل مخالف مذهب شيعه است. عبارت ايشان چنين است: و مما ذكرنا في حال اصل النرسي، يظهر الكلام في اصل زيد الزراد;فانهما مشتركان غالبا فيما ذكر. هذا كله مع عدم وصول النسخه التي عند المحدث المجلسي اليه بسند يمكن الاتكال عليه، لجهاله منصور بن الحسن ال آبي الذي كانت النسخه بخطه مورخه باربع وسبعين و ثلاثماه، و هو غير منصور بن الحسين الابي الذي ترجمه منتجب الدين و قال: (فاضل عالم فقيه وله نظم حسن قرا علي شيخنا المحقق ابي جعفر الطوسي)، لتاخره عن كتابه النسخه عصرابناء علي ما ترجمه، و ان صرح بعض بانه معاصر الصاحب بن عبادمضافا الي اختلافهما في الاب. هذا مع عدم ثبوت وثاقه الثاني ايضا، و عدم كفايه ما قال منتجب الدين فيها، هذا مع ما حكي من اشتمال اصله علي المناكير و ما يخالف المذهب. تامل! (124) 5. مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه كتاب

(مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه)، گرچه به عنوان يكي ازمصادر (وسائل الشيعه) از آن استفاده نشده است; اما صاحبان(بحارالانوار) و (مستدرك الوسائل)، از آن به عنوان يكي ازمصادر خود استفاده كرده اند. با اين حال، علامه مجلسي درباره آن چنين مي گويد: و كتاب (مصباح الشريعه) فيه بعض ما يريب اللبيب الماهر واسلوبه لايشبه سائر كلمات الائمه وآثارهم. (125) اما در مقابل، ميرزاي نوري در (مستدرك الوسائل)، از اعتبار آن دفاع مي كند. (126) اين كتاب به امام صادق(ع) نسبت داده شده است وحاوي رواياتي است كه از سوي بعضي از بزرگان، مانند شهيدثاني،مورد اعتماد واقع شده است; اما بعضي به علت منتهي شدن سند كتاب به بعضي از صوفيان و نيز اشتمال كتاب بر امور منكري كه مخالف با متواترات است، اين نسبت را مردود دانسته اند. (127) امام(ره) نيز اين كتاب را معتبر نمي داند; بلكه در روايت بودن آن، شك مي كند و احتمال پديد آمدن آن به وسيله بعضي از اهل علم و حال را بعيد نمي داند و مي نويسد: ... واما روايه (مصباح الشريعه)... فلا تصلح للاستناد اليها لعدم ثبوت كونها روايه، فضلا عن اعتبارها، بل لايبعد ان يكون كتابه من استنباط بعض اهل العلم والحال و من انشائاته. هذا كله مع الغض عن اسناد الروايات والقرائن القائمه في متونها; و الافابواب المناقشه في الاسناد والدلاله في كثير منها مفتوحه. (128) 6. فقه الرضا(ع) بعضي اين كتاب را منتسب به امام رضا(ع) دانسته اند و برخي ديگر، در اين انتساب شك كرده، آن را از افرادي همچون جعفر بن بشير يا پدر شيخ صدوق يا يكي از فرزندان ائمه(ع)

و يا از محمدبن علي شلمغاني دانسته اند. (129) اين كتاب نيز به عنوان مصدر از سوي صاحب (وسائل الشيعه)استفاده نشده است; اما علامه مجلسي و ميرزاي نوري(ره) به آن اعتماد كرده اند و علامه مجلسي(ره) درباره آن مي گويد: ... واكثر عباراته موافق لما يذكره الصدوق ابو جعفر بن بابويه في (كتاب من لايحضره الفقيه) من غير سند و ما يذكره والده في رسالته اليه، و كثير من الاحكام التي ذكرها اصحابنا ولا يعلم مستندها مذكوره فيه. (130) نظر ميرزاي نوري آن است كه كتاب، مشتمل بر دوبخش است كه بخش اول آن، شامل روايات امام رضا(ع) و بخش دوم از (النوادر) محمدبن احمد بن عيسي است. (131) امام(ره) در موارد مختلفي هنگام برخورد با اين كتاب، عدم اعتبار آن را متذكر مي شود (132) و آن را تاليف يكي از علما مي داند كه ضمن نقل روايات، اجتهادات خود را نيز آورده است و به وسيله مضمون روايات، فتواي خود را ذكر مي كند. چنانكه در(الرسائل) مي گويد: ... و المظنون كون هذا الكتاب من تصنيف بعض العلماء المطلع علي الاحاديث، و قد جمع بين شتات الاخبار باجتهاده و روي مضمونهاكما يظهر للمتدبر فيه. (133) و در كتاب ديگر خود، هنگام بررسي يك مسئله خاص، ميان عباراتي از (فقه الرضا(ع » كه با لفظ (روي) و بدون آن به كار رفته،تفاوت قائل مي شود: واما الفقه الرضوي، فلا ينبغي الاشكال في انه ليس من تصنيفات الرضا(ع) كما لايخفي علي من رابعه و تدبر في تعبيراته، بل هوعلي ما يظهر منه تصنيف عالم ذي القريحه المستقيمه، و هو مشتمل علي روايات مرسله و فتاوي

من صاحبه; و ما حكي عنه في المقام(اي خيار العيب) بلفظ (روي) يكون مضمونه قريبا من سائرالروايات سيما مرسله جميل; و ما حكي عنه بلا لفظه (روي) يكون علي الظاهر من فتوي صاحبه موافقا للمشهور وليس روايه. (134) 6. تفسير عياشي اين تفسير، منسوب به محمد بن مسعود بن محمد بن عياش سمرقندي،معروف به عياشي است كه از اساتيد محمد بن عمر بن عبدالعزيز(معروف به كشي) بوده و از سوي رجاليان، توثيق شده است. (135) اين كتاب كه حاوي تفسير آيات قرآن به وسيله روايات بوده است،معمولا از سوي علماي شيعه با ديده قبول نگريسته شده است;چنانكه صاحب (وسائل) نيز آن را يكي از مصادر خود قرار داده است و مي گويد كه تنها نيمه اول آن به دست ما رسيده است كه درآن، بعضي از نسخه نويسان، اسناد روايات را حذف كرده و تنها بريك راوي اعتماد نموده اند. (136) نظر ... فان العياشي و ان كان ثقه... ، لكن ليس لنا طريق صحيح الي تفسيره... ولم يذكر صاحب (الوسائل) طريقه اليه الا ان يدعي الاطمئنان و الوثوق بكون ما عن تفسيره منه. والعلم عندالله! (137) 8. تحف العقول عن آل الرسول(ص) اين كتاب، از آن حسن بن علي بن شعبه از قدماي معاصر با شيخ صدوق (م 381ق) بوده كه از سوي رجاليان متقدم، تصريحي در توثيق او نرسيده است; گرچه متاخران، همانند شيخ حر عاملي و صاحب(رياض العلماء)، ستايش فراواني از او نموده اند. بعضي از علماي شيعه، به جهت ارسال روايات اين كتاب، آن رامعتبر ندانسته اند; (138) اما صاحب (وسائل الشيعه) از آن به عنوان مصدري از مصادر معتبر كتاب

خود استفاده مي كند. (139) همين مطلب، باعث نوعي اعتماد از سوي امام(ره) بر اين كتاب شده است;چنانكه در بحث ولايت فقيه و در ضمن بررسي روايت (مجاري الامور والاحكام علي ايدي العلماء...) كه از اين كتاب نقل شده، مي گويد: ... وهي و ان كانت مرسله، لكن اعتمد علي الكتاب (اي (تحف العقول)) صاحب (الوسائل) و متنها موافق للاعتبار و النقل. (140) 9. كتاب من لايحضره الفقيه اين كتاب، يكي از كتب اربعه روايي شيعه است كه اعتبار آن،بحثهاي فراواني را ميان علماي شيعه و بخصوص بين اخباريان واصوليان ايجاد كرده است. يكي از دلائل عمده موافقان با اعتبار اين كتاب، گواهي شيخ صدوق در آغاز كتاب است كه شهادت به صحت همه محتويات كتاب داده وآنها را حجتي بين خود و خدايش دانسته و مي گويد: ... ولم اقصد فيه قصد المصنفين في ايراد جميع ما رووه; بل قصدت الي ايراد ما افتي به و احكم بصحته، واعتقد فيه انه حجه فيمابيني و بين ربي. (141) امام(ره) در بعضي از موارد، به اين ضمانت شيخ صدوق(ره) اشاره مي كند; (142) اما نظر ايشان بر آن است كه شيخ صدوق به اين عهدخود، وفا نكرده است. البته ايشان اين را كه صدوق در همان اوائل كتاب از اين عهد عدول كرده باشد، بعيد مي داند.امام(ره) پس از نقل عبارت فوق از قول صدوق، چنين مي نگارد: ... و هو و ان لم يف بهذا العهد في كتابه، كما يظهر للمراجع به، لكن رجوعه عنه في اول الكتاب في غايه البعد. (143) 10. المقنع المقنع، يكي ديگر از كتب شيخ صدوق(ره) است كه در اعتبار

آن،اختلاف واقع شده است. اين كتاب، شامل دو بخش است: بخش اول، رواياتي است كه شيخ صدوق(ره) نقل كرده و چنانكه خودمي گويد، به عللي چون امكان حمل كتاب، سخت نبودن حفظ روايات وملول نشدن خواننده، سلسله اسناد آن را حذف نموده است. بخش دوم، نامه پدر صدوق به اوست كه آن نيز شامل رواياتي است;اما حذف اسناد آن، توسط پدر شيخ صدوق انجام شده است، نه خوداو. (144) عمده دليلي كه براي صحت اين كتاب ذكر شده، عبارت شيخ صدوق دراول كتاب است كه امام(ره) اين چنين به نقل آن مي پردازد: ... اني صنفت كتابي هذا و سميت الكتاب (المقنع) لقنوع من يقروه بما فيه; و حذفت الاسناد منه لئلا يثقل حمله ولا يصعب حفظه ولايمله قاريه، اذ كان ما ابينه فيه في الكتب الاصوليه موجودابينا عن المشائخ العلماء الفقهاء الثقات رحمهم الله(انتهي). (145) كه البته ظاهر، آن است كه اين شهادت، تنها شامل بخش اول كتاب او مي شود و نه بخش دوم، يعني نامه پدرش. (146) نظر امام(ره) بر اين است كه از اين عبارت، نمي توان توثيق تمام افراد سلسله اسناد محذوف را اثبات كرد; زيرا در اين عبارت، دواحتمال وجود دارد: احتمال اول آنكه صدوق درصدد گواهي دادن اين مطلب است كه خود،روايات كتابش را در كتب اصول روايي اصحاب ديده است; نيز درصددتوثيق صاحبان اين كتب است. طبق اين احتمال، روايات (المقنع)،در صورت قبول توثيق يك عادل، صحيح است. احتمال دوم آنكه صدوق، درصدد بيان وثاقت رجال واقع در طرق خودبه صاحبان اين كتب است و نه توثيق صاحبان اين كتب; يعني آنكه مشايخ ثقات، وجود اين روايات

را در كتب اصول، ثابت مي دانند.امام(ره) احتمال دوم را تقويت مي كند. بنابراين، نمي توان توثيق صاحبان اصول را در نزد صدوق، ثابت دانست. عبارت ايشان چنين است: ... ويمكن المناقشه في سند (المقنع) بان يقال ان ما في اوله لايدل علي توثيق جميع ما في سلسله السند، لانه قال: (اني صنفت...) و فيه احتمالان: احدهما انه بصدد الشهاده علي موجوديه ما في (المقنع) في الكتب الاصوليه، فتكون شهاده علي وجدانه فيها; وانما ذكرت الاسناد فيماذكرت لا لاثبات الكتب، بل لاغراض آخر كحفظ السلسله و رجال الاسانيد كالاسناد الموجوده في عصرنا الي الكتب الاربعه; و بصددشهاده اخري وهي توثيق صاحب الاصول، و علي هذا يكون مافيه بمنزله روايه صحيحه، لو قلنا بقبول توثيق عدل واحد في رجال السند. وثانيهما ان يكون بصدد بيان وثاقه طرقه الي الاصول لاتوثيق اصحابها، بان يكون قوله مبينا حالا لاخبرا بعد خبر، فيكون مراده ان وجودها في الكتب معلوم مبين بوسيله المشائخ الثقات; و لعل هذا الاحتمال اقرب لبعد امتياز (المقنع) عن سائر كتبه سيما مثل(من لايحضر)... (147) اشكالي كه در اينجا به نظر مي رسد، آن است كه كلام امام(ره) دراول عبارتش، در وثاقت همه سلسله سند است. در حالي كه احتمال اول كه بدين منظور مطرح شده تنها وثاقت صاحبان كتب رااثبات مي نمايد و اثبات وثاقت همه افراد سلسله سند، منوط برآن است كه منظور صدوق از مشايخ ثقات، همه افراد سند باشد و نه مشايخ بي واسطه اش و يا صاحبان اصول. (148) در اينجا ممكن است استدلالي براي تصحيح روايات اين دو كتاب شيخ صدوق و بلكه همه كتب روايي او ذكر شود و

آن اينكه صدوق، خود مي گويد كه در كتابهايش، تنها رواياتي را ذكر مي كند كه استادش ابن وليد، آنها را صحيح مي داند و اين خود، شهادتي از استادش بر وثاقت رجال روايات و يا صحت متن آنهاست. اما امام(ره) اين استدلال را نمي پذيرد، با اين بيان كه اگرمراد وي تصحيح رجال سند باشد، اين امر، مخالف يافته هاي ماست;زيرا در موارد فراوان، به افراد ضعيف در سلسله اسناد روايات ابن وليد برمي خوريم; و اگر مراد وي تصحيح متن بوده است، اين امر براي ما فايده اي ندارد و شايد علتش اين باشد كه ممكن است اين تصحيح، از راه قرائني صورت گرفته باشد كه براي ما حجيت واعتبار ندارند. امام(ره) آورده است: ... و اما المحكي عن الصدوق، باني لم اذكر في مصنفاتي الا ماصححه شيخي ابن الوليد، فان كان المراد تصحيح السند، فيوجب ذلك الاشكال في تصحيحات ابن الوليد، ضروره اشتمال مصنفاته علي روايات ضعاف الي ما شاء الله; وان كان المراد تصحيح المتن،فهو غير مفيد لنا. (149) 11. مستدرك الوسائل اين كتاب، يكي از جوامع روايي شيعه در مسائل فقهي است كه توسطميرزا حسين نوري (13201254ق)، يكي از بزرگ ترين اخباري هاي قرن چهاردهم، نوشته شده است. او اين كتاب روايي را به منظورجبران رواياتي كه از سوي صاحب (وسائل الشيعه) آورده نشده اند،نگاشت و آن را بر طبق (وسائل الشيعه) ترتيب داد. امام(ره) در مبحث اصولي (حجيت ظواهر كتاب) و هنگام بحث (عدم تحريف قرآن) به كتاب ديگر نوري كه با نام (فصل الخطاب في تحريف كتاب رب الارباب) نگاشته شده، اشاره مي كند و آن راشديدا رد

مي نمايد و درباره روايات آن مي گويد: ... و انما هو ايراد روايات ضعاف اعرض عنها الاصحاب و تنزه،عنها او لو الالباب من قدماء اصحابنا كالمحمدين الثلاثه المتقدمين (اي مولفوا كتب الاربعه) رحمهم الله. (150) آن گاه درباره ديگر كتب روايي نوري و از جمله (مستدرك الوسائل)و همچنين ديگر آثار او چنين مي نگارد: هذا حال كتب روايته غالبا كالمستدرك ولاتسال عن سائر كتبه المشحونه بالقصص والحكايات الغريبه التي غالبها بالهزل اشبه منه بالجد، و هو رحمه الله شخص صالح متتبع الا ان اشتياقه لجمع الضعاف والغرائب و العجائب و ما لا يقبلها العقل السليم والراي المستقيم اكثر من الكلام النافع; والعجب من معاصريه من اهل اليقظه كيف ذهلوا و غفلوا حتي وقع ما وقع مما بكت عليه السماوات وكادت تتدكدك علي الارض؟! (151) اين تعبيرات درباره مولف و آثار او از امام(ره)، درباره هيچ عالم شيعي ديده نشده است كه به نظر مي رسد علت اصلي آن، همان نگارش كتاب (فصل الخطاب) باشد كه موجب وارد آمدن ضربات سنگيني بر پيكر شيعه در جهان اسلام گشت. نكته قابل توجه اينكه در مسائل مختلف فقهي، كمتر ديده شده است كه امام(ره) تنها به جهت روايتي از اين كتاب و مصادر آن، به فتوايي رسيده باشد و در مواردي كه رواياتي را در آن موافق قول خود مي بيند، تنها آنها را به عنوان تاييد (ونه استدلال) ذكرمي نمايد. فصل پنجم: اشخاص براي به دست آوردن نظر امام(ره) درباره رجال واقع در سلسله اسناد روايات مورد استناد ايشان، سه راه در پيش داريم: اول آنكه از تصريحات امام(ره) در باب توثيق يا تضعيف راويان استفاده

نماييم. دوم آنكه از اوصافي كه امام(ره) براي روايات مورد استناد مي آورد، استفاده كنيم. مثلا هنگامي كه مي گويد: (صحيحه زراره)،در حقيقت، منظور او (الروايه الصحيحه لزراره) است كه از اين عبارت، مي توان توثيق زراره را در نظر ايشان فهميد. سوم آنكه پا را از دايره تصريحات ايشان فراتر گذاريم و از آنچه امام(ره) در عبارات خود ني آورده، اما قطعا مورد نظر ايشان بوده است، نظرش را استخراج نماييم. توضيح آنكه گاهي امام(ره)هنگام استناد به يك روايت مثلا صحيح، تمام رجال سند را ذكر مي كند; مثل اينكه مي گويد: صحيحه اسماعيل المنقوله في ابواب الركوع، عن محمد بن الحسن باسناده، عن سعد، عن احمد بن محمد، عن ابيه، عن عبدالله بن المغيره، عن اسماعيل بن جابر. (152) كه از چنين عباراتي با توجه به معناي صحيحه (كه چنانكه خواهيم گفت، همه رجال سند آن، امامي توثيق شده هستند)، مي توانيم توثيق امام(ره) نسبت به همه رجال سند را اثبات نماييم. اين گونه عبارات، نسبت به كل مواردي كه امام(ره) به روايات استناد مي كند، درصد بسيار ناچيزي را تشكيل مي دهند و ايشان،بيشتر در كتاب (الرسائل) چنين عباراتي را آورده است (153) و دركتب ديگر فقهي و اصولي امام(ره) كمتر مشاهده مي شود. اما گاهي امام(ره) فقط از صفت (صحيحه) مثلا براي راوي مستقيم امام معصوم استفاده مي كند و نامي از ديگر رجال سند به ميان نمي آورد. در اينجا مي توانيم با مراجعه به جوامع روايي و به دست آوردن نام افراد واقع شده در سند، توثيق امام(ره) را باتوجه به معناي (صحيحه) نسبت به همه آنها ثابت بدانيم

كه طبعاكاري طاقت فرسا خواهد بود و متاسفانه عمده استنادات امام(ره)به روايات، بدين نحو است. موارد ديگري را نيز مي توانيم به اين قسم اخير، ملحق بدانيم وآن، مواردي است كه امام(ره) از طريق يكي از مشايخ، از روات باوصف صحت ياد مي كند; مثل اينكه مي گويد: ... عن تفسير علي بن ابراهيم، بطريق صحيح، عن ابي عبدالله عليه السلام . (154) يا مي گويد: طريق الشيخ اليه صحيح في المشيخه والفهرست. (155) كه در اين موارد، مي توان با به دست آوردن طريق آنها به روات،وثاقت واسطه ها را در نظر امام(ره) ثابت دانست و ظاهر اين عبارت، وثاقت واسطه هاي طريق است و نه دو طرف آن. ما در اينجا فقط نظر امام(ره) را با توجه به راه اول و دوم ذكر مي كنيم و براي يكنواخت شدن بحث، از تصريحات امام(ره) به رجال سند (كه در راه سوم به آن اشاره كرديم)، نيز در مي گذريم. اما قبل از آن، بايد به تعريف هر يك از اقسام حديث بپردازيم كه ميان متاخران مشهور است. تعريف اقسام حديث در نظر متاخران تقسيم حديث كه در آن، موقعيت وثاقت يا عدم آن مشخص مي شود،تقسيمي رباعي است كه از علامه حلي (م 726ق) يا سيد جمال الدين ابن طاووس (م 773ق) (156) در ميان درايه نويسان شيعه، مشهور گشته است و در آن، حديث به چهار قسم: صحيح، حسن، موثق و ضعيف تقسيم مي شود. حديث صحيح، حديثي است كه با سندي متصل و متشكل از افراد امامي و عادل، از معصوم(ع) نقل شود. شهيد ثاني مي گويد: ... الصحيح و هو ما

اتصل سنده الي المعصوم بنقل العدل الامامي عن مثله في جميع الطبقات، حيث تكون متعدده و ان اعتراه شذوذ. (157) حديث حسن، حديثي است كه يا همه رجال سند آن، امامي ممدوح باشند، يا يكي از آنها امامي ممدوح باشد وگرچه بقيه، امام توثيق شده باشند; زيرا در اين موارد، نتيجه، تابع اخس مقدمات است و منظور از ممدوح، آن است كه تصريحي به وثاقت آنها نشده باشد. شهيد مي گويد: ... الحسن وهو ما اتصل سنده كذلك، اي الي المعصوم بامامي ممدوح من غير نص علي عدلته، مع تحقق ذلك في جميع مراتبه، اي جميع مراتب رواه طريقه او تحقق ذلك في بعضها. بان كان فيهم واحدامامي ممدوح غير موثق، مع كون الباقي من الطريق من رجال الصحيح، فيوصف الطريق بالحسن لاجل ذلك الواحد. (158) حديث موثق يا قوي نيز آن است كه در رجال سند، افراد توثيق شده غير امامي وجود داشته باشند; گرچه بقيه، همه امامي موثق باشند.شهيد مي گويد: ... الموثق سمي بذلك لان راويه ثقه و ان كان مخالفا، و بهذافارق الصحيح مع اشتراكهما في الثقه و يقال له القوي ايضا لقوه الظن بجانبه بسبب توثيقه. (159) البته چنانكه شهيد(ره) متذكر مي شود، گاهي لغت قوي براي امامي غير ممدوح و غير مذموم ( مانند افرادي چون نوح بن دراج) نيز به كار مي رود. (160) حديث ضعيف، آن است كه هيچ يك از شروط انواع سه گانه ديگر رانداشته باشد. شهيد(ره) مي گويد: ... الضعيف و هو مالا يجتمع فيه شروط احد الثلاثه المتقدمه، بان يشتمل طريقه علي مجروح بالفسق و نحوه او مجهول الحال او مادون ذلك كالوضاع.

(161) كار برد اين چهار اصطلاح از سوي امام(ره) بدون آنكه اقدام به تعريف خلاف مشهور براي آنها بنمايد و يا از قرائني مبني بر عدم قبول معناي مشهور استفاده كند ، خود، بهترين دليل براي قبول اين تقسيم و اين تعاريف در نزد اوست. چند نكته در اينجا قبل از ذكر اسامي، تذكر چند نكته لازم به نظر مي رسد: اول آنكه امام(ره) براي اتخاذ فتوا از احاديث قسم اول و دوم استفاده مي نمايد; اما قسم سوم و چهارم را در صورت مطابقت بافتواي خود، به عنوان تاييد ذكر مي كند و در صورت عدم مطابقت ويا انحصار دليل، از آنها استفاده نمي كند و بلكه مردود مي شمرد. دوم آنكه گرچه اين صفات چهارگانه اولا و بالذات، صفت حديث و نه رجال سند است; اما چنانكه قبلا اشاره شد، مي توان از آنها، حال رجال را نيز در ديدگاه امام(ره) به دست آورد. سوم آنكه با توجه به تعريف انواع چهارگانه حديث، اين نكته به دست مي آيد كه هرگاه امام(ره) از تعبير موثق و حسن استفاده كند، اعم از آن است كه مضاف اليه اين دو، غير امامي يا ممدوح باشند و يا ديگر افراد سلسله سند. شاهد آنكه در مواردفراواني، ناظر بر استفاده امام(ره) از اين دو است، در حالي كه مضاف به افراد قطعا تاييد شده هستيم، مثل: (موثقه زراره) يا(حسنه محمد بن مسلم). بنابراين، در اين گونه موارد، براي به دست آوردن فرد غير امامي يا ممدوح (كه طبعا حديث را از مرتبه صحيح به موثق و حسن تنزل داده اند) به بررسي جداگانه سند نياز داريم كه

چنانكه قبلااشاره شد، ناچار به خروج از تصريح امام(ره) مي شويم كه بناي اين مقاله بر آن نيست. لذا در اينجا به منظور استفاده از تصريحات امام(ره)، به ذكراشخاص راوي فقط در دو بخش اكتفا مي نماييم: بخش اول، افراد مورد وثوق امام(ره) كه شامل همه افرادي مي شوندكه از سوي امام(ره) به عنوان ثقه معرفي شده اند، خواه امامي باشند يا غير امامي. بخش دوم، افراد ضعيف كه به عللي همچون مجهول الحال بودن و مهمل بودن در كتب رجالي و نيز تضعيف آنها از سوي رجاليان، رد شده اند. الف) توثيق شدگان چنانكه قبلا اشاره شد، اين افراد را يا از ذكر دو صفت صحيح وموثق براي احاديتشان و يا از توثيق مستقيم امام(ره) معرفي مي كنيم كه در طريق دوم، امام(ره) از عباراتي با ريشه وثاقت استفاده مي كند كه به خودي خود، شامل هر دو نوع (صحيح) و(موثق) مي شود. شايان ذكر است كه در اينجا از ذكر اصحاب اجماع كه قبلا به آنهاپرداخته شد، خودداري مي شود. نام اين افراد به ترتيب حروف الفبا با ذكر توصيف امام(ره) درباره آنها، در زير مي آيد: 1. آدم بن متوكل، معروف به ابوالحسين خادم و بياع اللولو. امام(ره) از روايت او با عنوان (صحيحه ابي الحسين الخادم (162) ياد مي كند. (163) 2. ابراهيم بن ابي بلاد (صحيحه ابراهيم بن ابي البلاد)×. (164) 3. ابراهيم بن ابي محمود (صحيحه). (165) 4. ابراهيم بن زياد، معروف به خزاز يا ابوايوب خراز (روايه الخزاز الصحيحه علي الاصح). (166) 5. ابراهيم بن نعيم، معروف به ابي الصباح كناني (صحيحه). (167) 6. ابراهيم بن هاشم قمي.

چنانكه در فصل دوم (در توثيقات خاص) گفته شد، امام(ره) وثاقت او را از راه قرائن مستنبط، ثابت مي داند. (168) 7. احمد بن ادريس. امام(ره) درباره روايت عجلان مي گويد: وهي موثقه علي روايه الكليني، ان كان الراوي عن ابان، احمد بن ادريس كما في (الوسائل). (169) 8. احمد بن عائذ. امام(ره) درباره او مي گويد: و احمد بن عائذ، ثقه. روي عن ابي خديجه سالم بن مكرم الجمال وقد وثقه النجاشي قائلا انه ثقه ثقه. و وثقه الشيخ في موضع علي ما عن العلامه و ان ضعفه في موضع كما عن الفهرست، و الارجح وثاقته. (170) 9. احمد بن محمد بن حسن بن وليد (الاقوي وثاقته). (171) 10. اسحاق بن عمار. امام(ره) در جايي مي گويد: صحيحه او مصححه اسحاق بن عمار. (172) و در جاي ديگر مي گويد: موثقه اسحاق بن عمار او صحيحته. (173) 11. اسماعيل بن ابي زياد، معروف به سكوني. او از علماي عامه است كه قبلا طريق توثيق او از سوي امام(ره) درتوثيقات خاص آمد و گفته شد كه ايشان از راه قرائن مستنبط،وثاقت او را ثابت مي داند. (174) امام(ره) در موارد فراواني از روايات او با عنوان (موثقه) يادمي كند. (175) و درباره او از قول شيخ و محقق، چنين نقل مي كند: ... ثم ان الروايه موثقه لا اشكال فيها سندا. فان اسماعيل بن ابي زياد السكوني كثير الروايه و متقنها. و عن الشيخ في مواضع من كتبه ان الاماميه مجمعه علي العمل برواياته، و قد صرح المحقق في محكي المسائل الغريه بانه من الثقات. (176) و در برخي موارد، عنوان (قويه) را درباره روايت

او به كار مي برد (177) و در جايي ديگر، اجماع شيخ بر عمل به روايات او وتوثيق او از سوي محقق را نقل مي كند. (178) 12. اسماعيل بن بزيع (صحيحه اسماعيل بن بزيع). (179) 13. اسماعيل بن جابر جعفي. امام(ره) در بعضي از موارد، با عنوان (صحيحه) از روايات او يادمي كند (180) و در جايي علت توثيق خود را چنين ذكر مي كند: صحيحه اسماعيل الجعفر بناء علي وثاقته بشهاده العلامه و المجلسي و غيرهما. (181) 14. اسماعيل بن سعد اشعري (صحيحه). (182) 15. اسماعيل بن فضل هاشمي (موثقه). (183) 16. اسماعيل بن همام (صحيحه اسماعيل بن همام، (184) صحيحه اسماعيل الكندي (185) ). 17. ايوب بن عطيه (صحيحه). (186) 18. بكر بن محمد (صحيحه). (187) 19. بكير بن اعين. او برادر زراره است. امام(ره) درباره او مي گويد: ... عن ابي الجهم هو بكير بن اعين و قد مات في حياه ابي عبدالله عليه السلام و هو ثقه. (188) و در جاي ديگر، از روايت او با عنوان (صحيحه) ياد مي كند. (189) از اينجا معلوم مي شود كه در مواردي كه از روايات او با عنوان(موثق) ياد مي نمايد، (190) به علت وجود غير امامي در سلسله سنداست. 20. بني فضال. منظور از بني فضال، حسن بن علي بن فضال و پسران او، يعني احمد،علي و محمد است. (191) اين خاندان، فطحي مذهب بودند و توبه بعضي از آنها در اواخر عمرشان نقل شده است. (192) امام(ره) از بعضي روايات آنها با عنوان (موثق) ياد مي كند (193) كه به علت انتساب آنها به فطحيه است. درباره صحت روايات بني

فضال، از امام حسن عسكري(ع) سؤال كردند و ايشان در پاسخ فرمود: خذوا مارووا و دعوا ماراوا; (194) روايات آنها را بگيريد و آراي آنها را كنار گذاريد. امام(ره) از اين جمله توثيق آنها را از سوي امام عسكري(ع)استنباط مي كند; اما آن را به معناي حجيت مرسلات آنها و يااعتبار رواياتي كه از ضعفا نقل مي كنند، ندانسته و مي گويد: و ما يقال من ان السند الي بني فضال صحيح و نحن مامورون باخذرواياتهم غير ظاهر; فان الامر بالاخذ بما رووا في مقابل رفض ماراوا، ليس معناه الا توثيقهم والاخذ برواياتهم اذا كانت عن الامام(ع) او عن ثقه عن الامام(ع)، لا الاخذ بمرسلاتهم او بما روواعن الضعاف; فان رفض ذلك ليس ردا لرواياتهم، بل رد لروايه الضعفاء. (195) 21. ثابت بن دينار، معروف به ابو حمزه ثمالي (صحيحه ابي حمزه). (196) 22. ثابت بن هرمز، معروف به ابوالمقدام (موثقه ابي المقدام). (197) او از شاخه بتريه فرقه زيديه بوده است. (198) 23. ثعلبه بن ميمون، معروف به ابواسحاق نحوي (صحيحه ابي اسحاق النحوي). (199) 24. جعفر بن محمد بن يونس (صحيحه). (200) 25. جميل بن صالح (صحيحه). (201) 26. حديد بن حكيم (حديد بن حكيم الثقه). (202) 27. حذيفه بن منصور (صحيحه). (203) 28. حريز بن عبدالله سجستاني. امام(ره) درباره يكي از روايات او مي گويد: كروايه حريز ولايبعد صحتها او ليس في سندها ما يناقش فيه الا سهل بن زياد و هو سهل. (204) و از روايت ديگر او با عنوان (صحيحه حريز بن عبدالله) ياد مي كند. (205) 29. حسن بن علي وشاء. امام(ره) درباره او ضمن بحث از طريق شيخ

صدوق به احمد بن عائذمي گويد: ... ما روي الصدوق بسنده عن احمد بن عائذ وليس في طريقه اليه ما يمكن القدح فيه الا الحسن بن علي الوشاء وقد قال فيه النجاشي: (كان من وجوه هذه الطائفه) وقال: (كان هذا الشيخ عينا من عيون الطائفه و قد روي عنه الاجله كابن ابي عمير واحمد بن محمد بن عيسي و احمد بن محمد بن خالد و محمد بن عيسي و يعقوب بن يزيد و الحسين بن سعيد و غيرهم) و عن العلامه الحكم بصحه طرق هو فيها، بل قد يقال انه من مشائخ الاجازه فلا يحتاج الي التوثيق. و كيف كان فالاقوي وثاقته. (206) و در جاي ديگر، از روايت او اين چنين تعبير مي كند: و روايه الوشاء التي لايبعد ان تكون صحيحه. (207) 30. حسين بن ابي العلاء (صحيحه). (208) 31. حسين بن نعيم الصحاف (صحيحه الصحاف، (209) صحيحه حسين بن نعيم الصحاف. (210) 32. حسين بن يزيد، معروف به نوفلي. در توثيقات خاص گفته شد كه اثبات وثاقت او از ديدگاه امام(ره)از راه استنباط از قرائن است. (211) 33. حفص بن البختري (صحيحه). (212) صحيحه ابي ولاد الحناط (214) ). 35. حفص بن غياث (موثقه حفص بن غياث). (215) او از دانشمندان عامه بود كه مدتي در زمان هارون الرشيد، قاضي بغداد و سپس قاضي كوفه گرديد. او از امام صادق و امام كاظم(ع)روايت مي كند. (216) 36. حكم بن حكيم (صحيحه). (217) 37. حكم بن مسكين. از عبارت امام(ره) درباره او مي توان وثاقت و يال ااقل قبول روايت او را استنباط كرد: وليس في سندها من يتامل فيه الا الحكم بن

مسكين، و هو مع كونه كثير الروايه و مقبولها، و روايه مثل ابن ابي عمير و ابن محبوب و ابن ابي الخطاب والحسن بن علي بن فضال، و كونه كثيرالكتب، يندرج في الحسان، بل عن الوحيد في حاشيه المدارك عن المحقق الحكم بصحه رواياته و معه لامجال للتوقف فيها (اي في الروايه). (218) 38. حميد بن مثني، معروف به ابوالمغرا (صحيحه ابي المغراء). (219) 39. حمران بن اعين (حسنه حمران بن اعين او صحيحته). (220) 40. حنان بن سدير (موثقه حنان بن سدير). (221) او از فرقه واقفيه بوده است. (222) 41. خلف بن حماد. امام(ره) از روايت او با عنوان ( المحتمل كونها صحيحه) (223) يادمي كند كه احتمال عدم صحت آن، به جهت راويان ديگر است، نه خلف. 42 . خيران الخادم (حسنه خيران الخادم او صحيحته). (224) 43. داوود بن سرحان (صحيحه داوود بن سرحان). (225) 44. داوود بن كثير رقي. داوود رقي، يكي از رجالي است كه بحثهاي فراواني ميان رجاليان درباره او شده است. امام(ره) درباره روايت او مي گويد: روايه داوود الرقي التي لايبعد ان تكون صحيحه. (226) 45. داوود بن نعمان (صحيحه داوود بن نعمان). (227) 46. ذريح بن محمد بن يزيد محاربي (موثقه ذريح). (228) 47. ربعي بن عبدالله (صحيحه ربعي بن عبدالله). (229) 48. رفاعه بن موسي نخاس (صحيحه رفاعه، (230) صحيحه رفاعه النخاس، (231) صحيحه النخاس، (232) صحيحه رفاعه بن موسي النخاس، (233) معتبره رفاعه بن موسي (234) ) 49... ريان بن صلت (صحيحه ريان بن الصلت، (235) ريان بن الصلت الثقه. (236) 50. زياد بن سوقه (صحيحه). (237) 51. زياد بن عيسي، معروف به

ابوعبيده حذاء. (صحيحه زياد بن عيسي، (238) صحيحه زياد بن عيسي الحذاء، (239) صحيحه ابي عبيده الحذاء، (240) صحيحه ابي عبيده علي الاصح). (241) 52. زيد بن يونس، معروف به زيد الشحام (صحيحه الشحام، (242) صحيحه زيد الشحام ابي اسامه، (243) صحيحه ابي اسامه (244) 53. سالم بن مكرم، معروف به ابوخديجه (هو ثقه، (245) صحيحه ابي خديجه علي الاصح. (246) 54. سعيد بن عبدالرحمان، معروف به سعيد اعرج. امام(ره) درباره او مي گويد: كصحيحه سعيد الاعرج بناء علي كونه ابن عبدالرحمان، كما هوالظاهر. (247) 55. سعيد بن يسار (صحيحه سعيد بن يسار). (248) 56. سليمان بن خالد (صحيحه سليمان بن خالد، (249) روايه سليمان بن خالد الصحيحه (250) 57. سماعه بن مهران بن عبدالله حضرمي. او متهم به واقفي گري شده است و از تعبير امام(ره) كه از روايت او با عنوان (موثقه سماعه او صحيحته (251) ياد مي كند، مي توان استنباط كرد كه ايشان در اين اتهام، ترديد داشته است. 58. سهل بن زياد. در توثيقات خاص گفته شد كه امام(ره) از راه قرائن مستنبط،وثاقت او را ثابت مي داند (252) و در موارد ديگر از او با عنوان(امره سهل)، (253) (هو سهل)، (254) (وثاقته هو الاصح) (255) و (هو مورد وثوق علي الاصح) (256) ياد مي كند. شايان ذكر است كه سهل، يكي از كساني است كه روايات فراواني درفقه از او نقل شده است، به گونه اي كه بعضي تعداد روايات او را2304 روايت دانسته اند. (257) 59. سيف بن سليمان. امام(ره) درباره او مي گويد: سيف بن التمار، هو سيف بن سليمان التمار الثقه. و درباره روايت او مي

گويد: لايبعد ان تكون صحيحه. (258) 60. شهاب بن عبد ربه (صحيحه). (259) 61. صفوان بن مهران، معروف به صفوان جمال (صحيحه صفوان الجمال). (260) 62. عاصم بن حميد (صحيحه). (261) 63. عبد الاعلي بن اعين. امام(ره) وثاقت او را اين چنين ثابت مي كند: ... و منها روايه عبدالاعلي الحسنه الموثقه، فان عبدالاعلي هوابن اعين، وقد عده الشيخ المفيد من فقهاء و اصحاب الصادقين والاعلام والروساء الماخوذ عنهم الحلال و الحرام و الفتيا والاحكام، الذي لايطعن عليهم ولاطريق الي ذم واحد منهم، ولااشكال في افادته التوثيق كما عن المحقق الداماد الجزم بصحه رواياته. (262) 64. عثمان بن عيسي (موثقه). (263) 65. عبدالرحمان بن ابي عبدالله (صحيحه). (264) 66. عبدالرحمان بن ابي نجران (صحيحه). (265) 67. عبدالرحمان بن حجاج (صحيحه). (266) 68. عبدالسلام بن صالح، معروف به ابوالصلت هروي (صحيحه). (267) 69. عبدالعزيز بن مهتدي (صحيحه عبدالعزيز بن مهتدي علي الاصح). (268) 70. عبدالعظيم بن عبدالله بن علي، معروف به عبدالعظيم حسني(صحيحه). (269) 71. عبدالغفار بن قاسم، معروف به ابومريم انصاري (موثقه ابي مريم). (270) 72. عبدالله بن ابي يعفور (موثقه). (271) 73. عبدالله بن سنان (صحيحه). (272) 73. عبدالله بن محمد حض2رمي، معروف به ابي بكر حضرمي (حسنه ابي بكر الحضرمي او صحيحته). (273) 75. عبدالله بن يحيي الكابلي (صحيحه). (274) 76. عبيد بن زراره (صحيحه). (275) 77. عبيدالله بن علي الحلبي (صحيحه). (276) 78. عثمان بن عيسي (موثقه). (277) او يكي از بزرگان واقفيه بود كه توبه او نقل شده است. (278) 79. عجلان (موثقه). (279) 80. علي بن جعفر (صحيحه علي بن جعفر). (280) 81. علي بن حسن بن رباط. امام(ره) درباره

روايتي كه او و علي بن عقبه در طريق آن واقع شده اند، مي گويد: ... فتكون الروايه صحيحه لوثاقتهما. (281) 82. علي بن حسن بن فضال (الاصح وثاقته). (282) 83. علي بن عقبه (صحيحه). (283) 84. علي بن محمد بن زبير قرشي. امام(ره) درباره او مي گويد: ...علي بن محمد بن الزبير القرشي ولم يرد فيه توثيق. و انماقال النجاشي في ترجمه احمد بن عبدالواحد: و كان قد لقي اباالحسن علي بن محمد القرشي المعروف بابن الزبير و كان علوا في الوقت... الارجح عندي قبول رواياته. (284) 85. علي بن مهزيار (صحيحه). (285) 86. علي بن يقطين (صحيحه). (286) 87. عمر بن اذينه (صحيحه). (287) 88. عمر بن يزيد (صحيحه). (288) 89. عمار بن موسي، معروف به عمار ساباطي (موثقه). (289) امام(ره) در جايي درباره او چنين مي گويد: مع ان الموثق، سيما مثل موثق عمار، لايقصر في اثبات الحكم عن الصحاح. (290) عمار ساباطي از فطحيه بوده است. (291) 90. عيسي بن ابي منصور (صحيحه). (292) 91. عيص بن القاسم (صحيحه عيص بن القاسم، (293) صحيحه عيص بن القاسم علي الاصح (294) 92. غياث بن ابراهيم. امام(ره) از يكي از روايات او اين چنين تعبير مي كند: ... فانها من الموثق، لو لم يكن من الصحيح. (295) و از روايت ديگر او اين چنين ياد مي نمايد: ... روايه غياث بن ابراهيم الصحيحه او الموثقه. (296) 93. فضل بن يونس (موثقه). (297) 94. فضل بن عبدالملك، معروف به ابوالعباس بقباق (صحيحه البقباق، (298) صحيحه ابي العباس، (299) صحيحه الفضل ابي العباس (300) ). 95. مالك بن عطيه. امام(ره) مالك بن عطيه احمسي را

ثقه مي داند; چنانكه مي گويد: مالك بن عطيه هو الاحمسي الثقه. (301) 96. مثني بن الوليد. امام(ره) درباره او مي گويد: ... و لا يبعد حسن حاله، بل وثاقته; و قد نقل عن الكشي عن العياشي عن علي بن الحسن بن فضال: (انه لاباس به) و هو توثيق منه. (302) 97. محمد بن اسحاق بن عمار. امام(ره) درباره او مي گويد: ... و محمد بن اسحاق، و ان وثقه النجاشي، لكن العلامه توقف فيه لما نقل عن الصدوق من انه واقفي. و يظهر من محكي كلام ابن داوودايضا التوقف. و لقد تصدي بعضهم لاثبات عدم كونه واقفيا. فكيف كان، فهو اما واقفي ثقه او امامي كذلك. (303) ممكن است گفته شود كه نظر نهايي امام(ره) عدم وثاقت اوست; زيرادر پايان بحث مي گويد: ... ولهذا ففي نفسي شي ء من محمد بن اسحاق الصراف الواقفي بقول الصدوق الذي هو اخبر من متاخري اصحابنا بحال الرجال. (304) اما بايد توجه داشت كه خلجان خاطر امام(ره) در واقفي بودن اوست و در حقيقت، رد كلام قبلي خود اوست كه مي گويد: (او امامي كذلك). زيرا كلام شيخ صدوق نيز ناظر به واقفي بودن محمد بن اسحاق است ونتيجه اين خلجان، تنزل رتبه روايت محمد بن اسحاق از صحيح به موثق است و اين كلام، دلالت بر عدم وثاقت او ندارد. 98. محمد بن اسماعيل بن بزيع (صحيحه). (305) 99. محمد بن اسماعيل نيشابوري. در توثيقات خاص گفته شد كه امام(ره) وثاقت او را از راه قرائن مستنبط ثابت مي داند. (306) 99. محمد بن حسن، معروف به ابوصالح رواسي. امام(ره) ضمن بررسي روايت سعيد بن يسار

چنين مي گويد: و اما صحيحه سعيد بن يسار بناء علي وثاقه الرواسي كمالايبعد. (307) 101. محمد بن حسن بن فروخ، معروف به صفار (صحيحه صفار). (308) 102. محمد بن حمران نهدي (صحيحه، (309) النهدي الثقه (310) ). 103. محمد بن سماعه حض2رمي (محمد بن سماعه... الحضرمي الثقه). (311) 104. محمد بن سنان زاهري. او يكي از شخصيت هاي جنجالي در علم رجال است كه گفتگوهاي فراواني در مورد او صورت گرفته است. از بررسي مجموع عبارات امام(ره) مي توان وثاقت او را در نظر ايشان ثابت دانست; چنانكه از او با تعابيري همچون (لاباس به) (312) ، (ثقه علي الاصح) (313) و (... وثاقه محمد بن سنان كما لايبعد) (314) ياد مي كند. در اينجا ممكن است گفته شود كه نظر امام(ره)، تضعيف محمد بن سنان است; زيرا در بحث اصحاب اجماع مي گويد: ... واما صفوان بن يحيي، فقد روي عن ...محمد بن سنان الذي ضعفوه، بل عن المفضل انه من الكذابين المشهورين. (315) و در ادامه مي گويد: ... واما الحسن بن محبوب، يروي عن... محمد بن سنان و... من الضعاف والموصوفين بالوضع. (316) ... و اما يونس بن عبدالرحمان، فقد روي عن... محمد بن سنان و... الي غير ذلك من الضعفاء. (317) اما مي توان اين تهافت را در كلام امام(ره) به اين گونه حل كردكه بگوييم امام(ره) در بحث اصحاب اجماع، تنها درصدد خدشه واردكردن به مبناي توثيق همه مشايخ اصحاب اجماع است و از اين رو،بعضي از مشايخ اصحاب اجماع را كه رجاليان تضعيفشان كرده اند،نام مي برد كه يكي از آنها محمد بن سنان است و اين عمل،

لزومابه معناي قبول تضعيف او از سوي امام(ره) نيست. اما اين توجيه، صحيح به نظر نمي رسد; زيرا با اين توجيه، تنهامي توانيم عبارت اول امام(ره) يعني (ضعفوه) را توجيه نماييم; در حالي كه در عبارات ديگر، امام(ره) صريحا از تعابيري همچون(الضعاف) و (الموصوفين بالوضع) و (الضعفاء) استفاده مي كند كه نشان دهنده نظر اوست. وانگهي، اگر نظر امام(ره) تضعيف او نبود، مي توانست از اين مثال استفاده نكند و به اسامي ديگر اكتفا كند;چنانكه هنگام بررسي اسامي ديگر ذكر شده از سوي امام(ره) در مشايخ اصحاب اجماع، همانند عمرو بن جميع، عمرو بن شمر، ابي جميله و... به هيچ گونه توثيقي از ايشان در مورد آنها برخورد نمي كنيم. به نظر مي رسد تنها راه رفع تعارض، آن باشد كه بگوييم امام(ره)در هنگام نگارش (كتاب الطهاره)، قائل به ضعف محمد به سنان بوده است; اما در هنگام نگارش كتاب (المكاسب المحرمه) و (كتاب البيع) كه بعد از آن به نگارش در آمده، از اين نظر خود برگشته و به وثاقت او متمايل شده است; زيرا چنانچه در آغاز مقاله گفته شد، تاريخ اتمام (كتاب الطهاره)1377ق، و تاريخ اتمام كتاب (المكاسب المحرمه) 1380ق، و تاريخ اتمام (كتاب البيع)1396ق، است. 105. محمد بن عبدالله بن زراره. امام(ره) درباره روايتي چنين مي گويد: ... ولا يبعد كونها موثقه... ولتوثيق جمع محمدبن عبدالله بن زراره. (318) 107. محمد بن علي بن نعمان، معروف به احول (صحيحه الاحول). (319) 106. محمد بن عيسي بن عبيد، معروف به محمد بن عيسي عبيدي. محمد بن عيسي، يكي ديگر از شخصيت هاي رجالي است كه محل گفتگوواقع شده است. نظر امام(ره) بر

وثاقت او استوار است; چنانكه از روايات او با عنوان (صحيحه) ياد مي كند (320) و در مواردمختلف، و ثاقت او را با عباراتي همچون (ثقه علي الاقوي)، (321) (لايبعد وثاقته) (322) و (ثقه علي الاصح) (323) بيان مي نمايد. 108. محمد بن قيس (صحيحه). (324) 109. محمد بن مسكين (صحيحه). (325) 101. مسعده بن صدقه. از او در علم رجال با عنوان (عامي) و (بتري) ياد شده است (326) ووثاقت او مورد اختلاف رجاليان واقع شده است. نظر امام(ره) بر وثاقت اوست كه از عباراتي همچون (موثقه مسعده بن صدقه)، (327) (روايه مسعده بن صدقه المعتمده، بل لايبعد ان تكون موثقه)، (328) (روايه مسعده بن صدقه التي لايبعد كونها موثقه) (329) به دست مي آيد. 111. معاويه بن عمار (موثقه معاويه بن عمار او صحيحته، (330) صحيحه معاويه بن عمار (331) ). 112. معاويه بن وهب (صحيحه). (332) 113. معلي بن خنيس. يكي ديگر از شخصيت هاي رجالي است كه بحثهاي فراواني درباره وثاقت و يا عدم وثاقت او بين رجاليان 2 واقع شده است. به نظرمي رسد كه تمايل امام(ره) به وثاقت اوست; زيرا درباره سندروايتي كه او در آن واقع شده، چنين مي گويد: ...في حسنه معلي بن خنيس و عبدالله بن ابي يعفور اوصحيحتهما. (333) 114. معمر بن خلاد (صحيحه). (334) 115. منصور بن حازم (صحيحه). (335) 116. منصور بن يونس بزرج (صحيحه منصور بزرج). (336) 117. ميمون بن اسود قداح (صحيحه القداح). (337) 118. وليد بن صبيح (صحيحه). (338) 119. وهب بن حفص جريري. امام(ره) درباره روايتي مي گويد: روايه ابي بصير الصحيحه بناء علي كون وهب بن حفص هو

الجريري الثقه. (339) 120. وهب بن عبد ربه (صحيحه). (340) 121. هارون بن جهم. امام(ره) درباره يكي از روايات او مي گويد: ... حسنه هارون بن الجهم باحمد بن هارون. (341) ظاهر اين عبارت آن است كه در وثاقت هارون بن جهم، اشكالي نيست. 122. هارون بن حمزه الغنوي (صحيحه). (342) 123. هشام بن سالم (صحيحه). (343) 124. هشام بن حكم (صحيحه). (344) امام(ره) از او با عبارت (الثقه الجليل المتكلم) نيز ياد مي كند. (345) 125. يحيي بن علاء (يحيي بن العلاء الثقه). (346) 126. يزيد بن اسحاق. امام(ره) در هنگام بررسي روايتي مي گويد: و صحيحه هارون بن حمزه الغنوي بناء علي وثاقه يزيد بن اسحاق كما لايبعد. (347) 127. يحيي بن حجاج (صحيحه). (348) 128. يعقوب بن سالم (صحيحه يعقوب بن سالم او موثقته). (349) 129. يعقوب بن شعيب (موثقه يعقوب بن شعيب). (350) 130. يعقوب بن يقطين (صحيحه). (351) ب) ضعفا 1. احمد بن زياد خزاز. امام(ره) از او با تعبير (احمد بن زياد الخزاز الضعيف) ياد مي كند. (352) 2. احمد بن عبدالله. امام(ره) علت ضعف او را مجهول بودن مي داند و مي گويد: ... وسند الخصال ضعيف بجهاله علي بن احمد بن عبدالله وابيه. (353) 3. احمد بن عديس. امام(ره) درباره او مي گويد: ... واما ان كان (الراوي عن ابان) احمد بن عديس كما في(الوافي) و (مرآه العقول) و (التهذيب) المطبوع في النجف، فلا(يكون موثقه). (354) 4. احمد بن محمد بن سيار، معروف به سياري (هو ضعيف جدا). (355) 5. اسحاق بن يعقوب. او برادر شيخ كليني است. امام(ره) در هنگام بحث درباره توقيع مشهور (واما الحوادث

الواقعه...) در مسئله ولايت فقيه مي گويد: والروايه من جهه اسحاق بن يعقوب غير معتبره.... (356) 6. اسماعيل بن مرار. امام(ره) درباره روايتي به جهت وجود اسماعيل بن مرار در آن،تامل مي كند و مي گويد: والتامل في الثانيه باسماعيل بن مرار. (357) 7. برد اسكاف. (روايات برد الاسكاف...ضعاف). (358) 8. جعفر بن محمد بن حكيم. امام(ره) درباره روايتي مي گويد: روايه الحارث بن المغيره ضعيف السند. اما ضعف السند، فبجعفر بن محمد بن حكيم. (359) 9. جعفر بن نعيم شاداني (/شاذاني). امام(ره) در مورد او، ترضي صدوق را نيز موجب وثاقتش نمي داند. ... واما الطريق ال آخر ففيه جعفر بن نعيم الشاذاني ولم يرد فيه شي ء الا ترضي الصدوق عليه، وهو غير كاف في الاعتماد عليه. (360) 10. حسن بن حسين لولوي. امام(ره) درباره او مي گويد: و من طريق الشيخ... تاره بسند فيه الحسن بن الحسين اللولوي، وقد ضعفه الصدوق واستثناه (361) شيخه ابن الوليد من روايات محمد بن احمد بن يحيي، و نقل النجاشي استثناء ابن الوليد، ثم قال: قداصاب شيخنا ابو جعفر محمد بن الحسن بن الوليد في ذلك كله وتبعه ابو جعفر بن بابويه علي ذلك الا في محمد بن عيسي بن عبيد. (362) امام(ره) سپس به بررسي كلام ابو العباس مي پردازد و در مقام تعارض توثيق نجاشي با تضعيف ابن وليد و صدوق در مورد حسن بن حسين لولوي، قول صدوق و استادش را مقدم مي دارد و مي گويد: اقول: يظهر من استثناء ابي العباس ان استثناء ابن الوليد انماهو لضعف في الرجال نفسهم. نعم، وثقه النجاشي; (362) لكن سكت عندنقل عباره ابن نوح، ولعله

لرضاه بما ذكره; و كيف كان يشكل الاتكال علي توثيقه بعد تضعيف الصدوق و شيخه ظاهرا و ابن نوح؟ و احتمال كون تضعيف الصدوق للاتباع عن ابن الوليد و ن كان قريبا; لكن يويد ذلك، بل يدل علي ان ابن الوليد انما ضعف الرجال نفسهم، و هو مع تقدم عصره عن النجاشي; و قول الصدوفيه ما قال لايقصر عن قول النجاشي، لو لم يقدم عليه. (364) 11و 12. حسن بن حماد و حسين بن حماد. امام(ره) درباره آن دو و رواياتشان مي گويد: قلت: روايه الحسين ضعيفه لعدم توثيقه. و عن الاستبصار الحسن بدل الحسين، و هو مجهول مهمل. (365) 13. حسن بن علي بن ابي حمزه بطائني. او و پدرش از واقفيه بودند. امام(ره) درباره او كه يكي از مشايخ روايي احمد بن محمد بن ابي نصر بزنطي (از اصحاب اجماع) است، چنين مي گويد: ... و اما البزنطي، فروي عن... الحسن بن علي بن ابي حمزه الضعيف المطعون; عن ابن الغضائري: (انه واقفي، ابن واقفي ضعيف في نفسه، و ابوه اوثق منه). و قال الحسن بن علي بن فضال: (اني لاستحيي من الله ان اروي عن الحسن بن علي). و قد مر ان ما حكي عن ابن الفضال في علي بن ابي حمز،ه ذهب صاحب المعالم الي انه في ابنه الحسن. و حكي الكشي عن بعضهم ان الحسن بن علي بن ابي حمزه كذاب. (366) 14. حسين بن ابي ساره. محقق اردبيلي، نام درست او را حسن ذكر كرده و آمدن نام حسين رابراي او، اشتباه نسخه نويسان تلقي مي كند و دليل خود را عدم ذكر حسين در كتب رجال و نيز

آمدن نام حسن در كتاب (الاستبصار)مي داند. امام(ره) همه آراي او را رد كرده و حسين را به جهت اهمال رجاليان درباره وي، ضعيف مي داند; چنانكه مي گويد: فان مجرد وقوعه فيه (اي في (الاستبصار)) كذلك. و اهمال الحسين(في كتب الرجال) لايوجب الاطمئنان به. والظن لايغني من الحق شيئامع ان اهمال الراوي في كتب الرجال، ليس بعزيز. و من المحتمل ان لابي ساره ولدا آخر يسمي بالحسين، و قد اهمله اصحاب الرجال لجهالته. (367) 15. حسين بن احمد منقري. امام(ره) در بحث اصحاب اجماع، در هنگام نقل بعضي از مشايخ ضعيف ابن ابي عمير، چنين مي نگارد: ... (ابن ابي عمير يروي) عن الحسين بن احمد المنقري الذي ضعفه الشيخ والنجاشي والعلامه و غيرهم. ن ب م كح .18 ح‹›ح (371) (ه تلاهجل روعلاا ص فح ه ياور ف عض) روعا ص فح .17 ح‹›ح (370) .ن اولع ن ب ن يسحلاب اهدنس ف عض ... ح‹›ح :ديوگ ي م ي تياور ي سررب م اگنه(ه ر)م اما (369) .ت سا ه دوب (ع)ه مئا ه بت بسن ي ديدشت بحم و ل يمي اراد ه ك دنا ه دروآ و دناه درك ي فرعم ه ماع زا ار وا ،ن ايلاجر ح‹›ح .ن اولع ن ب ن يسح .16 ح‹›ح (368) ) اط (الروايه الضعيفه بحكم بن الخياط). (372) 19. زياد بن منذر، معروف به ابوالجارود. او زيدي مذهب بوده و فرقه جاروديه زيديه به او منتسب هستند. (373) امام(ره) در بحث اصحاب اجماع، درباره او چنين مي نگارد: واما الحسن بن محبوب، فروي عن ابي الجارود الضعيف جدا الواردفيه عن الصادق عليه

السلام انه كذاب مكذب كافر عليه لعنه الله; و عن محمد بن سنان انه قال: ابو الجارود لم يمت حتي شرب المسكر و تولي الكافرين. (374) 20و21. زيد زراد و زيد نرسي در بحث توثيقات عام، نظر امام(ره) درباره اين دو و اصلهايشان به طور مفصل آمد و گفته شد كه امام(ره)، توجيهات علامه مجلسي وعلامه طباطبايي بحرالعلوم را در درباره توثيق اين دو نمي پذيرد. (375) 22. سليمان اسكاف (روايات... سليمان الاسكاف ضعاف). (376) 23. شادان (/شاذان) بن خليل. امام(ره) درباره روايتي، چنين مي نويسد: ... ضعف سندها بشاذان بن الخليل او عدم ثبوت اعتبارها لاجل عدم ثبوت وثاقته. (377) 24. صالح بن حكم نيلي. امام(ره) او را يكي از ضعفايي مي داند كه ابان بن عثمان (ازاصحاب اجماع) از او روايت مي كند. (378) 25. صالح بن سهل همداني. او نيز يكي ديگر از مشايخ ضعيف اصحاب اجماع است. امام(ره) اورا يكي از مشايخ روايي حسن بن محبوب 2 معرفي كرده درباره اش چنين مي نگارد: ... (الحسن بن محبوب، روي) عن صالح بن سهل الهمداني، الذي قال ابن الغضائري فيه: (انه غال كذاب وضاع للحديث. روي عن ابي عبدالله عليه السلام ; لاخير فيه و لا في سائر مارواه. و قدرويانه قال بالوهيه الصادق عليه السلام ). (379) 26. صالح بن سيابه (هو مجهول). (380) 27. عبدالعزيز عبدي (از مشايخ ضعيف حسن بن محبوب). (381) 28. عبدالله بن حسن. امام(ره) درباره روايتي كه او در سلسله سند آن واقع شده، مي گويد: ... وضعف الروايه...بعبدالله بن الحسن المجهول و ان كان كثيرالروايه عن علي بن جعفر. والظاهر اتقان رواياته... اما نظر نهايي

خود را درباره اين روايت، چنين اظهار مي كند: ... و كيف كان لم يصل الاعتماد عليها بحد يمكن تقييد الادله. (382) 29. عبدالله بن خداش. او از مشايخ ضعيف صفوان بن يحيي (از اصحاب اجماع) است. امام(ره) درباره او مي نويسد: ... (صفوان بن يحيي، روي) عن عبدالله بن خداش الذي قال فيه النجاشي: ضعيف جدا. (383) 30. عبدالله بن عاصم. امام(ره) در آغاز، او را به جهت اهمال، تضعيف مي كند; اما به اين نكته اشاره مي كند كه صاحب (الوجيزه)، قول محقق حلي را درتوثيق او نقل مي كند: و اما عبدالله بن عاصم، فهو مهمل في كتب الرجال كما عن(الوجيزه) ان عبدالله بن عاصم غير مذكور في كتب الرجال، لكن يظهر مما سننقل من كلام المحقق توثيقه. (384) سپس به نقل عبارت محقق پرداخته و آن را دلالت كننده بر توثيق نمي داند: والعباره المشار اليها هي ما في المعتبر... قال: وهي (اي روايه محمد بن حمران) ارجح من وجوه: احدها ان محمد بن حمران اشهر في العداله والعلم من عبدالله بن عاصم، والاعدل مقدم. انتهي. لكن المحقق لم يوثقه بنفسه ولم يعدله، بل يظهر منه (عدم) اشهريه عدالته من ابن حمران و هي شهره منقوله بعدالته علي اشكال لاوثاقته. وحجيه مثلها مع اهمال الرجل في كتب الرجال المعده لذلك محل اشكال، بل منع; سيما مع كون الوثاقه غير العلم والعداله. (385) 31. عبدالله بن قاسم حضرمي. او از مشايخ ضعيف ابن ابي عمير است كه امام(ره) درباره او چنين مي نگارد: ... عبدالله بن القاسم الحضرمي الذي قال فيه ابن الغضائري(ضعيف غال متهافت) و قال النجاشي: (كذاب غال. يروي عن

الغلاه لاخير فيه ولايعتد بروايته) و قريب منه، بل ازيد عن الخلاصه. (386) 32. عقبه بن خالد. امام(ره) در بيان ضعف روايتي مي گويد: ...(ك) عقبه بن خالد الذي لم يرد فيه توثيق. فلا توثيق فلا تقتضي لاثبات الحكم. (387) 33. علي بن ابي حمزه بطائني. او يكي از بزرگان واقفيه بوده كه نجاشي با تعبير (هو احد عمدالواقفه) از او ياد كرده است. (388) او يكي از مشايخ روايي ابن ابي عمير است. امام(ره) در بحث اصحاب اجماع، عبارات فراواني كه دلالت بر تضعيف او مي كند، نقل مي نمايد; حتي تمايل به اعتقاد به سوء حالت او قبل از وقف پيدا مي كند و عمل اماميه به روايات او را موجب توثيق او نمي داند. عبارت ايشان چنين است: (يروي ابن ابي عمير) عن علي بن ابي حمزه البطائني الذي قال فيه ابوالحسن علي بن الحسن بن الفضال علي المحكي: (علي بن ابي حمزه كذاب متهم ملعون. قد رويت عنه احاديث كثيره و كتبت عنه تفسير القرآن من اوله الي آخره، الا اني لااستحل ان اروي عنه حديثا واحدا). نعم، عن صاحب المعالم ان ذلك في حق ابنه الحسن بن علي بن ابي حمزه; و عن ابن الغضائري: (انه لعنه الله اصل الوقف واشد الخلق عداوه للمولي، يعني الرضا عليه السلام، و نقل عنه نفسه: قال لي ابوالحسن موسي عليه السلام: سانما انت يا علي و اصحابك اشباه الحميرز); و روي الكشي روايات في ذمه، منها مارواه بسنده، عن يونس بن عبدالرحمان قال: (مات ابوالحسن وليس من قوامه احد الا وعنده المال الكثيروكان ذلك سبب وقفهم وجحودهم موته و كان عند علي بن

ابي حمزه ثلاثون الف دينار)، وروي بسنده عن محمد بن الفضيل، عن ابي الحسن الرضا عليه السلام حديثا و فيه (وسمعته يقول في ابن ابي حمزه: اما استبان لكم كذبه؟) الي غير ذلك. والاعتذار بان روايه ابن ابي عمير عنه كانت قبل وقفه غير مقبول لظهور ما تقدم و غيره في سوء حاله قبل الوقف وان الوقف لاجل حطام الدنيا; ولهذا لم يستحل علي بن الحسن بن فضال ان يروي عنه روايه واحده; فلو كان قبل الوقف صحيح الروايه لم يستحل له ترك روايته بناء علي كون ذلك في حقه كما عن ابن طاووس والعلامه. و عمل الطائفه برواياته لايوجب توثيقه، مع انه غيرمسلم بعد ما نقل عن المشهور عدم العمل بها. تامل! (389) اما ايشان در (كتاب البيع)، ضمن نقل روايتي از او، قائل به مورد اعتماد بودن آن روايت مي شود و علت آن را نقل اجماع طايفه بر عمل به روايات او از سوي شيخ طوسي كه جابر (جبران كننده) ضعف سند مي شود و روايت حدود پنجاه تن از مشايخ، اعم از اصحاب اجماع و غير آنها از او مي داند; ولي همه اينها راموجب وثاقت او نمي داند. (390) 34. علي بن ابي مغيره. امام(ره) درباره روايتي مي گويد: لكن في سندها ضعف بعلي بن ابي مغيره. سپس توثيق نجاشي و علامه را مربوط به پسر او، يعني حسن بن علي مي داند و نه خود او. (391) 35. علي بن خالد. امام(ره) درباره روايتي چنين مي نگارد: ... و روايه عمار، مع ضعفها بعلي بن خالد. (392) 36. علي بن سالم. امام(ره) درباره روايتي چنين مي گويد: ... فبعد

ضعف سندها بعلي بن سالم المشترك بين المجهول،والبطائني الضعيف. (393) اين نكته قابل تذكر است كه نام ابو حمزه، پدر علي بن ابي حمزه بطائني، نيز سالم بوده است. 37. علي بن شادان (/شاذان). او پدر قنبر بن علي بن شادان است. امام(ره) درباره يكي از طرق شيخ صدوق مي گويد: والطريق الثالث، ضعيف لقنبر بن علي بن شاذان وابيه. (394) 38. عمر و بن جميع. او يكي از مشايخ ضعيف يونس بن عبدالرحمان (از اصحاب اجماع)است. امام(ره) پس از ذكر او و عده ديگري از مشايخ يونس، تعبير(من الضعفاء) را براي آنها مي آورد. (395) 39. عمرو بن شمر. او يكي از مشايخ ضعيف حسن بن محبوب است. امام(ره) درباره اونوشته است: ... (حسن بن محبوب، روي) عن عمرو بن شمر الذي قال فيه النجاشي: انه ضعيف جدا. زيد احاديث في كتب جابر الجعفي. (396) 40. فارس بن حاتم قزويني. امام(ره) هنگام نقل يكي از روايات او چنين مي نگارد: ... واما روايه فارس ... فمردوده الي راويها الذي هو فارس بن حاتم بن ماهويه القزويني الكذاب اللعين المختلط الحديث وشاذه، المقتول بيد اصحاب (محمد العسكري عليه السلام ) وبامر ابي الحسن عليه السلام ، كما هو المروي. (397) 41. قاسم بن محمد جوهري (هو واقفي غير موثق). (398) 42. قنبر بن علي بن شادان (/شاذان). عبارت امام(ره) در ذيل نام پدرش (علي بن شادان) گذشت. (399) 43. مالك بن اع2ين. چنانكه در فصل اول گفته شده، امام(ره) معتقد است رواياتي كه دلالت بر توثيق مالك مي كند، به خود او منتهي مي شود و چنين رواياتي اعتبار ندارد; (400) اما با اين حال،

ايشان مالك راامامي ممدوح مي داند; زيرا در جايي ديگر، از روايت او باعنوان (حسنه) ياد مي كند. (401) 44. محمد بن خالد بن عمر، معروف به طيالسي. امام(ره) هنگام بررسي روايتي چنين مي نگارد: ضعف سند روايه اسماعيل بن عبدالخالق بالطيالسي. (402) 45. محمد بن ربيع (محمدبن ربيع المجهول). (403) 46. محمد بن عبدالله بن هلال (محمد بن عبدالله بن هلال المجهول). (404) 47. محمد بن مروان. امام(ره) درباره يكي از روايات او مي گويد: لكنها ضعيفه لاشتراك ابن مروان و عدم ثبوت وثاقته. (405) 48. محمد بن مسكان. امام(ره) درباره او و معاويه بن سعيد مي گويد: والظاهران المراد ببعض الاصحاب فيها هو محمد بن مسكان، عن معاويه بن سعيد و هما ضعيفان. (406) 49. محمد بن مصادف. امام(ره) از او به عنوان يكي از مشايخ ضعيف يونس بن عبدالرحمان(از اصحاب اجماع) ياد مي كند. (407) 50. محمد بن ميمون تميمي. امام(ره) هنگام بررسي مشايخ روايي ابن ابي عمير، چنين مي گويد: ... واما نقله عن غير المعتمد والمجهول والمهمل و من ضعفه المتاخرون (امثال محمد بن ميمون التميمي و هاشم بن حيان)فكثير يظهر للمتتبع. (408) 51. معاويه بن سعيد. عبارت امام(ره) درباره او ذيل محمد بن مسكان گذشت. (409) 52. معلي بن محمد. امام(ره) ضمن بررسي روايتي از كليني كه معلي بن محمد در طريق آن واقع شده است، پس از نقل تضعيف او از سوي رجاليان، حتي شيخ الاجازه بودن او را در وثاقت او كافي نمي داند. عبارت ايشان چنين است: ... وفي طريقه المعلي بن محمد الذي قال النجاشي فيه: (انه مضطرب الحديث و المذهب، وكتبه قريبه). و ذكره

العلامه في القسم الثاني من محكي الخلاصه و وصفه باضطراب الحديث و المذهب. و عن ابن الغضائري يعرف حديثه و ينكر و يروي عن الضعفاء و يجوز ان يخرج شاهدا. و عن (الوجيزه) انه ضعيف. نعم، قد يقال انه شيخ اجازه و هو يغنيه عن التوثيق، ولاجله صحح حديثه بعضهم. و فيه ان كونه شيخ اجازه غير ثابت و غناء كل شيخ اجازه عن التوثيق ايضا غير ثابت. (410) 53. مفضل بن صالح، معروف به ابوجميله. امام(ره) از او با عنوان (ابي جميله المفضل بن صالح) و (ابي جميله) در ضمن برشمردن مشايخ ضعيف صفوان بن يحيي، بزنطي و حسن بن محبوب، ياد مي كند (411) و در ضمن معرفي مشايخ ضعيف ابن ابي عمير، چنين مي نگارد: وعن ابي جميله الذي ضعفه النجاشي و قال ابن الغضائري و العلامه: انه ضعيف كذاب يصنع الحديث. (412) 54. مقاتل بن سليمان. كتب رجال او را عامي و بتري معرفي كرده اند. (413) امام(ره) از او به همراه تعدادي ديگر از روات در ضمن شمردن نام مشايخ ضعيف حسن بن محبوب، ياد مي كند و چنين مي نگارد: ... و مقاتل بن سليمان من الضعاف والموصوفين بالوضع; فقد حكي انه قيل لابي حنيفه: قدم مقاتل بن سليمان 2 قال: اذا يجيئك بكذب كثير. (414) 55. وهب بن وهب، معروف به ابوالبختري. امام(ره) درباره او مي گويد: ... لايعبا بروايه وهب بن وهب اكذب البريه. (415) 56. هاشم بن حيان، معروف به ابو سعيد مكاري. قبلا عبارت امام(ره) درباره او را ذيل نام محمد بن ميمون تميمي آورديم. (416) 57. يحيي بن حسان ازرق. امام(ره) درباره روايت او

مي گويد: ... كروايه منسوبه الي يحيي الازرق وهو مجهول والروايه ضعيفه. (417) 58. يحيي بن ابي العلاء. امام(ره) درباره او چنين مي نگارد: ... لم يرو في يحيي توثيق واحتمل بعضهم ان يكون متحدا مع يحيي بن العلاء الثقه و هو غير ثابت. (418) 59. يحيي بن مبارك، معروف به ابن مبارك. امام(ره) درباره روايتي كه او در سلسله سند آن واقع شده، چنين مي نگارد: فما في روايه ذكريا بن آدم، عن ابي الحسن(ع)، لايعول عليه مع ضعفها سندا بابن المبارك. (419) 60. يونس بن ظبيان. امام(ره) در ضمن بررسي مشايخ ضعيف ابن ابي عمير، از او چنين ياد مي كند: هذا ابن ابي عمير... يروي عن يونس بن ظبيان الذي قال النجاشي فيه علي ما حكي عنه: (ضعيف جدا لايلتفت الي مارواه، كل كتبه تخليط) و عن ابن الغضائري: (انه غال وضاع للحديث) و عن الفضل في بعض كتبه: (الكذابون المشهورون: ابو الخطاب ويونس بن ظبيان و يزيد الصائغ) الخ. وقد ورد فيه عن ابي الحسن الرضا عليه السلام اللعن البليغ. (420) پي نوشت ها: 101 . كتاب البيع، ج 2، ص 468. 102 . ر. ك: المكاسب المحرمه، ج 1، ص 78; كتاب الطهاره، ج 2،ص 218. و ج 3، ص 114; كتاب البيع، ج 2، ص 544. 103 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 78. 104 . همان جا. 105 . همان. 106 . همان، ص 293. 107 . كتاب البيع، ج 2، ص 413. 108 . كتاب الطهاره، ج 2، ص 218. 109 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 78. 110 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 114. 111

. كتاب الطهاره، ج 3، ص 256. عبارت ايشان چنين است:... ابن الغضائري المعاصر لشيخ الطائفه، بل له نحو شيخوخه و تقدم عليه. 112 . اخيرا كتاب الضعفاء به وسيله يكي از فضلاي حوزه علميه قم تحقيق و تصحيح شده و به زودي به زيور طبع آراسته خواهد شد. 113 . الرواشح السماويه، ص 111 (راشحه 35); الذريعه، ج 4، ص 288 وج 10، ص 89; روضات الجنات، محمد باقر موسوي خوانساري،اسماعيليان، قم، 1390ق، ج 1، ص 47; الفوائد الرجاليه، مازندراني خواجويي، ص 276; سماء المقال في تحقيق علم الرجال، حاج ميرزاابوالهدي الكلباسي الاصفهاني، تحقيق سيد محمدعلي روضاتي اصفهاني، مكتبه البرقعي، قم، 1337، ج 1، ص 7; معجم رجال الحديث،السيد ابوالقاسم الخويي، چاپ چهارم، مركز نشر آثار الشيعه،قم، 1410ق، ج 1، ص 102; قاموس الرجال، محمدتقي التستري، چاپ دوم، موسسه النشر الاسلامي، قم، 1410ق، ج 1، ص 67; فصلنامه علوم حديث، ش 2، ص 121، مقاله: (جريان شناسي غلو(2): ابن غضائري ومتهمان به غلو در كتاب الضعفاء)، نعمت الله صفري. 114 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 243. 115 . همان، ص 268. 116 . براي اطلاع بيشتر، ر.ك: فصلنامه علوم حديث، ش 2، ص 146-148، مقاله: (جريان شناسي غلو)، نعمت الله صفري. 117 . به عنوان مثال، تعداد افراد ذكر شده در (القسم الثاني)رجال ابن داوود كه مختص ذكر مجروحان و مجهولان است، 565نفراست. 118 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 320. 119 . جامع الرواه، ج 1، ص 343. 120 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 243و244. 121 . همان، ص 244-268. 122 . همان، ج 3، ص 268-269. 123 . جامع الرواه،

ج 1، ص 341. 124 . همان، ص 269. 125 . بحارالانوار، المجلسي، چاپ چهارم، دارالكتب الاسلاميه،تهران، 1362، ج 1، ص 32. 126 . مستدرك الوسائل، ج 3، ص 329، چاپ قديم (نقل از: اصول علم الرجال بين النظريه والتطبيق، ص 362). 127 . براي اطلاع بيشتر، ر.ك: اصول علم الرجال بين النظريه والتطبيق، ص 360-363. 128 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 320. 129 . اصول علم الرجال بين النظريه والتطبيق، ص 365 و366. 130 . بحارالانوار، ج 11، ص 12. 131 . مستدرك الوسائل، ج 3، ص 336، چاپ قديم (نقل از: اصول علم الرجال، ص 366). 132 . به عنوان مثال، ر.ك: كتاب الطهاره، ج 2، ص 169-170 و ج 3،ص 186 و353; كتاب البيع، ج 5، ص 10; الرسائل، ج 2 (رساله في التعادل والترجيح)، ص 48. 133 . الرسائل، ج 2 (رساله في التعادل والترجيح)، ص 48. 134 . كتاب البيع، ج 5، ص 10. 135 . جامع الرواه، ج 2، ص 192-193. 136 . وسائل الشيعه، ج 20، ص 42. 137 . المكاسب المحرمه، ج 2، ص 104. 138 . براي اطلاع بيشتر، ر.ك: اصول علم الرجال، ص 274-277. 139 . وسائل الشيعه، ج 20، ص 41. 140 . كتاب البيع، ج 2، ص 486. 141 . كتاب من لايحضره الفقيه، الصدوق، تحقيق و تعليق: السيدحسن موسي الموسوي الخراساني، چاپ پنجم، دارالكتب الاسلاميه،تهران،1363، ج 1، ص 3. 142 . به عنوان مثال، ر.ك: كتاب الطهاره، ج 3، ص 114. 143 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 55-56. 144 . اصول علم الرجال، ص 191. 145 . المكاسب المحرمه، ج

2، ص 25. 146 . اصول علم الرجال، ص 191. 147 . المكاسب المحرمه، ج 2، ص 25-26. 148 . براي اطلاع بيشتر، ر.ك: اصول علم الرجال، ص 189. 149 . المكاسب المحرمه، ج 2، ص 55. 150 . انوار الهدايه في التعليقه علي الكفايه، ج 1، ص 244. 151 . همان، ص 245. 152 . الرسائل، ج 1 (رساله في الاستصحاب)، ص 284. 153 . به عنوان مثال، ر.ك: الرسائل، ج 1 (رساله في الاستصحاب)،ص 261 و 285 و 295 و 301. 154 . همان، ص 263. 155 . همان، ج 2 (رساله في التعادل والترجيح)، ص 109. 156 . اصول الحديث و احكامه، ص 41. 157 . الرعايه في علم الدرايه، ص 76. منظور از جمله آخر، تصريح به مخالفت با عامه است كه در حديث صحيح، سلامت از شذوذ را شرطمي دانند. 158 . همان، ص 81. 159 . همان، ص 84. 160 . همان، ص 85. 161 . همان، ص 86. 162 . در اينجا اين نكته كلي قابل تذكر است كه در مواردي كه امام(ره) از لقب يا كنيه راوي بدون تصريح به نام او ياد كرده باشد، براي به دست آوردن نام راوي، از كتاب (معجم رجال الحديث)آيه الله خويي استفاده مي نماييم و از ذكر نشاني جداگانه،خودداري مي كنيم. 163 . كتاب البيع، ج 2، ص 21. × آنچه در بين دو هلال آورده ايم، تعبير امام(ره) درباره راوي يا كتاب وي يا روايت اوست. 164 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 66. 165 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 304. 166 . همان، ج 2، ص 149.

167 . همان، ج 1، ص 340. 168 . همان، ص 147. 169 . كتاب البيع، ج 3، ص 97. 170 . الرسائل، ج 2 (رساله في الاجتهاد و التقليد) ص 114. 171 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 50. 172 . كتاب البيع، ج 4، ص 106. 173 . همان، ص 256. 174 . كتاب الطهاره، ج 1، ص 147. 175 . براي مثال، ر.ك: المكاسب المحرمه، ج 1، ص 56 و 230 و319 و321; كتاب الطهاره، ج 3، ص 38. 176 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 231230. 177 . كتاب الطهاره، ج 1، ص 187. 178 . همان، ج 2، ص 16. 179 . الرسائل، ج 2 (رساله في التعادل والترجيح)، ص 83. 180 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 302; كتاب البيع، ج 2، ص 335; الرسائل،ج 1 (رساله في الاستصحاب)، ص 284. 181 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 83. 182 . كتاب البيع، ج 2، ص 506; المكاسب المحرمه، ج 1، ص 81. 183 . كتاب البيع، ج 3، ص 376. 184 . كتاب الطهاره، ج 1، ص 169. 185 . همان، ج 2، ص 147 و166. 186 . كتاب البيع، ج 3، ص 89. 187 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 142. 188 . الرسائل، ج 2 (رساله في التعادل والترجيح)، ص 109. 189 . كتاب الخلل في الصلوه، ص 204. 190 . الرسائل، ج 1 (رساله في الاستصحاب)، 285; كتاب الخلل في الصلوه، ص 297. 191 . معجم رجال الحديث، ج 24، ش 15159. 192 . همان، ج 6، 2984. درباره حسن بن علي بن فضال مي

گويد: كوفي فطحي ثم رجع عند موته، ثقه من اصحاب الرضا(ع). 193 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 209. 194 . الغيبه، الطوسي، ص 390; معجم رجال الحديث، ج!، ص 68. 195 . كتاب الخلل في الصلوه، ص 81. 196 . كتاب البيع، ج 1، ص 400 و ج 2، ص 455. 197 . كتاب الطهاره، ج 2، ص 180. 198 . جامع الرواه، ج 1، ص 139. 199 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 467. 200 . همان، ص 533. 201 . الرسائل، ج 1 (رساله في الاستصحاب)، ص 261. 202 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 229. 203 . كتاب البيع، ج 3، ص 410. 204 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 292. 205 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 43. 206 . الرسائل، ج 2 (رساله في الاجتهاد و التقليد)، ص 114. 207 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 12. 208 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 451. 209 . همان، ج 1، ص 98. 210 . همان، ص 187. 211 . همان، ج 2، ص 16. 212 . همان، ج 3، ص 355. 213 . كتاب البيع، ج 1، ص 336. 214 . همان، ص 407. 215 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 49. 216 . جامع الرواه، ج 1، ص 263. 217 . كتاب الطهاره، ج 1، ص 149. 218 . همان، ج 3، ص 24. 219 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 311. 220 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 321. 221 . همان، ج 3، ص 180; كتاب البيع، ج 3، ص 389; المكاسب المحرمه،ج 1، ص 224.

222 . جامع الرواه، ج 1، ص 286. 223 . كتاب الطهاره، ج 1، ص 22. 224 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 187. 225 . همان، ج 2، ص 36. 226 . همان، ص 194. 227 . همان، ص 149. 228 . همان، ص 220. 229 . كتاب البيع، ج 2، ص 127 و ج 3، ص 96. 230 . كتاب الطهاره، ج 2، ص 95. 231 . كتاب البيع، ج 5، ص 22. 232 . همان، ج 3، ص 228. 233 . همان، ج 2، ص 419. 234 . همان، ص 336. 235 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 53. 236 . همان، ص 211. 237 . كتاب الطهاره، ج 1، ص 21. 238 . المكاسب المحرمه، ج 2، ص 16; كتاب البيع، ج 1، ص 119. 239 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 243. 240 . كتاب البيع، ج 2، ص 120. 241 . كتاب الطهاره، ج 1، ص 145. 242 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 276. 243 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 35. 244 . همان، ص 365. 245 . الرسائل، ج 2 (رساله في الاجتهاد والتقليد)، ص 110. 246 . همان جا. 247 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 303. 248 . كتاب البيع، ج 4، ص 227. 249 . الرسائل، ج 2 (رساله في التعادل والترجيح)، ص 101; كتاب البيع، ج 2، ص 342; كتاب الخلل في الصلوه، ص 64. 250 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 311. 251 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 149 و ج 3، ص 120. 252 . همان، ج 1، ص

36 و147. 253 . المكاسب المحرمه، ج 2، ص 12. 254 . همان، ج 1، ص 229. 255 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 275. 256 . همان، ج 1، ص 42. 257 . معجم رجال الحديث، ج 9، ش 5639. 258 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 76. 259 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 45. 260 . كتاب البيع، ج 1، ص 403. 261 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 118. 262 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 212. 263 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 295. 264 . كتاب الخلل، ص 63. 265 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 158. 266 . كتاب البيع، ج 20، ص 279; كتاب الخلل، ص 68. 267 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 297. 268 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 629. 269 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 246. 270 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 51. 271 . كتاب الخلل، ص 214; الرسائل، ج 1 (رساله في الاستصحاب)،ص 285. 272 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 35. 273 . همان، ص 153. 274 . همان، ص 35. 275 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 202. 276 . كتاب الخلل، ص 236. 277 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 285. 278 . جامع الرواه، ج 1، ص 534. 279 . كتاب البيع، ج 3، ص 97. 280 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 632. 281 . همان، ص 113. 282 . همان، ج 1، ص 282. 283 . همان، ج 3، ص 113. 284 . همان، ج 1، ص 47. 285 . كتاب الطهاره، ج

3، ص 187; كتاب البيع، ج 30، ص 58; كتاب الخلل، ص 164. 286 . كتاب البيع، ج 4، ص 391. 287 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 85. 288 . كتاب الطهاره، ج 1، ص 131. 289 . همان، ج 2، ص 303 و ج 30، ص 78و 81. 290 . همان، ج 3، ص 181. 291 .جامع الرواه، ج 1، ص 613. 292 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 298. 293 . كتاب الخلل، ص 229; الرسائل، ج 1 (رساله في الاستصحاب)،ص 262. 294 . كتاب البيع، ج 3، ص 369. 295 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 110. 296 . كتاب البيع، ج 3، ص 415. 297 . كتاب الطهاره، ج 1، ص 164. 298 . همان، ج 3، ص 158 و 495. 299 . همان، ص 6 و159. 300 . همان، ص 165. 301 . المكاسب المحرمه، ج 2، ص 103. 302 . كتاب البيع، ج 2، ص 436. 303 . كتاب البيع، ج 2، ص 413. 304 . همان. 305 . همان، ص 502. 306 . كتاب الطهاره، ج 1، ص 45 و147. 307 . همان، ص 113. 308 . كتاب البيع، ج 2، ص 398. 309 . كتاب الطهاره، ج 2، ص 8. 310 . همان، ص 219. 311 . همان. 312 . المكاسب المحرمه، ج 2، ص 93. 313 . كتاب البيع، ج 2، ص 335. 314 . همان، ج 3، ص 410. عبارت ايشان چنين است: صحيح حذيفه بن منصور، بناء علي وثاقه محمد بن سنان كما لايبعد. 315 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 251. 316

. همان، ص 252. 317 . همان جا. 318 . كتاب الطهاره، ج 1، ص 126. 319 . همان، ج 3، ص 639. 320 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 49. 321 . همان، ص 50. 322 . همان، ج 2، ص 11. 323 . كتاب الطهاره، ج 1، ص 196. 324 . المكاسب المحرمه، ج 2، ص 21. 325 . كتاب الطهاره، ج 2، ص 62. 326 . جامع الرواه، ج 2، ص 228. 327 . المكاسب المحرمه، ج 2، ص 111 و 121. 328 . همان، ص 142. 329 . كتاب الطهاره، ج 2، ص 207. 330 . همان، ج 3، ص 204. 331 . كتاب الخلل، ص 64. 332 . كتاب البيع، ج 2، ص 280; كتاب الطهاره، ج 3، ص 522. 333 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 23. 334 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 114 و ج 2، ص 7. 335 . كتاب البيع، ج 2، ص 278; كتاب الخلل، ص 226. 336 . كتاب البيع، ج 5، ص 252. 337 . كتاب البيع، ج 2، ص 482; الرسائل، ج 2 (رساله في التعادل والترجيح)، ص 108. 338 . كتاب الخلل، ص 113. 339 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 563. 340 . كتاب الخلل، ص 14. 341 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 276. 342 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 177. 343 . كتاب الخلل، ص 276. 344 . كتاب البيع، ج 2، ص 407. 345 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 340. 346 . همان، ج 2، ص 76. 347 . همان، ج 3، ص 177.

348 . كتاب البيع، ج 2، ص 285. 349 . كتاب الطهاره، ج 2، ص 194. 350 . كتاب البيع، ج 3، ص 247. 351 . كتاب الطهاره، ج 1، ص 152; كتاب الخلل، ص 65. 352 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 251. 353 . همان، ص 112. 354 . كتاب البيع، ج 3، ص 97. 355 . همان، ص 18. 356 . همان، ج 2، ص 474. 357 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 75. 358 . همان، ص 77. 359 . كتاب البيع، ج 3، ص 17. 360 . المكاسب المحرمه، ج 3، ص 55. 361 . در كتاب، (واستثناء) آمده است. 362 . كتاب الطهاره، ج 2، ص 218. 363 . رجال النجاشي، ص 40 (ش 82). درباره او مي گويد: كوفي ثقه كثير الروايه. 364 . كتاب الطهاره، ج 2، ص 218. 365 . كتاب الخلل، ص 196. 366 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 251. 367 . كتاب الطهاره، ج 1، ص 181. 368 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 251. 369 . جامع الرواه، ج 1، ص 247. 370 . كتاب البيع، ج 1، ص 337. 371 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 183. 372 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 232. 373 . جامع الرواه، ج 1، ص 339. 374 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 251. 375 . براي اطلاع بيشتر، ر.ك: كتاب الطهاره، ج 3، ص 240-272. 376 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 77. 377 . كتاب الطهاره، ج 1، ص 163. 378 . همان، ج 3، ص 252. 379 . همان، ص 251

و 252. 380 . همان، ص 182. 381 . همان، ص 252. 382 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 218-219. 383 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 251. 384 . كلمه (عدم) در عبارت امام(ره) ذكر نشده، اما لازم به نظرمي رسد; زيرا طبق عبارت محقق، عدالت محمد بن حمران، اشهر ازعدالت عبدالله بن عاصم است و نه بالعلكس. 385 . كتاب الطهاره، ج 2، ص 218-219. 386 . همان، ج 3، ص 249 و 250. 387 . الرسائل، ج 1 (رساله في قاعده لاضرر)، ص 24. 388 . رجال النجاشي، ص 249(ش 656). 389 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 250. 390 . كتاب البيع، ج 2، ص 471. عبارت امام(ره) را در فصل اول ازبحث در اعتبار خبر ثقه يا موثوق الصدور آورديم. 390 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 46. 392 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 418. 393 . همان، ج 2، ص 16. 394 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 55. 395 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 252. 396 . همان جا. 397 . همان، ص 23. 398 .همان، ج 2، ص 218. 399 . المكاسب المحرمه، ج 2، ص 55. 400 . كتاب الطهاره، ج 1، ص 282. 401 . همان، ص 301. 402 . همان، ص 281 . 403 .همان، ص 171. 404 . الرسائل، ج 1، (رساله في قاعده لاضرر)، ص 24. 405 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 176. 406 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 75. 407 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 252. 408 . همان، ص 251. 409 . المكاسب المحرمه، ج

1، ص 75. 410 . كتاب الطهاره، ج 2، ص 217 و 218. شبيه اين عبارات در: المكاسب المحرمه (ج 1، ص 238) نيز آمده است و با مقايسه امثال اين عبارتهاي متشابه است كه ظن به جزوه رجالي داشتن امام(ره)تقويت مي شود. 411 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 251. 412 . همان، ص 250-251. 413 . جامع الرواه، ج 2، ص 216. 414 . كتاب الطهاره، ج 3، ص 252. 415 . همان، ص 115. 416 . همان، ص 251. 417 . المكاسب المحرمه، ج 1، ص 258. 418 . كتاب الطهاره، ج 2، ص 76. 419 . همان، ج 3، ص 281. 420 . همان، ص 249. منابع مقاله:

فصلنامه علوم حديث، شماره 14، نعمت الله صفري فروشاني؛

زواياي علمي آن بزرگمرد، نمايانده شود.فصلنامه علوم حديث نيز به پاس ارج نهادن به خدمات امام(ره) به سنت و حديث، شماره اي را به ديدگاه هاي حديثي ايشان اختصاص داد، بدان اميد كه در معرفي چهره علمي آن عالم حديث شناس، سهيم باشد. امام خميني علاوه بر شرحهايي كه بر احاديث نگاشت (از قبيل: چهل حديث، شرح حديث جنود عقل و جهل، شرح دعاي سحر)، ديدگاه هاي ارزنده اي نيز در زمينه علوم حديث، در لابه لاي نوشته هاي اصولي، فقهي، عرفاني و حتي سخنراني هاي خويش مطرح ساخته است كه گردآوري آنها مي تواند درآمدي بر مكتب حديثي او باشد. دراين ويژه نامه، همكاران علمي مجله تلاش كرده اند هر كدام به گوشه اي از اين ديدگاه ها بپردازند، مانند: 1 ديدگاه هاي فقه الحديثي امام(ره)، 2 آراي رجالي امام(ره)، 3 نگاه امام(ره) به كتابهاي حديثي، 4 معرفي شرحهاي امام(ره) بر روايات، و... اين مقاله عهده دار مبحث اول است و مي كوشد فقه الحديث را ازنگاه امام خميني بكاود و با ارائه نمونه هاي عيني از لابه لاي آثار و گفته هاي ايشان به معرفي روش تحقيق او در دانش فقه الحديث بپردازد. سردبير قواعد فقه الحديث در نگاه امام(ره) فقه الحديث كه همان دانش فهم روايات و شرح و تفسير آنهاست،اصول و قواعدي دارد. هر كس كه به شرح و تفسير روايات رو كند،مي بايد بر اين قواعد واقف باشد; گرچه آن را مدون نكرده و درآغاز اثر علمي خويش، بدان نپرداخته باشد. بدين جهت، ما بر اين باوريم كه مي توان مسلك شارحان حديث را در فقه الحديث، ازشروح آنان به

دست آورد; چنانكه مي توان مسلك فقها را در فقه الحديث، از كتب فقهي و اصولي آنان استخراج نمود. بر اين پايه، با مروري اجمالي بر كتب فقهي، اصولي، عرفاني وشرح الحديث امام(ره) اصول و قواعدي را در فقه الحديث به دست آورديم، بدين شرح: 1. فهم حديث برپايه فهم محاورات عرفي; 2. قاعده وضع الفاظ براي روح معنا; 3. توجه به بعد اجتماعي پيامبر(ص) و ائمه(ع); 4. ارشاد روايات به امور عقلايي; 5. توجه به نقد محتوايي حديث; 6. پرهيز از جمود در فهم اخبار; 7. توجه به تحولات زماني و مكاني در فهم حديث; 8. شناخت روش هاي جمع بين اخبار متعارض. اينك به شرح هر يك از اصول ياد شده با ذكر نمونه ها و تبيين تاثير هريك در فقه الحديث مي پردازيم. يك. فهم حديث برپايه فهم محاورات عرفي امام(ره) بر اين باور است كه محاورات كتاب و سنت، بر پايه عرف است و شارع، جز عرف، رويه اي در القاي سخن خود ندارد. از اين رو، فقيه و مجتهد، براي آنكه بتواند مراد كتاب و سنت را به درستي فهم كند، بايد با اين محاورات، آشنايي و انس داشته باشد: و منه الانس بالمحاورات العرفيه و فهم الموضوعات العرفيه مماجرت محاوره الكتاب والسنه علي طبقها والاحتراز عن الخلط بين دقائق العلوم والعقليات الدقيقه و بين المعاني العرفيه العاديه، فانه كثيرا ما يقع الخطاء لاجله كما يتفق كثيرا لبعض المشتغلين بدقائق العلوم، حتي اصول الفقه بالمعني الرائج في اعصارنا، الخلط بين المعاني العرفيه السوقيه الرائجه بين اهل المحاوره المبني عليها الكتاب والسنه والدقائق الخارجه عن فهم العرف، بل قد يقع الخلط

لبعضهم بين الاصطلاحات الرائجه في العلوم الفلسفيه او الادق منها و بين المعاني العرفيه في خلاف الواقع لاجله. (1) يكي از شرايط اجتهاد، انس با محاورات عرفي و فهم موضوعات آن است; چرا كه روش كتاب و سنت، محاوره بر طبق آن است. همچنين ازديگر شرايط اجتهاد، پرهيز از اختلاط بين مفاهيم عقلي دقيق ومعاني عرفي است; چرا كه از اين راه، خطاي بسيار رخ مي دهد;چنانكه براي بسياري از دانش آموختگان مباحث عقلي و حتي اصول فقه (با معناي امروزي اش) ، خلط ميان معاني عرفي متداول ميان مردم (كه مبناي كتاب و سنت است) با دقت هاي بيرون از فهم عرف،اتفاق افتاده است; بلكه برخي با خلط اصطلاحات فلسفي و عرفاني با معاني عرفي، به همين اشتباه دچار شده اند. ايشان در جاي ديگر گفته است: ان الشارع لايكون في القاء الاحكام علي الامه الا كسائر الناس وتكون محاوراته و خطاباته كمحاورات بعض الناس بعضا، فكما ان المقنن العرفي اذا حكم بنجاسه الدم لا يكون موضوعها الا مايفهمه العرف مفهوما و مصداقا، فلا يكون اللون دما عنده و ليس موضوعا لها، كذلك الشارع بالنسبه الي قوانينه الملقاه الي العرف فالمفهومات عرفيه، و تشخيص مصاديقها ايضا كذلك. (2) شارع در القاي احكام بر امت، مانند يكي از مردمان است. محاوره و خطاب او مانند محاوره مردمان با يكديگر است; همان گونه كه قانونگذار عرفي اگر به نجس بودن خون حكم راند، موضوع آن سخن در مفهوم و مصداق، همان است كه عرف داوري مي كند. از اين رو،رنگ را خون نمي داند و رنگ، موضوع نجاست قرار نمي گيرد. همچنين است شارع در قوانيني

كه به عرف القا كرده است; مفاهيم احكامش عرفي است و شناسايي مصداقش نيز موكول به عرف است. ايشان اين مطلب را در موارد ديگر نيز گوشزد كرده است. (3) تاثير اين قاعده در فهم روايات فقهي، جاي ترديد ندارد; گرچه بعيد به نظر مي رسد غرض ايشان، تعميم اين اصل به روايات اعتقادي و معارف هم باشد. دو. قاعده وضع الفاظ براي روح معنا يكي از اصولي كه در فهم روايات اعتقادي و معارف ديني كليد حل بسياري از مشكلات شمرده مي شود، توجه به اين نكته است كه الفاظ براي روح معنا وضع شده اند. به اين نكته مبنايي، تعدادي از محدثان و انديشمندان اسلامي، در شرح و تفسير نصوص ديني تصريح نموده اند كه مي توان از جمله آنها فيض كاشاني (4) و علامه طباطبايي (5) را نام برد. امام خميني نيز بر اين نكته تاكيد كرده است: هل بلغك اشارات الاولياء وكلمات العرفاء(رض) ان الالفاظ وضعت لارواح المعاني و حقائقها؟ و هل تدبرت في ذلك؟ ولعمري ان التدبر فيه من مصاديق قوله(ع): (تفكر ساعه خير من عباده ستين سنه); فانه مفاتيح المعرفه واصل اصول فهم الاسرار القرآنيه. ومن ثمرات ذلك التدبر كشف حقيقه الانباء و التعليم في النشات والعوالم. (6) آيا سخن عارفان و رهيافتگان به تو رسيده كه (واژه ها براي روح معنا و حقيقت آن وضع شده اند»؟ و آيا در اين مطلب درنگ كرده اي؟ به جانم سوگند كه انديشه كردن در اين سخن، از نمونه هاي برجسته اين حديث است كه (يك ساعت انديشه از شصت سال عبادت برتر است); زيرا كه اين نكته كليد معرفت و

اساس فهم اسرار ورموز قرآني است و از نتايج آن، روشن شدن حقيقت (انباء) و(تعليم) در عوالم گوناگون است. علامه طباطبايي پس از تبيين اين قاعده چنين نتيجه گيري كرده است: فكان ينبغي لنا ان نتنبه ان المدار في صدق الاسم اشتمال المصداق علي الغايه والغرض ، لاجمود اللفظ علي صوره واحده، فذلك مما لامطمح فيه البته; ولكن العاده والانس منعانا ذلك، و هذا هو الذي دعي المقلده من اصحاب الحديث من الحشويه والمجسمه ان يجمدواعلي ظواهر الايات في التفسير، وليس في الحقيقه جمودا علي الظواهر، بل هو جمود علي العاده والانس. (7) سزاوار است كه آگاه شويم كه معيار در صدق اسمها، مشتمل بودن مصداق بر غايت و غرض است، نه آنكه لفظ را بر صورتي واحد وشكلي خاص، منحصر سازيم كه دستاوردي ندارد. البته عادت و انس،مانع اين تعميم مي شود و همين، سبب شده كه درميان اصحاب حديث،مقلدان (يعني حشويه و مجسمه)، در تفسير آيات قرآني جمود ورزندو اين در واقع تمسك به ظاهر آيه نيست; بلكه جمود ورزي بر عادت و انس است. فيض كاشاني نيز بر پايه همين قاعده، صراط، ميزان، قلم، لوح و... را شرح كرده است. (8) سه. توجه به بعد اجتماعي پيامبر(ص) و ائمه(ع) تمام روايات صادر شده از پيامبر و ائمه(ع)، تبليغي و بيان كننده حكم خدا نيستند; بلكه دسته اي از فرمانهاي رسيده، ازمنصب و مقام ولايت امري آنان صادر گشته است. روشن است كه دسته اول، ثابت و جاودانه و براي همه زمانهاست; اما دسته دوم به شرايط و موقعيت هاي ويژه بسته است. برپايه همين قاعده، پاره اي از تعارضها در سيره و

رفتار معصومان و نيز در موضعگيري هاي متفاوت آنان، حل مي گردد. امام خميني(ره) بر اين نكته التفات داشت و آن را در فهم روايات و استنباطهاي فقهي به كار مي گرفت. وي براي پيامبر(ص)، به سه منصب معتقد بود: تبليغ احكام، رهبري جامعه و قضاوت كه همين منصبها به امامان معصوم(ع) منتقل شده است. ايشان بر پايه اين تقسيم، حديث (لاضرر) را حكم سلطاني و حكومتي مي داند: (در حديث «لاضرر») احتمال چهارمي است كه به نظر من رسيده است ودر سخن ديگر عالمان نديده ام، و آن اين است كه نهي در اين حديث، به معناي نهي الهي نيست تا حكمي الهي باشد، مانند حرمت نوشيدن شراب و حرمت قمار; بلكه به معناي نهي حكومتي است كه ازپيامبر(ص) به عنوان رئيس حكومت و دولت صادر شده است، نه به عنوان بيان كننده احكام شريعت. (9) وي براساس همچنين قاعده فرموده است در روايات، هر كجا واژه هاي(قضي)، (امر) و (حكم) آمده است، به همان معناي حكم حكومتي است. (10) سپس مي فرمايد كه از اين دسته، در روايات ما بسيار است و نمونه هايي را بدين شرح مي آورد: (11) قال رسول الله(ص): انما اقضي بينكم بالبينات والايمان. (12) رسول خدا(ص) فرمود: ميان شما با بينه و سوگند، داوري مي كنم. عن اميرالمؤمنين(ع) قال: كان رسول الله(ص) يحكم بين الناس بالبينات و الايمان. (13) اميرمومنان(ع) فرمود: رسول خدا(ص) ميان مردم با شاهد و قسم داوري مي كرد. عن ابي عبدالله(ع) قال: كان رسول الله(ص) يقضي بشاهد واحد مع يمين صاحب الحق. (14) امام صادق(ع) فرمود: رسول خدا با يك شاهد و قسم مدعي،

داوري مي نمود. ان رسول الله(ص) قد قضي بشاهد و يمين. (15) رسول خدا با يك شاهد و يك قسم، داوري كرد. اجاز رسول الله(ص) شهاده شاهد مع يمين طالب الحق. (16) رسول خدا گواهي يك شاهد را با قسم مدعي طالب حق، مجاز شمرد. عن ابي جعفر(ع) قال: لو كان الامر الينا اجزنا شهاده الرجل الواحد اذا علم منه خير مع يمين الخصم في حقوق الناس; فاما ماكان من حقوق الله عز وجل او رويه الهلال، فلا. (17) امام باقر(ع) فرمود: اگر حكومت دست ما بود، شهادت يك مرددرستكار را با سوگند خصم در مسائل حقوق مردم مي پذيرفتيم; امادر حقوق خداوند و ديدن ماه، چنين نمي كنيم. ان النبي(ص) قضي في هوائر النخل ان يكون النخله والنخلتان للرجل في حائط الاخر، فيختلفون في حقوق تلك، فقضي فيها ان لكل نخله من اولئك من الارض مبلغ جريده من جرائدها حين يعدها. (18) رسول خدا(ص) نسبت به باغهاي خرما كه يك نفر يك درخت يا دو درخت خرما در ملك ديگري دارد و اختلافي نزد آنان پيدا مي شود، چنين داوري كرد: براي هر درختي به اندازه اي كه شاخه هايش در روزفروش گسترده است، زمين اختصاص مي يابد. قضي النبي(ص) في رجل باع نخلا، واستثني عليه نخله، فقضي له رسول الله(ص) بالمدخل اليها والمخرج منها و مدي جرائدها. (19) رسول خدا(ص) نسبت به كسي كه باغ خرمايي را فروخت و يك درخت رااستثنا كرد، چنين داوري فرمود كه راه رفت و آمد و مقداري كه شاخه هاي آن گسترده است، از آن فروشنده است. قضي رسول الله(ص) في سيل وادي مهزور للزرع الي الشراك

وللنخل الي الكعب، ثم يرسل الماء الي اسفل من ذلك. (20) رسول خدا نسبت به آبياري زمينهاي سست، داوري كرد كه براي زراعتها آب را نگه دارند تا به بندكفش برسد و براي درختهاي خرما تا آب به روي پا برسد و سپس آب را رها كنند. ان رسول الله(ص) قال: اقتلوا المشركين واستحيوا شيوخهم وصبيانهم. (21) رسول خدا(ص): مشركان را بكشيد و پيران و كودكان آنها را زنده بگذاريد. كان رسول الله اذا اراد ان يبعث سريه دعاهم، فاجلسهم بين يديه،ثم يقول: سيروا بسم الله وبالله و في سبيل الله و علي مله رسول الله(ص) لاتغلوا ولا تمثلوا، ولا تغدروا، ولا تقتلوا شيخافانيا ولا صبيا و لا امراه، ولا تقطعوا شجرا الا ان تضطروااليها. (22) هرگاه رسول خدا گروهي را براي نبرد مي فرستاد، آنان را نزد خودمي نشاند و مي فرمود: با نام خدا و استعانت از او و براي او وبر سنت پيامبرش حركت كنيد. مردمان را زنجير نكنيد; كسي رامثله نكنيد; در نبرد، مكر و فريب به كار نبنديد; پيران،كودكان و زنان را مكشيد و درختان را قطع نكنيد، مگر ناچارشويد. ان اميرالمؤمنين(ع) كان يامر في كل موطن فيه عدونا، فيقول: لاتقتلوا القوم حتي يبدووكم، فانكم بحمدالله علي حجه، وترككم اياهم حتي يبدووكم حجه اخري لكم; فاذا هزمتموهم فلاتقتلوا مدبرا، ولا تجهزوا علي جريح، ولا تكشفوا عوره ولا تمثلوابقتيل. (23) اميرمومنان به هنگام نبرد مي فرمود: شما نبرد را آغاز نكنيد،مگر آنكه آنان شروع كنند. شما بحمدالله براي جنگ، حجت وبرهان داريد و شروع آنان به نبرد، برهاني ديگر براي شما خواهدبود. هنگامي كه آنان را شكست داديد آنهايي را كه

به جنگ پشت كرده اند، مكشيد. مجروحان را مكشيد. كشته ها را برهنه مسازيد وآنان را مثله منماييد. چهار. ارشاد روايات به امور عقلايي بدون ترديد، مضمون برخي از روايات، تاييد روش هاي عقلا در زندگي است. در اين گونه موارد، اگر بدين نكته توجه نشود، آن روايت به درستي فهم نخواهد شد. يكي از نمونه هايي كه در نوشته هاي امام خميني بر آن تاكيدشده، روايات مربوط به قرعه و مصاديق آن است، مانند: «كل مجهول ففيه القرعه; (24) در هر ناشناخته اي، قرعه به كار مي رود» و «ان القرعه لكل امر مشتبه; (25) در هر امر مشتبهي قرعه به كار مي رود». روايتهاي بسياري در اين زمينه وارد شده و مصاديق فراواني برايش ذكر گرديده كه امام، آنها را استقصا كرده است. (26) ايشان پس از ذكر روايات مي گويد فقيهان در فهم اين روايات، به مشكل برخورده اند; چرا كه روايتهاي عام، تخصيص بسيار دارد و هرجا تخصيص فراوان باشد ، صادر شدن عام، امري مستهجن است. ازاين رو، عمومات مربوط به قرعه را از حجيت انداخته اند. (27) امام خميني با توجه دادن به نكته اي اين مشكل را حل كرده وفرموده است: قرعه امري عقلايي است و يكي از راههاي حل منازعات است، در جايي كه رجحان در ميان نباشد و نزاع در حقوق الناس باشد. اين امر،از ديرباز در ميان مردم رايج بوده است. (28) بنابراين، روايات مربوط به قرعه، ناظر به همين امر عقلايي است وعمومي فراتر از آن ندارد تا مستلزم تخصيص مستهجن گردد. (29) خلاصه نظر ايشان، آن است كه روايات قرعه، در مقام بيان

امري تعبدي نيست تا با مشكل ياد شده روبه رو گرديم; بلكه تاكيد وتاييد امري عقلايي است و فراتر از آن، عموميتي ندارد. پنج. توجه به نقد محتوايي حديث ارزيابي صدور حديث و انتساب آن، هميشه برپايه سند و رجال حديث نيست; چرا كه جاعلان و وضع كنندگان تلاش مي كردند دروغهاي خود رادر قالبي عالم پسند ارائه كنند. از اين رو، بجز توجه به اسنادو رجال، بايد به محتوا نيز نظر داشت و محتوا را بر قرآن و سنت قطعي، عقل مسلم و تاريخ قطعي عرضه كرد و سپس در درستي ونادرستي آن، داوري نمود. غفلت از اين امر، بسياري از علما رالغزانده و سبب ارائه چهره مشوه و ناهمگوني از سنت معصومان(ع)گشته است. امام خميني به اين اصل، توجه كامل داشت و آن را به نيكي ودرستي در فهم حديث به كار مي گرفت. در اينجا به چند نمونه اشاره مي شود: 1. در حرمت ربا ترديد نيست; چرا كه قرآن با قاطعيت به طرد آن پرداخته و روايات فرواني نيز در طرد و ذم آن نقل شده است; امادر لابه لاي روايات به احاديثي بر مي خوريم كه به گونه اي راه فرار از ربا را تعليم مي دهند و چگونگي خلاصي جستن از آن را مي آموزند، مانند: عن محمد بن اسحاق بن عمار، قال، قلت لابي الحسن(ع): يكون لي علي الرجل دراهم، فيقول اخرني بها وانا اربحك، فابيعه جبه تقوم علي بالف درهم بعشره آلاف درهم او قال بعشرين الفا و اوخره بالمال. قال(ع): (لاباس). (30) محمد بن اسحاق گويد، به امام كاظم(ع) گفتم از مردي چند درهم طلبكارم و

او از من مهلت مي خواهد كه در برابر، سودي به من بدهد. من هم پوستيني كه هزار درهم مي ارزد، به او به ده هزاريا بيست هزار درهم مي فروشم و به او مهلت مي دهم.امام(ع)فرمود: «مانعي ندارد». امام خميني با تاكيد بر آيات قرآني در طرد ربا و نيز قاعده عدالت، اين روايات را نمي پذيرد و مي گويد: ان قوله تعالي: «وان تبتم فلكم رووس اموالكم لاتظلمون ولاتظلمون »ظاهر في ان اخذ الزياده عن راس المال ظلم في نظر الشارع الاقدس و حكمه في الجعل ان لم نقل بالعليه، و ظاهر ان الظلم لايرتفع بتبديل العنوان مع بقاء الاخذ علي حاله، و قدمرت ان الروايات الصحيحه و غيرها عللت حرمه الربا بانه موجب لانصراف الناس عن التجارات واصطناع المعروف و ان العله كونه فسادا وظلما. (31) اين سخن خداوند كه «سرمايه از آن شماست، بدون آنكه ستم كنيد يامورد ستم قرار گيريد)، دلالت دارد بر اينكه گرفتن زياده بر اصل مال، از ديدگاه شارع، ظلم و ستم است و همين ظلم و ستم، حكمت تحريم يا علت آن است. اين ستم، با تبديل عنوان از ميان نمي رود. همچنين گفته شد كه روايات صحيح، حرمت ربا را چنين تعليل كرد كه ربا سبب رويگرداني مردم از معاملات و كار نيك است و علت آن، اين است كه ربا فساد و ظلم است. امام(ره) بر همين پايه مي گويد روايات حيله، جعلي اند و جهت مشوه ساختن چهره معصومان(ع) جعل شده اند: ولااستبعد ان تكون تلك الروايات من دس المخالفين لتشويه سمعه الائمه الطاهرين. (32) بعيد نمي دانم كه اين احاديث، براي تيره

ساختن چهره امامان پاك(ع) جعل شده باشد. 2. محبت به اولياي الهي و اعتقاد به مناقب و فضايل آنان، باانحرافي به نام غلو همراه شده است. اين پديده تاريخي، از دوره هاي نخستين تاريخ اسلام شكل گرفته و هنوز نيز باقي است. اين دوستي افراطي، سبب شده كه گاه، چهره اي ناموزون و غير معقول از پيشوايان به نمايش گذارده شود. يكي از اين نمونه هاروايتهايي است كه در تفسير آيه «انما وليكم الله » (33) وارد شده است، مانند: عن ابي عبدالله(ع) في قول الله عزوجل: «انما وليكم الله ورسوله...» و كان اميرالمؤمنين في صلوه الظهر و قد صلي ركعتين وهو راكع و عليه حله قيمتها الف دينار و كان النبي(ص) اعطاهااياه و كان النجاشي اهداها له، فجاء سائل فقال: (السلام عليك ياولي الله و اولي بالمؤمنين من انفسهم! تصدق علي كل مسكين »; فطرح الحله اليه واومي بيده اليه ان احملها. (34) امام صادق(ع) در تفسير آيه (انما وليكم الله...)فرمود:... اميرمومنان، نماز ظهر مي گزارد. دو ركعت از آن را به جا آورده بود و در ركوع بود. بر او پارچه اي بود كه هزار دينار (هزارمثقال طلا) ارزش داشت و پيامبر(ص) آن را به وي هديه داده بود وآن را نجاشي به رسول خدا هديه كرده بود. سائلي آمد و گفت:«درود بر تو اي دوست خدا و اي كسي كه بر مومنان از خودشان سزاوارتري! به درماندگان كمك كن ». او پارچه را از خود افكند واشاره كرد كه آن را بردار. امام خميني در نقد اين روايات، با تكيه بر شواهد تاريخي وشخصيت ملكوتي حضرت امير(ع) گفته است: شما ملاحظه كنيد

كه يك نفر كه خليفه مسلمين است، زمامدار اموراست، اين، چه وضعي داشته است. در حالي كه خليفه است، مي خواهدنماز جمعه بخواند، لباس زيادي ندارد. مي رود بالاي منبر، آن لباس كه دارد، حركت مي دهد به حسب نقل تا خشك بشود. دو تالباس ندارد. (35) يك كفشي را كه خودش وصله مي كرده است، كفاشي مي كرده است، ازش مي پرسند،حضرت مي فرمايد كه: اين كفش، چقدر ارزش دارد؟ مي گويد: هيچ! مي گويد كه: «امارت بر شما هم، خلافت هم، در نظرمن، مثل اين كفش و پايين تر از اين كفش است، مگر اينكه اقامه عدالت كنم ». شما كجا سراغ داريد كه يك نفر، خليفه باشد و وضعش اين طور باشد؟حضرت امير سلام الله عليه حقيقتا مظلوم است و مظلوم بوده است; حتي در بين شيعيان هم مظلوم است. وقتي مي خواهند تعريف كنند از حضرت امير، تعريف مي كنند به چيزهايي كه برخلاف واقع است و توهين به حضرت است. مثلا مي گويند كه انگشترش را كه مي خواسته هديه بدهد به فقير، قيمتش خراج شامات بوده است! آن كسي(كه) لباسش آن است، انگشتر مي پوشد كه قيمتش خراج (شامات)باشد؟ ! اين يك دروغي است كه اگر روايت هم داشته باشد، دروغ است در صورتي كه ندارد . (36) شش. پرهيز از جمود در فهم اخبار تدبر و تعقل در فهم حديث، آن است كه با در نظر داشتن حريم وحصار روايت، با آن از سر سادگي و بلاهت برخورد نشود; بلكه بااين اعتقاد در فهم آن تلاش شود كه: گويندگان حديث، انسانهايي حكيم، دورانديش، انسان شناس و آگاه به

پيدا و پنهان هستي بوده اند. همچنين دانسته شود كه مخاطب آنان، همه انسانها در تمامي اعصار هستند و در ميان اينان، فرزانگان، نابغه ها و... خواهندبود. اين اصل، دو آفت دارد: يكي اجتهاد در برابر نصوص است كه به معناي لااباليگري در برخورد با نص، بغي فكري بر متن ديني، مقدم داشتن راي بر شرع و تجاوز از شريعت است. آفت دوم، تحجر و جمود است كه خطر آن، كمتر از آفت اول نيست;چرا كه تحجر، به ناكامي دين در اداره زندگي مي انجامد و ازدين، چهره اي خشن، غير قابل انعطاف دروني و بي توجه به واقعيت هاي وجود آدمي، نشان خواهد داد. امام خميني بر پرهيز از خطر تحجر و جمود، تاكيد كرده و در فقه نيز بدان ملتزم بوده است. ايشان در پاسخ به نامه يكي ازشاگردان خود چنين نگاشت: اين جانب، لازم است از برداشت جناب عالي از اخبار و احكام الهي اظهار تاسف كنم. بنابر نوشته جناب عالي، زكات، تنها براي مصارف فقرا و ساير اموري است كه ذكرش رفته است و اكنون كه مصارف به صدها مقابل آن رسيده، راهي نيست; و رهان در سبق ورمايه مختص است به تير و كمان و اسب دواني و امثال آن كه در جنگهاي سابق به كار گرفته مي شده است و امروز هم تنها در همان موارد است; وانفال كه بر شيعيان تحليل شده است ، امروز هم شيعيان مي توانند بدون هيچ مانعي با ماشين هاي كذايي، جنگلها را از بين ببرند و آنچه را كه باعث حفظ و سلامت محيط زيست است، نابود كنندو جان ميليون ها انسان

را به خطر بيندازند و هيچ كس هم حق نداشته باشد مانع آنها باشد. منازل و مساجدي كه در خيابان كشي ها براي حل معضل ترافيك و حفظ جان هزاران نفر مورد احتياج است، نبايد تخريب كرد و امثال آن. و بالجمله، آن گونه كه جناب عالي از اخبار و روايات برداشت داريد، تمدن جديد، بكلي بايد از بين برود و مردم، كوخ نشين بوده و يا براي هميشه در صحراها زندگي نمايند. (37) در پايان همين نامه نيز فرموده است: از جناب عالي كه فرد تحصيلكرده و زحمت كشيده اي مي باشيد، توقع نبود كه اين گونه برداشت كرده و آن را به اسلام نسبت دهيد. شماخود مي دانيد كه من به شما علاقه داشته و شما را مفيد مي دانم;ولي شما را نصيحتي پدرانه مي كنم كه سعي كنيد تنها خدا را درنظر بگيرد و تحت تاثير مقدس نماها و آخوندهاي بي سواد واقع نشويد; چرا كه اگر بناست با اعلام و نشر حكم خدا به مقام وموقعيتمان نزد مقدس نماهاي احمق و آخوندهاي بي سواد صدمه اي بخورد، بگذاريد هرچه بيشتر بخورد. (38) امام(ره) در اين نامه بجز تاكيد بر پرهيز از جمود در فهم روايات و اينكه اين امر به ناكامي دين در اداره زندگي مي انجامد، به سه مورد اشاره كرده است كه به اجمال، بدان اشاره مي شود: 1) مصرف زكات. در آيات قرآني و احاديث، براي مصرف زكات، مواردي مشخص ذكر شده كه عبارت اند از: انما الصدقات للفقراء والمساكين و العاملين عليها والمولفه قلوبهم و في الرقاب والغارمين و في سبيل الله وابن السبيل فريضه من الله.

(39) صدقات، تنها به تهيدستان و بينوايان و متصديان (گردآوري و پخش)آن، و كساني كه دلشان به دست آورده مي شود، و در (راه آزادي)بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد. (اين) به عنوان فريضه از جانب خداست. و روايات در شرح اين آيه و موارد آن، بسيار است كه از ذكر آنهاصرف نظر مي شود. (40) 2) سبق ورمايه. در روايات، موارد شرط گذاري در مسابقات، منحصرشده به تيراندازي، اسب سواري، و شنا: عن ابي عبدالله(ع): لاسبق الا في خف او حافر او نصل، يعني النضال. (41) امام صادق(ع) فرمود: (شرط گذاري) در مسابقه جايز نيست، مگر درشترسواري، اسب دواني و تيراندازي. قال رسول الله(ص): لا سبق الا في حافر او نضل او خف. (42) رسول خدا فرمود: (شرط گذاري) در مسابقه جايز نيست، مگر در اسب دواني، تيراندازي و شتر سواري. 3) تحليل انفال بر شيعيان در عصر غيبت. مطابق پاره اي روايات،انفال، در عصر غيبت بر شيعيان حلال شده و همگان مي توانند ازآن بهره برند: عن ابي جعفر(ع) ... قال: يا نجيه، ان لنا الخمس في كتاب الله ولنا الانفال، ولنا صفو الله... اللهم انا قد احللت ذلك لشيعتنا. (43) امام باقر(ع) فرمود: اي نجيه! خمس بر حسب آيات قرآني از آن ماست. انفال از آن ما است. سهم خداوند از آن ماست... بارخدايا همه آنها را براي پيروان خود حلال كرديم. عن الصادق(ع):... و كل ما كان في ايدي شيعتنا من الارض فهم فيه محللون و محلل لهم ذلك الي ان يقوم قائمنا. (44) امام صادق(ع) فرمود: هر زميني كه در دست شيعيان

ما باشد، براي آنان هلال است تا زماني كه قائم ما به پاخيزد. بجز اين سه مورد، موارد ديگري نيز در آثار امام به چشم مي خوردكه بدان اشاره مي شود. 4) شطرنج. در روايات متعددي بازي با شطرنج تحريم شده است،مانند: عن الصادق(ع): ... و ذلك انما حرم الله الصناعه التي هي حرام كلها، التي يجي ء منها الفساد محضا نظير البرابط والمزاميروالشطرنج. (45) امام صادق(ع): ... خداوند، ابزاري را كه بجز فساد، بهره اي ازآنها برده نمي شود، حرام كرده است، مانند بربط و ني و شطرنج. عن ابي عبدالله(ع): النرد والشطرنج والاربعه عشر بمنزله واحدوكل ما قومر عليه فهو ميسر. (46) امام صادق(ع) فرمود: نرد، شطرنج و بازي چهارده گانه، مانند هم اندو هرچه با آن برد و باخت شود، آن، ميسر است و حرام مي باشد. مشهور فقها، از اين روايات، خصوصيت را استفاده مي كنند و بازي با شطرنج را حرام مي دانند، گرچه وسيله قمار نباشد; اما امام خميني از اين جمود، فراتر رفته و در پاسخ سوالي درباره شطرنج فرموده است: سؤال: اگر شطرنج، آلت قمار بودن خود را به طور كلي از دست داده باشد و چون امروز تنها به عنوان يك ورزش فكري از آن استفاده گردد، بازي با آن، چه صورتي دارد؟ جواب: بر فرض مذكور، اگر برد و باختي در بين نباشد، اشكال ندارد. (47) 5) ابزار اجراي قصاص. مشهور فقها، براساس پاره اي روايات،معتقدند كه قصاص بايد با شمشير اجرا گردد; چرا كه در روايات چنين آمده است، مانند: ان رسول الله(ص) قال: لاقود الا بالسيف. (48) پيامبر(ص) فرمود: قصاص، جز با شمشير

نيست. سالنا ابا عبدالله(ع) عن رجل ضرب رجلا بعصا فلم يقلع عن الضرب حتي مات، ايدفع الي ولي المقتول فيقتله؟ قال: نعم ولكن لايترك يعبث به، ولكن يجيز عليه بالسيف. (49) گويند از امام صادق(ع) پرسيديم: مردي، مردي را تا جايي كه جان در بدن دارد، با عصا مي زند. آيا بايد كشنده را به ولي كشته شده سپرد تا وي را بكشد؟ حضرت فرمود: قاتل را در اختياراولياي مقتول مي گذارند; اما نبايد گذاشت هر گونه خواستند اورا بكشند. بايد او را با ضربه شمشير مجازات كنند. امام خميني در (تحرير الوسيله) از فتواي مشهور، عدول كرده وقصاص با ابزار مدرن (مانند: تفنگ و صندلي برقي) را نيز جايزمي شمرد: لايجوز الاستيفاء في النفس والطرف بالاله الكاله و ما يوجب تعذيبا زائدا علي ما ضرب بالسيف، مثل ان يقطع بالمنشار ونحوه، ولو فعل اثم و عزر، لكن لا شي ء عليه ولا يقتص الا بالسيف ونحوه. و لايبعد الجواز بما هو اسهل من السيف، كالبندقه علي المخ، بل وبالاتصال بالقوه الكهربائيه. (50) قصاص نفس و اعضا، با ابزار كند و هرآنچه آزار آن بيش از ضربه شمشير باشد، به سان اره و مانند آن، جايز نيست و اگر كسي چنين كرد، گناهكار است و بايد تعزير شود; ولي جريمه اي بر او نيست.قصاص، تنها بايد با شمشير و مانند آن انجام پذيرد. البته بعيدنيست كه بتوان با ابزار كشنده اي، آسان تر از شمشير (مانندتفنگ و صندلي برقي)، قصاص كرد. هفت. توجه به تحولات زماني و مكاني در فهم حديث ترديدي نيست كه در حوزه زندگي، بخشهايي با دگرگوني و تحول همراه است. بسياري

از ابزارها، شكلها و قالبها در طول زمان،دگرگون مي شوند و شكل گذشته خود را از دست مي دهند. در اين گونه موارد، احكام و دستورهاي ديني نيز از كليت و انعطافي برخوردارند تا بتوانند نقش هدايتي خود را ايفا كنند. جمود برشكل و ابزاري خاص، به ناتواني دين در اداره زندگي مي انجامد.آنان كه سراغ نصوص ديني مي روند، بايد از اين نكته غفلت نورزند; وگرنه دچار لغزش و انحراف مي گردند. امام خميني براين امر، واقف بود و در فهم احاديث، بر آن اصرار مي ورزيد.اينك به نمونه هايي اشاره مي كنيم: 1. فروش سلاح به كفار ايشان معتقد است كه فروش سلاح، تابع مصالح روز است. گاهي ممكن است فروش سلاح به تقويت كفار بينجامد و ممنوع شود و گاه چنين نباشد. معيار و ميزان، صلح و جنگ نيست; چنانكه مشرك و كافربودن خريدار نيز ملاك نيست. بايد در هر زمان، شرايط و مصالح رابررسي كرد و روايات نيز به همين مطلب اشاره دارند و اگر غيراز اين باشد، تاويل خواهد شد: وبالجمله ان هذا الامر من شوون الحكومه والدوله وليس امرامضبوطا، بل تابع لمصلحه اليوم ومقتضيات الوقت; فلا الهدنه مطلقا موضوع حكم لدي العقل ولا المشرك والكافر كذلك... والظاهر عدم استفاده شي ء زائد مما ذكرناه من الاخبار، بل لو فرض اطلاق لبعضها يقتضي خلاف ذلك، اي يقتضي جواز البيع فيما خيف الفساد و هدم اركان الاسلام او التشيع او نحو ذلك، لا مناص عن تقييده او طرفده، او دل علي عدم الجواز فيما يخاف في تركه عليهما كذلك لابد من تقييده و ذلك واضح. (51) خلاصه آنكه اين امر به

حكومت و دولت مربوط است و ضابطه اي ندارد; بلكه تابع شرايط و اوضاع و احوال است. از اين رو، نه صلح به طور كلي موضوع حكم عقلي و شرعي است و نه مشرك و كافر... روشن است كه بيش از آنچه گفتيم، از روايات به دست نمي آيد واگر روايتي عموميتي فراتر از اين داشته باشد كه خريد و فروش را در صورت در خطر بودن اسلام و تشيع تجويز كند يا از خريد وفروش منع كند، در صورتي كه ترك معامله ضرري داشته باشد، بايدآن را تقييد كرد. بر همين پايه روايتي مانند اين دو حديث را چنانكه ذكر شد، معناكرده است: سالته عن حمل المسلمين الي المشركين التجاره؟ قال: اذا لم يحملوا سلاحا فلا باس. (52) پرسيدم آيا مسلمانان مي توانند اموال تجاري را به مشركان بفروشند؟ فرمود: اگر اسلحه نباشد، مانعي ندارد. في وصيه النبي(ص) لعلي(ع) قال: يا علي: كفر بالله العظيم من هذه الامه عشره (الي ان قال:)... و بائع السلاح من اهل الحرب. (53) در سفارش پيامبر به علي(ع) آمده است: ده نفر از اين امت، به خداوند، كفر ورزيده است...و از آنان، فروشنده اسلحه به اهل حرب است. 2. استفاده از اشياي نجس ايشان معتقد است از اشياي نجس (مانند خون و مردار و...) مي توان بجز براي خوردن، بهره برداري كرد و روايات دلالت كننده برحرمت، تنها خوردن را شامل مي شوند; زيرا در آن زمان، استفاده اي جز خوردن نداشته اند; ليكن امروزه كه بر اثر رشد علم وصنعت، استفاده عقلايي از خون و... صورت مي پذيرد، منعي در آن نيست. از اين رو، روايات ذيل

را: عن ابي عبدالله(ع): السحت ثمن الميته. (54) بهاي مردار، حرام است. حرم من الشاه سبعه اشياء: الدم والخصيتان... (55) هفت چيز از گوسفند، حرام شده است: خون، دنبلان و... به استفاده در خوردن، مقيد كرده و ساير استفاده ها را تجويز مي كند و مي گويد: فتحصل مما ذكرناه، جواز الانتفاع بصنوف النجاسات، ولا دليل عام علي حرمه جمع الانتفاعات بها كما لا دليل علي حرمه بيعها. (56) خلاصه سخن آنكه مي توان از تمامي نجاسات، بهره برد و دليلي برحرمت آن نيست; چنانكه دليلي بر ممنوعيت خريد و فروش آنها وجودندارد. به هر حال به صورت يك قاعده كلي فرموده است: ان اللازم علي الفقيه الباحث في الاستظهار من الروايات و دعوي الانصراف والغلبه والندره ملاحظه العصر والمحيط الذين صدرت الروايات فيهما. (57) بر فقيه لازم است كه براي به دست آوردن مطلبي از روايات ياادعاي انصراف و غلبه و ندرت كردن، زمان و مكان صدور حديث رامنظور دارد. هشت. شناخت روش هاي جمع بين اخبار متعارض يكي از اصول كليدي در فقه الحديث، آگاهي از چگونگي جمع بين اخبار متعارض است. اين مسئله كه از ديرباز مورد توجه بود،هنوز در جايگاه واقعي اش قرار نگرفته است. (58) حضرت امام در اين باب در كتاب (التعادل و الترجيح) به چند نكته اساسي اشاره كرده كه حائز اهميت است: 1. ايشان معتقد است بحث تعارض را در علم اصول، بايد به تعارض اخبار اختصاص داد; زيرا تعارض در غير اخبار و روايات، نادراست: ان مبحث التعارض و ان كان بعنوانه اعم من تعارض الاخبار، لكن لما كان البحث عن تعارض غيرها غير معنون في

هذا البحث في هذه الاعصار لاهميه تعارضها وندره تعارض غيره كتعارض اقوال اللغويين مثلا فلابد من عقد البحث في تعارضها. (59) مبحث تعارض، گرچه عنواني اعم است و فراتر از تعارض اخبار وروايات مي باشد، ليك چون انواع ديگر تعارض در اين زمانها مطرح نيست (به جهت ندرتش و نيز اهميت مبحث تعارض روايات)، از اين رو، شايسته است عنوان بحث را تعارض اخبار قرار دهيم. 2. ايشان بر اين باور است كه دو خبر متعارض را بايد در محيطتشريع و قانونگذاري ديد; زيرا قانونگذار، نخست اصول و كليات را القا مي كند، و آن گاه به بيان تبصره ها و قيدهايش مي پردازد: فلابد في تشخيص الخبرين المتعارضين والحديثين المختلفين من فرض الكلام في محيط التشريع والتقنين و في كلام متكلم صارت عادته القاء الكليات والاصول و بيان المعضلات والشرائط والاجزاءوالمقيدات والقرائن منفصله. (60) براي شناسايي دو خبر متعارض و دو حديث مختلف، بايد آنها را درحوزه تشريع و قانونگذاري فرض كرد; يعني در محيطي كه گوينده،رويه اش بيان قواعد و اصول كلي است و پس از آن به شرايط وقيودش مي پردازد. ايشان بر اين اساس، نتيجه مي گيرد كه ادله احكام واقعي و ادله احكام شك و حاكم و محكوم، عام و خاص متعارض نيستند و مشمول اخبار علاجيه قرار نمي گيرند. ايشان اين موارد را به عنوان موارد جمع عرفي برشمرده و يكجا گردآورده است: الف) موارد نص و ظاهر يا ظاهر و اظهر، مانند: 1 يكي از دو دليل، قدر متيقن در مقام گفتگو داشته باشد; 2 تخصيص يكي از دو دليل، مستهجن باشد; 3 يكي از دو دليل، نسبت

به مورد اجتهاد و تعارض، ورود داشته باشد. ب) وجود ترجيح دلالي، مانند: 1 تعارض عموم و اطلاق، 2- دوران بين تخصيص و نسخ، 3- دوران ميان تقييد مطلق يا حمل امر و نهي بر استحباب وكراهت، ج) تعارض ميان بيش از دو دليل، مانند: 1 يك عام و دو خاص، 2- دو عام و يك خاص. (61) 3. امام(ره) در بحث تعادل و ترجيح، با كنار نهادن بحثهاي انتزاعي و ذهني، به تجزيه و تحليل روايات علاجيه پرداخته است. تا اينجا به اختصار، پاره اي از اصول و قواعد را در حوزه فقه الحديث از لابه لاي آثار و گفتار آن مرد بزرگ استخراج كرديم واميدواريم اين نوشتار، درآمدي باشد براي بحثهاي گسترده تر وعميق تر. پي نوشت ها: 1- الرسائل، ج 2، ص 96-97. 2- الاستصحاب، ص 220. 3- همان، ص 218-219. 4- بحارالانوار، ج 7، ص 242; علم اليقين، ج 2، ص 5- الميزان، محمد حسين الطباطبائي،ج 1، ص 10 و 14و129-130. 6- مصباح الهدايه، ص 79. 7- الميزان، ج 1، ص 10. 8- بحارالانوار، ج 7، ص 242. 9- بدائع الدرر في قاعده نفي الضرر، ص 86 و113-114. 10- همان، ص 109. 11- بدائع الدرر في قاعده نفي الضرر، ص 109-113. 12- الكافي، ج 7، ص 414; وسائل الشيعه، ج 18، ص 169. 13- وسائل الشيعه، ج 18، ص 169-170. 14- همان، ص 193. 15- همان جا. 16- همان، ص-195. 17- وسائل الشيعه، ج 18، ص 195-196. 18- همان، ج 17، ص 337. 19- همان، ج 12، ص 406. 20- وسائل الشيعه، ج 17، ص 334. 21- همان، ج 11، ص

48. 22- همان، ص 43. 23- وسائل الشيعه، ج 11، ص 69. 24- همان، ج 18، ص 189. 25- بحارالانوار، ج 88، ص 234. 26- الاستصحاب، ص 384-391. 27- الرسائل، ص 423; كفايه الاصول، ص 493; فوائد الاصول، ج 4، ص 680;نهايه الافكار، ج 4، ص 107 (القسم الثاني); درر الفوائد،ص 613-614. 28- الاستصحاب، ص 392. 29- همان، ص 393. 30- وسائل الشيعه، ج 12، ص 380. 31- كتاب البيع، ج 2، ص 451. 32- همان، ج 5، ص 354. 33- سوره مائده، آيه 55: انما وليكم الله و رسوله والذين آمنواالذين يقيمون الصلاه و يوتون الزكاه و هم راكعون; ولي شما،تنها خدا و پيامبر اوست و كساني كه ايمان آورده اند; همان كساني كه نماز را برپا مي دارند و در حال ركوع، زكات مي دهند. 34- تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 643; البرهان في تفسير القرآن، ج 2،ص 317. 35- الحياه، ج 2، ص 229، ح 7. 36- صحيفه نور، ج 20، ص 185. 37- صحيفه نور، ج 21، ص 34. 38- صحيفه نور، ج 21، ص 35. 39- سوره توبه، آيه 60. 40- وسائل الشيعه، ج 9، ص 213209. 41- وسائل الشيعه، ج 11، ص 253. 42- همان، ص 253. 43- همان، ج 9، ص 549. 44- همان، ص 548. 45- همان، ج 12، ص 57; بحارالانوار، ج 100، ص 48. 46- وسائل الشيعه، ب 101، ح 1. 47- صحيفه نور، ج 21، ص 15. 48- مستدرك الوسائل، ج 18، ص 254 (ب 51، ح 1، 2،3، 4); سنن ابن ماجه، ج 2، ص 889 (ب 25، ح 2667). 49- وسائل الشيعه،

ج 19، ص 95. 50- تحريرالوسيله، ج 2، ص 535. 51- المكاسب المحرمه، ج 1، ص 228-229. 52- وسائل الشيعه، ج 12، ص 70. 53- همان جا. 54- همان، ص 62. 55- همان، ج 16، ص 359. 56- المكاسب المحرمه، ج 1، ص 56. 57- كتاب البيع، ج 4، ص 180. 58- ر.ك به: علوم حديث، ش 9، ص2 8. 59- التعادل والترجيح، ص 31. 60- همان، ص 33. 61- همان جا. منابع مقاله:

فصلنامه علوم حديث، شماره 14، مهريزي، مهدي؛

تمام جهات فوق ثابت گرديد، آن گاه بايد سند آن احاديث را مطالعه و بررسي نمود. تعداد اندكي ازكتابها(همچون كتب اربعه)، نيازي به اين مباحث ندارند;زيرا به صورت متواتر، براي ما ثابت شده است كه مثلا كتاب (كافي)يي كه امروز موجود است، بدون هيچ كم و زياد شدن، همان كتابي است كه مرحوم كليني در ابتداي قرن چهارم هجري تاليف نموده است;علاوه بر آنكه سند متصل نيز بر آن وجود دارد و از زمان ما تازمان كليني، همه راويان اين كتاب مشخص اند. گرچه اين گونه سند، جنبه تيمن و تبرك داشته، تاثيري در اعتبار روايات اين كتاب ندارد; ولي اين بحث در ساير كتابها مورد نياز و ضروري است. به عنوان مثال، احمد بن محمد بن خالد برقي، محدثي بزرگ است كه عدالت و وثاقت و علم او براي ما روشن و ثابت گرديده است. او مولف كتاب (المحاسن) است و در اين كتاب، روايات فقهي و آداب و سنن را گردآوري نموده است. احاديث اين كتاب، عمومامسند بوده، سند آنها از مولف تا امام معصوم(ع)، به صورت متصل نقل شده است;اما در عين حال، اين كتاب براي ما قابل اعتمادنيست; زيرا نمي دانيم آنچه امروز به نام (المحاسن) موجود است،آيا دقيقا همان نوشته مولف آن است يا خير; بلكه مي دانيم اين كتاب، در همان قرن سوم و چهارم، دستخوش تحريف گرديده و مقداري به آن افزوده شده است; همچنان كه تحريف به كاستي نيز به آن روي آورده است. به عبارت ديگر، در مورد كتاب (المحاسن)، وثوق به مولف داريم نه به مولف; اما در مورد كتاب (كافي)، هم وثوق به مولف

است و هم به مولف. با توجه به آنچه گذشت، بايد قبل از بحث از سند روايات، نگاهي جامع به اصل كتاب داشت و ميزان اعتبار آن را مشخص نمود وچنانچه اصل كتاب، سند قطعي يا ظني معتبر نداشته باشد، بحث ازسند روايات آن، سودي نخواهد داشت. به همين جهت، نگاه امام خميني(ره) را به برخي كتابهاي معروف و مهم حديثي، در اينجامورد تحليل و بررسي قرار مي دهيم. برخي كتب حديث در نگاه امام(ره) الف) صحيفه سجاديه اين كتاب به: خواهر قرآن، انجيل اهل بيت(ع)، زبور آل محمد(ص) وصحيفه كامله سجاديه، شهرت داشته و مجموعه دعاهايي را كه امام باقر(ع) و زيد شهيد از پدر بزرگوار خود نقل كرده اند، دربردارد. چون در مقدمه (صحيفه سجاديه) آمده است كه اين كتاب، مشتمل بر75 دعا از امام سجاد(ع) است، در حالي كه آنچه اكنون در(صحيفه) موجود است، 54 دعاست و 21 دعاي آن، مفقود شده است، به همين جهت، برخي از علماي بزرگ (چون شيخ حر عاملي، علامه افندي،حاجي نوري، علامه تهراني و سيد محسن امين جبل عاملي)، براي پيدا كردن آن 21 دعاي مفقود شده، به تتبع و تفحص در كتابهاي حديثي پرداخته و هر كدام، دعاهاي جديدي را به دست آورده اند وآنها را در مجموعه هايي به نام صحيفه سجاديه دوم، سوم، چهارم،پنجم و... گردآوري كرده اند. آنچه فعلا مورد بحث اين مقال است، صحيفه اول است كه معروف ترين صحيفه است. از طرف ديگر، مي دانيم كه تحريف به نقيصه، هيچ گاه به ارزش و اعتبار كتاب، صدمه اي وارد نمي كند. به اين جهت،ساقط شدن 21 دعا از (صحيفه)، مشكل

و مانعي پديد نمي آورد. و اما اعتبار كتاب (صحيفه سجاديه) در ابتداي (صحيفه سجاديه)، سند آن ذكر شده است; ولي اين سند،از جهات متعددي جاي بحث و گفتگو دارد كه روشن خواهد شد. امادو راه آسان تر براي اثبات كمال اعتبار اين كتاب وجود دارد: 1. ادعاي تواتر كتاب، به طوري كه اگر كسي كتابهاي رجال و نيزكتابهاي ادعيه و حديث، مثل «الارشاد» شيخ مفيد و «كفايه الاثر»را بررسي كند، به درستي اين ادعاي تواتر، يقين مي نمايد. همچنان كه علامه افندي نيز اين ادعا را به صورت قطعي ذكر نموده است. (1) 2. گاهيقوت مضمون روايت، شاهد بر صدق و درستي آن است. توضيح آنكه ائمه معصوم(ع)، دو نوع معجزه دارند: معجزات قولي ومعجزات فعلي. براي نوع مردم، معجزاتي چون شق القمر و تكلم سنگريزه، بسيار مهم است; اما عالمان و انديشمندان، در برابر(سخنان) معصومان(ع) خضوع بيشتري دارند. معجزات فعلي، معمولامحدود به زمان و مكان خاصي بوده است; اما معجزات قولي، فراتراز زمان و مكان هستند. متن دعاهاي «صحيفه سجاديه » نيز بهترين شاهد بر صدور آنها از زبان مبارك امام معصوم(ع) است; زيراچنين مضمونها و عبارتهايي از غير معصوم نمي تواند صادر شود. ضمنا سند كتاب (صحيفه سجاديه) نيز در مقدمه آن كتاب شريف آمده است. حضرت امام خميني(ره) در مورد (صحيفه سجاديه) فرموده است: ... والا فابواب المناقشه في الاسناد و الدلاله في كثير منهامفتوحه حتي في (الصحيفه المباركه السجاديه)، فان سندها ضعيف وعلو مضمونها و فصاحتها و بلاغتها و ان توجب نحو وثوق علي صدورها، لكن لاتوجبه في جميع فقراتها واحده بعد واحده حتي تكون حجه يستدل بها في الفقه،

و تلقي اصحابنا اياها بالقبول كتلقيهم (نهج البلاغه) به لو ثبت في الفقه ايضا انما هو علي نحو الاجمال وهو غير ثابت في جميع الفقرات. (2) توضيح اين كلام آنكه: اولا محل بحث امام(ره)، فقه است و مقصود آن است كه «صحيفه سجاديه »، قابل استدلال فقهي نيست; ولي از جهت معارف و اخلاق وآداب، كاملا معتبر است; زيرا ملاك در اين علوم، عقل و استدلال است و هرچه با عقل موافق باشد، قابل پذيرفتن است و دقت زيادي در سند، لازم نيست، به خلاف فقه كه بيشترين توجه آن، به سندروايات است. ثانيا مراد حضرت امام خميني از ضعف سند (صحيفه سجاديه)، آن است كه در سند اين كتاب، نجم الدين ابوالحسن محمد بن حسن بن احمدبن علي است كه مجهول است و نيز عمير بن متوكل (كه صحيفه را ازپدرش متوكل بن هارون نقل كرده) توثيق ندارد. عبدالله بن عمر بن الخطاب نيز همين سرنوشت را دارد. بنابراين، سه نفر راوي درسند صحيفه وجود دارند كه باعث شده اند آن سند، ضعيف تلقي شود;مخصوصا كه گوينده (حدثنا) در ابتداي سند (صحيفه)، معلوم نيست چه كسي است. ثالثا امام خميني معتقد است اينكه اصحاب و علما و محدثان شيعه،دو كتاب «صحيفه سجاديه » و «نهج البلاغه » را تلقي به قبول كرده اند، نيز دليل بر صحت و درستي آنها نمي شود; زيرا گرچه اصل اين تلقي صحيح است (و به همين جهت، طبق مقبوله عمر بن حنظله، ولايت فقيه قابل اثبات است); ولي اين تلقي و پذيرفتن، در مورد تك تك روايات و جملات اين دو كتاب، ثابت نشده است. علاوه بر آنكه

اگركسي ادعا كند كه اين پذيرفتن، صحيح است، قطعا مقصود وي تنها درعلم اخلاق و آداب و سنن است، نه در فقه; زيرا بناي علوم ديگرغير از فقه، بر نوعي تسامح و تساهل در بررسي سند است. رابعا امام خميني(ره) ادعا مي كند كه قوت مضمون، مي تواند دليل بر صحت يك حديث يا كتاب حديثي باشد. اين كبرا صحيح است كه هرچه معجزه قولي باشد و قوت مضمون داشته باشد، مي تواند دليل وشاهد بر صدق و صدور آن از معصوم(ع) باشد; لكن صغراي آن روشن نيست; زيرا تمام جمله هاي «صحيفه » و «نهج البلاغه »، از جهت فصاحت و بلاغت و ارزش، در يك سطح نيستند; همچنان كه قرآن كريم،با آنكه تمام آيات شريف آن معجزه است; اما از جهت فصاحت، تمام اين آيات، در يك سطح نيستند. بنابراين، ما از طريق قوت مضمون و غناي علمي محتواي احاديث و ادعيه «صحيفه » نيز نمي توانيم ثابت كنيم كه تمام آن، كلام امام(ع) و قابل استدلال است. همچنان كه قبلا گفتيم، ديدگاه فقهي امام(ره) نسبت به «صحيفه »،با ديدگاه عرفاني و اخلاقي وي به اين كتاب، متفاوت است. به همين جهت، هم ايشان در «آداب الصلاه » فرموده است: و در كلمات ائمه اطهار(ع)، خصوصا در «صحيفه سجاديه » همان صحيفه نورانيه الهيه كه از سماء عرفان عارف بالله و عقل نوراني، سيد ساجدين(ع) نازل شده براي خلاص بندگان خدا از سجن طبيعت و فهماندن ادب عبوديت و قيام در خدمت ربوبيت ، اين لطيفه الهيه، بسيار ذكر شده است. (3) آنچه تا كنون ذكر شد، توضيح ديدگاه حضرت امام(ره) نسبت به(صحيفه

سجاديه) بود; اما نگارنده تصور مي كند كه اعتبار«صحيفه سجاديه »، هم از جهت سند و هم از جهت تواتر و نيز ازجهت قوت مضمون، قابل اثبات است و چون اثبات اين نظر، احتياج به بحث گسترده اي دارد، فعلا از آن صرف نظر مي شود. (4) شايان ذكر است كه از آنچه ذكر شد، ديدگاه حضرت امام(ره) نسبت به «نهج البلاغه » نيز روشن گرديد; زيرا امام خميني(ره)، (نهج البلاغه) را مانند «صحيفه » دانسته و آنچه را درباره «صحيفه »ذكر كرده است، با اندك 2 تفاوتي در مورد «نهج البلاغه » نيز جاري مي داند. به هر حال، تسامح در ادله سنن، اقتضا مي كند كه روايات «نهج البلاغه » و «صحيفه سجاديه »، از جهت اخلاقي، قابل استدلال باشند ودر عمل نيز آنچه طبق آنها به رجاي مطلوبيت انجام شود، باعث ترتب ثواب مي گردد و بلكه از ديدگاه اخلاقي، بهترين كتاب درموضوع اخلاق، همين دو كتاب هستند. حضرت امام(ره) فرموده است: همين ادعيه و همين خطبه ها، و همين «نهج البلاغه » و همين «مفاتيح الجنان » و همين كتابهايي كه ادعيه هستند، اينها همه كمك انسان اند در اينكه انسان را آدم كنند. (5) ب) مصباح الشريعه سيد بن طاووس مي گويد: (... مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه) را كه از امام صادق(ع)نقل شده است، همراه خود داشته باشد; زيرا اين كتاب، در موضوع حركت به سوي خداي متعال و آگاهي بر اسرار، بسيار با ارزش است. (6) مرحوم حاجي نوري در (خاتمه مستدرك الوسائل)، مفصلا درباره اعتبار اين كتاب، بحث نموده و سخنان علمايي را كه صحت آن راپذيرفته

اند، نقل كرده است. آن گاه به بحث از روايات اين كتاب پرداخته و مي گويد: گرچه روايات اين كتاب با ساير روايات ائمه اطهار(ع) شباهتي ندارد; ولي لازم نيست كه تمام روايات، مشابه يگديگر باشند و شهادت علماي بزرگ به اعتبار اين كتاب، براي اثبات اعتبار آن كفايت مي كند. (7) حضرت امام(ره) در آثار اخلاقي و عرفاني خود، فراوان به اين كتاب اعتماد كرده و محتواي آن را به عنوان حديث ، نقل مي نمايد و بلكه شايد بتوان گفت در مباحث اخلاقي، به اين كتاب،بيش از هر كتاب ديگري اعتماد كرده است; (8) ولي در مباحث فقهي خود، هرگز به آن اعتماد ندارد و فرموده است: به هر حال، متن اين كتاب، خود، بهترين شاهد است كه نمي تواندحديث باشد; زيرا با ساير روايات، هماهنگي ندارد و از اين جهت،شايد بتوان گفت كه اين كتاب، ساخته و پرداخته عالماني است كه گرايش هاي عرفاني داشته اند و برداشت هاي خود را از كلمات ائمه دين، در اين كتاب بيان داشته اند. (9) به هر حال، وقتي ملاك ارزيابي كتاب حديثي به صورت استحساني وشخصي باشد، عالمي چون امام خميني(ره)، ادعا مي كند كه عبارتهاو مضامين «مصباح الشريعه »، شاهد بر حديث نبودن آن است و عالم ديگري چون علامه مجلسي اول (آن گونه كه حاجي نوري از او نقل كرده است) (10) ادعا مي كند كه قوت مضمون و زيبايي احاديث «مصباح الشريعه »، دليل بر صدور آن از معصوم است. ج) كتاب من لايحضره الفقيه اين كتاب، دومين كتاب از كتب اربعه حديثي شيعه است. در اعتباراين كتاب و صحت انتساب

آن به شيخ صدوق، هيچ شك و ترديدي وجودندارد; ولي آيا مرحوم صدوق به شرطي كه در مقدمه كتاب ذكر كرده است، وفادار باقي مانده است يا خير؟ وي در ابتداي اين كتاب مي فرمايد:«تنها چيزي را كه بين خود وخداي متعال حجت مي دانم، نقل مي كنم »; (11) اما با توجه به آنكه روايات ضعيف فراواني در اين كتاب يافت مي شود، چگونه مي توان گفت كه مرحوم صدوق، تمام آن را حجت مي دانسته است. معروف است كه شيخ صدوق، اين جمله را در ابتداي كتاب فرموده;اما پس از آنكه مقداري پيش رفته است، تصميم خود را تغيير داده و يا آنكه اين عهد را فراموش كرده است. امام خميني(ره) نيزهمين نظر را پذيرفته و مي گويد: ... مع قوله قبيل ذلك في حق كتابه: «لم اقصد فيه قصد المصنفين في ايراد جميع ما رووه، بل قصدت الي ايراد ما افتي به و احكم بصحته و اعتقد فيه انه حجه بيني و بين ربي »، و هو و ان لم يف بهذا العهد في كتابه كما يظهر للمراجع به ، لكن رجوعه عنه في اول الكتاب في غايه البعد. (12) اما به نظر نگارنده، شيخ صدوق، نه عهد خود را فراموش كرده و نه تصميم خود را تغيير داده است (مخصوصا اگر گفته شود كه نوعانويسندگان، مقدمه كتاب را پس از اتمام اصل آن به رشته تحريردر مي آورند و شيخ صدوق، پس از اتمام كتاب، حكم به صحت تمام آن نموده است); بلكه از خود مقدمه كتاب نيز قرائني به دست مي آيد كه نشان مي دهد مرحوم صدوق، اين مقدمه

را پس از اتمام اصل كتاب نوشته است. به علاوه، بسيار بعيد است كه شيخ صدوق، درهمان ابتداي كتاب الطهاره «من لايحضره الفقيه »، تصميم خود راعوض كرده باشد. اصل اين اشكال، به جهت آن است كه نوعا فقها، صحيح بودن حديث وحجت بودن آن را در زمان صدوق، به همان معناي امروزي حديث «صحيح » معنا مي كنند; آن گاه با مشكل مواجه مي شوند و در كلام مرحوم صدوق، به تناقض يا تضادي آشكار برخورد مي كنند; در حالي كه اصلا تهافت و اختلافي در كلام صدوق با روش او در اين كتاب،وجود ندارد; زيرا مراد شيخ صدوق از حديث صحيح و آن چيزي كه حجت است، اين است كه حديث، در يك اصل مشهور از «اصول اربعماه »يا در دو اصل از آنها باشد و معناي حديث صحيح، از قرن هشتم به بعد، اين است كه تمام راويان سند حديث، موثق، بلكه عادل باشند. خلط بين اين دو معناي صحيح، موجب اين اشكالات واشتباهات شده است. بنابراين، كلام مرحوم صدوق، كاملا صحيح است و عمل او در كتابش،برخلاف ادعاي او در مقدمه كتاب نيست. د) بحارالانوار حضرت امام(ره) درباره كتاب شريف (بحارالانوار)، معتقد است: كتاب «بحارالانوار» كه تاليف عالم بزرگوار و محدث عالي مقدار،محمد باقر مجلسي است، مجموعه اي است از قريب چهارصد كتاب ورساله كه در حقيقت، يك كتابخانه كوچكي است كه با يك اسم نام برده مي شود. صاحب اين كتاب، چون ديده كتابهاي بسياري ازاحاديث است كه به واسطه كوچكي و گذشتن زمانها از دست مي رود،تمام آن كتابها را بدون آنكه التزام به صحت همه آنها داشته باشد،

در يك مجموعه به اسم «بحارالانوار» فراهم كرده و نخواسته كتابي عملي بنويسد يا دستورات و قوانين اسلام را در آنجا جمع كند تا در اطراف آن، بررسي كرده و درست را از غير درست جداكند. در حقيقت، «بحار»، خزانه همه اخباري است كه به پيشوايان اسلام نسبت داده شده، چه درست باشد يا نادرست. در آن، كتابهايي هست كه خود صاحب (بحار)، آنها را درست نمي داند; و او نخواسته كتاب عملي بنويسد تا كسي اشكال كند كه: چرا اين كتابها رافراهم كردي؟ پس نتوان هر خبري كه در (بحار) است، به رخ دينداران كشيد كه آن، خلاف عقل يا حس است; چنانكه نتوان بي جهت، اخبار آن را ردكرد كه موافق سليقه ما نيست; بلكه در هر روايتي بايد بررسي شودو آن گاه با ميزانهايي كه علما در اصول تعيين كرده اند، عملي بودن يا نبودن آن را اعلان كرد. (13) ما چون در كتاب «آشنايي با بحارالانوار»، به طور مفصل، در مورد«بحارالانوار» بحث كرده ايم، از تحليل و نقد و بررسي اين كلام حضرت امام(ره) در اينجا خودداري مي كنيم. (14) احاديث فقهي در غير كتابهاي حديثي بخش زيادي از روايات فقهي، رواياتي هستند كه در غير كتابهاي حديثي نقل شده اند; مثلا كتابهاي المبسوط، الخلاف، الانتصار،المقنعه، المقنع، السرائر، و...، كتابهاي فقهي هستند و براي تدوين حديث، تاليف نشده اند; اما احاديث بسياري در اين كتابهايافت مي شود كه تنها منبع آنها نيز همين كتابهاست. آيا چنين كتابهايي، قابليت و ارزش استناد دارند و رواياتي كه از آنها به دست آيد، مي تواند مستند فقهي قرار گيرد يا خير؟ حضرت امام(ره) دراين

باره مي فرمايد: در برخي از كتابهاي استدلالي فقه، رواياتي از اهل سنت براي جدل با آنان نقل شده است و اين روايات، براي ما قابل استدلال نيستند; مثل روايات كتابهاي سيد مرتضي رضوان الله عليه. (15) از اينجا معلوم مي شود كه اگر رواياتي تنها از طرق عامه نقل شده بود و فتوايي هم مطابق آن در ميان علماي شيعه بود، اين فتوا، سبب جبران ضعف آن حديث نمي شود; مگر آنكه ثابت شود تنهامستند آن فتوا، همين روايت بوده است. از اينجاست كه روايات كتابهايي مثل: الانتصار، الناصريات، مسائل الخلاف، المنتهي،التذكره، والغنيه، قابل استناد نيستند. (16) در مورد كتاب فقهي (المقنع) مرحوم صدوق نيز حضرت امام(ره) مي فرمايد: گرچه مرحوم صدوق در مقدمه اين كتاب مي گويد: «من سند اين روايات را حذف كردم تا حفظ آن آسان باشد»; ولي احتمال داردمعناي اين كلام شيخ صدوق، آن باشد كه تمام روايات اين كتاب، دركتابهاي اصول وجود دارد و آن كتابهاي اصول، موثق بوده وبنابراين، تمام اين روايات، با سند صحيح به صدوق رسيده اند واحتمال دارد كه معناي كلام صدوق، اين باشد كه سند شيخ صدوق به آن اصول، سند صحيحي بوده است; اما توثيق اصحاب آن اصول ننموده است; يعني سند صحيح دارد كه تمام آنچه نقل كرده است،در آن اصول، موجود بوده است و اين احتمال دوم، اقرب و قوي تراز احتمال اول است. (17) بنابراين، روايات كتاب «المقنع » به نظر حضرت امام(ره) قابل استدلال فقهي نيست و از نظر اعتبار، مثل مرسلهاي «من لايحضره الفقيه » نبوده، اعتبار آنها كمتر است. احاديث كتاب «مستطرفات السرائر» نيز همين سرنوشت را

دارد; زيرابه نظر حضرت امام(ره)، گرچه ابن ادريس، اين روايات را از«اصول اربعماه » «مثل كتاب بزنطي و ابن بكير» گرفته است; ولي «اصول اربعماه »، در زمان مشايخ سه گانه (كه كتب اربعه را مي نوشتند)، معروف بودند و آنان، سند خود را به صاحبان اصول، ذكركرده اند; ولي ابن ادريس، چون سند خود را به آن اصول، ذكرننموده و احتمال دارد ايشان با اجتهاد و حدس خود به دست آورده باشد كه اين اصول از همان مولفان است، لذا اين احاديث او قابل اعتماد نيستند; به خلاف مرحوم صدوق و امثال او كه اصلا اهل اجتهاد كردن و حدس نبودند و تنها به خبر حسي اعتماد مي نمودند. به همين جهت، مرسلات مرحوم صدوق، قابل اعتماد است، به خلاف مرسلات مرحوم ابن ادريس. (18) شبيه همين كلام را حضرت امام(ره) درباره كتاب «الاختصاص » شيخ مفيد نيز فرموده و معتقد است كه مرسلات شيخ مفيد، مثل مرسلات شيخ صدوق، قابل اعتماد نيست; زيرا مرحوم مفيد، اهل اجتهادبوده و به وجوه ظني و حدسي نيز اعتماد مي كرده است، برخلاف مرحوم صدوق. (19) آنچه ذكر شد، ديدگاه حضرت امام(ره) به نسبت برخي از مهمترين كتابهاي حديثي بود و شايد موارد ديگري نيز افت شود كه حضرت امام(ره)، ديدگاه خود را درباره كتابهاي روايي بيان كرده باشدكه ما به آن، دست نيافته باشيم. پي نوشت ها: 1. الصحيفه السجاديه الثالثه، ص 4. 2. المكاسب المحرمه،(الامام)روح الله الخميني، ج 1، ص 320. 3. آداب الصلاه، ص 192. 4. يك مقاله مفيد در اين زمينه: (اسناد و مشايخ راويان صحيفه كامله)، دكتر منصور پهلوان، علوم حديث، ش

12، ص 26. (ويراستار) 5. تفسير سوره حمد، ص 151. 6. الامان من اخطار الاسفار و الازمان، سيد بن طاووس، ص 78. 7. خاتمه مستدرك الوسائل، ج 3، ص 330. 8. براي مثال، ر.ك: آداب الصلاه، ص 192 و 242. 9. المكاسب المحرمه، ج 1، ص 320. 10. خاتمه مستدرك الوسائل، ج 3، ص 330. 11.كتاب من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 3. 12. المكاسب المحرمه، ج 1، ص 55. 13. كشف اسرار، ص 319. 14.آشنايي بابحارالانوار، احمد عابدي، انتشارات وزارت فرهنگ وارشاد اسلامي، تهران، زمستان 1378ش، 300صفحه، رقعي. (ويراستار) 15. المكاسب المحرمه، ج 1، ص 22. 16. همان جا. 17. المكاسب المحرمه، ج 2، ص 26. 18. همان، ص 47. 19. المكاسب المحرمه،،ج 1،ص 78و293. منابع مقاله:

فصلنامه علوم حديث، شماره 14، عابدي، احمد؛

به دليل تشابه ميان اصطلاحات اين دو دانش با فلسفه در پاره اي از گفته ها و نوشته ها پيش آمده باز دارد. آنچه بيش از هر چيز در اين دروس جالب توجه است، رواني و رسايي بيان انديشه در تقريب و انتقال اصول حكمت متعاليه به شاگردان مي باشد، تا آنجا كه اگر صدرالمتألهين را به صراحت و شيوايي قلم فراگيرش ستوده اند، بجاست كه امام را نيز در سلاست بيان و زيبايي تعابير، احياگر و تكامل بخش همان روش بدانيم. اين مقاله باگذري كوتاه بر اين مجموعه كوشيده است تا برخي از زواياي اين اثر نفيس را، هر چند به اجمال بررسي و تبيين نمايد. لكن تذكر اين نكته لازم است كه در اين سطور بيشتر به خطوط كلي و در اصطلاح به مبادي فلسفه از نگاه امام پرداخته شده نه مسائل فلسفه. زيرا توضيح و تشريح اختصاصات ايشان در تقرير مباحث و استدلالات، نيازمند مجالي فراختر و بررسي اي دامنه دارتر است؛ و بر كساني كهدستي هر چند از دور بر اين گونه مباحث دارند واضح است كه بسياري از مطالب و حتي تقريرهاي گوناگون يك برهان را نمي توان به آساني به شخصي خاص مستند كرد و آن را به تمام، از ويژگي هاي وي دانست؛ هر چند كه در تمامي اين مجموعه به نوعي نوآوري در نحوه بيان و چينش مطالب برمي خوريم كه مي توان آن را از مختصات ايشان برشمرد.

امام خميني حكيم استوار حكمت متعاليه كه داعيه دار آشتي و وفاق سه ركن اساسي معرفت و دريچه هاي ارتباط بشر با ماوراي ماده يعني عقل، كشف و وحي است از

ابتداي عمر چهارصد و پنجاه ساله اش و متناسب با سبك و سياق مروجانش، الوان و اشكال متفاوتي به خود گرفته و هر كس به فراخور تمايالات دروني خويش بدان رنگي داده؛ گروهي از مدرسان اسفار كه فلسفه مشاء و مشائي گري بر ايشان چيره بوده است اگر اسفار تدريس كرده اند در حقيقت شفا را در جامه اي نو عرضه نموده اند و اگر بر آن حاشيه زده اند، بنابر مبناي خود بر حكمت متعاليه تاخته اند و دسته اي ديگر كه عمري در درياي حكمت متعاليه غوطه خورده اند، حنبلي گونه آنجا كه تا به ظهوري از برخي ايات يا روايات رسيده اند، كوس رسوايي و نداي تعطيلي عقل را سر داده اند و هيچگاه آشتي اين سه عنصر ميمون كه مهمترين دست آورد حكمت متعاليه است در جانشان ننشسته است. ليكن امام را بايد به حقيقت از راسخان در حكمت متعاليه دانست. او اصالت، بساطت، وحدت، وجوب و مشككيت وجود را چنان كه از جاي جاي اين مجموعه به دست مي ايد به تمام معني پذيرفته و حركت جوهري و جسمانيت الحدوث بودن نفس را چنان ذوق نموده كه در تمامي زواياي بحث از مبدأ و معاد، لحظه اي از اين اصول غفلت نكرده و به هيچ روي دست از آنها برنداشته است و به خلاف عده زيادي از داعيه داران، هرگز از اصول حكمت متعاليه تخطي نكرده و آن را مطابق روح و باطن ايات و روايات و مكاشفات اهلش دانسته است، و در تمامي جوانب چنان بر مدار اين سه ركن حركت نموده كه هر چند ميان آنچه از مبادي

وحي صادر شده و آنچه كه نه چنين است تفاوتي شگرف مي بيند، ليكن هيچگاه ميان اصول و مسلمات آنها تكاذب و تهافتي نيافته است: گمان نشود كه حاجي و يا حكماي اسلامي اين حرفها را از خود درآورده باشند، بلكه اين حرفها در ادعيه بيشتر از منظومه است و صحيفه سجاديه و نهج البلاغه و قرآن منبع و سرچشمه و مادر اين حرفهاست. بياييد منظومه را با اين ادعيه مقايسه نموده ببينيم در كدام يك مطالب و معارف حقّه بيشتر است؛ منظومه در يك رشته و اشاره به يك غرض است ولي ادعيه در رشته هاي مختلف و داراي اغراض متعدده است.(148) و در عين آنكه بسياري از اصول فلسفه مشاء را كه در حكمت متعاليه هضم شده مي پذيرد؛ اما به هيچ وجه مشائي گري و تعقل بدون تاييد رباني را كارساز ندانسته و از شاگردان خويش مي خواهد كه از اين گونه مباحث دوري گزيننند(149) و به همين سبب فلسفه يونان را جداي از فلسفه اسلامي ارزيابي كرده و آن را در برابر فلسفه اسلامي كه برخاسته از حقايق ايات و روايات معصومان است، غير قابل سنجش مي داند: اين سخني كه زبانزد بعضي است كه اين فلسفه از يونان اخذ شده، غلط است، كي فلاسفه يونان از اين حرفها سر درآورده و چه كسي سراغي از اين حرفها در كتب آنها دارد. اين حرفها در كتب آنها دارد. اين حرفها در كتب آنها نبوده و نخواهد بود. بهترين كتاب فلسفي آنها اثولوجيا است كه داراي مختصري از معارف بوده و بقيه اش طبيعيات است، بلي شفاي شيخ، فلسفه يوناني است و در آن

هم اين حرفها نيست.(150) و در نگاهي ديگر، گرچه ذوق محي الدين و لطافت كلمات و رقايق مكاشفاتش را ارج مي نهد، ليكن فاصله او را با مبادي و محال وحي چنين توصيف مي كند: جملات فصوص در معني با ادعيه موافق است، منتها حضرت امير(ع) متأدب بوده و توانسته حق بيان را ادا نمايد ولي صاحب فصوص متأدب نبوده و نتوانسته حق را ايفا كند.(151) و پر واضح است كه لازمه جمع ميان روش هاي گوناگون معرفتي به معناي ارزش گذاري برابر و يكسان براي همه آنها نبوده و گرچه كه عقل گام اول در اين راه است، ليك آخرين قدم نخواهد بود. لذا ايشان نيز همانند برخي از بزرگان كه پس از آنكه راه را به تمام طي نموده اند، تعاليم انبيا را بهترين و نزديك ترين طريق نجات بخش دانسته اند، مي باشند: خيلي صعب است كه از براهين فلسفه و يا ارشاد مرشدين، كسي به جايي برسد، بلكه همان دستوراتي كه انبيا داده اند بدون اينكه انسان زحمت فراوان آموختن برهان دور و تسلسل را تحمل كند و سپس اين حجاب را پاره كند - چون علم خودش حجاب اكبر است – براي رسيدن به مقصود كافي است... اينها همه راههايي است كه بر فرض سلوك با زحمتهاي قريب كه فوق طاقت بشري، ممكن است نتيجه بدهد. امان آنچه انبيا گفته اند را مي توان با اِعمال آن به آنجايي كه خود انبيا رسيدند رسيد؛ براي اينكه امري كه در يك فرد از بشر تحقق پيدا كرد، براي طبيعت او ممكن است و لذا براي افراد ديگر هم ممكن مي شود؛ پيغمبر اكرم(ص) با همين

نماز بود كه رسيد، اگر هر كسي با دقت ملاحظه كند اسراري از صلاة را مي فهمد و لذا در معراج هم حضرت همين عمل را بجا آورد.(152) البته از نگاه ايشان، هر چند كه بهترين راه رسيدن به معارف حقه و نيل به سعادت حقيقي، پوييدن طريق انبيا و اولياي الهي است، ولي نبايد از اين نكته نيز غافل ماند كه تسليم در برابر شرع آن گاه ثابت و پابرجاست كه پس از تشييد اركان تفكر حاصل آمده باشد و تسليمي كه از تقليدي بدون تعقل برخاسته باشد به آساني از ميان خواهد رفت. اين عقيده عوام مسلمين است و با حُسن عقيده اي كه در خيالشان دارند مي گويند: به ما مربوط نيست، ما تسليم امر الهي هستيم، عقل را هم نبايد زياد به كار انداخت، به ما گفته اند كه ظواهر كتاب و سنّت اين است و ما هم قبول كرده ايم. علي اي حال، اين عقيده اي است كه گرچه صاحب آن از آفاتي كه عقل كج انديش بدون راهنمايي استاد، گرفتار آن مي گردد، در سلامت است، وليكن مصون از آفات نيست؛ زيرا ممكن است در اثر تبليغاتي كه از ناحيه ديگران مي شود، زود از بين برود و صاحبانشان آفت پذيرند.(153)

اصرار امام در ترويج حكمت متعاليه توجه به دو نكته در صدر اين بخش ضروري مي نمايد: 1. از مهمترين خصوصيات حضرت امام كه مي توان آن را يكي از اساسي ترين ابعاد شخصيتي ايشان و شاكله آن به شمار آورد «ثبات قدم و استواري» است كه در زواياي مختلف رفتار فردي و اجتماعي ايشان حكم فرماست و پرواضح است

كه اين ثبات قدم، برخاسته از اعتقاد و ايمان او به صحت راه و عملكرد و يافته هاي دروني است؛ لذا مي بينيم ايشان نه تنها در اموري همچون جهاد و مبارزه به هيچ صورت كوتاه نمي ايد، بلكه در عبادت، درس و حتي در امور به ظاهر جزئي نيز اين گونه عمل مي كند و حاضر نيست حتي براي شهادت فرزند خود كه او اميد اينده اسلام مي داند، يك روز درس را تعطيل كند يا به علت بيماري يك شب از عبادت و تهجد خود به راحتي دست بردارد. اين صلابت كه بر تمام جوانب زندگي امام سايه افكنده در اين بعد از حيات علمي ايشان نيز حاكم است و انگيزه اي استوار او را واداشته تا بيش از بيست سال به تدريس حكمت متعاليه اهتمام ورزد، با آنكه اشتغال به فلسفه و به خصوص حكمت متعاليه به هيچ روي در آن دوران مقدمه اي براي پيشرفت در مجامع علمي يا موجب مزيت يا شرافتي در ميان عامه مردم نبوده و بلكه به فرمايش ايشان ذلت و خواري نيز محسوب مي گرديده است. ما كه وارد اين مباحث شده ايم، - چه با اختيار و چه بي اختيار _ در چنين روزگار اذلّ جامعه محسوب مي شويم و زندگي خود را با ذلت مي گذرانيم... مبادا بياييم آخرت را براي دنيا فاني كنيم و توحيد را براي طبيعت بخوانيم و همان طوري كه در اين دنيا خوار هستيم در آن دنيا هم پيش خدا و ملائكة الله خوارتر شويم.(154) 2. امام برخلاف بسياري از دانشوران، علم و دانش را به خودي خود ارزش نمي داند

و بلكه علم را به مفهوم انباشت اطلاعاتي كه به هيچ روي در عرصه عمل مفيد فايده نيست و به ايمان و ايقان منتهي نمي گردد، حجاب دانسته و بر نكوهش چنين دانشي اصرار مي ورزد، حتي اگر اين دانش علم توحيد و اثبات مبدأ و معاد باشد: اين مفاهيم هم، يك نقاب و حجاب ديگر مي باشد، اين است كه گفته اند: «العلم هو الحجاب الاكبر»... پس كسي كه با پاي چوبين استدلال، مفهومي را اثبات كند كه ناري هست و جهنمي بايد باشد، وليكن به راي العين نبيند، اين علم هيچ اثري نخواهد داشت؛ بلكه اين مفاهيم خودش از اسباب غفلت و حجاب است كه انسان مدام با آن بازي مي كند.(155) چه خسراني از اين بالاتر و چه بدبختي از اين فزون تر مي باشد اگر بگوييم ما موحديم و در علم توحيد وارد شديم، ولي از اين غافل باشيم كه كُشنده ما همين است. اگر مواظب نباشيم، ما كه گمان مي كنيم اهل توحيد و سعادت هستيم و به علم الهي و فقه وارد شديم، مثل آنهايي هستيم كه نمي دانند ورم مي كنند و گمان مي كنند روز به روز چاق و فربه مي گردند و نمي دانند يك روزي همين ورم، آنها را خواهد كشت، پس ممكن است روزي مشاهده كنيم كه همين علم الهي ما را خواهد كشت.(156) حال با عنايت به آنچه ذكر شد، بايد اين اهتمام و اصرار را نشانه اي قوي بر يك احساس ضرورت غيرقابل اغماض دانست كه ريشه هاي آن را در چند امر مي توان جستجو كرد:

1- لزوم عقل مداري در عقايد به جرأت

مي توان يكي از مهترين امتيازات حضرت امام را عقل مداري ايشان دانست كه آن را به عنوان اصل اولي در تمامي شؤون به خصوص در مسائل اعتقادي پذيرفته و تخطي از آن روا نمي بيند: در مسائل اعتقادي تعبد وجه ندارد؛ زيرا نهايت اين است كه اين اجماع براي ما كشف از قول امام بنمايد و تعبد به قول امام در احكام عملي لازم است نه در اصول موضوعي؛ زيرا اصول موضوعي تعبد بردار نيست... و در اعتقادات تا چيزي مورد باور عقل نباشد به آن اعتقاد پيدا نمي شود، اين است كه بايد گفت تعبد در عمل صورت پذير است نه در اعتقادات عقليه.(157) و اگر در جايي، عقل خود را عاجز از دست يابي به اركان برخي از قضايا ببيند و عاقل را به راه ديگري حوالت دهد، پيروي از آن دليل نيز باز حركت بر مدار عقل خواهد بود. بنابراين اگر در احكام فقهي و فرعي، به ادله نقلي رجوع مي نماييم نه از آن جهت است كه چيزي را بر عقل ترجيح داده ايم، بلكه اين امر حاصل ارجاع عقل به آن دليل است و بس. به همين جهت حتي در احكام شرعي نيز كه عقل در خود توانائي به دست آوردن حكمي را مي بيند، فقيهِ عقل مدار به عقل مراجعه كرده و اگر دليلي از نقليات بر آن بيابد كه زهي سعادت و در غير اين صورت، حكم عقل را در مسأله كافي دانسته و حالت منتظره اي نخواهد داشت. به عنوان مثال ايشان در بحث ولايت فقيه، حكم عقل را اولين و اصلي ترين دليل براي لزوم تشكيل حكومت

دانسته اند؛ هر چند كه از ادله نقلي نيز بر اين مطلب شواهدي ذكر مي كنند.(158) بدين روي در هيچ زمينه اي راه تعقل را بسته نديده و براي عقل محدوده ممنوعه و خط قرمزي نمي بينند: اينكه گفته اند راجع به وجودالله صحبت نكنيد و فكر كردن در آن جايز نيست، معناي آن اين نيست كه به همان عقيده عاميانه اي كه از مادر گرفته شده است بايد قناعت نمود و همين كه در قلب يك عقيده صوري بر اينكه خدايي هست، پيدا شود كافي است و ديگر نبايد در مقام تفتيش مبدأ براي اين عالم برآمد. گرچه آن عقيده صوري كافي است ولكن يار ما آن زشت كه از ترس زشت رويي التماس كند كه در مقام تفتيش برنياييد نيست، بلكه كل الجمال است به زيبايي وجود صرف الكمال است. بلكه معناي «تفكُّروا في خلق الله و لا تفكّروا في الله» اين است كه: چون ذات او صرف الوجود است و الوجود بسيط بصرت البساطه و تعريف ذات شيء در صورتي ممكن است كه شيء داراي جنس و فصل باشد والوجود لاجنس له و لا فصل له؛ زيرا جنس مورد شركت است و در عالم چيزي غير وجود نيست تا با او در چيزي شريك باشد و الوجود مساوق مع الوحده، و فصل براي تمييز است و در صفحه وجود چيزي غير وجود نيست تا تمييز لازم داشته باشد، بنابراين تعريف وجود ممكن نيست. و در عين حال در اعلي مرتبه تجلي است و در نظر و مسمع هر چيزي واقع شده است. پس «لاتفكّروا في ذات الله» نهي شرعي نيست، بلكه نهي ارشادي است به اينكه عقل

زحمت بيهوده نكشد كه براي او به معرفت حقيقت وجود راهي نيست و مقام حقيقت وجود، اعلي است از اينكه عقل به او احاطه پيدا كند، بلكه او محيط بر همه اشياء است... و بالجلمه: تفوّه به اين معني، كه تفكر في ذات الله منهي است سزاوار نبوده، بلكه در اخبار حثّ و ترغيب به معرفة الله شده است.(159)

2. تحجر گريزي در فهم شريك امام، قشري نگري و جمود بر ظواهر ايات و اخبار را دليل بسياري از كژفهمي ها دانسته و به شدت از آن احتراز مي دهد و آن را باعث مسخ حقايق ايات الهي و روايات معصومان مي داند و بر اختلاف و تفاوت فاحش ميان مخاطبان ايات و احاديث تأكيد كرده و اين تفاوت را موجب آن را مي بيند كه ايات و اخبار در واري معاني ظاهري و همه كس فهم خود، دربردارنده معاني ژرف و بطون دور از دسترس ظاهر بينان باشد تا آنكه ضمن محفوظ ماندن از حذف و تحريف، هر كس به فراخور معرفت و رتبه اي كه از دانش و ايمان داراست از معارف قرآن و احاديث بهره مند گردد: اين اخبار را بر معناي ظاهري عوامي و قشري حمل كرده اند، ولي روايت به دست اهلش نيفتاده تا اصل معناي آن را بفهمد. البته در زمان ائمه(ع) كساني كه قادر باشند از عهده معارف حقه برايند نبوده اند، ولي سؤالاتي از ائمه مي كردند و ائمه هم براي اينكه مبادا آنها ملحد شوند چيزي كه آنها به اندازه فهم خود بفهمد و به آن دلخوش باشند مي فرمودند، ولي در ضمن، اصل مطلب و حق آن

را مي رساندند تا بعد ايندگان صاحب ذكاوت، مراد را دريابند. در ميان كساني كه گرد حضرات را گرفته بودند عده قليلي اهل اسرار بوده كه حق مطلب و اسرار را دانسته و فهميده و آن را هم با خود بردند. ولكن آنچه باقي مانده اجمالي از آنهاست؛ زيرا اكثر آنها بعد از شترچراني و بيكاري چند روزي مي آمدند و چند حديث ياد مي گرفتند و مي رفتند و بعد نقل مي كردند. حال لازم نبود كه ناقل، اصل معناي آن چيزي را كه از امام شنيده بود بداند؛ چنانكه لازم نيست كسي كه ايه اي را براي شما مي خواند معنايش را هم بهتر از شما بداند، پس اوّلاً بايد بطون اخبار را ديد.(160) و بدين معنا جهت نه تنها تأويل را _ چنانكه عده اي از آن به زشتي ياد كرده و آن را ضعف مي پندارد- پسنديده، بلكه ضروري و لازم مي بيند و به هنگامي كه ظاهرِ ايه يا روايتي با اصلي از اصول يا برهاني عقلي ناسازگاري كند آن ظاهر را از ارزش افتاده و غير قابل استناد مي داند: اگر برهان از اوليات مركب بود و اساس و پايه آن اوليات بوده ولو سنت و ايات و نصوص برخلاف آن باشد بايد آنها را تأويل نمود؛ در صورتي كه نتوان در سند اشكال نمود. ايا نمي بيني كه نص قرآن (وَ جَاءَ رَبّكَ وَ المَلَكُ صَفّاً صَفًاً) مُأوّل است چون با برهان مخالف است.(161) ظواهر در مقابل ادله عقيله به هيچ نحوي نمي توانند پايداري كنند و اگر در ظواهر كلمات قرآني ولو بر فرض كلماتي باشد كه ظاهرش

اين باشد كه خدا جسم است يا خدا دوتاست و يا اينكه خدا مضّّل و ظالم است، اين ظواهر حجيت نداشته و نزد دليل عقلي كأن لم يكن است، بلكه حقيقتاً بايد بالبتّ و اليقين گفت اين ظواهر حتماً اراده نشده اند.(162) حضرت امام نيز چنانكه در برخي از روايات آمده درجات ايمان را متفاوت دانسته و بر اين موضوع پاي فشرده اند كه ما نيز مي توانيم در عقيده و ايمان، به مراتب والاتر دست يابيم. ايشان تمامي ايات و روايات را داراي مخاطباني يكدست و همه را در يك رتبه نمي سنجند، بلكه مي گويند: قرآن هنگامي كه با پيغمبر سخن مي گويد، مي بيني در مقام صحبت از معارف چه نحوه بياناتي دارد. پس از اينجا معلوم مي شود قضيه چنين نيست كه ما از پيرزنان عقيده گرفته و به آن دل خوش باشيم، بلكه رموزي در كار است.(163) 3- حفظ اركان و اصول اين موضوع نيز يكي از عناصري است كه امام به صراحت بر آن تأكيد نموده و معتقد است كه در بحث از معارف دين، بايد اول به اصول پرداخت و پس از سامان يافتن آنها معارف ديگر را در جاي خود و به اندازه لازم مورد پذيرش قرار داد و در صورت اختلاف و تكاذب، فروع را در پيشگاه اصول قرباني نمود: در باب ديانت، اصل توحيد را بايد مراعات نمود ولو تمام فروعات ديانت خراب و صفحه نبوت تيره گردد؛ زيرا اگر آن اصل محكم نشود همه اصول و فروع ديگر متزلزل خواهد بود، بايد مركز محكم باشد تا فروعات بتوانند بر آن تكيه نمايند.(164) اگر اين

ظواهر در مقابل اصلي از اصول اساسي باشد- ولو كافي من اوله الي آخره اين احاديث باشد- ما آنها را طرح مي نماييم، تا مبادا امكاني براي ذات اقدس الهي ثابت شود و فروعات به تبع اصل، صورت بطلان و غبار ضعف و سستي بر جبين آنها بنشيند.(165) ايشان از اينكه بعضي از فروع درجه چندم دين يا مذهب به عللي آنچنان پررنگ شده و به صورت ضرورت رخ نموده و اصول اولي را تحت الشعاع قرار داده است، به ستوه آمده و با عبارات مختلفي آن را نكوهيده است. اراده ازليه خداوند لايتغير است و ازليت آن عين ابديت آن است و ابداً هر چه باشد، ازلاً همان است و دست تغيير از دامن قدس او كوتاه است. گر چه شفاعتها و بداءها زمين خورده و ايات صف اندر صف و اخبار پشت اندر پشت ايستاده و بر آنچه منافي وجوب وجود واجب لذاته است دلالت نمايند. در مواردي كه عقل اجازه مي دهد بايد تأويل نمود، و در مواقع عجز بايد علم آن را به خود آنها رد نمود «و ردّوا علمه إلينا» زيرا در هر چه شائبه امكان باشد، بايد دامن قدس را از آن منزه دانست و اصل حكم را نبايد به اخبار يا اياتي كه «لايعلمه إلّا الله» نقض نمود. اگر چه در جاي خود شفاعتها درست بوده و اوراقي در تحقيق آنها تسويد و سطوري تسطير شده و همه منظم بوده، بدون آنكه از برهان خارج شوند و بالجمله، منظور آن است ولو به فرض دستگاه شفاعت و ادعيه و راز و نياز خراب گردد غباري از آن برنخاسته

و دود، چشم عقل را نمي گيرد، ولكن اگر به اصل محكم جسارت نماييم، غبار جهل و ناداني عالم را گرفته و چشمهاي عقول پردود و دوداندود مي شود.(166) همچنانكه تفسير آموزه هاي ديني و سنن الهي، به وسيله كساني كه تمرين و پرورش نيافته و مدعي درك عميق ترين و پيچيده ترين نوع مسائل عقلي و علوم مي باشند، را از بدترين انواع شقاوت و پايه مسخ حقايق شريعت و به هدر رفتن تلاش ها و زحمات اولياي الهي مي بيند و مي گويند: بلي، يك بدبختي كه ما داريم آن يك بدبختي فوق العاده اي است، كه با عقول خود - نه با آن عقولي كه به تربيت صحيح شرعي تربيت شده باشند- كه مثل بچه هاي بي صاحب ولگرد، خود به خود و بدون تربيت بزرگ شده اند، بلكه تحت تربيت ناقصين نالايق، بزرگ شده اند سنن الهي را معني مي كنيم و گمان مي كنيم كه قضيه آخرت و مسؤوليت آنجا يك مسؤوليت اعتباري است، و استحقاق العبد للعقوبه أو للمثوبه امر اعتباري است و مولا هم طبق اين امر اعتباري، يا عقوبت مي كند و يا اصلاً مي گذرد و مي گويد: برو پي كارت كه من گذشتم، و يا يك نفري مي ايد و مي گويد: من خواهش مي كنم، از اين بگذر، و ما قضيه شفاعت را چنين گمان كرديم، و بعضي از منبريهاي ما از خودشان تفصيل دادند تا منبر بگيرد. و بعضي هم نفهميدند و از يك خبري كه نه سندش را و نه دلالتش را دانستند، يك معنايي گرفتند و آمدند حضرت سيد الشهدا(ع) را شفيع قرار دادند كه

هر كس مرد، حضرت تشريف آورده و شفاعت مي نمايد و حضرت باري تبارك و تعالي هم از آن امر اعتباري كه استحقاق العبد للعقوبه باشد مي گذرد و عقابش نمي كند.(167)

ويژگي ها و نحوه تدريس آنچه به وضوح از اين مجموعه به دست مي ايد آن است كه حضرت امام به هيچ روي پايبند عبارات شرح منظومه و اسفار نبوده اند و نحوه تبيين مباحث در موارد متعددي كاملاً متفاوت و نشانگر آن است كه امام مطالب را از خارج بيان كرده و فقط در پاره اي از موارد به تطبيق مطالب ذكر شده با عبارات كتاب مبادرت مي نموده اند، به عنوان مثال ايشان در بحث از علم باري تعالي چنين مي فرمايند: بعد از تتميم مطلب چون عبارت كتاب در اين بحث قابل تعرض است لذا متعرض آن مي شويم.(168) به همين جهت، در مباحث متعددي، مطالبي را كه در بحث دخالت داشته به تفصيل يا اشاره افزون بر عبارات شرح منظومه و اسفار بيان كرده و در پاره اي از مباحث نيز كه مطلبي را لازم نديده اند از شرح و توضيح آن چشم پوشيده اند. ايشان بسان هر استاد فرهيخته اي، گذشته از آنكه يك متن درسي يا بحث علمي را تبيين نموده اند، در ضمن تدريس خود روشها و منشهاي عالمانه را نيز به مخاطب انتقال داده اند. اينك برخي از اين امور را كه حضرت امام در چگونگي فراگيري علوم بدان اهميت داده اند و در ضمن اين مجموعه به آنها اشارت رفته است در پي يادآور مي شويم:

1. خلط نكردن ميان علوم ايشان بر اين مطلب بارها

تأكيد نموده اند كه بايد از خلط مسائل اختصاصي هر علم با ديگر علومي كه از لحاظ موضوع داراي تفاوت جوهري هستند دوري كرد: به كلي بايد احكام و خواص نظام وجودات حقيقيه را از قبيل: «الواحد لا يصدر منه الّا الواحد و لا يصدر الّا من الواحد» و لزوم تقدم اجزاء بر معلول و تأخر معلول از علت را از اين گونه اعتبارات دور كرد؛ چون آن قواعد، بر اساس ميزان خارجيت و فعل و انفعال حقيقي و تأثير و تأثر واقعي است. پس بايد در اصول و فقه باب اين گونه احكام را مسدود نمود اصلاً اين گونه اعتبارات از احكام واقعيات حظّ و نصيبي ندارند.(169) در هر فني اگر خلوص و تمحض كلمات در آن نباشد اختلاط حاصل مي گردد، هر مذاق و هاضمه اي با هر فني كه آشنا مي شود، بايد از مسائل آن فن تغذيه نمايد والّا اگر به هاضمه اي غير آنچه به او عادت كرده، چيزي وارد شود، نمي تواند آن را تحليل نمايد. لذا عرفايي كه مطالب عرفان را از غير راه كشف و شهود و ذوق و سير عملي، به صورت استدلال درآورده اند، هم با عرفان محض و هم با فلسفه محض، مخالفت كرده اند. بنابراين، اگر هر يك از عارف و فيلسوف مسلك خالص خود را در پيش گيرند، ديگر بين آنها خلافي نخواهد بود؛ زيرا هر كدام از آنها، از اول مشرب خود را جدا كرده و گفته است: (قُل كُلّ يعمَلُ عَلَي شَاكِلَِتِهِ). ولي اگر عارف متفلسف، يك قدم از راه خود بيرون رفته و از فلسفه استقبال نمايد، يك پاي خود را بر

روي عرفان و پاي ديگر را بر روي فلسفه گذاشته است و در اين صورت با عرفان و فلسفه، هر دو مخالفت كرده است. (170) همچنين هر دانشي، روش و ابزار متناسب خود را طلب مي كند و بدون آن، وارد شدن به اين جرگه مفيد فائده نخواهد بود: البته قول عرفا باطل نيست، ولي ما نمي توانيم قول ايشان را هضم كنيم؛ زيرا فهم قول آنها ذوق عرفاني لازم دارد. چنانكه كثيري از ناس، شعر مثنوي را جبر مي دانند و حال آنكه مخالف با جبر است و علت آن اين است كه آقايان معناي جبر را نمي دانند. و چنانكه مرحوم حاجي نيز در شرح خود بر مثنوي نتوانسته در شرح و تفسير، مرام مولوي را برساند؛ زيرا حكيمي قول عارفي را بيان نموده بدون اينكه حظ وافر از قريحه عرفاني داشته باشد و بلا تشبيه مثل اين است كه ملحدي، مرام نبي مرسلي را شرح كرده باشد. بيان مرام شخصي قريب الافق بودن با اعتقاد او را لازم دارد، براي شرح قول عارف رومي، مردي صوفي كه يك نحوه كشف ذوقي داشته باشد لازم است كه آن هم نه با نثر بلكه با نظمي كه از روي ذوق عرفاني برخاسته باشد مانند نسيمي كه از سطح آبي برمي خيزد، به شرح آن بپردازد.(171) گرچه حضرت امام، در عرصه عرفان از سرآمدان عصر است، ولي در مقام بحث فلسفي مطالب اختصاصي عرفاني را در مباحث عقلي صرف دخالت نداده و از چهارچوب استدلال عقلي به وادي ديگر در نمي غلطد و اگر به ناچار و به پيروي از متن مورد تدريس مطالبي غير فلسفي را

مطرح نموده اند، به صراحت مرزها را مشخص كرده و از درهم آميختگي مباحث جلوگيري مي نمايند: مطالب عرفا فوق برهان بوده و برهان وافي به آنها نيست. و اهل تصوف گويند: تا شهود و كشف حاصل نشده و بارقه الهي در قلبي متنفذ نگردد، نمي توان فهميد كه عرفا چه مي گويند و اگر كسي بدون ذوق عرفاني چيز گفت، مثل حكم پينه دوز محله است در بحث ترتب، كه حكمش بدون تصور موضوع و طرفين قضيه است. اين است كه چون ما عارف نيستيم از روي براهين فلسفي به مراتب علّي و معلولي قائل هستيم.(172)

2. دوري از تعصب و تحمل ساير انديشه ها احترام به آراء و تلاش هاي فكري صاحبان انديشه از هر قوم و ملت و نقادي خردمندانه و منصفانه آن از ديگر عناصر برخاسته از مشي فلسفي ايشان است: البته نبايد از شنيدن لفظ صوفيه فرار كرد كه ما با آنها نيستيم؛ چون اگر قومي با ما موافق نشدند، نبايد اگر يك جهت حقي را هم قائل شدند، ما به مناسبت احراز عداوت كلي، زمزمه مخالفت كلي با آنها سر داده و حرف حق را هم به جهت مخالفت با آنها، قائل نشويم. و الّا اگر بنا بر اين باشد بايد ما با تمام الهيين عالم بناي مخالفت گذاشته و اعتقاد به وحدانيت و توحيد را هم از دست بدهيم. بلكه لازم است انسان طريقي كه حق است با هر آشنايي مشي كند و تا وقتي كه مقصد يكي است با آنها همراه باشد و هر جا مقصد او با مقصد آنها تفاوت كرد و راه او از راه آنها جدا

شد، او راه منزل خود را پيش گرفته و آنها را در راه خودشان واگذارد.(173)

نتايج كلي از كتاب چنانكه در مقدمه كتاب آمده(174) و از موارد مختلف اين مجموعه نيز به دست مي ايد، مرحوم مقرر تمامي مباحث را ضبط نكرده اند؛ لذا به صورت فهرست وار رؤوس مطالب ذكر شده در اين اثر را ضمن تطبيق با سرفصل هاي اين دو كتاب يادآور مي شويم- جهت سهولت مراجعه، عناوين «غرر» به زبان عربي و همان طور كه در شرح منظومه آمده ذكر گرديده است-. (جلد اول) مقصد اول: امور عامّه فريده اول وجود و عدم (4غرر از 17 غرر) غرر في أنّ تكثّر الوجود بالماهيت* غرر في أنّ المعدوم ليس بشيء* غرر في دفع شبهةالمعدوم المطلق * غرر في بيان مَناط الصدق في القضية فريده دوم وجوب و امكان (3 غرر از 6 غرر) غرر في أبحاث متعلّقه بالإمكان* غرر في بعض أحكام الوجوب الغيري* غرر في الإمكان الاستعدادي فريده سوم قدم و حدوث (كامل) غرر في تعريفهما و تقسيمهما* غرر في ذكر الأقوال في مرجّح حدوث العالم فيما لايزال غرر في أقسام السبق و هي ثمانية* غرر في بعض أحكام الأقسام(أقسام السبق) * غرر في تعيين ما فيه التقدّم في كلّ واحد منها فريده چهارم قوه و فعل (كامل) غرر في أقسامهما فريده پنجم ماهيت و لواحق آن (9 غرر از 10 غرر) غرر في تعريفها و بعض أحكامها* غرر في اعتبارات الماهية * غرر في بعض أحكام أجزاء الماهية * غرر في أنّ حقيقة النوع فصلُه الأخير* غرر في ذكر الأقوال في كيفية التركيب من الأجزاء الحدّية* غرر في خواصّ الأجزاء * غرر في

أنّ التركيب بين المادّة الصورة اتّحادي أو انضمامي غرر في التشخّص * غرر في التميز بين التميز و التشخّص و بعض اللواحق فريده ششم وحدت و كثرت (2 غرر از 4 غرر) غرر في غنائهما عن التعريف الحقيقي* غرر في تقسيم الوحدة فريده هفتم علت و معلوم (6غرر از 10 غرر) غرر في أنّ اللائق بجنابه اي أقسام الفاعل؟ * غرر في أنّ جميع أصناف الفاعل الثمانية متحقّقة في النفس الإنسانية* غرر في البحث عن الغاية * غرر في دفع شكوك عن الغاية* غرر في العلّة الصورية * غرر في أحكام مشتركة بين العلّة و المعلول مقصد دوم: جوهر و عرض فريده اول رسم جوهر و اقسام آن (كامل) فريده دوم رسم عرض و اقسام آن (كامل) فريده سوم اقسام عرض(كامل) غر في الكمّ* غرر في الكيف* غرر في العلم و من تلك الأبحاث تقسيمه* غرر في الأعراض النسيبة فمنها الاين و المتي (جلد دوم) مقصد سوم: الهيات فريده اول احكام ذات واجب (كامل) غرر في إثباته تعالي* غرر في توحيده* غرر في شبهة ابن كمونة و دفعها* غرر في توحيد إله العالم* غرر في دفع شبهة الثنوية بذكر قواعد حكمية* غرر في بساطته تعالي فريده دوم احكام صفات واجب (13غرر از 17 غرر) غرر في تقسيمها * غرر في إنّ اياً من النعوث عين و اياً منها زائد؟* غرر في أنّها متّحدة كلٌ مع الاُخري* غر في علمه بغيره * غرر في ذكر الأقوال في العلم و وجه الضبط لها * غرر في انّ علمه بالاشياء بالعقل البسيط و الاضافة الاشراقية * غرر في رد حجّة المشائين علي كون علمه تعالي بالارتسام* غرر في

مراتب علمه تعالي* غرر في القدرة* غررفي عموم قدرته تعالي لكلّ شيء خلافاً للثنوية و المعتزلة* غرر في حياته و بعض ما يتبعها* غرر في تكلّمه تعالي* غرر في تقسيم الكلام فريده سوم افعال حقّ تعالي (4 غرر از 13 غرر) غرر في إثبات أنّ أوّل ما صدر هو العقل* غرر في كيفية حصول الكثرة في العالم* غرر في ربط الحادث بالقديم* غرر في كيفية حصول التكثّر علي طريقة الإشراقيين مقصد چهارم: طبيعيات فريده اول حقيقت جسم طبيعي (5 غرر از 10 غرر) غرر في ذكر الأقوال في حقيقة الجسم الطبيعي * غرر في إثبات الهيولي باصطلاح المشائلين* غرر في تعريف الهيولي و بعض أحكامه* غرر في أسامي الهيولي* غرر في إبطال الجزء الذي لا يتجزّي فريده دوم در لواحق جسم طبيعي (3 غرر از 9 غرر) غرر في أنّ المقولات التي تقع فيها الحركة كم هي؟ * غرر في تعيين موضوع هذه الحركة و دفع ما قالوا من بقاء عدم الموضوع* غرر في الواحدة العددية و النوعية الحركة و يختتم بالسكون فريده سوم ساير احكام جسم طبيعي(كامل) غرر في الزمان* غرر في المكان* غرر في امتناع الخلأ* غرر في الشكل* غرر في الجهة فرر في حدوث الأجسام و ذكر الأقول فيه فريده چهارم فلكيات (كامل) كلام في المقام مع أعلام فخام* غرر في إشارة إجمالية إلي الأفلاك الجزيئة* غرر في بيان الداعي إلي تكثير الأفلاك * غرر في عدد الثوابت فريده پنجم عنصريات (كامل) غرر في عدد البسائط* غرر في بيان عدد طبقات الارض و غيرها* غرر في الجسم المركّب* غرر في كائنات الجوّ* غرر في الزلزلة* غرر في تكوّن المعادن فريده ششم احوال

نفس(4 غرر از 15 غرر) غرر في أنّها ما هي و هل هي و كم هي* غرر في المشاعر الظاهرة للنفس الحيوانية* غرر في ذكر الأقوال في كيفية الإبصار * غرر في الحواس الباطنة ضمناً از فريده هفتم اين مقصد تا آخر شرح منظومه كه شامل سه مقصد- نبوات و منامات، معاد و مباحث علم اخلاق- مي باشد در اين مجموع نيامده. البته از آنجا كه تقريرات حاضر پس از رسيدن به مباحث نفس در شرح منظومه ناتمام مانده و تقرير مباحث اسفار نيز از ميانه سفر آغاز گشته احتمال آن مي رود كه با توجه به اهميت اين مباحث حضرت امام ترجيح داده اند كه اين بحث به صورت مشروح از اسفار تدريس گردد يا آنكه حضرت امام هر دو كتاب را هم زمان تدريس مي نموده اند و مرحوم مقرر با شركت در درس اسفار ديگر نيازي به ادامه مباحث شرح منظومه نديده اند. (جلد سوم) سفر نفس اسفار باب ششم تجرد نفس ناطقه انساني (كامل) فصل اول: در بيان جسم نبودن نفس ناطقه *فصل دوم:شاهد سمعيه بر تجرد نفس باب هفتم احوال نفس ناطقه و نسبت آن به عالم طبيعت (كامل) فصل اول: كيفيت تعلق نفس به بدن* فصل دوم: حدوث نفس بشري* فصل سوم: تبيين قول حق در مسأله نفس و نقد ساير اقوال* فصل چهارم: باين عدم فساد نفس به فساد بدن* فصل پنجم: استحاله فساد نفس * فصل ششم: بيان ميعاد مشرقي * فصل هفتم: عليت امر مجرد عقلي براي نفس ناطقه باب هشتم ابطال تناسخ نفوس و ارواح و رد ادله قائلين به تناسخ (كامل) فصل اول: برهان

عرشي در ابطال تناسخ* فصل دوم: باين مذاهب گوناگون در تناسخ و در تمامي اقسام تناسخ* فصل سوم: رد ساير شبهات اصحاب تناسخ* فصل چهارم: نسبت نفس با بدن و فرق بين موت طبيعي و اخترامي* فصل پنجم: وحدت يا تعدد نفس * نفس ششم: كلام شيخ اشراق و رد آن* فصل هفتم: مراتب وجود انسان* فصل هشتم: متعلق اول نفس باب نهم شرح ملكات و منازل نفس انساني(4 فصل از 5 فصل) فصل دوم: اوصاف نفس انساني* فصل سوم: مراتب و درجات انسان * فصل چهارم: كيفيت ارتقاي مدركات و مراتب تجرد* فصل پنجم: اختلاف قواي نفسانيه و هويت وحداني انسان باب دهم معاد روحاني و حقيقت سعادت و شقاوت (8 فصل از 11 فصل) فصل اول: ماهيت سعادت حقيقي* فصل دوم: كيفيت حصول سعادت* فصل سوم: بيان شقاوت* فصل پنجم: كيفيت حصول عقل فعّال در نفس* فصل هفتم: در بيان سعادت و شقاوت حسي* فصل هشتم: بيان گوناگوني مذاهب در مبحث معاد* فصل نهم: دلايل منكرين معاد* فصل دهم: اختلاف درجات مردم در ادراك معاد باب يازدهم معاد جسماني(5 فصل از 34 فصل) فصل اول: اصول اثبات معاد جسماني* فصل سوم: شبهات منكرين معاد جسماني و پاسخ آن* فصل چهارم: در بيان قبر حقيقي * فصل ششم: بيان آنچه كه از انسان باقي مي ماند* فصل هفتم: ماده آخرت و هيولاي صور باقيه با توجه به عبارات پاياني كتاب كه بخشي از آن در پي خواهد آمد، اين فصل ظاهراً آخرين مبحثي است كه حضرت امام از اسفار تدريس فرموده اند و از آنجا كه اصل كيفيت معاد جسماني در همين چند فصل

تبيين گرديده، ديگر نيازي به بيان فصول بعدي نديده اند. خدايا! جز لطف تو، پريشاني ما را برطرف نمي كند و جز انعام و احسان تو، نياز و حاجت ما را بر طرف نمي كند و جز امان تو، اضطراب و ترس ما را ساكن نمي نمايد. خدايا! وسوسه قلوب ما را برطرف نمي كند مگر نور هدايت تو، اي طمأنينه دلهاي مؤمنين! ما را به برهان فنّي احتياجي نيست، تويي آرامش دل بندگان و اگر ظلّ عنايتت بر دلهاي ما نرسد، در غمرات جهل و ناداني غوطه وريم، اگر چه تمام فنون استدلال را بدانيم. خدايا! تو قادري ما را از آن آتش سوزنده به آن نحوي كه قول داده اي، برگرداني و ما به هر نحوه اي كه تو فرموده اي هستيم، البته به آن مقداري كه از آثار هدايت تو فهميده ايم. خدايا! اگر هرگونه كجي در سخنان ما پيدا شود، از نقص استعداد ماست و كسي كه به نقص خود و كمال تو مقرّ است اجمالاً به ايين پاك تو عقيده مند است.(175) چند نكته در حاشيه در اين مجموعه در خلال دروس به مطالبي به صورت استطرادي اشاره شده است كه بعضي از آنها نشانگر اتفاقات و وقايع زمان تدريس است كه به پاره اي از آنها اشاره مي نماييم: صاحب فصول چيزي در اصول گفته كه بعد از همه تمحّلات و تصويرات گفتيم كه امر معقولي نيست و در حمل، يك جهت اتحاد حقيقي و يك حيثيت كثرت لازم است.(176) از اين بيان حضرت امام استفاده مي شود كه هم زمان با تدريس سفر «نفس» اسفار، ايشان به تدريس

خارج اصول نيز اشتغال داشته اند و برخي از حاضران در آن درس نيز شركت مي كردند. چنانكه كتاب كليد بهشت كه اكنون به معاونت مشكاة به نام قاضي سعيد به چاپ رسيده است، هركسي كه به مذاق قاضي آشنا باشد مي داند كه اين كتاب از او نيست.(177) هر چند از تاريخ دقيق اين چاپ از كليد بهشت اطلاع نداريم، ليكن با توجه به اين كه مرحوم مشكاة تاريخ پايان مقدمه خويش بر اين چاپ را عيد فطر 1355 ذكر كرده اند، مي توان به سالهاي تدريس شرح منظومه تا حدودي واقف شد. شايد چرچيل از بسياري از مؤمنين سعداء، سياسي تر و درّاك تر و مديدتر باشد و تعقل كلياتش بيشتر باشد، ولي در كلياتِ جوري و ستمي و غير حقه و لذا مي بيني قوانين كليه براي عالم وضع مي كند. ظاهراً تدريس اين بخش اسفار مصادف است با سالهاي شهرت چرچيل؛ يعني اولين دوره اي كه وي به رياست دولت انگليس رسيده و مقارن با سالهاي جنگ جهاني دوم مي باشد.

محمدرضا قاسمي دانشجوي كارشناسي ارشد دانشكده الهيات دانشگاه تهران استنساخ و استخراج منابع قسمتي از اين مجموعه شامل مبحث نفس و تناسخ (شرح 11 فصل از جلد نهم كتاب اسفار ملاصدرا) را به عنوان موضوع پايان نامه خود برگزيده است. وي علاوه بر تصيحح متن، مقدمه اي مشتمل بر خلاصه اي از مباحث رساله با فصل بندي و عنوان گذاري و افزودن پاورقي آورده است. در اين سلسه دروس، پس از ذكر اقسام تناسخ و برشمردن ادله قائلين به تناسخ، همه انواع تناسخ با دليل و برهان ابطال مي گردد علاوه بر آن يك تصوير جامع از نظام عالم وجود و يك بحث منطقي در مورد كيفيت اخذ جنس و فصل از نظام عالم خارج و ذومراتب بودن نفس و مطابقت آن با نظام ثلاثه عالم وجود (عالم شهادت و طبيعت، عالم برزخ، عالم عقل) ارائه گرديده است، و همچنين غايت عقل نظري و عقل عملي و ماهيت كليه و كيفيت حركت موجودات و حركت نفس مورد بحث قرار گرفته، و اشاره اي به نزاع قائلين به اصالت ماهيت و اصالت وجود دارند و در پايان يك بحث اخلاقي عنوان شده است. پايان نامه مذكور پس از دفاع نمره عالي را به خود اختصاص داده است نسخه اصلي در بخش تحقيقات مؤسسه موجود است افراد علاقه مند مي توانند مورد استفاده قرار دهند. مقدمه: نفس يكي از مسائل مهم و در عين حال پيچيده و غامضي است كه در مبحث انسان شناسي مطرح مي شود. بحث نفس و تجرد و جاودانگي آن، معني بخش اصل معاد است كه يكي از اصول عقايد اسلامي و از جمله ضروريات دين اسلام و ساير اديان الهي است. فلاسفه و انديشمندان در تبيين

هويت نفس و كيفيت و زمان تكون آن نظرات مختلفي را ارائه نموده اند، افلاطون و پيروانش معتقدند كه نفس قبل از خلقت بدن در عالم مثل وجود داشته و پس از ايجاد بدن به آن تعلق گرفته و تخته بند بدن شده است. ارسطو و ابن سينا به همزماني خلقت نفس و بدن قائل شدند و پس از آنان صدر الدين شيرازي معتقد شد كه نفس موجودي «جسمانية الحدوث و روحانية البقاء» است. از نظر ايشان نفس پس از پيدايش جسم و بدن، در اثر حركت جوهري آن به وجود ميايد معاد جسماني يكي از مسائلي است كه بصراحت در ايات و روايات ما بدان اشاره شده است و از آن سبب كه فيلسوفان اسلامي كوشيده اند تا فلسفه آنان سازگار و ملائم با عقايد ديني اسلامي باشد، لذا در مورد معاد جسماني هم بعضي از حكماء اسلامي مانند ملاصدرا سعي كرده اند تا آنرا با دلايل عقلاني به اثبات برسانند و برخي ديگر مثل شيخ الرئيس از اقامه برهان در اثبات معاد جسماني اظهار عجز و ناتواني كرده و آنرا از روي تعبّد پذيرفته است(3) و در مقاله نهم الهيات شفا فصل معاد ميگويد: «... يجب ان يعلم ان المعاد منه ما هو مقبول من الشرع و لا سبيل الي اثباته الاّ من طريق الشريعة و تصديق خبره النبوّه، و هو الذي للبدن عندالبعث...» بعد از بن سينا تا زمان ملاصدرا تحقيق و تفحصي جديد با ارائه نظريه اي بديع نشده است. ملاصدرا با تئوري وجود شناسانه خاص خود كه مبتني بر اصل حركت جوهري و اصلات وجود و تشكيل در وجود است به بحث پيرامون چگونگي تكون نفس و ارتباط آن با بدن

و مراتب سه گانه نفس و كيفيت انشاء و ايجاد صور آن و نهايتاً به معاد جسماني ميپردازد. او براي اثبات مدعاي خود ابتدا اقوال مختلف پيرامون تناسخ و مراتب نفوس را نقل كرده و ابطال نموده است. و سپس به تبيين و اثباتنظر خود پرداخته است. حضرت امام خميني (قدسسرهالشريف) با توجه به جامعيتي كه در علوم عقلي و نقلي و معارف اصيل اسلامي و با احاطه كاملي كه به نظرات استاد فنّ و حكيم متأله داشتند بطور مبسوط به توضيح و شرح نظرات او پيرامون نفس و تناسخ پرداخته و مطالب بسيار سودمند و روشنگرانه اي را در مقابل ديدگان شيفتگان معارف حقه الهي نهادند تا هر شيدائي بتواند جرعه اي از آنرا بنوشد. در ابتدا به ذكر خلاصه اي از مباحث مطروحه مي پردازيم و سپس بي هيچ كم و كاستي اصل تقرير به را مي آوريم. تناسخ و اقسام آن يكي از مباحثي كه از متعلقات مبحث نفس شمرده مي شود بحث تناسخ است. تناسخ بمعني انتقال نفس از بدني به بدن ديگر است. مرحوم ملاصدرا در كتاب نفيس شواهد الشواهدالربوبيه كه خلاصه كتاب اسفار اربعه است، ميگويد: «از نظر ما تناسخ به سه قسم تصور ميشود اول – عبارتست از نفسي در اين عالم از بدني به بدن ديگر، كه مباين و جدا از او است، بدين نحو كه حيواني بميرد و نفس او به بدن حيوان ديگري و يا به بدن غير از حيوان، منتقل گردد. خواه اين انتقال از موجود اخس به موجود اشرف باشد و يا بالعكس. دوم عبارتست از انتقال نفس از اين بدن دنيوي به بدن اخروي كه مناسب با اوصاف و اخلاقي

است كه در دنيا كسب كرده است. و چنين نفسي در آخرت بصورت حيواني كه صفات وي در آن نفس غلبه نموده است ظاهر ميگردد. و قسم سوم آن است كه باطن انسان مسخ شود و ظاهر او نيز از صورت اولي انسان كه قبلاً بصورت باطني وي كه بدان صورت مسخ شده است انتقال يابد و اين بعلت طغيان و غلبه قوه نفسانيه اوست. تا بحدّي كه مزاج و شكل او را از مزاج و شكل آدمي به مزاج و شكل حيواني مناسب با صفت باطن او تغيير و تبديل ميدهد.(4) در كتاب اسفار تناسخ نزولي و صعودي تعبير به تناسخ نزولي و تناسخ صعودي شده است. امام خميني(ره) در توضيح آن ميفرمايند تناسخ نزولي آنست كه برخي گفته اند اگر روح انسان در مدت زندگي در ابدان آنگونه كه سعادت انساني است تربيت نيافت و كسب ملكات نكرد، پس از خروج از فرد اعلاي جثه انساني داخل جسدي ميشود كه ماده اش غير صافي تر از بدن اولي است و اگر در آن هم خوب تربيت نشد به جثه غير صافيتر وارد ميشود تا بآن ضعيفترين فرد در انسانيت برسد و بعد از آن داخل فرد اعلاي حيوان مي شود و همينطور تا به بالاترين فردي از نبات برسد كه قريب الافق با أدني مرتبه حيواني_ت است و از آنهم به ادني مرتبه نبات نزول ميكند. تناسخ صعودي همان است كه ابن سينا از ديگران نقل كرده و آنرا پذيرفته، و آن اينست كه گفته شده نفوس ابلهان و ساده دلان و نفوس متوسطين كه در اين دار طبيعت نتوانستند تكامل يابند و عقل مجرد شوند، بعد از خروج از

بدن داخل جرمي از اجرام فلكيه ميشوند اگر در آنجا به تجرد عقلاني رسيدند وارد عالم عقل ميگردند وگرنه بهمين شكل باقي ميمانند. ملاصدرا در ضمن بيان اقسام تناسخ تنها قسم سوم را كه نسخ و مسخ ملكوتي باشد كه از تجسم اعمال و تكرر افعال حاصل ميشود جايز و بلكه واقع ميداند. بخش اول

فصل (1)

ابطال تناسخ مرحوم آخوند(ره) طبق مسلكي كه در كيفيت حدوث و پيدايش نفس و نسبت آن در اول امر با طبيعت و كيفيت خروج از طبيعت دارد، همه اقسام تناسخ (غير از تناسخ ملكوتي) را ابطال ميكند. از نظر ايشان نقص مولودي از طبيعت است كه با حركت جوهريه به فوق اين عالم طبيعت ميرسد. بعبارت ديگر اگر هيولاي اولي به نحولبشرط صورتي را بعد از صورتي تلبس نمايد و مراحل پائين جسميت و جماديت و عنصريت و معدنيت را طي كند و در مسير خود وقوف پيدا نكند و به آخرين مرتبه كه سر حد عالم مافوق طبيعت است، نايل شود واجد صورتي بنام نفس ميگردد. نفس چون صورت بدن است لذا با ماده خود متحد است و تعلق ذاتي با آن دارد. از آن حقيقت كه قوه داشت و ميتوانست متبدل به اين فعليت شود جنس اخذ ميشود، و اين فعليتي كه از آن قوه حاصل شد فصل اخذ ميگردد، و جنس و فصل مضمن در يكديگرند. در اثر حركت جوهريه وقتيكه قوه فعليت تمام شد و فاقد قوه گرديد و ديگر نتوانست بحقيقت ديگري متبدل شود صورت و فعليتي حاصل ميگردد كه ديگر ماده ندارد و در نتيجه چنين صورتي مستقل ميشود و از طبيعت بيرون ميرود

و تنزل و ترقي آن محال ميگردد. پس اگر چنين موجودي بخواهد بيك بدن جنين برگردد و صورت آن باشد و با آن متحد گردد اين امر محالي است، چون در اتحاد هم جهت قوه لازم است و هم جهت فعليت. توضيح اينكه اگر فعليتي بخواهد با فعليتي ديگر متحد شود يا اين فعليت امكان پذيرش آن فعليت را داشته كه در آن صورت خود اين امكان، قوه است بعلاوه اگر با آمدن فعليت دوم فعليت اول معدوم شود اين افناء است نه اتحاد و اگر فعليت با حد و مرتبه خود باقي است، اين انضمام است نه اتحاد. و اگر فعليت اول امكان پذيرش فعليت دوم را نداشت پس اتحاد هم محال است. لذا چون صورت فعليت محض بود و تبديل آن محال است پس ناچار بايد معدوم شود و چيز معدوم چگونه ميتواند صورت بدن باشد؟ و اگر چيزي از نو حادث شود هيچ ربطي بين آن معدوم و اين حادث نيست تا بتوان گفت فلان نفس صورت بدن اين جنين است كه بطور تناسخ در اين بدن قرار گرفته است. استحاله تناسخ بر مبناي قوم چون قوم هم نفس را صورت بدن ميدانند و قائل به علاقه ذاتي و طبيعي بين نفس و بدن هستند لذا از نظر آنها هم تناسخ ابطال ميشود. چنانچه گفتيم ماده و صورت مبدا همان جنس و فصل است و جنس و فصل در خارج متحدند پس ماده و صورت در خارج متحد است. پس بنابر نظر قوم بعد از آنكه نفس از بدن استغناء پيدا كرد و تجرد يافت و فعليت محض شد (اعم از اينكه

اين فعليت جوهر مجرد عقلاني سعيد و يا شقي باشد) محال است كه صورت جسم گردد چون ماده (هيولا) ندارد تا تبدل پذيرد، براي اينكه لازمه تغيير و تبديل اين است كه يك امر محفوظي در بين باشد تا صورتي را كه اول داشته از آن بگيرند و صورت ديگري دهند. اگر بخواهند موجودي را كه صرف صورت است تغيير دهند با گرفتن صورت تمام هويت شي معدوم ميشود. و بالجمله ذوالماده كردن شئي فاقد ماده – كه عبارت اخراي تناسخ است – محال و ممتنع است چون نفس بسيط اند و «لا ينقلب البسيط عن بساطته»، امر بسيط منقلب از بساطت نميشود. با اين بيان نفوس نمي توانند قبل از ابدان وجود داشته باشند. اگر در مجردات قائل به جنس و فص_ل مي_شويم آن جنس و فصل عقلي است كه جن_س با مقايسه موجودات ديگر اخذ ميشود، نه اينكه در موجود مجرد قوه اي باشد تا ماخذ جنس شود و فعليتي باشد تا ماخذ فصل گردد، بلكه تمام هويت بسيطه مجرده فصل است و تمام آن جنس است. ابطال تناسخ منافي معاد جسماني و رجعت نيست آخوند(ره) مي گويد ابطال تناسخ ربطي به معاد جسماني كه از ضروريات همه اديان است، ندارد زيرا آن بمشاهدات اهل كشف به ثبوت رسيده و برهان هم صحت آنرا باثبات رسانده است. چنانچه روايت شده كه عبدالرحمن در مراسم حج به امام حسين(ع) ميگويد چقدر حاجي زياد است! امام ميفرمايند: «ما اكثر الضجيج واقل الحجيج» چقدر هياهو زياد است و حاجي كم!. در عالم آخرت طبق ملكاتي كه نفوس تحصيل نموده اند انشاء و ايجاد بدن ميكنند، پس در عالم آخرت ابداني وجود

ندارد كه نفوس داخل آنها شوند بلكه هر نفسي بدني را كه مناسب ملكات مكتسبه اش باشد انشاء ميكند، و معني معاد جسماني هم اين است. رجعت هم شبيه همان است چون رجعت تناسخ نيست. اقوال مختلف قائلين به تناسخ گروهي گفته اند نفس پس از خروج از بدن بين ابدان حيوانات در دورانند، اين سخن سخيفي است زيرا لازمه آن قسر دائم از وصول به غايت خود است «و القسر لايكون دائماً و لا اكثرياً» قسر، دائمي و اكثري نيست. علاوه بر اين، خلاف حكمت الهي است زيرا بر حسب حكمت الهي همه موجودات علت غائي دارند. برخي گفته اند انسان باب الانوار و باب الفتح است چون قريب به فاعل مفارق است و از همه موجودات طبيعت شريفتر است لذا ابتدا فيض باو ميرسد. پس از خروج نفوس از ابدان، آنهايي كه سعيدند به عالم عقل عروج ميكنند ولي آنهايي كه شقي اند بطرق الاعليفالاعلي داخل ابدان حيوانات ميشوند، و اگر باز شقاوت زياد شد همينطور داخل مراتب پايين تر ميشوند تا به جماد برسند، اين قول ذايرسفي است. گروهي ديگر عكس اين را قائلند، گفته اند ابتداء فيض به نباتات ميرسد و بعد از آن به حيوانات و سپس به انسان ميرسد. دلايل عامه بر رد تناسخ آخوند(ره) دو نوع دليل براي ابطال اين اقوال ميآورند: 1. دلايل عامه: كه ابطالكننده تمام اقسام تناسخ است. 2. دلايل خاصه: كه بطور جداگانه هر يك از اقوال م_ختلف را ابطال ميكند. دليل اول از دلايل عامه بر اب_طال تناسخ اين اس_ت كه مبدأ اع_لي و م_جردات آن_چه را ك_ه دارند بصورت فعليت است. مب_دأ اعلي واجبالوجود من جميعالجهات است. چنانچه وجوداً واجب است،

واجب الفاعليه و واجب القدره و واجبالا راده و واجبالاختيار است. و مجردات هم آنچه را بالا مكانالعام دارند فعليت داشته، چون ماده ندارد، لذا قوه و استعداد هم ندارند. البته لازم است كه مستفيض قابل فيض باشد. تابش فيض از مبدا مفارق فعليت دارد و بمحض قابل شدن جسم تابش فيض بدون تاخير بر مستفيض ميتابد، اگر فيض به ماده اي تابيد و صاحب نفسي شد محال است كه يك نفس مستنسخه در اين ماده و بدن وارد شود. چون نفس، مد بر بدن است و بالضروره بايد يك مدبر و يك متصرف در بدن باشد. نفس، صورت بدن است و صورت علت ماده است و علت متعدد نمي شود، «لو كان فيها آلهة الا الله لفسدتا» و محال است كه دو تا علت مستقل در يك معلول تأثير كنند، چون معلول ربط محض و قائم به علت فاعلي خود مي باشد. همچنين گفته شد كه ماده ابتدا مستعد به نفس ضعيفي ميشود و نفوس مراتب مختلف دارند بنابراين هر ماده اي محتاج يك صورت و نفسي مناسب حال خودش ميباشد، لذا چون آن نفس مستنسخه كه در بدن ديگري بود فعليتي يافته و ملكاتي را كسب نموده، نميتواند داخل ماده اي بشود كه استعداد پذيرش آنرا ندارد. و بالجمله هر موجودي متمني عنايتي مناسب با لياقت خود است، چگونه ماده اي كه طالب و مستعد دريافت اولين مرتبه از مراتب نفس است سزاوار و لايق اعطاء بيش از مطلوب است؟ با اين بيان سخن كساني هم كه گفته اند فيض از نباتات شروع ميشود و روح نباتي بعد از كمال تناسخا بمرتبه بالا وارد ميشود، درست نيست. زيرا چطور امكان ندارد كه

به ماده ايكه اشرفالمواد و نزديك به فيض است فيض مستقل افاضه شود؟ چنانچه گفته شد فاعل، تام الفاعليه است و بمحض استعداد، فيض بر ماده ليقه افاضه ميشود زيرا در غير اين صورت لازم مي ايد كه در فاعل جهت نقصي و قوه اي باشد. دليل دوم: از خروج و انتقال نفس از بدن منتقل منه و دخول در بدن منتقلاليه در يك «آن» تعطيل لازم ميايد و تعطيل بر نفس محال است. دلايل خاصه بر ابطال تناسخ نزولي چون قائلين به تناسخ نزولي برهان اقامه نكرده اند و بطور وعظ سخن گفته اند پاسخ آنها نيز با وعظ خواهد بود. مي گوئيم اگر سخن شما درست باشد لازم مي ايد كه با تكوّن هر حيواني يك انساني مرده باشد و حال اينكه چنين امري باالضروره و بالوجدان باطل است. علاوه بر اين چون تعداد انسانهائي كه به مرتبه تجرد عقلاني ميرسند بسيار اندك است و تعداد آنهايي كه ناقص مي مانند بسيار زياد است، پس بايد حيوانات غير متناهي باشند تا اين نفوس در آنها وارد شوند. همچنين قول آنهايي كه گفته اند انسان فتح الباب فيض است، اگر شقي شد نفس او داخل جسد حيوان مي گردد، باطل است. بدليل اينكه حركت جوهريه از نقض به كمال است نه از كمال به نقص، و اين حركت امري است ذاتي و قهري و خلاف آن ممكن نيست. بنابراين بر اساس حركت جوهريه سير از كمال به نقص محال است. قائلين به تناسخ نزولي براي اثبات مدعاي خود به اياتي از قرآن از آن جمله به ايات سوره «التين» تمسك جسته اند در پاسخ گفته ميشود كه انسان در ابتداي تكوّن مثل نباتات است تنها اختلافش در

اين است كه نباتيت در انسان «بلاشرط» است و در نباتات «بشرط لا» اگر ماده انساني از مرتبه نباتي ارتقاء يافت و بمرتبه حيواني رسيد و در اين مرتبه وقوف پيدا كرد، انسان حقيقي نيست. پس وقوف در اين مرتبه باين معنا نيست كه انسان تنزل نموده، بلكه ترقي كرده منتها بغايتش نرسيده است. معني ايه شريفه كه ميفرمايد «و لقد خلقنا الانسان في أحسن تقويم ثم رددناه اسفل السافلين» اين نيست كه انساني را از مرتبه تجردي اش به مرتبه أدني و أسفل باز گردانده باشند، بلكه مراد اين است كه اين موجودي كه قابليت رسيدن به أحسن تقويم انساني را داشت، به آن دست نيافت. گفته شده: چرا حركت از كمال به نقص غير ممكن است؟ دفع شبهات: شبهه اول پاسخ اين است كه اولاً عنايت ازليه اين است كه موجودات عالم طبيعت به غايت خود كه كمال است، برسند. اگر افراد انساني چنانچه قائلين به تناسخ نزولي گفتند، نزول كنند اين موجب قسر است و قسر دائمي و اكثري در ناموس الهي محال است. ثانياً بر فرض قبول قسر، نميتوان قائل شد كه موجودي از كمال به نقص سير كرده باشد، چون لازمه اش انقلاب ذات است و انقلاب ذات هم محال است. كمال ماده، آخرين صورتي است كه ماده دارد حال اين ماده يا بالمناسبه آن را تلّبس خواهد كرد يا خير؟ تلبّس بدون مناسبت محال است چون لازمه اش طفره است، پس بايد صوري را تلبس كند تا قابليت اعطاء آن آخرين صورت را از مبدأ جواد پيدا كند. توضيح دو نكته لازم است در اينجا به دو نكته اشاره شود يكي اينكه

در دفع شبهات، از حركت جوهري به عنوان يك حركت اشتدادي ياد شده و سپس با استفاده از قاعده «القسر لا يدوم» يعني حركت قسري نمي تواند دايمي باشد و از قاعده «انقلاب ذات محال است» به دفع شبهات پرداخته شده است. با توجه باينكه ميتوان حركت جوهريه را به سه قسم يعني حركت يكنواخت و متشابه الجزاء و حركت تكاملي و اشتدادي و حركت تضعفي و نزولي تقسيم كرد، چگونه ميتوان اثبات كرد كه حركت جوهريه يك حركت تكاملي و اشتدادي است؟ مرحوم سبزواري در كتاب «منظومه» ميگويد: اذ مقتضي الحكمة و العناية ايصال كل ممكن لغاية يعني حكمت و عنايت خداوند اقتضا دارد كه همه موجودات به غايت و هدف خود برسند، و به همين دليل همه موجودات بطرف غايت خود حركت مي كنند بطوريكه هرچه به غايت نزديكتر شوند كاملتر ميشوند پس حركت آنها حركت اشتدادي و تكاملي خواهد بود. ممكن است پاسخ ديگري داده شود و گفته شود چون حركت بمعني «خروج شئي از قوه به فعل» است لذا اگر حركت از كمال به نقص باشد خروج از فعل به فعل بخواهد بود و آن خود مستلزم قوه است زيرا حركت بدون آن ممكن نيست، پس لازم ميايد در آن واحد فعل و قوه حقيقتاً با يكديگر متحد شوند و اين تناقض و يا اجتماع وجدان و فقدان است. اين بيان مبتي بر اين است كه ما آن تعريف از حركت را به پذيريم در غير اين صورت كامل نخواهد بود چنانچه برخي از متفكران گفته اند3 حركت جوهريه در جسم بسيط را نمي توان به «خروج تدريجي از قوه به فعل» تفسير كرد و

قوه را مبدأ، و فعليت را منتهاي آن شمرد زيرا نميتوان بقاء جزئي از موجود سابق را در آن فرض كرد. بنابراين تعريف مذبور براي حركت كليت ندارد. ممكن است بدين نحو پاسخ داده شود كه در حركت هر چند كه موجود سابق عيناً باقي نميماند ولي كمال وجودي آن در موجود لاحق، محفوظ ميماند بنابراين هر حركتي تكاملي و اشتدادي ميباشد.

نكته دوم: در پاسخ باين سئوال است كه اگر گفته شود: ايا اينكه ميگويند انسان ابتدا نفس نباتي بود، و بعد نفس حيواني و بعد نفس انساني شد، همان تناسخ صعودي نيست؟ ميگوئيم بر اساس مباني ملاصدرا كه نفس را يك وجود سيال و ذومراتب ميداند كه در اثر حركت جوهريه از نفس نباتي به نفس حيواني ميرسد. ولي نه بنحو خلع و لبس و يا كون و فساد و نه بنحوي كه نفس نباتي به بدن انساني انتقال يابد بلكه در همه مراتب يك هويت واحده دارد، و اينطور نيست كه وقتي به نفس انساني برسد فاقد نفس نباتي و يا نفس حيواني باشد. بلكه چنانچه در مباحث بعدي خواهد آمد نفس انساني بنحوالجمعيه نه بنحو المباينه واجد همه كمالات مراتب پايين تر هست. لذا اين سخن مستلزم تناسخ نيست. فصل سوم ابطال دلايل قائلين به تناسخ دليل اول قائلين به تناسخ ميگويند بعضي از جهله و فسقه و اهل معاصي وقتي مريض ميشوند و يا به خواب ميروند بدليل قطع و يا نقصان مشغله از كارهاي دنيا، خبرهاي صادقي ميدهند، پس معلوم ميشود كه با قطع توجه نفوسشان، به عالم عقل متصل ميشود. اگر نفوس آنان بعد از مرگ به ابدان حيوانات حلول

نكنند، تا به دنيا مشغله پيدا كنند، متصل به عالم عقل ميشوند كه عالم آسايش و برخورداري از نعم الهي است در نتيجه وعده عذاب و عقاب اهل فسق باطل ميشود. آخوند(ره) ميفرمايد اولا وراء طبيعت عالم عقل نيست، بلكه عالم برزخ است و نفوس اشقيا در آنجا فارغ از اشتغال به تصورات مخوفه نخواهند بود. ثانياً چه بسا چنانچه قرآن ميفرمايد «ليوحون شياطينهم اليهم»، آنها در اثر اتصال به عالم برزخ خبرها را از شياطين گرفته باشند.

دليل دوم: دليل ديگر اينست كه گفته اند كلمات فلاسفه قديم و ايات و روايات دلالت بر تناسخ دارند. پاسخ اين است كه ايات قابل تفسيرند و ظاهر ايات در برابر ادله عقلي فاقد اعتبار است.

خلط ميان تناسخ ملكي و ملكوتي ناگفته نماند كه قائلين به تناسخ ملكي و ملكوتي خلط كرده اند تناسخ ملكي محال است، نه تناسخ ملكوتي. كسانيكه در عالم آخرت به تجرد عقلاني محض نرسيدند عالم آنان عقلانيت محض و فاقد مقدار و شكل نيست. نفس در آنجا ظل دارد كه ظهور اوست چنانچه در اين عالم قواي بدن ظهور نفس است با اين تفاوت كه بدن دنيوي بدليل تقدم وجودي بر نفس كاملاً تحت فرمان آن نيست ولي در عالم آخرت چون بدن بر اساس ملكات مكتسبه نفس، از نفس ظهور پيدا ميكند لذا تعصي بر آن ندارد. اشكال اشكالي كه به استدلال آخوند شده و گفته شده اگر بازگشت نفس بعد از استقلال از بدن محال باشد، انكار قرآن و حشر و معاد و رجعت لازم ميايد. پاسخ پاسخ گفته شده كه اصل رجعت مسلم است و هيچ استبعاد ندارد كه نفس شريف و

مبارك رجعتكنندگان انشاء بدن ملكي نموده و بآن رجوع فرمايند. و چنين امري با كمك ملك الكريم و بعد از آنكه نفس قدرت كامله يافت، امكان پذير است. چنانچه حضرت حق با اينكه وحدت شخصيه دارد، ولي در عين حال تمامي ذرات عوالم امكان در حضور حضرتش منكشف و حاضر است. نفس، حافظ بدن و بند ظهور نفس است. و بدن حيثيتي غير از حيثيت نفس ندارد. لذا جسم و بدن با همه تغييراتي كه در آن حاصل ميشود باز همان جسم در بدن است. بنابراين اگر نفسي بتواند بدن را معدوم كند و دوباره آنرا ايجاد و انشاء كند اين جسم بدون هيج شائبه مجاز همان بدن است. پس در رجعت هم اگر نفس شريف امام حسين(ع) جسمي را انشاء كند، آن حقيقتاً همان جسم ايشان است كه در طفوليت داشت. بلكه ديگر آن جسمي كه در كربلا داشت فعلا جسم شريف آن حضرت نيست. همانگونه كه «زمان» و «حركت» يك حقيقت متصرمه دارند بدن انسان نيز در عين تجدد و تغيير يك شخصيت واحده دارد. اشكال اشكال ديگري به سخن آخوند گرفته اند و گفته اند اگر در حشر تنها صورت باقي بماند، بنابراين ماده نفس كه بدن باشد، باقي نمي ماند و اين همان معاد روحاني است نه جسماني. پاسخ لفظ ماده بين هيولاء و بدن كه نسبت به نفس ناطقه انساني ماده است، مشترك ميباشد. مراد از «ماده» در اينجا بدن نيست: بلكه هيولاء است. و منظور از صورت همين صورت جسميه است كه صورت بدن است. نفس ناطقه صورت هويت انساني و بدن ماده آنست ولي صورت جسميه صورت بدن انساني و هيولاء هم ماده

بدن است. مراد آخوند هم اينست كه صورت جسميه باقي ميباشد. و هيچ اشكالي ندارد كه هيولاء باقي نماند و با عدم بقاء هيولاء صورت جسميه همان باشد كه با هيولاء بود، چون هيولاء در حقيقت جسم دخالتي ندارد. غير از مشائيان ساير حكماء قائل به هيولاء نيستند. اشراقيون جسم را يك صورت اتصاليه ميدانند بدون اينكه با چيز ديگري بنام هيولاء مخلوط باشد، و متكلمين هم جسم را مركب از اجزاء لايتجزي يا اجسام مفرده صغار صلبه مي دانند ولي با اين حال همه به صورت جسميه قائلند و همه مثلاً به بادام، بادام ميگويند. آخوند قائل است كه در عالم آخرت تنها صورت جسميه اين بدن حاضر ميشود و چون شيئيت شيئي به صورتش ميباشد، پس همين بدن است كه محشور ميگردد. منتها تا وقتيكه اين بدن در عالم طبيعت بود هيولاء داشت و منظم با آن بود، و اينك آن هيولاء تبديل به بدن شده و ديگر خودش چيزي نيست. حاصل اينكه مثلاً در بادام يك هيولاء بود كه به حركت جوهريه حركت كرد و بادام شد يعني خودش چيز ديگر شد. اين تغيير و تبدلات موجب از بين رفتن وحدت هويت و شخصيت نميشود، چنانچه يك طفل از زمان طفوليت در اثر حركت جوهريه خود مراتبي را طي ميكند تا به شيوخت ميرسد و در عين اينكه تغيير و تبديل يافته ولي شخصيت او محفوظ مي ماند. پس نظر آخوند اينست كه عين اين جسم طبيعي خواهد آمد و بهمان شخصيت باقي خواهد ماند. البته شخصيت اين جسم و اين بدن غير از شخصيت نفس و روح است. نفس صورت انساني است و

بدن ماده آن، نفس حافظ شخصيت بدن است. اگر با وجود تغيير و تبدّل و تحليل بدن باز هم شخصيت صورت جسميه محفوظ است، به جهت اينست كه نفس حافظ آنست همچنانكه حافظ صورت جسميه در تبدّل از عالم طبيعت به عالم ديگر نيز همين نفس استل.

دليل سوم از دلايل ديگر قائلين به تناسخ اينست كه گفته اند طبق ضرورت شرايع و بحكم عقل و بر اساس ايات قرآن و اخبار، منكرين و طاغين و فاسقين بايد مجازات شوند و عذاب هم بايد در عالمي مناسب تعذيب باشد، و چون اين عالم دنيا اكدرو اظلم از عوالم ديگر است، لذا بايد در اين عالم معذب شوند.

پاسخ پاسخ اينست كه أصفي و ألطف بودن عالمي دليل بر عدم تناسب نيست. همچنانكه صرف أكدريت دليل بر تناسخ نيست، بلكه ألطف بودن عالمي مؤكد عذاب و عقاب است. رئوس اسباب شدت عذاب اسباب شدت عذاب چند چيز است، از آنجمله: 1- ادراك، هر چه ادراك بيشتر باشد شدت درك عذاب نيز بيشتر است. 2- صلابت و شدت قبول جسم. 3- شدت تأثير ابزار عذاب. 4- توجه بيشتر به كمبودن اشتغالات نفس. 3- الصاق و لصوق ابزار عذاب به جسم متألم. چون اوصاف فوق در عالم آخرت بيشتر است، لذا عذاب نيز بيشتر است. پس عالم آخرت براي عذاب مناسبتر از عالم طبيعت است.

شبهات ديگر از شبهات ديگر قائلين به تناسخ اينست كه گفته اند اگر نفوس و ارواح بعد از مفارقت از ابدان مجرد باشند و به ابدان ديگري تعلق نگيرند لازم ميايد كه در همان تجرد محض باقي بمانند و معذب نباشند. چون عذاب، بدن جسماني لازم دارد و

اگر بدن جسماني نبود، عذاب جسماني هم نخواهد بود. و به مجردات جز فيوضات عاليه و حقايق و معاني صادقه چيزي القاء نميشود. اگر گفته شود كه نفس انساني به يكي از اجسام فلكي تعلق مييابد تا بواسطه تعلق به ماده واجد قوه متخليه گردد، و بدان وسيله از اينكه نعمت هاي الهي از دستش رفته حسرت بخورد، اولاً اين همان تناسخ است كه منكر آن هستيد، ثانياً اين سخن سخيف تر از قول ما هست زيرا افلاك داراي نفوس اند و اجتماع نفسين و تزاحم پيش ميايد كه اين امري محال است، ثالثاً چون نفوس غير متناهي است، ولي افلاك متناهي اند لازم ميايد كه نفوس لايتناهي بيك جسم تعلق يابد و معني تعلق هم اينست كه جسم تحت تصرف نقس باشد با چنين وصفي چگونه جرم فلكي ميتواند فرمانبردار و تحت تصرف نفوس غيرمتناهي باشد؟ پاسخ اينست كه اولاً همه نفوس مجرد عقلاني نميشود بلكه تنها عده قليلي از انبياء و اولياء و مؤمنين به تجرد عقلاني ميرسند، البته چنين نفوسي در روح و ريحان بسر ميبرند و متنعم به نعم الهي اند و عذاب نميشوند و قوه تخيله هم ندارند اما عده كثيري از انسانها به تجرد محض نميرسند و ابدان آنها تجرد برزخي پيدا ميكنند. ثالثاً عذاب و عقاب مستلزم ادراك است، نفس در عالم آخرت چون بدرجه كمال رسيده، ملكات مكتسبه خود را بروز و ظهور ميدهد و آنها با انشاء نفس صور عيني و وجود عيني پيدا ميكنند، چون نفس در عالم آخرت كمال بيشتري دارد لذا ادراك آن نيز بيشتر است و در نتيجه معذب تر خواهد بود و هم از اثر انشائات خود

نفس مي باشد. البته اين امر موجب تسلط معلول بر علت نميشود. زيرا مرتبه اي از مراتب نفس، مرتبه ديگري را كه بدن باشد ميسوزاند و اين اشكالي ندارد چنانچه در عالم طبيعت هم اي بسا غضب رطوبت رگها را خشك ميكند. قلب انسان در بدو تولد مانند ايينه دو رويه است، كه يك صفحه اش بطرف عالم غيب و صفحه ديگرش بسمت عالم حس و شهادت باز ميشود، بازنمودن هر كدام بستگي به انسان دارد، بدون ترديد همه موجودات رو به موت حركت ميكنند و ماده هر موجودي بميزان استعداد خود از فيوضات الهي كه بطور لا ينقطع ميرسد، برخوردار ميشود. انبياء و متكلمين صفحه دلشان را تنها به عالم غيب باز ميكنند و جز پرتو آفتاب حقيقي عالم غيبي چيزي بر صفحه قلبشان نتابيده و بجز از او چيزي نخواسته، عشاق آن نورند و بغير آن توجهي ندارند هيچ حبّي جر حب ّ آن معشوق در دل آنان نيست و هيچ وردي بجز يك ورد واحد ندارند. نيست در لوح دلم جز الف قامت يار چكنم حرف دگر ياد نداد استادم دسته ديگر از آن روز اول صفحه دل را رو به طبيعت گرفته اند و بعالم غيب پشت نموده اند، اينان صفحه دل خود را پر از اخلاق و ملاكات ناسره و حب جاه طلبي و خودبيني و شهوت و غضب كرده، بگونه اي كه با حب طبيعت اتحاد ذاتي يافته اند. چنين انسانهايي وقتيكه از دار طبيعت بيرون ميروند با همين ملكات خواهند بود. آخوند در پاسخ به قسمت ديگر اشكال ميگويد اولاً ما قائل به غير متناهي بودن نفوس نيستيم، بلكه مشائيان چنين اعتقادي دارند. چون آنها قائلند كه

حضرت باريتعالي دائم الفيض است و فيض او ازلي است پس بر اين اساس نفوس بايد دائماً خلقت يافته و از لا مخلوق شده باشند. ما قبول داريم كه فيض الهي ازلي و ابدي است ولي مي گوئيم ضرورتي ندارد كه دوام فيض الهي در نوع انسان باشد، بنابر نظر اشراقيون نيز كه قائل به رب النوع هستند، و ميگويند ارباب انواع مربي اين افراد نوعيه اند نميتوان بطور جزم به عدم تناهي نفوس معتقد شد. ثانياً ولو اينكه قائل به عدم تناهي نفوس باشيم، تزاحم و تدافع واقع نميشود. بدليل اينكه ما قائل به صوري مثالي هستيم. و جسم مثالي تزاحم ندارد و عدم تناهي صور مثالي نيز بلااشكال است. و هيچيك از ادله عدم تناهي اجسام در آنجا جاري نيست. مثل صور ذهنيه كه از وجود بسيار ضعيفي برخوردارند و هيچگونه تزاحمي ميان آنها نيست. پس چون در عالم مثال تزاحم وجود ندارد، حتي ميتوان به اجسام غيرمتناهي مثالي قائم باشيم. اجسام مثالي عين همين اجسام طبيعي و ابدان است. جسم در جسميت ترقي ميكند و بنحو كاملتر از جسم طبيعي وارد عالم برزخ ميگردد بطوريكه ديگر در آنجا حكم جسم طبيعي بما انه جسم طبيعي جاري نيست. ولي احكام اصل الجسم جاري است چون همان جسم است. بدن و جسم در عالم برزخ آصفي و اقوي از عال_م طبيعت است و هنگام قيامت ساعت باز هم قوي تر خواهد بود و چ_ون توجهات نفس زيادت_ر مي_شود منشأت او نيز قوي تر ميگردد. تعلق روح به بدن بعد از مرگ همان توجه نفيس بحال خود است، نه اينكه دوباره نفس داخل بدن شود. چون بدن فعلي پس از موت يك

لاشه اي بيش نيست و نسبت آن به نفس مانند نسبت بقيه اجسام است. و اگر در شرع احترامي براي آن قائل شده باين سبب است كه سابقا ً بدن مؤمن بوده است بدن اخروي اين پوست و گوشت و استخوانها نيست. چون بالبداهه ما مي بينيم كه اينها بخاك تبديل ميشوند و چه بسا از اينها انواع ميوه ها حاصل گردد و ديگران بخورند

نظر شيخ اشراق شيخ اشراق اين نظر را كه گفته شده نفوس اشقياء بعد از مفارقت از ابدان براي اينكه تصورات جزئيه حاصل شود و متالم و معذب شوند بايد متعلق به اجسام فلكيه گردند، پسنديده است و گفته نفوس اجسام فلكي نفوس نوريه هستند. لذا نبايد نفوس اشقياء بآنها تعلق يابند بلكه بايد باجرام زير كره قمر و فوق كره خاك تعلق يابند تا بدينوسي_له صور جزئيه خي_الي بر آنها حاصل گردد.

پاسخ مصنف آخوند ميگويد ادله ابطال تناسخ اين نظر را ابطال ميكند. زيرا اگر تعلق به همين معنائي باشد كه هم اينك بين نفس و بدن است – كه ظهور تعلق هم در اينست – اين همان تناسخ است و باطل است. اگر مراد از علاقه مثل علاقه اي است كه نفس در مقابل ايينه پيدا ميكند، در چنين حالتي هم يا اينست كه وقتي انسان در مقابل ايينه قرار ميگيرد نفس مستعد ميشود تا عالم مثال را رؤيت كند، چنانچه محي الدين عربي چنين نظري دارد، و يا اينست كه نفس مهيا ميشود تا صوري را كه مقابل ايينه است در صقع خودش ايجاد نمايد. ملاصدرا ميگويد ايجاد صور خيالي در صقع نفس مربوط به عالم طبيعت است كه هم وجهه تجري و هم

وجهه طبيعي دارد. نفس از آن حيث كه جنبه طبيعي دارد قابليت وضع و محاذات با اجسام ديگر را دارد. و بهمين سبب است وقتي با وضع مخصوصي در مقابل ايينه قرار ميگيرد، انشاء صور جزئيه ميكند. ولي بعد از موت چون مجرد ميشود و جنبه طبيعي ندارد لذا وضع و محاذاتي ندارد. آخوند قائل است كه نفس متاثر از آثار عالم طبيعي نميشود بلكه از آن چه كه در صقع خود انشاء و ايجاد ميكند، تأثير مي پذيرد. مثلاً صدائي كه با شرايط خاصي به پرده گوش ميرسد همان صدا مسموع نفس نيست. بلكه آن نفس را آماده ميكند تا صدائي مماثل صوت خارج در صقع خود ايجاد كند. كه در انيصورت آن صداي خارجي مسموعبالعرض و اين صداي ايجاد شده در صقع نفس مسموع بالذات است. و چون مسموعات و مبصرات و ملموسات و... از طبيعت است و آن مظاهر نفس هم طبيعي است لذا بين اينها مناسبت وجود دارد. بنابراين چون نفس مجرد ميشود نميتواند با اجسام ديگر وضع و محاذاتي پيدا كند تا بگوئيم اجرام و اجسام فلكيه يا تحت القمريه براي نفس مثل ايينه ميشوند تا نفس صوري را در صقع خود ايجاد كند و از آنها متاثر گردد.

رابطه نفس و عالم طبيعت رابطه علت و معلوليت نيست نفس مانند مجردات ديگر نيست، تا عالم طبيعي در طول آن واقع شده باشد. و رابطه آن با عالم طبيعت رابطه ذاتي عليت و معلوليت باشد. بلكه مجردي است در عرض اجسام عالم طبيعت پس با اجسام فلكيه و اجرام كره ارضيه علاقه و ارتباطي ندارد. خلاصه اينكه يا بايد علاقه بين نفس و اجسام

(اعم از اجسام فلكيه و يا اجسام تحت الارضيه) مانند علاقه اي باشد كه نفس و بدن قبل از موت در عالم طبيعت داشت كه البته چنين نيست و يا بايد مثل علاقه ايينه و نفس باشد. كه اينهم نخواهد بود چون نفس تجرد پيدا كرده و نميتواند وضع و محاذاتي داشته باشد. و يا بايد علاقه عليت و معلوليت باشد كه چون نفس در طول موجودات مثلاً مانند عقل دهم نيست بنابراين چنين ارتباطي هم وجود ندارد.

سخن غزالي غزالي ميگويد وجودات خارجي در اين عالم مقدمه و وسيله حصول و ايجاد صور نفساني است و پس از آنكه نفس، ملكات و اخلاق رذيله پيدا كرد و آن ملكات با ذات متحد شد ديگر نيازي به به وجودات خارجي نيست. بنابراين در عالم آخرت «من باب خذالغايات و اترك المبادي» صور عينيه وجود ندارد و در عين حال غايات حاصل است چون نفس در آنجا طبق ملكات و اخلاقي كه كسب نموده صور ذهنيه انشاء ميكند.

توضيح در توضيح سخن غزالي گفته مي شود درست است كه در عالم آخرت به انشاء نفس صوري ايجاد خواهد شد ولي آن صور مانند صورت ذهنيه اين عالم نيست كه صرفاً وجود ذهني داشته باشد. بلكه وجود عيني خارجي نيز دارد. نفس در اين عالم بدليل اشتغالات او به امور طبيعي ضعيف است. و صوري را كه ايجاد و انشاء ميكند نيز در صف نعال وجود است ولي وقتيكه ترقي كرد و اشتغال به طبيعت را رها كرد قوي ميشود و تنها متوجه افعال و انشائات خود ميگردد. در آنصورت افعال و انشائات او نيز قوي الوجود ميشوند و وجود عيني مييابند بطوريكه

بمراتب از موجودات عيني اين طبيعت قوي ترند براي اينكه آنجا عالم مثال است و قوي تر از اين عالم ميباشد و هرچه وجود بالا رود رو به شدت و قوت ميرود چنانچه در اخبار هست كه «انّ ناركم من نار جهنم غسلت بسبعين ماء ثمّ نزلت»

تائيد و توضيح آخوند براي تاييد گفته خود سخناني را از رئيسالمكاشفين محي الدين عربي نقل ميكند ميگويد آنچه را كه ما با برهان با آن رسيديم ايشان با مكاشفه به آن دست يافته است. ابن عربي قائل به «دوري بودن» وجود است. و در مراتب وجود، عالم قبل از اين عالم طبيعت را در سير نزولي عالم «ذر» مينامند و مقابل عالم ذر را در سير صعودي عالم «برزخ» دانسته است. از عالم ذر تعبير به «غيب امكاني» كرده و از عالم برزخ به «غيب محالي» تعبير نموده است. او ميگويد انسان پس از مرگ عين آن صوري را كه در دنيا بود درك ميكند و هر انساني در عالم برزخ مرهون آن چيزي است كه كسب كرده و تا فرا رسيدن روز قيامت در صور اعمالش محبوس ميباشد.

فصل چهارم

كيفيت نسبت

نفس به بدن عامه مردم مي پندارند كه نفس تابع بدن است و با ضعف بدن ضعيف و با قوت و رشد آن رشد مييابد در حاليكه پس از پيدايش نفس، نفس صورت بدن ميشود. و شئيت شيئ به صورت آنست نه به ماده اش زيرا ماده از خود تحصّل ندارد و محصّل جنس، صورت است. فصل مقوم جنس است و جنس لامتحصل و مبهم است. چنانچه هيولاء اولي و ماده المواد هر چند كه قوه بودن نياز به صورت ندارد ولي شيئ متحصل نيست.

البته مرا از ابهام در اجناس ابهام در مفاهيم نيست بلكه بمعني «بشرط لا» بودن است. مثل حركت، چون تا وقتيكه شيئ بين صرافة القوه و محوضةالفعل در حركت است حد معيني ندارد. پس معني ابهام در موجودات اين است كه حد تعيني به خود نگرفته باشند. همچنانكه هيولي حد متعيني بخود نگرفته و حتي به ديده عقل هم ديده نميشود. صورت جسميه نيز ذاتاً متحصل نيست بلكه ماده صور نوعيه شوند تا تحصل يابند. البته بشرط لائي صورت جسميه اضيق از بشرط لائي هيولي است. چون صورت جسميه مقيد به قيد «قابليت ابعاد ثلاثه» است. و در حقيقت، آن را نميتوان فصل معروف به معني مقدم ناميد. بلكه جنسي است فوق جنس ديگر. نفس به طرف تجرد و عالم برزخ ترقي ميكند. و بميزان ترقي و تكامل خود در اثر حركت جوهريه از طبيعت اعراض ميكند تا كاملا جدا شود. نفس نباتي چون تجردي ندارد لذا اگر جسم از بين برود نفس نيز از بين ميرود ولي اگر رشد كند و به مرتبه اي از تجرد برسد پس از هدم جسم بميزان تجرد خود باقي ميماند. پس بنا بتجرد نفس و حركت جوهري و بر اساس اينكه نفس صورت بدن است و ماده و بدن هيچ اصالتي ندارد. بدن تابع ذاتي نفس است. موت طبيعي و موت اخترامي مرحوم ملاصدرا ميگويد دو نوع موت است يكي موت طبيعي كه همان ترقي نفس و پيمودن راه تكامل با حركت جوهري و رسيدن به حد كمال و تجرد و استقلال از طبيعت است و ديگر موت اخترامي و قهري و آن موتي است. كه حوادث و عوامل دروني

و بيروني مانع از سير طبيعي نفس ميشود و در نتيجه ماده و بدن قبل از استقلال و تجرد نفس استعداد خود را از دست ميدهد و قهراً زمان جدائي فراميرسد. جان قصد رحيل كرد گفتم كه مرو گفت___ا چكن___م خان__ه ف_رو مياي___د ? عدم امكان تناسخ در موت طبيعي و اخترامي تناسخ در موت طبيعي محال است زيرا بعد از آنكه نفس مستقل شد و ذاتاً از افق طبيعت گذشت محال است كه بار ديگر به ماده ملحق شود چون لازمه اش آنست كه نفس هم ذاتاً مستقل باشد و هم مستقل نباشد. چون بر مبناي حركت جوهريه نفس هر ماده اي بايد از تبدلات و ترفيات آن مادّه بوجود ايد. لذا در موت اخترامي هم باندازه اي كه نفس تجرد يافته نميتواند دوباره به ماده تعلّق يابد بدين ترتيب تناسخ در موت اخترامي غير ممكن است. فصل 5

اقوال مختلف در مورد نفس بحث وحدت نفس در مباحث توحيد و معاد از اهميت زيادي برخوردار است. مرحوم ملاصدرا در مباحث گذشته براي اثبات وحدت نفس اقامه برهان نموده است. از جمله در جلد 8 اسفار بحثي را تحت عنوان «في بيان ان النفس كل القوي» آورده است. در اينجا ميگويد اين يك مطلب و جداني و ضروري است امام خميني(س) ميفرمايند اين بحث خيلي واضح است، و نيازي به اقامه برهان ندارد زيرا انسان بالضروره درك امور حسّي و امور عقلي را به شخص واحد نسبت ميدهد مثلاً آنگاه كه ميگويد «ديدم» و يا «شنيدم» و يا ميگويد «فهميدم كه اجتماع نقيضين محال است» مدرك همه اين امور را يك چيز ميداند. ملاصدرا پس از آنكه وحدت

نفس را يك امر وجداني ميشمارد به ذكر و بررسي اقوال مختلف ميپردازد.

استدلال قائلين به تعدد نفس گروهي منكر وحدت نفس هستند و براي اثبات مدعاي خود گفته اند نباتات و حيوانات و انسانها از قواي تغذيه، ناميه، و مولده برخوردارند. علاوه بر اينها حيوانات و انسانها واجد قوه احساس و تحرك بالاراده هستند كه چنين قوه اي در نباتات نيست. انسانها مزيد بر آن قوي از قوه مفكرّه نيز برخوردارند پس چون نفس نباتيه بدون وجود نفس حساسه و نفس حسّاسه بدون وجود نفس ناطقه موجودند لذا ميفهميم كه آنها با يكديگر متغايرند. پس از اثبات تغاير و استغناء آنها از يكديگر و با قبول اجتماع آنها در انسان روشن ميشود كه نفوس متغاير به بدن واحد تعلق گرفته است. پس اگر نفس انسان را بسيط بدانيم و بگوئيم كل قواعين آنست لازم ميايد كه امر بسيط تجزيه پذيرد كه چنين امري محال است چون بسيط متجزي نميشود. بنابراين هر چند كه ما بالوجدان اينها را بيك چيز نسبت ميدهيم ولي چون خلاف برهان است آنرا نميپذيريم چون اوليات بر وجدانيات و تجربيات و غيره تقدم دارند. پاسخ آخوند آخوند ميگويد قوه ناميه در نبات و حيوان و انسان از يك نوع نيست. امام خميني(س) ميفرمايد اگر منظور غير از آنچيزي باشد كه ما در مباحث گذشته گفتيم درست نيست. در مباحث قبلي گفته شد كه بايد جنس و فصل از نظام وجود اخذ شوند. و معقولات ثانيه از معقولات اوليه مأخوذ باشد. لذا چنانچه اهل منطق گفته اند جنس از خود تحصل و استقلالي ندارد بلكه تعين آن به فصل است و اصلاً معني جنسي محقق

نميشود مگر اينكه تحصل استقلالي نداشته باشد و تا وقتيكه بنحو لابشرطي در باب مفاهيم باشد جنس است. وگرنه معني جنسي ندارد بنابراين «ناميه» در نباتات معني جنسي ندارد. چون تعين پيدا كرده و در اين مرحله وقوف نموده و نفس نموي غير اين صورت، صورت ديگري را نميپذيرد و گفته شد كه جنس از آن حركتي كه بين محوضة الفعل و صرافة القوه باشد، انتزاع ميگردد.

نباتات در نفس خود و در يك مرتبه حركت دارند اگر گفته شود كه نباتات هم در حركتند و وقوف نمييابد پاسخ ميدهيم اين حركت از مرتبه اي به مراتب ديگر وجود نيست. مثل حركت بياض از اول درجه بياض به آخر درجه بياض. اين امر باعث نميشود كه اول مرتبه بياض را نسبت به آخر مرتبه آن جنس قرار بدهيم. بلكه يك حقيقت است كه در نفس خود حركت دارد. اگر گفته شود پس اگر ناميه آخرين صورت نباتات باشد، لازم ميايد كه همه نباتات يك نوع باشند. چون ناميه در آنها بمعني جنسي نيست بلكه تعين پيدا كرده است. پاسخ اين است كه اشكالي ندارد كه آنها اصناف يك نوع واحد باشند. ولي ناميه در حيوان و انسان جنس است چون وقوف ندارد و بين محوضة الفعل و صرافة القوه در حركت است. وقتي بيك درجه اي از مراتب وجود رسيد و فعليت يافت در آنصورت متفصل به يك فصلي خواهد بود. و با آن تعين و تحصيل مييابد در چنين حالتي آن فعليت را فصل، و آن قوه اي را كه به تحصل آن متحصل است جنس گفته ميشود. با اين بيان نميتوان گفت آن قوه ناميه اي كه در انسان و حيوان و

نبات است انواع مختلف اند. و مندرج تحت يك جنس هستند. چون ناميه در نبات نوع است ولي در انسان و حيوان معني جنسي دارد. پس علاوه براينكه در نوع مختلف اند تحت يك جنس هم قرار ندارند.

توضيح يك مطلب همان مباحثي كه در مورد رابطه بين انسان و حيوان و بين نباتات ذكر شد، بين انسان و بين حيوان نيز جاري است. حيوانات نيز يك نوع واحدند ولي اصناف مختلف دارند پس همانگونه كه جسم نامي جنس مشترك ميان نباتات و حيوانات و انسان نيست حيوان هم براي انسان و حيوانات جنس نيست و اگر بآن جنس گفته اند يا تسامح كرده اند و يا كاملاً نظام عالم را مطالعه نكرده اند. چون وجود بشرط لا بمعني جنسي نيست، بلكه متعين شده و از متعين نميتوان جنس انتزاع كرد.

ابهام جنس در تصور ذهني جنس حتي در تصور ذهني هم در غايت ابهام است و در تعيين خود محتاج فصل است مثلا مفهوم حيوان در ذهن نيز متفصل به فصل است و آن عبارت از وجود ذهني است كه قوام آن باين است. گاهي ممكن است انسان از وجود ذهني يك مفهومي غفلت كند. و تنها نظر خود را بمفهوم ذهني معطوف نمايد. اين بدان معني نيست كه وجود ذهني ندارد چون تصور هر مفهومي عين تحقق وجود آنست با اين بيان شايد اختلاف قائلين به اصالت وجود و اصالت ماهيت معنوي نيست. اختلافات كسانيكه قائل به مجعوليت وجودند و آنهاييكه بمجعوليت ماهيت قائلند برطرف شود. و آنها اختلاف معنوي نداشته باشند. باين صورت كه يكي هنگام لحاظ چيزي به اصل الماهيه توجه دارد، گرچه وجود در عين تصور و نگاه

بر آن ماهيت حاصل خواهد بود و اصلاً لحاظش عين وجود و تحقق آنست منتها از آن جهت كه نظر به ديدن ماهيت داشته از وجود آن غفلت كرده و گفته ماهيت مجعول است. اينها معتقدند كه جعل مبداء اعلي هم مانند تصورات ما هست. با اين تفاوت كه تصور و لحاظ مبداء اعلاء عين تحقق و وجود خارجي شيئ است. ولي عده اي ديگر چون مي بينند وقتيكه ما ميخواهيم اشياء را تصور كنيم، گرچه اصل نظر به اشياء بدون توجه به وجودشان است، ولي در باطن ذات وجود موجودات ذهني ترشح و ظهور مييايد. همينطور آنچه از مبداء اعلي و غيب به ظهور ميرسد وجود موجودات است. همانگونه كه در متصورات ما ماهيت مستنير به نور وجود بوده در موجودات عالم هم همين مطلب صدق ميكند. پس در واقع هر دو گروه قبول دارند كه آنچه از باطن ذات بروز و ظهور مييابد وجود است.

در مادة المواد جنس غالب است ولي در عقل اول فصل در عالم طبيعت هيچ چيزي لاشيئ تر از مادة المواد وجود ندارد. اين ماده المواد جوهر است و بطوري مبهم و غير متعين و ضعيف الوجود است كه از اين روي جنسي است مضمن فيه الفصل. عقل اول هم جوهر است وليكن تمام قوه كماليه آن بفعليت رسيده و ديگر آنجا حكم فصل است و حكم فصل، غالب است لذا فصل مضمن فيه الجنس. مادة المواد جنس و فصل آن همان قوه بودن است و فصل مغلوب است و جنس غالب و حكم جنس اظهر است. لذا جنسي است كانه در جنسيت خالص است چنانچه در عقل اول، فصل غالب است و جنس مغلوب. ترقي ماده از

جنسالاجناس

تا فصلالفصول

اولين درجه ترقي مادة المواد اينست كه متصور به صورت جسميه شوند. اگر پس از متجسم شدن بصورت جسميه وقوف پيدا نكند و متصور بصورت عنصريه شود و از آن نيز به ترتيب متصور بصورت معدنيه، نباتيه، حيوانيه و سپس انسانيه شود، كه بالاترين درجه ترقي در عالم طبيعت است، در اين سير ترقي ماده ميتوان جنس اخذ كرد. ولي اگر در هر مرتبه اي ماده المواد وقوف پيدا كند آن صورت اخير معني جنسي ندارد پس اگر بخواهيم جنس و فصل را از حركت موجودات و خارج انتزاع كنيم، بدين ترتيب است كه عالم طبيعت از مادة المواد كه جنس الاجناس است و از آن تعبير به جوهر ميشود شروع ميگردد و در صورت انسان كه فصل الفصول گفته ميشود ختم ميگردد. نظر فلاسفه

و منطقبين

در مورد جنس پس از بيان فوق امام خميني(س) ميفرمايد حق اينست كه بآن نحوي كه ما مطلب را در باب جنس و اجناس گفتيم قابل قبول نيست و آن مخالف اجماع و نصّ تمام حكما است و گفتن سخني بر خلاف سخنان حكماء و فلاسفه و اهل منطق شگفت آور است. بهمين سبب طبق نظر آنها ميگوئيم حيوانات تحت يك نوع نيستند. بعنوان مثال حيوان و انسان و يا حيوان و نبات جنس مشترك دارند. همانگونه كه هيولاي اولي نسبت بصورت جسميه جنس محسوب ميگردد و هيچگاه بدون صورت جسميه نبوده است و صورت جسميه نيز عاري از صورت عنصريه نبوده اصل الاحساسي و اصل الحيوانيه نيز بدون صورت نوعيه نميتواند وجود داشته باشد. بعنوان مثال اصل الاحساسي كه در بقراست در انسان هم هست ولي در انسان بطرف فعليتي غير از فعليت بقر حركت ميكند، پس اصل احساس

و تحرك بالاراده كه اصل حيوانيت است در تمام افراد انسان در آن اول مرتبه اي كه احساس بوجود ميايد با آن اول مرتبه از احساس كه در جنين بقر بوجود ميايد فرقي ندارد. تنها اختلافشان در اينست كه هر كدام قوه رسيدن به فعليت خاصي را دارند و در چنين حالتي چون هيچكدام فعليت ندارند و حقيقتا انسان و بقر نيستند ولي اصل احساس را دارند هر دو حيوانند. پس در اصل حس و احساس كه منشاء انتزاع حيوانيت است با هم شريكند در نتيجه اصل الاحساسي ميتواند بمعني جنسي باشد. و در مورد اجناس هم چيزي بيش از اين مورد نياز نيست. ادله قائلين به وحدت نفس يكي از استدلالات معتقدين به وحدت نفس اين است كه ميگويند ما بالوجدان مييابيم كه بين قواي خود معاونه و معاوقه وجود دارد. مثلاً چشم چيزي را ميبيند و دل هوس آنرا ميكند و يا از آن ابراز تنفر ميكند و يا با اشتغال يافتن به كاري از چيزهاي ديگر غفلت حاصل ميشود. اگر يك جامعي بين قوا نبود، معاونه و معاوقه حاصل نميشد. همچنين اين جامع جسم يا جسماني نيست چون تجرد برزخي بعضي از قوا به ثبوت رسيده است. پس بايد موجودي مجرد باشد و آنهم چيزي جز نفس نيست. بين نفس و قوا رابطه علي و معلولي نيست آخوند ميگويد هر چند دليلي كه تقرير شده في حد نفسه دليل محكم و استواري است ولي بطور كامل مطلب را روشن نكرده است. براي اينكه اگر مرادشان اين باشد كه چون علت هم جامع كمالات معاليل است لذا نفس هم جامع كمالات معاليل خود است. آخوند

ميگويد نفس علت قوا نيست زيرا در آنصورت بايد به علل و معاليل متعدد قائل شد بجهت اينكه هر چند كه علت و معلول كمال ارتباط را دارند ولي دو هويت دو شخصيت جداگانه دارند. بنابراين اگر چنين رابطه اي بين نفس و قوا باشد، معاونه و معاوقه لازم نميايد. همچنانكه عقل فعال علت تمام موجودات اين عالم است ولي با اين وصف هيچگونه معاونه و معاوقه اي بين معلولها وجود ندارد. تنها نفس مدرك است ممكن است منظور اين باشد كه درك نفس از طريق قوا و آلات آن صورت ميگيرد و چون نفس يك نحوه ارتباطي با آنها دارد لذا آنچه را كه آنها بنحو جزئيه درك ميكنند اين بنحو كليت درك ميكند. و سپس اين كليات با توجه به نفس به نحو جزئي در قواي ديگر نقش مي بندد و بدين ترتيب بين قوا معاونه و يا معاوقه حاصل ميگردد. آخوند ميگويد انسان بالوجدان ميفهمد كه دو نوع درك نيست بلكه يك مدرك و يك درك است. نفس، وجودي ذومراتب دارد نفس ذومراتب است و با حركت جوهري از نقص به طرف كمال سير ميكند. و هر چه بسمت كمال ميرود بافق تجرد نزديكتر و شدت وجودي اش افزونتر ميشود. هر مرتبه مافوق نفس بنحو أكمل واجد كمالات مادون است. نفس مجرد بنحو الجمع و بنحوالوحدت واجد كثرات عالم طبيعت، و داراي شئون كماليه است. در عين حاليه كه شأن عاقليت دارد شأن تخيل و شأن با صريه و سامعيه هم دارد نه اينكه بمرتبه عاقله سامع و يا باصر باشد. بلكه بمرتبه شهادت سامع و يا باصر است. و بمرتبه برزخيت متخيل است. پس نفس موجودي

است كه هم مرتبه شهادت و طبيعت و هم مرتبه تجرد دارد. چون مرتبه شهادت مرتبه نقصان است قوا بنحو كثرت موجودند و محل هايشان غير هم است. ولي قوا در مرتبه برزخيت بنحو وحدت برزخي جمعند و نفس در اين مرتبه از وجود شديد تر و كاملتري برخوردار است و واجد كمالات مرتبه شهادت است. و در مرتبه عاقله كه وجودش كاملتر از مراتب شهادت و برزخ است همه قواي شهادت و برزخ بنحو الوحدت الجمعيه موجودند. در آن مرتبه سمع واجد بصر و بصر واجد سمع است. و تخيل واجد بصر و بصر واجد تخيل، و قوه عاقله واجد همه است. عاقله سمع است و سمع در آن مرتبه عاقله است. ولي در عاقله آن سمعي نيست كه بنحو ناقص در مرتبه شهادت بود، بلكه همه شهادت بدون كثرات و نقصان وجود دارد. پس چون نفس با حركت جوهري اين مراحل را طي ميكند، و وحدت شخصيه دارد و هر مرتبه اي واجد كمالات مرتبه مادون است لذا از آن جهت كه مرتبه شهادت دارد ميتوان گفت داني است و از آن جهت كه مرتبه غيبت دارد ميتوان گفت عالي است پس «اعلا في دنوّه و دني في علوّه» انسان عصاره موجودات عالم وجود انسان عصاره و نقشه كوچك تمام عالم و تمام موجودات است اگر كسي اين عالم شهادت و غيب نفس و وحدت آنرا فهميد در آنصورت هم ميتواند توحيد حق را هم بفهمد «من عرف نفسه فقد عرف ربه» هر كس خودش را بشناسد پروردگارش را نيز ميشناسد. حضرت حق وجود ذومراتب ندارد و نسبت او به مخلوقات نسبت علت به معلول است.

كمال و نقصان موجودات ناشي از قرب و بعد آنها به حضرت حق است. و بالاخره توحيد نفس ايه توحيد ذاتي حق است و نفس ايه توحيد افعالي حق ميباشد. پاسخ يك اشكال يك اشكال در مورد مرتبه عقل شده و گفته شده اگر اين حقايق در مرتبه عقل است پس چه داعي براي اثبات اين قوا ميباشد؟ پاسخ اين است اين تنها يك داعي نيست بلكه حقيقت امر چنين است. همچنانكه ارسطو گفته كه هر كس در عالم عقل دست و پا چشم و گوش و سر درك نكند عالم عقل را درك نكرده است. ولي با اين اعضاء در مرتبه عقل غيريت با هم ندارد بله كلها في الكل است. و آنچه مقوم هر عضوي به آن است در آن مرتبه بنحو وحدت تحقق دارد. مثل عالم خواب چه بسا انسان تكلم ميكند و ميشنود و يا مي بيند و حقيقتاً هم تكلم مي كند و ميشنود ولي نياز به اين ابزار طبيعي تكلم و شنيدن نيست چون عالم خواب عالم برزخ است همينطور در مرتبه عقلاني ديدن و شنيدن حقيقي هست ولي بالاتر از مرتبه خيال است. در مرتبه عقل سمع از بصر و لمس از سمع جدا نيست. فصل 6

اشكالات ديگر به بيان آخوند در مورد نفس ايرادات ديگري به بيان آخوند پيرامون نفس شده است از آن جمله گفته شده لازم مي ايد كه نفس هم مادي باشد و هم مجرد و شئ واحد مجرد و مادي باشد و مجرد در ماده تصرف كند. علاوه بر آن چون موجود مجرد حالت منتظره و قوه ندارد بايد همه كمالات را بصورت بالفعل داشته باشد و

به آنچه در قوه خياليه و حافظه اش هست بنحو تفصيل مستشعر باشد و حال آنكه اينگونه نيست. پاسخ صاحب مطارحات صاحب مطارحات در پاسخ به اشكال اول گفته اولاً قواي باطني و خيالي مورد بحث است كه قدما به مادّي بودن آن قائل هستند. ثانياً چه اشكالي دارد كه مجرد در مادّي و مادّيات تصرف كند؟ مگر حكماء قائل نيستند كه همه اين عالم مادّي تحت تصرف عقل فعّال است؟ ثالثاً قوا چيزي جز مستعد كننده نفس براي ايجاد صور نيستند.

پاسخ آخوند آخوند در پاسخ مي گويد اولاً قدماء هم قائل به مجرد بودن قوه خيال هستند. ثانياً عقل فعال تصرف فاعلي دارد و بر خلاف نفس كه از قواي خود منفعل مي شود آن از عالم طبيعت منفعل نمي شود اگر منظور از قسمت سوم اين است كه قواي طبيعه مستقلاً نمي توانند كاري كنند درست است ولي اگر مراد اين باشد كه در اعمال و افعال نفس مؤثر نيستند غير قابل قبول است. فصل 7

مراتب وجود از نظر فلاسفه و عرفا عالم سه مرتبه دارد. بنابر هر قولي از اقوال فلاسفه و عرفا مرتبه مافوق بنحو اعلي واجد كمالات مرتبه مادون است و مرتبه مادون بنحو اضعف و انقص واجد كمالات مرتبه اعلي است. هر كدام براي تفهيم مقصود خود از تعابيري استفاده كرده اند. مشائيان به عالم عقول و عالم افلاك و نفوس فلكي و عالم طبيعت معتقدند و گفته اند عالم طبيعت مرتبه ناقص عالم اعلي و عالم اعلي مرتبه كامل عالم طبيعت است. برخي در تعريف علت و معلول هم گفته اند علت حد تام معلول و معلول حد ناقص علت است. اشراقيون به عقول متكافئه و

عالم مثل معلقه كه بين عالم عقول و عالم طبيعت است قائل شده اند و مي گويند عالم طبيعت مثل عالم مثال است و عالم مثال مثل عالم عقل است پس عالم طبيعت مثل عالم عقل مي باشد. از نظر عرفا حقّ بنحو اكمل واجد كمالات خلق و خلق هم بنحو ظهور و مظهر واجد كمالات حقّ است گفته اند «الحق خلق و الخلق حق و الحق حق و الخلق خلق».

سخن ارسطو درباره وجود انسان ارسطو در كتاب اثولوجيا در مورد انسان مي گويد «فيه كلمتان كلمه انسان العقلي و كلمه انسان النفسي» او در حقيقت مرادش اين بوده كه انسان فهرست تمام عالم است و تأكيد مي كند كه انسان روحاني تمام اعضاء اين انسان طبيعي را دارد ولي نه به اين نحو بلكه هر آنچه را كه حقيقت آن عضو به آن مقوم است او نيز دارد. همچنين مي گويد انسان عقلي از همه حواس برخوردار است و موجودات خارجيه جزئيه را بنحو جزئيه درك مي كند. پس از نظر ارسطو انسان طبيعي ظل عالم نفس است و عالم نفس هم عالم متوسط و ظلّ عالم عقل است بنابراين انسان طبيعي ظل ظل عالم عقل است.

استشهاد آخوند

به نظر ارسطو آخوند به سخن ارسطو استشهاد مي كند كه مي گويد هر انسان طبيعي در واقع سه انسان است انسان طبيعي – انسان مثالي و انسان عقلي. بطوريكه كمال مرتبه مافوق بنحو اضعف در مرتبه مادون و كمال مرتبه مادون بنحو اعلي در مرتبه مافوق است. ارسطو با اين بيان مي خواهد بگويد چون اين انسان طبيعي معلول عالم نفس و عالم عقل است پس بنحو اضعف و انقص واجد كمالات آنها مي باشد. چون معلول كمال خود

را از علت خويش ميگيرد لذا علت بايد بنحو اعلي و اتم واجد كمالات معلول خود باشد بنابراين عالم عقل هم كه علت عوالم مادون است همه حيثيات كماليه سمع و بصر و شم و درك و غيره را دارد ولي نه به نحو كثرت كه لازمه نقصان وجود و ضعف مرتبه عالم طبيعت است. بنابراين هر كمالي كه در عالم ادني وجود دارد در عالم اعلي نيز هست. نظير اين برهان را در مورد نفس مي آوريم با اين تفاوت كه بين مراتب نفس رابطه عليت و معلوليت وجود ندارد. نفس موجودي است كه در اثر حركت جوهري تدريجاً از مرتبه پائين به مراتب اعلي حركت مي كند و از نقص رو به كمال مي رود بطوريكه مرتبه اعلي بنحو اكمل تمام حيثيات كماليه مرتبه مادون را دارد. وگرنه كامل شدن بي معناست. پس مرتبه غيب در قوس صعودي واجد همه حيثيات كماليه مرتبه شهادت است. چون بين مراتب نفس رابطه عليت و معلوليت وجود ندارد لذا لزومي ندارد كه مراتب پائين نفس بنحو اضعف و انقص واجد كمالات مافوق باشد بر خلاف رابطه علّي – معلولي كه چنين شرطي لازم است. آخوند با اين برهان ثابت مي كند كه تمام حقايق كماليه عالم شهادت در عالم غيب بنحو اكمل و اتم هست. ايشان چون قائل است كه همه انسانها هنگام خواب و يا در حالت اغماء مي توانند به عالم برزخ برسند لذا با احاله به وجدان نيز ثابت كرده كه تمام حقايق كماليه عالم شهادت در عالم غيب برزخي است. مي گويد علي رغم اينكه قواي جسماني انسان به هنگام خواب و اغماء تعطيل مي شوند ولي همان حقايقي را كه

حقيقه البصر و سمع و لمس و شم و... باشد در ذات خود مي يابد. نفس در مرحله روحاني عقلاني بسيط است و بسط لحقيقه جامع كمالات است لذا واجد كل كمالات است. البته نه اينكه واجد كل كمالات وجودي نظام عالم باشد. چون كل عالم در اثر حركت جوهري يك موجود روحاني عقلاني نشده است بلكه به مرتبه كامل همان وجود جزئي رسيده است. اگر قائل باشيم كه در تمام جوهره عالم يك حركت جوهريه شخصيه هست و از اين حركت يك مرتبه عقلاني حاصل مي شود در آن صورت آن مرتبه داراي تمام كمالات وجودي همه موجودات عالم طبيعت است. فصل 8

بر اساس قاعده

«امكان اشرف»

بايد بين مراتب

وجود در قوس

نزولي و صعودي

سنخيت باشد حكماء بر اساس قاعده «امكان اشرف» ثابت نموده اند كه در سلسه نزولي بايد يك موجود مجرد عقلاني بسيط از مبداء اعلي صادر شود و سپس تا اندازه اي كه امكان دارد موجودات مجرد ديگر صدور يابند. و به دليل عدم تناسب عالم طبيعت با عقول مجرد عالم برزخ و مثل معلقه كه واسطه فيض اين عالم طبيعت است به اثبات رسيده است. نفوس فلكيه نيز بر اساس همين قاعده اثبات شده است. در قوس صعودي هم بدليل استحاله طفره لذا ترتيب لازم است. بر اين اساس در سلسله نزولي و در قوس صعودي بايد بين مراتب تناسب باشد هر چه نازلاً در قوس نزولي است اقل فعلاً و اكثر انفعالاً ميشود تا اينكه نزول وجود به مرتبه هيولي برسد كه انفعال محض است و در قوس صعودي هر چه بالا رود اكثر فعلاً و اقل انفعالاً ميباشد تا به مرتبه عقل برسد كه فعل

محض است. عالم برزخ بايد بين عالم طبيعت و عالم عقل باشد كه آخرين مرتبه عالم عقل با اولين مرتبه عالم برزخ قريب الافق و مناسب باشد و آخرين مرتبه برزخ با اعلي مرتبه طبيعت هم سنخ و مناسب باشد. در قوس صعودي نيز يك وجود متدرج الوجود اين مراحل را با حركت جوهريه كه يك حركت كماليه است طي مي كند. به همين ترتيب كه نطفه انساني كه با حركت جوهري به عقل مجرد رسيده است آن يك حقيقت ذومراتب است كه هر مرتبه اي با هم سنخيت داشته است لذا براساس قاعده امكان اشرف اگر چنين نفسي بخواهد در اين جسمي كه اكثف كثيف است تصرف كند بايد متوسطاتي كه همان عالم برزخ است در ميان آنها وجود داشته باشد بنابراين لازم است كه ادني مرتبه عقلانيت با اعلي مرتبه عالم برزخي كه خيال است و همينطور مراتب پائينتر باشد تا فيض از مقام عقلانيت به اين قشر بدني برسد. بخش دوم

فصل 1

اختلاف انسانها در آفرينش و خلق وخوي انسانها در خلق و خلق اختلاف دارند. صلابت و لطافت مواد غذائي اصلاب رجال و روحيات آنها مادران دوستان محيط تربيت و... از اسباب اين اختلاف است. كمال انساني در گرو حكمت و حريت است. برخي چنان وجود صاف و زلالي مي يابند و مستعد فيوضات غيبيه مي شوند كه در دريافت فيوضات مانند زيتون «يكاد زيتها يضئ و لو لم تمسسه النار» با اندك اشاره اي آنرا مي گيرند. كمال انساني با دو اصل حكمت و حريت تحقق مي يابد حكمت علم به ماهيت و مفاهيم و حدود نيست بلكه علم به نظام وجود و مطالعه وجود نظام موجودات عالم است. و

حريت رهايي از شهوت و نقص است. انسان ذاتاً عشق به كمال دارد و كمال مطلق خدا است پس انسانها فطرتاً خداخواه و موحدند ولي گاهي كمال را اشتباه مي گيرند. اگر انسان صفاي ذاتي را فراهم آورد حيرت و حكمت هم حاصل ميشود. و صفاي ذاتي قرار گرفتن در درجه اعتدال است.

عقل عملي و عقل نظري غايت عقل عملي و عقل نظري يكي است و در هر دو عمل لازم است ايمان غير از علم است ايمان تنزل علم عقلاني به مرتبه قلب است و قلب آن مرتبه تجرد خيالي است و اين مرتبه لوح نفس است. پس ايمان متنقش شدن معقول عقلاني در لوح نفس است. قلب دو جهت دارد قلب انسانهاي معمولي مانند آئييه است كه يك جهت دارد اگر بطرف عالم طبيعت و شهادت گرفته شود تنها عالم طبيعت را مشاهده ميكند و اگر از عالم طبيعت رو برگيرد عالم غيب را مي بيند. توجه و علاقه به عالم طبيعت موجب محروميت از عالم غيب مي شود لذا با قطع علائق طبيعي مي توان دريچه قلب را به عالم غيب گشود. درك ما از عالم غيب و ماوراء طبيعت درك شهودي و حضوري نيست. بلكه درك علمي و مفهومي است.

نبوت مقامي جعلي و اعتباري نيست. انبياء(ص) چون از نفس قوي الوجود برخوردارند هم كشف حقايق و هم بسط حقايق را داشتند و پيامبر اسلام(ص) از كشف و بسط و اتم برخوردار بود به همين دليل مقام نبوت يك مقام جعلي و اعتباري نيست بلكه حقيقت نبوت كشف الحقايق و بسط الحقايق يعني حفظ وحدت و كثرت است و هر كس توانست چنين كاري كند او نبي است.

غايت عقل

عملي و عقل نظري فناء في الله است. قلبي كه تمام عالم حقايق عالم غيب را كه مرتبه ملائكه مقربين و بالاتر از آن كه مرتبه اسماء و صفات و بالاترين مرتبه وجودي يعني ذات الهي باشد و همچنين پائين تر از ملائكه الله كه ملائكه متوسطين و پائين تر از آنها كه جن و شياطين باشد همه را درك كند چنين قلبي به غايت عقل نظري يعني به مقام «فنا» رسيده است. چنانكه گفته اند عقل نظري چهار مرتبه دارد كه پائين ترين آن عقل مستفاد است و غايت عقل مستفاد فناء في الله است. آخريت مرتبه عقل عملي هم فناء في الهي است پس غايت هر دو يكي است. ناگفته نماند كه كمال انساني به عقل عملي است نه به عقل نظري. چه بسا شخصي علم و برهان به امري داشته باشد ولي در مرتبه كفر و شرك باشد. مثل شيطان كه او با وجودي كه به خدا و روز آخرت علم داشت ولي كافر است. اصول چهارگانه اخلاق برخي از علماي اخلاق اصول اخلاق را شهوت – غضب – قوه علم و قوه عدل شمرده اند. و گفته اند هر يك از اين قوا يك طرف افراط و يك طرف تفريط و يك نقطه مركزي دارند و هر كدام بطور علي الاطلاق اقتضاي «مايلايم» خود را دارند كه انسان بايد آنها را تعديل كند. نقطه افراط قوه علميه اين است كه انسان دنبال هر علمي برود و تفريطش عدم علم آموزي است و حد اعتدال علم حكمت است كه هم براي دنيا مفيد است و هم براي آخرت. حد اعتدال قوه غضب شجاعت است كه تحت قوه عقل قرار دارد و افراط آن تهور

و تفريطش جبن است كه تهور موجب هاري و جبن موجب خواري مي گردد. حد اعتدال قوه شهوت عفت و تفريط خمود و افراط آن حرص و وقاحت و حسد است. قوه عدل را برخي از علماي اخلاق يك قوه مستقل نميدانند بلكه آن را معدل سه قوه ديگر محسوب كرده اند. فصل 2

مراتب وجود انسان بر حسب قوا قواي انساني به ترتيب حاصل مي شوند. ابتدا قوه شهوت و سپس غضب و واهمه و عاقله بوجود مي ايند. چون قوه عاقله بعد از قواي ديگر حاصل مي شود لذا به دشواري مي تواند بر آنها غلبه يابد و آنها را تحت فرمان خود در آورد به همين دليل خداوند انبياء و اولياء الله و علماء بالله را براي اعتضاد اين قوه فرستاده تا آن قوا تحت فرمان عقل و بلكه عقل الكل و دستور و ميزان شرعي درايد. فصل 3 ماهيت از آن جهت كه ماهيت است نه جزيي است و نه كلي نه موجود است و نه معدوم به همين دليل هم بر جزيي صدق مي كند و هم بر كلي هم بر موجود و هم بر معدوم. عقل با ملاحظه افراد يك نوع و يا مراتب يك وجود سيال و با مقايسه آنها با هم يك معناي مشترك را انتزاع مي كند. ماهيت از وجود متنزل از مقام صرافت انتزاع مي شود. پس ماهيت از مطلق الوجود انتزاع نمي شود بلكه از وجود متنزل از مقام صرافت انتزاع مي شود. ماهيت آن حدّ تنزل است. چون هر موجودي يك تشخص دارد لذا ماهيت آن هم يك تشخص دارد پس ماهيت هر وجودي منصبع با صبغه همان وجود است. اگر يك وجود سيالي از عالم طبيعت به عالم برزخ

و از آن به عالم عقل ترقي كند چون وجودش همان وجود مرتبه قبل است لذا ماهيت آن نيز عيناً همان ماهيت است.

ردّ سخن شيخ الرئيس با اين بيان روشن ميشود كه نظر شيخ الرئيس كه ماهيت انساني را حاصل اجتماع وجودات منحاز مي داند درست نيست. چون انسان از ابتدا تا انتها يك وجود سيال است بنابراين ماهيت او نيز يك ماهيت است. در غير اينصورت حمل صحيح نبود و اتحاد صورت نمي پذيرفت. پس اگر عقل و خيال و وهم و حسّ تركيب انضمامي داشته باشند حمل حقيقي صورت نمي گيرد. اين نتيجه باطل حاصل مبناي ابن سينا و ديگران است كه قائل به حركت جوهري نبودند و از طرفي هم نمي توانستند منكر حركت اعراض شوند لذا وجود اعراض را منحاز از جوهره شي دانسته اند و براي انسان قائل به وجودات و تشخصات متعدد شده اند. براساس نظر آنها بايد عقل انسان وجودي باشد داخل در مقوله جوهر و عرض و طولش داخل در مقوله كم و عقلش داخل در مقوله كيف و انسان مجموعه اي از اين وجودات منحاز باشد كه تنها به اعتبار ما قائم است. انسان يك وجود ذومراتب است و داراي عقل و وهم و حس و ساير قوا است و هيچ قوه و حيثيتي عين قوه و حيثيت ديگري نيست چون اين مراتب حقيقت دارند و هر مرتبه اي اثر خاصي دارد كه مرتبه ديگر ندارد لذا اين كثرات حقيقت دارند ولي نه بگونه اي كه وجودي منحاز از جوهر خود داشته باشند. حركت در اعراض عين حركت در جوهر است چون بيش از جوهر وجودي نيست و اعراض، از مراتب همان وجود است. پس چون اعراض از

مراتب و تجليات جوهر است لذا حركت در آنها حاكي از حركت در جوهر است. لازم به تذكر است كه كثرات مراتبي با وحدت تشخصي منافات ندارد چون اين وحدت و كثرت از يك وجود ذومراتب انتزاع مي شود همچنانكه از يك وجود، مفهوم جنس و فصل انتزاع ميشود. آخوند مي گويد برخي گمان كرده اند كه وجود انسان بصورت لايه لايه و لفافه اي است كه با حذف برخي از خصوصيات و لايه ها از وجود طبيعي به وجود برزخي و خيالي ميرسد و با حذف برخي ديگر وجود عقلاني پيدا مي كند. آخوند اين سخن را رد مي كند و مي گويد هريك از مراتب مافوق بنحو أتم و أكمل واجد كمالات و قواي مرتبه مادون است. در حال حاضر انسانها از دو نشئه عالم طبيعت و عالم برزخ برخوردارند و آنان كه به مرتبه عقلاني ميرسند هم اكنون رسيده اند اگر ما همين حال صفحه قلب را از طبيعت برگردانيم برزخيان را مشاهده مي كنيم.

موت، استقلال نفس از عالم طبيعت است موت استقلال و رها شدن نفس از طبيعت است. طبيعت ظرفي نيست كه وجود ما را در آن گذاشته باشند، بلكه مرتبه وجودي ما خودش طبيعت است. هر چه وجود انسان به افق تجرد نزديك شود جامعيت آن نيز زيادتر ميشود. جزئيت مختص عالم شهادت و عالم برزخ و تخيل است و كليت به عالم عقل اختصاص دارد و چون ماهيت تابع وجود است بنابراين ماهيت موجود در عالم شهادت و برزخ جزئي، و در عالم عقل كلي است.

عقل اول يك هويت بسيط است عقل اول يك هويت واحد بسيط است و بدون اينكه تكثري در آن باشد همه كمالات در

آن جمع است، و تنها عقلاً ميتوان آنرا به وجود و ماهيت تجريد و تحليل كرد. ماهيت در آن مرتبه جز بوجود خود موجود نيست، ولي در مرتبه شهادت و طبيعت و در مرتبه برزخ تنها با اصل وجود خود موجود نيست بلكه زائد بر اصل وجود با حيثيات ديگري موجود است هر چند كه آن حيثيات با وجود اصل الماهيه مغاير نباشد و از مراتب آن باشد. پس انسان بما انه انسان در نشئه نازله دنيا و در خيال منفصله كه عالم برزخ باشد موجود نمي باشد. هر چند كه وجود انسان در عالم طبيعت يك تشخيص واحد است ولي حيثيات و مراتب متعددي دارد كه با يك حيثيتي علم است و با يك حيثيت دگري قدرت و با حيثيت ديگري خيال و واهمه و... است. پس تكثر جهات و مراتب دارد و محل ظهور هر كدام غير محل ديگر است و نفس با يك حيثيتي متكمم است و با حيثيت ديگر متكيف، و با حيثيت ديگر جوهر است. وجود عقلاني با اينكه همه كمالات را دارا است ولي يك هويت است و همه مفاهيم كماليه از آن هويت واحده انتزاع مي شوند و از چنين موجودي تنها يك وجود و يك ماهيت ميتوان تجريد كرد. همانگونه كه موجودات خارجي سه مرتبه طبيعي، برزخي و عقلاني دارند همين مراتب در باطن نفس نيز ميباشد و نفس در سه مرتبه مي تواند صور ايجاد كند.(5) در پايان لازم است توضيحي مختصر پيرامون اصل تقرير داده شود. اين تقريريه حاصل سلسله دروسي از شرح كتاب اسفار اربعه صدرالدين شيرازي توسط حضرت امام خميني رضوان الله تعالي عليه رهبر فقيد انقلاب

اسلامي ايران بقلم يكي از شاگردان ايشان مي باشد. كه با پيشنهاد موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره) و موافقت اعضاء محترم گروه فلسفه و حكمت اسلامي دانشكده الهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران به عنوان رساله كارشناسي ارشد اينجانب برگزيده شد. اصل نوشتار، بدون ذكر مآخذ و منابع و بدون فصل بندي و عنوان گذاري بوده است، و نظم و ترتيب فعلي را نداشته است، پس از مشورت با اساتيد، نظر بر اين شد كه اصل تقريريه بدون هيچ كم و كاستي براساس نظم و ترتيب كتاب اسفار با ذكر منابع و مآخذ و متن عربي مشروحه آورده شود. ضمن انجام موارد فوق مطالبي نيز در پاورقي نگاشته شده و گاهي كلماتي در اصل در ميان دو كمان () اضافه شده است. از خداوند منان براي آن روح عزيز از دست رفته و پير مرادمان حضرت امام خميني (قدس سره) علو درجات خواستارم و از دقت و امعان نظر استاد راهنما، جناب سيد حسن مصطفوي و استاد مشاور جناب دكتر نجفقلي حبيبي تشكر و قدرداني مي كنم. اميد آن دارم كه اين تلاش ناچيز از بنده اي بي بضاعت، مقبول افتد. محمدرضا قاسمي

و من الله التوفيق

به بهانه نوشيدن جرعه اي از اين چشمه جوشان علم و معرفت هر از چندگانه نشستي با اساتيد حوزه، صاحب نظران و شاگردان و رهروان طريقش، ترتيب داده و در ارتباط با ابعاد مختلف علوم و معارف اين انديشمند بزرگ اسلام به بحث و برسي ميپردازيم. در اينشماره با استاد محمد حسن احمدي يزدي پيرامون تأليفات امام گفتگويي ترتيب داديم. كه در ادامه مشروح آن از نظرتان مي گذرد. بطور كلي كسي كه مي خواهد اسلام را شناخته و ابعاد گوناگون آن را در جهات مختلف اجتماعي، سياسي و انسان شناسي تعقيب كند، بايد علومي كه در اين رابطه مطرح شده يا احياناً با آن تماس دارد را بررسي نموده و به آنها توجه داشته باشد. حضرت امام رضوان اللهتعاليعليه بدليل آنكه نظرات بسياري در اين رابطه داشته اند و در حقيقت مي توان گفت يك فقيه كامل و اسلام شناس عالي بوده اند تمام علوم مربوط به اسلام را يا در حد تخصص در آن علوم و يا به نحو گذرا مورد بررسي قرار داده بودند، آنكه عرض مي كنم در حد تخصص يا گذرا به اين دليل است كه كسب اطلاعات گذرا در برخي علوم مرتبط با اسلام و اسلام شناسي كافي مي باشد و نيازي به تخصص آنچناني نيست اما بعضي از علوم نيز وجود دارد كه انسان مي بايد علاوه بر اطلاع در زمينه آنها تخصص كامل نيز داشته باشد. فرض كنيد رياضيات يك علمي است كه ابعاد مختلف و اقسام گوناگونش از حساب و هندسه و هيئت و موسيقي و جهات ديگر گرفته تا لگاريتم و جبر تا حدودي با اسلام شناسي مرتبط مي شود. و اتفاقاً يكي از مسايل بسيار جالب اين است كه

حضرت امام (رضوان اللهتعاليعليه) علي رغم اينكه عده زيادي به اين بخش توجه كمتري دارند، آثاري در زمينه رياضي دارند در مباحث فقهي نظير قبله، مسايل ماه، ماه شناسي (تشخيص اويل ماه در ماه مبارك رمضان و شوال و... ) افق شناسي و وقت شناسي كه به مباحث رياضي و علي الخصوص هيئت، در هيئت اصطلاحي راجع به ستاره شناسي وجود دارد كه احياناً ستاره را علامت قبله شناسي قرار مي دادند. مرحوم اية اللهالعظمي بروجردي اعلي اللهمقامه يك علامتي را بعنوان قبله شناسي ذكر كرده اند. حضرت امام(ره) از مرحوم اية اللهالعظمي حاج سيد ابوالحسن رفيعي قزويني كه استاد هيئت و بلكه معقول بوده و در فقه نيز استاد بوده اند و عالم جامعي بشمار مي آمدند. (بر عروه هم حاشيه اي دارند) در بعضي جهات استفاده هايي كرده بودند. ايشان با دست خط خودشان خطاب به مرحوم رفيعي قزويني(ره) اول مي فرمايند: «الي حضرت الاستاد العلامه الرفيعي...» و بعد مي فرمايند وجهي را كه مرحوم آقاي بروجردي(ره) در اينجا مورد فتوي قرار داده اند و اين را بعنوان يكي از علايم قبله شناسي منظور فرمودند وجهش چيست. مرحوم اية اللهالعظمي رفيعي قزويني(ره) پاسخ مي دهند كه چرا به اين صورت است و عللش چيست. منظور بنده اين بود كه به برخي از علوم هم كه بطور مستقيم با اسلام شناسي مرتبط نيست اما غير مستقيم در بعضي جهات ربط پيدا مي كند، همه علماء بزرگ تحصيل مي كردند و احيانا تدرسي هم مي فرمودند و در بعضي موارد رساله و كتبي را تدوين مي نمودند. در همين رابطه حضرت امام(ره) هم توجه كافي داشتند و از ايشان دستخط هايي هم موجود است. مخوصاً بعضي قسمتها را با دايره هايي ترسيم كردند. اين يكسري علوم كه مي بينيم به هيات و بلكه برخي اقسام رياضيات كه

در اين رابطه مطرح بوده ايشان عنايت تام و كافي داشتند، اما برخي از علوم وجود دارند كه داراي ارتباط تنگاتنگ و مستقيمي با اسلام شناسي است. فرض كنيد قرآن شناسي، تفسير قرآن، حديث شناسي، رجال و درايه و اصول، اينها يكسري علومي هستند كه با اسلام شناسي ارتباط مستقيم دارند. بلكه به يك تعبير، اسلام عين اين علوم است. يعني اسلام با اين علوم عينيت دارد. اين دسته از علوم احتياج به بررسي كامل تري حتي در حد تخصص دارند. اينجاست كه زوايايي در وجود حضرت امام(ره) ديده مي شود كه بنظر من خيلي ها به آن توجه نكرده اند. ما در گذشته و حال فقهايي داشتيم كه عليرغم تسلط كافي در فقه احياناً بنظر مي ايد در بعضي از علومي كه مستقيماً مربوط به فقه مي شده تخصص كافي نداشتند. ولي در سابق فقهاء متبحري بوده اند كه در ساير علوم غير از فقه هم تسلط كافي داشته اند. باز شرح احاديثي را كه ما مي بينيم، كتاب اربعين (حديث) ايشان در درجه اول كتاب حديث شناسي است اما زواياي مختلفي دارد. ابعاد فقهي، عرفاني و حديثي در آن نهفته است. كسي كه در ابتدا اجازات حديث را مي بيند متوجه مي شود ايشان بعنوان يك محدث و راوي اين كتاب را تأليف كرده اند. مرحوم آقا شيخعباسيقمي(ره) صاحب مفاتيح الجنان و كتب متعدد ديگر از جمله منتهي الامال نيز از مشايخ حديث معظم له هستند. حضرت امام(ره) واصل الي الحق مانند يك محدث خالص در ابتدا وارد حديث مي شوند مي بينيد جهات فقهي و اصولي دارد، من يك وقتي عرض كردم كه اين اربعين حديث بايد 40 كتاب بشود. در واقع هر حديثش در حكم كتاب مستقلي است. بخشهاي مختلفي چون عرفان – فقه

– فلسفه – و جهات ديگر به هر حال زماني تعبير كرده بودم، و بر اثبات آن دلايل و شواهد گويا هم هست كه اين كتاب يك دايرةالمعارف حديثي است. يعني دايرة المعارفي است كه مجموعه بسياري از مطالب حديثي در اين كتاب ارزنده هست. در كنار حديث، علمي است بنام درايه. اين علم حديث شناسي است و علم ديگري هم در كنار حديث مطرح مي شود كه علم رجال نام دارد اين علم راجع به راويان حديث است. و از كارهاي مهم معظم له حضرتامامرضوان اللهتعاليعليه در باب حديث اين است كه مي بينم آن اصطلاحات درايه كه شايد به خيال بسياري اصطلاحات خشك و بي معني باشند را چنان در رابطه و بستر مباحث فقهي در جريان مي اندازند كه براي انسان آن ديد تخصصي فقه امام فوق العاده روشن مي شود. يك وقتي اين تعبير را عرض مي كردم: در باب علم رجال، انسان اگر اشخاص را يك به يك ذكر بكند كار مهمي انجام نداده اين كار را كامپيوتر هم مي تواند انجام دهد و عرضه كند. مطلب مهم آن نكته سنجي ها است كه اين راوي در عصر خود چگونه حديث را نقل كرده؟ و آن راوي ديگر به چه صورت؟ تا در باب تعارض و حل روايات اين مطالب نقش مستقيم داشته باشد. و من به اثبات رسانده ام – و باز هم اگر فرصتي باشد براي تحقيق و گفتار در اين زمينه بيشتر مطالبي عرض مي كنم – كه ايشان راجع به رجال چنين كاري كرده اند يعني رجالي را كه ايشان دارند در آن نكته سنجي هاي رجال را بيان كرده اند يا آن نكاتي را كه در درايه هست، و حتي در قرآن شناسي كه بحمد الله ايشان

بحثي مربوط به تفسير سوره حمد مطرح فرمودند. تذكر اين نكته ضروري است كه يك عده اي به جاي اينكه ايشان را نسبت به ادامه بحث تشويق و ترغيب بنمايند اين سوال در ذهنشان مي آمد كه چرا ايشان آن مطالب را كه تا آن اندازه عميق هست، در مقابل دوربين تلويزيون كه جهت پخش در سيما فيلمبرداري مي كرد بيان مي دارند. (البته من در آن درس ها و بحث هاي تفسير در محضرشان بودم) من همانجا در محضر ايشان هنگام درس تفسير كه نشسته بودم اين مطلب به ذهنم آمد: گويي ايشان مي خواهند بفرمايند اگر چه نهضتي در بعد سياسي اجتماعي انجام شده با اين وجود نهضتي در بعد علمي و علوم قرآني نيز لازم است. معذلك همانطور كه بنده در جائي تعبير كردم در همان چند درس، بيش از سيصد مسئله فقهي، عرفاني، فلسفي بلكه مسائل سياسي و جهات ديگري را هم در آن مثالها بيان كردند و آنها خيلي عالي است. مثلاً در باب ارتباط عالم به حق متعال مطالب را خيلي زيبا عنوان فرمودند. چون اين مسئله يك مسئله بسيار مهمي است و خيلي ها متوجه نيستند. شنيدم فردي ادعاهايي داشته است. معظم له 3 مسئله را از او سوال فرمودند (اين را من مستقيم از حضرت امام(ره) نشنيدم ولي با واسطه نقل كردند) كه رابطه حادث و قديم چيست و مسايلي راجع به ايمانشان، منظور اين جهت است كه جهان بعنوان «حادث» چگونه ارتباطي با خداوند «قديم» پيدا مي كند (ربط حادث به قديم) اين ارتباط عالم و مخلوقات با خداوند يكي از مسايل مهم قرآني، حديثي، عرفاني و فلسفي است. يعني در ايات قرآن بصورتي مطرح شده،

در روايات عنوان شده، و عرفا نيز آن را بيان نموده اند، حكما و فلاسفه به آن پرداخته اند. حتي يه يك معني در فقه هم بحث مي شود و اين مسئله بسيار مهمي است. آنجا ايشان با بياني ساده و در عين حال فوق العاده عميق راجع به دريا و جهات ديگر مسئله را بيان كردند. مع الاسف در همين كتبي كه چاپ شده اغلاط زيادي وجود دارد. حتي كتابي كه يك مركز مهم آنرا به چاپ رسانده، داراي اغلاطي مي باشد فرضاً ايشان فرموده بودند بين عالم و خداوند تغايري نيست آنها تمايل خوانده اند. تمايل با تغاير وفق نمي كند. يا در جاي ديگري از ايشان راجع به ميقات حضرت موسي سلام اللهعليه با خداوند كه از مسايل بسيار مهم است نقل شده و سفارش زيادي شده كه در شبهاي ذيحجه ايه شريفه 142 سوره مباركه اعراف خوانده شود، كه ميقات حضرت موسي چه بود؟ در آنجا كه خداوند مي فرمايند «كلمّه ربّه»، مراد از تكلم خداوند با حضرت موسي چه بود؟ اين يك مسئله بسيار مهمي است. مسئله مهم ديگر آنجاست كه خداوند به موسي فرمود «لن تراني» و حضرت موسي درخواست رؤيت مي كرد. اين مسئله را من از خود حضرت امام(ره) دارم و البته بعد بياني هم در ذهنم آمد. در واقع چگونه ممكن است پيامبري اولي العزم درخواست ديدن خداوند (تعالي) را بكند. براي ما پر واضح است اگر خداوند (تعالي) مثل اجسام ديدني بشود ديگر خدا نيست. اگر قرار باشد خداوند را با چشم همانند اجسام ببينيم (نعوذبالله) آن ديگر خدا نيست مخلوقي مانند خود ما است. پس چطور شد حضرت موسي سلام الله عليه مي فرمايند «رب ارني انظر اليك»

تو خودت را به من بنما تا من به تو نگاه كنم و نظر بيافكنم و بعد جواب آمد «لن تراني» هرگز مرا نخواهي ديد. اين را همه مي خوانند ولي چنين سوالي به اين شكل نمي شود راجع به يك پيامبر باشد. حضرت امام(ره) يك تفسير بسيار لطيفي داشتند كه نمي شود پيامبر اولي العزمي چنين معنايي را با اين بيان سوال بكند و لذا حقيقت بالاتري در كار است. آن رويت واقعي مطلوب بوده است. و دليل ايشان اين بود كه خود قرآن در ادامه مي فرمايد «فسوف تراني» زود باشد كه من را ببيني. البته ايشان بياني داشتند و مي فرمودند. يا موسي تا موسي هستي و با اين تعلقات ارتباط داري من را نخواهي ديد ولي وقتي از آن موسي و خوديت و انانيت جدا شدي «سوف تراني». اين بيان ايشان بود آنطور كه من حضوراً در ذهنم هست. ولي بنده يك بيان ديگري هم داشتم. شايد اينطور بوده كه چون قوم (كساني كه با حضرت بوده اند) گفتند... ارني... اي موسي خدا را به ما نشان بده، حضرت موسي سلام الله عليه هم عده اي از قومش را به آنجا بردند. و اختار موسي قومه سبعين رجلاً لميقاتنا 155-7 هفتاد نفر به نمايندگي ديگران رفتند كه آنجا خدا را ببينند. حضرت موسي سلام الله عليه آنجا درخواست قوم را مطرح كرد. حالا ببينيد اين وجه را مي پسنديد يا نه؟ خداوند فرمود «لن تراني يا موسي» يعني اي موسي به همراه اين قوم هرگز مرا نخواهي ديد، براي اينكه اين قوم قابليت ندارند، اينها هنوز آن مراتب كمال و آن تهذيب نفس و آن سلسله مراتب را پيدا نكرده اند، و اينها

نمي توانند لذا فرمود لن تراني، اما وقتي كه خود موسي سلام اللهعليه با آن درجات عالي و مقام رفيع تنها هست و وقتي خودش بود فرمود: «سوف تراني» و لذا «كلمه ربّه» خداوند با او سخن گفت: «سوف تراني» مرا مي بيني. البته اين رويت حسّي كه نبوده آن رويت باطني و واقعي بوده و خداوند هم با او كلام فرمود «كلمه ربّه» اين معنايش اين است كه حضرت موسي درجات عالي داشته كه خداوند در رابطه با او «سوف تراني» را فرموده و «لن تراني» بنظر بنده در رابطه با قوم است. يعني اينهايي كه با تو هستند قابليت تكلم را ندارند. نه به اين معني كه بي اعتنايي باشد، بلكه براي اين است كه سير نكردند و درجه شان به آن حد نبوده، اين ها نمي توانند طرف تكلم الهي باشند. طرف تكلم الهي قرار گرفتن احتياج به مقدمات و سير و سلوك دارد، آنها هنوز اسير قدم ابتدايي بودند. چون موسي سلام اللهعليه كه آن سير و سلوك كامل را داشت خداوند مي فرمايد. «سوف تراني» و كلمه ربه تكلم هم فرمود. بعد در آن ايه خداوند مي فرمايد كه «من تو را براي رسالتم برگزيدم» و آن مقام صعق، اينجاست كه ما مي بينيم جريان حضرت مو سي در سوره هاي متعدد قرآن كريم ذكر شده، سوره انبيا، طه و اعراف متعدد آمده است. لابد حكمتي بوده كه خداوند اين داستان را متعدد ذكر نموده است. البته خيلي ها را ديده بوديم كه اگر داستانهاي ديگر را بعنوان قصص قرآن مطرح مي كردند اين داستان را به آن صورت تعقيب نكرده اند ولي مي بينيم حضرت امام(رض) يا يك تيز بيني و عنايت خاصي، ريزه كاري ها و سرنخ اين

مسايل را بدست آورده و ريشه يابي فرموده. و بنظر من اين از اختصاصات حضرت امام است كه در زمينه قرآن شناسي مطرح است. البته در روايات بسيار دقيق اين مسئله مطرح شده كه ما مي بينيم ايشان با آن ديدگاه خودشان آن مسايل را طرح نموده اند و انسان متوجه مي شود كه يك دستگاه خاصي در خداشناسي و جهان بيني و ارتباط عالم با حق و اين مطالب دارند. و از آن جمله مقام «صعق فصعق لجلاله» خيلي ها صعق را به معناي بي هوشي معني كرده اند. در صورتيكه صعق به اين معنا نيست مدهوش شدن است. لذا ايشان آن مناجات شعبانيه را در بياناتشان كراراً نقل مي فرمودند كه ما فعلاً در اين عالم داريم مي رويم و چيزي نفهميديم، مقام صعق چه هست؟ ولي معذلك در همين تفسير وقتي كه ايشان فرمودند ميقات موسي چون يك ميقاتي در باب حج داريم كه جاي احرام است و همه خيال مي كنند اين يك مقامي يا مكاني است ولي ميقات حقيقي كه اين حرفها نيست. خداوند مي فرمايد «فتم ميقات ربه» با «و واعدنا موسي ثلثين ليلة» ما با موسي به مدت سي شبانه روز مواعده گذاشتيم. گويي سي روز كم بوده مي فرمايد واتممناها بعشر» خدا مي گويد اين 10 روز را هم ما متمم قرار داديم» «فتم ميقات ربه» ميقات الهي چهل شبانه روز «اين ميقات چله نشيني كه بعضي مي گويند در اينجاها ريشه دارد) اين ميقات يك مواعده الهي است. وعده گاه با خداست. خيلي عظمت دارد و جهات ديگر در قرآن هم هست كسي كه نوار اين بحث را گذاشته گوشش نشنيده يا شايد حضوراً هم بوده اما ميقات را نقاط شنيده و نوشته نقاط كه

حضرت موسي داشت. نقاط ديگر چيست؟ حضرت امام امت واصل الي الحق رضوان اللهتعاليعليه بر ميقات اصرار داشتند. ايشان مصر بودند كه اين ميقات موضوعيت دارد، چون ميقات طرفش مواعده الهي است. ولي ملاحظه مي فرمائيد بعضي آنرا به «نقاط» تبديل كردند در هر صورت بگذريم. در همين بخش هاي قرآني، اين سوره حمد را اخيراً بيان فرمودند، يا در كتب اسرار الصلوة معراج السالكين يا در آداب الصلاة يا در همين اربعين بعنوان تفسير برخي از ايات بيان فرمودند. اينها مقدماتي مهم در علوم قرآني است و من مقداري از اين كار را انجام داده ام تا حدودي اداء حق ايشان (كه واقعاً قطع نظر از حق ايشان نسبت به جامعه و اجتماع، به جهت شخص خودمان خيلي لطف و عنايت داشتند) كرده باشم، و اگر ديده باشيد در كتاب تفسير صافي بنظرم 12 مقدمه راجع به ورود به قرآن ذكر كرده و من حدود 30 الي 40 مقدمه از فرمايشات حضرت امام(ره) براي قرآن شناسي استخراج كردم كه انشاءالله در موقع مناسبي اينها را در معرض عموم قرار خواهيم داد كه اساساً قرآن شناختن شرايطش چيست؟ وادي و موضوعاتش چه مي باشد. بنابراين اين هم بعدي در باب قرآن شناسي و حديث شناسي ايشان كه ذكر شد. حال مي خواهيم راجع به فقه و اصول كه بنظر مي رسد از بعد ديگري مهم تر هست مقداري عرض بكنم تا بابي براي مسايل بعدي ما باشد. مي دانيد كه علم اصول در واقع كليد و راه فهم فقه است و مي توان گفت (علم) استنباط است. يعني طريق استنباط را بدست مي دهد. هر علمي يك كليد دارد و علم اصول فقه كليد فقه است. چون فكر مي كنم همه اطلاع نداشته

باشند من اين نكته را عرض مي كنم كه حضرت امام در اوايل عنايت فراواني به فلسفه و عرفان و فقه داشتند و بعداً يكباره بحث فقهي را بيشتر تعقيب نمودند. نظر ايشان اين بوده كه علم اصول كليد فقه است. مي گفتند مي خواهم در فقه كار بكنم. الان هم همين است. بايد در فقه كه در واقع استنتاج از ايات و روايات است، فعاليت، كار و تحقيق كرد. ايشان معتقد به فقه و عرفان و فلسفه بودند، مرحوم علامه اية الله استاد شهيد مطهري روزي در ديداري كه داشتيم مي گفت: چون ما ديديم امام خيلي دقيق النظر است به اصرار معظم له را وادار كرديم كه براي ما اصول بگويد. آقاي مطهري مي گفتند: من بودم و يكي دو نفر ديگر كه نام هم برد ما دو سه نفر پيش ايشان اصول مي خوانديم، ما با اصرار اين درس را به عهده ايشان گذاشتيم، آقاي مطهري مي فرمود كه من مي گفتم طلبه ها از اين درس اطلاع ندارند، اگر خبر داشتند براي استفاده هجوم مي آوردند و بعد آقاي مطهري را خدا رحمت كند (من عين لفظش را نقل مي كنم) مي فرمود: «درس اصولي را كه همين چند نفر پايه گذاري كرديم بعدها ديديد كه چه درسي شد كه بالغ بر 700 – الي 800 نفر اين اواخر در آن شركت مي كردند چه درسي شد و پايه گذارش ما بوديم. ايشان اين امر را بعنوان يكي از كارهاي مهم زندگي خودش با افتخار نقل مي كرد. رحمت و رضوان خدا به روح او باد. در هر صورت علم اصول را ايشان با يك ديد جديدي تدريس كردند. خدا عقلش بدهد يك آقايي را. امثال ايشان وقتي علم اصول،

علوم اسلامي و حتي علوم را مي بينند تصور مي كنند هر كس هر چه را كه ديگران گفته اند نقل و بلكه منتشر كند، عالم مي شود. در صورتيكه عالم آن است كه ابتكار داشته باشد. آن آقا گفته بود مباني ايشان با آقايان ديگر فرق، مي كند فرض كنيد با آنچه در «معالم» هست. البته معالم كتاب بسيار خوبي است. يا با آنچه در «كفايه» آمده خيلي فرق دارد. بنظر بنده شاهكار و كار مهمي كه ايشان عرضه كردند اين است كه علم اصول را از حالتي كه ديگران بعنوان قواعدي خشك يعني قواعدي كه نمي دانند كجا بكار بياندازند بيرون آورد. من وقتي اين را عرض مي كردم كسي كه ابزاري داشته باشد. مكانيكي كه ابزار تيز و ظريف داشته باشد هر روز هم بيايد و آنها را براق نمايد و به آنها جلاي خاصي بدهد معذالك هنگام اصلاح يك اتومبيل نداند اين ابزار در كجا بكار مي رود فايده اي ندارد. علم ابزار هست اما محل اجرا و جريانش را نمي داند. عرض كردم علم اصول علم ابزاري است. يعني ابزار و آلت فقه است. ايشان ممكن است مطالب اصول را بعضي جاها خيلي تعقيب نكرده باشند. علي الخصوص اين امر در دوره هاي بعدي تدريس چه بسا ديده شده كه در دوره هاي بعد مختصرتر كرده بودند. ولي حقيقت امر آن است كه آن را بيشتر در فقه جريان دادند. درست دقت بفرماييد: هنر شخص اين است (فرضاً همان مكانيك) كه با ابزار كم هم بتواند خوب اصلاح كند. فردي ممكن است ابزاري زيادي داشته باشد. مانند برخي كه مي بينيم چند جعبه ابزار مي آورند ولي هنگام انجام كار آن را ناقص انجام مي دهند.

ولي هستند كساني كه با ابزار مختصر و ساده به اين معني كه ظاهرش جلايي ندارد. با همان ابزار بسيار دقيق كار را اصلاح مي نمايد. اين مهم است. بنظر ما جلاي علم اصول در فقه است يعني تجلي آن در فقه بسيار مهم است. ظهور آن در فقه اهميت دارد، اين از جمله كارهاي مهم و اساسي حضرت امام(ره) بود تذكر اين مطلب نيز لازم است كه فلسفه را كه در اصول آمده ايشان بنحو خاصي مورد تجزيه و تحليل قرار داده اند مثلا باب اقسام ماهيت را كه مسئله اي است فلسفي بسيار دقيق آورده اند و فرموده اند اين در متن خارج بوده، و در متن مسايل فقهي مي بايد كه اينها را بايد پيدا كنيم. اگر كسي بخواهد علم اصول را خوب شرح دهد نقش مهم او اين است كه ميدان عملي و ظهور عيني اصول را در فقه نشان دهد اين مسئله بسيار مهم است. يا قاعده لاضرر. قاعده لاضرر را نوع اصوليين و فقها در چيزهاي فرعي مطرح مي كردند مثلا درختي از خانه همسايه به منزل همسايه ديگر آمده است، ايا اجازه قطع كردن اين درخت را دارد ياخير. من نمي گويم اينها از موارد قاعده لاضرر نيست كه نبايد به ديگران ضرر برسد، ولي اين بحث بستر وسيع تر و عرصه گسترده تري دارد. اين قاعده لاضرر را كه ديگران به آن توجه نكرده اند از نظر ايشان يك قاعده حكومتي است يعني در مبناي حكومت همه جا مي ايد. مثلا مسايلي در باب ولايت فقيه، ماليات، حقوق اجتماعي و حقوق مستضعفين مي ايد كه در همه اينها لاضرر اهميت دارد. امام مي بينيم لاضرر را آقايان بعنوان يك قاعده اصولي

در يك جاي علم اصول آنهم در آخر برائت به تناسبي ذكر كرده اند. ولي حضرت امام(ره) آن را گسترش دادند و بصورت رساله خاص و مباني ويژه اي، مستقلش نمودند و كتابي مستقل با سبكي خاص در باب لاضرر مي نويسند. يا مثلا اجتهاد و تقليد را كه يك سلسله مسايلي به عنوان آخر دوره اصول مي نوشتند ايشان به عنوان وسيع ذكر كرده و شئون ولايت فقيه را مطرح كردند. در هر صورت منظور بنده اين بود كه وسعت دادن اين مسئله مهم اصول در باب فقه و عينيت دادن در حد مسايل مورد ابتلا اين خيلي مهم است. خواه در بعد سياست، اجتماع، احكام فرعي و فقهي در همه اينها اين ابزار را چگونه بكار مي برند كه آن مشكلات حل بشود. مثلاً مثل همان مكانيكي كه مثال زديم بعضي ابزار فقط براي اتومبيل به درد مي خورد ولي زماني يك ابزاري ساخته شده (اين را دقت كنيد) كه هم بدرد كارهاي الكتريكي و هم بدرد كارهاي ماشين آلات و اتومبيل مي خورد و... كار امام(ره) اين است كه به علم وسعت زيادي دادند. وسعت علمي و فني معنايش اين است كه در فقه اجتماعي، فقه سياسي، فقه فردي، فقه عبادي و فقه معامله اي در همه جا چگونه بكار ببريم. در واقع به عنوان كليد ورود به تمام اين بحث ها. اين كار بسيار مهمي و قابل توجهي است كه ايشان انجام دادند و همان رساله موضوع علم اصول در اين جهت نقش بسياري دارد كه به فرصت مناسب موكول مي نمائيم. در باب فقه. اگر چه ايشان همان بيع و مكاسب و امثالهم را نوشتند ولي مي بينيم دقيقاً آن مسايل

مورد ابتلا را به بهترين وجه حل كردند. من يك وقت عرض مي كردم اين كتب فقهي ايشان به مثابه دايرةالمعارف فقهي است. فرضاً در باب طهارت، راجع به اينكه ملاك نجاست و طهارت چيست؟ خيلي ها معتقد بودند «كافر نجس است» يا فرض كنيد «خون نجس است» قابل جمع است. هر دو نجس است امام معيار نجاست چيست؟ ايشان مي فرمايند: «ليس بملاك واحد» نجاست كافر به ملاك سياسي است و آنها به ملاك ديگري است. در مجسه سازي باب وسيعي دارد. در باب ولايت فقيه و در مسايل فقهي بابهاي جديدي است. بطوري كه مسايل مورد ابتلا اجتماعي و سياسي و عبادي را حل كردند كه خود از جمله كارهاي مهم معظم له بوده است. يعني همان نقش زمان و مكان و بصورت كلي و خلاصه مي توان گفت امام واصل الي الحق حقيقتاً وادي وسيعي را در باب فقه باز كرده اند. و نيز نكته اي كه خيلي مورد نظر است اين است كه حضرت امام رضوان ا... تعالي عليه را مي توان بعنوان يك متخصص حديث يعني يك حديث شناس كامل معرفي كرد. محدث كامل. يك مفسر، مفسر قرآن بعنوان يك قرآن شناس و باز در رجال بعنوان شخسي كه تخصص دارد يا در درايه كه اينها جزئياتي است كه من كمتر ديدم ديگران به اين نكات توجه داشته باشند، و حالا بعضي قسمتهايش ذكر شد. در ارتباط با فلسفه و عرفان. البته مشي حضرت امام در حقيقت مشي عرفاني خاصي است. در فلسفه و عرفان در عين اينكه حضرت امام رضوان ا... تعالي عليه يك فرد حكيم صاحب نظر در فلسفه بودند كه اسفار، اشارات و جهات ديگر را تدريس مي كردند

ولي ذوق عرفاني قوي داشتند. تعبير بنده اين بود در زمان حيات ملكي خود حضرت امام هم اين را مكرر عرض كردم ايشان فلسفه را در استخدام عرفان قرار دادند يعني براي عرفان شناسي و عرفان الهي فلسفه را به استخدام در آوردند. در باب فلسفه مشاء مي گويند مشي عقل در نظرشان بوده يعني راهي كه عقل پيش مي برد مانند بوعلي و امثال او كه مشي عقلي داشتند. اما در باب عرفان و فلسفه اشراق مي توان گفت به هم بسيار نزديك هستند با اين تفاوت كه شايد فلسفه اشراق خيلي مقيد به شرع نيست و معتقد است آنچه ضوابط فلسفي اقتضا كرد مهم است، امام عرفان مقيد به شرع بوده و عقيده دارد آنچه را كه ضوابط و دستورات شرعي بيان نموده و بر مسير شرع مي بايد سير نمود تا اشراق بر قلب او بشود. در اين رابطه كلام نيز هست. كه علم كلام نيز از راه عقل بر مبناي شرع پيش مي رود. بعبارت ديگر حقايق شرعي را با ديد عقل بررسي مي نمايد. اين ديد كلامي است. خدا رحمت كند يكي از اساتيدمان مرحوم علامه كبير شعراني، رضوان ا... تعالي عليه ايشان تقريباً اين تقسيم را كرده بود كه بنده اين نكته را از ايشان دارم: يعني اشخاصي كه در مسايل جهان شناسي مثلاً جهان بيني سير مي كردند چهار دسته اند: بعضي قطع نظر از شرع راه عقل را پيش مي گرفتند كه حكماي مشاء بودند اين حكما جهان شناسي را بر اساس راه عقل تعقيب مي نمودند. و دسته ديگر حكماي اشراق بر اساس تهذيب نفس تعقيب مي كردند از راه عقل. اگر مطابق با شرع مقدس در آمد كه بسيار خوب

اگر هم نشد كه هيچ. اما دو دسته هستند كه بر اساس شرع تعقيب مي كنند يكي عرفا كه ر اساس تهذيب نفس بر معيار شرع پيش مي روند و يكي هم متكلمين و اهل كلام كه شرع را بر اساس عقل برهان مي آورند. حالا پر واضح است كه بين اين اقسام عرفان، كه هم مشتمل بر تهذيب نفس و هم منطبق بر روش شرع است. يعني بر اساس ريزه كاري هاي شرع تعقيب مي شود بسيار مورد تأثير است. كه دقيقاً عرفان و فلسفه ايشان آنچه را كه در شرع رسيده بر مبناي تهذيب نفس و عقل برهاني كرده اند و كتابهاي مصباح الهدايه و شرح دعاي سحر از اين جمله است. مصباح الهدايه بيشتر اين مشي را داشته و عمدتاً جنبه عرفاني دارد. حضور: از اينكه وقت گرانبهاي خود را در اختيار ما قرار داديد كمال تشكر را داريم.

آن.6 آنچه كه في نفسه بر معني اي دلالت كند بدون اقتران به يكي از زمان هاي سه گانه و تقسيم مي شود به اسم عين _ كه دلالت بر معني ذاتي شيء كند چون زيد و عمرو _ و اسم معني، كه قوامش بر ذات شيء نيست اعم از اينكه معناي آن وجودي باشد مانند علم يا عدمي مانند جهل.7 اسم در اصطلاح صوفيان لفظ نيست بلكه ذات مسمّي به اعتبار وجود است چون عليم و قديم و يا به عبارت عدميّت چون قدوس و سلام و اسماء ذاتيه اسمائي هستند كه وجودشان موقوف بر غير نيست بلكه متوقف بر اعتبار و تعلق آنهاست چون علم و آنها را اسماء اوليه و مفاتيح غيب و ائمة الاسماء هم خوانند.8 اسامي، جمله در مرتبة وجه اند چون از وجه درگذري و به ذات رسي هيچ از اين اسامي نباشد. اسم هر چيز علامت آن چيز است تا از ديگر چيزها ممتاز شود پس احتياج به علامت در مرتبة وجه باشد كه عالم تفصيل است. اين علامات اسامي اند و در رتبة وجه اند.9 صوفيان از اين كلمه معني لغوي و تعريف صرف و نحوي آن را در نظر نمي گيرند و اسم را به اعتبار ذات و صفات و افعال تقسيم بندي مي كنند و آن را اسماء ذاتيه و اسماء صفاتيه و اسماء افعاليه نام نهند. بعضي گويند اسم عين مسمّي است و برخي گويند غيرمسمّاست و بعضي آن را صفت مسمّا دانند و عده اي حروفي دانند دال بر مسمّا و راهنمايي براي راه بردن به مسمّا.10 مولوي در اين خصوص گويد:11 هيچ نامي بي حقيقت ديده اي اسم خواندي رو مسمّي را بجو يا ز گاف و

لامِ گل، گل چيده اي مه به بالا دان نه اندر آب جو يعني؛ اسم چيزي است كه دلالت بر مسمّي كند و مسمّي اصل است نه حروف كه در حقيقت اسم مبيّن ذات مسمّي است. امام خميني _ قدس سرّه الشريف _ فرمايد: «اسم به معناي علامت است و هرآنچه از حضرت غيب قدم به عالم وجود گذاشته علامتي است از براي خالق خود و مظهري است از مظاهر پروردگارش»12 و در جايي ديگر فرموده كه اسم عبارت است از ذات با صفت يعني از صفاتش و تجلي مخصوصي از تجلياتش مثلاً الرحمن عبارت است از ذاتي كه با رحمت منبسط تجلي كرده باشد و رحيم عبارت از ذاتي است كه با رحمتي كه بسط كمال است تجلي كند و منتقم آن ذاتي است كه با انتقام تعيّن يافته باشد و اين تعيّن به اسم نخستين تكثري است كه در دار وجود واقع شده و اين تكثر در حقيقت تكثر علمي است و حضرت حق تعالي خود را در آينة صفات و اسماء شهود فرموده و در عين علم اجمالي كشف تفصيلي شده است و با اين تجلي اسمائي و صفاتي درهاي وجود باز و غيب به شهود مرتبط گرديد و رحمت خدا بر بندگانش گسترش يافت و نعمت او بلاد را فراگرفت و اگر اين تجلي اسمائي نبود جهان همگي در تاريكي عدم و كدورت خفاء و وحشت اختفاء باقي مي ماند زيرا براي هيچ كس از جهانيان بلكه به قلب هيچ سالكي از سالكان تجلي ذاتي جز در حجاب اسمي از اسماء و يا صفتي از صفات امكان ندارد.13 امام با توجه به معاني اسم

كه گروهي نشانه و علامت يا علو و ارتفاع گرفته اند مي فرمايد: «اسم كه به معني نشانه و علامت است يا به معني علو و ارتفاع است، عبارت از تجلي فعلي انبساطي حق _ كه آن را فيض منبسط و اضافة اشراقيه گويند _ مي باشد؛ زيرا كه به حسب اين مسلك تمام دار تحقق از عقول مجرده گرفته تا اخيره مراتب وجود، تعينات اين فيض و تنزلات اين لطيفه است و در آيات شريفة الهيه و احاديث كريمة اهل بيت عصمت و طهارت _ عليهم السلام _ مؤيد اين مسلك، بسيار است. چنانچه در حديث شريف كافي فرمايد: خداوند خلق فرمود مشيت را بنفسها پس خلق فرمود اشياء را به مشيت، و از براي اين حديث شريف هركس به حسب مسلك خود توجيهي نموده و ظاهرتر از همه آن است كه مطابق مي شود با اين مسلك و آن اين است كه مراد از مشيت، مشيت فعليه است كه عبارت از فيض منبسط است و مراد از «اشياء» مراتب وجود است كه تعينات و تنزلات اين لطيفه است پس معني حديث چنين شود كه خداي تعالي مشيّت فعليه را كه ظلّ مشيت ذاتيّه قديمه است بنفسها و بي واسطه خلق فرموده و ديگر موجودات عالم غيب و شهادت را به تبع آن خلق فرموده... بالجمله اسم، عبارت است از نفس تجلي فعلي كه به آن، همة دار تحقق متحقق است و اطلاق اسم بر امور عينيّه در لسان خدا و رسول و اهل بيت عصمت _ عليهم السلام _ بسيار است. چنانچه اسماء حسني را فرمودند ما هستيم.»14 حضرت امام براي اسم و حقيقت آن مقام غيبي، غيب الغيبي، سرّي و

سرّالسرّي و همچنين مقام ظهور و ظهور الظّهوري قائل است و چون اسم، علامت حق و فاني در ذات مقدّس است، پس معتقد است، هر اسمي كه به افق وحدت نزديكتر و از عالم كثرت بعيدتر باشد در اسميّت كاملتر است و اتمّ الاسماء را اسمي مي داند كه از كثرات، حتي كثرت علمي، مبرّا باشد.15 اسم اعظم بزرگترين نام خدا را اسم اعظم گويند. در مورد اسم اعظم و اينكه كداميك از اسماء الله، حضرت امام براي اسم و حقيقت آن مقام غيبي، غيب الغيبي، سرّي و سرّالسرّي و همچنين مقام ظهور و ظهور الظّهوري قائل است اسم اعظمند و در چه سوره اي از سور قرآن است و آيا اسم خاصي از اسماءالله اعظم است يا نه؟ اختلاف آراء است، بعضي گويند تمامي اسامي خدا اعظمند. ميبدي گويد: «اسم اعظم در غايت خفاء است و اطلاع بر آن موقوف بر صفاست.»16 محيي الدين ابن عربي اسم اعظم را مدلول عين الجمع دانسته، گويد كه حيّ و قيّوم در اوست و همچنين آورده كه يك اسم در ميان اسماءالله اعظم است و آن در آية الكرسي و اوّل سورة آل عمران است.17 بعضي اسم اعظم را كلمة الله مي دانند زيرا آن اسم ذات موصوفه به جميع صفات است يعني مسماء به جميع اسماء، لذا اسم اعظم اسم جامع براي همة اسماء است مانند آية شريفة «هو الله احد».18 شاعر گويد: 19 اسم اعظم نزد ما باشد قديم اسم اعظم كار ساز ذات اوست اسم اعظم مي نمايد صورتش صورتش آيينة گيتي نماست يعني بسم الله الرحمن الرحيم عقل كل يك نقطه از آيات اوست اين معما مي گشايد صورتش معني او پرده دار كبرياست در احاديث وارد شده است

كه رسول اكرم _ صلي الله عليه و آله و سلّم _ شنيد كه مردي در دعا مي گفت: «اللّهُمَ إنّي أسْألُكَ بِأنّكَ أنتَ اللهُ الْاَحَدُ الصَّمَدُ الذّي لَمْ يَلِدْ و لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفواً اَحَدٌ» به او فرمود كه خداي را به اسم اعظمش خواندي اسمي كه هر دعايي به وسيلة آن اجابت شود و هر سؤالي به عطا رسد.20 در اصول كافي از قول امام باقر(ع)، امام صادق و امام حسن عسكري _ عليهم السلام _ آورده شده كه اسم اعظم خدا هفتاد و سه حرف است و هفتاد و دو حرف آن به پيامبر بزرگوار اسلام(ص) و ائمة معصومين _ عليهم السلام _ داده شده و يك حرف نزد خداست كه آن را در علم غيب براي خود مخصوص ساخته است.21 قاضي حميدالدين تاگوري اسم اعظم را «هو» دانسته زيرا از سرادقات غيب در عالم ظهور آمده و اسم ذات مطلق است. هرچه از راه عبارت در ساير اسماء است آن از راه اشارت در دايرة «هو» است. هو اصل و اُمّ جملة اسماء است.22 در روايات و كتب صوفيه، قدرت انجام كارهاي خارق العاده و عامل اصلي اعمال شگرف بزرگان را، دانستن اسم اعظم به حساب آورده اند.23 پس اسم اعظم به اعتقاد صوفيان اسمي است كه مفتاح همة مشكلات و كليد تمامي معضلات عالم است كه با ذكر آن هر مقصودي برآورده مي شود و امور غيرممكن را ممكن مي سازد. معجزات انبياء و كرامات اولياء از بركت اين اسم است. مولانا نيز اسم اعظم را مفتاح همة رموز دانسته، اعتقاد دارد كه دارندة آن مي تواند كارهاي غيرممكن را ممكن سازد.24 گفت عفريتي كه

تختش را به فن گفت آصف من به اسم اعظمش گرچه عفريت اوستاد سحر بود حاضر آمد تخت بلقيس آن زمان حاضر آرم تا تو زين مجلس شدن حاضر آرم پيش تو در يك دمش ليك آن از نفخ آصف رو نمود ليك زآصف نزفن عفريتيان حضرت مولانا باور دارد كه اسم اعظم بايد توأم با عشق الهي گردد تا اثر كند. لذا اگر وجود از عشق الهي پر شد و از خود خالي گرديد، مي تواند از اسم اعظم و بركات آن بهره مند گردد:25 عام مي خوانند هر دم نام پاك آنچه عيسي كرده بود از نام هو چونكه با حق متصل گرديد جان خالي از خود بود و پر از عشق دوست اين عمل نكند چو نبود عشقناك مي شدي پيدا و را از نام او ذكر آن اين است و ذكر اينست آن پس زكوزه آن تلابد كه در اوست امام خميني _ رَحمهُ اللهُ _ اسم اعظم را به حسب مقام الوهيت و واحديت چنين تعريف مي كند: «آن اسمي است كه جامع همة اسماء الهي است. جامعيتي كه مبدأ اشياء و اصل آنها باشد و به منزلة هسته اي باشد براي درخت ها كه تنه و شاخه و برگ ها همه از هسته است يا همچون شامل بودن جمله اجزايش را مانند لشكر كه شامل فوج ها و افرادش است و اين اسم به اعتبار اول و اسم اعظم به حسب مقام الوهيت يك حقيقتي است و به حسب مقام مألوهيت حقيقتي ديگر و به حسب مقام لفظ و عبارت حقيقتي سوم «نخستين اسمي كه اقتضاي لازم كرد اسم اعظم الله بود كه پروردگار و مربي عين ثابت

محمدي در نشئة علمي بود» بلكه به اعتبار دوم نيز بر همة اسماء حكومت دارد و همة اسماء مظاهر اويند و به حسب ذات بر همة مراتب الهيّه مقدم است و اين اسم به تمام حقيقت خود تجلي نمي كند مگر براي خودش و براي آن كس از بندگان خدا كه جلب رضايت حق را كرده باشد و آن بنده مظهر تام او گرديده باشد يعني صورت حقيقت انسانيت كه صورت همة عوالم است، باشد و اين حقيقت انسانيت است كه در تحت تربيت اين اسم قرار مي گيرد و در تمام نوع انسان كسي كه اين اسم آنچنان كه هست براي او تجلي كرده باشد، نيست به جز حقيقت محمديّه _ صلي الله عليه و آله و سلّم _ و اولياء خدا كه در روحانيت با آن حضرت متحدند و اين است همان غيبي كه مرتضاي از بندگان خدا در اطلاع به آن غيب مستثني هستند.26 در روايت كافي است: به خدا قسم كه محمد _ صلي الله عليه و آله _ از كساني است كه در ميان بندگان از خداي تعالي جلب رضايت نموده است.»27 آن عارف واصل و سالك كامل اسم اعظم را مستجمع جميع اسماء و صفات و مقام احديت جمع اسماء مي داند.28 حضرت امام _ قدس سرّه _ اوّل اسمي كه به تجلي احديت و فيض اقدس در حضرت علمية واحديه ظهور يابد و مرآت آن تجلي گردد، اسم اعظم جامع الهي و مقام مسمّاي «الله» است،كه در وجهة غيبيه عين تجلي به فيض اقدس است.29 اسم اعظم به حسب مقام الوهيت يك حقيقتي است و به حسب مقام مألوهيت حقيقتي ديگر و به

حسب مقام لفظ و عبارت حقيقتي سوم. امّا اسم اعظمي كه به حسب حقيقت غيبيه است و جز خدا هيچ كس بدون استثناء از آن آگاهي ندارد به همان اعتباري كه از پيش گفتيم عبارت است از حرف هفتاد و سوم كه خداوند آن را براي خود نگاه داشته است.30 حضرت امام خميني در بيان اين سخن به حديثي از امام صادق(ع) استناد كرده كه فرمود: «إنَّ عيسي بنَ مريمَ أعطي حرفينِ كان يعملُ بما و أعطي موسي اربعةَ احرفٍ و أعطي ابراهيمُ ثمانية احرفٍ و أعطي نوح خمسة احرفٍ و أعطي آدمُ خمسة و عشرين حرفاً و إنّ اللهَ تعالي جَمَعَ ذلك كُلُّهُ لمحمّدٍ صلي الله عليه و آله و إنَّ اسمَ اللهِ الْاَعظمَ ثلاثَةُ و سبعون حرفاً أعطي محمدٌ صلي الله عليه و آله اثنين و سبعين حرفاً و حُجِبَ عَنْهُ حرفٌ واحدً». خداوند متعال از اسم اعظم دو حرف را به عيسي بن مريم(ع) داده كه با آن دو حرف كار مي كرد و به حضرت موسي(ع) چهار حرف داده شده بود و به حضرت ابراهيم(ع) هشت حرف و به نوح(ع) پنج حرف و به آدم(ع) بيست و پنج حرف و خداي تعالي همة اينها را براي محمد _ صلي الله عليه و آله _ جمع كرد و اسم اعظم الله هفتاد و سه حرف است كه به محمّد _ صلي الله عليه و آله _ هفتاد و دو حرف داده شده و خداوند يك حرف را از او پوشيده داشت.31 امام عارفان و پيشواي سالكان بر همين اساس حقيقت محمديه را عين اسم اعظم مي داند. عين ثابتي كه متحد با اعظم در مقام الهيت است. دليل معظم

له اين است كه اعيان ثابته تعيّن هاي اسماء الهي مي باشند و تعيّن هر چيزي در خارج عين آن چيزي است كه تعين يافته و چيزي جز آن نيست. تنها در مقام عقل است كه تعيّن با متعيّن غيريت دارد. پس اعيان ثابته عين اسماء الهي هستند. 32 لذا اسم اعظم و انسان كامل احديت جمع تعينّات است و مقام احديت جمع بسط و قبض، پس براي آن مقام احديت جمع الجمع است.33 لذا بر همين مبناست كه مي فرمايد: «نخستين اسمي كه اقتضاي لازم كرد اسم اعظم الله بود كه پروردگار و مربي عين ثابت محمدي در نشئة علمي بود. پس عين ثابت انسان كامل نخستين ظهور در نشأة اعيان ثابته بود و به واسطة حبّ ذاتي كه در حضرت الوهيت بود عين ثابت انسان كامل سرسلسلة كليدهاي ديگر خزائن الهي و گنجينه هاي پنهاني گرديد.»34 تمام دار تحقّق، از غاية القصواي عقول تا منتهي النهاية صف نعال عالم هيولي و طبيعت به فرمودة امام عظيم الشأن ظهور اسم الله اعظم است و مظهر تجلي مشيت مطلقه كه امّ اسماء فعليه است. پس اگر كثرت مظاهر و تعينات ملاحظه شود هر اسمي عبارت از ظهور آن فعل يا قولي است كه در دنبالة آن واقع شود و سالك الي الله اوّل قدم سيرش آن است كه به قلب خود بفهماند كه به اسم الله همة تعينات ظاهر است بلكه همه خود اسم الله هستند.35 اصلاً به اعتقاد آن روح ملكوتي، انسان، اسم اعظم الهي و ساية بلند و خليفة خدا در همة عوالم است.36 ايشان با توجه به روايتي از امام صادق(ع) درخصوص حدوث اسماء و بيان اسم اعظم

كه مي فرمايد: همانا خداي تعالي اسمي را آفريد كه به حرف صدادار نيست و در لفظ به نطق نمي آيد و در مقام تشخيص در قالب جسد نيست و در تشبيه قابل توصيف نيست و در رنگ، رنگ آميزي نشده است، آن اسم اسمي است بيكران و نامحدود از حسّ توهم كنندگان در حجاب است و پوشيده اي است بي نقاب... و آن همان اسم مكنون مخزون است پس ظاهر همان «الله» تعالي است. چنين فرموده: «اگر در اين روايت شريف نيكو تأمل كني اسرار علم و معرفت براي تو منكشف و درهاي مخفي اسماء الهي به روي تو باز مي شود و چگونه اين چنين نباشد و حال آنكه اين روايت از معدن وحي و نبوت صادر شده و از آسمان دانش و جلوه گاه معرفت نازل گشته است.37

اسماء الهي عارفان اسلامي اسماء خداوندي را با عناوين و تقسيماتي مختلف بيان كرده اند از جمله اسماء ذات، صفات و افعال و عناوين ديگري كه در ذيل بحث به تعدادي اشاره مي گردد. از آن جا كه اسماء الهي خواهان ظهور هستند از سوي ذات ناشناختة خداوندي و با نداي غيبي به خليفة غيبي الهي فرمان داده تا در قالب اسماء و صفات ظاهر شوند و بدين ترتيب آنها را در لباس واژه و لفظ به ظهور درآورده و بدين ترتيب اولين مرحلة جريان فيض آغاز شد و سپس مراحل مختلف وجود به عرصه آمد.38 پس به فرمودة امام، سالك الي الله اول قدم سيرش آن است كه به قلب خود بفهماند كه باسم الله همه تعينات ظاهر است؛ بلكه همه، خود اسم الله هستند و در اين مشاهده اسماء مختلف شوند و سعه و ضيق و احاطه و

لا احاطة هر اسمي تابع مُظهر است و تَبَع مرآتي است كه در آن ظهور كرده.39 به طور كلي نتيجة نهايي آن بزرگوار آن است كه همه چيز اسماء الله است.40 چون ذات مقدس حق تعالي موجودي است كه دست انسان از او كوتاه است و آن مرتبة ذات را كسي غير از خود ذات مقدس نمي شناسد؛ تنها چيزي كه بشر مي تواند به آن دسترسي پيدا كند اسماء الله است كه اين هم مراتبي دارد. بعضي از مراتبش را ما هم مي توانيم بفهميم و بعضي از مراتبش را اولياي خدا و پيغمبر اكرم _ صلي الله عليه و آله و سلم _ و كساني كه معلَّم به تعليم او هستند، مي توانند ادراك كنند. همة عالم اسم الله اند چون اسم نشانه است، همة موجواتي كه در عالم هستند نشانة ذات مقدس حق تعالي هستند منتها نشانه بودنش را بعضي ها مي توانند به عمقش برسند كه اين چطور نشانه است و بعضي هم به طور اجمال مي توانند بفهمند كه نشانه است.41 و در حديث است كه امام صادق فرمود: «به خدا قسم اسماء حسني ما هستيم». پس طبق روايات خداي را اسمايي است عيني.42 تمام اسماء، اسماء ذات است لكن به اعتبار ظهور ذات، اسم ذات گويند و به اعتبار ظهور صفات و افعال، اسماء صفاتيه و افعاليه به آنها گويند فيض اول يا مقام اسم اعظم به نام الله است كه شامل همة اسماء و صفات است و همة تعينات صفاتي و اسمايي در آن مستهلكند و هيچيك از اسماء و صفات بدون اسم اعظم به فيض اول ارتباط پيدا نمي كند اسماء ذات، صفات و افعال اسماء الله را

به طور كلي به سه دستة اسماء ذاتي، صفاتي و افعالي تقسيم كرده اند: اسماء ذاتي به آن دسته از اسماء الله اطلاق مي شود كه مبين ذات او است مانند اسم اول و آخر43 اگر چه كلية اسماء ذاتيه است و از ظهور ذات _ جل شأنه _ پديد خواهد آمد اما اسماء الذات چون: الله، الملك، القدوس، العلي، العظيم، الظاهر، الباطن، الاول، الآخر، الواجد، الماجد، الموجد، الوجود، النور است.44 اسماء صفات مربوط به صفات حق است چون عالم و قادر و اسماء افعال بيان كنندة افعال اوست چون خالق و رازق و...45 نجم الدين رازي در مرصادالعباد در خصوص اسماء صفات و افعال اين نامها را ذكر كرده است: «اسماء الصفات چون: الحي، القوي، القيّوم، الرحمن، الرحيم، السميع، البصير، المتكلم، الكريم، العليم، الرئوف، الشهيد، الصبور، المحصي، اسماء الافعال چون: المبدء، المعيد، المبدع، الوكيل، الواسع، الخالق، الوهّاب، الرزاق، الرافع، العدل، الحكيم، المصور، الهادي، الوارث، اسماء افعاليه بر حسب ظهور احكام آنها بعضي منقطع نمي شود و بعضي مي شود و حكمشان در بعضي از ازمنه يا از نشأه دنيا است يا از آخرت.»46 بيان امام راحل نيز نظر نجم الدين را تأييد مي كند مبني بر اينكه تمام اسماء، اسماء ذات است لكن به اعتبار ظهور ذات، اسم ذات گويند و به اعتبار ظهور صفات و افعال، اسماء صفاتيه و افعاليه به آنها گويند. ايشان در اين باره فرمايد: «اگر قلب او (سالك) قدرت حفظ داشت، پس از صحو آنچه كه از مشاهدات افعاليه خبر دهد، اسماء افعال است و آنچه كه از مشاهدات صفاتيه، اسماء صفات و هكذا اسماء ذات.»47 زماني كه آن حضرت در خصوص اسماء و صفات حق تعالي سخن مي گويد،

اظهار مي دارد كه براي تمام اسماء و صفات حق تعالي به طور كلي دو مقام و مرتبه وجود دارد: يكي مقام اسماء و صفات ذاتيه كه در حضرت واحديت ثابت است چون علم ذاتي كه از شؤون و تجليات ذاتيه است و قدرت و اراده و ديگر مقام اسماء و صفات فعليه كه به تجلي فيض مقدس براي حق ثابت است چون «علم فعلي».48 حضرت روح الله نيز به نقل از كتاب انشاء الدوائر تعدادي از اسماء ذات، صفات و افعال را آورده كه به جهت اختصار از ذكر آنها خودداري مي كنيم.49 همانگونه كه قبلاً اشاره گرديد عرفا براي اسماء الهي عناوين مختلفي ذكر كرده اند و آن مرشد واصل و راحل نيز به بعضي از اسماء اشاراتي داشته كه به طور اجمال بعضي از آنها ذيلاً ذكر مي گردد. لازم به توضيح است كه گرچه تمام اسماء، اسماء ذات است لكن به اعتبار ظهور ذات، اسماء ذات گويند و به اعتبار ظهور صفات و افعال، اسماء صفاتيه و افعاليه به آنها گويند يعني هر اعتبار ظاهرتر گرديد، اسم تابع آن است.50 اسم «الله» فيض اول يا مقام اسم اعظم به نام الله است كه شامل همة اسماء و صفات است و همة تعينات صفاتي و اسمايي در آن مستهلكند و هيچيك از اسماء و صفات بدون اسم اعظم به فيض اول ارتباط پيدا نمي كند... الله به عنوان حضرت اسم اعظم ظاهر مي شود (= فيض نخست)51 الله ذات جامع تمام كمالات، اسم ذات واجب الوجود، به اعتبار جامعيت صفات ذاتيه و نعوت كماليه در حضرت علم و عين و در مرتبت افعال و آثار است.52 گفته اند اسم اعظم

همان كلمة «الله» است چه آن اسم، ذاتي است كه موصوف به جميع صفات است يعني مسماي جميع اسماء است.53 اسم الله دلالتي جامع براي معاني تمامي اسماء حسني است.54 ائمة الاسماء را امامي است كه امام اعظم و رئيس اقدم است و موسوم است به اسم اعظم كه جامع جميع اسماء است و آن اسم الله است كه اسم ذاتي است موصوف به جميع صفات و كمالات55 عظمت اين اسم تا آن مرتبه اي است كه در قرآن مجيد 2536 بار نام مقدس «الله» ذكر شده است. حضرت امام خميني(ره) الله را مقام جمع اسماء و حضرت واحديت مي داند.56 و در جايي ديگر فرمايد: «الله گرچه اسم اعظم است كه صفات جمال و جلال از تجليات آن و در تحت حيطة آن است لكن گاهي اطلاق شود به صفات جمال مقابل صفات جلال، چنانچه الهيت و الوهيت نوعاً راجع به صفات جمال است و خصوصاً اگر در مقابل صفت جلال واقع شد و در آية شريفة: «قُل هُو اللهُ اَحدٌ»، ممكن است احد اشاره به يكي از امهات صفات جلال باشد كه مقام كمال بساطت ذات مقدس است و الله اشاره به اسم جمال باشد.»57 حضرت روح الله در جايي ديگر به حديثي از حضرت باقرالعلوم(ع) استناد مي كند كه آن حضرت فرموده است: «معني الله معبودي است كه خلق متحيرند از درك حقيقت او و احاطه به كيفيت او و عرب مي گويد: «اَلِهَ الرجُلُ» وقتي متحير شود در چيزي و احاطة علمي به او پيدا نكند. و مي گويد: «وَلَهَ» وقتي كه پناه ببرد به چيزي از آنچه مي ترساند او را و «اَلْاِله» به آن چيزي كه

مستور از حواس مردم است.»58 به علاوه در تعليقه بر فصوص و مصباح الانس در خصوص اسم «الله» چنين سخن مي گويد: «همانا اسم «الله» اسمي است براي احديت جمعي اسمائيه به اعتبار وجهة ظهور در عالم اسماء و صفات كه صورت عين ثابتة آن براي انسان كامل است همچنانكه مقام الوهيت مقام ظهور اسم الله در اعيان وجود و مظاهر خلقيه است به اعتبار احديت جمع همچنانكه مرتبة تَدَلّي الوهيت است و مرتبة جمع جمع آن همان فيض مقدس است كه باطن الوهيت است آنچنانكه باطن اسم الله است و مقام غيب آن فيض مقدس است. پس مقام الوهيت باطنش و ظاهرش مظهر اسم الله از نظر باطن و ظاهر آن است.59 اسم ربّ رب اگر به معناي «متعالي» و «ثابت» و «سيّد» باشد از اسماء ذاتيه است و اگر به معناي «مالك» و «صاحب» و «غالب» و «قاهر» باشد، از اسماء صفتيّه است و اگر به معناي «مربي» و «منعم» و «متمم» باشد از اسماء افعاليه است.60 اسم مبارك «رب» باطن «ميكائيل» است كه به مظهريت ربّ موكّل ارزاق و مربي دار وجود است.61 اسم رحمن و رحيم حضرت امام خميني در ذيل اين دو اسم نظرات دو نفر از عرفا و بزرگان اهل سلوك، قيصري و حاج ميرزا جواد ملكي _ قدس سرّه _ را آورده و هر كدام را نقد كرده است. قيصري در مقدمه شرح فصوص گويد: «اگر حقيقت وجود را فقط شرط كليات اشياء دانستيم پس آن مرتبة اسم رحمن است كه ربّ عقل اوّل است و به نام لوح قضا (مقام جمع) و ام الكتاب و قلم اعلي خوانده مي شود و

اگر حقيقت وجود را شرط كليات اشياء دانستيم به طوري كه كليات در آن جزئياتي باشد مفصل و ثابت بدون آنكه از كلياتشان در احتجاب باشند پس آن عبارت مي شود از مرتبة اسم رحيم كه رب نفس كلي است و به نام لوح قدر (مقام تدريج) خوانده مي شود و آن همان لوح محفوظ و كتاب مبين است.»62 قيصري رحمانيت حضرت حق را مخصوص كليات اشياء دانسته و رحيميت حق را شامل كلياتي كه جزئيات هم در آن باشد و جزئيات حجاب كليات نباشد ولي حضرت امام اين مطلب را درست ندانسته رحمانيت و رحيميت هر دو را شامل كليات و جزئيات مي داند و ليكن رحمانيت مخصوص اصل وجود است و رحيميت شامل كمال وجود. ايشان فرمايد: «اينكه قيصري گفته هر چند به يك توجيه صحيح است ولي مناسب تر آن بود كه مرتبة اسم رحمن را مرتبة بسط وجود بر همة عوالم چه كلياتش و چه جزئياتش قرار مي داد و مرتبة اسم رحيم را مرتبة بسط كمال وجود قرار مي داد به كليات عوالم و جزئيات آن زيرا رحمت رحمانيه و رحيميه همه چيز را فرا گرفته و به همة عوالم احاطه دارد پس آن دو عبارتند از تعيّن مشيت و اما مقام تعقل و مقام نفس مقام تعين در تعين است. پس بهتر آن است كه گفته شود: اگر حقيقت وجود به شرط بسط، اصل وجود گرفته شود پس آن عبارت مي شود از مرتبة اسم الرحمن و اگر به شرط بسط كمال وجود گرفته شود، پس آن عبارت مي شود از مرتبة اسم الرحيم.»63 آن عارف سالك ضمن آوردن كلام عارف بزرگوار، حاج ميرزا جواد ملكي تبريزي،

به نقد آن مي پردازد. سخن آن بزرگ اصحاب معرفت و سلوك (مرحوم ملكي تبريزي) اين است: «اطلاق رحمن و رحيم به خداي تعالي بدان اعتبار است كه خالق رحمت رحمانيه و رحيميه است به اعتبار آنكه اين رحمت با آن حضرت، قائم است به طور قيام صدور نه قيام حلول. پس رحمت رحمانية او عبارت است از افاضة وجود كه منبسط در همة مخلوقات است و بنابراين خود ايجاد عبارت است از رحمانيت او و موجودات، رحمت او هستند و رحمت رحيمية خدا عبارت است از افاضة هدايت و كمال به بندگان مؤمنش در دنيا و پاداش و ثواب در آخرت، پس ايجاد خدا همه را چه نيكوكار و چه بدكار شامل است. پس آنكه به عالم از اين جهت نگاه مي كند كه به ايجاد حق تعالي قائم است گويي به رحمانيت حق نگاه كرده و گويي در خارج به جز رحمان و رحمت او چيزي نمي بيند و آن كه به عالم از آن جهت نگاه مي كند كه خداوند آن را ايجاد كرده (و ايجاد را مي بندد نه موجودات را) گويي به جز رحمان چيزي را نديده است.»64 حضرت امام(ره) به شرح ذيل، كلام آن عارف و سالك واصل را چنين تصحيح مي كند: «اگر مقصود ايشان از وجود منبسط همان است كه در ميان اهل معرفت شيوع دارد كه همان مقام مشيت و الهيت مطلقه و مقام ولايت محمديه و ديگر القاب كه بر حسب نظرها و مقامات گفته شده، مي باشد، اين معنا با مقام رحمانيتي كه در بسم الله الرحمن الرحيم است مناسبت ندارد، زيرا رحمان و رحيم در بسم الله تابع اسم الله مي باشند و

از تعينات او هستند و ظلّ منبسط ظلّ الله است نه ظل الرحمن زيرا حقيقت ظل منبسط عبارت است از حقيقت انسان كامل و رب انسان كامل و كون جامع همان اسم اعظم الهي (يعني الله) است كه محيط است به الرحمن الرحيم و لذا در فاتحة كتاب الهي نيز تابع قرار داده شده اند و اگر مقصود ايشان از وجود منبسط مقام بسط وجود است البته مناسب با مقام و موافق با تدوين و تكوين است ولي با ظاهر كلامشان مخالف است و آنچه ايشان گفته اند نيز صحيح است به اعتبار آنكه مظهر در ظاهر فاني است پس مقام رحمانيت از اين نظر همان مقام الوهيت است چنانكه خداي تعالي مي فرمايد: «قُل ادعُو الله أو ادْعوُ الله الرحمنَ أيّاماً تَدْعُوا فَلَهُ الْأسْماءُ الْحُسني».65 و فرمود: «الرّحمنُ عَلَّمَ الْقرآنَ خَلَقَ الْإنْسانَ»66 و فرمود: «لا إلهَ إلّا هُوَ الرَّحمنُ الرَّحيمُ».67 بنابراين بايد به اهميت اين دو اسم شريف پي برد و اينكه عرفا چقدر آنها را مورد توجه خود قرار داده اند و در خصوص الرحمن و الرحيم سخن گفته اند و هيچ شكي در آن نيست كه اين دو از اسماء صفات هستند و قبلاً ذكر گرديد كه اگرچه تمام اسماء ذات هستند ليكن به اعتبار ظهور ذات، اسماء ذات و به اعتبار ظهور صفات و افعال، اسماء صفاتيه و افعاليه به آنها گويند. يعني؛ هر اعتبار ظاهرتر گرديد، اسم تابع آن است.68 اصلاً به فرمودة حضرتش مستواي اسم اعظم فيض مقدس است و حامل آن «رحمن» و «رحيم» و «رب» و «مالك» است و همچنين بيان مي فرمايد كه اسم شريف «رحمان» باطن «اسرافيل» است كه منشي ارواح

و نافخ صور و باسط ارواح و صُوَر است چنانچه بسط وجود هم به اسم «رحمان» است و اسم شريف «رحيم» باطن «جبرائيل» است كه موكّل بر تعليم و تكميل موجودات است.69 مستواي اسم اعظم فيض مقدس است و حامل آن «رحمن» و «رحيم» و «رب» و «مالك» است «نخستين اسمي كه خدا براي خود اختيار كرد العلي العظيم بود» اسم عزيز حضرت امام، عزيز را به معناي پيروزمند و نيرومند و يا فردي كه همتا نداشته باشد، گرفته است.70 و شايد مراد از عزّت در جملة مذكور در دعا، صفاتي است كه داراي قوه و غلبه هستند مانند قهاريت و مالكيت و واحديت و احديت و مُعيديت و غير اينها.71 اسم عزيز را شيخ كبير محيي الدين بن عربي بر اساس نقل كتاب انشاء الدوائر، اسم ذات دانسته ولي حضرت امام با عنايت به سه معني براي اسم عزيز مي فرمايد: «مقتضاي تحقيق آن است كه بگوييم اگر عزيز را به معناي سوم (بي همتا) بگيريم، از اسماء ذات است و اگر به معناي دوم (مبدأ آثار) بگيريم از اسماء صفات است و اگر به معناي اوّل (پيروز) بدانيم از اسماء افعال خواهد بود.»72 آنگاه در ادامة سخن خود به نظر استاد عارفش، مرحوم شاه آبادي، اشاره مي كند كه فرموده، آنچه از اسماء بر وزن فَعول و فَعيل باشد از اسماء ذات است چون دلالت دارد بر آنكه ذات، معدن آن اسم است.73 و به نقل از آن عارف بزرگوار مي فرمايد كه او به اينها صيغه هاي معدني مي گفت و بنابراين بسياري از اسماء كه در تحقيق شيخ كبير از اسماء صفت و فعل هستند به نظر شيخ عارف،

شاه آبادي، از اسماء ذات خواهند بود.74 اسم علي علي به معني بلند مرتبه است و برتر و بالاتر و حضرت امام در خصوص اين اسم شريف با عنايت به نظر شيخ عارف كامل واصل، شاه آبادي، و حديثي از اصول كافي مبني بر «نخستين اسمي كه خدا براي خود اختيار كرد العلي العظيم بود زيرا او برترين همة اشياء بُود پس معناي او الله بُود و نامش العلي العظيم، آن نخستين نام او بود، زيرا كه بر همه چيز علوّ و برتري يافت» مي فرمايد: « از اين روايت شريفه ظاهر مي شود كه علي از اسماء ذاتيه است كه خداوند پيش از آفرينش خلق براي خود اختيار كرده است و به اعتبار ديگر از اسماء صفت است چنانكه از آخر روايت ظاهر مي شود كه مي فرمايد: بر همه چيز برتري يافت.»75 پير و مرادمان در ادامة سخن خود به كلام عارف كامل محدث كاشاني _ قَدَّسَ اللهُ نَفْسَه _ اشاره مي كند كه علو حقيقي از آن خداي سبحان است و آنگاه نظر قطعي خود را بيان مي فرمايد: «هيچ موجودي غير خدا در حقيقت علو با خدا اصلاً شركت ندارد زيرا موجودات از نظر جهات نفسي كه اصلاً عُلُوي ندارند و از نظر جهات حقي، علوشان فاني در علو اوست و حكم و حيثيتي از براي آنان نيست بلكه همگي مستهلك در ذات او هستند.»76 اسم مالك اسم مالك از اسماء ذات است و مالكيت حق تعالي مثل مالكيت بندگان بر مملوكات خود نيست و مثل مالكيت سلاطين درخصوص مملكت خود زيرا اينها را اضافاتي اعتباري مي دانند و حتي مالكيت حق تعالي از قبيل مالكيت انسان نسبت به اعضاء

و جوارح خود نيست و حتي از قبيل مالكيت عوالم عقليه بر مادون خود نيست بلكه مالكيت حق تعالي كه به اضافة اشراقيّه و احاطة قيوميّه است، مالكيت ذاتية حقيقية حق است كه به هيچ وجه شائبة تباين عزلي در ذات و صفاتش با موجودي از موجودات نيست و مالكيت آن ذات مقدس به همة عوالم علي السِّواء است.77 حضرت روح الله در خصوص اسم مالك كه يكي از حاملان اسم اعظم است مي فرمايد: «اسم شريف «مالك» باطن «عزرائيل» است كه موكل بر قبض ارواح و صور و ارجاع ظاهر به باطن است.»78 چون از براي حق تعالي هزار و يك اسم است و يك اسم مستأثر در علم غيب است، از اين جهت ليلة القدر نيز مستأثر است و ليلة قدر بنية محمدي نيز اسم مستأثر است. از اين جهت بر اسم مستأثر كسي جز ذات مقدّس رسول ختمي صلي الله عليه و آله اطلاع پيدا نكند اسم مستأثر چون از براي حق تعالي هزار و يك اسم است و يك اسم مستأثر در علم غيب است، از اين جهت ليلة القدر نيز مستأثر است و ليلة قدر بنية محمدي نيز اسم مستأثر است. از اين جهت بر اسم مستأثر كسي جز ذات مقدّس رسول ختمي صلي الله عليه و آله اطلاع پيدا نكند.79 حضرت امام در تعليقات فصوص از قول شيخ عارف كامل، شاه آبادي، اسم مستأثر را ذات مطلق احديت دانسته ولي در ادامه مي گويد: «الأسماءُ الْمُستَأثرةُ عندَنا لها المظاهرُ المُستأثرةُ و لايكونُ اسمٌ بلا مظهرٍ أصلاً بَلْ مَظْهَرُهُ مُسْتأثرٌ في علم غيبه.80 اسماء مستأثره نيز داراي اثر و مظهر در خارج هستند وليكن (بنابر اشتراك مظهر و ظاهر، در حكم)

اثر (و مظهر) اين اسماء نيز مستأثر است بنابراين احديّت ذاتيه (كه گفته شد اسم مستأثر الهي است) يك وجهة خاصي با هر موجودي دارد كه همان سرّ وجودي (آنهاست) و جز خداوند هيچ كس از آن اطلاع ندارد. چنانكه در آية شريفه مي فرمايد: «ما من دابَّةٍ إلّا هو آخذٌ بناصيتها»81 «و لِكُلِّ وجهةٍ هو مُولّيَها»82 پس وجهة غيبيه كه همان اسم مستأثر است داراي اثر مستأثر غيبي در خارج است.83 جهت اطلاع بيشتر در اين خصوص به مقالة «ظهور و تجلي اسماء مستأثره از ديدگاه امام خميني، پژوهشنامة متين، شماره 5 و 6 مراجعه شود. اسم نور امام عظيم الشأن نور را از اسماءالله فعلي دانسته و مي فرمايد: «در عين حالي كه نور سماوات و ارض ظهور نور خداست، لكن، اللهُ نورُ السّموات والْأرْض،84 در عين حالي كه اين ظهور اوست نه اين است كه خدا او باشد لكن اين ظاهر بطوري فاني در مبدأ ظهور است و اين موجود به طوري در مبدأ خود فاني هست و هيچ نحو استقلالي ندارد كه اين اوست و اين ظهور، فاني در اوست.»85 علامة طباطبايي _ قدس سرّه الشريف _ فرمايد: «كلمة نور معنايي معروف دارد و آن عبارت است از چيزي كه اجسام كثيف و تيره را براي ديدن ما روشن مي كند و هر چيزي به وسيلة آن ظاهر و هويدا مي گردد ولي خود نور براي ما به نفس ذاتش مكشوف و هويداست. چيز ديگري آن را ظاهر نمي كند. پس نور عبارت است از چيزي كه ظاهر بالذات و مظهر غير است، مظهر اجسام قابل ديدن... بعداً بطور كلي (نور را) به هر چيزي كه محسوسات را

مكشوف مي سازد استعمال نمودند... و چون وجود و هستي هر چيزي باعث ظهور آن چيز براي ديگران است پس مصداق نام نور همان وجود است و از سوي ديگر چون موجودات امكاني وجودشان به ايجاد خداي تعالي است پس خداي تعالي كاملترين مصداق نور مي باشد. اوست كه ظاهر بالذات و مُظهر ماسواي خويش است و هر موجودي به وسيلة او ظهور مي يابد و موجود مي شود.»86 در تفسير نمونه ضمن معاني مختلف كلمة نور و مصداقهاي آن آمده است: «يعني هر چيزي كه ذاتش ظاهر و آشكار باشد و ظاهركنندة غير» و در ادامه با استناد به حديثي از حضرت امام رضا (عليه السلام) آورده است كه آن حضرت در تفسير آية «اللهُ نورُ السموات والْأرْض» فرموده: «او هدايت كنندة اهل آسمانها و اهل زمين است.» و معناي نور را هادي گرفته است و در حقيقت اين يكي از خواص نور الهي است... لذا همة انوار هستي از نور او مايه مي گيرد و به نور ذات پاك او منتهي مي شود.»87 حضرت امام خميني با عنايت به نظر قيصري در شرح فصوص و فنّاري در شرح مفتاح الغيب از قول شيخ اكبر محيي الدين بن عربي بيان كرده كه آنها نور را از اسماء ذات دانسته اند و شيخ اكبر هر اسمي را كه دلاتش بر ذات ظاهر باشد اسم ذات و هر اسمي را كه دلالتش بر صفات روشن تر باشد اسم صفت و اگر بر افعال روشن تر باشد اسم فعل قرار داده است. ايشان پس از ذكر اين مطالب نهايتاً نظر خود را چنين اظهار مي كند: «اظهر آن است كه نور از اسماء صفات و بلكه از اسماء افعال باشد. زيرا

ظاهر ساختن نور چيز ديگري را در مفهوم آن اخذ شده، پس اگر آن غير را اسماء صفات در حضرت الهيه دانستيم، نور از اسماء صفات خواهد بود و اگر آن غير عبارت باشد از مراتب ظهورات غيبيه در اين صورت نور از اسماء افعال خواهد شد. چنانچه در آية شريفه مي فرمايد: اللهُ نورالسموات والارض، و مي فرمايد: يَهْدي اللهُ لِنُورِهِ مَنْ يشاءُ88 و سيد الموحدين، اميرالمؤمنين _ عليه السلام _ در دعاي كميل مي فرمايد: اللهم انّي أسْألكَ بنورِ وَجْهِكَ الّذي لَهُ كُلُّ شيءٍ و در دعاي سمات است: بار الها تو را مي خوانم به آن نور وجهت كه بواسطة آن به كوه تجلي كردي و كوه را از هم پاشيدي و موسي مدهوش بر زمين افتاد. پس اسم نور در تحت اسم ظاهر است.»89 براي اطلاع بيشتر در اين مورد به كتاب «اسماء الهي از ديدگاه قرآن و عرفان» مراجعه شود. پي نوشتها: 1. ترجمة شرح دعاي سحر، ص 275. 2. لغت نامه 3. برگزيده كشف اسرار، ركني، ص 68. 4. لغت نامه 5. فرهنگ معين 6. منتهي الارب 7. تعريفات جرجاني 8. شرح اصطلاحات الصوفيه، عبدالرزاق كاشاني، ص 47. 9. الانسان الكامل نسفي به نقل از شرح اصطلاحات تصوف، ج 1، ص 322. 10. شرح اصطلاحات تصوف، ج 1، ص 225. 11. مثنوي معنوي، دفتر اوّل، نيكلسون، ج 1، ص 212. 12. ترجمه شرح دعاي سحر، ص 110. 13. شرح دعاي سحر، ص 142. 14. آداب الصلوة، ص 241_ 242. 15. همان، ص 244. 16. كشف الاسرار، به نقل از فرهنگ اصطلاحات عرفاني. 17. فتوحات مكيّه، باب 277، به نقل از فرهنگ اصطلاحات عرفاني. 18. تعريفات جرجاني. 19. به نقل

از فرهنگ اصطلاحات عرفاني. 20. به نقل از شرح اصطلاحات تصوف، ج 1، ص 236. 21. اصول كافي، ج 1، ص 334. 22. شرح اصطلاحات تصوف، ج 1، ص 236. 23. ر.ك: اصول كافي، ج 1، ص 334 و شرح اصطلاحات تصوف، ج 1، ص 237_ 240. 24. مثنوي معنوي، نيكلسون، دفتر چهارم، ص 332. 25. همان، دفتر ششم، ص 505. 26. اشاره به سورة جن/ 26 و 27. 27. ترجمه شرح دعاي سحر، ص 130. 28. مصباح الهدايه، ص 33 و آداب نماز، ص 295. 29. چهل حديث، ص 634. 30. شرح دعاي سحر، ص 116. 31. به نقل از سيري در انديشة عرفاني امام، ص 17. 32. همان، ص 19. 33. تعليقه بر فصوص، ص 31. 34. مصباح الهدايه، ص 60. 35. سرالصلوة، ص 85. 36. ترجمه شرح دعاي سحر، ص 167. 37. شرح دعاي سحر، ص 130 _ 134. 38. سيري در انديشة عرفاني امام، ص 66. 39. سرالصلوة، ص 85 _ 86. 40. صحيفة امام، ج 19، ص 132. 41. تفسير سورة حمد، ص 97_ 98. 42. شرح دعاي سحر، ص 130. 43. شرح اصطلاحات تصوف، ص 232. 44. مرصاد العباد، ص 180. 45. شرح اصطلاحات تصوف، ص 232. 46. مرصادالعباد، ص 180. 47. آداب الصلاة، ص 259. 48. همان، ص 266. 49. ر.ك: آداب نماز، ص 258. 50. آداب نماز، ص 258. 51. مجلة حضور، شمارة 11، دكتر نصرالله، ص 133. 52. فرهنگ اصطلاحات عرفاني. 53. شرح اصطلاحات تصوف، ج 1، ص 237. 54. تعريفات جرجاني. 55. جامع الاسرار، ص 134 به نقل از شرح اصطلاحات تصوف، ص 237. 56. سرالصلوة، ص 93.

57. آداب نماز، ص 308. 58. همان، ص 315. 59. تعليقه بر مصباح الانس، ص 293. 60. آداب نماز، ص 257. 61. همان، ص 273. 62. مقدمه بر شرح فصوص، به نقل از شرح دعاي سحر، ص 80. 63. شرح دعاي سحر، ص 80. 64. اسرارالصلوة حاج ميرزا جواد ملكي به نقل از ترجمه شرح دعاي سحر، ص 81. 65. اسراء/ 110. 66. الرحمن/ 1_3. 67. بقره/ 163. 68. ر.ك: آداب نماز، ص 259. 69. آداب نماز، ص 273 و 274. 70. شرح دعاي سحر، ص 133. 71. همان، ص 136. 72. همان، ص 135. 73. همان، ص 136. 74. همان، ص 136. 75. همان، ص 188. 76. همان، ص 189. 77. ر.ك: آداب نماز، ص 269 _ 270. 78. آداب نماز، ص 274. 79. آداب نماز، ص 337. 80. تعليقه بر فصوص، ص 126. 81. هود/ 56. 82. بقره/ 148. 83. تعليقه بر فصوص، ص 218 و سفر عشق، ص 91. 84. نور/ 35. 85. تفسير سورة حمد، ص 116_ 117. 86. ترجمه تفسيرالميزان، ج 29، ص 176. 87. تفسير نمونه، ج 14، ص 472_ 475. 88. نور/ 35. 89. شرح دعاي سحر، ص 73 و 74. منابع و مآخذ: 1. آداب الصلوة (آداب نماز)، خميني، روح الله، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، تهران، چاپ دهم 1380. 2. اصول كافي، كليني ابوجعفر محمدبن يعقوب، ترجمه و شرح سيدجواد مصطفوي، 4 جلد در 2 جلد، انتشارات علميه اسلاميه، تهران، بي تا. 3. انسان كامل، نسفي عزيزالدين، تصحيح ماژيران موله، انجمن ايرانشناسي فرانسه، تهران، 1359. 4. تعريفات، جرجاني، سيدشريف علي بن محمد، انتشارات ناصرخسرو، تهران، چاپ چهارم 1370. 5.

تعليقات علي شرح فصوص الحكم و مصباح الانس، خميني، روح الله، مؤسسه پاسدار اسلام، دفتر تبليغات اسلامي، قم، 1410ه_.. 6. تفسيرالميزان، طباطبايي، علامه محمدحسين، ترجمه سيد محمدباقر موسوي همداني، كانون انتشارات محمدي، چاپ سوم، تهران، 1362. 7. سرالصلوة، خميني، روح الله، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، چاپ ششم، تهران، 1378. 8. سِفر عشق، قائم مقامي، سيدعباس، انتشارات فكر برتر، چاپ اول، تهران، 1378. 9. سيري در انديشة عرفاني امام خميني، منصوري لاريجاني، اسماعيل، نشر فرهنگي آيه، تهران، چاپ اول 1377. 10. شرح اصطلاحات تصوف، گوهرين، سيدصادق، 8 جلد در 4 مجلد، انتشارات زوّار، چاپ اول، تهران، 1367 _ 1382. 11. شرح مثنوي شريف، فروزانفر بديع الزمان، انتشارات علمي و فرهنگي، 3 جلد، تهران، چاپ هفتم 1373. 12. صحيفه امام، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 22 جلد، چاپ اول 1378. 13. فرهنگ فارسي معين، معين، محمد، انتشارات اميركبير، چاپ هفتم، تهران، 1364. 14. فرهنگ اصطلاحات و تعبيرات عرفاني، سجادي سيدجعفر، طهوري، چاپ چهارم، تهران، 1378. 15. قرآن مجيد، ترجمه مهدي الهي قمشه اي، انتشارات پيراسته (اسماعيليان) تهران، چاپ ششم 1372. 16. كشف الاسرار و عدة الابرار، ميبدي رشيدالدين به اهتمام علي اصغر حكمت، دورة ده جلدي، انتشارات اميركبير، تهران. 17. مصباح الهداية الي الخلافة والولاية، خميني، روح الله، با مقدمه سيدجلال الدين آشتياني، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، تهران، چاپ سوم، 1376. 18. مرصادالعباد، رازي نجم الدين (دايه) تصحيح محمدامين رياحي انتشارات علمي و فرهنگي، تهران، چاپ سوم 1366.

ديني مردم ايران خلا بزرگي به وجود آيد و آنان را با آينده اي مبهم و سؤال برانگيز روبرو سازد. آيت الله بروجردي كه از روحانيون پر نفوذ و قدرتمند تاريخ معاصر ايران به حساب مي آيد، پس از گذشته نه سال از رحلت آيت الله شيخ عبدالكريم حائري (1315 شمسي) به قم آمد و مرجعيت عامه شيعيان را برعهده گرفت. امام خميني در آن زمان بر اين باور بود كه رهبري ديني و سياسي مردم تنها از طريق نهاد مرجعيت ممكن است; لذا با شناختي كه از مراتب علمي و شهامت سياسي آيت الله بروجردي داشت، وي را فردي مناسب براي اين كار يافت. از اين رو هنگامي كه آيت الله بروجردي در تهران بستري بود، ضمن عيادت، از ايشان خواست كه مجددا به بروجرد بازنگردد و در قم سكني گزيند. تلاشهاي امام خميني در مورد انتقال آيت الله بروجردي به قم به گونه اي بود كه به اعتراف بسياري از علما، امام بيش از هركس ديگر در متقاعد ساختن آيت الله بروجردي براي اقامت در قم و تثبيت مرجعيت ايشان سهم داشت. در اين باره آيت الله محمدعلي گرامي مي گويد: "امام به منظور تبليغ مرجعيت آقاي بروجردي به برخي از شهرستانها از جمله همدان مي رفت و با افراد موجه تماس برقرار مي كرد". انگيزه انتخاب آيت الله بروجردي از سوي امام، دلايل سياسي - مذهبي متعددي داشت: اولا، امام بر اين عقيده بود كه مرجع تقليد شيعيان بايد در ايران سكونت داشته و ايرانيان نيز او را بشناسند، زيرا اكثريت مقلدان مراجع تقليد شيعه مقيم عراق را ايرانيان تشكيل مي دادند،

لذا بجاست كه ايران پايگاه مرجعيت تقليد شود نه عراق. ثانيا، حضور آيت الله بروجردي در قم را، سبب تقويت حوزه علميه قم و علماي ايران مي دانست، زيرا ايشان مجتهدي جامع و عميق و در بسياري از معارف اسلامي صاحب نظر و بلكه كم نظير بود. علاوه بر آن - برخلاف علماي معاصر - روش تدريس ويژه اي داشت كه به نظر امام، طلبه هايي كه در جلسات درس وي حاضر مي شدند عميق و فهيم بار مي آمدند. حجت الاسلام والمسلمين نعمت الله صالحي نجف آبادي درباره كيفيت درس آقاي بروجردي مي گويد: "يكي از جمله هاي امام خميني اين است كه ايشان فرموده بودند، درس آقاي بروجردي طوري است كه همين طور كه آدم پايش مي نشيند ملا مي شود. " بنا به گفته مشاراليه" امام نيز به همراه عده اي از فضلاي قم در كلاس درس آيت الله بروجردي شركت جسته و در تقويت مقام وي مي كوشيدند". حجت الاسلام والمسلمين عبدالعظيم محصلي از فضلاي حوزه علميه قم مي گويد: "در آن اوان، من به كلاس خارج اصول فقه امام خميني مي رفتم و از محضرشان تلمذ مي كردم; امام به شخصيت علمي آيت الله بروجردي اعتقاد والايي داشت و به همين دليل نيز برخي از مباني اصوليش را از او مي گرفت، مثلا در اصول، بحثي است درباره اينكه مفاد نهي چيست؟ امام همانند آيت الله بروجردي آن را زجر طرف يا مخاطب مي دانست. پس از پايان درس ما به همراه امام مستقيما به كلاس خارج فقه آيت الله بروجردي مي رفتيم و جمعا از ايشان استفاده مي كرديم،

البته امام بنا به همان احترامي كه به ايشان داشتند در اين درس شركت مي كردند. " آيت الله محمد يزدي در مورد اهميت قائل شدن امام به آيت الله بروجردي مي گويد: "درس امام يكي از درسهاي شلوغ خارج به حساب مي آمد، در حالي كه در محضر حضرات آيات گلپايگاني و اراكي افراد معدودي شركت مي كردند. مسجد سلماسي قم مملو از جمعيت مي شد كه بعدها به علت كمبود جا، كلاس درسشان به ترتيب به مسجد محمديه و سپس به مسجد اعظم منتقل گرديد. درس امام حتي در زمان حيات آقاي بروجردي، يكي از بهترين درسهاي خارج حوزه به حساب مي آمد، در واقع درس امام درسي كاملا علمي بود و درس آقاي بروجردي، درس رياستي، امام نيز كه به آيت الله بروجردي علاقه وافري داشت و تقويت او را تقويت حوزه مي دانست در درس ايشان شركت مي جست و به رياست مقتدرانه ايشان احترام مي نهاد. " حجت الاسلام والمسلمين صالحي نجف آبادي مي افزايد: "علاوه بر امام خميني، شخصيتهاي بزرگي مثل مرحوم سيد محمد داماد، مرحوم حاج آقا مرتضي حائري و آيت الله گلپايگاني، به درس آيت الله بروجردي مي آمدند. " ثالثا، تمركز مرجعيت تقليد در قم مي توانست مرجع تقليد را از نزديك در جريان رويدادهاي سياسي كشور قرار دهد. شايد امام يكي از دلايل ناكامي مشروطيت و استقرار ديكتاتوري رضاخان را دوري مراجع تقليد عراق از ايران مي دانست، زيرا همين دوري سبب مي شد تا حوادث و رويدادهاي سياسي را با واسطه هاي گوناگون و با تفاسير متفاوت دريافت كرده و در برخي مواقع تصميمات

غير واقعي اتخاذ كنند. در زمان رضاخان و محمدرضاشاه نيز آيت الله بروجردي دوبار ايستادگي كرد كه از نقاط درخشان در سوابق سياسي وي به شمار مي رفت. رابعا، حضور آيت الله بروجردي در قم مي توانست به تشكيلات حوزه علميه قم سر و ساماني بخشيده و تعدد مرجعيت را به وحدت مرجعيت تبديل كند. (2) علاوه بر اينها، بايد از محاسن و مكارم اخلاقي و معنوي آيت الله بروجردي ياد كرد كه به وي امتياز ويژه اي بخشيده بود. بنا به همين دلايل، امام با آن كه خود يكي از فضلا و اساتيد برجسته حوزه به شمار مي رفت، ولي به منظور تثبيت مرجعيت آيت الله بروجردي، در درسهاي ايشان شركت مي كرد و آن را آموزنده و پربار مي خواند. آيت الله بروجردي نيز كه به مراتب علم و فضل و تقوا و درايت سياسي امام آگاهي داشت، ايشان را جزو مشاوران صديق و نزديك خود قرار داد و در اداره كردن و سر و سامان دادن به حوزه، ماموريتهاي مهمي به ايشان محول نمود. (3) آقاي ابراهيم نظري يكي از ماموريتهاي حضرت امام را اين گونه بيان مي كند: "در دوران صدارت دكتر مصدق، در سال 1331 آشوبي در قم توسط شخصي به نام برقعي به راه افتاد كه در آن تعدادي كشته و مجروح شدند، در ديماه همان سال، مجله "ترقي" تصميم گرفته بود كه از اهالي و شخصيتهاي قم گزارشي در اين خصوص تهيه كند. خبرنگار اين مجله با وساطت شهيد محلاتي به منزل آيت الله بروجردي رفته بود تا با ايشان مصاحبه كند، مرحوم بروجردي به وي گفته بود:

من امروز كسالت دارم و نمي توانم مصاحبه كنم، شما خواسته هايي كه از من داريد برويد خدمت نماينده اول و رسمي من، جناب آقاي روح الله خميني و از او سؤال كنيد. امام نيز در پاسخ به سؤالات مجله ترقي گفته بود: من به بيمارستان رفتم و از آنها گزارش تلفات حادثه را خواستم، نوشته بودند كه مثلا 50 تن زخمي 10 تن كشته شده اند، گزارش را تو سرشان زدم، گفتم اين به درد من نمي خورد، بنويسيد دقيقا اينها را با چه اسلحه اي كشته اند، گلوله به كجايشان اصابت كرده است، اسلحه گرم بوده ياسرد؟ " (4) رحلت آيت الله بروجردي و آينده مرجعيت به هر ترتيب، آيت الله بروجردي به قم عزيمت نمود و طي سالهاي 1324 - 1340 زعامت شيعيان را برعهده گرفت و سرانجام در فروردين 1340 بدرود حيات گفت. مرگ وي كه مشكوك هم به نظر مي رسيد، موجب بروز شايعاتي مبني بر مسموم شدن وي توسط نيروهاي دولتي گرديد. بنا به گفته حجت الاسلام والمسلمين موسوي نهاوندي: "در آن زمان بين مردم شايع شده بود كه آقاي بروجردي به مرگ طبيعي نمرده است، بلكه او را شهيد كرده اند، احتمالا آن دو پزشكي كه از خارج جهت معالجه وي آمده بودند او را مسموم كرده و يا با آمپول كشته اند، زيرا آيت الله بروجردي سدي در مقابل دولت به حساب مي آمد و لازم بود از ميان برداشته شود. " مهم ترين مساله اي كه پس از فوت آيت الله بروجردي مطرح شد، آينده مرجعيت شيعيان بود. (5) در اين زمان كشمكش نيمه پنهاني بين

حوزويان از يك سو و ميان دولت و حوزه از سوي ديگر، درباره تعيين مرجع بعدي و نيز بقاء مرجعيت در ايران و يا انتقال آن به عراق، درگرفت. در حالي كه حوزه سرگرم مراسم عزاداري وتعيين مرجع بعدي بود، شاه دو استراتژي نوبه اي را اتخاذ كرد; در آغاز قصد داشت پايگاه مرجعيت را از قم به نجف اشرف منتقل كند و بدين وسيله مراجع و روحانيت تضعيف شده تا مانع برنامه هاي او نباشند، لذا پيام تسليت وفات آيت الله بروجردي را براي مراجع نجف فرستاد كه روحانيون مبارز آن را بي اعتنائي به مراجع قم و قدم اول در راه تضعيف روحانيت تلقي كردند. حجت الاسلام والمسلمين محمدرضا مؤيدي درباره موضع رژيم در قبال مساله مرجعيت مي افزايد: "پس از اين كه آيت الله بروجردي از دنيا رفت، دو مساله به وجود آمد، يكي قضيه مرجعيت بود كه خود شاه متوجه اصل قضيه شده بود، لذا تلاش كرد مرجعيت را از ايران به عراق منتقل كند، بدين منظور وفات آقاي بروجردي را طي تلگرافي به آيت الله حكيم (ره) - كه در نجف سكونت داشت - تسليت گفت و ايشان را به عنوان مرجع بعدي تعيين نمود. علتش هم اين بود كه اگر مرجعيت از ايران به عراق برود، مانعي بر سر راه برنامه هاي خود نخواهند داشت. (6) هرچند جواب تلگراف از سوي آقاي حكيم، پس از مدتي به تهران مخابره شد، لكن به شخصيت آقاي حكيم لطمه زد، زيرا اعدام فدائيان اسلام و منزوي كردن آيت الله كاشاني، از شاه چهره منفوري درست كرده بود و پاسخ دادن به شاه

در آن جو حاكم، درست به نظر نمي رسيد. " ناگفته پيداست مراجع نجف از انسانهاي وارسته و فاضلي بودند كه هريك صلاحيت احراز مقام مرجعيت را دارا بودند، ولي برخورد رژيم، كاملا جنبه سياسي داشت و لزومي نداشت با وجود افراد صلاحيت دار در قم، مرگ آيت الله بروجردي را به مراجع نجف تسليت گويد. حجت الاسلام والمسلمين محمدتقي شاهرخي در توضيح اين مساله مي گويد: "البته علماي نجف مراجع بسيار خوبي بودند و مورد قبول قم و ايران هم بودند، ولي گاه گويند كلمة حق يراد بها الباطل، هدف اينها اين نبود كه مرجعيت و روحانيت اوج بگيرد. مي خواستند كه اين قدرت در ايران نباشد تا بتوانند مقاصد خود را اجرا كنند، اما در بين علما، فضلا و اساتيد قم و ايران، افرادي به عنوان مرجع مشخص بودند كه صلاحيت احراز آن را داشتند، اين افراد را اساتيد و فضلا مي دانستند و طبق نظريه هاي مختلفي كه داشتند هريك روي يكي از علما، نظر خاصي ارائه مي كردند. " امام خميني نيز در يكي از سخنرانيهاي خود كه پس از گذشت دو سال از رحلت آيت الله بروجردي، ايراد فرمودند به اين موضوع اشاره دارند: "اينها . . . از زمان مرحوم آقاي بروجردي اين نقشه را داشتند، منتها با بودن ايشان، مي ديدند كه مفسده دارد اگر بخواهند كارهايي را انجام بدهند. بعد از اين كه ايشان تشريف بردند به جوار رحمت حق تعالي، از همان اول اينها شروع كردند به اسم احترام از مركزي، كوبيدن اين مركز را. . . نه از باب اينكه به نجف علاقه داشتند، از

باب اين كه قم را نمي خواستند، قم. . . نزديك بود به اينها، مفاسد را زود ادراك مي كرد و كارهاي اينها، زود در آن منتشر مي شد. اينها قم را نمي خواستند، منتها نمي توانستند به صراحت لهجه بگويند قم نه، مي گفتند نجف آره. " (7) البته استقرار مرجعيت در ايران، تجربه تلخي بود كه رژيم پهلوي علاقه اي به بقاء و تداوم آن در دهه چهل نداشت. گسترش شبكه روحانيت، توسعه حوزه هاي علميه، اعزام منظم مبلغين در دوران اقتدار آيت الله بروجردي از يك سو و نيز نفوذ معنوي بيش از حد وي در ميان اقشار مختلف مردم و بالاخره ايستادگي ها و مخالفت هاي مقطعي او با برخي از اقدامات رژيم، همچون اصلاحات ارضي، از سوي ديگر، موجب دلنگرانيهايي در روابط تهران و قم مي گرديد كه م آلا به ضرر تهران تمام مي شد. آيت الله احمد صابري همداني مي گويد: "مسن بودن مراجع نجف نسبت به مراجع قم نيز زمينه چنين تلاشي را مساعدتر مي كرد، با اين كه همه تلگراف شاه به آيت الله حكيم، ثمره چنداني نداشت و نفس همين عمل، موجب شد تا عده اي از مردم از آقاي حكيم تقليد نكنند. ما هم از مراجع و بزرگان زيادي همواره سؤال مي كرديم كه آيا نجف مقدم است يا قم؟ آنها از جمله آيت الله محقق داماد مي گفتند كه ما نجف را مقدم بر قم نمي دانيم. " سؤال مهمي كه در اينجا مطرح مي شود آن است كه چرا شاه از ميان مراجع تقليد نجف اشرف، تنها به آيت الله حكيم تسليت

گفت؟ و عليرغم ايراني بودن آيت الله سيد عبدالهادي شيرازي و نفوذ قابل توجه اش در بين ايرانيان، او را مخاطب قرار نداد؟ حجت الاسلام والمسلمين صالحي نجف آبادي در پاسخ مي گويد: "در نجف علما و مراجع متعددي حضور داشتند، لكن مرحوم حكيم و سيد عبدالهادي شيرازي، شهرت بيشتري داشتند. آقاي حكيم هم عرب بود و هم دروس خود را به زبان عربي تدريس مي كرد و بدين علت نيز در بين كشورهاي عرب زبان نفوذ زيادي داشت. آقاي شيرازي نه عرب بود و نه به عربي درس مي گفت و ايرانيها نيز شايد به خاطر عرق ايراني بودنشان، به او علاقه اي وافر داشتند. با اين همه علتش اين بود كه آيت الله حكيم هم غير ايراني است و هم حوزه نفوذش غير از ايران است و هرچه مرجعيت در او متمركزتر شود به نفع تهران است. " تجزيه شدن مرجعيت، استراتژي بعدي رژيم بود. شاه در تلاش بود در صورتي كه رجعيت به عراق منتقل نگردد، حداقل نگذارد اين مقام در يك نفر جمع شود. از اين رو سعي نمود تا با طرح تعدادي از مراجع در جرائد كشور به اين هدف دست يابد. آقاي حسين پور محمدي درباره طرح مرجعيت برخي از مراجع از سوي رژيم پهلوي مي گويد: "زماني كه آقاي بروجردي رحلت نمود، دولت عكس و تصوير مراجع را هر روز در روزنامه ها چاپ مي كرد، مثلا امروز عكس آقاي بروجردي و فردا تصوير آقاي گلپايگاني و پس فردا عكس آقاي داماد را، ولي اسمي از آقاي خميني به ميان نمي آوردند. تمام اين آقاياني كه نام بردم،

همه صاحب رساله بودند و درب خانه هايشان باز بود و مردم نيز مرتب به بيوت آنان در رفت و آمد بودند. تنها دربي كه بسته بود، منزل آقاي خميني بود، البته شاگردان ايشان، رفت و آمد مي كردند، اما مردم عادي نه". تبليغ از مرجعيت تعدادي از مجتهدين و حذف تعمدي نام امام خميني كه از اوايل دهه چهل; يعني پس از شكست استراتژي اول رژيم، آغاز شده بود، در حوزه جغرافيايي ايران محدود نمي شد و كل جهان اسلام را در بر مي گرفت. افزون بر اين ، گسترش تدريجي علاقه مندان و مقلدان امام خميني، بويژه پس از قيام 15خرداد سال 42، سبب شد تا رژيم با شدت بيشتري از نفوذ ايشان جلوگيري به عمل آورد. هم چنان كه قبلا گفته شد، انتقال مرجعيت از قم به عراق و تجزيه آن، دو استراتژي عمده اي بود كه پس از رحلت آيت الله بروجردي، از سوي رژيم پهلوي، تعقيب مي شدند، اما روند حوادث، حاكي از آن بود كه رژيم در هدف اول خود شكست خورده است. در درجه بعد، واكنشهاي متعدد و متنوعي نيز در حوزه، در قبال مساله مرجعيت و نيز مواضع دسيسه آميز رژيم، به وقوع پيوست كه نقش سرنوشت سازي در تحولات سالهاي بعد داشت. نخستين مساله اي كه بر فضاي عمومي حوزه علميه قم سايه افكنده بود، نگراني از آينده حوزه و نيز وضع معيشتي دانش پژوهان علوم ديني بود. اين در حالي بود كه نگراني و اضطراب افرادي همچون امام خميني (ره) ناشي از اين مي شد كه با رحلت آيت الله بروجردي، اقتدار حوزه در برابر

رژيم، تضعيف گرديده كه لازم است هر چه سريع تر، مجددا احيا و تقويت گردد. حجت الاسلام والمسلمين صالحي نجف آبادي مي گويد: "رحلت آيت الله بروجردي خيلي براي مردم سنگين بود، ضايعه، ضايعه بزرگي بود. براي اين كه آقاي بروجردي پناهگاه مسلمانان بود در مقابل رژيمي كه همه مي دانستند به اسلام اعتقادي ندارد، اين ضايعه، براي حوزويان نيز نگران كننده بود، زيرا وضعيت حوزه، طلاب و شهريه نامعلوم بود و اساسا احتمال اينكه حوزه ضعيف شود يا از هم پاشيده گردد مي رفت، به هر حال اين احتمال در اذهان بسياري از بدبينان وجود داشت. درمصاحبه اي كه با آقايان گلپايگاني و شريعتمداري انجام گرفته بود، همين مطلب در روزنامه ها نيز درج شده بود و نامبردگان تعهد داده بودند كه شهريه طلاب را به طور اشتراكي پرداخت خواهند كرد. انتشار اين مصاحبه، در آن شرايط نااميد كننده، مايه دلگرمي طلاب حوزه علميه قم گرديد و تا حدودي به آنها اميد مي داد. " آن روزها، شايع شده بود كه احتياطهاي آقاي بروجردي به آيت الله گلپايگاني ارجاع داده شده و مقلدين آن مرحوم مي توانند با بقاء بر تقليد از ميت، در مسائل و فتاواي احتياطي وي، به مجتهد زنده; يعني آيت الله گلپايگاني مراجعه كنند. سؤال مهمي كه در محافل حوزوي مطرح مي شد آن بود كه چرا امام - با اين كه مشاور آيت الله بروجردي به حساب مي آمد - مورد ارجاع قرار نگرفت؟ آيت الله صابري همداني در پاسخ مي گويد: "اين كه منشا شايعه مذكور چه بوده، من نمي دانم. حتي من نوشته اي از مرحوم بروجردي

كه به اين موضوع اشاره كرده باشد نديدم. شايد منشا چنين شايعه دو چيز بوده است; اول اين كه مرحوم گلپايگاني همانند استادش، آيت الله شيخ عبدالكريم حائري، آدم محتاطي بود و بدين علت با بيت و منش احتياط آميز آيت الله بروجردي قرابت بيشتري داشت، و دوم اينكه افكار راديكال امام خميني با اطرافيان آيت الله بروجردي همخواني نداشت. با اينكه امام در استقرار و تقويت مرجعيت مرحوم بروجردي در قم تلاش زيادي كرد، اما سرانجام مورد بي مهري بيت آن مرحوم قرار گرفت. " نگراني از آينده زعامت حوزه سبب شد تا مرحوم بهبهاني بزرگ - كه در ايام سوگواري آيت الله بروجردي از تهران به قم آمده بود - از تمام عالماني كه در مظان مرجعيت بودند دعوت كند تا طي يك نشست اضطراري در بيت مرحوم آيت الله بروجردي، درباره سرنوشت حوزه، تصميم مشتركي اتخاذ نمايند. آيت الله طاهري خرم آبادي درباره تصميمات اتخاذ شده در اين نشست مي گويند: "آقاي بهبهاني كه به خاطر رحلت آقاي بروجردي از تهران به قم آمده بود، روز هفتم ايشان از تمام كساني كه در مظان مرجعيت بودند و جز بزرگان قم محسوب مي شدند; مانند: حضرت امام، مرحوم حقق داماد، حاج آقا مرتضي حائري، مرحوم آقاي زنجاني، مرحوم آقاي لنگرودي و برخي ديگر از آقايان را در منزل آقاي بروجردي دعوت كرد. حتي كساني كه از شهرستانها آمده بودند و جز افراد معروف به شمار مي آمدند، از جمله مرحوم آقا كمالوند كه از خرم آباد آمده بود، به اين جلسه دعوت شده بودند. آقاي بهبهاني در آن جلسه گفت، اين حوزه را

بعد از آقاي بروجردي آقايان بايد اداره كنيد. آقاي گلپايگاني و آقاي شريعتمداري هركدام نيمي از شهريه آقاي بروجردي را متقبل شدند و آقاي نجفي هم گفت كه من نان حوزه را تامين مي كنم. امام هم مي توانست بگويد من هم مثلا مقداري از شهريه را تامين مي كنم; ولي امام هيچ قدمي برنداشت. آقاي حاج شيخ حسن صانعي نقل مي كرد كه بعد از اتمام جلسه، وقتي امام به منزل بازگشت، احساس آرامش مي كرد كه مسووليتي بر دوش ايشان قرار نگرفته است. " (8) حجت الاسلام والمسلمين احمد منتظري در روايتي ديگر از اين نشست مي گويد: "در اين جلسه، آيت الله خميني گفته بود كه من درس حوزه را تقبل مي كنم و هيچ كاري هم به شوونات مرجعيت ندارم. آيت الله نجفي مرعشي نيز گفته بود اگر سهمي (پولي) به من رسيد از كمك كردن دريغ نمي كنم، لكن آقايان گلپايگاني و شريعتمداري پذيرفتند كه شهريه شصت توماني مرحوم بروجردي را به صورت نصف و نصف پرداخت كنند. البته هر دوي آنها مي گفتند ما به خاطر حفظ حوزه، هميشه مبالغي را براي پرداخت شهريه طلاب از قم، تهران و تبريز قرض مي كنيم. " در حالي كه برخي از مجتهدين قم، حتي در زمان حيات آيت الله بروجردي، مقدمات مرجعيت خود را فراهم نموده بودند، امام خميني با دوري از شوونات مرجعيت، بلافاصله آيت الله سيد احمد خوانساري را به عنوان مرجع عام معرفي كرد و از ساير علما نيز خواست تا به منظور دستيابي به وحدت در مرجعيت، گرد او جمع شوند و به او احترام گذارند. اهدافي

كه امام از پيشنهاد مذكور دنبال مي كرد سه چيز بود: اولا با قبولاندن مرجعيت عامه آيت الله خوانساري، عملا از تجزيه شدن مرجعيت جلوگيري مي كرد و با احياي مجدد اقتدار نهاد مرجعيت و حوزه، رژيم را در دستيابي به اهداف تفرقه افكنش، ناكام مي نمود، و ثانيا به اختلافات، سلايق و كشمكش هاي نيمه پنهان برخي از هواداران در تعيين مرجع بعدي خاتمه مي داد، ثالثا از خروج مرجعيت به آن سوي مرزهاي ايران، جلوگيري مي كرد. حجت الاسلام والمسلمين محمدرضا فاكر درباره ناكامي امام در اين تلاش مي گويد: "مهم ترين مساله پس از فوت آيت الله بروجردي (ره) حفظ اقتدار حوزه و اسلام در برابر رژيم بود. هدف امام خميني در اين وضعيت، اين بود كه قدرت روحانيت، به يك قدرت متشكل و مستحكم مبدل شود، اگر نتوان كار آقاي بروجردي، در برابر رژيم را انجام داد، لااقل بتوان جلو خرابكاري هاي رژيم را گرفت و اين نمي شد مگر از طريق تمركز قدرت در مرجعيت، از اين رو ايشان از همان اول، خودشان را كنار كشيدند و پيشنهاد دادند كه همه علما بروند و آقاي خوانساري را از تهران به قم بياورند و مرجعيت را بدو محول كنند. استدلال امام اين بود كه آقاي خوانساري، كسي است غير از علماي قم و همه آقايون هم، او را از نظر تقوا، زهد و علميت قبول دارند، در ثاني با انتخاب ايشان، شائبه مسائل شخصي هم به هيچ وجه نمي رود. با پيشنهاد مذكور، آقايان گلپايگاني و نجفي مرعشي موافقت كردند و به نظرم مي رسد كه آقاي شريعتمداري به گونه اي

با پيشنهاد امام، مخالفت ورزيدند. . . به هر ترتيبي كه بود، پيشنهاد امام خميني پذيرفته نشد و قرار شد زعيم آينده حوزه، از ميان علماي مقيم قم برگزيده شود. پيشنهاد دوم كه در واقع به سمت همان تجزيه مرجعيت، متمايل بود، موجب گرديد تا امام در اين تجزيه، مشاركتي از خود نشان ندهد و عملا از عامت حوزه كناره گيري كند. از همان اول مرحوم امام و نجفي مرعشي، خودشان را كنار كشيدند و تنها آقاي گلپايگاني ، چون مطمئن نبود كه آقاي شريعتمداري كنار مي رود سكوت اختيار كرد، بازهم مساله به جايي نرسيد و شايد مصلحت اين بود، و اين از الطاف الهي بود كه آقاي گلپايگاني كنار نرفتند و در نهايت آن دو، به طور اشتراكي، زعامت حوزه را برعهده گرفتند. " بنا به اظهارات حجت الاسلام والمسلمين موسوي نهاوندي، امام در پاسخ به اين سؤال كه چرا شما در اين مساله مهم، كناره جويي مي كنيد، گفته بود: "شما آقايون مي خواهيد شهريه بدهيد، بدهيد، ما همان درس خودمان را مي گوئيم و همان تدريس خودمان را دنبال مي كنيم. درس گفتن مال ما، اداره كردن حوزه مال شما. " علي رغم اين كه امام خود را از پيشنهاد دوم كنار كشيد و عملا در اداره حوزه مشاركتي ننمود، اما عده اي از علاقه مندان به وي كه اغلب شاگردانش به حساب مي آمدند، درصدد بودند تا مرجعيت ايشان را مطرح و به تدريج گسترش دهند. اين در حالي بود كه امام همچون ادوار گذشته زندگي خود، كوچكترين قدمي براي مرجعيت برنداشت و حتي در مقابل پيشنهادات و اقدامات دوستان

خود در اين مسير سرسختانه مقاومت كرد. آيت الله محمدعلي گرامي در اين باره مي گويد: "عده اي از خواص حوزه علميه، نظرشان درباره مرجع بعدي، امام بود، اما خود ايشان حاضر نبود قدمي در اين راه بردارد، ظاهرا در سال 1340 بود كه امام در پايان سال تحصيلي حوزه، در مسجد سلماسي خطاب به شاگردان خود فرمود، روزي يكي از ايرانيان، در نجف خدمت آقاي لواساني رسيد، آقا از وي پرسيد از شهرستان چه خبر؟ او در پاسخ گفت چه انتظاري داريد از شهري كه هفتاد نماز جماعت در آن به پا مي شود. بعد امام فرمود، منظور اين است كه كل يلعن الاخر وگرنه نماز جماعت كه بدي ندارد، از اختلاف بپرهيزيد، من شخصا راضي نيستم كسي براي مرجعيت من، اقدامي كند. " بي رغبتي امام به مطرح شدن، در كنار معروف نبودن ايشان، از جمله عواملي بود كه مرجعيت وي را به تاخير مي انداخت. حجت الاسلام والمسلمين صالحي نجف آبادي در اين باره اذعان مي دارد: "مطرح نشدن امام در آن روزها به گونه اي بود كه بسياري از ايرانيان، وي را نمي شناختند و اگر به قم مسافرت هم مي كردند آثاري از او مشاهده نمي كردند. مثلا عده اي از شهركرد به قم آمده بودند تا درباره مرجع بعدي، جستجو كنند. با اين كه چند روزي در قم مانده بودند، امام را نشناختند. بعد از طريق من، با وي آشنا گرديدند. از اين رو اگر امام مطرح گرديد تنها به علت تلاش شاگردان امام بود كه علاقه به او داشتند و معتقد بودند نه تنها از مراجع فعلي كم

ندارد، بلكه در بسياري از مراتب علمي، برتر است". با اينكه تحرير فتاواي امام خميني بر تمام ابواب كتاب عروة الوثقي، نج سال قبل از رحلت آيت الله بروجردي پايان يافته بود و در همين سالها نيز حاشيه وي بر كتاب "وسيلة النجاة" سيد ابوالحسن اصفهاني، به عنوان رساله عمليه، نگارش يافته بود، اما امام داعيه اي براي مرجعيت نداشت و حاضر نبود حواشي اش بر وسيلة النجاة، در قالب يك رساله مستقل منتشر گردد. آيت الله محمدعلي گرامي در مورد عدم تمايل امام به انتشار رساله مي گويد: "در زمان آقاي بروجردي و حتي پس از وفاتش، امام مراقب بود كه خودش را وارد جرگه رياست و مرجعيت نكند; با اين كه حاشيه بر عروة الوثقي را پنج سال قبل از رحلت آقاي بروجردي به پايان برده بود و نيز حاشيه بر وسيلة النجاة را سالها پيش از نوشتن حاشيه بر عروة تمام كرده بود، حاضر نشد رساله اي از خود منتشر كند. من اين مطلب را از زبان خود امام نيز شنيده ام". حجت الاسلام والمسلمين صالحي نجف آبادي اضافه مي كند: "در واقع امام قبل از فوت آيت الله بروجردي، صاحب فتوا بود و استنباط فعلي خود را به صورت حاشيه بر وسيله النجاة مرقوم نموده بود، لكن حواشي ايشان، عربي بود و در قالب يك رساله فارسي منتشر نشده بود. تنها اهل نظر كه خواهان نظريات فقهي ايشان بودند به آن حواشي مراجعه مي كردند. " از اين رو امام، در دوره آقاي بروجردي، به منظور حفظ اقتدار و وحدت مرجعيت، نه تنها علاقه اي به مطرح كردن خود نداشت، بلكه

از عملكرد عده اي از مجتهدين آن روزگار نيز انتقاد مي كرد. آيت الله محمدعلي گرامي: "روزي به هنگام تدريس در مسجد سلماسي، از علمايي كه در زمان حيات آيت الله بروجردي رساله خود را منتشر كرده بودند، گلايه كرد و به عنوان قدح فرمودند: در برابر كساني كه خداوند پرچم را به دست او داده است ما خودمان را علم نكنيم. احترام امام به آقاي بروجردي به گونه اي بود كه اگر به هنگام تدريس مي خواستند مطالبي را از آقاي بروجردي نقل يا رد كنند، از روي ادب و احترام نام ايشان را نمي بردند و به بعض الاكابر تعبير مي كردند. با اينكه در بررسي اقوال علما به صراحت نظريات مرحوم نائيني و آقا ضيا را با ذكر نامشان نقد و بررسي مي كردند. وقتي از ايشان مي پرسيديم مراد شما از بعض الاكابر كيست؟ لكن ايشان پاسخي نمي دادند من چون با مطالعه قبلي مي دانستم منظورشان آقاي بروجردي است. " در عرف حوزه هاي علميه شيعه، عادت بر آن است كه با درگذشت مرجعي، مجتهديني كه در مظان احراز مرجعيت اند، بر جنازه متوفي، نماز مي گذارند و مجالس سوگواري برپا مي كنند و اين خود به عنوان يكي از آثار و شوونات مرجعيت قلمداد مي گردد. با رحلت آيت الله بروجردي در دهم فروردين 1340، اولين سوالي كه مطرح شد اين بود كه كداميك از علماي قم بر جنازه آن مرحوم نماز مي خواند؟ و نخستين مجلس ترحيم توسط چه كسي برگزار مي شود؟ حجت الاسلام والمسلمين احمد منتظري در مورد اولين مجلس ترحيم آيت الله بروجردي مي گويد:

"اولين مجلس ترحيم آن مرحوم، توسط آيت الله گلپايگاني در مسجد امام شهر قم برگزار شد. وقتي اطرافيان آقاي شريعتمداري متوجه شدند، به مسجد ريخته و سماور آنها را خاموش كردند و متذكر شدند كه اولين مجلس ترحيم بايد از سوي آيت الله شريعتمداري برگزار گردد. " آيت الله علي اكبر مسعودي خميني درباره علل شركت نكردن امام خميني در مراسم تشييع جنازه و نيز مجلس ترحيم آن مرحوم از خود امام مي پرسد: "چرا شما در مراسم تشييع جنازه شركت نمي كنيد؟ فرمودند بگذاريد يك نفر هم كه كمتر باشد اختلاف كمتر است. چه لزومي دارد من بيايم و عده اي هم پشت سر من راه بيفتند. مرجع بايد يك نفر باشد، آنچه كه مهم است حفظ حوزه و اسلام است نه مرجعيت. (9) علت اينكه چرا امام در مراسم ختم آقاي بروجردي شركت نمي كرد اين بود كه معمولا علما وقتي وارد اين مجالس مي شدند، منبريها با ذكر صلوات، مقدم آنها را گرامي مي داشتند و سپس به تعريف و تمجيد از آنان مي پرداختند. در حالي كه امام از اين تعريفها، ناراحت مي شدند و به همين علت به اين مجالس، تشريف نمي آوردند. " بنا به گفته آيت الله مسعودي خميني، سرانجام امام با اصرار زياد دوستان و شاگردانش و پس از گذشت چند روز از رحلت آيت الله بروجردي، تصميم گرفت; مجلس ختمي برگزار كند. "به هر حال هرچه دوستان اصرار كردند كه اگر مجلس ترحيم برقرار نكنيد حرف برايتان درمي آورند و براي شما سبك است. ديگران خيال مي كنند بين شما و آقاي بروجردي اختلاف بوده است.

امام مي فرمودند: خب آقايان ديگر هستند آنان فاتحه مي گيرند. به جدم قسم مي خورم هنوز سراغ ندارم كسي را كه بيشتر از من آقاي بروجردي را دوست داشته باشد. بالاخره با اصرار دوستان، امام قبول كردند پس از گذشت چند روز، مجلس ترحيم برگزار كنند اين مجلس در روز بيست و پنجم شوال همان سال برگزار شد و امام نيز شرط كرده بود كه منبري اسمي از ايشان نبرد. " حجت الاسلام والمسلمين احمد منتظري: "آخر قرار شد امام نيز مجلس ترحيمي برگزار كند، در اين مجلس، آقاي مشايخي در مسجد امام قم منبر رفت و در ضمن سخنانش ازامام خميني تجليل كرد. امام كه از اين كار ناراحت شده بود به اطرافيان خود گفته بود چه كسي به اين گفته كه اسم مرا ببره، همه شما مي دانيد كه من از اين كارها راضي نيستم. " (10) به گفته حجت الاسلام والمسلمين علي ستاري، امام خميني در سالهاي تبعيد در عراق نيز براي احدي مجلس ترحيم برگزار نمي كرد و به شدت از شوونات مرجعيت دوري مي گزيد، اگر با اصرار زياد اطرافيان مواجه مي شد، بنا بر مصالحي به برقراري مجلس تن مي داد. "حتي زماني كه امام در نجف به سر مي بردند، بعد از رحلت آيت الله شاهرودي، مجلس ترحيمي برقرار نكردند. وقتي من به ايشان گفتم كه شما بايد مجلس برقرار كنيد و عده اي نيز تصميم گرفته اند از سوي شما مجلس برگزار كنند، امام از ناراحتي چشمانش سرخ شد و به من گفت، چرا اينها دست از سر من برنمي دارند، من مجلس فاتحه نمي گيرم،

اصلا به اينها بگوئيد شما چه كاره هستيد كه در كار من دخالت مي كنيد. البته بعد از مدتي براي اين كه در نجف پخش نشود كه امام با مرحوم شاهرودي رابطه خوبي نداشته اند، ايشان در چهلمين روز درگذشت آن مرحوم، مجلس ختم گرفتند. " نكته مهمي كه در اينجا وجود دارد اين است كه امام تنها پس از درگذشت آيت الله كاشاني كه ديگر شائبه مرجعيت وجود نداشت، بلافاصله با ميل و اراده خود، مجلس ترحيم برقرار نمودند و خود به عنوان صاحب عزا به ديگران تسليت مي گفتند. آيت الله محمدعلي گرامي در اين باره مي گويد: "البته با رحلت آيت الله كاشاني در اسفند ماه 1340، حضرت امام بلافاصله مجلس ترحيم برگزار نمودند. به خاطر اين كه احساس مي كردند آقاي كاشاني مظلوم واقع شده بود. امام در اين مجلس، هم صبح و هم بعدازظهر، در مسجد اعظم به عنوان عزادار مي نشستند. " حجت الاسلام والمسلمين صالحي نجف آبادي نيز مي افزايد: "بعد از فوت آيت الله كاشاني، علي رغم اينكه حوزه علميه قم چندان وفاداري و علاقه اي از خود نشان نداد، امام براي وي مجلس ختم گرفت و به عنوان صاحب عزا، به واردين احترام مي گذاشت. در اين مجلس بيش از 50 الي 60 نفر شركت نكردند. علت اين بي اعتنائي هم روشن بود; چون حوزه، آقاي كاشاني را يك آخوند سياسي مي دانست و براي او ارزش قائل نبود، در حالي كه امام از آقاي كاشاني حمايت مي كرد و در حوزه نيز مشهور شده بود كه آقاي خميني از حاميان آقاي كاشاني است. " عزلت

گزيني امام از مقام مرجعيت در حالي صورت مي گرفت كه هم حوزويان به مقام علمي و معنوي ايشان اعتراف داشتند و هم اقتدار از دست رفته حوزه، حضور جدي او را در مقام مرجعيت احساس مي كرد. از اين رو، عده اي از شاگردان امام تصميم گرفتند طي يك برنامه منسجم وارد صحنه شده و از مقام علمي و صلاحيت ايشان براي احراز مقام مرجعيت حمايت كنند. آقايان مطهري، منتظري، يوسف صانعي، بهشتي، خلخالي، طاهري خرم آبادي، صالحي نجف آبادي، مسعودي خميني، رباني شيرازي، فاضل لنكراني، حسين نوري، ابراهيم اميني، خزعلي و جنتي، از جمله فعالين و فضلايي بودند كه در گسترش مرجعيت امام در حوزه علميه قم و نيز برخي از شهرهاي ايران نقش بسزايي ايفا نمودند. آيت الله يوسف صانعي به بخشي از اين فعاليت ها اشاره كرده و مي گويد: "بعد از فوت آيت الله بروجردي، از آنجا كه ما در حدود پنج الي شش سال، درس ايشان را درك كرده بوديم، معتقد بوديم كه امام از بقيه علما داناتر است، هم احاطه اش بر فقه بيشتر است و هم دقت و تحقيقش نسبت به سايرين، زيادتر. از اين رو قرار شد من و عده اي از شاگردان امام، مثل: آقايان كروبي و شهيد كاظم قريشي، مرجعيت امام را تبليغ كنيم. اولين مساله اي كه برايمان سؤال برانگيز بود اين بود كه آيا امام رساله دارد يا نه؟ با تحقيقي كه از سوي آقا مصطفي خميني انجام گرفت، روشن شد امام بر عروة الوثقي و وسيلة النجاة، حاشيه كامل زده اند. (11) با اين كه ما پنج الي شش سال بود

كه به منزل امام، رفت و آمد مي كرديم، ايشان هيچ وقت به ما نفهماند كه بر دو كتاب مذكور، حاشيه زده اند و مانيز تا آن زمان خيال مي كرديم امام بر هيچ كتاب فقهي حاشيه ندارند. پس از آن كه روشن شد امام بر متن آن دو اثر حاشيه زده اند، گام بعدي ما، تلاش براي طرح مرجعيت امام از طريق رسانه هاي گروهي بود. پس از فوت آيت الله بروجردي، خبرنگار روزنامه كيهان به منظور مصاحبه با طلاب و روحانيون، درباره مرجع بعدي، وارد مدرسه فيضيه شد. با نقشه اي كه دوستان از قبل ريخته بودند، مرحوم رباني املشي از ميان جمعيت انبوه فيضيه، خود را به جلو رساند و به عنوان اولين مصاحبه شونده، مرجعيت امام را با ادله زيادي مطرح نمود. لذا اولين مرجع اعلام شده در روزنامه كيهان آن سالها، حضرت امام بودند. قدم بعدي اين بود كه امام مي بايست براي رحلت آيت الله بروجردي، مجلس سوگواري برقرار كنند در حالي كه امام به چنين كاري تن نمي داد. چون مجلس ترحيم گرفتن، دلالتي بود بر داعيه مرجعيت و امام با اين كه علاقه وافري به آن مرحوم داشت، چنين نكرد. ظاهرا يا خودش فرمود يا ما درك كرديم، امام آخرين مجلس را برقرار نمودند. بعد از اين، تلاش كرديم بيت ايشان براي رفت و آمد باز باشد. در همين خصوص با آقا مصطفي گفتگو كرديم و قرار شد در همان ايام ، دو سه روزي، مردم به منزل امام رفت و آمد كنند. به دوستان نيز توصيه كرديم كه به هنگام زيارت امام ، اين سؤال را

از ايشان نكنند كه بعد از آقاي بروجردي، مرجع بعدي كيست؟ چون مفهوم سؤال اين بود كه خود شما مرجع نيستيد. لذا اخوي و ديگران تلاش نموديم و به مراجعين هم توصيه كرديم تا از امام پرسيده شود كه نظر شما درباره بقاء بر ميت چيست؟ چون مفهوم اين سؤال، به گونه اي روشن مي كرد كه شما نيز مرجعيد. همين طور هم شد و افرادي كه به زيارت ايشان مي آمدند همين سؤال اخير را مي پرسيدند. قدم بعدي، شروع تبليغات بويژه بين برخي از روحانيون علاقه مند به امام در تهران بود. " براي مرجعيت و اعلميت امام نسبت به ديگران دلايل متعددي وجود داشت كه آيت الله يوسف صانعي برخي از دلايل اعلميت حضرت امام را اين گونه بيان مي كند: " من آن موقع نه وجه و دليل بر اعلميت امام اقامه مي كردم و به ديگران هم منتقل مي نمودم و عده اي هم در تهران بالاي منبر همه آن وجوه را عنوان مي كردند. الان همه آنها را به ياد ندارم. يكي از دلايلي را كه مي گفتم اين بود كه مرحوم شيخ مرتضي كه اهل خبره هستند، مرحوم سيد احمد خوانساري را به عنوان اعلم معرفي نمودند. از اين رو آقاي خوانساري به ديده او از سيد محسن حكيم و سيد عبدالهادي شيرازي، اعلم است. آقاي خوانساري در حدود 20 الي 25 سال است كه از حوزه علميه قم كنار رفته و در آنجا (تهران) تدريس مي كنند. آقاياني كه به تهران مي آيند خيلي حوصله درس، بحث و مطالعه ندارند، در حاليكه امام طي اين مدت، در

قم در مقابل افراد وزين و ارزنده اي تدريس كرده و كلامش پر از نقد و اشكال و بررسيهاي عالمانه است. از اين رو امام از سيد احمد خوانساري، قوي تر است. اگر 25 سال پيش آقاي خوانساري با امام مساوي يا از وي عالمتر بود، هم اكنون امام از وي قوي تر است. و در نهايت، آخرين مساله، نوشتن و انتشار رساله علميه بود كه ايشان حاضر نبودند براي چاپ رساله اش پول خرج كند. به هر ترتيب، در ابتدا يك كتاب كوچكي از ايشان منتشر شد و بعد توضيح المسائل نيز از روي حاشيه بر عروة الوثقي، تهيه و با امضاي وي به چاپ رسيد و به فروش رفت. نكته مهم اين بود كه امام مي فرمود: حق نداريد رساله مرا (براي جذب مقلدين) به طور رايگان در اختيار مردم قرار دهيد. در تاريخ مرجعيت امام، حتي يك رساله هم به صورت رايگان به كسي داده نشد. روزي آقاي آخوندي، يكي از ناشرين قم، خدمت امام آمد و عرض كرد كه قرار است كتاب عروة الوثقي را با پاورقي مراجع تقليد، از جمله شما چاپ كنيم، بقيه آقايون به جهت كمك مالي به ما تعداد صد الي دويست مجلد را پيش خريد كرده اند، شما نيز مبلغي به ما بدهيد. امام فرمود من پيش خريد نمي كنم و نيازي به عروه ندارم. كه البته ناشر مذكور عروه را بدون پاورقي فتاواي امام به چاپ رسانيد. به هر حال، مرجعيت امام با توجه به مراحلي كه بيان شد به تدريج و به ويژه با آغاز نهضت مسلم گرديد و رساله هاي وي به قيمت

گران در بازار خريد و فروش مي شد و موضوع به جايي رسيد كه همه دريافتند امام حتي از آقايان حكيم و خوانساري قوي تر است با اين حال، تعداد انگشت شماري بودند كه باور نمي كردند امام در علوم حوزوي از ديگران داناترست. " آيت الله سيد حسن طاهري خرم آبادي درباره اعلميت امام و چاپ رساله ايشان مي افزايد: "عده اي از دوستان كه بعد از فوت آقاي بروجردي نظرشان اين بود كه اگر در اعلميت امام نسبت به مراجع نجف ترديد باشد، لااقل اعلم از آقايان قم هستند. آمدند منزل امام كه من هم جز آن عده بودم و با ايشان صحبت شد كه شما اجازه بدهيد حاشيه بر " عروه" شما را چاپ كنيم. اين جريان مربوط به حول و حوش چهلم مرحوم آقاي بروجردي مي باشد. خلاصه با ايشان صحبت شد. امام مقداري در مورد بي اعتباري دنيا صحبت كرد و اينكه اين كارها چه اثري دارد. دوستان با ايشان صحبت كردند كه شما حداقل مقلديني را در ميان طلبه ها و فضلاي حوزه و شاگردان خود داريد و شايد افرادي خارج از اينجا باشند كه مي خواهند از شما تقليد كنند. خوب، اينها احتياج به فتواي شما دارند. شما حداقل حاضر شويد كه حاشيه بر"عروه" و "وسيله" و كتابهاي علمي شما چاپ شود. اين حرف منطقي بود و ايشان هم قبول كرد و مدتي طول كشيد تا اينها چاپ شد. آن وقت د و سه نفر از دوستان نشستند و از روي حاشيه ايشان بر عروه، رساله اي درآوردند به نام "نجاة العباد" كه به فارسي بود. علت اين

كار هم اين بود كه دوستاني كه علاقه به امام داشتند و ايشان را صالح براي مرجعيت مي دانستند، خواه نا خواه به كساني كه با آنها مرتبط بودند، امام را به عنوان مرجع معرفي مي كردند. من خودم در خرم آباد به اقوام و خويشان و افرادي كه از من سؤال مي كردند، امام را معرفي مي كردم. اين اعلام مرجعيت امام به وسيله فضلا، مقلديني را براي امام ايجاد مي كرد. مقلد كه درست شد، رساله مي خواهد نمي شود به او گفت كه برو حاشيه عروه را مطالعه كن اين بود كه فضلا دور هم نشستند و اين رساله فارسي را براي كساني كه مي خواستند از امام تقليد كنند، نوشتند. با اين توضيحاتي كه دادم امام يك نوع مرجعيت محدودي در بين فضلا، طلاب و كساني كه با آنها مرتبط بودند، پيدا كرد. بعد از ارتحال آقاي بروجردي، آقا آسيد عبدالهادي شيرازي نيز پس از چند ماهي در نجف فوت كردند و با رحلت مرحوم آسيد عبدالهادي، آن ترديدي كه در مورد اعلميت امام نسبت به ايشان وجود داشت، منتفي شد و دايره مرجعيت حضرت امام وسيع تر شد. " حجت الاسلام والمسلمين سيداصغر ناظم زاده مي گويد: "تا آنجا كه به ياد دارم بعد از فوت آيت الله بروجردي، هشت الي نه رساله بيرون آمد. از نجف اشرف آيات عظام حكيم، سيد عبدالله شيرازي، سيد محمود شاهرودي و خويي، از قم آقايان گلپايگاني و نجفي مرعشي، از مشهد آيت الله ميلاني و از تهران آقاي خوانساري رساله دادند و براي آقاي بروجردي مجلس ترحيم برقرار كردند. من در يكي از

اين مجالس، حضرت امام را ديدم، اما چون اوايل طلبگي ام بود و بسيار جوان بودم ابتدا ايشان را نشناختم. پس از اين كه دريافتم ايشان، امام است از ديگران پرسيدم چرا ايشان رساله نمي دهد؟ گفتند كه امام فرموده است كه من يك قدم براي خودم برنمي دارم. " آيت الله مسعودي خميني: "امام قبل از انتشار نجاة العباد گفته بود كه شما اين كار را نكنيد، آقايان قبول نكردند و آن را منتشر نمودند. بعد از نشر هم معلوم شد غلط زياد دارد و جمعش كردند. بعد توضيح المسايل آقاي بروجردي را آوردند و حواشي امام را از كناره هاي رساله آقاي بروجردي، استخراج كردند، امام هم مطالعه فرمود و گفتند مانعي ندارد. " بنا به اظهارات آيت الله احمد صابري همداني، عوامل متعددي از قبيل: 1 -اعتراف حوزويان به قوت و قدرت علمي امام، به ويژه در فلسفه و اصول، 2 - شلوغ شدن تدريحي درس خارج اصول ايشان و 3 - امامت جماعت مدرسه فيضيه در غياب آيت الله سيد احمد زنجاني، در كنار تلاش بي شائبه شاگردان و علاقه مندان، رفته رفته امام در عرض سايرمراجع قم بر كرسي مرجعيت تكيه زد و مورد توجه بسياري از اقشار مختلف مردم به ويژه قشر تحصيل كرده قرار گرفت. "زماني كه آيت الله حجت از دنيا رفت و آقاي بروجردي هم به علت كسالت جسماني، نتوانست درس اصول خود را ادامه دهد، درس اصول فقه امام شلوغ تر شد و در حقيقت، خارج اصول فقه حوزه علميه قم به كلاس ايشان منحصر گرديد. اين در حالي بود كه طلاب و فضلاي قم

مي ديدند كه همه روزه امام از زمانهاي سابق به حجره مرحوم شهيد مطهري تشريف مي آوردند و فلسفه تدريس مي كنند. " در كنار افراد و گروههاي حوزوي، بعضي از گروههاي سياسي كه در آن زمان فعال بودند نيز نسبت به قضيه مرجعيت حساسيت به خرج مي دادند. حجت الاسلام والمسلمين صالحي نجف آبادي درباره تمايل برخي از گروههاي سياسي ايران به امام خميني مي گويد: "پس از رحلت آيت الله بروجردي، از ميان گروههاي سياسي فعال دهه چهل، نهضت آزادي به آيت الله شريعتمداري تمايل بيشتري داشت، چراكه آقاي گلپايگاني ، عالمي محتاط بود و كمتر وارد مسايل سياسي مي شد و مردم نيز او را به عنوان عالمي سياسي نمي شناختند، در حالي كه شريعتمداري در مسايل سياسي تبحر خاصي داشت و به درك خوبي هم از قضايا و مسايل جاري رسيده بود، طبيعتا گروه نهضت آزادي به آيت الله شريعتمداري علاقه اش بيشتر بود و گرايشهاي ملايم سياسي او را مي پسنديد، عده اي از طرفداران نهضت آزادي كه بعدا انجمن دفاع از حقوق بشر در ايران را به راه انداختند، باآقاي شريعتمداري همكاري كردند و او نيز به آنها كمك مي كرد لكن پس از طرح مرجعيت امام و نقش فعال سياسي ايشان از انجمنهاي ايالتي و ولايتي به بعد، نهضت آزادي از آيت الله شريعتمداري روي گردان و به امام متمايل شدند. " تثبيت تدريجي مرجعيت امام در كنار افزايش روزافزون مقلدين وي، به طور طبيعي، مساله پرداخت شهريه طلاب علوم ديني را به ميان آورد. مهم ترين سوالي كه در اين زمان مطرح مي شد آن بود كه

برخورد امام با دريافت سهم امام چيست و چه واكنشي در قبال پرداخت شهريه از خود نشان مي دهد؟ اين مطلب كه وضعيت معيشتي طلاب، بويژه پس از فوت آيت الله بروجردي، ممكن است رو به وخامت رود و عده اي از آنان را از قم ماندن و ادامه تحصيل مايوس گرداند، براي شخص امام و ساير مراجع روشن بود، اما اينكه او نيز با راه انداختن دستگاهي همانند ساير مراجع، شهريه بدهد چيزي نبود كه به آن تن دهد. آيت الله مسعودي خميني درباره اولين شهريه پرداختي امام مي گويد: "روزي حجت الاسلام غيوري از تهران به قم آمد و مبلغ بيست هزار تومان وجوهات به امام پرداخت كرد. امام نيز بلافاصله آنها را به من داد و دستور نمود كه ضمن سركشي به حجره طلاب علوم ديني، به هريك از آنها مبلغ پانزده تومان به عنوان شهريه پرداخت كنم. من و آقاي صانعي پولها را برداشته و روانه مدرسه حجتيه و ساير مدارس شديم و طبق خواسته امام آنها را تقسيم كرديم. اين اولين شهريه اي بود كه امام پس از مرجعيت پرداخت مي كرد. " پي نوشتها: 1. مستندات اين مقاله براساس مصاحبه هاي انجام يافته توسط مركز اسناد انقلاب اسلامي - قم، تنظيم يافته است. 2. پس از رحلت آيت الله حائري در سال 1315، و قبل از اينكه آيت الله بروجردي در قم ساكن و مستقر شود، سه نفر از مراجع قم به نامهاي آيت الله صدر، آيت الله حجت و آيت الله خوانساري، حوزه علميه قم را اداره مي كردند. 3. از جمله اين ماموريتها، مسافرت به نهاوند و

مشهد و نيز حل و فصل آشوبي بود كه در سال 1331 توسط علي اكبر برقعي در قم ايجاد گرديد. 4. مشروح جريان درگيري سيدعلي اكبر برقعي و توده ايها با نيروهاي مذهبي و روحانيون در قم در مجله ترقي شماره 522 سال بيست و چهارم، دي ماه 1331 آمده است. 5. ناشر كتاب "بحثي درباره مرجعيت و روحانيت" در مقدمه اين اثر مي نويسد، اين سؤال كه آينده مرجعيت تقليد به دست چه كسي سپرده مي شود پس از گذشت بيست ماه از رحلت آيت الله بروجردي، همچنان باقي است. 6. آيت الله محمد يزدي نيز ضمن تاييد گفته هاي آقاي مؤيدي، آيت الله بروجردي را بزرگترين مانع اصلاحات ارضي شاه در اواخر دهه سي معرفي مي كند. 7. صحيفه نور، ج 1، ص 66، چاپ دوم. 8. آيت الله يزدي نيز درباره اين نشست مي افزايد: "امام خوشحال به نظر مي رسيد از اين كه دو نفر از مراجع مسووليت حوزه را پذيرفته و بدين صورت مانع از متلاشي شدن حوزه گرديده اند. " 9. بنا به گفته آيت الله سيدحسن طاهري خرم آبادي، امام در روز تشييع جنازه آقاي بروجردي، به علت بيماري و تب در منزل بستري بوده است. 10. احتمالا اين مجلس با مجلسي كه قبلا بدان اشاره شد جداگانه برگزار شده است. 11. بنا به گفته آيت الله محمد يزدي امام در شهرستان محلات بر "وسيلة النجاة" حاشيه زده بود كه او به همراه تعدادي از شاگردان امام از جمله آقاي خلخالي آن را از عربي به فارسي ترجمه كرده بودند.

در انتقال زلال انديشة ناب خداشناسي، در مجموعة اشعار ديوان به مطالبي اشاره فرموده اند كه مي توان چهار محور اساسي را در ميان آنها استنباط كرد. اين چهار محور را مي توان مباني نظري شناخت خداوند تلقي كرد: 1. تأكيد بر انديشة توحيدي در بيان مقام احديت ذات حق تعالي؛ 2. بحث جلوه گري و جلوه بيني در تشريح رابطة بين كثرات و ذات احدي؛ 3 . بحث زيبابيني و زيباشناسي در توضيح شناخت خداوند به زيباي مطلق و سيطرة زيبايي در دار هستي؛ 4. بحث حاكميت عشق در ميان موجودات و خداشناسي بر مباني عشق يا خداشناسي عاشقانه. در شمارة قبل، چهارمين ركن از اركان نظري خداشناسي به چاپ رسيد و مورد نظر خوانندگان محترم قرار گرفت. در اين شماره نيز سعي بر نگاهي اجمالي و ساده بر ديگر مباني شده است.

فصل اول: انديشة توحيدي يكي از محورهاي مهم و اساسي خداشناسي در انديشة حضرت امام، انديشة توحيدي محض و ناب است. در ديدگاه ايشان شناخت خداوند به وحدانيت و نايل شدن به مقام توحيد ذاتي، صفاتي و افعالي به عنوان كمال معرفت، محور اساسي در سراسر ديوان است. از نظر وي چون خداوند جان جهان و تنها مؤثر در وجود و دادرس موجودات در رسيدن به كمال حقيقي شناخته شود پس سزاوار است كه انسان در مقام نظر و عمل، تسليم محض فرمان او شده و در حوزة انديشه و شناخت، خداوند احد و واحد را حقيقت محض دانسته و ماسوا را مَجاز و سايه و سراب ادراك نكند و در عالم هستي، صفات و افعال آن ذات احدي را شهود نمايد و چشم دل به

روي او بگشايد. بدين ترتيب از رهگذر هماهنگي ادراك عقلاني و قلبي يا هماهنگي انديشه و شهود بر محور ذات اقدس، درخت انديشة توحيدي رشد نموده و ثمرات آن به بار مي نشيند: آنروز كه عاشق جمالت گشتم ديوانة روي بي مثالت گشتم ديدم نبود در دو جهان جز تو كسي بيخود شدم و غرق كمالت گشتم(1) * * * گرد است اگر هستي ديگر بيني بودي جز بود او نباشد هرگز(2) * * * در اين عرصه است كه موحّد دلبستة او شده و غير او هوسي در سر نمي پروراند: عاشق روي توام اي گل بي مثل و مثال بخدا غير تو هرگز هوسي نيست مرا پرده از روي بينداز بجان تو قسم غير ديدار رخت ملتمسي نيست مرا(3) * * * اين دلبستگي و دلدادگي، باطن عشق است و عاشق از رهگذر اين عشق، جز تقرب و وصال و شهود نمي طلبد و جنت و حور و قصور نمي جويد. تنها در اين جهان بيني توحيدي و خداشناسي موحّدانه است كه آدمي انديشه هاي موهوم و مشوّش را رها كرده و افكار خود را بر پاية محكم و استوار بنا مي كند و به آرامش ابدي مي رسد: به تو دل بستم و غير تو كسي نيست مرا جز تو اي جان جهان دادرسي نيست مرا مده از جنت و از حور و قصورم خبري جز رخ دوست نظرسوي كسي نيست مرا(4) * * * ما ندانيم كه دلبستة اوئيم همه مست و سرگشتة آن روي نكوئيم همه(5) انسان موحّد حقيقت لا اله الا الله را اينگونه دريافته كه فقط موجود حقيقي اوست و ماسوا به تبع او موجود است و وجود

خود را وامدار او مي د اند. تنها خداوند منشأ اثر است كه با يك امر ايجاد مي كند و با يك امر هلاك. پس اگر خداي احد و واحد را در هستي نبيند، عيب از اوست: عيب از ماست اگر دوست زما مستور است ديده بگشاي كه ببيني همه عالم طور است لاف كم زن كه نبيند رخ خورشيد جهان چشم خفاش كه از ديدن نوري كور است يارب اين پردة پندار كه در ديدة ماست بازكن تا كه ببينيم همه عالم نور است(6) انسان اگر قيد پندارگرايي را رها كند و واقع گرايي را پيشة خود سازد، به عيان، حضور آن هستي بخش بي همتا را مشاهده مي كند كه يكه و تنها هر لحظه تمام هستي را تحت فرمان خويش دارد. مدير و مدّبر عوالم وجود را قادر مطلقي مي بيند كه هم كفو و شريكي ندارد. هستي را از او مي بيند كه به سوي ذات احدي در حركت و صيرورت است: اين همه غلغل و غوغا كه در آفاق بود سوي دلدار روان و همه بانگ جرس است(7) غايت اين حركت، ديدار و وصال آن مبدأ ازلي و ابدي است كه با تحقق آن، هدف آفرينش تأمين مي شود: با مدّعي بگو كه تو و جنت النعيم ديدار يار، حاصل سرّ نهان ماست(8) * * * چراكه اقامتگاه اصلي همة موجودات، ذات اقدس الهي است و غرض از حركت كاروان هستي، رسيدن به اين اقامتگاه است كه ازلي و ابدي است نه موقتي و گذرا و تنها در اين جاست كه ماسوا آرامش و قرار مي گيرد: سر كوي تو به جان تو قسم جاي من است خم زلف تو، در ميكده

مأواي من است(9) * * * كاش روزي به سر كوي توام منزل بود كه در آن شادي و اندوه مراد دل بود(10) * * * كوي او، مجلا و منظر تجليات خاصة الهي است كه در مقام وصول حاصل مي شود. در اين تجليات، معضلات و مشكلاتي در اسرار الهي نمايان مي شود كه بر سالك واجب است تا با صعوبت هرچه تمامتر از آن بگذرد. پس به ميكده كه مقام مناجات است به طريق محبّت پناه مي برد تا با قدم مناجات مشكلات را برطرف كند و به قرب ذات اقدس رسد و به آرامش ابدي و جاودانه بپيوندد. اما علت اين همه تلاش و غوغا و حركت و صيرورت چيست؟ حقيقت آن است كه اين علت فقط در يك چيز خلاصه مي شود و آن چيزي نيست جز آنكه موجودات همه «مبتلاي خداوند» هستند. همه به بلاي فراق موجدِ خويش گرفتار گشته اند و به فراقش در رنج و ابتلاء. و براي گذر از اين فراق سوزناك، حاضرند سر اندر قدوم يار نهند و جان اندر هواي وي دهند: من سر نمي نهم مگر اندر قدوم يار من جان نمي دهم مگر اندر هواي دوست كردي دل مرا زفراق رخت كباب انصاف خود بده كه بود اين سزاي دوست؟ مجنون اسير عشق شد اما چو من نشد اي كاش كس چو من نشود مبتلاي دوست(11) * * * اما اين ابتلاء و پريشان حالي موجود هم علتي دارد: اين پريشان حالي از جام «بلي» نوشيده ام اين بلي تاوصل دلبر بي بلا دمساز نيست(12) * * * درواقع از لحظه اي كه موجودات، اقرار به ربوبيتِ رب العالمين كردند و مربوب ذاتِ اقدسِ

احدي قرار گرفتند و از كتم عدم پا به عرصة وجود نهادند؛ مبتلا به بلا و سختي ها و ناملايماتِ «فراق» شدند تا زمان آن رسد كه وصال به ربّ، تحققّ حقيقي يابد و گويا اين چنين مقدّر شده است كه حقيقت وصال، باطن فراق قرار گيرد تا از ژرفاي عميقِ بُعد، قُرب به ذات احديت، ظهور و تجلّي يابد و اينچنين زبان تكوين، گوياي رنجِ فرقت و غمِ هجرت شود: اي كه روح مني از رنج فراقت چه نبردم اي كه در جان مني از غم هجرت چه كشيدم(13) * * * اما كاروان هستي مستانه و عاشقانه به سوي او در حركت است تا در كُنج قفسِ خودي نماند و به منزلگه معشوق رسد: به مستي كاروان عاشقان رفتند ازاين منزل برون رفتند از «لا» جانب «الا» نمي داني برون رفتند از خود تا كه دريابند دلبر را تو در كُنج قفس منزلگه عنقا نمي داني(14) * * * حركتي كه پايان و انجام ندارد و از صبح ازل تا شام ابد همچنان ادامه دارد: اين قافله از صبح ازل سوي تو رانند تا شام ابد نيز به سوي تو روانند سرگشته و حيران همه در عشق تو غرقند دل سوخته هر ناحيه بي تاب و توانند اي پرده نشين در پي ديدار رخ تو جانها همه دل باخته، دلها نگرانند(15) * * * بدين سبب موجودات در اين حركت ابدي به اميد وصلِ معشوق، رنج بلاي هجران و غم آلام و بلايا را متحمل مي شوند و به جان مي خرند و همچنان به وعدة ديدار نزديك است ياران مژده باد روز وصلش مي رسد ايام هجران مي رود(16) *

* * مژدة وصل به رندان خرابات رسيد ناگهان غلغله و رقص و طرب برپا شد(17) * * * باد بهار مژدة ديدار يار داد شايد كه جان به مقدم باد بهار داد(18) * * * ميان مژدة ديدار يار، و ديدار او فرق است. اما به يك اعتبار مژدة ديدار، چنان براي عاشق خوشايند وگوارا است و چنان موجب ابتهاج در ذات است، كه اين خبر براي او عين واقعيت خبر مي شود و تقدم و تأخر زماني را از ميان برمي دارد و ظاهر خبر، باطن واقعيت را براي او نمايان مي سازد. از اين رو گيرندة خبرحاضر است جان خود را فداي رسانندة خبر كند. حال تصور كن! كه اگر ديدار، حاصل شود و باطنِ خبر براي عاشقِ طالب تحققِ عيني يابد از شدتِ ابتهاجِ حاصله از مشاهده، شاهد چه چيزي را بايد فدا و نثار مشهودِ خود كند؟!

فصل دوم: جلوه گري و جلوه بيني اين انديشة توحيدي انسان را به كجا رهنمون مي شود؟ آنكس كه خدا را تنها علت موجده و مبقيه مي يابد كه همواره در خلق جديد است و به سر، سوداي اين علت دارد، در عالم آفرينش كثرات را چگونه مي بيند و مي شناسد؟ چگونه بين اين كثرات و آن واحد يگانه ارتباط برقرار مي سازد؟ رابطة بين وحدت و كثرت را چگونه تبيين مي كند؟ در مكتب خداشناسي امام، آفرينش جلوه است و بس: در سراپاي دو عالم رخ او جلوه گر است كه كند پوچ همه زندگي باطل من(19) * * * تمام كثرات جلواتي هستند كه نشان از صاحب جلوه دارند. تنها يك چيز مشهود عالم است. كثرات، آياتِ حاكي از اويند كه از او

خبر مي دهند و از خود هيچ ندارند و ارزش انسان در اين خلاصه مي شود كه حاصل زندگي اش اين بينش و باور باشد: حاصل كون و مكان، جمله زعكس رخ توست پس همين بس كه همه كون و مكان حاصل ما(20) * * * اگر آدمي خود را در معرض امواج درياي جلوة الهي قرار دهد و موانع را از پيش روي سمع و بصر و عقل و دل بردارد، همة وجودش در معرض تابش امواج نوراني الهي، گرما مي گيرد و به نورِ فروزانِ متجلي در جان، و به عشق رؤيت روي جانان، ديدار دلبر حاصل مي شود. نور رخسار تو در دلها فروزان شد، نشد عشق رويت در دل هر پير و برنا هست و نيست(21) پس آن دلبر پرده نشين از پس حجاب برون مي آيد و عاشق با دل آينه دار، نور او را در هستي مشاهده مي كند: دلبر پرده گي از پرده برون خواهد شد پرتو نور رخش در دو جهان خواهي ديد(22) * * * و اينگونه است كه ديده، رخ زيباي خدا را مي بيند و گوش، آواي خدا را مي شنود و تا بدانجا سير مي كند كه حتي جلوات الهي را نمي تواند شرح كند: بشكنم اين قلم و پاره كنم دفتر را نتوان شرح كنم جلوة والاي تو را(23) * * * جلوة والاي خدا از جانب بشر نه شرح كردني است و از جانب او نه تمام شدني: جلوة دلدار را آغاز و انجامي نباشد عشق بي پايان ما جز آن چرا و چون نداند(24) * * * اما با آنكه آن دلربا صد هزاران جلوه گري مي كند باز در نقاب است. عجب كه اين زيبارو

هم پرده نشين است و هم بي حجاب است: اي خوب رخ كه پرده نشيني و بي حجاب اي صد هزار جلوه گر و باز در نقاب(25) حاصل آنكه همة موجودات در معرض امواج جلوات الهي هستند و چون مانعي وجود ندارد، اين امواج را مي گيرند، سمع موجود، امواج مسموع الهي را جذب مي كند و صداي خدا را مي شنود. بصر موجود، امواج مبصرات الهي را مي ربايد و رخ او را مي بيند. بعنوان مثال، باراني كه از آسمان نازل مي شود هر آن چيزي را كه در مسير امواج قطرات باران قرار گيرد، نمناك كرده و اجسام را آب زلال بر تن مي نشاند. اما اگر بر سر موجود، چتري و سايباني باشد ديگر تنِ جسماني او نمناك نمي شود. لذا اگر انسان، چنين ديدن و شنيدني را تجربه نكند و امواج الهي را نگيرد، به سبب موانعي است كه جسم و جانش را در محاصرة آنان قرار داده است: آفاق پر از غلغله است از تو و هرگز با گوش كر خود بصدايي نرسيديم(26) * * * پس به محض رفع موانع، بي درنگ در صف ساير موجودات با آنها همسو شده حتي از آنان نيز سبقت گرفته و به شهود جلوات حق مي نشيند و سرچشمة متكثرات را از وحدتِ ذات حق جستجو مي كند: در هرچه بنگري رخ او جلوه گر بود لوح رخش به هر در و هر رهگذر زدم(27) * * * از اعماق فرش تا وراي عرش را جلوة او مي بيند: اي پردگي كه جلوه ات از عرش بگذرد مهر رخت عجين به بن موي موي ماست(28) * * * هرجا كه مي رود آنجا را از رخ او روشن مي يابد، «الله نورالسموات

والارض» و جلوات را به نور او نوراني و به روشني او روشن مي بيند: هرجا كه مي روي ز رخ يار روشن است خفاش وار راه نبرديم سوي دوست(29) همه آفاق روشن از رخ تواست ظاهري جاي پاي نمي خواهم(30) ماهي در آب است و به دنبال آب مي گردد. انسان، غرقِ جلوات خدااست و به دنبال خدا مي گردد. اين شيوة جاهلان است نه عارفان.چگونه ندانستي كه او از شدّت ظهور و تجلي در خفاست؟: با عاقلان بگو كه رخ يار ظاهر است كاوش بس است اين همه در جستجوي دوست(31) * * * پس اي انسان: از اين خواب گران برخيز، خفاش صفتي را رها كن، پردة جهل را كنار زن، كوري چشم را به بينايي روح و جان شفابخش و رخ او را به نظاره بنشين: بيدار شو اي يار از اين خواب گران بنگر رخ دوست را به هر ذرّه عيان تا خوابي در خوديّ خود پنهاني خورشيد جهان بود زچشم تو نهان(32) و «حجاب ظلماني» را از پيش رو بردار و همچون خفاش در جلدِ «ظلمت خودي» نمان تا نورِ خورشيد با شكوه او را بيني: بردار حجاب تا جمالش بيني تا طلعت ذات بي مثالش بيني خفاش! زجلد خويشتن بيرون آي تا جلوة خورشيد جلالش بيني(33)

فصل سوم: زيبابيني و زيبا شناسي در مكتب خداشناسي امام، خداوند زيبايي مطلق است كه او را جز به زيبايي و جمال جميل، نه مي توان ديد و نه مي توان شناخت. زشتي و شرّ و هرگونه امري كه در تقابل تناقض با زيبايي است در وجود آن ذات اقدس احدي راه ندارد. او منشأ خير و زيبايي است و وجود

او سرشار از لطف و حُسن مي باشد: جز رخ يار جمالي و جميلي نبود در غم اوست كه در گفت و گوئيم همه(34) * * * من دل سوخته پروانة شمع رخ او رخ زيباش عيان بود و عيان است هنوز(35) * * * آن خوب رخ، رخ زيباي خود را بدون حجاب به تماشا نشسته و در آينة هستي تصويري جز زيبابي چهرة او منعكس نشده و چشم هستي نيز جز رخ زيباي او در صفحة آينة خود، چيز ديگري نديده است: ديده اي نيست نبيند رخ زيباي تو را نيست گوشي كه همه نشنود آواي تو را(36) * * * انسان با چنين شهود و معرفتي، زيبابين و زيباشناسي است كه در سراسر عمر، حيات خود را در درياي لذت و ابتهاجِ مستي آور غرق كرده است. دريايي كه اثري از شرّ و زشتي و ردّپايي از ناپاكي و پليدي به قدر ذرّه اي و قطره اي درآن راه ندارد: امواج حسن دوست، چو درياي بي كران اين مست تشنه كام، غمش در كرانه است(37) * * * هركجا پا بنهي حُسن وي آنجا پيداست هركجا سر بنهي سجده گه آن زيباست(38) * * * آن زيبارو هر دم در هستي جلوه گر شده و تمام جلوات را همچون صاحب جلوه زيبائي مي بخشد. هرچه جمال است از جمال او بهره گرفته، و هرچه جميل است از دست تواناي او مايه گرفته: اي جلوه ات، جمال ده هرچه خوبرو اي غمزه ات هلاك كن هرچه شيخ و شاب(39) * * * زيبايي او عين اصالت است و زيبايي ماسوا عين اعتبار كه جامة حقيقت بر تن نكره است: رخ نما تا همه

خوبان خجل از خويش شوند گر كشي پرده ز رُخ كيست كه رسوا نشود(40) اگر ماسوا را بهره اي از زيبايي است به لطف و كرم آن بخشندة حُسن است كه به موجودات اعتبار و آبرو بخشيده است، چراكه ماسوا همه عين فقر و ربط ووابستگي و نياز به ذات آن واجب متعال هستند: همه خوبان بر زيبايي ات اي ماية حسن في المثل در بر درياي خروشان چو خس است(41) * * * بنابراين هرچه در خود مي بينند از او مي بينند و وابسته به او، و براي وجود خود حقيقتي نمي يابند. حتي خود را هيچ هم نمي انگارند: انموذج جمالي و اسطورة جلال درياي بي كراني و عالم همه سراب(42) * * * و از درك اين حقيقتِ رنج آور لذت مي برند و آن را به عنوان بزرگترين گنجينة زندگي خود حفظ مي كنند: جمله خوبان بر حُسن تو سجود آوردند اين چه رنجي است كه گنجينة پير و برناست(43) * * * پس، از مجاز بيزاري مي جويند و به حقيقت پناه مي برند: سرو بستان نيكويي گل گلزار جمال غمزه ناكرده، زخوبان همه بيزارم كرد(44) * * * و چون زيبايي موجودات مجاز است به همين سبب در پي آن زيبايي مطلق و حقيقي بر مي آيند تا هرچه بيشتر به او نزديك شده و از او بهره مند شوند: بگشاي نقاب از رخ و بنماي جمالت تا فاش شود آنچه همه در پي آنند اي پرده نشين در پي ديدار رخ تو جانها همه دل باخته، دلها نگرانند(45) * * * پس آن دلبر نازنين عاشق را واله خود كرده از او شيفتة دلسوخته مي سازد: چه كنم شيفته ام سوخته ام، غمزده ام عشوه ات واله

آن لعل گهربارم كرد(46) * * * عقل و هوش از او مي ربايد به وادي جنونش مي اندازد و پريشان حال و پريشان گويش مي كند: حجاب از چهرة دلدار، باد صبا بگرفت چو من هركس بر او يك دم نظر افكند مجنون شد(47) و غم عشق و رنج فراق و درد جنون را به وديعت مي سپارد: همه سرگشتة آن زلف چليپاي ويند در غم هجر رخش اين همه شور و غوغاست(48) * * * اما اين عاشقي و دلسوختگي، اين شيدايي و ديوانگي، اين دوري و غمزدگي براي زيبابين و زيباشناس، عين صدرنشيني بر جهان قدس و سرفرازي بر عالم هستي است: عاشقان صدرنشينان جهان قدسند سرفراز آنكه بدرگاه جمال تو گداست(49) و اينچنين است كه عاشقِ زيبايي مطلق هرگز حاضر نمي شود تماشاي دلبرش را به دو عالم دهد: رهرو عشقم و از خرقه و مسند بيزار بدو عالم ندهم روي دل آراي تو را(50) * * * حتي هر لحظه تمناي آن دارد كه محبوب، سر زلف(51) را به كناري زند و رخسار گشايد. آن چنان كه جهان را محو زيبايي خود كند زماني در خود سازد. تا از وجود موجودي غير از آن زيباي مطلق ديگر اثري نماند: سر زلفت به كناري زن و رخسارگشا تا جهان محو شود، خرقه كشد سوي فنا(52) * * * جان موجودات فداي آن رخ زيبا، كه هستي آنها در گرو نيستي و فدا شدن در اوست: سربه خاك سر كوي تو نهد جان، اي دوست جان چه باشد كه فداي رخ زيبا نشود(53) * * * وقتي رخ زيباي يار جلوه گري كند، و ذات جميل به اعتبار

ظهور كثرت اسمائي و صفاتي، مشهود واقع شود، شاهد اگر جان خود را فداي مشهود كند، حق است. جان آدمي برترين سرمايه اي است كه حاضر است آن را در طبق اخلاص نهاده و هدية محبوب كند. انسان عاشق در اين انديشة چاره ساز و راه ياب، تنها راه شهود و وصال زيباي مطلق را، شكستن بت انانيّت و منيّت مي يابد و بس. با چشم و گوش غرق در غرور انانيّت نه جمال آن دلبر را ميتوان ديد و نه نغمة او را مي توان شنيد: با چشم مني جمال او نتوان ديد با گوش توئي نغمة او كس نشنيد(54) اين كوري و كري فقط يك درمان دارد و بس. اگرانسان خود را نبيند و حجاب خودي را كنار زند ديگر بين او و خداوند حائلي باقي نمي ماند، او به تماشاي معبود خواهد نشست: اين ما و تويي ماية كوري و كري است اين بت بشكن تا شودت دوست پديد(55) * * * و در اين تماشا گه حقيقتي را خواهد ديد كه زبان قادر به بيان آن نخواهد بود: «سبحان الله عمايضعون» لب فروبست هر آن كس رخ چون ماهش ديد آنكه مدحت كند از گفتة خود مسرور است(56) * * * از منظر امام، خداوند درياي جمالي است كه ماسوا، امواج اين دريا به شمار مي آيند. اين امواج همچون درياي جمال، جميل است. امواج در دل اين دريا ظهور مي يابد و خودنمايي مي كند حتي پستي و بلندي آن ما همه موج و تو درياي جمالي اي دوست موج درياست عجب آنكه نباشد دريا(57) پي نوشتها: (1). ديوان امام. سروده هاي امام خميني مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني

1378. (2) . همان، ص217. (3) همان.ص41. (4). همان، ص41. (5) . همان، ص179. (6) . همان، ص52. (7) . همان، ص52. (8) . همان، ص55. (9). همان، ص59. (10) . همان، ص104. (11) . همان، ص63. (12) . همان، ص65. (13) . همان، ص146. (14) . همان، ص182. (15) . همان، ص102. (16) . همان، ص111. (17) . همان، ص88. (18) . همان، ص75. (19) . همان، ص174. (20) . همان،ص45. (21) . همان، ص69. (22) . همان، ص118. (23) . همان، ص42. (24) . همان، ص98. (25) . همان، ص47. (26) . همان، ص147. (27) . همان، ص141. (28) . همان، ص56. (29) . همان، ص64. (30) . همان،ص160. (31) . همان، ص64. (32) . همان، ص227. (33) . همان، ص247. (34) . همان، ص179. (35) . همان، ص127. (36) . همان، ص42. (37) . همان، ص61. (38) . همان، ص49. (39) . همان، ص47. (40) . همان، ص112. (41) . همان، ص53. (42) . همان، ص47. (43) .همان، ص49. (44) . همان، ص82 . (45) . همان، ص102 (46) . همان، ص82 . (47) . همان، ص91. (48) . همان، ص49. (49) . همان، ص49. (50) . همان، ص42. (51) . سر زلف اشاره به ظهور انوار تجليات وحدت است. (52) . همان، ص43. (53) . همان، ص112. (54) . همان،ص214. (55) . همان، ص214. (56) . همان، ص52. (57) . همان، ص43.

افتخار مي كرد. آن بزرگوار در قصيده اي دروصف پيامبر اكرم(ص) و امام علي(ع) و حضرت فاطمه(س) چنين سروده است: وين نه عجب زانكه نور اوست ز زهرا نور وي از حيدر است و او زپيمبر نورخدا در رسول اكرم پيدا كرد تجلي ز وي به حيدر صفدر در ادامه همين قصيده در خصوص حضرت زهرا(س) و حضرت معصومه(س) مي فرمايد: وز وي تابان شده به حضرت زهرا اينك ظاهر ز دخت موسي جعفر اين است آن نور كزمشيت «كن » كرد عالم آنكو به عالم است منور اين است آن نور كز تجلي قدرت داد به دوشيزگان هستي زيور عيسي مريم به پيشگاهش دربان موسي عمران به بارگاهش چاكر آن يك انجيل را نمايد حفظ وين يك تورات را بخواند از بر گر كه نگفتي امام هستم بر خلق موسي جعفر ولي حضرت داور فاش بگفتم كه اين رسول خدايست دختر جز فاطمه نيايد چون اين معجزه اش مي بود همانا دختر صلب پدر را و هم مشيمه مادر دختر چون اين دواز مشيمه قدرت نامد و نايد دگر هماره مقدر آن يك امواج علم شده مبدا وين يك افواج حلم را شده مصدر آن يك موجود از خطابش مجلي وين يك معدوم از عقابش مستر آن يك بر فرق انبيا شده تارك وين يك اندر سر اوليا را مغفر آن يك در عالم جلالت كعبه وين يك در ملك كبريايي مشعر لم يلدم بسته لب و گر نه نگفتم دخت خدايند اين دو نور مطهر آن يك كون و مكانش بسته به مقنع وين يك ملك جهانش بسته به معجر چادر آن يك

حجاب عصمت ايزد معجر نقاب عفت داور آن يك بر ملك لايزالي تارك وين يك برعرش كبريايي افسر تابشي از لطف آن بهشت مخلد سايه اي از قهر اين جحيم مقعر قطره اي از جود آن بحار سماوي رشحه اي از فيض ذخاير اغير آن يك خاك مدينه كرده مزين صفحه قم را نموده اين يك انور خاك قم اين يك كرده از شرافت جنت آب مدينه نموده آن يك كوثر در مصرعي از همين قصيده در باره حضرت مهدي(ع) چنين آورده است: مهدي امام منتظر نوباوه خيرالبشر خلق دو عالم سر به سر بر خوان احسانش نگين مهر از ضيااش ذره اي بدر از عطايش بدره اي دريا زجودش قطره اي گردون زكشتش خوشه چين ظاهر شود آن شه اگر حيدر بر كمر دستار پيغمبر به سر دست خدا در آستين دياري از اين ملحدان باقي نماند در جهان ايمن شود روي زمين از جور و ظلم ظالمين يارب به عمر و عزتش افزاي و جاه و حرمتش كاحياكند از همتش آيين خير المرسلين اي حضرت صاحب الزمان اي پادشاه انس و جان لطفي نما بر شيعيان تاييد كن دين مبين در فرازي از قصيده اي ديگر در مورد امام زمان(ع) اين گونه سروده است: حضرت صاحب زمان مشكوه انوار الهي مالك كون و مكان مرآت ذات لامكاني مظهر قدرت ولي عصر سلطان دو عالم قائم آل محمد مهدي آخر زماني با بقا ذات مسعودش همه موجود باقي بي لحاظ اقدسش يكدم همه مخلوق فاني خوشه چين خرمن فيضش همه عرشي و فرشي ريزه خوار خوان احسانش همه انسي و جاني حضرت امام (ره)،

در فرازي از يك مسمط، در باره چهارده معصوم عليهم السلام چنين سروده است: مصطفي سيرت، علي فر، فاطمه عصمت، حسن خو هم حسين قدرت، علي زهد و محمد علم مهرو شاه جعفر فيض و كاظم حلم و هشتم قبله گيسو هم تقي تقوا، نقي بخشايش و هم عسكري مو مهدي قائم كه در وي جمع، اوصاف شهان شد پادشاه عسكري طلعت، نقي حشمت، تقي فر بوالحسن فرمان و موسي قدرت و تقدير جعفر علم باقر، زهد سجاد و حسيني تاج و افسر مجتبي احلم و رضيه عفت و صولت چو حيدر مصطفي اوصاف و مجلاي خداوند جهان شد دست تقديرش به تير و جلوه عقل مجرد آينه انوار داور، مظهر اوصاف احمد حكم و فرمانش محكم، امر و گفتارش مسدد در خصايل ثاني اثنين ابوالقاسم محمد(ص) آنكه از «يزدان خدا» بر جمله پيدا و نهان شد تا ولايت بر ولي عصر(عج) مي باشد مقرر نا نبوت را محمد(ص) تا خلافت راست حيدر تا كه شعر «هندي » است از شهد چون قند مكرر پوست زندان، رگ سنان و مژه پيكان، موي نشتر باد آن كس را كه خصم جاه تو از انس و جان شد در باره امير بيان حضرت علي(ع) مي فرمايد: فارغ از هر دوجهانم به گل روي علي(ع) به خم دوست جوانم از خم موي علي(ع) طي كنم عرصه ملك و ملكوت از پي دوست ياد آرم به خرابات چو ابروي علي(ع) علاقه به معصومان عليهم السلام سبب شده است تا امام راحل(ره) به روزهاي منسوب به آن بزرگان عشق بورزد; براي نمونه در ديوان آن فقيه وارسته در باره عيد

غدير خم و نيمه شعبان مي خوانيم: عيد «خم » با حشمت و فر سليماني بيامد كه نهادم بر سر از ميلاد شه تاج كياني جمعه مي گويد من آن يارم كه دائم در كنارم نيمه شعبان مرا داد عزت و جاه و گراني امام(ره) شيفته روزگار وصل و ظهور امام عصر(عج) بود. از اينروگاه كه فرصتي دست مي داد از آن ايام ياد مي كرد. در ديوان اشعارش آن روزهاي خوب را چنين توصيف مي كند: غم مخور ايام هجران رو به پايان مي رود اين خماري از سر ما مي گساران مي رود پرده را از روي ماه خويش بالا مي زند غمزه را سر مي دهد غم از دل و جان مي رود بلبل اندر شاخسار گل هويدا مي شود زاغ با صد شرمساري از گلستان مي رود محفل از نور رخ او نورافشان مي شود هرچه غير از ذكر يار از ياد رندان مي رود ابرها از نور خورشيد رخش پنهان شوند پرده از رخسار آن سرو خرامان مي رود وعده ديدار نزديك است ياران مژده باد روز وصلش مي رسد ايام هجران مي رود

جام مستي اي دورنماي پور آذر ناديده افول حق زمنظر اي نار فراق بر تو گلشن شد برد و سلام از تو آذر بردار حجاب يار از پيش بنماي رخش چو گل مصور از چهره گلعذار دلدار شد شهر قلندران منور آشفته چه گشت پيچ زلفش شد هر دو جهان چو گل معطر بر گوش دل و روان درويش برگوي به صد زبان مكرر اي نقطه عطف راز هستي برگير زدوست جام مستي (1) يكي از مباحث مهم عرفان، مبحث امامت خصوصا امامت حضرت صاحب الزمان - عجل الله تعالي فرجه الشريف - است. هر كدام از عرفا، طبق ذوق عرفاني خويش و به مقتضاي مقام در اين خصوص ابراز نظر كرده اند. حاصل كلام عرفا اين است كه خداوند سبحان، كه فياض علي الاطلاق است، به مقتضاي فياضيت خويش بايد واسطه فيض داشته باشد تا فيوضات ربوبي را به عالم و آدم رساند و در ملك حضرت مالك الملوك بسط دهد. هر كدام از انبياي اولوالعزم در زمان خود صاحب اين مقام بوده اند تا اينكه نوبت به خاتم الانبيا رسيد او نيز اين مقام را به جانشين بلافصل خود علي بن ابي طالب سپرد و علي (ع) نيز به اولاد معصوم خويش حسن و حسين و اولاد معصوم حسين - سلام الله عليهم - تفويض فرمود كه آخرين نفر از اين سلسله شريفه، وجود اقدس حضرت صاحب الزمان است. وي دوازدهمين امام و جت خدا است كه هم اكنون زنده و روزي به امر الهي ظهور خواهد كرد، و جهان را پر از عدل و داد مي نمايد. عرفا انسان كامل و امام

معصوم را به عنوان خليفه و ولي خدا از ابعاد گوناگون مورد بررسي قرار داده اند كه در شعر حضرت امام (ره) به پاره اي از آنها اشاره شده است. در اينجا به شرح مختصر آن مي پردازيم.

هدف و غايت آفرينش از نظر عرفان، انسان كامل غايت آفرينش است; يعني، اگر انسان كامل نبود، جهان آفريده نمي شد. در حديثي قدسي نيز آمده است: لولاك لما خلقت الافلاك (اگر تو نبودي افلاك را نمي آفريدم) با اينكه اين حديث شريف در خصوص حضرت ختمي مرتبت محمد مصطفي - صلي الله عليه و آله و سلم - است، ولي هر انسان كاملي در حد خويش مصداق اين كلام شريف است، از اينرو هر كدام از حضرات معصومين - سلام الله عليهم - مورد خطاب اين حديث اند. حضرت امام (ره) مي گويد: خاصه كنون كاندر جهان، گرديده مولودي عيان كز بهر ذات پاك آن شد امتزاج ماء و طين از بهر تكريمش ميان بربسته خيل انبيا از بهر تعظيمش كمر خم كرده چرخ هفتمين مهدي امام منتظر نوباوه خيرالبشر خلق دو عالم سر به سر بر خوان احسانش نگين مهر از ضيائش ذره اي، بدر از عطايش بدره اي دريا زجودش قطره اي گردون ز كشتش خوشه چين (2) محيي الدين عربي نيز آنچه را عرفا و علماي شيعه در خصوص حضرت مهدي (عج) گفته اند، بيان مي كند: "بدان كه خدا ما را تاييد كند يقينا خداي خليفه اي دارد كه روزي ظهور خواهد كرد در حالي كه زمين پر از ظلم و جور شده است، ولي او آن را از عدل و قسط پر

خواهد ساخت. حتي اگر از عمر دنيا يك روز بيشتر نمانده باشد، خدا آن روز را آنقدر طولاني مي نمايد كه مهدي خليفه خدا از عترت رسول خدا و فرزند فاطمه كه اسمش هم اسم رسول خدا و جد او حسين بن علي بن ابي طالب است ظهور كند. او از مردم در بين ركن و مقام بيعت مي گيرد; شبيه رسول الله است هم در خلق و هم در خلق... به واسطه مهدي همه مذاهب از بين مي رود و جز دين خالص، ديني باقي نمي ماند... شهداي مهدي بهترين شهدا و امناي مهدي، بهترين امنا هستند. حكم هر چيزي را از سوي خدا مي داند، زيرا كه او خليفه ي خداوند است. زبان پرندگان را مي داند و عدالتش در انس و جن سريان دارد. (3) " لاهيجي در كتاب شرح گلشن راز مي گويد: "ظهور تمامي ولايت و كمالش به خاتم اولياء خواهد بود چون كمال حقيقت دايره در نقطه اخير به ظهور مي رسد و خاتم الاولياء عبارت از امام محمد مهدي است كه موعود حضرت رسالت صلي الله عليه و آله - است حيث قال: لو لم يبق من الدنيا الا يوم يطول الله ذلك اليوم حتي يبعث فيه رجلا مني او من اهل بيتي يواطي اسمه اسمي و اسم ابيه اسم ابي يملاء الارض قسطا و عدلا كما ملئت ظلما و جورا و قال ايضا: المهدي من عترتي من اولاد فاطمة - عليها السلام - (بدو يابد تمامي دور عالم) يعني به خاتم الاولياء كه عبارت از مهدي است دور عالم تمامي و كمال تام يابد و حقايق اسرار

الهي در زمان آن حضرت تمام ظاهر مي شود، زيرا كه چنانچه در دور نبوت كمال احكام شرعيه و اوضاع مليه در زمان خاتم انبيا به ظهور پيوسته ختم نبوت شد، در دور ولايت نيز اسرار الهي و حقايق و معارف يقيني در دور خاتم اولياء به كمال رسيده به آن حضرت مختتم مي شود... (4) " وي سپس در تبيين اين مطلب كه مهدي از فرزندان حضرت رسول اكرم - صلي الله عليه و آله - است مي گويد: "بدانكه نسبت فرزندي به سه نوع متحقق مي شود، يكي نسبت صلبي كه معارف و مشهور است، دوم نسبت قلبي كه به حسن ارشاد و متابعت دل تابع در صفا مثل متبوع گردد، سيوم نسبت حقي حقيقي كه تابع به بركت حسن متابعت متبوع به نهايت مرتبه كمال كه جمع و فرق الجمع است برسد و تابع و متبوع يكي گردد. چون خاتم اولياء البته از آل محمد است نسبت صلبي ثابت است و چون دل مباركش به سبب حسن متابعت خاتم انبياء مرآت تجليات نامتناهي الهي شده است نسبت قلبي واقع است و چون وارث مقام "لي مع الله وقت" گشته است نسبت حقي حقيقي كه فوق جمع تشبيهات است، تحقق يافته پس هر آينه ميان خاتم الولاية و خاتم النبوة نسبت تام كه نسبت ثلاثه است واقع باشد. (5) " عزيزالدين نسفي در كتاب مقصد اقصي مي گويد: "چون ولايت و نبوت را دانستي اكنون بدانكه شيخ سعدالدين حموي مي فرمايد كه هر دو طرف جوهر اول را در اين عالم دو مظهر مي باشد، مظهر اين طرف كه نامش نبوت است خاتم

انبيا است و مظهر آن طرف كه نامش ولايت است صاحب الزمان است و صاحب الزمان اسامي بسيار دارد...اي درويش. صاحب الزمان علم به كمال و قدرت به كمال دارد. علم و قدرت را با وي همراه كرده اند، چون بيرون آيد تمامت روي زمين را بگيرد و روي زمين را از جور و ظلم پاك گرداند و به عدل آراسته گرداند و مردم در وقت وي در آسايش باشند. شيخ سعدالدين حموي در حق اين صاحب الزمان كتابها ساخته است و مدح وي بسيار گفته است... صاحب الزمان كه گفته شد ولي است چون بيرون آيد ولايت ظاهر شود و حقايق آشكار شود... (6) " بخش پاياني كلام محيي الدين در اشعار حضرت امام (ره) چنين بيان شده است. امرش قضا، حكمش قدر، حبش جنان بغضش سقر خاك رهش زيبد اگر بر طره سايد حور عين دانند قرآن سر به سر بابي زمدحش مختصر اصحاب علم و معرفت، ارباب ايمان و يقين سلطان دين شاه زمن، مالك رقاب مرد و زن دارد به امر ذوالمنن روي زمين زير نگين ذاتش به امر دادگر، شد منبع فيض بشر خيل ملايك سر به سر دربند الطافش رهين گر نه وجود اقدسش ظاهر شدي اندر جهان كامل نگشتي دين حق زامروز تا روز پسين ايزد به نامش زد رقم، منشور ختم الاوصيا چونانكه جد امجدش گرديد ختم المرسلين (7)

حاكميت دين و تحقق عدالت يكي از حكمتهاي ظهور حضرت مهدي (عج) حاكميت دادن به دين و تحقق يافتن عدالت ديني است. منظور از عدالت ديني، عدالتي است كه دين معرفي مي كند، نه عدالت سياسي. هر سياستمدار طبق

ذوق و سليقه خود و در جهت اغراض شيطاني و حكومتي خويش مدعي آن است، بطوريكه در جهان امروز بسياري از ظلمها در لباس عدالت رواج مي يابد. از نظر عرفا عدالت وقتي جهانگير مي شود كه دين خالص الهي جهانگير شود. لازمه جهانگيري دين حق، از بين رفتن مذاهب مختلف و باقي ماندن مذهب واحد است. محيي الدين عربي مي گويد: "... مهدي ظلم و ظالم را از بين برده و دين را برپا داشته و روح زندگي و عزت را در اسلام مي دمد دين را آنگونه كه هست ظاهر مي سازد، به طوريكه اگر رسول الله (ص) بود همان حكم را مي كرد. به واسطه مهدي بساط همه مذاهب برچيده مي شود و جز دين خالص چيزي باقي نمي ماند. عموم مسلمين به وجود او خوشحال شده و عرفاي بالله و اهل حق با وي بيعت مي كنند مردان الهي هستند كه به دعوت او لبيك گفته و امر او را برپا مي دارند و به ياريش مي شتابند... حضرت عيسي در دمشق بر وي نازل مي شود و به سنت رسول الله (ص) نماز مي گذارد... (8) " حضرت امام (ره) در حاكميت حضرت مهدي (عج) و ريشه كن كردن ظلم و جور و گسترش عدالت مطلقه و از بين رفتن مذاهب ضاله مي گويد: اي خسرو گردون فرم لختي نظر كن از كرم كفار مستولي نگر اسلام مستضعف ببين ناموس ايمان در خطر از حيله لامذهبان خون مسلمانان هدر از حمله اعداء دين ظاهر شود آن شه اگر شمشير حيدر بر كمر دستار پيغمبر به سر دست خدا در آستين

دياري از اين ملحدان باقي نماند در جهان ايمن شود روي زمين از جور و ظلم ظالمين نوح و خليل و بوالبشر ادريس و داود و پسر از ابر فيضش مستمر اركان علمش مستعين موسي به كف دارد عصا دربانيش را منتظر آماده بهر اقتدا عيسي به چرخ چارمين بر روي احبابت شود مفتوح ابواب ظفر بر جان اعدايت رسد هر دم بلاي سهمگين تا باد نوروزي وزد هر ساله اندر بوستان تا ز ابر آزادي دمد ريحان و گل اندر زمين بر دشمنان دولتت هر فصل باشد چون خزان بر دوستانت هر دمي بادا چو ماه فرودين عالم شود از مقدمش خالي ز جهل از علم پر چون شهر قم از مقدم شيخ اجل مير مهين (9) مولوي نيز در اين خصوص اشعاري دارد كه به ذكر گزيده آن اكتفا مي كنيم: مهدي سوار آخرين بر خصم بگشايد كمين خارج رود زير زمين الله مولانا علي تخم خوارج در جهان ناچيز و ناپيدا شود آن شاه چون پيدا شود الله مولانا علي مهدي و مهتدي تويي رحمت ايزدي تويي روي زمين گرفته اي داد زمانه داده اي . . . خواجه بيا، خواجه بيا، خواجه دگر بار بيا دفع مده دفع مده اي مه عيار بيا عاشق مهجور نگر، عالم پرشور نگر تشنه مخمور نگر،اي شه خمار بيا پاي تويي، دست تويي هستي هر هست تويي بلبل سرمست تويي جانب گلزار بيا گوش تويي، ديده تويي، وزهمه بگزيده تويي يوسف دزديده تويي، بر سر بازار بيا اي ز نظر گشته نهان اي همه را جان و جهان بار دگر رقص كنان بي دل و

دستار بيا روشني روز تويي، شادي غم سوز تويي ماه شب افروز تويي، ابر شكربار بيا اي علم عالم نو، پيش تو هر عقل گرو گاه ميا، گاه مرو، خيز به يكبار بيا اي شب آشفته برو، وي غم ناگفته برو اي خرد خفته برو، دولت بيدار بيا اي نفس نوح بيا، وي هوس روح بيا مرهم مجروح بيا، صحت بيمار بيا اي مه افروخته رو، آب روان در دل جو شادي عشاق بجو، كوري اغيار بيا (12) حضرت امام خميني در خصوص جهانگيري و جهانداري حضرت صاحب الامر در جاي ديگر از ديوان خود مي فرمايد: مصدر هر هشت گرودن مبدا هر هفت اختر خالق هر شش جهت، نور دل هر پنج مصدر والي هر چار عنصر حكمران هر سه دختر پادشاه هر دو عالم، حجت يكتاي اكبر آنكه جودش شهره نه آسمان بل لامكان شد مصطفي سيرت، علي فر، فاطمه عصمت حسن خو هم حسين قدرت، علي زهد و محمد علم مهرو شاه جعفر فيض و كاظم حلم و هفتم قبله گيسو هم تقي تقوا، نقي بخشايش و هم عسگري مو مهدي قائم كه در وي جمع، اوصاف شهان شد پادشاه عسگري طلحت تقي حشمت نقي فر بوالحسن فرمان و موسي قدرت و تقدير جعفر علم باقر، زهد سجاد و حسيني تاج و افسر مجتبي حلم و رضيه عفت و صولت چو حيدر مصطفي اوصاف و مجلاي خداوند جهان شد جلوه ذاتش به قدرت تالي فيض مقدس فيض بي حدش به بخشش، ثاني مجلاي اقدس نورش از "كن" كرد برپا هشت گردون مقرنس نطق من هرجا چو شمشير است و در وصف شه

اخرس ليك پاي عقل در وصف وي اندر گل نهان شد دست تقديرش به نيرو جلوه عقل مجرد آينه انوار داور، مظهر اوصاف احمد حكم و فرمانش محكم، امر و گفتارش مسدد در خصايل ثاني اثنين ابوالقاسم محمد (ص) آنكه از "يزدان خدا" بر جمله پيدا و نهان شد (13)

آيينه خدا نما حضرت مهدي - عجل الله تعالي فرجه الشريف - آيينه تمام نماي حضرت حق است. در عرفان اسلامي هر يك از اقطاب و معصومين الهي اعم از انبيا يا اوليا - سلام الله عليهم اجمعين - آيينه تمام نماي خدايند، زيرا تنها مظهر كامل اسما و صفات الهي وجود مبارك انسان كامل است و اهل بيت عصمت و طهارت همانند رسول اكرم مظاهر جمال و جلال خدا هستند. همه عرفا به اين مطلب اشاره كرده اند، به خصوص حضرت امام خميني (ره) در بسياري از آثار خود به بيان اين حقيقت پرداخته اند. وي در مقدمه وصيت نامه سياسي - الهي خود مي فرمايند: ... سبحانك اللهم صل علي محمد و اله مظاهر جمالك و جلالك و خزائن اسرار كتابك الذي علي فيه الاحدية بجميع اسمائك و صفاتك حتي المستاثر منها الذي لايعلمه غيرك (پاك پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست كه مظاهر جمال و جلال و گنجينه هاي اسرار كتاب تو هستند. آن كتابي كه احديت به تمامي اسما و صفات تو حتي اسما مستاثرت كه جز تو از آن خبر ندارد در آن تجلي كرده است.) انسان كامل چون خليفه خداست، ضرورتا بايد به صفات خداوندي متصف باشد زيرا لازمه خليفه بودن سنخيت وي با مستخلف است كه اين

سنخيت در تخلق به اخلاق الله حاصل مي شود. "خليفه را از اتصاف به صفات مستخلف و تخلق به اخلاق او گزير نيست; زيرا كه خلفا مشاهد صفات ربوبيت و مظاهر اسما الوهيت اند بل ظهور صفات الهي و سريان اخلاق نامتناهي در عموم كرام و شرفا جز به يمن انفاس خلفا ميسر نگردد، و از اين جهت لازم شود كه هر چه مستلزم وجود مستخلف (خدا) باشد لازم وجود خليفه شود الا وجوب (يعني واجب الوجود بودن كه صفت محض حضرت حق است") (14) بنابراين، حضرت مهدي به عنوان يكي از اهل بيت عصمت و طهارت، مظهر جمال و جلال الهي است، به عبارت ديگر آيينه اي كه خداي سبحان تمامي اسما و صفات خود را در آن مي بيند. مرآت ذات كبريا مشكوة انوار هدا منظور بعث انبياء مقصود خلق عالمين (15) در اين بيت، امام نه تنها حضرت مهدي را آيينه ذات كبريايي معرفي مي كند، بلكه وي را هدف نهايي از بعثت تمام انبيا نيز مي داند، زيرا همه انبيا جهت اجراي احكام الهي مبعوث شدند، ولي شرايط زمانه اجازه نداد تا آن پاكان به مقاصد پاك خود برسند و اين آرزو در دلشان ماند، ولي امام مهدي با ظهور خود و اجراي كامل احكام الهي به مقصود انبيا تحقق خارجي خواهد بخشيد، زيرا كه مهدي: امرش قضا حكمش قدر حبش جنان بغضش سقر خاك رهش زيبد اگر بر طره سايد حور عين (16) . . . حضرت صاحب زمان مشكوة انوار الهي مالك كون و مكان مرآت ذات لامكاني مظهر قدرت، ولي عصر، سلطان دو عالم قائم آل محمد، مهدي

آخر زماني با بقاء ذات مسعودش همه موجود باقي بي لحاظ اقدسش يكدم همه مخلوق فاني خوشه چين خرمن فيضش همه عرشي و فرشي ريزه خوار خوان احسانش همه انسي و جاني از طفيل هستي اش هستي موجودات عالم جوهري و عقلي و نامي و حيواني و كاني شاهدي كو از ازل از عاشقان بر بست رخ را بر سر مهر آمد و گرديد مشهود و عياني از ضيائش ذره اي برخاست شد مهر سپهري از عطايش بدره اي گرديد بدر آسماني بهر تقبيل قدومش انبيا گشتند حاضر بهر تعظيمش كمر خم كرد چرخ كهكشاني گو بيا بشنو بگوش دل نداي "انظروني" اي كه گشتي بي خود از خوف خطاب "لن تراني" (17) اشعار فوق، بيانگر عظمت حضرت صاحب الزمان، عجل اللهتعالي فرجه الشريف اند، كسي كه مظهر قدرت، عدالت و لطف و قهر الهي است. همه انبياي الهي به خصوص انبياي اولوالعزم، سلام الله عليهم، چنين بوده اند، ليكن آن بزرگان مظاهر ظهور و بروز اين كمالات بودند نه مظاهر وقوع، ولي حضرت مهدي هم مظهر ظهور است و هم مظهر وقوع. همه انبيا آيينه عدالت، حكمت، قدرت، رحمت و... بوده اند، اما عدم قابليت انسانهاي زمانشان امكان وقوع و تحقق اين كمالات را نمي داد، از اينرو همه آنها منتظر ظهور حضرت مهدي و تحقق بخشيدن به آرزوهايشان مي باشند; به عبارت ديگر حكومت حضرت مهدي حكومت همه انبياي الهي است، بدين جهت امام خميني فرمود: بهر تقبيل قدومش انبيا گشتند حاضر بهر تعظيمش كمر خم كرد چرخ كهكشاني بنابراين مي توان گفت مظهريت انسان كامل و آيينه خدا بودنش تاكنون آنگونه كه

بايد و شايد شناخته نشده است و اين مساله به طورشايسته فقط در حكومت حضرت مهدي شناخته خواهد شد، زيرا تاكنون انسانهاي كامل نتوانسته اند كاملا فضايل خود را عيان كنند، اما در دوران ظهور حضرت قائم، اين كمالات ظاهر گشته و مردم نيز به بركت وجود وي كمال وجودي يافته و اين فضايل را بهتر درك خواهند كرد، پس مرآتبت حضرات معصومين در زمان آخرين معصوم اهل بيت كاملا روشن مي شود، بدين سبب است كه مي توان گفت حديث قدسي لولاك لما خلقت الافلاك به شكل كامل متوجه حضرت مهدي است، يا اينكه اين ديث شريف در حق حضرت محمد صلي الله عليه و آله سلم بيان شده است، اما عظمت و بركت حضرت خاتم الانبيا آنگاه به طور شايسته روشن خواهد شد كه حضرت خاتم الاوصيا ظاهر شود و احكام دين جدش را به اجرا درآورد، پس مي توان گفت بقاي همه هستي به بقاي وجود حضرت مهدي است همانطور كه حدوث آن به حدوث وجود حضرت مهدي است. با بقاء ذات مسعودش همه موجود باقي بي لحاظ اقدسش يكدم همه مخلوق فاني از طفيل هستي اش هستي موجودات عالم جوهري و عقلي و نامي وحيواني و كاني عرفا در خصوص مرآتبت انسان كامل حرفهاي زيادي دارند كه همه مويد گفتار فوق الذكر است. آنان عقيده دارند غرض از هستي عالم اين است كه خدا اسما و صفات خود را در آيينه كثرات مشاهده كند. كنت كنزا مخفيا فاحببت ان اعرف فخلقت الخلق لكي اعرف. (18) (من گنج نهاني بودم، دوست داشتم كه شناخته شوم پس همه مخلوقات را آفريدم تا شناخته

شوم) كنت كنزا گفت مخفيا شنو گوهر خود گم مكن اظهار شو بهر اظهار است اين خلق جهان تا نماند گنج حكمتها نهان (19) عشق است غني ز بوده و نابوده جاويد به مستقر عز آسوده عكس رخ خود ز اين و آن بنموده و آنگه به جمال و حسنشان بستوده (21) از آنجايي كه هر مخلوقي به اندازه سعه وجودي خود مي تواند، مظهر گنجينه هاي الهي باشد و از طرفي محدويت هاي مادي و معنوي نمي گذارد كه مخلوقات مستقيما با مبدا اعلي و منشا هستي در ارتباط باشند، لذا حكمت الهي اقتضا مي كند كه واسطه فيضي در ميان مخلوقات قرار دهد تا هم خود را در آن مشاهده كند و هم مخلوقات خدا را در آن ببينند كه همان آيت عظمي و آيينه تمام نماي حضرت حق يعني، انسان كامل است، از اين رو امام خميني (ره) مي گويد: مرآت ذات كبريا مشكوة انوار هدا منظور بعث انبياء مقصود خلق عالمين داود قيصري مي گويد: "... براي اينكه خداوند متعال وقتي به واسطه ذات خود براي ذات خود تجلي كرد و تمام صفات و كمالات خود را در ذات خود مشاهده كرد، اراده كرد كه اين كمالات و صفات خود را در حقيقتي مشاهده كند كه براي خداوند به منزله ي آيينه باشد." (20) حضرت امام خميني (ره) در جاي ديگر مي فرمايد: "يقينا آن حقيقت غيبيه مطلقه كه به حسب حقيقت ظهوري ندارد به ناچار براي ظهورش آيينه اي لازم است كه عكس آن حقيقت در آن تجلي كند." (22) عطار نيشابوري تمثيل بسيار زيبايي در خصوص آيينه بودن انسان

كامل دارد. وي مي گويد: چون هيچ موجودي تاب و توان رويارويي مستقيم با خداوند را نداشته و از طرفي طاقت دوري از او را نيز ندارد، پس بايد به گونه اي غيرمستقيم با حضرت معبود در ارتباط باشند، از اين جهت انسان كامل واسطه بين عالم الوهيت و عالم عبوديت است. عطار در اين تمثيل انسان كامل را آيينه خدائي تعبير مي كند: پادشاهي بود بس صاحب جمال در جهان حسن بي مثل و مثال ملك عالم مصحف آيات او دلربائي پرچم رايات او مي ندانم هيچكس آن زهره داشت كز جمال او تواند بهره داشت هر كه كردي سوي آن برقع نگاه سر بريدند از تن وي بيگناه مردن از عشق رخ آن دل نواز بهتر از صد زندگاني دراز ني كسي را صبر زو بودي دمي ني كسي را تاب او بودي همي هر كه او ديدي جمالش آشكار جان بدادي و به مردي زار زار ليك چون كس تاب ديد او نداشت لذتي جز در شنيد او نداشت شاه را قصري نكو بنگاشتند و آينه اندر برابر داشتند بر سر آن قصر وقتي پادشاه وآنگهي در آينه كردي نگاه روي او از آينه مي تافتي هركس از رويش نشان مي يافتي (23) چون كسي را نيست چشم آن جمال وزجمالش هست صبر ما محال با جمالش چونكه نتوان عشق باخت از كمال لطف خود آيينه ساخت (24)

اوليت و آخريت مهدي (عج) در مباحث گذشته بيان شد كه حكمت و حكومت همه انبيا، تحقق احكام الهي در روي زمين بوده است كه هر كدام از آن پاكان در حد توان و اقتضاي

زمان در اين راه كوشيده اند، ولي هيچكدام به هدف و مقصود خود نرسيدند و تنها قدرتي كه به اين امر لباس تحقق خارجي خواهد پوشاند وجود مقدس صاحب الزمان است، به عبارت ديگر آخرين معصوم از سلسله معصومين مجري احكام الهي خواهد بود كه اولين خواسته هر پيامبر و امامي است، پس آنچه در اول موردنظر بوده است به دست آخرين نفر از اين سلسله الهي تحقق خواهد يافت. در واقع، حضرت مهدي هدف غايي نبوت و امامت است و چون هدف غايي است، پس وجودا قبل از همه و وقوعا بعد از همه خواهد بود، بدين جهت حضرت امام (ره) مي گويد: روزگارش گرچه از پيشينيان بودي موخر ليك از آدم بدي فرمانش تا عيسي مقرر از فراز توده غبرا، تا گردون اخضر وز طراز قبه ناسوت تا لاهوت يكسر بنده فرمانبرش گرديده و عبد آستان شد (25) مولوي در شرح حديث شريف نحن الاولون الخرون (ما اوليهاي آخري هستيم) مي گويد: ظاهر آن شاخ اصل ميوه است باطنا بهر ثمر شد شاخ هست گرنبودي ميل و اوميد ثمر كي نشاندي باغبان بيخ شجر پس به معني آن شجر از ميوه زاد گر به صورت از شجر بودش ولاد مصطفي زين گفت ك آدم و انبيا خلف من باشند در زير لوا بهر اين فرموده است آن ذوفنون رمز نحن الاخرون السابقون گر به صورت من ز آدم زاده ام من به معني جد جد افتاده ام كز براي من بدش سجده ملك وز پي من رفت بر هفتم ملك پس ز من زاييد در معني پدر پس زميوه زاد در معني شجر

(26) اول فكر آخر آمد در عمل خاصه فكري كو بود وصف ازل مولوي مي گويد همانطور كه هدف باغبان از كاشتن درخت، ثمره آن است و درخت بي ثمر ارزش كاشتن ندارد، به عبارت ديگر اگر در ظاهر، ميوه محصول درخت است، ولي در واقع درخت محصول ميوه است، زيرا اگر ميوه دهي نباشد درختي كاشته نمي شود. جامي مي گويد: آدم كه به صورت پدر و من پسرم آندم كه بديده حقيقت نگرم صدگونه گواه آيد ازو در نظرم كو از ره معني پسر و من پدرم (27) از اينرو همه انبيا مانند درختي هستند كه كاشته مي شوند تا ميوه بدهند. ميوه انبياي سلف پيامبر اكرم و خاندان وي است كه اگر اينها نبودند آنان نيز نبودند. از اين جهت حضرت امام خميني (ره) ظهور شجره طيبه نبوت را به بركت وجود حضرت رسول اكرم (ص) دانسته و مي گويد. اي صوت رساي آسماني اي رمز نداي جاوداني اي قله كوه عشق و عاشق وي مرشد ظاهر و نهاني اي جلوه كامل اناالحق در عرش مرفع جهاني وي اصل شجر ظهوري از تو در پرتو سر سرمداني (28) پاورقي: 1. ديوان، ص 290- 289. 2. الفتوحات المكية، چاپ بيروت، ج 3، باب، 266. 3. ديوان امام، قصيده بهاريه، ص 259. 5 و 4. لاهيجي، شرح گلشن راز، انتشارات محمودي، ص 317 و 315. 6. اشعه اللمعات، ص 245 و 246. 7. ديوان امام، قصيده بهاريه، ص 260. 8. الفتوحات المكية، باب 366. 9. ديوان امام، قصيده بهاريه، ص 2- 261. 10. كليات شمس تبريزي، چاپ اميركبير، ص 1189. 11. كليات شمس تبريزي،

چاپ اميركبير، ص 917. 12. همان مدرك، ص 64. 13. ديوان امام، ص 7- 275. 14. مجمع البحرين، شمس الدين ابرقويي، باب سيم. 15. ديوان امام، ص 260. 16. ديوان امام، ص 260. 17. ديوان امام، ص 265. 18. بحارالانوار، چاپ بيروت، ج 84، ص 119. 19. مثنوي، دفتر چهارم، ص 264. 20. شرح فصوص قيصري، چاپ بيدار، ص 157. 21. اشعة اللمعات، ص 20. 22. مصباح الهداية، ص 54. 23. منطق الطير. 24. منطق الطير، ص 70. 25. ديوان امام، ص 277. 26. دفتر چهارم، ابيات 522 تا 530. 27. اشعة اللمعات، جامي، ص 2. 28. ديوان، ص 289.

خميني (ره) - مشرب عرفان حافظ و امام (ره) - معرفي شخصيت اجتماعي، فرهنگي، ادبي و عرفاني حافظ - عرفان امام خميني (ره) - مشخصه هاي عرفان ناب امام (ره) و مقايسه كلي امام خميني (ره) و حافظ در شعر و عرفان. در بخش دوم، ابتدا، تعريف لغوي اصطلاح و سپس ديدگاه عرفاني عرفا، با مرجعه و استخراج از منابع اصيل عرفاني نوشته شده و آنگاه نحوه مضمون سازي و استفاده خواجه حافظ و امام (ره) و احيانا نحوه بهره برداري و ديدگاه مرجع يكي از اين دو بزرگوار، با شواهدي قانع كننده از اشعار، مطرح گرديده است. آنچه از نظر مي گذرد، فرازي از اين پايان نامه است، اين اثر در آينده اي نزديك از طريق انتشارات عروج چاپ و منتشر خواهد شد. حضور سخني در شعر خواجه حافظ و امام خميني

از ميان قالبهاي گوناگون شعر فارسي، غزل بيشترين مورد استفاده را در ديوان اين دو بزرگوار دارد و شكي نيست كه در بافت غزلهاي آنان، وجوه تمايزي وجود دارد بطوريكه مي توان گفت حافظ شاعري است حرفه اي، اما حضرت امام (ره) هرگز بصورت جدي به شعر نپرداخته است. البته اين بدان معنا نيست كه ما ديوان لسان الغيب را فقط هنرنمايي محض بدانيم و از روح عرفان خالي و تهي فرض كنيم بلكه بقول شهيد مطهري او با اين وسيله به زيبايي بيان عرفاني افزوده است. همچنانكه تاثير قرآن كريم در قلوب، تا حدي مرهون زيبايي ادبي و هنري آنست، در سطح پايين تر نيز ديوان حافظ چنين حكمي را دارد. نيك مي دانيم كه لسان الغيب، همه رمز و راز كلام

را دريافته و سخن فارسي را به ذروه اعجاز رسانده است. آگاهي او، بر تكامل، شكوه و شيوايي شعرش تا آنجاست كه با اطمينان و جرات تمام سوگند مي خورد كه: نديدم خوشتر از شعر تو حافظ به قرآني كه اندر سينه داري حافظ/447 در عين حال كه اشعار حضرت امام بويژه غزلهاي او در مقام انصاف در سطحي خوب و قابل قبول بوده و تعداد قابل ملاحظه اي از غزلها از بعد هنري قويتري برخوردارند شكي نيست كه حيث هنر شعري در مقايسه با غزلهاي حافظ در مقامي پايينتر قرار دارد، اما الحق شعر امام از جنبه غناي علمي و مباحث عرفاني داراي ارزش و اعتبار فوق العاده اي است. و ناگفته پيداست كه آن بزرگوار شاعرپيشه نبودند بلكه شعر براي اظهار و ابراز جلوه هاي روح بلند و متعالي ايشان ابزاري بيش نبوده و شايد بتوان گفت كه در شعر حضرت امام كفه مضمون بر بعد هنري مي چربد برخلاف حافظ كه جنبه هنري، بعد عرفاني (مضمون) آنرا تحت الشعاع خود قرار داده است. بهمين دليل نمي توان همچون حافظ در امام خميني بعنوان يك شاعر عارف نگريست. چون "امام نخواسته شعر بگويد; شعر امام از سر تفنن نيست، از سر شاعري نيست و (ما ينبغي له)، اگر از امام به شاعر تعبير كنيم، نوعي تنزل رتبه ست براي آن بزرگ" (1) او مقصدش شعر و شاعري نبود بلكه شعر نيز جلوه اي از جلوه هاي روح بلند و متعالي او بود، شعر او به مثابه " ارحنا يا بلال" است. شعر امام نجواي عاشقانه روح هيجان زده و بي تابي است كه

در خلوت تنهايي با بكارگيري كلمات، راز دل دردمند را با محبوب باز گفته و با معبود به راز و نياز پرداخته است. او قافيه انديش نبوده و به گفته مولانا هرگاه خون در درونش جوشش كرده از شعر بدان رنگي داده است. امام (رض) در باب شعرگويي خويش فرموده است: "بايد بحق بگويم كه نه در جواني، كه فصل شعر و شعور است و اكنون سپري شده و نه در فصل پيري، كه آن را هم پشت سر گذاشته ام، و نه در حال ارذل العمر، كه اكنون با آن دست بگريبانم، قدرت شعرگويي نداشتم." نكته قابل توجهي كه در تمامي غزليات حافظ بچشم مي خورد سبك بيان است; خواجه معمولا با هنرنماي خاصي، نكات عرفاني را با آرايش ها و صنايع ادبي، عجين كرده و به زبان ساده بگوييم بازي با كلمات كرده تا جاييكه انسان احتمال مي دهد اگر چنين كاري صورت نمي گرفت خواجه نمي توانست درون عرفاني و آتشين خود را به بيرون انتقال دهد، اما در مورد اشعار حضرت امام (ره) قضيه برعكس است. امام (ره) بي قافيه انديش، بدون تعمد تكلف، بلكه با سادگي خاصي، هر آنچه را كه از دل برخاسته بر زبان آورده و بر نوك خامه رانده و به روي كاغذ آورده است. لذا غزلهاي ديوان امام از اين سادگي، حلاوت گرفته است. البته ناگفته نماند كه صنايع گوناگوني كه لازمه شعر است در ديوان حضرت امام بطور طبيعي و خالي از حالت تصنع بكار گرفته شده است كه براي توضيح بيشتر مي توان به بخش (شناسنامه سروده ها) در ملحقات ديوان رجوع كرد. مشرب

عرفان خواجه حافظ و حضرت امام (رض)

پيش از اين در بحث سير تصوف و عرفان، بررسي اجمالي از عرفان قرن هفتم داشتيم. بايد گفت كه اين قرن، قرن ظهورانديشه اي نو و بديع بنام "وحدت وجود" است كه ابداع كننده آن محي الدين ابن عربي است. شهيد مرتضي مطهري در كتاب "عرفان حافظ" يا "تماشاگه راز" مي گويند: آنكسي كه عرفان را بصورت يك علم در آورد و آنرا به اصطلاح متفلسف كرد و بصورت يك مكتب در آورد و در مقابل فلاسفه آنرا عرضه داشت و فلاسفه را در واقع تحقير كرد و اثر گذاشت روي فلسفه، و فلاسفه اي كه بعد از او آمدند چاره اي جز اعتنا به نظريات او نداشتند; محي الدين ابن عربي است. بدون شك "پدر عرفان نظري" در اسلام محي الدين ابن عربي، اين اعجوبه روزگار است. محي الدين، هم در عرفان عملي قدمي راسخ داشته يعني از اول عمرش اهل رياضت و مجاهده بوده و هم در ارائه عرفان نظري بي نظير بوده است. بحث وحدت وجود كه محور عرفان است براي اول بار توسط محي الدين بيان گرديد. عرفان نظري بدينصورت كه علمي مدون باشد و در مسائل به شكل فلسفي اظهار نظر كند اگرچه بيش و كم سابقه دارد ليكن مسلما تدوين كننده آن در دوره اسلامي محي الدين ابن عربي طايي اندلسي است. عرفان نظري قبل از محي الدين نظير منطق قبل از ارسطو است كه هم بود و هم نبود، بود از اين لحاظ كه مردم بالفطره تا حدود زيادي طبق قواعد منطقي عمل مي كردند و نبود يعني بصورت يك علم مدون

نبود. بر تمام مسائل عرفان نظري، مي توان شواهدي از آيات قرآني و كلمات اولياء بزرگ حق، مخصوصا حضرت امير - عليه السلام - يافت ولي محي الدين اول كسي است كه عرفان نظري را بصورت علمي كه موضوعش ذات حق است در آورد. بعد از او عرفان رنگ و بوي ديگري پيدا كرد. شاخص بودن او در عرفان كه بطور مطلق تحت عنوان شيخ از او ياد كرده اند از شاخص بودن بوعلي كه شيخ در فلسفه و شيخ طوسي كه شيخ مطلق فقه است در ميان قدما و شيخ انصاري كه شيخ مطلق فقه و اصول است در صد سال اخير و شيخ عبدالقادر كه شيخ مطلق فن و بلاغت است، بيشتر است كه كمتر نيست. محي الدين، غوغايي عرفاني در جهان اسلام ازاندلس گرفته تا مصر و شام و ايران و هند برانگيخت. صدرالدين قونوي، فخرالدين عراقي، ابن فارض مصري، داود قيصري، عبدالرزاق كاشاني، مولوي بلخي، محمود شبستري، حافظ و جامي، همه شاگردان مكتب اويند. به احتمال بسيار بسيار قوي حكمت ذوقي و اشراقي شيخ شهاب الدين سهروردي مقتول بيشتر تحت تاثير محي الدين ابن عربي بوده است تا تحت تاثير ديگران چون اوقات زيادي با محي الدين ملاقات و گفتگو داشته است. (2) تاثير حافظ از محي الدين ابن عربي آنقدر واضح و آشكار است كه باسيري در ديوان خواجه مي توان به آن پي برد، دكتر احمد علي رجايي بخارايي در كتاب "فرهنگ اشعار حافظ" در تمامي مواردي كه براي بيان ديدگاههاي حافظ به مستنداتي نياز پيدا كرده بيش از هر بزرگي، نظر ابن عربي را مدرك ساخته و به

آن استناد مي نمايد; (3) براي مثال به دو نمونه اشاره مي كنيم: 1- در بحث حجاب مي نويسد: "ابن عربي، حجاب را هر چيزي مي داند كه مطلوب را از چشم مستور دارد" و اين بيت را از حافظ مي آورد كه همسو با نظر محي الدين است. ميان عاشق و معشوق هيچ حايل نيست تو خود حجاب خودي حافظ از ميان برخيز حافظ/266 حجاب چهره جان مي شود غبار تنم خوشا دمي كه ازين چهره پرده برفكنم حافظ/342 2- و در تعريف سالك گويد: ابن عربي مي نويسد: "سالك آن كسي است كه علم او به درجه عين اليقين رسيده باشد". و حافظ گويد: به مي سجاده رنگين كن گرت پير مغان گويد كه سالك بيخبر نبود ز راه و رسم منزلها حافظ/1 اما در خصوص مشرب عرفاني حضرت امام خميني (ره) آقاي محمد جواد گوهري با درايت كافي، در مروري بر كتاب ارزشمند " تعليقات علي شرح فصوص الحكم و مصباح الانس" مقاله اي تحت عنوان "يك فروغ رخ ساقي" نوشته اند كه در جاي جاي آن به الهام گيري امام از ابن عربي اشاره دارد كه ما در اين قسمت گزينه هايي را سند قرار مي دهيم: "مهمترين مساله، تبلور برخي از عقايد شيخ اكبر، ابن عربي است در گفتارها و نوشتارهاي مستقل امام. اين مساله يكي از پراهميت ترين و با ارزشترين ابعاد بررسي افكار وانديشه هاي امام را تشكيل مي دهد. ... در اظهارات يكي از بستگان حضرت امام بود كه ايشان از آن رو به كودكان، خصوصا تازه تولديافتگان علاقه داشتند كه آنها را قريب العهد به پروردگارشان

مي دانستند كه نظير چنين امري را در فصوص (ابن عربي) مي توان يافت; در جايي كه سخن از تسخير است. در اين مبحث شيخ تاكيد مي كند كه: مخلوق هر چقدر به خداوند نزديكتر و متشبه تر باشد قدرت و توانايي او در تسخير مخلوقات ديگر بيشتر است، از همين روست كه اطفال برغم همه ضعف و ناتوانيشان حتي در تسخير قدرتمندترين شخصيتها موفقند. اين از آن روست كه ايشان قريب العهد - يا به تعبير شيخ - "جديدالعهد" به پروردگارشان هستند. اينكه (عالم محضر خداست) و اينكه عشق خداوند با جهاد در راه او به لقاءالله منتهي مي شود جمله مطالبي هستند كه شايد امروزه از بديهي ترين تصورات به حساب آيند، ولي بايد دانست كه اين مفاهيم در گذشته اي نه چندان دور و تحديدا قبل از انقلاب اسلامي بسيار محتاطانه بكار گرفته مي شدند."بي ترديد يكي از مهمترين مراجعي كه به صراحت و با جرات تمام اين امور را مورد بحث قرار داده كتاب شريف "فصوص" است. انطباق مشهود و ملحوظ برخي نظريات حضرت امام (رض) با دكترينهاي عرضه شده در كتاب فصوص شيخ كاملا در تعليقات بر شرح فصوص نمايان است. (4) واضح است كه تاثر شخصي از شخصي ديگر فقط محدود به نقل قول نبوده و در استفاده از كتب علمي نمودار نمي گردد بلكه اگر تاثير عميق باشد در غير مورد ياد شده مثلا رفتار و عمل و در صحنه زندگي نيز خود را نمايان مي سازد و اين، كاري است كه در زندگي سياسي و اجتماعي حضرت امام (ره) رخ داده است. امام تا جايي از عرفان

ابن عربي الهام پذيرفته اند كه در نامه تاريخي خودشان به گورباچف كه فروپاشي و اضمحلال سيستم كمونيستي را پيش بيني كرده اند مي فرمايند: "اگر جنابعالي ميل داشته باشيد در اين زمينه ها تحقيق كنيد، مي توانيد دستور دهيد كه صاحبان اينگونه علوم علاوه بر كتب فلاسفه غرب در اين زمينه به نوشته هاي فارابي و بوعلي سينا - رحمة الله عليهما - در حكمت مشاء مراجعه كنند تا ...، ديگر شما را خسته نمي كنم و از كتب عرفا، بخصوص محي الدين عربي نام نمي برم كه اگر خواستيد از مباحث اين بزرگمرد مطلع گرديد...". (5) از آنچه گذشت معلوم مي گردد مشرب عرفاني اين دو بزرگمرد در عين حال كه برگرفته از مفاهيم اصيل اسلام منبعث از قرآن كريم و سيره و كلام نبي اكرم (ص) و معصومين (ع) است، از فكر و نظريات مشاهير عرفاي اسلامي نيز بهره ها گرفته اند. ناگفته نگذريم كه در خصوص مكتب حافظ آقاي دكتر منوچهر مرتضوي مي گويند: "حافظ را صوفي و متصوف نمي توان ناميد و عنوان عام (عارف) نيز براي نشان دادن تمام مختصات و مشخصات مكتب حافظ رسا، نيست و تنها نام و عنواني كه به هدايت صريح خود خواجه بر او و مكتبش مي توانيم انتخاب كنيم (رند و رندي) است". (6) قصر فردوس بپاداش عمل مي بخشند ما كه رنديم و گدا دير مغان ما را بس حافظ/268 عاشق و رند و نظر بازم و مي گويم فاش تا بداني كه به چندين هنر آراسته ام حافظ/311 همچو حافظ برغم مدعيان شعر رندانه گفتنم هوس است حافظ/42 و "اگر بخواهيم

نام مناسبي براي مشرب و مكتب حافظ كه امتزاجي بديع از افكار فلسفي عميق و بدبينانه و تجليات عرفاني عاشقانه و روح ملامتي و آزادمنشي قلندرانه و ذوق شاعرانه است برگزينيم نام و عنواني شايسته تر از مكتب رندي نخواهيم يافت. (7) حافظ كيست؟

در اين قسمت مي خواهيم آنچه را كه از جانب حافظ شناسان پيرامون حافظ بيان شده است فهرست وار نقل كرده سپس به اختصار، محورهاي فكري حافظ را نشان دهيم. ناقدان حافظ با توجه به ديوان غزلياتش، تصاوير كاملا متفاوتي از حافظ ترسيم كرده اند كه بقول شهيد مطهري همه از فكر و ديد و درك ناقص است، تصاويري را كه اين بيخبران از عالم عشق و عرفان از خواجه ارائه داده اند مي توان به چهار دسته تقسيم كرد: 1- گروهي معتقدند كه حافظ فقط يك شاعر و يك هنرمند است و نبايد اشعار صنعتي و پر از اصطلاحات او را عرفاني دانست و نبايد محتوايش را جدي گرفت. 2- گروه دوم بر اين عقيده اند كه گوناگوني حالات اشعار حافظ دليل بر اينست كه او تحت تاثير حالات مختلفه شعر گفته است. يعني هر جا كه به فكر خدا و عشق خدايي بوده اشعار عارفانه سروده و جايي كه عشق مجازي و شاهد بازي و ميخوارگي بر روح و دلش مسلط شده غزلياتي در اين باب رديف كرده است. 3- عده اي ديگر اشعار حافظ را به دو دوره جواني و پيري تقسيم كرده و يك محدوده مشخصي براي هر دوره تعيين نموده اند. 4- دسته ديگري نيز ديوان و اشعار حافظ را تهي از روح مثبت عرفاني دانسته و

همه آن را سخناني از روي لااباليگري و عشق آلوده و پوچ فرض كرده اند. اما با همه اين نظرات و عقيده هاي متفاوت و رنگارنگ، عده ديگري از محققين اسلامي كل ديوان خواجه شيراز را كاملا عرفاني مي دانند بطوري كه بقول شهيد مطهري سوم قرآن و صحيفه است. او كه در عرفان غوري و غوصي داشته در پاسخگويي به اين منتقدان، بنحو احسن و توام با استدلال عالمانه به دفاع از شاعر شيرين سخن - لسان الغيب - پرداخته و از زير غبار غليظ تحريف اغيار، سيماي ملكوتي حافظ را نمايان ساخته و الحق حقي بزرگ به گردن حافظ دارد و خدمتي كم نظير به او كرده است. در مجموع بايد گفت كه ديوان حافظ يك ديوان عرفاني است در حقيقت يك كتاب عرفان است بعلاوه جنبه فني شعر، به عبارت ديگر، ديوان حافظ عرفان است بعلاوه هنر، ديواني است كه از عرفان سرچشمه گرفته و بصورت شعر بر زبان سراينده جاري گشته است. عرفا اصطلاحات خاصي دارند و كلمات ويژه اي بكار مي برند و حافظ هم بدون شك تابع همان اصطلاحات و تعبيرات و الفاظ خاص مي باشد و بدون اطلاع از چنين واقعيتي، محكوم نمودن شخصي مثل حافظ از ناداني است. عرفان امام خميني (ره)

گفته مي شود يكي از ابعاد شخصيتي حضرت امام (ره) عرفان است، بلكه بايد اضافه كرد كه عرفان محور اصلي شخصيت امام است و ديگر ابعاد فرع بر آن. امام پيش از آنكه يك فقيه يا فيلسوف باشند و پيش از آنكه يك سياستمدار و انقلابي باشند، يك عارف هستند. "امام با عرفان انقلاب كرد و

حماسه امام هم جلوه اي از عرفان اوست". (8) همه حركات و رهبريهاي امام در طول سالهاي مبارزات نشات گرفته از عرفان آن بزرگوار بود. "امام دلها را به سرانگشت عرفان، شهود و معنويت تكان مي داد، جهت مي داد و به مقاومت وامي داشت". (9) اغلب محققان و صاحبنظران، عرفان امام را بوجهي نو تعريف كرده و از نوع منحصر به شخصيت آن حضرت بعد از انبياء عظام و ائمه معصومين (ع) دانسته اند و آن عرفان اسلامي است. و اين تعريف و نظر صائب و بحقي است چون "در بين نايبان حضرت (حجت) كسي كه عرفان پويا را با نهضت عليه ستم شرق و غرب جمع كرد حضرت امام خميني (ره) بودند". (10) بر همين اساس برازنده و شايسته نيست كه روش معرفتي امام (ره) را، حتي در اصطلاح يابي نيز به كلمه اي غير از عرفان مثلا " تصوف "بيالاييم چون آنچه كه از آن اصطلاحات و كلمات و شناسه ها ديديم عمدتا دستاويزي بود براي توجيهات نفساني بعضي از خود و دنيا بريده ها; در حاليكه شعر امام، كلام امام و فكر امام همه ذكر و عرفان توام با حماسه است "اين همان ويژگيهاي تشيع است و اگر خواسته باشيم برجسته ترين مشخصه شعر شيعي را در يك عبارت بيان كنيم بايد بگوييم: شعر شيعي شعري است كه در آن حماسه و عرفان دست در آغوش يكديگر دارند". (11) امام همواره مدافع عرفان ناب و راستين بودند و طبعا با عرفان منفي كه به غير از خودپروري و تقواكشي ثمري ندارد مخالفت مي ورزيدند كه ذم صوفي و زاهد در بسياري

از اشعار، نشانگر چنين حقيقتي است. البته امام خود نيز دقيقا از همان اصطلاحات و واژه هاي عرفاني كه ديگران بكار برده اند بهره جسته اند اما نه عينا به همان معنايي كه فرق و مسالك مختلف بكار مي برند. امام عارفي نيست كه مطلق عرفان را هدف و آنرا از هر آفتي مبرا بدارند، بلكه ايشان "براي عرفان آفاتي قايل هستند كه در دو بعد فردي و اجتماعي آنرا برمي شمرند: هواي نفس، عجب و خودپرستي و غفلت از حق، ياس از رحمت واسعه خداوند، گوشه گيري و انزواطلبي، رد كردن و رها كردن مسووليت، غيبت ديگران، آزار مومنين، كشف اسرار، عيب جويي و تهمت به آنان و ...". (12) امام را از همه عرفايي كه تا حال شناخته ايم ممتاز مي بينيم، اكثر يا اغلب عارفان يك بعدي هستند عليرغم اينكه انسان وقتي به ديوان امام مي نگرد گويا ديوان اشعار حافظ را پيش رو دارد ولي حافظ نيز فقط از بعد شاعري به عرفان نگاه مي كند. حافظ اگرچه خود عارف وارسته اي است اما در بعد اجتماعي و در پياده نمودن معيارهاي عرفاني در اجتماع چندان نمودي ندارد و مي توان گفت كه در جهت اجتماعي فقط يك عرفان تبليغاتي سراغ داريم. خواجه حافظ و امام خميني (ره) آب عرفان را از يك سرچشمه مي نوشند اما امام با ديد ديگري به قضيه نگريسته و در حيات خود نيز به آن عينيت بخشيده است. "عرفان امام، عرفان حقيقي است، تصوف نيست، عرفان مسلكي نيست، عرفان صومعه و دير و گوشه گيري و بي اعتنايي نيست". (13) امام در عرفان بدنبال انسان

كامل است و ناگفته نماند كه خودانساني كامل مي باشد، بقول شهيد مطهري، فلسفي از زاويه اي به انسان مي نگرد و عارف از زاويه اي ديگر، هر كدام انسان كامل را از ديد خود تعريف مي كنند. (14) اما در بررسي شخصيت امام خميني (ره) معظم له را با ابعاد مختلف شخصيتي، انسان كامل مي بينيم كه هم عارف است، هم فيلسوف، هم فقيه است و هم فرمانده نظامي و هم رهبر يك حكومت به تمام معنا سياسي، و داراي چند بعد ديگر. بدور از هرگونه تعصب و جانبداري وقتي سيماي ملكوتي و عرفاني و ذو ابعاد امام خميني (ره) را مورد مداقه قرار مي دهيم عرفان امام را بالاتر از عرفان حافظ مي بينيم. و بايد به اين نكته اشاره شود كه اگرچه حافظ شجاعتهاي خاصي در موارد مختلف از خود نشان داده و مكتب عرفان را حال و هواي ديگري بخشيده است. ولي وجود امام (ره) مشحون از خصائص انسان به كمال رسيده است. امام عملا با عرفانش همچون پيامبر (ص) امتي را آگاه و بيدار نمود، به آنها بينش داد، به قيام واداشت، انقلاب عظيم را شخصا رهبري كرد، فرماندهي سپاهيان را بعهده گرفت كه بنام اسلام بدون ديدن مدرسه عرفان، همه عارف شدند و عارفانه و عاشقانه از اسلام دفاع كردند. چهره سرخ و خونين جوانان و نوجوانان عارف شهيد و ايثارگريهاي آنان، مبين حماسي بودن عرفان امام و اوج كمال اوست. بالاخره مي بينيم كه امام با دميدن روح حماسي و عرفاني در زن و مرد مسلمان آنها را "تا اوج زهرا شدن و علي شدن تقويت مي كند".

(15) مشخصه هاي عرفان ناب امام خميني (ره)

1- امام با علم به اينكه عرفان در طول تاريخ به انحرافات و صوفي زدگي آلوده شده بود در مقام دفاع از عارفان دلسوخته برآمده و با انگشت نهادن بر انحرافات آنان، نفرت و بيزاري خود را چنين ابراز مي دارند: اين جاهلان كه دعوي ارشاد مي كنند در خرقه شان به غير منم تحفه اي مياب ديوان امام/48 و در جاي ديگر در مقام دفاع از مقام شامخ عرفان راستين چنين متذكر مي شوند: "انكار مقامات عارفين و صالحين را نكني و معاندت با آنان را از وظايف ديني نشمري ... چون ما جاهلان از آنها محروميم با آن به معارضه برخاستيم; نمي خواهم مدعيان را تطهير بكنم كه (اي بسا خرقه كه مستوجب آتش باشد) مي خواهم اصل معني و معنويت را انكار نكني". (16) 2- امام جامع بين سياست و معنويت بودند كه تبلور آن در ايجاد حكومت اسلامي مشهود است و از طرفي دايره ارشاد عرفاني را توسعه بخشيده و آنرا عمومي كردند نه اينكه تنها عده اي بعنوان اهل دل مورد ارشاد و هدايت قرار گيرند بلكه همه اقشار اجتماع را با اين فكر وارد جرگه نمودند تا اگر اهليت داشته باشند از اين ارشاد بهره گيرند و ديديم كه مخلصين اين امت با الهام گيري از امام و ارشادهاي ايشان چگونه به اوج كمال رسيدند. بطوري كه طفل يكشبه ره صد ساله را پيمود و... . 3- گرچه امام در تمام زمينه ها شجاعانه و با صراحت مسايل را مطرح مي كردند اما شجاعتي كه در بيان مسايل عرفاني بخرج داده اند

قابل توجه است و بسا كساني بودند و باشند كه در اشعار عرفاني او انگشت تحير و تعجب به دندان مي گيرند. و در صدور چنان مضامين، با اصطلاحات خاص عارفانه از سوي آن بزرگوار شگفت زده و مبهوت مي شوند. گذشته از مطلب فوق، امام (رض) اگر انتقادي بر كسي و سخني دارد آنرا بي پرده و بدون در نظر گرفتن شخصيت طرف مقابل بيان مي كند براي مثال آن حضرت در جواب منصور حلاج كه نداي اناالحق سر مي دهد مي گويند: بر فراز دار فرياد اناالحق مي زني مدعي حق طلب، انيت و انا چه شد ديوان امام/94 يعني بالاي دار حتي اگر بگويي "اناالحق" شرك است، يعني تو هستي، باز "من" خويش را قبول داري، باز انانيت هست، بر فراز دار هم از انانيت تبليغ مي كني. يا: خار راه مني اي شيخ، ز گلزار برو از سر راه من اي رند تبهكار برو تو و ارشاد من اي مرشد بي رشد و تباه از بر روي من اي صوفي غدار برو اي گرفتار هواهاي خوداي ديرنشين از صف شيفتگان رخ دلدار برو اي قلندر منش،اي باد بكف، خرقه بدوش خرقه شرك تهي كرده و بگذار برو ديوان امام/176 امام را در عالم عرفان بايد مصلحي دانست كه آنرا از جهات مختلف نجات دادند و نيز عرفا را. و نيز خدمتي شايان به آنها نمودند. امام در مقام يك فقيه متشرع و مجتهد عادل عالم و از سوي ديگر يك عارف كامل و واصل و در همان حال يك سياستمدار و فرمانده كل قواي اسلامي، هم ديدگاههاي منفي، عليه عرفان را

عوض كردند و هم نقاب تزوير از چهره دروغين مدعيان تصوف و عرفان را كنار زدند. "عرفان در شعر فضايي بوده كه تجربه هاي ادبي در آن كمال يافته و گسترده شده است; اما باز هم در قداست و حرمت شعر و ادب جاي سوالي باقي مانده بود كه غزليات امام اين مشكل را در ادبيات انقلاب گشود و ثابت كرد كه يك وارسته تمام عيار مي تواند از (خال) و (موي) و (مي) و (ساغر) و (باده) صحبت كند. خرده گيريهايي كه به حافظ مي شد از هيمن جا مايه گرفته است كه حاضر نبودند ادب را تا اوج قداست عرفان بالا ببرند ولي امام با اشعار خود شعر و ادب را اوجي بخشيدند و قضاوتها را نسبت به شعر و شاعري عوض كردند، اگر روزي بحث بود كه آيا مي شود از (مي) و (ساغر) و... تلقي درست و صحيح متناسب با شرع داشت، امام ثابت كرد كه شدني است". (17) مقايسه كلي امام خميني (ره) و خواجه حافظ در شعر و عرفان

1- از حيث قدرت و هنر شعري: در اين بعد يقينا حافظ قويتر است چون او در ديوانش مسايل عرفاني را با به صيقل كشيدن كلمات براي رسيدن به گونه ايده آل و نهايي شعر و با هنرنمايي خاص بيان مي كند. در حاليكه حضرت امام، از سر ذوق عارفانه، براي دل شيدا و عاشق خود شعري سرايد و فقط هدفش رساندن پيام عرفاني است بدون ايجاد پيچيدگي صنعتي در شعر. 2- از حيث عرفان: آنچنان كه در بررسي عرفان امام توضيح داده شد آن حضرت با توجه به سيره و

احوال عيني و ملموسش در بعد عرفاني، گوي سبقت را از حافظ و ديگران ربوده و در واقع عرفان را از حيث نظري و عملي معنايي تازه و كامل بخشيده است. 3- از حيث بكارگيري اصطلاحات عرفاني: مي توان گفت كه هر دو شخصيت عرفاني ما بطور يكسان و در حد كامل از اصطلاحات معمول عرفا بهره برده و از سنت ادب عرفان كناره نگرفته اند. ناگفته نماند كه از بوستان غزلهاي امام بوي سنايي و عطر عطار و مولوي و محي الدين ابن عربي و ديگر مشاهير عرفاني اسلامي به مشام جان مي رسد اما عنايتي كه آن بزرگوار نسبت به حافظ داشته قابل مقايسه با ديگران نيست. پاورقي: 1- صادقي رشاد، علي اكبر. مقاله جهان بيني شهودي امام خميني (ره)، مجموعه مقالات سمينار بررسي ادبيات انقلاب اسلامي. 2- رك، تماشاگه راز، مرتضي مطهري. 3- رك، فرهنگ اشعار حافظ، احمد علي رجايي بخارايي، ذيل حجاب و سالك. 4- گوهري، محمد جواد. مقاله يك فروغ رخ ساقي، مجله حضور، شماره 4، خرداد 71 ص 70. 5- جوادي آملي، آواي توحيد (متن نامه حضرت امام خميني (ره) به گورباچف رئيس جمهور وقت شوروي سابق و شرح نامه) ص 72. 6- مرتضوي، منوچهر. مكتب حافظ، ص 94. 7- همان، ص 95. 8- صادقي رشاد، علي اكبر، مقاله جهان بيني شهودي ... 9- همان. 10- جوادي آملي، عبدالله. عرفان و حماسه، ص 46. 11- صادقي رشاد، علي اكبر، مقاله جهان بيني شهودي ... 12- طباطبايي، فاطمه. مقاله جنبه هاي عرفاني و حماسي آثار امام خميني (ره)، مجموعه مقالات سمينار بررسي ادبيات انقلاب اسلامي. 13- صادقي رشاد، مقاله جهان

بيني شهودي ... 14- رك، كتاب انسان كامل، مرتضي مطهري (بحث انسان كامل از ديد عقليون و عرفا) . 15- طباطبايي، فاطمه، مقاله ... 16- امام خميني (ره)، ره عشق، سازمان چاپ و انتشار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، ص 35. 17- طباطبايي، فاطمه، مقاله ...

و مقامي است كه صراط مستقيم حقيقت است با عشق يكي دانسته شده است. كوي نكوي ميكده باب صفاي عشق طاق و رواق روي تو كاشانه من است (2) از روزي كه پرچم عشق برافراشته شده، تمام عوالم وجود به جوشش و غلغله اي وصف ناپذير درآمده اند. به تعبير مولانا "اين همه آوازها از شه بود." وه چه افراشته شد در دو جهان پرچم عشق آدم و جن و ملك مانده به پيچ و خم عشق عرشيان ناله و فرياد كنند در ره يار قدسيان بر سر و بر سينه زنان از غم عشق (3)

سريان عشق در عالم در آثار عرفا مطالب فراواني درباره سريان و جريان عشق در ذرات عالم وجود، ديده مي شود. امام نيز بدين مضمون ابياتي در اشعارشان به چشم مي خورد. از نظر ايشان "آتش افروخته عشق" در همه روحها پديدار است. عاشقم عاشق و جز وصل تو درمانش نيست كيست كاين آتش افروخته در جانش نيست (4) عشق به حق، امروزي نيست بلكه از ازل با حقيقت ارواح سرشته است: ساكنان در ميخانه عشقيم مدام از ازل مست از آن طرفه سبوئيم همه (5) براي عشق بدايت و نهايتي وجود ندارد و امري ازلي و ابدي است: عشق جانان ريشه دارد در دل از روز الست عشق را انجام نبود، چون ورا آغاز نيست (6)

مرتبه عشق مقام عشق، مرتبه واحديت و اسماء و صفات است. عشق مظهر اسم الله است كه حاكم بر همه اسماء الهي است: من چه گويم كه جهان نيست بجز پرتو عشق ذوالجلالي كه بر دهر و زمان حاكم اوست (7) اگر مرتبه جبرئيل

و روح الامين را مرتبه عقل و عالم جبروت بدانيم، مقام واحديت كه فوق جبروت و حاكم و موجد آن است، مقام ومرتبه عشق است. بنابراين عشق مرتبه ظهور اسماء الهي است و مساوي با مقام ظهور حضرات ائمه معصومين (ع) است. ديوانگي عاشق خوبان ز باده است مستي عاشقان خدا از سبوي ماست ما عاشقان ز قله كوه هدايتيم روح الامين به "سدره" پي جستجوي ماست گلشن كنيد ميكده رااي قلندران طير بهشت مي زده در گفتگوي ماست با مطربان بگو كه طرب را فزون كنند دست گداي صومعه بالا به سوي ماست (8) مقام عشق برتر از مقام عرش است. "پايه آن برتر از دروازه عرش برين است." (9) و فروتر از مقام باطني انسان كامل است. "درياي عشق قطره مستانه من است. (10) " از اين رو عشق به تعبير مولانا وراي كفر و دين است و جنت عاشقان، نسبتي با جنت ابرار ندارد. مرتبه عاشقان مطابق اشعار امام مرتبه "سابقون" و "مقربين" و "مخلصين" است. به روز حشر كه خوبان روند در جنت ز عاشقان طريقت كسي نخواهد بود (11)

حقيقت عشق عشق همانند بسياري از امور وجداني، نظير آزادي و زيبايي، "يدرك و لايوصف" است: راز بيهوشي و مستي و خراباتي عشق نتوان گفت كه از راهبران بي خبريم (12) "آفتاب آمد دليل آفتاب" و امام (ره) فرمودند: عاشقم جز عشق تو در دست من چيزي نباشد عاشقم، جز عشق تو بر عشق برهاني ندارم (13) در آثار امام هرجا اين كلمه به كار رفته، دلالت بر معاني عرشي مي كند. امام، ما وضع له الفاظ را معاني عام مي دانند.

از اين رو دلالت نور بر نور حسي مجازي و بر حقيقت نور كه ظاهر به ذاته و مظهر لغيره است، حقيقي است. عشق، مستي، مي، طرب و وجد و بسياري از الفاظ عرفاني چنينند. حقيقت عشق، در نزد كروبيان و عوالم اسماء و صفات است و مجازا به عشقهاي زميني تلقي مي كنند. عارفان معتقدند كه حضرات خمس كه در نزد فيلسوفان به عوالم وجود تعبير مي شود بر يكديگر متطابقند. آنچه در عالم پايين است نازله عوالم بالاتر و آنچه در عوالم بالاتر است، حقيقت چيزي است كه در عوالم فروتر قرار دارد. از نظر قرآن، حتي آهن نيز نازل شده است و حقيقت آن در "ام الكتاب" يعني مخزن حقايق قرار دارد. به اين ترتيب عشق امري است معنوي كه عشقهاي جسماني پرتوي از آن است و آنچه به نام عشقهاي مجازي مذموم است و شارع مقدس از آن نهي نموده، "هوس" است و نه عشق، عشق چه روحي و چه جسمي، پاك و مقدس است. چنانكه عرفا بر اين مبنا حديث "من عشق و كتم و عف مات شهيدا" را تفسير مي فرمايند. عاكف كوي بتان باش كه در مسلك عشق بوسه بر گونه دلدار خطايي نبود (14) تفاوت عشقهاي روحاني با عشقهاي جسماني در آن است كه در اولي با وصال، عطش عشق فزوني مي يابد اما در دومي وصال مقدمه خاموشي است. اين مطلب را ابن عربي در ضمن شعري تبيين كرده است. او مي گويد "لبان معشوقم را مي بوسم اما عطش عشقم بيشتر مي شود". امام همين مطلب را با عبارات ديگري مطرح فرموده اند. هزار ساغر

آب حيات خوردم از آن لبان و همچو سكندر هنوز عطشانم خداي را كه چه سري نهفته اندر عشق كه يار در بر من خفته من پريشانم (15)

نسبت عشق و زيبايي آيا زيبايي تابعي از عشق است يا عشق، جلوه اي از زيبايي است؟ اين سوالي است كه عارفان پاسخهاي گوناگوني بدان داده اند. برخي همچون حافظ معتقدند كه حسن و زيبايي موجد عشق است: در ازل پرتو حسنت ز تجلي دم زد عشق پيدا شد و آتش به همه عالم زد و برخي همچون مولانا در تمثيل مجنون و مذمت وي در انتخاب ليلي، زيبايي را به عاشق باز مي گردانند. امام (ره) در برخي اشعار به مكتب حافظ رفته اند. چنانكه حسن را پديد آورنده عشق تلقي فرموده اند: پرتو حسنت بجان افتاد و آن را نيست كرد عشق آمد دردها را هر چه بد درمان نمود (16) و در برخي ابيات، زيبايي را وابسته به عاشق مي دانند: معجز عشق نداي تو زليخا داند كه برش يوسف محبوب چنان زيبا شد (17) اما آنچه مسلم است آن است كه زيبايي اصالت دارد و زيبايي است كه سالك را عاشق و شيفته و ديوانه مي كند. چه براي زيبايي معشوق واقعيت در نظر آوريم و يا در خيال عاشق مجسم شده باشد. به عبارت ديگر زيبايي مقدم بر عشق است و در همه حال زيبايي و جمال هدف و مقصود است و عشق تابع و فرع او. آن روز كه عاشق جمالت گشتم ديوانه روي بي مثالت گشتم ديدم نبود در دو جهان جز تو كسي بيخود شدم و غرق كمالت گشتم (18)

يا مي فرمايد: آشفته ام از فراقت اي دلبر حسن برگير حجاب من كه رسواي توام (19)

نسبت عاشق و معشوق در ادبيات عرفاني، توصيفات زيبايي درباره عاشق و معشوق شده است. از نظر حافظ عاشق محتاج معشوق است و معشوق مشتاق عاشق. اين بحث ريشه هاي عميقي در متون ديني دارد و خود تحقيقي مفصل مي طلبد. امام (ره) در جاي جاي ديوانشان به اين نسبت اشاره فرموده اند. از نظر ايشان عاشق مظهر نياز است و معشوق سمبل ناز. پرده بردار ز رخ چهره گشا ناز بس است عاشق سوخته را ديدن رويت هوس است (20) اكنون كه يار را راه ندادم به كوي خود ما در نياز خويش و او به ناز خويش (21) شب هجران تو آخر نشود رخ ننمايي در همه دهر تو در نازي و ما گرد نيازيم (22) بلبل و گل هم از توصيفات شايعي است كه عارفان فرموده اند: بلبل به باغ ناله كند همچو عاشقان گويي كه باد از غم فصل خزان كند (23) عاشق سوداگر جمال است و معشوق زيبايي كه از عاشق دل مي برد. ما به سوداگري خويش روانيم همه او به دلبردگي خويش روان است هنوز (24) عاشق طلب سايه سرو معشوق مي كند تا در سايه آن بيارامد. ما پي سايه سروش به تلاشيم همه او ز پندار من خسته نهان است هنوز (25) عاشق خود مجازي است و معشوق خود حقيقي. سر و جاني نبود تا كه به او هديه كنم او سر و پاي همه روح و روان است هنوز (26) عاشق پروانه و معشوق شمع وجود اوست: من دلسوخته

پروانه شمع رخ او رخ زيباش عيان بود و عيان است هنوز

ويژگيهاي راه عشق عارفان همگي معتقدند كه راه عشق راهي پربلا و سخت است. برخي مانند مولانا آن راه را "سركش و خوني" ناميده اند "عشق از اول سركش و خوني بود" و بعضي چون حافظ فرموده اند كه عشق اگرچه راه پرخون است اما ابتدا در ذهن عاشق آسان جلوه مي كند. "كه عشق آسان نمود اول ولي افتاد مشكلها" در اشعار امام (ره) راه عشق راهي پرخطر توصيف شده است: گفته بودي كه ره عشق ره پرخطري است عاشقم من كه ره پرخطري مي جويم (27) ريشه سخن امام و عارفان حقيقي به قرآن و روايات متعددي بازمي گردد. در منطق دين ميان ابتلاء و مقامات معنوي نسبتي مستقيم وجود دارد. اهل ولايت بيش از سايرين گرفتار ابتلاء هستند. اساسا طريق ولايت كه به اعتقاد نگارنده با طريق عشق يكي است و اختلافشان به اعتبار لفظ است، راهي است به غايت دشوار كه انبياء مرسل و ملائكه مقرب در خم آن مانده اند. اين راه با فناء رخ مي نمايد و كسي كه از پوسته انانيت و انيت خارج نشده است، هنوز بر اين وادي قدم نگذارده است: وادي عشق كه بيهوشي و سرگرداني است مدعي در طلبش بوالهوس و مغرور است (28) راه عشق "سر مستند مقنع به سر است" كه غيرت حق تعالي آن را از نامحرمان پوشيده است: سر عشق از نظر پرده دران پوشيده است باز رسوايي اين پرده در آن بي خبريم راز بيهوشي و مستي و خراباتي عشق نتوان گفت كه از راهبران بي خبريم (29)

آگاهي از سرالاسرار و حقايق قضا و قدر الهي تنها با عاشقي به دست مي آيد. خداوند موهبت تجلي ذاتي خويش را جز بر عاشقان حرام كرده است: كور كورانه به ميخانه مرواي هشيار خانه عشق بود جامه تزوير برآر عاشقانند در آن خانه همه بي سر و پا سر و پايي اگرت هست در آن پا نگذار تو كه دلبسته تسبيحي و وابسته دير ساغر باده از آن ميكده اميد مدار پاره كن سبحه و بشكن در اين دير خراب گر كه خواهي شوي آگاه ز سرالاسرار گر نداري سر عشاق و نداني ره عشق سر خود گير و ره عشق به رهوار سپار (30) اميرالمومنين فرمودند كه حق در گمان انسان شيرين است، واي به روزي كه بخواهد تحقق يابد كه تحملش بسيار سخت است. راه عشق نيز اگرچه شيرين مي نمايد، اما راهي است كه سالك بعد از سالها ابتلائات و رنجها بدان نايل خواهد شد. اين راه از راه اهل فلسفه، عرفان، ايمان، شهود و معرفت جداست، اگرچه كسي كه كليد عشق را در اختيار دارد در اعلي مراتب ايمان و شهود و معرفت و حكمت و عرفان هم هست. اين راه از منظر امام به تبعيت از حافظ شيرازي اختصاص به رندان دارد و تا آنجا كه نگارنده تحقيق كرده است تنها مكتبي كه در صراط مستقيم قرار دارد و ترجمان كلمه "مخلصين" است كه از ازل تا ابد از دسترس شيطان درون و بيرون خارج است، مكتب رندي است. رند در اشعار امام با "اهل ولايت و محبت و عشق" يكي دانسته شده است: سالها بايد كه راه عشق

را پيدا كني اين ره رندان ميخانه است راه ساده نيست (31) در اين مرتبه عبادت خداوند از روي ترس و طمع شرك جلي تلقي مي گردد. مقام عاشقان فوق بهشت است: به روز حشر كه خوبان روند در جنت ز عاشقان طريقت كسي نخواهد بود (32) در حقيقت بهشت و جهنم مراتبي از مراتب وجود عاشق است. بهشت و جهنم نازل صدها منزل است كه قيامت از جمله آنهاست.

مباني تفكر امام خميني (ره) و عشق مباني تفكر امام (ره) در دو دسته از اشعار ايشان قابل تحقيق است. دستور اول ابياتي است كه ناظر بر ترجيح روش اشراق و عشق بر روش فلسفه و علوم رسمي است، اگرچه اين ترجيح به معناي نفي فلسفه نيست بلكه فلسفه مقدمه ورود به مسلك اشراقي است. سالك تا حجاب فلسفه را پاره نكند به مقام عرفان و اشراق نايل نمي آيد. دسته دوم اشعاري است كه نشان مي دهد مكتبي كه از نظر امام منطبق بر صراط مستقيم حقيقت است، صراط عشق است و سبيلهاي حكمت، عرفان، معرفت و شهود، فقه و كلام، زهد و اخلاق اگرچه با صراط مستقيم نسبت دارند اما با آن يكي نيستند.

مبناي اول: تضاد عقل و عشق آنچه در متون عرفاني با عنوان عقل و عشق مطرح است، ناظر بر تضاد عشق و عقل عافيت انديش يا عقل جزو عقل معاش است. عقل در اين مرتبه بستگي تامي به خودخواهي دارد. بديهي است كه عارف كه نفي دوئيت مي كند و تنها خدا را مصداق وجود مي داند با حجاب خودخواهي اعم از نوراني و ظلماني در ستيز است. در حقيقت آنچه

را كه عارفان مذمت كرده اند، عقل نيست و به تعبير اميرالمومنين (ع) "نكرا" ناميده شده است. عقل در لسان روايات همه جا مورد مدح قرار گرفته و از جنود رحمان به شمار آمده برخلاف جهل كه فرمانده لشكر شيطان است. به اين ترتيب فلسفه كه با علوم عقلي سر و كار دارد و اعم از آن، علوم رسمي از كلام و فقه و اخلاق و تفسير همگي مقدمه اند براي سير انسان به سوي حق اما اگر خود اصالت يابند و عالم، در فلسفه و حتي تفسير قرآن و حديث توقف نمايد و وراي آن را انكار نمايد، اينجاست كه در حجاب انكار كه ضخيم ترين حجابهاست، واقع مي شود و دشمن حقيقت مي گردد. اما اگر فلسفه به مثابه پل عبور به عرفان و شهود باشد، عرفا با اين فلسفه و عقل نه تنها ستيز نكرده اند كه آن را در جاي خويش بسيار نيكو دانسته اند. براي عارف "حفظ مراتب" مبنايي مهم به شمار مي آيد. اين مطالب براي آن نگاشته شد تا آنها كه عميقا با افكار امام آشنا نيستند از ظاهر اشعار امام خيال خام نپرورند و فلسفه را رمي به بيهودگي ننمايند. بهترين گواه بر اين مدعا سخنان امام و سيره عملي ايشان است. امام اگر به فلسفه اعتقادي نداشتند، سالها وقت شريفشان را مصروف تدريس اسفار و شفا نمي كردند. امام در بياناتشان حتي ديدگاه بسيار مثبتي نسبت به حكمت يونان و فلسفه ارسطو ابراز كرده اند. نكته اي كه امام بر آن تاكيد مي كنند در نظر گرفتن اعتبارات علوم است. حد فلسفه را به عرفان دادن

و در هم آميختن مراتب حجابها، با ناموس خلقت در تضاد است. با اين بيان شروع به سير در اشعار امام (ره) مي كنيم: 1- دليل امام بر تضاد عشق و عقل يا روش اشراق و روش فلسفه در تضادي است كه در ثمرات اين دو نحوه سلوك پديد مي آيد. ثمره روش عاشقانه "مستي و بيخودي" است و ميوه درخت فلسفه "هوشياري و بيداري" عشق با جنون نسبت دارد و فلسفه با عاقلي: راه علم و عقل با ديوانگي از هم جداست بسته اين دانه ها و دامها ديوانه نيست (33) از عبارت "بسته دانه ها و دامها" برمي آيد كه مقصود از عقل مذموم در نزد امام، توقف در فلسفه و محصولات علم و عقل است. مستي ضدهوشياري است: "مستي نچشيده اي اگر هوش تو راست" (34) در جاي ديگر به دلبستگي و اصالت دادن به فلسفه اشاره مي كنند: ما ز دلبستگي حيله گران بي خبريم از پريشاني صاحبنظران بي خبريم عاشقان از سر سودايي ما بي خبرند ما ز بيهودگي هوشوران بي خبريم (35) راه و رسم عشق بيرون از حساب ما و توست آنكه هشيار است و بيدار است مست باده نيست ثمره عاشقي بيخودي و مستي است و ثمره خرد، هوشياري و بيداري و جهان ديدگي: مستم از باده عشق تو و از مست چنين پند مردان جهان ديده و هشيار مخواه (36) 2- رمز ديگر ترجيح روش اشراق بر فلسفه را در "حد عقل" بايد جستجو كرد. حافظ عقل را "چو شبنمي مي داند كه بر بحر مي زند رقمي" امام از علوم رسمي و فلسفه تعبير به

"دكه" كرده اند: دكه علم و خرد بست و در عشق گشود آنكه مي داشت به سر علت سوداي تو را (37) فلسفه داراي چارچوبهاي مشخص است و از اصول خاص پيروي مي كند از اين رو نيازمند به علم منطق و يادگيري روشهاي مشخص استدلال است اما راه عشق بيرون از چارچوبهاي عادي است. "راه و رسم عشق بيرون از حساب ما و تو است" 3- فلسفه علم به حقايق است و عرفان و اشراق رسيدن و محو شدن در حقيقت و ميان اين دو مقام فرسنگها فاصله است. فيلسوف ماهيت موجودات را مي شناسد و فلسفه از پي بردن به حقيقت وجود عاجز است از اين رو عارف ابزار فيلسوف را ناكافي مي داند. فيلسوف از طريق حواس مادي به ادراك خيالي و عقلي نائل مي آيد. اما براي يافتن حقيقت نياز به چشمي ديگر و گوشي ديگر است و چون فيلسوف اين گوش و چشم را فاقد است، پس از نظر عارف فلاسفه كوران و كران ناميده شده اند. اصطلاح "كوران" در مثنوي بارها و بارها نسبت به فلاسفه به كار رفته است. امام نيز بارها از اين واژه استفاده كرده اند: با فلسفه ره به سوي او نتوان يافت با چشم عليل، كوي او نتوان يافت اين فلسفه را بهل كه با شهپر عشق اشراق جميل روي او نتوان يافت 4- فلسفه با بخشي از وجود آدمي سر و كار دارد و آن ذهن است اما عرفان با حقيقت هستي انسان مربوط است. عالم ذهن عالم ثبات، اما هستي انسان دائما در صيرورت است. از اين رو فلاسفه و صاحبان علم

حصولي ثابت، خونسرد و با احتياط و بي درد هستند. در مقابل عارفان و اهل حضور اهل قيام، حركت، درد، جوشش، گرمي و ريسك و قمارند: عاقلان از سر سودايي ما بي خبرند ما ز بيهودگي هوشوران بي خبريم (38) در زمره آشفته دلان زار و نزاريم در حوزه صاحبنظران چون يخ سرديم (39)

مبناي دوم: مكتب عاشقي مكتب عاشقي در مسلك امام (ره) اخص از مكتب اشراقي و عرفاني است و نسبت آن نظير نسبت كعبه و مسجدالحرام است. آنكه در كعبه است، در مسجد هم هست اما هر كه وارد مسجد الحرام شد، لزوما به كعبه نرسيده است. امام در ضمن ابياتي همه مسلكها را مورد انتقاد قرار مي دهد و تنها مكتب عاشقي را به عنوان حق مطلق برمي گزيند: ما زاده عشقيم و فزاينده درديم با مدعي عاكف مسجد به نبرديم با مدعيان در طلبش عهد نبستيم با بي خبران سازش بيهوده نكرديم در ميكده با مي زدگان بيهش و مستيم در بتكده با بت زده هم عهد چو مرديم در حلقه خودباختگان چون گل سرخيم در جرگه زالوصفتان با رخ زرديم در زمره آشفته دلان زار و نزاريم در حوزه صاحبنظران چون يخ سرديم با صوفي و درويش و قلندر به ستيزيم با مي زدگان، گمشدگان باديه گرديم با كس ننماييم بيان، حال دل خويش ما خانه بدوشان همگي صاحب درديم (40) امام در بيتي اشاره مي كنند كه تنها بنياني كه اصيل است عشق است: غمزه كردي، هر چه غير از عشق را بنيان فكندي غمزه كن بر من كه غير از عشق بنياني ندارم (41) رهرو عشقي اگر خرقه

و سجاده فكن كه به جز عشق تو را رهرو اين منزل نيست اگر از اهل دلي صوفي و زاهد بگذار كه جز اين طايفه را راه در اين محفل نيست اين نقدها به دو مطلب مهم اشاره مي كنند: اول آنكه عرفان امام با طريقه اهل تصوف و عرفان اصطلاحي متفاوت است اگرچه در بسياري موارد نيز مشابهت دارند. دوم آنكه امام عارف اهل كشف و شهود را همرتبه عاشق نمي گيرد. عشق دلدار چنان كرد كه منصور منش از ديارم بدر آورد و سر دارم كرد عشقت از مدرسه و حلقه صوفي راندم بنده حلقه بگوش در خمارم كرد. (42) در بيتي به طور مشخص به مراحل سه گانه فلسفه وعرفان و عشق اشاره مي فرمايند: علم و عرفان به خرابات ندارد راهي كه بمنزلگه عشاق ره باطل نيست (43) در بيتي ديگر از سه مقام حكمت، عرفان و عشق به عاقلي و حيله گري و هوشوري صاحبنظري و حيرت سوداييان و مستان تعبير مي فرمايند: ماز دلبستگي حيله گران بي خبريم از پريشاني صاحبنظران بي خبريم عاقلان از سر سودايي ما بي خبرند ما ز بيهودگي هوشوران بي خبريم (44) در ابياتي ديگر با لحن تندتري مقصود را ادا مي فرمايند: با صوفي و با عارف و درويش به جنگيم پرخاشگر فلسفه و علم كلاميم از مدرسه مهجور و زمخلوق كناريم مطرود خرد پيشه و مطرود عواميم (45) از نظر امام عارف با سالك تناسب دارد و عاشق با واصل.مرتبه واصلين كجا و مرتبه سالكين كجا! از اين رو نگارنده معتقد است مراتب معرفت در نزد امام داراي سه مرحله معرفت فلسفي

و حكمي، معرفت ذوقي و شهودي و معرفت ولايي و عشقي است. در مرحله عشق فناء حقيقي و بقاء پس از فناء حاصل مي شود. مباني انديشه هاي عرفاني امام در اشعارشان با عرفان شيعي كاملا قابل تطابق است. مكاتب سه گانه فلسفي، عرفاني و عشقي را مي توان با حكمت بحثي، حكمت ذوقي و حكمت شيعي متناسب دانست.از اشعار امام برمي آيد كه علم عاشقي را همان كمت شيعي مي داند كه سرچشمه آن در ائمه (ع) است. ما عاشقان ز قله كوه هدايتيم روح الامين به "سدره" پي جستجوي ماست (46) فرهادم و سوز عشق شيرين دارم اميد لقاء يار ديرين دارم (47) در برخي اشعار به طور مشخص از ولايت شيعي به مكتب عاشقي تعبير كرده اند. سرخم باد سلامت به من راه نمود ساقي باده به كف جان من آگاه نمود خادم درگه ميخانه عشاق شدم عاشق مست مرا خادم درگاه نمود سر و جانم به فداي صنم باده فروش كه به يك جرعه مرا خسرو جم جاه نمود برگ سبزي زگلستان رخت بخشودي فارغم از همه فردوسي گمراه نمود باكه گويم غم آن عاشق دلباخته را كه همه راز خوداندر شكم چاه نمود (48)

آثار عشق فلاسفه معتقدند كه براي تحقق وجود چيزي، دليلي بهتر از آثار وجودي وي نيست. بويژه امور معنوي كه قابل ادعا كردن است، با توجه به آثارش معلوم مي شود. در متون ديني و عرفاني براي مقامات معنوي آثاري مشخص ذكر شده كه اگر آن آثار پديد آيد، دليل بر تحقق آن مقام است وگرنه، حرف و ادعاست. حضرت امام در آثارشان از همين طريق برخي

ادعاها را مورد انتقاد قرار مي دهند. به عنوان مثال وقتي مي خواهند ادعاي اخلاص برخي مدعيان را باطل كنند، مي فرمايند كه علامت اخلاص، جاري شدن حكمت بر زبان است و اگر ادعاي اخلاص هست چرا سخنان حكمت آميز از دهان مدعي خارج نمي شود. عشق نيز از مقولاتي است كه همگان ادعاي آن را دارند. اما ادعا موجب برخورداري نمي گردد چنانكه با خيال آب، هيچ تشنه اي سيراب نمي گردد. امام (ره) در ديوان اشعارشان خواص و آثار متعددي براي عشق برشمرده اند. اين آثار برخي ظاهري و برخي باطني است. محور اين آثار كه بسياري خواص عشق بدان راجع است، فناي عاشق در معشوق ازلي است. آنگاه كه انسان قلبش را از خودخواهي و شيطان پاك كرد، حق تعالي و جنود رحماني در آن سكونت مي گزينند. در اين صورت صدق، قدرت، سبكبالي، تسليم، پشتكار در امور خير، تسليم، سلامت، هدايت، شجاعت به خودي خود پديد مي آيد. نگارنده در ديوان امام آثار متنوعي از عشق را پژوهش كرده است. براي هر يك ابياتي به عنوان دليل مي آوريم:

1- فنا گر اسير روي اويي نيست شو پروانه شو پاي بند ملك هستي در خور پروانه نيست ميگساران را دل از عالم بريدن شيوه است آنكه رنگ و بوي دارد لايق ميخانه نيست (49) اين ره عشق است واندر نيستي حاصل شود بايدت از شوق، پروانه شوي بريان شوي (50)

2- بي اعتنايي و استغناء از دنيا بي نيازي است در اين مستي و بيهوشي عشق در هستي زدن ازروي نياز است هنوز دست بردار ز سوداگري و بوالهوسي دست عشاق سوي دوست

دراز است هنوز (51) رهرو عشقم و از خرقه و مسند بيزار به دو عالم ندهم روي دل آراي تو را (52) عاشقان روي او را خانه و كاشانه نيست مرغ بال و پر شكسته فكر باغ و لانه نيست (53) عشق آوردم در اين ميخانه با مشتي قلندر پر گشايم سوي ساماني كه ساماني ندارم (54) در غم عشقت فتادم كاشكي درمان نبودي من سر و سامان نجويم كاشكي سامان نبودي (55)

3- مستي و عدم توجه به خود راه و رسم عشق بيرون از حساب ما و توست آنكه هشيار است و بيدار است مست باده نيست (56)

4- اخلاص و دوري از ريا و تزوير رهرو عشقي اگر، خرقه و سجاده فكن كه بجز عشق تو را رهرو اين منزل نيست اگر از اهل دلي صوفي و زاهد بگذار كه جز اين طايفه را راه در اين محفل نيست (57) تو كه دلبسته تسبيحي و وابسته دير ساغر باده از آن ميكده اميد مدار پاره كن سبحه و بشكن در اين دير خراب گر كه خواهي شوي آگاه ز سر الاسرار (58)

5- جنون راه علم و عقل با ديوانگي از هم جداست بسته اين دانه ها و دامها ديوانه نيست مست شو ديوانه شو از خويشتن بيگانه شو آشنا با دوست راهش غير اين بيگانه نيست (59)

6- شجاعت، جسارت و سردادن در طريق حقايق جان در هواي ديدن دلدار داده ام بايد چه عذر خواست متاع و گر نبود آن سر كه در وصال رخ او به باد رفت گر مانده بود در نظر يار سر نبود (60) در ره جستن آتشكده سر بايد

باخت به جفا كاري او سينه سپر بايد كرد (61)

7- ابتلاء و مصيبت و دردمندي آتش عشق بيفزا، غم دل افزون كن اين دل غمزده نتوان كه غم افزا نشود چاره اي نيست بجز سوختن ازآتش عشق آتشي ده كه بيفتد به دل و پا نشود (62) در ره خال لبش لبريز بايد جام درد رنج را افزون كني، ني در پي درمان شوي (63) درد مي جويند اين وارستگان مكتب عشق آنكه درمان خواهد از اصحاب اين مكتب غريب است ما زاده عشقيم و فزاينده درديم با مدعي عاكف مسجد به نبرديم (64) در آتش عشق تو خليلانه خزيديم در مسلخ عشق تو فرزانه و فرديم (65)

8- آماج اتهامات بودن فرمانده جمع عاشقانم فرمان بر يار بي وفايم از شهر گذشت نام و ننگم بازيچه دور و آشنايم (66) غم دلدار فكنده است به جانم شرري كه به جان آمدم و شهره بازار شدم به كمند سر زلف تو گرفتار شدم شهره شهر به هر كوچه و بازار شدم (67) آرزوي خم گيسوي تو خم كرد قدم باز انگشت نماي سر بازار شدم (68)

9- پشتكار گر براني ز درم از در ديگر آيم گر برون رانديم از خانه ز ديوار شوم (69) عاشقان از در و ديوار هجوم آوردند طرف سري است هويدا ز در محكم عشق (70) از سر كوي تو راندند مرا با خواري با دلي سوخته از باديه باز آمده ام (71) بلقيس وار گر در عشقش نمي زديم ما را به بارگاه سليمان گذر نبود (72)

10- هدايت و يقين سر خم باد سلامت كه به من راه نمود ساقي باده

به كف جان من آگاه نمود (73) ما عاشقان ز قله كوه هدايتيم روح الامين به "سدره" پي جستجوي ماست (74)

11- تسليم طره گيسوي او در كف نيايد رايگان بايداندر اين طريقت پاي و سر چوگان شوي (75) گر بار عشق را به رضا مي كشي چه باك خاور به جا نبود و يا باختر نبود (76) عاشقم، عاشق روي تو، نه چيز ديگري بار هجران وصالت به دل شاد كشم (77)

12- روحيه خدمت به خلق خدا خادم پير مغان باش كه در مذهب عشق جز بت باده به كف حكمروايي نبود (78)

13- صدق و وفاداري زجام عشق چشيدم شراب صدق و وفا به خم ميكده با جان و دل وفا دارم (79)

14- پريشان گويي و پريشان حالي در برابر معشوق ازلي و ابدي من خراباتيم از من سخن يار مخواه گنگم از گنگ پريشان شده گفتار مخواه (80) پريشان حالي و درماندگي ما نمي داني خطا كاري ما را فاش بي پروا نمي داني (81) فاش است به نزد دوست راز دل من آشفته دلي و رنج بي حاصل من طوفان فزاينده اي اندر دل ماست يارب، ز چه خاكي بسرشتي گل ما (82) آشفته ام از فراقت اي دلبر حسن برگير حجاب من كه رسواي توام (83) من پريشان حالم از عشق تو و حالي ندارم من پريشان گويم از دست تو آدابي ندارم (84)

15- توحد و تمركز فاطي ز علايق جهان دل بركن از دوست شدن به اين و آن دل بركن يك دوست كه آن جمال مطلق باشد بگزين تو و از كون و مكان دل بركن (85)

16- قدرت اراده و

خداوندگاري و ربوبيت فرهاد شو و تيشه براين كوه بزن از عشق به تيشه ريشه كوه بكن (86) شاگرد پير ميكده شو در فنون عشق گردن فراز بر همه خلق اوستاد باش (87)

17- سبكبالي تهي دستي و ظالم پيشگي ما نمي بيني سبك باري عاشق پيشه والا نمي بيني (88)

18- به هيچ حدي قانع نبودن (ظلوميت) تهي دستي و ظالم پيشگي ما نمي بيني سبك باري عاشق پيشه والا نمي بيني (89)

19- چهره ظاهري عاشق (تاثير باطن بر ظاهر) عاشق دوست ز رنگش پيداست بي دلي از دل تنگش پيداست راز عشق تو نگويد"هندي" چه كنم من، كه زرنگش پيداست. (90) پي نوشت ها: 1. ديوان اشعار، ص 62. 2. همان، ص 58. 3. همان، ص 134. 4. همان، ص 66. 5. همان، ص 179. 6. همان، ص 65. 7. همان، ص 62. 8. همان، ص 56. 9. همان، ص 60. 10. همان، ص 58. 11.همان، ص 105. 12. همان، ص 165. 13. همان، ص 150. 14.همان، ص 110. 15. همان، ص 115. 16. همانجا. 17. همان، ص 89. 18.همان، ص 220. 19. همان، ص 219. 20. همان، ص 53. 21. همان، ص 132. 22. همان، ص 166. 23. همان، ص 101. 24. همان، ص 127. 25. همانجا. 26. همانجا. 27.همان، ص 160. 28. همان، ص 52. 29. همان، ص 165. 30.همان، ص 124. 31.همان، ص 70. 32. همان، ص 105. 33. همان، ص 72. 34.همان، ص 242. 35.همان، ص 165. 36.همان، ص 177. 37.همان، ص 42. 38. همان، ص 165. 39. همان، ص 163. 40. همان، ص 63. 41. همان، ص 150. 42. همان،

ص 82. 43. همان، ص 67. 44. همان، ص 165. 45. همان، ص 167. 46. همان، ص 56. 47. همان، ص 122. 48. همان، ص 116. 49. همان، ص 72. 50. همان، ص 185. 51. همان، ص 126. 52. همان، ص 72. 53. همانجا. 54. همان، ص 150. 55. همانجا. 56. همان، ص 70. 57، همان، ص 67. 58. همان، ص 124. 59. همان، ص 72. 60. همان، ص 107. 61.همان، ص 79. 62.همان، ص 112. 63. همان، ص 185. 64.همان، ص 51. 65.همان، ص 163. 66. همان، ص 286. 67.همان، ص 142. 68. همان، ص 144. 69. همان، ص 143. 70. همان، ص 134. 71. همان، ص 138. 72. همان، ص 107. 73. همان، ص 116. 74. همان، ص 56. 75. همان، ص 185. 76. همان، ص 107. 77. همان، ص 154. 78. همان، ص 110. 79. همان، ص 148. 80. همان، ص 177. 81. همان، ص 182. 82. همان، ص 234. 83. همان، ص 219. 84. همان، ص 149. 85. همان، ص 232. 86. همان، ص 231. 87. همان، ص 129. 88. همان، ص 182. 89. همانجا. 90. همان، ص 50.

در اين زمينه از اهميت ويژه اي برخوردار است. غزل از مناسبترين قالبهاي شعر فارسي است كه مي تواند انديشه ها و بينشهاي نغز و لطيف از جمله معارف و دريافتهاي عرفاني را منعكس سازد. از اين روست كه يكي از زيباترين و مهمترين دستاوردهاي عرفاني يعني عشق و محبت در غزل بازتاب وسيعي يافته و محتوا و مضمون غزل را غنا بخشيده است. هر چند عشق مجازي جايگاه خويش را در غزل استوار ساخته بود اما وقتي حكيم سنايي غزنوي غزل را به خدمت گرفت تا باورها و ديدگاههاي لطيف عرفاني خود را _ كه مثنويها و قصايد او كشش بيان آن را نداشتند _ بازگو كند، در شعر فارسي تحولي شروع شد كه نتايجي درخشان و پربار در پي داشت. عطار، فخرالدين عراقي، مولانا و بالاخره حافظ غزلهايي عارفانه را كمال بخشيدند و زيباترين آثار ادبي _ عرفاني را از خود بر جاي گذاشتند. يكي از اركان اساسي غزلهاي عارفانه تبيين و تشريح عشق عارفانه است كه اين سنت تا امروز باقي مانده است. عشق و محبت هديؤ بزرگ عرفان اسلامي است و چنان جايگاه بلند و بااهميتي يافته است كه آن را سخن همه عارفان مي دانند و عرفان را در آن خلاصه. اين ركن مهم و اساسي عرفان تا حدود قرن پنجم هجري بيشتر با واژه حب و محبت شناخته مي شد و از اين زمان به بعد بتدريج واژه عشق به كار رفت و در حول زمان كاربردي وسيع و گسترده يافت.(1) گرچه در قرآن واژه عشق به كار نرفته و از حب و محبت سخن گفته شده، عارفان همانند

ديگر مباحث خود، ريشه و منشا عشق را در قرآن جستجو كردند، و به آياتي در اين باب اشاره نموده اند از جمله: "يا ايها الذين آمنوا مَنْ يَرْتَدّ منكم عن دينه فَسَوْفَ يَاْتِيَ اللّهُ بقَوْمٍ يُحِبّهُمْ و يُحِبّونَهُ" (مائده / 54)و "قُلْ اِنْ كُنْتُمْ تُحِبّونَ اللّهَ فَاتّبِعُوني يُحْبِبْكُمُ اللّهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ" (آل عمران/31)(2) از قرن ششم عشق بعنوان يك محور در شعر عرفاني وارد شد. سنايي براي اولين بار در حديقه الحقيقة عشق را در يك فصل مستقل مطرح كرده و به بيان كمال، صفات، اشراق، احتراق عشق و همين عشق مجازي پرداخته است.(3) بعد از اين، عشق جزء لاينفك شعر عرفاني شد و شاعران عارف در اشعار خويش ابعاد و زواياي مختلف آن را تشريح كردند. در غزليات عرفاني امام نيز عشق عرفاني اهميتي خاص و ويژه پيدا كرده و جنبه هاي مختلف آن در كسوت مجاز و استعاره به شعر تبيين شده است. در كتاب فرهنگ ديوان امام خميني"س" و در برخي از مقاله ها به عشق در اشعار امام اشاره شده اما اين موضوع تحقيق و تفصيل بيشتري مي طلبد. در اين مقاله كوشش شده _ در حد توان ناچيزم _ عشق و ويژگيها و صفات آن در غزليات امام تبيين و تاحدي كه اين مجال اجازه مي دهد تصويري روشن از عشق در اشعار امام ارائه گردد. در اين جا بيان دو نكته ضروري به نظر مي رسد: الف _ براي حفظ انسجام بحث از تحليل اشعار امام خودداري شده و در جاهايي كه ضرورت احساس مي شد در كمال اجمال و اختصار در پي نوشتها مطالبي يادآوري

شده است. ب _ براي هر ويژگي شواهد مختلفي استخراج شده كه براي حفظ انسجام و اختصار تنها به بيان چند شاهد در متن اكتفا گرديده و بخشي از اين شواهد در پي نوشتها ضميمه شده است. با بررسي و تعمق در غزليات امام ابتدا به اين نكته مهم و برجسته برمي خوريم كه امام خود را عاشقي مي دانند كه عشق همچون شمع وجود ايشان را پروانه وار سوزانده و بيمار و دردمند ساخته است و البته به اين مقام افتخار مي كنند و آن را با هيچ چيز قابل مقايسه نمي دانند: من كشته آن ساقي و پيمانؤ عشقم من عاشق و آوارؤ آن روي نكويم(4) گرچه پيرم به سرزلف تو اي دوست قسم در سرم عشق چو ايام جواني باشد آتشي از عشق در جانم فكندي خوش فكندي من كه جز عشق تو آغازي و پاياني ندارم جز سركوي تواي دوست ندارم جايي در سرم نيست بجز خاك درت سودايي(5) در اشعار امام عشق مي تواند در سه محور مورد بررسي قرار گيرد: عشق و ويژگيهاي آن، معشوق و صفات و ويژگيهاي او، عاشق و صفات و وظايف او.

الف _ عشق 1_ عشق سرمدي است. از ديدگاه امام فطرت انسان از ازل با عشق سرشته شده است و تا ابد عشق در عمق جان باقي خواهد ماند. عشق جانان ريشه دارد در دل از روز الست عشق را انجام نبود چون ورا آغاز نيست ساكنان در ميخانؤ عشقيم مدام از ازل مست از آن طرفه سبوئيم جلوؤ دلدار را آغاز و انجامي نباشد عشق بي پايان ما جز آن چرا و چون

نداند ما زادؤ عشقيم و پسر خواندؤ جاميم در مستي و جانبازيِ دلدار، تماميم 2_ عشق با وجود عاشق عجين شده است. از اين ديدگاه عشق در وجود انسان عارضي نيست بلكه در وجود و فطرت اوست. جز عشق تو هيچ نيست اندر دل ما عشق تو سرشته گشته اندر گل ما لايق طواف حريم تو نبوديم اگر از چه رو پس ز محبت بسرشتي گل ما اي پردگي كه جلوه ات از عرش بگذرد مهر رخت عجين به بن موي موي ماست حاش للّه كه جز اين ره ره ديگر پويم عشق روي تو سرشته به گل و آب من است 3_ عالم هستي به عشق گرفتار است:(6) اين همه غلقل و غوفا كه در آفاق بود سوي دلدار روان و همه بانگ جرس است وه چه افراشته است در دو جهان پرچم عشق آدم و جن و ملك مانده به پيچ و خم عشق عرشيان ناله و فرياد كنان در ره يار قدسيان بر سر و بر سينه زنان در غم عشق ذره اي نيست به عالم كه در آن عشقي نيست بارك اللّه كه كران تا به كران حاكم اوست(7) 4_ عشق قدرت فراوان دارد و عالم هستي زير سيطرؤ اوست: عشق اگر بال گشايد به جهان حاكم اوست گركند جلوه در اين كون و مكان حاكم اوست من چه گويم كه جهان نيست بجز پرتو عشق ذوالجلالي است كه بر دهر و زمان حاكم اوست سرزلف تو بنازم كه به افشاندن آن ذره خورشيد شد و قطره همي دريا شد ذره اي نيست كه از لطف تو هامون نبود قطره اي

نيست كه از مهر تو دريا نشود 5_ براي دست يافتن به عشق تنها كوشش عاشق كافي نيست. عنايت و كشش معشوق، عاشق را عشق عطا مي كند: با كه گويم غم ديوانگي خود جز يار از كه جويم ره ميخانه به غير از دلدار راهي كوي توام قافله سالاري نيست غم نباشد كه تو خود قافله سالار مني مشكل حل نشد از مدرسه و صحبت شيخ غمزه اي تا گره از مشكل ما بگشايي 6_ عشق تنها بهرؤ شايستگان و دردمندان است: گر سوز عشق در دل ما رخنه گر نبود سلطان عشق را به سوي ما نظر نبود بلقيس وار گر در عشقش نمي زديم ما را به بارگاه سليمان نظر نبود 7_ بزرگي و عظمت عشق در بيان و گفتار نمي گنجد: بشكنم اين قلم و پاره كنم اين دفتر نتوان شرح كنم جلوؤ والاي تو را سرعشق است كه جز دوست نداند ديگر مي نگنجد غم هجران وي اندر گفتار 8_ عشق با علم و خردسازگاري ندارد: دكؤ علم و خرد بست در عشق گشود آن كه مي داشت به سر علت سوداي تو را راه علم و عقل با ديوانگي از هم جداست بستؤ اين دانه ها و دامها ديوانه نيست از پيچ و خم علم و خرد رخت ببندم تا بار دهد يار به پيچ و خم مويم عاقلان از سر سودايي ما بي خبرند ما ز بيهودگي هوشوران بي خبريم(8) 9_ زهد، تصوف و عرفان نيز انسان را به عشق رهنمون نمي سازد. از مباحث مهمي كه مكرر در ديوان امام در باب عشق بيان شده اين نكته

است كه دل بستن به مطالب و اصطلاحات زهد، تصوف و عرفان خود حجاب بزرگي است كه انسان را از رسيدن به او باز مي دارد: چون به عشق آمدم از حوزه عرفان ديدم آنچه خوانديم و شنيديم همه باطل بود از ورق پارؤ عرفان خبري حاصل نيست از نهانخانؤ رندان خبري مي جويم در محضر شيخ يادي از آن يار نبود در خانقه از آن صنم آثار نبود صوفي و عارف از اين باديه دور افتادند جام مي گير ز مطرب كه رَوي سوي صفا(9) 10_ براي دست يافتن به معشوق وجود پير ضروري است: بيچاره گشته ام ز غم هجر روي دوست دعوت مرا به جام مي چاره ساز كن روم در جرگه پيران از خود بي خبر شايد برون سازند از جانم به مي افكار خامم را ساغر از دست تو گر نوشم برم راهي به دوست بي نصيب آن كس كه او را ره بر اين پيمانه نيست 11_ دل جايگاه عشق است و ارزش دل به عاشق بودن آن است: به مي بربند راه عقل را از خانقاه دل كه اين دارالجنون (10)هرگز نباشد جاي عاقلها عشقت اندر دل ويرانؤ ما منزل كرد آشنا آمد و بيگانه مرا زين دل كرد دل كه آشفتؤ روي تو نباشد دل نيست آن كه ديوانؤ خال تو نشد عاقل نيست 12_ عشق با درد و بلا و سختي همراه است: اين پريشان حالي از جام بلي نوشيده ام اين بلي تا وصل دلبر بي بلا دمساز نيست در غم هجر رخ ماه تو در سوز و گدازيم تا به كي زين غم جانكاه

بسوزيم و بسازيم كردي مرا از فراق رخت كباب انصاف خود بده كه بود اين سزاي دوست عمري گذشت از غم هجران روي دوست مرغم دورن آتش و ماهي برون آب 13_ درد عشق بي درمان است:(11) دردي است در دل ما درمان نمي پذيرد دستي به عاشقان ده كز شوق دل بميرند 14_ عشق با آوارگي همراه است: من داشتم به گلشن خود آشيانه اي آواره كرد عشق توام ز آشيان خويش با كس ننمايم بيان، حال دل خويش ما خانه به دوشان همگي صاحب درديم عاشق روي او را خانه و كاشانه نيست مرغ بال و پرشكسته فكر باغ و لانه نيست عشق دلدار چنان كرد كه منصور منش از ديارم به درآورد و سر دارم كرد 15_ راه عشق مشكل و پرخطر است: سالها بايد كه راه عشق را پيدا كني اين ره رندان ميخانه است راه ساده نيست گفته بودي كه ره عشق ره پرخطري است عاشقم من كه ره پرخطري مي جويم گر دل از نشئؤ مي دعوي سرداري داشت به خود آئيد كه احساس خطر بايد كرد در آتش عشق تو خليلانه خزيديم در مسلخ عشاق تو فرزانه و فرديم 16_ عشق با ريا سازگاري ندارد: جامؤ زهد و ريا كندم و بر تن كردم خرقه پيرخراباتي و هشيار شدم اين خرقؤ ملوّث و سجّادؤ ريا آيا شود كه بر در ميخانه بردرم ساقي به روي من در ميخانه باز كن از درس و بحث و زهد و ريا بي نياز كن برگير جام و جامؤ زهد و ريا درآر محراب را به شيخ رياكار واگذار كوركورانه به ميخانه

مرو اي هشيار خانؤ عشق بود جامؤ تزوير برآر 17_ عشق انسان را به كمال مي رساند: رسد جانم به فوق قاب قوسين كه خورشيد شب تارم تو باشي سفر از هيچ به سوي همه چيزم در پيش لنگ لنگان روم و همسفري مي جويم 18_ ارزش انسان به عشق است و جايگاه عشق از هر چيز بالاتر است: آن كه سر در كوي او نگذاشته آزاده نيست آن كه جان نفكنده در درگاه او دلداده نيست خانؤ عشق است و منزلگاه عشاق حزين است پايؤ آن برتر از دروازؤ عرش برين است

ب _ معشوق 1_ معشوق عرفاني بي مانند است: قامت سرو قدان را به پشيزي نخرد آن كه در خواب ببيند قد رعناي تو را رخ نما تا همه خوبان خجل از خويش شوند گر كشي پرده ز رخ كيست كه رسوا نشود جان عزيز من بت من چهره باز كرد طعنه به روي شمس و به روي قمر زدم 2_ معشوق در همه جا جلوه گر است.(12) حاصل كون و مكان جمله ز عكس رخ توست پس همين بس كه همه كون و مكان حاصل ما هركجا پا بنهي حسن وي آنجا پيداست هر كجا سر بنهي سجده گه آن زيباست همه جا خانؤ يارست كه يارم همه جاست پس ز بتخانه سوي كعبه چسان آمده ام هر جا روند جز سر كوي نگار نيست هر جا نهند بار همانجا بود نگار(13) 3_ معشوق نزد، و در جان ماست؛ دوري از سوي ماست:(14) رسم آيا به وصال تو كه در جان مني هجر روي تو كه در جان مني نيست روا عيب

از ماست اگر دوست ز ما مستور است ديده بگشاي كه بيني همه عالم طور است لاف كم زن كه نبيند رخ خورشيد جهان چشم خفاش كه از ديدن نوري كور است يارب اين پردؤ پندار كه در ديده ماست باز كن تا كه ببينيم همه عالم نور است امام در تكميل اين مطلب روشن مي سازند كه جز وجود عاشق، بين معشوق و عاشق حايلي نيست: بگذر از خويش اگر عاشق دلباخته اي كه ميان تو و او جز تو كسي حايل نيست پاره كن انوار ميان من و خود تا كند جلوه رخ ماه تو اندر دل من 4_ تنها طبيب و پرستار درد عاشق، معشوق است: بر سر بالين بيمار رخت روزي گذر كن بين كه جز عشق تو بر بالين پرستاري ندارد دردمندم نه طبيبي نه پرستاري هست دلخوشم چون تو طبيب و تو پرستار مني محرمي نيست كه مرهم بنهد بر دل من جز تو اي دوست كه خود محرم اسرار مني عاشقم عاشقم افتاده و بيمار توام لطف كن لطف ز بيمار پرستاري كن(15) 5 _ معشوق دست نايافتني است: به سر كوي تو اي قبلؤ دل راهي نيست ورنه هرگز نشوم راهي وادي "منا" ديدار يار گرچه ميسّر نمي شود من در هواي او به همه بام و بر زدم خاك كويش شوم و كام طلبكار شوم گرچه دانم كه از آن كام، طلب، كامم نيست اكنون كه يار راه ندادم به كوي خود ما در نياز خويشتن و او به ناز خويش(16) 6_ معشوق عاشقان را به سوي خود مي كشد: در صيد عارفان و ز هستي

رميدگان زلفت چو دام و خال لبت همچو دانه است 7_ معشوق ناز و جفا مي كند: هر جفا از تو به من رفت به منت بخرم به خدا يار وفادار توام فراق آمد و از ديدگان فروغ ربود اگر جفا نكند يار دوستيش چه سود؟ طبيب درد من آن گلرخ جفا پيشه به روي من دري از خانقاه خود نگشود شب هجران تو آخر نشود رخ ننمايي در همه دهر تو در ناز و ما گرد نيازيم(17)

ج _ عاشق 1_ عاشقان از هر تعلقي به دورند: مي گساران را دل از عالم بريدن شيوه است آن كه رنگ و بوي دارد لايق ميخانه نيست تا اسير رنگ و بويي بوي دلبر نشنوي هر كه اين اغلال در جانش بود آماده نيست ياد روي تو غم هر دو جهان از دل برد صبح اميد همه ظلمت شب باطل كرد آن كه از بادؤ عشق تو لبي تازه نمود ملك هستي بر چشمشش پركاهي نبود(18) 2_ عاشق در پي نام و آوازه نيست: الا يا ايها الساقي زمي پرساز جامم را كه از جانم فرو ريزد هواي ننگ و نامم را گرد دلدار نگردد غم ساقي نخورد غير آن رند كه بي نام و نشاني باشد عاشقان روي جانان جمله بي نام و نشانند نامداران را هواي او دمي برسد نيامد فارغ از ما و من است آن كه به كوي تو خزيد غافل از هردو جهان كي به هواي من و ماست(19) 3_ عاشق از همه ظواهر حتي خرقه و سجّاده نيز دوري مي كند: رهرو عشقي اگر خرقه و سجاده فكن كه بجز عشق

تو را رهرو اين منزل نيست مسند و خرقه وسجاده ثمربخش نشد از گلستان رخ او ثمري مي جويم بركن اين خرقؤ آلوده و اين بت بشكن به در عشق فرود آي كه آن قبله نماست پاره كن سبحه و بشكن درِ اين دير خراب گر كه خواهي شوي آگاه ز سرّ الاسرار(20) 4_ عاشق در پي بهشت و نعمتهاي بهشتي نيست:(21) زاهد از روضؤ رضوان و رخ حور مگوي خم زلفش نه به صد روضه رضوان ندهم مده از جنت و از حور و قصورم خبري جز رخ دوست نظر سوي كسي نيست مرا فردوس و هر چه هست در آن قسمت رقيب رنج و غمي كه مي رسد از او از آن ماست خواست شيطان بد كند با من ولي احسان نمود از بهشتم برد بيرون بستؤ جانان نمود خواست از فردوس بيرونم كند خوارم كند عشق پيد ا گشت و از ملك و ملك پران نمود(22) 5_ عاشق به بيخودي و سكر دست مي يابد:(23) تو گر از نشئؤ مي كمتر از آني به خود آئي برون شو بي رنگ از مرز خلوتگاه غافلها جرعه اي مي خواهم از جام تو تا بيهوش گردم هوشمند از لذت اين جرعؤ مي بي نصيب است قصؤ مستي و رمز بيخودي و بيهشي عاشقان دانند كاين اسطوره و افسانه نيست همچو پروانه بسوزم بر شمعش همه عمر محو چون مي زده در روي نكويش باشم باده از پيمانؤ دلدار هشياري ندارد بي خودي از نوش اين پيمانه بيماري ندارد(24) 6_ عاشق فراتر از بيخودي در پي نيستي و فناست: نيستي را برگزين اي دوست اندر

راه عشق رنگ هستي هر كه بر رخ دارد آدم زاده نيست گر اسير روي اويي نيست شو پروانه شو پاي بند ملك هستي در خور پروانه نيست عاشق از شوق به درياي فنا غوطه ور است بي خبر آن كه به ظلمتكدؤ ساحل بود تا از ديار هستي در نيستي خزيديم از هر چه غير دلبر از جان و دل بريديم(25) 7_ حال عاشقان را تنها عاشقان دلسوخته دانند: عاشقان دانند درد عاشق و سوز فراق آن كه بر شمع جمالت سوخت جز پروانه نيست دوستان غم من راز نهاني باشد آن شناسد كه ز خود يكسره فاني باشد 8_ عاشقان در پي دردند و از درمان دوري مي جويند: درد مي جويند اين وارستگان مكتب عشق آن كه درمان خواهد از اصحاب اين مكتب غريب است درد خواهم دوا نمي خواهم غصه خواهم نوا نمي خواهم ما زادؤ عشقيم و فزايندؤ درديم با مدعي عاكف مسجد به نبرديم در ره خال لبش لبريز بايد جام درد رنج را افزون كني ني در پي درمان شوي در غم عشقت فتادم كاشكي درمان نبودي من سر و سامان نجويم كاشكي سامان نبودي 9_ عاشق وفادار و در عشق پابرجاست: مي نيارم ز آستانت روي خود برداشتن گر دو صد بارم ز كوي خويشتن سازي توطرد گر كشي يا بنوازي اي دوست عاشقم يار وفادار توام گر براني ز درم از در ديگر آيم گر برون رانديم از خانه ز ديوار شدم ديدار يار گرچه ميسّر نمي شود من در هواي او به همه بام و بر زدم 10_ عاشقاني كه به وصال مي رسند از

گفتن اسرار باز مي مانند:(26) لب فرو بست هرآن كس رخ چون ماهش ديد آن كه مدحت كند از گفتؤ خود مسرور است 11_ جايگاه عاشقان در عالم هستي بي مانند است: عاشقان صدرنشينان جهان قدسند سرفراز آن كه به درگاه جمال تو گداست ما عاشقان ز قله كوه هدايتيم روح الامين به سدره پي جستجوي ماست با مطربان بگو كه طرب را فزون كنند دست گداي صومعه بالا به سوي ماست شاگرد پير ميكده شود در فتون عشق گردن فراز بر همه خلق اوستاد باش تا شدم خادم درگاه بت باده فروش به اميران دو عالم همه فرمان بدهم 12_ عاشق از معشوق جلوه گري مي خواهد: ناز كن تا مي تواني غمزه كن تا مي شود دردمندي را نديدم عاشق اين ناز نيست گوشؤ چشم گشا بر من مسكين نگر نازكن ناز كه اين باديه سامانش نيست راز بگشا پرده بردار از رخ زيباي خويش كز غم ديدار رويت ديده چون جيحون شود روي بگشا بر اين پير ز پا افتاده تا دم مرگ به جان عاشق ديدار توام(27)

پي نوشتها: 1 _ براي تفصيل نگ : ابونصر سراج، اللمع، حَقّقَهُ و قدّم له الدكتور عبدالحليم محمود، طه عبدالباقي سُرور، دارالكتب الحديثه بمصر و مكتبه المثني ببغداد، 1960، ص 86،88؛ ترجمه رسالؤ قشيريه، تصحيح بديع الزمان فروزانفر، چاپ دوم، مركز انتشارات علمي و فرهنگي، 1361، ص552_573؛ علي بن عثمان هجويري، كشف المئحجوب، افست از روي متن مصحّح والنسين ژوكوفسكي، ص392 _ 404 2_ امام خميني"س" در كتاب سرالصلوة با بيان اين آيه شريفه مقام محبان را در عبارت تشريح مي كنند. براي تفصيل نگ:

امام خميني، سرالصلوة، با مقدمه سيداحمد فهري، ص 24 3_ نگ: مجدودبن آدم سنايي، حديقه الحقيقه و شريعة الطريقه، تصحيح و تحشيه مدرس رضوي، چاپ سوم، دانشگاه تهران، 1368، ص325 به بعد 4_ منبع مورد استفاده ديوان امام چاپ موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني"س" است 5_ ابيات زير نيز به همين موضوع اشاره مي كند: افسانؤ جهان دل ديوانؤ من است در شمع عشق، سوخته پروانؤ من است گيسوي يار دام دل عاشقان اوست خال سياه پشت لبش دانؤ من است سركوي توبه جان تو قسم جاي من است به خم زلف تو در ميكده ماواي من است مجنون اسير عشق شد اما چو من نشد اي كاش كس چو من نشود مبتلاي دوست چشم بيمار تو اي مي زده بيمارم كرد حلقؤ گيسويت اي يار گرفتارم كرد من به خال لبت اي دوست گرفتار شدم چشم بيمار تو را ديدم و بيمار شدم جز خم ابروي دلبر هيچ محرابي ندارم جز غم هجران رويش من تب و تابي ندارم 6_ امام مانند بسياري از عارفان و حكيمان برآنند كه حب و عشق در تمام مراتب هستي و در همؤ موجودات وجود دارد و عالم هستي بر بنيان عشق پديد آمده است. در كتاب مصباح الهدايه مي نويسند "...ولولا ذالك الحبّ لما يظهر موجود من الموجودات و لايصل احد الي الكمال من الكمالات فان بالعشق قامت السموات." و همان گونه كه در تعليقات اين كتاب اشاره شده اين مضمون نزديك است به سخن صدرالمتالهين: "لولاالعشق ما يوجد سمأ ولاارض و لابرّ و لابحر." (نگ مصابح الهدايه الي الخلافة و الولايه، مقدمه استاد سيدجلال

الدين آشتياني چاپ دوم موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني"س" ،1373) 7_ به ابيات زير نيز توجه كنيد: همه سرگشته آن زلف چليپاي وي اند در غم هجر رخش اين همه شور و غوغاست بر هر دياري بگذري بر هر گروهي بنگري با صدزبان با صدبيان در ذكر او غوغا بود عاشقم عاشقم و جز وصل تو درمانش نيست كيست كاين آتش افروخته در جانش نيست سرگشته و حيران همه در عشق تو غرقند دل سوخته هر ناحيه بي تاب و توانند 8_ در ابيات زير نيز همين موضوع اشاره شده: سرّي كه نهفته است در ساغر مي با اهل خرد جرات گفتار نبود دردي كه ز عشق در دل مي زده است با هشياران مجال اظهار نبود ابن سينا را بگو در طور سينا ره نيافت آن كه را برهان حيران ساز تو حيران نمود اسفار و شفأ ابن سينا نگشود با آن همه جرّ و بحثها مشكل ما با شيخ بگو كه راه من باطل خواند بر حق تو لبخند زند باطل ما در بر دلشدگان علم حجاب است حجاب از حجاب آن كه برون رفت بحق جاهل بود هوشمندان را بگو دفتر ببندند از سخن كانچه گويند از زبان بيهش و مستانه نيست 9_ در ابيات زير نيز همين موضوع بيان شده: از فتوحاتم نشد فتحي و از مصباح نوري هرچه خواهم در درون جامؤ آن دلفريب است بشكنيم آينؤ فلسفه و عرفان را از صنمخانؤ اين قافله بيگانه شويم با صوفي و عارف و درويش به جنگيم پرخاشگر فلسفه و علم كلاميم گوش از عربدؤ صوفي و درويش ببند تا

به جانت رسد از كوي دل آواز سروش اگر ز عارف سالك سخن بود روزي يقين بدان كه نخواهد رسيد بر مقصود علم و عرفان به خرابات ندارد راهي كه به منزلگه عشاق ره باطل نيست... 10_ "روايت است كه از جعفربن محمدالصّادق پرسيدند كه : "ما معني العشق... گفت العشق جنونٌ الهي" (فرهنگ اصطلاحات ديوان، امام خميني"س"، ص _ 230 _ 231) دارلجنون ناميدن دل مي تواند با اين حديث مرتبط باشد زيرا دل جايگاه عشق است. 11_ دربارؤ دردمندان عاشق و بي درمان بودن عشق فخرالدين عراقي در ديوان اشعارش نكاتي بديع و دلكش بيان مي كند. از اين نظر اشعار او در خور اهميت و توجه خاص است. او مي گويد: با درد خستگانت درمان چه كار دارد با وصل كشتگانت هجران چه كار دارد با محنت فراقت راحت چه رخ نمايد با درد اشتياقت درمان چه كار دارد (فخرالدين عراقي، ديوان، به كوشش سعيد نفيسي، چاپ هفتم، كتابخانؤ سنايي، 1372، ص172) 12_ هويدا بودن جلوه هاي معشوق در سراسر عالم هستي از قرآن گرفته شده: وَلِلّهِ المشرقُ والمغربُ فَاَيْنَما تُوَلّوا فَثَمّ وَجْهُ اللّهِ (بقره/117) وَ هُوَ الْاَوّلُ والْ آخرُ و الظاهرُ والباطنُ و هو بكل شَئٍ عليم(حديد/3). اين موضوع بتفصيل در مباحثي كه به وحدت وجود مربوط است، مطرح مي شود. (نگ: مصباح الهدايه الي الخلافة والولايه، ص64_67) 13_ به ابيات زير نيز توجه شود: طرؤ گيسوي دلدار به هر كوي و دري است پس به هر كوي و در از شوق سفر بايد كرد با عقلان بگو كه رخ يار ظاهر است كاوش بس است اين همه در جستجوي دوست

در هر چه بنگري رخ او جلوه گر بود لوح رخش به هر در و هر رهگذر زدم هر چه بوئيم ز گلزار گلستان وي است عطر يار است كه بوئيده و بوئيم همه در سراپاي دو عالم رخ او جلوه گر است كه كند پوچ همه زندگي باطل من 14_ در مبحث قرب در عرفان به اين موضوع اشاره مي شود. قشيري گويد: "قرب بنده نبود به حق مگر به بعدش از خلق." لاهيجي در شرح گلشن راز مي نويسد: "قرب عبارت از ارتفاع وسايط است ميان شئ و موجد او يا قلّت وسائط." به حديثي در اين باره اشاره مي شود:"اِنّ للّه سبعين الف حجابٍ مِنْ نورٍ و ظُلْمَةٍ" به آياتي از قرآن نيز درباره استناد مي شود: وَهُوَ مَعَكُمْ اَيْنَما كُنْتُمْ (حديد/4)؛ وَنَحْنُ اَقْرَبُ اِلَيْهِ مِنْ حَبْلٍ الوريدِ(ق/16) وَنَحْنُ اَقْرَبُ اِلَيْهِ مِنْكُمْ ولكِنْ لاتُبْصِرون (واقعه/85) (براي تفصيل نگ: ترجمؤ رسالؤ قشيريه، تصحيح بديع الزمان فروزانفر، چاپ دوم، مركز انتشارات علمي و فرهنگي، ص125؛ شمس الدين محمد لاهيجي، شرح گلشن راز، مقدمه ،تصحيح و تعليقات محمد برزگر خالقي، عفت كرباسي، زوار، 1371،ص82، مصباح الهدايه الي الخلافة والولايه. ص28_29؛ 94) 15_ به ابيات زير توجه شود: درد من عشق تو و بستر من بستر مرگ جز توام هيچ طبيب و پرستاري نيست با كه بتوان گفت از شيريني درد غم يار جز غم دلدار عاشق پيشه غمخواري ندارد بيچاره ام ز درد و كسي چاره ساز نيست لطفي نماي با نظر چاره ساز خويش عاشقم سوخته ام هيچ مددكاري نيست تو مددكار من عاشق و دلدار مني چشم بيمار تواي مي زده بيمارم كرد

پاي بگذار به چشمم كه پرستار مني بي هواي دوست اي جان دلم جاني ندارم دردمندم عاشقم بي دوست درماني ندارم 16_ در ابيات زير نيز به اين موضوع اشاره مي شود: شب هجران تو آخر نشود رخ ننمايي در همه دهر تو در نازي و ما گرد نيازيم عمري گذشت و راه نبردم به كوي دوست مجلس تمام گشت و نديديم روي دوست گلشن معطر است سرا پا زبوي يار گشتيم هر كجا نشنيديم بوي دوست 17_ در ابيات زير نيز به اين موضوع اشاره مي شود: يار امشب پي عاشق كشي است من نگويم ز خدنگش پيداست اكنون كه يار راه ندادم به كوي خود ما در نياز خويشتن و او به ناز خويش شاديم داد غمم داد و جفا داد و وفا با صفا منت آن را كه به من داد كشم 18_ به ابيات زير توجه شود: عاشق از هر چيز جز دلدار دل بر كنده خامش چون كه با خود جز حديث عشق گفتاري ندارد نسيم قدس به عشاق باغ مژده دهد كه دل زهر دو جهان بي نياز بايد كرد معتكف گشتم از اين پس به در پير مغان كه به يك جرعؤ مي از هر دو جهان سيرم كرد زهد مفروش اي قلندر آبروي خود مريز زاهد ار هستي تو پس اقبال بر دنيا چه شد مستان مقام را به پشيزي نمي خرند گو خسرو زمانه و يا كيقباد باش يارم به نيم غمزه چنان جان من بسوخت كاتش به ملك خاور و هم باختر زدم... 19_ در اين ابيات نيز به اين موضوع اشاره مي شود: عاكف

اين كعبه وارسته ز مدح اين و آن است خادم اين ميكده دور از ثناي اين و آن است اين ما و مني جمله ز عقل است و عقال است در خلوت مستان نه مني هست و نه مايي اين همه ما و مني صوفي درويش نمود جلوه اي تا من و ما را ز دلم بزدائي 20_ به اين ابيات توجه شود: بر كنم خرقؤ سالوس اگر لطف كني سر نهم بر قدمت خرقه گذارم بكنار صوفي صافي اگر هستي بكن اين خرقه را دم زدن از خويشتن با بوق و با كرنا چه شد رهرو عشقم و از خرقه و مسند بيزار به دو عالم ندهم روي دل آراي تو را تو كه دل بستؤ تسبيحي و وابستؤ دير ساغر باده از آن ميكده اميد مدار 21_ بين زاهد، عابد و عارف دو تفاوت وجود دارد: يكي در هدف، دوم در انديشه. هدف زاهد و عابد توجه به آخرت، دوري از آتش دوزخ و رسيدن به نعمتهاي بهشتي است در حاليكه عارف در پي وصال معشوق است. جملؤ معروف امام علي(ع) اين موضوع را بخوبي روشن مي سازد: الهي ما عبدتك خوفاً من نارك و لا طمعاً في جَنّتِكَ بَلْ وَجَدْتُكَ اهْلاً للعبادَةِ فَعَبَدْتُكَ (براي تفصيل نگ: يحيي يثربي، عرفان نظري، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1372، ص28 به بعد) 22_ در اين ابيات نيز اين موضوع مطرح شده: بلبل باغ جنان را نبود راه به دوست نازم آن مطرب مجلس كه بود قبله نما با خلديان بگو كه شما و قصور خويش آرام ما به سايؤ سرو روان ماست با مدعي

بگو كه تو و جنت النعيم ديدار يار حاصل سر نهان ماست آب كوثر نخورم منت رضوان نبرم پرتو روي تو اي دوست جهانگيرم كرد به روز حشر كه خوبان روند در جنت ز عاشقان طريقت كسي نخواهد بود... 23_ در سفر اول عشق در منزل پنجم و سكر و حيرت در منزل ششم و فنا و بقا در منزل هفتم مطرح مي شود. بنابراين عشق سالك را به سكر و حيرت سپس به فنا مي رساند. 24_ به ابيات زير نيز توجه شود: آنچه ديدم از حريفان همه هشياري بود در صف مي زده بيداري من خواب من است دريم علم و عمل مدعيان غوطه ورند مستي و بيهشي مي زده گرداب من است راه و رسم عشق بيرون از حساب ما و توست اّن كه هشيار است و بيدار است مست باده نيست مستم از بادؤ عشق تو و از مست چنين پند مردان جهان ديده و هشيار مخواه به مستي كاروان عاشقان رفتند از اين منزل برون رفتند از "لا" جانب "الاّ" نمي داني دوستان مي زده و مست و زهوش افتاده بي نصيب آن كه در اين جمع چو من عاقل بود... 25_ به اين موضوع در ابيات زير نيز اشاره مي شود: از آن مي ريز در جامم كه جانم را فدا سازد برون سازد ز هستي هسته نيرنگ و دامم را آتشي را كه ز عشقش به دل و جانم زد جانم از خويش گذر كرد و خليل آسا شد سر نهادن بر در او پا به سر بنهادن است هر كه خود را هست داند پا به سر

بنهاده نيست فارغ از خانقه و مدرسه و دير شده پشت پايي زده بر هستي و فرزانه شويم از اقامتگه هستي به سفر خواهم رفت به سوي نيستيم رخت كشان خواهي ديد اين ره عشق است و اندر نيستي حاصل شود بايدت از شوق پروانه شوي بريان شوي... 26_ مفهوم همان حديث واردؤ مشهور است: مَنْ عَرَف اللّهَ كَلّ لِسانُهُ (بديع الزمان، فروزانفر، احاديث مثنوي، چاپ دوم، اميركبير ، تهران، 1347، ص 67، 174) 27_ در ابيات زير نيز به اين موضوع اشاره مي شود: با او بگو كه گوشه چشمي ز راه مهر بگشا دمي به سوختؤ پاكباز خويش عشوه كن ناز نما لب بگشا جان من عاشق گفتار توام آيد آن روز كه در باز كني پرده گشايي تا به خاك قدمت جان و سر خويش ببازم

رغم عرفان گروه كثيري از عارفان كه سرشار از پيمانه انزوا و عزلت بود - حكايت از حماسه اي سهمگين را در دفتر معرفت باز مي گفت كه چونان امواجي توفنده، رو بنده درياي دل و كوبنده تخته هاي سفينه هاي تجاوز بر بستر پرصلابت اين دريا بود. پس سزاست كه پرده شناسان، چامه پرشور زيرين را كه در ستايش آن روح بزرگ معرفت و حماسه نغمه ها سر داده اند، در پرده چغانه براي مشتاقان مست ترانه، باز خوانند: سر زد از خاك خمين، خورشيد نور محو ساز ظلمت و بيداد و زور هيبتش روح بلند آفتاب از كلامش، كافران در اضطراب رهبري بيدار چون صبح بهار در سكوت شب، غريوي بي قرار روح او همچون شب آدينه پاك جوهر انديشه، چون آيينه پاك در پيامش، عطر ياس و ياسمن در نگاه او طلسم انجمن در خروشش درس استقلال داد مسلمين را عزت و اجلال داد رشته وحدت، از او در اعتصام داد، اين فرهنگ را آب قوام آتشي افكند در طومار غرب پاره، زو زنجير استعمار غرب ملت پاشيده را او شد ثبات تشنگان عشق را آب حيات مسلمين را جمله، يك انگاشت او رايت وحدت به بام افراشت او باعث ترويج علم و دين بشد آفتاب ما ازو زرين بشد (1) آري از يك سو، سخن از عرفان امام است، عرفان فرزانه اي كه معاني ذوقي و مباني عرفاني وي - چونان مباني عقلاني و دقايق برهاني مرحوم صدرالمتالهين در فلسفه و حكمت - تامل برانگيز و سرنوشت ساز است و اصول زير بنايي قابل بهره وري و در خور ژرف انديشي

محسوب مي شود. و رسيدن به مباني امام در عرفان، كاري است كه براي بررسي و تفسير آن، دست كم بايد بزرگ مرداني راه پيموده دامن همت به كمر بندند; چه اينكه باز نمودن آن از عهده خامه خامي درد عشق ناچشيده - چون اين فقير كه افلاطون، وصف حال او را در عهد ديرين، اينچنين در مقال آورده: فراز بناي معرفت، برتر از آن است كه هر پرنده فكرتي فرا سوي آن به پرواز آيد و سراپرده بصيرت پنهان تر از آن است كه هر رهروي به آن دست يازد (2) - بيرون است. و از ديگر سو، سخن از اشعار امام است و اينجا برزخ تلاقي است، تلاقي اشعاري كه ترجمان سر انسان است، و ايماني كه "معراج انسان بر پلكان عرفان است. " (3) براي دست يازيدن به حقايق معرفتي امام در زبان شعري آن فرزانه عالي مقام، اگر از حجاب الفاظ و آرايش كلام درگذريم، بايد همان معاني والايي را جويا شويم كه از جهان بيني معرفتي عارفاني چون حافظ و مولانا انتظار مي بريم. چه بد طريقي پيش گرفته اند كساني كه به جهت پايبندي به ابتذال و بي محتوايي بسياري از اشعار امروزينه - كه از بي محتوايي و تهي بودن سرايندگانشان برخاسته - معتقدند كه اشعار امام نوعي ذوق آزمايي است; اشكال اساسي اين گروه در اين است كه مقام و منزلت عرفاني امام را درك نكرده اند تا به زلالي انديشه معرفت زاي آن بزرگ، واقف آيند; اينان لذت عشق را نچشيده اند تا از غبار پندار بگذرند و به دشت سبز نور، بار يابند و جان

را در شوق ديدار يار ببازند. نگارنده نه از در ميل و ارادت كه از سر تحقيق و دقت مي گويم: هر انديشمند وارسته اي و روشنفكر از قيد من رسته اي كه در اشعار امام به ديده دقت بنگرد، نتيجه اي كه خواهد گرفت بدين سان كه ماني طبع حكيم او، در نقاشي اين صحيفه پر نقش و نگار، و كلك عقل سليم او در ترسيم اين كتيبه پر شور و، تحت تاثير عشق شديد آن سويي و مهار دور دايره مي مينوي صبوحي بوده است. اشعار امام، به آيينه اي مي ماند كه همه دقايق معرفتي در آن متجلي شده است، در اشعار آن حضرت "عشق، منشا حال عارفان; جنون، بامداد وصال عاشقان; توكل، سرمايه كمال صوفيان; اعتماد به حكم عقل، عقال عاقلان; و انتظار بهشت، وبال زاهدان است. " (4) به دليل آنكه امام خميني عارفي وارسته و بزرگ است، عرفان، در انديشه و افكار ذوقي - ادبي آن حضرت برترين جايگاه، و در مقام تفسير و تحليل، اولين پايگاه را دارد; از اين رو در اين مكتوب به بيان اشعاري مي پردازيم كه در آنها، امام تلقي خود را از عرفان باز نموده است و رفعت مقام معرفت را براي محققان ژرفكاوه و عارفان نازك انديش ديارمان - كه شعر پارسي را ترجمان لطايف عرفاني قرار داده اند - باز مي گوييم. حضرت امام در ابيات ذيل بناي معرفت را چنين بازگو مي كنند: در صيد عارفان و ز هستي رميدگان زلفت چو دام و خال لبت همچو دانه است اندر وصال روي تواي شمس تابناك اشكم چو سيل، جانب دريا،

روانه است (5) كه مقصود از عارفان، سالكاني است كه به طور عملي در طريق سلوك و سير الي الله قرار گرفته اند. و در اين بيت: علم و عرفان به خرابات ندارد راهي كه به منزلگه عشاق، ره باطل نيست (6) مقصود آن حضرت از عرفان، عرفان نظري است. اعتقاد آن بزرگ - كه مسبوق به شهود باطني است - اين است كه عرفان نظري نيز - همانند ساير علوم بحثي - به آستان رفيع حقيقت راهي ندارد; چون اين بخش از معرفت شناسي نظري، نه در جهت رفع كه در فرايند جذب حجب به جمع كتب مي پردازد. حافظ در بيت زير، شستن اوراق و جدا شدن از "قيل و قال"هاي بحثي و نظري را - كه لازمه تبحر در اين مباحث، تعلق به جمع كتب است - به عنوان يك دستورالعمل براي سالكان طريق عشق و حقيقت، توصيه مي كند: بشوي اوراق، اگر همدرس مايي كه علم عشق در دفتر نباشد (7) نكته قابل تامل بعدي كه بابي در مقوله شعر شناسي به روي ما باز مي كند، واژه خرابات است، كه در مصرع اول به كار گرفته شده و خود شاعر در مصرع دوم، آن را به "منزلگه عشاق" تفسير كرده است و بدان سان كه "القرآن يفسر بعضه بعضا" خصوصيت زبان شعري عارفان نيز - كه زباني است رنگ پذير از قرآن - اين است كه: "الاشعار يفسر بعضها بعضا. " امام در بيت ديگري نيز در مذمت عرفان نظري كه مستلزم فرا گرفتن كتب و محور آن، غرق شدن در آثار عارفان است، گويد: فراگرفتن كتب عرفاني، جز دل

بستن به الفاظ و تعابير، چيز ديگري را براي انسان به دنبال ندارد: عارف كه ز عرفان، كتبي چند فرا خواند بسته است به الفاظ و تعابير و دگر هيچ (8) همين طور است بيت زيرين كه به انتقال از عرفان نظري به عرفان عملي - كه همان مقام شهود است - اشاره دارد و اين نكته را بيان مي كند كه انسان در عرفان عملي به مقام عين اليقين در مي يابد كه خواندن و آموختن در مرتبه شهود عيني، سبب دل بستن به غير حق مي شود و در نتيجه باطل است: چون به عشق آمدم از حوزه عرفان، ديدم آنچه خوانديم و شنيديم همه باطل بود (9) امام در بيت ديگر، دقايقي را كه عارفان در معرفت نظري ذات ربوبيت - از قبيل عدم تعين ذات به اسما و صفات، و برتري اين وصف عدم تعين كه از آن به مقام غيب الغيوب تعبير مي شود - عنوان مي كنند، نوعي حجاب - كه باعث جلوگيري از درك جمال آفتاب صورت دوست است - مي دانند و اين بازگو كننده مقام والاي معرفتي خود حضرت امام در سير و سلوك است; بنگريد: عارفان پرده بيفكنده به رخسار حبيب من ديوانه، گشاينده رخسار توام (10) و در بيت ذيل، كتابهاي عرفان نظري را به ورق پاره اي عاطل و باطل تشبيه مي كنند و مي گويند: از ورق پاره عرفان، خبري حاصل نيست از نهانخانه رندان، خبري مي جويم (11) از مصرع دوم همين بيت كه امام، صاحبان مقام يقين و سلوك روحي را به رندان تشبيه كرده اند; به روشني استنباط مي

شود كه از ديدگاه بصيرت آميز و حكمت آموز ايشان، وابستگان به عرفان نظري، كودكاني ساده دلند كه به كاغذ پاره اي، دل خوش كرده اند. و اگر از روي غرض به اين اصطلاحات و الفاظ، تعلق خاطر داشته باشند در اين صورت علاوه بر حجاب گرفتار شرك مي شوند كه مايه خسران و عذاب آنان است; و حكيم، در نكوهش آن فرمود: ان الشرك لظلم عظيم; (12) زيرا شرط وصول به جانان از جان و جهان درگذشتن است و دست افشان و پاي كوبان، سر را در قدم دوست - كه دو يار قديمند - در انداختن و جان را در راه وصالش در باختن. حق اين است كه: بايد از آفاق و انفس بگذري تا جان شوي وانگه از جان بگذري تا در خور جانان شوي (13) امام در دوبيتي زير، نيز سالكان را از فلسفه و عرفان نظري بر حذر داشته است: تا تكيه گهت عصاي برهان باشد تا ديدگهت كتاب عرفان باشد در هجر جمال دوست تا آخر عمر قلب تو دگرگون و پريشان باشد (14) نكته جالب توجه و در خور تامل اين است كه امام در بيشتر ابياتي كه از عرفان، يادي كرده اند، سالكان را از افتادن در ورطه عرفان نظري - كه خود از بزرگترين مدرسان و برجسته ترين استادان آن فن بوده اند - برحذر مي دارند و اين دستور براي سالك اهل نظر بسيار آموزنده تر از دستور نا آشنايان به عرفان نظري مبني بر ترك آن است; چون امام، حجاب بودن، سراب بودن و غير مؤثر واقع شدن اين عرفان را به تجربه دريافته

اند; درخصوص حقايق عرفاني، اشعاري قابل تامل، بررسي، دقت نظر و نكته يابي دارند و معرفت شناس واقعي، كسي است كه حساب اين اشعار و الفاظ را از حساب اشعار ديگر شاعران - بويژه شاعران عصر ما كه بيشترشان بر مبناي ذوق شعري كار كرده اند - جدا كند. اينها اگر اصطلاحات فلسفي، عرفاني را در اشعار خود به كار مي برند از سر سلوك عقلي و پشتوانه عملي در فلسفه و عرفان نيست; چون خيلي از آنها از تحصيلات فلسفه و عرفان بهره مند نيستند و حظي از معارف ديني نبرده اند; بلكه در كاربرد اين گونه اصطلاحات، وامدار بزرگاني; چون مولانا، حافظ، عطار، سعدي و. . . هستند كه اشعارشان چون نگيني بر تارك ادبيات شيواي پارسي مي درخشد. تاكنون فلسفه و عرفان نظري در جهان بيني عرفاني امام - كه سالكي راه پيموده است - حجاب بود و خصوصيت حجاب، تيرگي است; اما در اين بيت: بشكنم آينه فلسفه و عرفان را از صنمخانه اين قافله بيگانه شوم (15) امام با ديدي ديگر به مساله فلسفه و عرفان نظري مي نگرند; به لحاظ جايگاهي كه فلسفه - تا حدودي - و عرفان - به طور كامل - در معرفي مقام و منزلت انسان دارد (و عارفان و فيلسوفان با استناد به دلايل نقلي و براهين عقلي، اين معني را - كه انسان، كون جامع و داراي مقام خليفة اللهي ست - ثابت مي كنند) حضرت امام در اين بيت، عرفان و فلسفه را به آيينه اي معنوي تشبيه مي كنند كه عارف، مقام و منزلت والاي آدمي را در آن مي بيند

و با آگاهي از اين معارف، رمز خلافت و مفهوم كرامت وي را درمي يابد و اينجاست كه امكان دارد اين آيينه، پس از نشان دادن سيماي پر فروغ و ملكوتي انسان به خودش باعث غرور او شود و مقام و منزلت رفيع روحاني و معنوي اش، او را مفتون خويش سازد. و به خود - چونان مشركان كه به بت روي مي آوردند - توجه كند و در نتيجه، بت پرستي پيشه كند كه امام در بيت بالا، سالكان را از دل دادن به اين آينه برحذر مي دارند و شكستن آن را دستور مي دهند. چون در اين نوشتار، بيشتر اشعاري را كه بازگو كننده ديدگاه حضرت امام در دو بخش عرفان نظري و عملي بود، بررسي كرديم و اين معني را دريافتيم كه امام در دفتر ارزيابي ارزشها آنچه را معيار سعادت جاودانه، مي دانند و انسان را - براي نيل به بارگاه وحدت ربوبي - به آن، سفارش مي كنند و توجه تام به ذات حق و بريدن مطلق از همه خلق را مورد تاكيد قرار مي دهند و اگر هم در باب عرفان نظري، سالكان را به اعراض از امور دنيوي توصيه مي نمايند، تحقق عيني و عملي اين اعراض و اجتناب براي سالك، آن دمي است كه اصطلاحات و دقايق علم مذكور، سبب نظر استقلالي سالك به آن شود; اما اگر فراگيري و آموختن علوم ذوقي و معرفتي، سببي براي ثابت قدم شدن آدمي در وصول به مقامات معنوي باشد، در اين صورت آموختن آن لازم است; چه اينكه حق - تعالي - در اين دو آيه مبارك: "انا

مكناله في الارض و آتيناه من كل شئ سببا فاتبع سببا" (16) وسيله قرار دادن اسباب را لازمه رسيدن به اهداف، معرفي مي كند; و اعتقاد حضرت مولانا كه مي گويد: هست قرآن در پي قطع سبب عز درويش و هلاك بولهب ز اول آيات قرآن، تاتمام رفض اسباب است و علت، والسلام (17) چون در تناقض صريح با كلام متين وحياني است، مردود و نامقبول است. خلاصه سخن اينكه از يك سو امام از اولياي عرفان است و از ديگر سو شناخت يا - به تعبير امروزيان - فلسفه عرفان مبحثي است كه عارفان و انديشمندان مشرق زمين - علي رغم كتابهايي كه در اين زمينه تدوين كرده اند - آن را كم مورد توجه و امعان نظر قرار داده اند، لازم ديديم اشعار آن حضرت را - كه در خصوص عرفان; اعم از نظري و عملي، سروده شده است - پيش درآمد مبحث فلسفه عرفان قرار دهيم، از اين رو در اين مقال كوشش ما بر اين است كه سيمايي از فلسفه عرفان و پيوند آن با مباني عرفاني حضرت امام در اشعار او ترسيم كنيم; قبل از اينكه به بررسي و تبيين دو مفهوم مندرج در عنوان مقاله حاضر; يعني فلسفه و عرفان بپردازيم، لازم است كه از اين نكته مورد اذعان خرد، غفلت نورزيم كه در آثار عارفان و حكيمان خطه مشرق زمين با همه اهتمام و توجهي كه اين بزرگان با الهام از معارف باطني مكتب اسلام، به حقيقت عرفان داشته اند بطور مستقل مبحثي با عنوان فلسفه عرفان، ديده نمي شود، البته اين سخن بدين معنا نيست كه اين

بزرگان از فلسفه معيارهاي عرفاني و ترسيم ملاكهاي ارزشي در قلمرو عرفان اسلامي غفلت كرده اند; چه اينكه نگاهي هر چند اجمالي به كتابهاي عرفاني گذشته; چون "مصباح الانس، شرح تمهيد القواعد، مقامات العارفين"× پيروي آن بزرگان عرصه حكمت و معرفت را از بررسي و ارزيابي ملاكهاي عرفاني همراه با نظري ناقدانه به خوبي براي ما روشن مي كند و چون بناي ما بر اين استوار است كه در اين مقال به نقد و تحليل نظريات عارفان در مقوله فلسفه عرفان بپردازيم، بجاست كه قبل از هر چيز به برداشتن نقاب از چهره محجوب فلسفه و عرفان در دو زمينه واژه يابي و اصطلاح شناسي برداريم; همين طور كه پرچمداران حيات معقول بشري ادعا كرده اند، فلسفه برگرفته شده از واژه يوناني " پيلوسوپيا" است كه مفهوم لغوي آن "دوستدار دانش" است. شهرستاني در كتاب ملل و نحل نقل كرده است كه: افلاطون در تعليمات خود به شاگردانش، سقراط را چنين مي ستوده است: "هيپوكرات پيلاسوپسن استين" (18) ;هومن نيز در تاريخ فلسفه خود به نكته مذكور اشاره كرده است. (19) مرد ميدان تتبع و تحقيق، ابوريحان بيروني، در تشريح مفهوم لغوي واژه فيلسوف نوشته است: فان السوف باليونانية، الحكمة و بها سمي الفيلسوف پيلاسوپااي محب الحكمة. " (20) آنچه گذشت در زدودن ابهام مفهوم واژه فلسفه، براي طالبان حقيقت كافي است. بيان مفهوم فلسفه از ديدگاه فلسفي "تعريف اصطلاحي" نام دارد كه ما را در رسيدن به مقصود ياري مي كند; جامعترين تعريفي كه در مقام تحليل اصطلاحي اين لفظ، مي توان به دست داد اين است كه فلسفه عبارت از تلقي و تفسير

آدميان است - به فراخور استعداد و خواسته هاي درونيشان - از واقعيتهاي عالم هستي، مطابق با نظم عقلاني كه همان روح فلسفي فيلسوفان است كه آنان را ژرف انديش مي كند. حكيم بلند قدر شرق، موسس حكمت متعاليه، مرحوم محمدبن ابراهيم شيرازي معروف به ملاصدرا معتقد است كه فلسفه عبارت از كمال نفس آدمي است در پرتو شناخت حقايق موجودات، به نحوي كه در عالم واقع يافت مي شوند و با برهان متقن عقلي به ميزان دريافت فكر بشري، حكم به وجودشان داده مي شود نه بر اساس ظن و تقليد. سخن آن حكيم، اين است: "ان الفلسفة استكمال النفس الانسانية بمعرفة حقايق الموجودات علي ما هي عليها و الحكم بوجودها تحقيقا بالبراهين، لا اخذا بالظن والتقليد بقدر الوسع الانساني". (21) پس از بيان معناي اصطلاحي اين واژه، حسب راي متين حكيمان مشرق زمين; بايد گفت: در حال حاضر در مغرب زمين و به تبع آن مشرق، دانشمندان، واژه فلسفه را به عنوان مضاف به واژه اي ديگر نيز به كار مي برند; مانند فلسفه علم، فلسفه تاريخ، فلسفه اخلاق، و. . . كه مقصودشان از فلسفه علم مورد نظر، شناخت آن علم است. پس فلسفه علم; يعني علم شناسي و. . . في المثل دانشي كه ما را با رفتار پسنديده آشنا مي كند و سيماي اين خصال را براي ما مجسم مي سازد، دانش اخلاق مي ناميم كه اين دانش بعد از تثبيت و تدوين آن، به عنوان يك مجموعه موجود مطالعه مي شود، و از مطالعه پيكره آن دانش با عنوان فلسفه آن دانش، ياد مي شود. سخن يكي از عالمان

معاصر در اين باره بسيار روشن و روشنگر است كه مي گويد: واژه فلسفه امروزه در فرهنگ غربيان معنايي ويژه يافته است. معرفتهايي چون: فلسفه تاريخ، فلسفه علم، فلسفه اخلاق، فلسفه هنر و. . . تولد يافته و رشد كرده اند. در اين موارد بايد با دقت تمام به معناي اين واژه در كاربردهاي اخير توجه داشت. فلسفه در همه اين موارد به معناي "علم شناسي" علم است; براي مثال، فيزيك علمي است كه از تحولات ماده و انرژي و روابط جرم، نيرو، سرعت، شتاب، فشار، الكتريسته، نور، ميدان مغناطيس و. . . سخن مي گويد. واقعيتي كه در فيزيك مورد تحقيق است، بيعت خارجي است; و دانشي كه ما را با چهره خاصي از اين واقعيت آشنا مي سازد، فيزيك نام مي گيرد. پس از اينكه از طبيعت خارجي آگاهيهايي به دست آمد و دانش فيزيك متولد گرديد، حال خود اين دانش; يعني فيزيك به منزله يك موجود خارجي مورد مطالعه و كاوش قرار مي گيرد، يعني از چگونگي تولد و رشد علم فيزيك، از ابزار و روش تحقيق در فيزيك، از نوع تئوريهاي آن، از واقع نمايي آن، از تحولات آن، از روابط قانونهاي آن، از حوزه عمل آن و. . . سؤال مي كنند و به دنبال پاسخ مي گردند. اينجاست كه فلسفه علم فيزيك به وجود مي آيد. فلسفه علم فيزيك، خود علمي است كه در آن، علم فيزيك موضوع تحقيق و بررسي است. در حالي كه علم فيزيك، علمي است كه در آن، بيعت خارجي، موضوع تحقيق و بررسي است. " (22) وقتي گفته مي شود: فلسفه عرفان، نبايد گمان

كرد كه دانشي است رقيب عرفان و در عرض آن; چه اينكه فلسفه عرفان، علمي است در طول علم عرفان، و در شكل گيري، طفيلي آن; به اين معني كه بايد در مرحله اول، عرفان وجود داشته باشد تا فلسفه آن جايي براي ظهور بيابد. بايد عرفاني وجود داشته باشد تا اين پرسش "كه آيا عرفان، يك علم عقلي است يا نقلي، طبيعي است يا ماورايي، ادبي است يا اجتماعي؟ " معقول باشد. با توجه به اينكه فلسفه عرفان، يعني عرفان شناسي و تشخيص معيارهاي مقبول عرفاني، بايد ديد، بزرگان اديان و پيشگامان عقل و برهان براي معرفي فلسفه عرفان چه روشي را برگزيده اند؟ براي تبيين اين روش و تاييد آن، بايد اصولي اساسي را - كه خود، محور مبحث پيشينيان در كتابهاي عرفاني است - بيان كرد: اصل اول اينكه عرفان در اصول جهان بيني مبنايي عارفان به دو بخش نظري و عملي تقسيم مي شود; آنچه در تعريف تمايزي اين دو رشته بايد گفت اين است كه: عرفان عملي، ادراك شهودي و سلوك تجربي عارفان در طريق معرفت است; و عرفان نظري، حد اعلاي ادراك نظري و استخدام آن در جهت بيان و تبيين منطقي ادراك شهودي عرفان عملي است. نكته شيرين بعدي اينكه هر دو مشرب ذوقي فوق براي سالكان طريقت در راستاي نيل به حقيقت، يقين آور است; اما يقين در عرفان نظري از راه برهان و در عرفان عملي از راه كشف و شهود به دست مي آيد، پس اگر گفته مي شود: يقين در عرفان، نه از راه برهان كه از راه كشف و عيان حاصل مي شود،

مقصود از عرفان در اينگونه موارد، همان بخش عملي آن است. به عبارات يكي از چهره هاي معرفت و ايمان كه تاييدي روشن بر اين معناست، توجه شود: "درباره مسائل عرفان اين اشكال طرح شده است كه مساله در هر علم، عبارت از قضيه اي است كه بر آن اقامه برهان مي شود: پس هر قضيه كه قابل برهان نباشد مساله نيست، و عرفان به اين دليل، فاقد مساله است كه در آن، يقين به امور از راه اقامه برهان نيست، بلكه از طريق كشف و عيان است. در پاسخ مي توان گفت كه اين اشكال در واقع از عدم توجه به تفاوت ميان عرفان نظري و عرفان عملي نشات مي گيرد. در عرفان عملي نه از مساله، خبري است و نه از قضيه، اثري; در اينجا به جاي مساله، سخن از مرحله است عارف مي كوشد تا با طي مراحل به عين اليقين برسد و عين اليقين غير از آگاهي به واسطه مفهوم و صورت است، بلكه مشاهده متن واقع است. " (23) نكته ديگري كه بيان آن در فرا روي شناخت تمايز عرفان نظري و عملي لازم است، اينكه: قضاياي عرفان نظري بر گرفته از استدلال متين و استوار عقلي است، از اين روي ابطال پذير; اما حالات روحي و مكاشفات ذوقي عارفان در سلوك باطني و سير برزخي در قلمرو قضاياي ابطال ناپذيرند به همين دليل حقايق شهودي در عرفان عملي، تقابل بيان برهاني نيست. نكته مهم ديگري كه بايد به منظور هشدار به قلم به دستان مجذوب انديشه هاي بپا خاسته از متن جوامع و همين طور مكاتب غير اسلامي بيان

كرد، (24) اين است كه منشا اساسي عرفان اسلامي را كه يكتا كوثر زلال معرفت در اقليم پهناور علم و حكمت است، بايد در حالات و كلمات پر شور مفسر بطن قرآن، امير مومنان علي (ع) و شاگردان پاك سرشت آن حضرت كه پرورش يافتگان مكتب عرفاني و صاحبان سر پنهاني اويند، جستجو كرد. (25) كوتاه سخن اينكه: آنچه در عرفان ديني، منجلي ست جملگي از خرمن فيض علي است (26) از اين روي، نشانه عدم تخصص و خامي است كه بعضي از خاورشناسان و به تبع آنان، دسته اي از باختر پرستان داخلي مي كوشند تا منابع اوليه و زير بنايي عرفان اصيل اسلامي را متون بودايي، نصراني، هندي و. . . معرفي كنند و سزاست كه در مقام توبيخ و هشدار اين طيف، خطابشان كنيم كه: اي گزافان، گفتن ناحق خطاست مصدر تاريخ، تصويري زماست (27) اما نكته پاياني در خصوص تمايز عرفان عملي و نظري كه خود در بردارنده نهيبي عتاب آميز براي پژوهشگران غير متخصص در علوم عرفاني است و غفلت از آن، باعث ابتذال مباحث نظري عرفان و حكمت شده، اين است كه بسياري از معاصران كه تخصصشان در عرفان اسلامي، آگاهي از شرح حال عرفاست اگر در مواردي با اشكال وارد كردن فيلسوفان صاحب نظر بر حافظ يا مولانا و يا عارف ديگر، مواجه مي شوند، ادعا مي كنند و مي گويند كه با تفكري فلسفي، نمي توان درباره انديشه عرفاني آنان قضاوت كرد، چون عرفان، غير از فلسفه است و بين آن دو ارتباطي وجود ندارد. قبل از جواب به اين توهم لازم است منشا اينگونه قضاوتها مشخص

شود: (28) اولينمنشا اين نظرات، انحصار معلومات اين افراد در متون ادبي، عرفاني پارسي است و چه بسا بعضي از آنان در محدوده صحيح خواندن عبارت، با ادبيات تازي آشنايي ندارند و به فرض آشنايي با آن ادبيات، آيا صرف آشنايي با زبان در رسيدن به فهم كتب مهم فلسفي، عرفاني چون فصوص شيخ اكبر - كه شهيد الفلاسفه، مرحوم مطهري با آن نبوغ عرفاني و بلوغ عقلاني معتقد است - كه در هر عصري شايد دو، سه نفر بيشتر پيدا نشده باشد كه قادر به فهم اين متن عميق باشد. يا اينكه چون اين كتابها فني هستند و اصطلاحات مخصوص به خود دارند، صرف آشنايي با زبان عربي براي رسيدن به ژرفاي حقايق اين كتابها كافي نيست. آري، شكي نيست كه صرف آشنايي به زبان نمي تواند ما را به انديشه و افكار صاحب مكتبهايي، چون محي الدين و شاگردان وي، يعني صدر الدين قونوي و جلال الدين مولوي كه تفكرات عقلي و انديشه هاي ذوقي خود را در اين آثار عرفاني متجلي كرده اند، رهنمون گرداند، بلكه درك محضر فيلسوف نكته سنج و عارف واصل كه آشنا به زبان ذوقي و علمي اين بزرگان صاحب مكتب است در نيل به انديشه و افكارشان لازم است و هيچ خردمند منصفي ترديد ندارد كه براي فهم انديشه و افكار اين فرزانگان علم و حكمت و مشعلداران حيات معرفت، لازم است، دست نياز به دامن استاد متخصص، دراز كنيم. خالي از لطف نيست اگر در جهت تاكيد مطالبي كه تحرير شد به نظر علامه سيد جلال الدين آشتياني - كه در حال حاضر در تحقيق در

مباحث عقلاني، و احاطه بر نحله هاي فلسفي، عرفاني مشرق زمين در ميان صاحبان فن، هموزناني براي وي سراغ ندارم - استناد جويم: ايشان مي نويسد: "عده اي از مستشرقان از ناشي گري در پيدا كردن ماخذ از براي تصوف اسلامي، دچار اشتباهاتي شده اند; چون اينها آنطوري كه بايد به عمق اين سنخ از مباحث نمي رسند، و اين امر عللي دارد، يكي از علل اين است كه علوم مشكل را كه مسائلي پيچيده و غامض دارد، بايد از استاد گرفت. مجرد مطالعه و سير در كتب كافي از براي فهم مطالب نيست مگر آنكه چند قرن مطالب دست به دست بگردد و مطالعه روي آن صورت بگيرد تا كم كم مطلب مفهوم شود. لذا آقاي ابوالعلا (عفيفي مصري شارح كتاب فصوص شيخ اكبر) كه به قول خود از راه مطالعه و يا احيانا ارشاد نيكلسون بهره مند شده است، اشتباهات عجيبي در فهم مسائل عرفاني نموده است كه در شرح فصوص متعرض اكثر مطالب تعليقات او شده ايم. اين آقايان به صرف استعمال الفاظ مشترك، م آخذ نامناسبي براي افكار متصوفه اسلامي پيدا كرده اند، در حالتي كه دهها آيه قرآني و روايات وارد شده از پيامبر و اهل عصمت را كه تناسب كامل با تصوف اسلامي دارد و به آن استدلال شده است، ماخذ نمي دانند. متاسفانه مردان دانشمند وارد به تصوف در ايران كمند و عده اي كه در اين زمينه كار مي كنند، وجهه همت خود را اشعار متصوفه يا بعضي از متون ساده فارسي در تصوف قرارداده اند، در حالي كه اين علم شريف را بايد از استاد آموخت،

با مطالعه اشعار مولوي و عطار كسي عارف نمي شود و فهم عميق همان اشعار نيز بدون تعليم كتب درسي عرفان ميسور نيست. " (29) بويژه اشعار مثنوي حضرت مولوي كه به اعتقاد محققان ناقد و تيزبين، افكار عقلاني و آراي عرفاني شيخ اكبر را از بزرگاني چون قونوي فرا گرفته است و در اينكه آن عارف دلسوخته و چشم جان بر حقيقت دوخته، در انديشه هاي عرفاني خود تحت تاثير شديد ابن عربي بوده است و از جدول وجود قونوي به اين درياي معرفت وصل شده است، هيچ شبهه اي نيست. استاد مطهري - كه رحمت حق بر روان پاكش باد - از جمله صاحب نظراني است كه به مطلب فوق، سخت معتقد است و آن را در بعضي آثار خود بيان كرده است; عبارت آن بزرگ در اين باره اينست: "انديشه هاي محي الدين در مثنوي و در ديوان شمس منعكس است. " (30) نگارنده اين سطور در گذشته كه فراغ بال بيشتري داشت، نصيحت حافظ شيرازي: اي كه از كوچه معشوقه ما مي گذري برحذر باش كه سر مي شكند ديوارش (31) را به حكم خامي و به مقتضاي جواني، به بازي گرفت و به مقايسه اي بين مثنوي معنوي با فصوص و فتوحات شيخ به علاوه آثار قونوي همت گماشت; حاصل آن مقايسه روحنواز، اذعان به تاثير حضرت مولوي در بيش از هزار و سيصد بيت از ابيات مثنوي از افكار عرفاني و آراي روحاني شيخ اكبر و شاگردش قونوي بود. پس نتيجه مي گيريم كه شرح كتابهايي چون: مثنوي و حافظ به نحوي كه شارح به عمق و ژرفاي متن

كتاب برسد، كاري نيست كه از عهده يك غير متخصص در متون عرفاني برآيد. اگر افرادي از قبيل استاد مرحوم بديع الزمان فروزانفر يا استاد جلال الدين همايي (ره) و در زمان ما علامه عاليقدر محمد تقي جعفري به شرح مثنوي پرداخته اند، خود عالماني توانمند بوده اند كه سير فلسفه الهي و عرفان نظري را در حوزه علوم ديني پشت سر نهاده و از خوشه چينان خرمن بزرگاني چون شيخ محمد خراساني، ميرزا علي شيرازي، شيخ محمد حسين اصفهاني و. . . بوده اند. و با ژرف نگري در آثاري چون: شفا، اشارات، حكمة الاشراق، تمهيد القواعد، فصوص، فكوك، مصباح الانس، فتوحات و. . . وجوه تمايز و اشتراك فلسفه و عرفان را دريافته اند; پس مي توانند بر ديوان حافظ، منطق الطير عطار و مثنوي معنوي شرح و تفسير بنويسند; چه اينكه سفارش خود آن پيران ره پيموده نيز اين است كه: قطع اين مرحله بي همرهي خضر مكن ظلمات است بترس از خطر گمراهي (32) نكته ديگر اينكه بزرگان عرفان و مدرسان آثار آنان اين دقيقه را دريافته اند كه اگر عرفا، عرفان را غير از فلسفه مي دانند و معتقدند كه عرفان را نبايد در مقوله فلسفه قرار داد و در آن قلمرو به جستجوي آن پرداخت; مقصودشان عرفان عملي است كه نه در كتاب افتد و نه در مقال گنجد، بلكه صرف كشف و شهود قلب پيران صاحب كمال است به حسب ثبات يا حال. اما عرفان نظري كه در فصوص، مثنوي و ساير متون عرفاني تجلي كرده است، چيزي جز همان سطح عالي حكمت نظري و معرفت ذهن بشري

نيست، و به بياني ديگر، آنچه عارفان نگاشته اند اگر با دليل، نفي و اثبات، دريافته باشند، عرفان نظري است كه سطح عالي انديشه و معرفت بشري است و آنچه بازگو كننده شهود عملي و مكاشفات روحي است، به عرفان عملي مربوط مي شود، البته اين سخن بدان معنا نيست كه عرفان نظري هيچ گونه زمينه اي در وصول به مدارج معنوي و مراتب عملي فراهم نمي سازد، بلكه اساسي ترين ارزش اين عرفان براي سالك در هموار كردن راه وصول به عرفان عملي است و آن، روح ثابت عارف انديشه ورز، در مقام دريافت صورت مثالي حقايق و هضم آن، مقدمه انتقال به ديدن هستي مطلق را دارا هست، و اين برترين مرحله اي است كه در آن، شهود عملي، ره آورد دريافت نظري است. مطلب بعدي كه بايد ذكر شود اينكه عرفان عملي به تحليل عقلي، خود نوع كلي از براي جنس كلي عرفان و زير پوشش معقولات منطقي "مابازايي" در خارج ندارند; اما حالات و مكاشفاتي كه افراد خارجي اين نوعند براي غير مدعي هيچ گونه حجيت عقلي ندارند تا نفي و اثبات عقلي متوجه آن گردد. اما تحقق وجودي مكاشفات روحي و شهود عيني را به نحو كلي برهان عقلي بدان جهت كه مقام نفس ناطقه انساني، مقام فوق تجرد است، مي تواند اثبات كند و در مقام تبيين "پاي استدلاليان چوبين بود" گوييم: گرچه ظاهر شعر، مشعر به تغاير عرفان و برهان است و همين ماندن در قشر ظاهر، حكيم بلند قدر عهد صفوي، ميرداماد را به مناقشه و ترغيب مبارزه فكري با مولوي برانگيخته تا به جايي كه در

رد كلام منقول از مثنوي گفته است: اي كه گفتي پاي چوبين شد دليل ورنه بودي فخر رازي بي بديل فرق ناكرده ميان عقل و وهم طعنه بر برهان مزن،اي كج بفهم ز آهن تثبيت فياض مبين پاي استدلال كردم آهنين پاي برهان، آهنين خواهي به راه از صراط المستقيم ما بخواه پاي استدلال خواهي آهنين نحن ثبتناه في الافق المبين در كتاب ده قبس، بين صبح و شام عالم انوار عقلي والسلام (33) سيد محمد شيرازي نيز همين طور كه ميرداماد مقصود مولانا را درنيافته تا علم اعتراض و نقد شاعرانه برافراشته - مقصود ميرداماد را از نقد وي برمولوي نفهميده و تصور كرده است كه سيد الحكما به توهم، تاخت و تازهاي مولوي را بر عقل و استدلال، بر عقل كل حمل كرده است نه عقل جزوي فلسفي. از اين روي بر معلم ثالث، سبت به فهم آن بيت مثنوي به وهم خود، طيره جهل انداخته و گفته است: اي كه طعنه مي زني بر مولوي اي كه محرومي ز فهم مثنوي مثنوي درياي نور جان بود نظم آن پر لولو و مرجان بود گر تو فهم مثنوي مي داشتي كي زبان طعنه مي افراشتي گرچه سستيهاي استدلال عقل مولوي در مثنوي كردست نقل ليك مقصودش نبوده عقل كل زانكه او هاديست در كل سبل بلكه قصدش عقل جزوي فلسفي است زانكه او بي نور روي يوسفي است عقل جزوي چون مشوب از وهمهاست زين سبب، مذموم نزد اولياست (34) هر فرد مبتدي در مسائل فلسفي و عرفاني اين نكته را در مي يابد كه عارفان اگر از سستي استدلال و عقل سخن

مي گويند، قصدشان عقل جزوي فلسفي است نه عقل كل، چه رسد به ميرداماد كه خود را شريك ارسطو و فارابي در تعليم و شريك ابوعلي در رياست مي داند. زيرا از ظاهر كه بگذريم، شعر اشاره به اين است كه استدلال و برهان چه در فلسفه و چه در عرفان نظري اگر از نظر صورت و ماده تمام باشد مستلزم ادراك نظري آن مرتبه از هستي كه اين ادراك به آن تعلق گرفته، نيست; اما اگر ماده و صورت به تمامي در نظر گرفته نشود، استدلال و برهان كارآيي لازم را ندارد. در عرفان عملي، چون شهود عيني براي سالك حاصل مي شود، او حقيقت را درمي يابد; اگر چه در ادراك نظري نيز به آن مرحله از انديشه و معرفت واصل نشده باشد كه بتواند اين ادراك شهودي را به ادراك نظري باز يابد. وجه تمايز حكمت نظري و عرفان نظري از مباحث پيشين به دست آمد كه فلسفه و عرفان نظري هر دو در پي تنيدن يك حقيقتند اما سلسله تمايزهايي در روش فلسفي و عرفاني وجود دارد كه بر متامل بصير پوشيده نيست به طور مثال توجه به مكاتباتي كه بين عارف صمداني مرحوم آقا سيد احمد كربلايي و حكيم رباني، شيخ محمد حسين اصفهاني در تفسير اين دو بيت منطق الطير عطار نيشابوري صورت گرفته است، اين تمايز را روشن مي كند: دائما او پادشاه مطلق است در مقام عز خود، مستغرق است او به سر نايد ز خود، آنجا كه اوست كي رسد دست خرد آنجا كه اوست (35) زيرا محور مباحث سيد نامبرده در آن مكاتبات وحدت شخصي

وجود و مبناي نظر مرحوم اصفهاني بر صاحب مراتب بودن حقيقت وجود است. مي توان گفت عمده اختلاف فكري فيلسوفان و عارفان در فلسفه و عرفان نظري از نظر روش شناسي فلسفي در مساله وجود است; چون عرفان نظري بر وحدت شخصي وجود و نفي كثرات حقيقي از دار شهود استوار است; ولي فلسفه بر وحدت تشكيكي و داراي مراتب بودن وجود، پايدار است. مرحوم علامه محمد حسين اصفهاني در اشعار زير، وحدت شخصي وجود از ديدگاه عرفا را بيان كرده است: فالحق موجود علي الحقيقة لا غيره في هذه الطريقة و فعله الذي، تجلي نوره تشان الظاهر في ظهوره لا انه تشان الذات بما يقابل الوجود عند الحكما وهذه حقيقة التوحيد قرة عين العارف الوحيد (36) حكيم سبزواري نيز در اشعار ذيل وحدت تشكيكي وجود را كه راي قاطبه حكيمان قائل به اصالت وجود است بجز مشائيان كه در عين قول به اصالت وجود، قائل به "ان الوجودات حقايق متباينة" هستند، تحرير كرده است: الفهلويون الوجود عندهم حقيقة ذات تشكك تعم مراتبا غني و فقرا تختلف كالنور حيثما تقوي و ضعف (37) به ديگر تعبير، در فلسفه نظري، مطلق هستي مورد بازنگري عقلي قرار مي گيرد; اما در عرفان نظري، هستي مطلق. به بياني ديگر، فيلسوفان در فلسفه نظري با شانه عقل، گيسوي پريشان كثرت را به عنوان حقايق عيني عالم خلقت، آرايش مي دهند; اما عارفان در عرفان نظري با الهام از نيروي عقل رحماني، جام جهان بين وحدت را از غبار تفرقه انداز كثرت، پيرايش مي كنند. مشرب فيلسوفان، كثرت زايي; و مذهب عارفان، كثرت زدايي است، فلسفه نظري از لحاظ سهم

هستي داشتن، براي همه موجودات اعتبار قائل است; ولي عرفان نظري از اعتباري بودن ما سواي ذات باري - عزاسمه - سخن مي راند، بلبل سخنسراي پارسي سعدي شيرازي معناي فوق را در ابياتي عرفاني در كتاب بوستان به سبكي دلنشين، اينگونه براي دوستان باز گفته است: ره عقل، جز پيچ در پيچ نيست بر عارفان، جز خدا هيچ نيست توان گفتن اين، با حقايق شناس ولي خرده گيرند اهل قياس كه پس آسمان و زمين چيستند بني آدم و ديو و دد، كيستند پسنديده پرسيدي اي هوشمند بگويم جوابت گر آيد پسند كه خورشيد و ماه و زمين و فلك پري، آدميزاد و ديو و ملك همه، هر چه باشند از آن كمترند كه با هستيش نام هستي برند (38) سيد حيدر آملي كه از عرفاي بزرگ شيعه است، به حكم برهان محكم و عقل سليم، لحاظ كثرت را در وجود، محال و در نتيجه مردود مي داند و مي گويد: "بدان كه وجود از جهت اينكه وجود مطلق است، حقيقت واحده اي است كه به هيچ وجهي از وجوه، شائبه كثرت در آن راه ندارد به اين معني كه از نظر عقلي جايز نيست كه حقيقت وجود، افزون از يك (حقيقت) باشد; به دليل اينكه اگر (حقيقت) وجود، افزون از يكي باشد، هر آينه لازم مي آيد كه اين كثرت، داخل در وجود مطلق باشد، در اين صورت وجود مطلق از مدار اطلاق خود تنزل مي كند و حال آنكه فرض بر اطلاق وجود است، پس محال است كه وجود، بيش از يكي باشد. " (39) از اين كلام استوارتر، و در بيان

وحدت شخصي وجود، آشكارتر، سخن مولف مصباح الانس است كه فرمود: "بدان كه حق - تبارك و تعالي - وجود محض و صرفي است كه در (محوضت) آن، هيچ گونه اختلافي نيست، و حق - تعالي - واحد است به وحدت حقيقيه شخصيه، كه كثرتي در مقابل آن واحد، قابل تعقل نيست. " (40) وحدت وجود عرفاني در آثار شاعران پارسي گوي چون: امام، حافظ و مولوي، با شيواترين بيان به كرسي ترجمان نشسته است; كه ذكر همه آن اشعار، خارج از حوصله اين نوشتار است، اما به منظور نزديك شدن به مقصود، به ابياتي از امام خميني (ره) كه بازگو كننده وحدت شخصي حقيقت وجود، در سطح عالي عرفاني است، تبرك مي جوييم: جز هستي دوست در جهان نتوان يافت در نيست، نشانه اي ز جان، نتوان يافت "در خانه اگر كس است يك حرف بس است" در كون و مكان به غير آن، نتوان يافت (41) و همينطور: نيستي را برگزين اي دوست اندر راه عشق رنگ هستي هر كه بر رخ دارد آدمزاده نيست سر نهادن بر در او، پا به سر بنهادن است هر كه خود را هست داند پا به سر بنهاده نيست تا اسير رنگ و بويي، بوي دلبر نشنوي هر كه اين اغلال در جانش بود، آماده نيست (42) سخن پاياني ما در باب وحدت و كثرت به ارزيابي و مقايسه ارزشي دو روش فوق در مقوله مباحث نظري بر مي گردد; عرفا و به تبع آنان فيلسوفاني كه از ذوق عرفاني يا دقت عقلاني بهره مند بوده اند، وحدت وجود عرفاني را از وحدت وجود فلسفي، به

توحيد نزديكتر دانسته اند و از اين رهگذر، آن را در مقوله ادراك نظري پسنديده تر و برتر يافته اند; و دليل آن را از نوشتار يكي از رهيافتگان آستان ربوبيت جويا مي شويم: "عرفان نظري، علمي فوق فلسفه است، زيرا درباره وجود مطلق، يعني لا بشرط مقسمي مباحثي را مطرح مي نمايد كه عصاره مسائل آن درباره تعينات آن مطلق است نه خود آن; ولي فلسفه درباره وجود بشرط لا، يعني به شرط عدم تخصص طبيعي، رياضي، اخلاقي و منطقي بحث مي كند و چون وجود لا بشرط كه موضوع عرفان است، فوق وجود بشرط لا است كه موضوع فلسفه است; در نتيجه عرفان نظري فوق فلسفه خواهد بود". (43)

وجه تمايز عرفان نظري و اخلاق نظري آنچه در تعريف اخلاق نظري از آثار بزرگاني چون: امام غزالي، محمد مهدي نراقي و ابن مسكويه در كتابهاي احياءالعلوم، جامع السعاده و طهارة الاعراق و همين طور كتبي كه متكلمان اسلامي و فيلسوفان الهي در زمينه اخلاق نظري تدوين كرده اند; از قبيل اخلاق ناصري، اثر خواجه نصيرالدين طوسي، قابل استنباط است، اينكه آن بزرگان خرد و انديشه، اخلاق نظري را از مقوله علوم جزئي به شمار آورده اند. استاد جوادي آملي ناظر به راي آن فرزانگان حوزه انديشه و معرفت، در تصريح به اين امر، رغبت نشان داده و در جهت اثبات نظر فوق و حمايت از آن، برهاني را كه پس از اين مي آيد، اقامه كرده است: "عرفان عملي، مربوط به عمل سالك است، و آنچه راه اين عمل را تبيين مي كند، دو علم است: يكي، عرفان نظري و ديگري، علم اخلاق، و

از اين دو، اولي از علوم كليه، بلكه كلي ترين علم است; اما ديگري در رديف علوم جزئيه قرار دارد، زيرا موضوع علم اخلاق، تهذيب نفس و قواي آن است، پس جايگاه آن پس از اثبات اصل نفس و قواي آن است. از اين رو اول بايد اصل نفس و تجرد آن و همچنين قواي نفساني و تجرد برخي از آنها ثابت شود; در مرحله بعد، علم اخلاق در كنار ديگر علوم جزئيه درباره چگونگي تهذيب نفس و تعديل قواي آن بحث كند. " (44) برهاني كه از اين حكيم نحرير به سلك تحرير كشيده شد، مورد اتفاق همه حكيمان و تعقل گرايان گذشته است; اما به گمان اين حقير، خالي از مناقشه و عاري از خدشه نيست، چون پر واضح است كه اگر تاخر علم اخلاق از نفس كه حقيقتي جزئي است، مستلزم لحاظ جزئي بودن آن است، پس لازم مي آيد كه حكم فوق به صورت يك قاعده كلي در حوزه شناخت عقلي و منطقي مقبول باشد، و حال آنكه خلاف آن معمول است، به دليل اينكه بحث درباره هر نوعي از انواع كلي، فرع بر تحقق عيني افراد آن نوع در خارج است; به طور مثال: بحث از انسان كه كلي طبيعي و نوع منطقي است، فرع بر وجود عيني افراد و مصداقهاي آن است; چون كلي طبيعي در تحليل عقلي از افراد خارجي آن، انتزاع مي شود. دومين دليلي كه از ديدگاه اين فقير، برهان فوق را متزلزل مي سازد، اينكه حكيمان مشرق زمين، حكمت عملي را به سه بخش اخلاق، تدبير منزل، و سياست مدن تقسيم كرده اند; اگر تقسيم

فوق را با روش منطق قياسي ارسطو كه محور برهاني كار فيلسوفان است، بسنجيم; تلقي منطقي كه از مساله مورد نظر مي توانيم به دست بدهيم اين است كه حكمت عملي را جنس منطقي و هر يك از اقسام سه گانه آن را، نوع منطقي از براي جنس قرار دهيم و تعريفي كه براي هر يك از اين سه قسم - بعنوان يك نوع - ترسيم مي كنيم، فصل آن نوع; چون فصل، چيزي است كه معرف نوع است و قوام نوع به او بستگي دارد كه اين تلقي از حكمت عملي در جهان بيني منطقي نيز برهان پيشين را - كه درباره جزئي بودن علم اخلاق بود - به نقد مي كشد و آخرين ايرادي كه بر عالمان و حكيمان پيشين و به تبع آنان، معاصران وارد است، به تقسيم علوم به جزئي و كلي مربوط مي شود، مي دانيم كه حكيم، متكلم، عارف، فيزيكدان و. . . در قلمرو علوم و بررسي نظري و عقلي مباحث علوم، با مفهوم سر و كار دارند و مفهوم از نظر منطقي، هيچ گاه جزئي حقيقي نيست; زيرا ما هر مفهومي از مفاهيم را كه در نظر مي گيريم در آزمايشگاه ذهن، يا كلي است و يا جزئي اضافي، نه جزئي حقيقي. آنچه از آن به عنوان جزئي حقيقي و خارجي و يا كلي حقيقي خارجي - كه در كلام عرفا، از آن به كلي تعبير مي شود - ياد مي كنيم، متعلق خارجي علم و فلسفه است، نه مفاهيمي كه در قلمرو شناخت عقلي، علمي مورد بررسي قرار مي گيرد.

فرق عرفان عملي و اخلاق نظري در

جهت تباين عرفان عملي و اخلاق نظري از هم، در آثار عارفان و تحليلگران علوم عقلي و ارزشي اشارتي نرفته است; اما نگارنده اين سطور معتقد است: مواردي كه عالمان علم اخلاق، متخلقان به اخلاق اسلامي را به انجام دادن يا ترك كردن آنها سفارش مي كنند، اموري است كه عارفان در عرفان نظري، مصالح و مفاسد آن را ديده اند، پس مؤثرترين قدم عرفان عملي، حصول يقين ابطال ناپذير شخصي عارفان براي اثبات جاودانگي ارزشهاي اخلاقي است. مطلب دقيق پيشين، در مثنوينامه خروش عشق محزون، به اين مضمون به كرسي تحقيق نشسته است: آنچه در اخلاق، نيكو گفته اند عارفان، آن گفته، نيكو ديده اند

نسبت اخلاق عملي به عرفان عملي چون اخلاق عملي، انجام دادن و اجراي ارزشهايي است كه در اخلاق نظري مورد ارزيابي قرار مي گيرد، پس سير معنوي متخلقان، در طول سفرهاي روحي عارفان و تحت الشعاع آن واقع مي شود. تحقيق اقتضا مي كند كه در مورد وجوه اختلاف و اشتراك عرفان و اخلاق، رساله اي مستقل به رشته تحرير درآيد، اما چون بناي ما در اين مقاله بر اختصار بود، خامه در پهنه نگارش به همين مقدار، قناعت كرد.

در موضوع عرفان رسم ارباب تاليف و اصحاب تصنيف، بر اين بوده و هست كه وقتي در خصوص علمي قلم مي زنند در قدم آغازين به بيان موضوع آن علم، مكتوب خود را آذين مي بندند; اما در اين مرقوم، سليقه نگارنده با اتفاق مرسوم، هم وفاق نيفتاد، به اين دليل بررسي موضوع علم عرفان را سير پاياني اين مقال، قرار داد. صدرالدين محمدبن اسحاق قونوي كه از پرورش يافتگان مكتب

عرفاني محي الدين عربي است در كتاب عميق و پر محتواي "مفتاح غيب الجمع و الوجود" كه محمدبن حمزه فناري آن را با عنوان " مصباح الانس" - كه يكي از بهترين كتابهاي سطح عالي عرفان نظري در حوزه تحقيق و تدريس است - شرح كرده است; موضوع عرفان را خصوص ذات حق تعالي مي داند و مي گويد: فموضوعه الخصيص به وجود الحق سبحانه. (45) كه اين تعريف، گرچه از نظر ظاهري بسيط و مجمل است; از نظر معني، عام، فراگير و مفصل است. قيصري نيز كه يكي از شارحان برجسته و خوش قريحه فصوص شيخ اكبر، ابن عربي است در شرح فص هودي فصوص در تعريف موضوع علوم الهيه گويد: العلوم الالهية ما يكون موضوعه الحق و صفاته كعلم الاسماء والصفات و علم احكامها و لوازمها و كيفية ظهوراتها في مظاهرها. (46) مقصود اين عارف كامل از علوم الهيه، علم عرفان است، گرچه علوم الهيه، شامل علم كلام - به جهت اينكه بخش عمده و محور اساسي آن خداشناسي است - و همين طور شامل حكمت الهي نيز مي شود، از اين روي، شيخ الرئيس در الهيات شفا به اين نكته اشاره دارد كه: "موضوع الحكمة الالهية، العلة الاولي" (47) و اين مطلب نيز روشن است كه از حكمت الهي به علم الهي - و از حق - كه قيصري در عبارت فوق در بيان موضوع علم الهي استخدام كرده بود - به علت اولي، در كتابهاي عقلاني و آثار عرفاني به طور فراوان تعبير مي شود. نكته دوم اينكه در تعاريفي كه عارفان براي موضوع علم عرفان ذكر كرده اند، عدم توجه

آن بزرگواران به يك قضيه است كه دقيقه اي قابل اغماض نيست و آن اينكه همه اين تعاريفي كه در آثار عرفاني براي موضوع علم عرفان ذكر شده است، فقط موضوع عرفان نظري را در برمي گيرد و از موضوع عرفان عملي در آثارشان پاي بيان به ميان كشيده نشده است، بجز در يك مورد و آن تعريفي است كه به حسب نقل استاد الهي جوادي در شرح كتاب تمهيد اثر حضرت امام (ره) ، آن را در علم اصول در نقض برهان كلي و جزئي بيان داشته اند، و آن تعريف اين است كه: "موضوع علم عرفان - علي ماقيل - ذات اقدس الله است و موضوعات مسائل آن، اسماء حسناست، در حالي كه ذات واجب كه موضوع علم عرفان است نسبت به موضوعات مسائل خود، نه داراي نسبت كلي به جزئي است و نه داراي نسبت كل به جزء استاد جوادي، به دو دليل عقلي و ذوقي اين تعريف را مورد نقد قرار داده اند كه آن دلائل به نظر اين فقير، كامل و محكم نيستند; دليل عقلي اول اينكه، وي قيد عدم كلي و جزئي بودن را مورد ترديد قرار داده و گفته است: "ما در علوم نظري و استدلالي همواره با مفهوم سر و كار داريم، و در محدوده مفهوم، سخن از حقيقت خارجي و امثال آن مطرح نيست، از اين رو هر چند ذات اقدس اله، موضوع علم عرفان است، ليكن تا زماني كه ما در دايره علم عرفان از آن سخن مي گوييم، از بند مفهوم رها نخواهيم بود و هيچ مفهومي حتي مفهوم ذات اقدس و مفهوم واجب

الوجود و مانند آن، از كلي و يا جزئي بودن - جزئي اضافي - ابا ندارد. " (48) اين بخش از نقد آن بزرگوار - كه بخش عمده و استدلالي نقد است - از اينجا نشات گرفته است كه وي تعريف فوق را براي تبيين ماهيت موضوع عرفان نظري بيان كرده اند و حال آنكه در صورت فرض تعريف فوق، تعريف براي موضوع عرفان عملي، نقد منقول، معقول نيست. دليل دوم آن بزرگ، در ورود نقد بر تعريف مذكور - كه دليلي ذوقي است - اينكه حضرت امام - كما قيل را - به آن تعريف ضميمه كرده است و فعل مجهول، دليل بر تمريض راي صاحب قول است. واضح است كه دليل دوم آن بزرگ نيز، تعريف نقل شده از حضرت امام براي موضوع عرفان را نمي تواند نقد كند; دليل اول اينكه، بر آشنايان به دستور زبان عرب، روشن است كه مجهول ذكر كردن فعل در همه موارد دليل بر تضعيف و در نتيجه نامقبول قلمداد كردن راي صاحب قول نيست. براي رفع ابهام به دو بيت زير كه در آن مرحوم سيد عليخان كبير، موارد حذف فاعل و مجهول آوردن فعل را ذكر كرده است، توجه شود: وحذفه للخوف و الابهام والوزن و التحقير و الاعظام و العلم و الجهل والاختصار و السجع والوقار والايثار (49) دوم اينكه، تعريفي كه امام از آن به - علي ماقيل تعبير كرده، اين است: "موضوع علم عرفان، ذات اقدس اله است. " اما دنباله تعريف، يعني از اينجا" در حالي كه ذات واجب كه موضوع علم عرفان است نسبت به موضوعات مسائل خود نه داراي

نسبت كلي به جزئي است و نه داراي نسبت كل به جز. " - كه نقد عقلي استاد جوادي متوجه آن است - دنباله تعريف موضوع عرفان نيست، بلكه استنباطي است كه حضرت امام (ره) از تعريف علي ماقيل داشته و با اين استنباط خود، موضوع علم اصول را مورد ترديد قرار داده است; چنانكه خود استاد جوادي گفته است: "سيدنا الاستاذ امام خميني - دام ظله - در درس اصول خود، برهان كلي و جزئي را به علم عرفان نقض مي كردند. " (50) كه البته اين نقض بايد، فرع بر تاييد آن تعريف از نظر صائب حضرت امام بوده باشد: در حقيقت، امام خميني - قدس الله اسراره الزكيه - مبناي خود را در نقد علم اصول بر آن تعريف، منطبق كرده است و در اين صورت، مجهول آوردن فعل، به عظمت مقام قائل قول از ديدگاه امام اشعار دارد. "

امتياز موضوع عرفاني بر موضوع فلسفه در باب مرتبه و منزلت موضوع علم عرفان به عبارات زير از حضرت استاد، جوادي آملي بسنده مي نماييم: "بنابر آنچه به عنوان ميزان در طبقه بندي علوم بيان شد علمي عاليترين علوم است كه موضوع آن نسبت به موضوعات ساير علوم اعم و اشمل باشد. با اين ملاك، علم عرفان عاليترين علوم است; زيرا موضوع آن اعم از موضوعات علوم ديگر است و عموميت آن همانند عموميت برخي از مفاهيم مبهم نيست، بلكه چون داراي معناي محصل است; پس عموميت آن با تماميت و شمول و فراگيري همراه است و از طرفي ديگر اين عموميت مختص به حيثيت مفهومي آن نيست، بلكه وجود خارجي آن نيز

اوسع از وجود خارجي موضوعات ديگر و اشمل از آنهاست; به تعبير ديگر: موضوع علم عرفان از لحاظ مفهوم داراي عموم انتزاعي و از لحاظ مصداق داراي عموم سعي مي باشد علاوه بر اين، موضوع علم عرفان از حيث معنا نيز ابين و اظهر معاني است، به نحوي كه ادراك آن نيازمند به ادراك هيچ معناي ديگري نيست; هر چند كه ادراك ديگر معاني محتاج به فهم آن است، موضوع علم عرفان افزون بر اين سه ويژگي ياد شده داراي خصوصيت چهارمي مي باشد و آن عبارت از اقدميت است. " (51) نكته اي كه آن را پايان بخش اين مقال، قرار مي دهيم اين است كه: ادراك نظري و شهود عملي عارفان با همه شان و فخامت، براي معرفت ذات پاك ذوالجلال، ميدان و مجالي نيست، و حق مطلب را حضرت مولوي در معرفت نامه منظوم خود، مثنوي شايسته ادا كرده است كه: برتري از وهم و قال و قيل من خاك بر فرق من و تمثيل من حقيقت امر آنكه، نه سلوك عارفان كه سير روحاني و عروج عرفاني سلطان عالم عشق و وجود در اقليم شهود، محدود به حدود بود، زيرا فرمود: "ما عرفناك حق معرفتك" پس نتيجه مي گيريم، كه: ذات او برتر ز عرفان بشر ادعا، مشعر به نقصان بشر كملين هم، بهره اندك برده اند گرچه عمري اندرين ره بوده اند برتر از آن عقل اول، مصطفي پيشواي كاروان انبيا ما عرفنا را همو اظهار كرد عجز خود از معرفت، اشعار كرد آنكه در اقليم دل، پرشور بود در شب تاريك امكان، نور بود عالم دل، جلوه اي از

نور او سفره خلقت، كمي از سور او آن زلال عشق در جام ضمير روح گرم شعرهاي دلپذير آنكه عشق و عقل را معنا از اوست بحرنا آرام را غوغا از وست مي كند اظهار عجز آشكار از شناسايي ذات كردگار (52) از اينجاست كه سير سالك واصل در مملكت شناسايي محبوب مطلق و كامل به تعبير حافظ با درايت، حرفي است از هزاران كاندر عبارت آمد. حقيقت آن است كه: هر كسي كه به چشم شهود، حق را شناخته و به نور فيض حقيقت وجود، خود را بازيافته است به حق اليقين درمي يابد كه لحاظ هر اسم و صفت براي ذات صرف و بحت، ترسيم نوعي حجاب، براي مهار نور آفتاب است; آري: زمن وصف تو ترسيم حجاب است بيان حرز بحر بي حساب است مكن الفاظ محزون، ظلمت جان كه از نور تو، روشن، اين سراب است (53) و آخردعوانا ان الحمدلله رب العالمين و اناالاقل: حيدر احمدي، محزون پي نوشت ها: 1. از مثنوينامه خروش عشق: اثر نگارنده 2. رساله زنون; تحرير فارابي، طبع حيدر آباد هند و العبارة هذا: "ان شاهق المعرفة اشمخ من ان يطير اليه كل طائر و سرادق البصيرة احجب من ان يحوم حوله كل سائر. " 3. عبارت محصور بين" " برگردان اين عبارت "معراج الانسان في سلم العرفان" فتوحات شيخ اكبر، طبع مكتبة العربية المصرية، به تحقيق عثمان يحيي و تصدير ابراهيم مدكور، ج 3 ص 85 است. 4. عبارات بين "" از مجموعه، اعجاز واژه ها - اثر همين نويسنده. 5. امام خميني; ديوان; مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، چاپ چهارم، ص

61 (ماخذ اشعار بعدي امام، همين ديوان است) . 6. همان; ص 67. 7. ديوان حافظ; خط محمد صانعي خراساني; انتشارات علمي، ص 132. 8. امام خميني; ديوان; ص 74. 9. همان; ص 104. 10. همان; ص 136. 11. همان; ص 169. 12. قرآن كريم، سوره مبارك لقمان، آيه 13. 13. امام خميني; ديوان; ص 185. 14. همان; ص 207. 15. همان; ص 170. 16. قرآن كريم; سوره مباركه كهف، آيات 84 و 85. 17. مولوي; مثنوي به كوشش نيكلسون; دفتر سوم، ص 438. 18. سقراط فيلسوف است. شهرستاني; ملل و نحل; ج 2، ص 231. 19. دكتر هومن، تاريخ فلسفه; ج 1، ص 169. 20. بيروني، ابوريحان; ماللهند; چاپ حيدرآباد: ص 24. ترجمه: سوف در گويش يونانيان، حكمت است و از اين جهت فيلسوف را در زبان يوناني، پيلاسوپيا - دوستدار دانش - ناميده اند. 21. ملاصدرا; اسفار اربعه; انتشارات مصطفوي، ج 1، ص 20; پيش درآمد عبارت، ترجمه آن است. 22. دكتر سروش علم چيست، فلسفه چيست؟ ص 45. 23. استاد جوادي آملي; تحرير تمهيد القواعد ابن تركه; نشر الزهرا، ص 154. 24. براي آشنايي بيشتر با اين نظريات ر. ك: نفيسي، سعيد; سرچشمه تصوف در ايران انتشارات جاويدان، ص 8. 25. اشاره به اين فقره از حديث حقيقت: فقال كميل اولست صاحب سرك. اين روايت را ملا عبدالله مدرس زنوري در كتاب انوار جليه; تصحيح علامه سيد جلال الدين آشتياني; ص 339 نقل كرده است. 26. بيت از مثنوينامه خروش عشق; اثر نگارنده 27. همان ماخذ. 28. استاد مطهري; خدمات متقابل اسلام و ايران; دفتر انتشارات اسلامي (وابسته به جامعه مدرسين) ،

ص 589. 29. آشتياني، سيدجلال الدين; شرح مقدمه قيصري بر فصوص الحكم ابن عربي; ص 392 و 393. 30. استاد مطهري; آشنايي با علوم اسلامي; انتشارات صدرا، ج 2، ص 133. 31. ديوان حافظ; خط صانعي; انتشارات علمي، ص 165. 32. همان; ص 259. 33. علامه حسن زاده آملي; نص النصوص نشر فرهنگي رجا، ص 486. 34. همان جا. 35. منطق الطير عطار، به تصحيح و مقدمه احمد خوشنويس - عماد، مقاله دوم، ص 44. 36. اصفهاني، محمد حسين، تحفه الحكيم; مقدمه مظفر; ص 72، ترجمه: حق تعالي موجود ست بر سبيل حقيقت و غير موجود نيست به حسب اين طريقت و فعل حق تعالي كه همان تجلي نور پاك اوست، از شئون و مراتب اسم ظاهر در مقام ظهور است، نه اينكه فعل حق از شئون ذات حق، و چيزي مقابل وجود است، آنچه گذشت، بيانگر توحيد حقيقي روشني بخش چشم عارف واقعي است. 37. سبزواري; شرح منظومه حكمت، به اهتمام مهدي محقق و ايزوتسو; ص 5; ترجمه: وجود از ديدگاه حكماي پهلوي، حقيقتي است داراي مراتب مختلف و اين حقيقت در برمي گيرد مراتبي را كه از لحاظ بي نيازي و نيازمندي مختلفند; همچون نور كه قوي مي شود و ضعيف 38. بوستان; به تصحيح و توضيح دكتر خزائلي; باب سوم، ص 225. 39. آملي، سيد حيدر; جامع الاسرار به انضمام رساله نقد النقود; به تصحيح عثمان يحيي و هنري كربن; ص 656. 40. مصباح الانس; ص 52: اعلم ان الحق هو الوجود المحض الذي لااختلاف فيه و انه واحد وحدة لايتعقل في مقابله كثرة; 41. امام خميني; ديوان; ص 201. 42. همان;

ص 70. 43. جوادي آملي; تحرير تمهيد القواعد ابن تركه; ص 13. 44. همان; ص 61. 45. ابن فناري، مصباح الانس، چاپ چاپخانه علامه طباطبايي، ص 13; ترجمه: موضوع علم عرفان كه به آن علم اختصاص يافته - وجود حق - سبحانه و تعالي - است. 46. به نقل از رساله وحدت از ديدگاه عارف و حكيم، استاد حسن زاده; ص 36; ترجمه: علوم الهي - علومي اند كه موضوعشان حق - تبارك و تعالي - و صفات اوست; مانند علم به اسما و صفات حق، و علم به احكام و لوازم اسما و صفات و چگونگي ظهوراتشان در مظاهرشان. 47. ابن سينا; الهيات الشفا، با تعليقات ملاصدرا; ص 282; البته بوعلي در ضمن تعريف موضوع حكمت الهي، اين معني را مي رساند; ولي عبارت وي به اين صراحت كه نقل كرديم، نيست. 48. تحرير تمهيد القواعد ابن تركه; ص 95. 49. سيد عليخان كبير; الحدائق الندية; انتشارات هجرت، ص 96; معناي ابيات، روشن است. 50. تحرير تمهيد القواعد; ص 95. 51. همان; ص 100. 52. از مثنوينامه خروش عشق. 53. دو بيتي از مجموعه "ارمغان دشتي" اثر نگارنده. والحمدلله رب العالمين الاقل: حيدر احمدي

كرورها كرور اشخاص، كمتر به آن دست مي يابند. در ايران بچه و بزرگ، جوان و پير، زن و مرد، كس و ناكس، خاص و عام، اسمش را با تعظيم و تكريم به "امام" نام مي برند. عارف در اصطلاح عرفان آن كس است كه هم داراي دين و مذهب باشد، هم اهل رياضت و كشف و شهود. او از مقام علم اليقين به مرتبه عين اليقين و حق اليقين مي رسد. امام (ره) در همين نكته اظهار نظر مي كند: حاصل كون و مكان جمله ز عكس رخ توست پس همين بس كه همه كون و مكان حاصل ما (2) ××× دل عارف مانند آينه پاك و صاف است و او در وي صنايع خدا به طريق معرفت مي بيند هركجا پا بنهي حسن وي آنجا پيداست هركجا سر بنهي سجده گه آن زيبا است (3) به عقيده امام يك عارف و صوفي بايد در خلوت دور از شور و غوغاي مردم زندگي بسر ببرد تا قربت خدا حاصل شود. صوفي و عارف ازين باديه دور افتادند جام مي گير ز مطرب كه روي سوي صفا (4) يك عارف را نبايد كه بر زعم معرفت خويش لاف اناالحق بزند آنكس كه به زعم خويش عارف باشد غواص به درياي معارف باشد بفكرش وقتي از حجاب آزاد خواهد شد لاكش به او كشف مي شود. روزي اگر از حجاب آزاد شود بيند كه به لاك خويش واقف باشد (5) اين نوع عارفان را كه بدون معرفت لاف عرفان مي زنند امام، طوطي صفت مي گويد. طوطي صفتي و لاف عرفان بزني اي مور، دم از

تخت سليمان بزني فرهاد نديده اي و شيرين گشتي ياسر نشدي و دم ز سلمان بزني (6) او معتقد است كه يك عارف حقيقي تا وقتي در مشاهده دوست خودبيني را از دست ندهد او هرگز به گوهر مقصد خود نخواهد رسيد: تا خوابي در خودي خود پنهاني خورشيد جهان بود زچشم تو نهان (7) خودبيني و شرك را يكي مي داند گر نيست شوي كوس انا الحق نزني با دعوي پوچ خود معلق نزني تا خودبيني تو مشركي بيش نه اي بي خود بشوي كه لاف مطلق نزني (8) امام بزرگ اين نوع صوفيان را كه خودبين هستند به مانند حافظ شيرازي "مدعي" مي گويد. او رباعي سروده است به عنوان "مدعي". از صوفي ها، صفا نديدم هرگز زين طايفه من وفا نديدم هرگز زين مدعيان كه فاش اناالحق گويند با خودبيني فنا نديدم هرگز (9) او علم و عرفان را براي رسيدن به منزلگه عشاق، راه باطل مي داند: علم و عرفان به خرابات ندارد راهي كه به منزلگه عشاق ره باطل نيست (10) در طول تاريخ، مذهب، عرفان و فلسفه بر فكر انساني تاثير بزرگي دارند. مذهب بر وجود خداي بزرگ و برتر دلالت مي كند. براي مومن زندگي اين دنياي فاني موقتي و گذشتني است. ايشان با احساسات لطيف زندگاني را بسر مي برند. هدف زندگي عارفان و صوفيان ديدار الهي است. امام هم در طول زندگي خودش در عشق الهي بسر برده است و اينگونه سروده است: عمر را پايان رسيد و يارم از در درنيامد قصه ام آخر شد و اين غصه را آخر نيامد (11) مرغ جان در

اين قفس بي بال و پر افتاد و هرگز آنكه بايد اين قفس را بشكند از در نيامد (12) يك عارف حقيقي يك صوفي با كمال و يك درويش غني با اين دنياي فاني عشق نمي ورزد. او در حالت سرمستي دور از همه عيش و عشرت زندگي بسر مي برد امام بزرگ همين عقيده را مي سرايد: آنكه دل بگسلد از هر دو جهان درويش است آنكه بگذشت زپيدا و نهان درويش است خرقه و خانقه از مذهب رندان دور است آنكه دوري كند از اين و از آن درويش است (13) حجاب به اصطلاح صوفيه هر چيزي است كه انسان را از حق تعالي باز مي دارد. نزد مستملي بخارا پي حجاب چهار نوع است: دنيا كه حجاب عقبي است. خلق، حجاب اطاعت است. شيطان، حجاب دين و نفس حجاب خدا. امام محترم علم و فلسفه را نفس حجاب خدا و حجاب اكبر مي داند: آنان كه به علم فلسفه مي نازند بر علم دگر به آشكارا تازند ترسم كه در اين حجاب اكبر آخر سرگرم شوند و خويشتن را بازند (14) امام بزرگ بسياري از نكات عرفان را به فاطي خطاب كرده است: فاطي كه زمن نامه عرفاني خواست از مورچه اي تخت سليماني خواست گويي نشنيده ما عرفناك از آنك جبرئيل ازو نفخه رحماني خواست (15) مكتب عرفان كه در سراسر ايران و در شعر و ادبيات فارسي مسلط است داراي يك سيستم فكري خاصي است. ازين فكر يك انسان عارف و صوفي مي شود. او با روش و طريقت خاص خدا را مي شناسد و خود را در ياد خدا

فنا مي كند. امام محترم يك عارف كامل و صوفي با كمال بود اساس فكر عرفان امام بر يك تصور زيباست. او پرتو حسن را جمال خالق مي داند: پرتو حسنت بجان افتاد و آن را نيست كرد عشق آمد دردها را هرچه بد درمان نمود (16) حافظ همين نكته را مي سرايد: در ازل پرتو حسنت ز تجلي دم زد عشق پيدا شد و آتش به همه عالم زد او جمال مطلق را بعد از گسستن دل از علايق جهان مي بيند: فاطي ز علايق جهان دل بركن از دوست شدن به اين و آن دل بركن يك دوست كه آن جمال مطلق باشد بگزين تو و از كون و مكان دل بركن (17) "جلوه جمال" و "ديدار يار" را در "آئينه جان" مشاهده مي كند. به عقيده وي جان آئينه هستي است. يعني زندگي آدمي در اطراف اين گردش مي كند. جان كه آئينه هستي است در اقليم وجود برزده سنگ به آئينه جان آمده ام (18) از آتش "عشق دلدار" مي افزايد: آتش عشق بيفزا غم دل افزون كن اين دل غمزده نتوان كه غم افزا نشود او عشق الهي را "قبله عشق" مي داند. بهار شد در ميخانه باز بايد كرد بسوي قبله عاشق نماز بايد كرد (19) او سفر عشق را با دل تنگ در سايه عشق و در سايه لطف مي كرده است. عالم عشق است هرجا بنگري از پست و بالا سايه عشقم كه خود پيدا و پنهاني ندارم آن سرو دل آراي من آن روح جان افزاي من در سايه لطفش نشين كاين سايه دل آرا بود

(20) و در سايه لطف خدا از چاك نفي بيرون مي آيد: بردار اين ارقام را بگذار اين اوهام را بستان ز ساقي جام را جامي كه در آن لا بود (21) او در قافله عشق را در صبح ازل باده الست يعني كه باده عشق وحدانيت خدا نوشيده است چون خمير آدم از گل عشق سرشته شده است. جز عشق تو هيچ نيست اندر دل ما عشق تو سرشته گشته اندر گل ما (22) بعد از پيمودن اين همه مراحل عشق به اين نتيجه مي رسد كه هر شئ و هركس در تحت توجهات و فرمان خدا حركت مي كند: ملحد و عارف و درويش و خراباتي و مست همه در امر تو هستند و تو فرمانفرما (23) به انديشه امام هدف زندگي شناخت زيبائي و لذت بردن از زيبائي است. او حاضر نيست "زيبائي باغ" را با نظرهاي كوتاه ببيند. اي روي تو نور بخش خلوتگاهم ياد تو فروغ دل نا آگاهم آن سرو بلند باغ زيبايي را ديدن نتوان با نظر كوتاهم (24) عرفان يكي از تابناكترين تجليات انديشه انسان است بايد گفت كه اين طريقه عارفان و روش صاحب نظران است. ايشان از ذوق و شوق منازل "راه معرفت" را طي مي كنند من اينجا از عناوين غزليات و رباعيات امام (ره) استفاده كرده ام. امام تقريبا بر هر اصطلاح تصوف غزلي يا رباعي يا مسمط ساخته است و در آن نكات عرفاني را بيان كرده است. امام رهبر بزرگ مانند يك صوفي كامل اول هستي خودش را فراموش مي كند. بعدا در هر ذره خدا را مي جويد. او معتقد

است كه اگر كسي هستي خويش را فراموش نكند او در وحدت خدا شرك مي ورزد. آنكس كه ره معرفت الله پويد پيوسته ز هر ذره خدا مي جويد تا هستي خويشتن فرامش نكند خواهد كه ز شرك عطر وحدت بويد (25) در انديشه امام (ره) دنيا و هر شئ كه در دنيا است حتي از ذره تا خورشيد نمايشگر زيبائي خدا است و اگر ما نمي بينيم اين عيب ماست ورنه خدا هرجا موجود است. عيب از ما است اگر دوست زما مستور است ديده بگشاي كه بيني هم عالم طور است (26) او صاحب عقيده است ان الله علي كل شئ قدير. ذره اي نيست كه از لطف تو هامون نبود قطره اي نيست كه از مهر تو دريا نشود (27) نيز عقيده قرآن را اظهارنظر مي كند كه هر شئ در اين كون و مكان در تسبيح خدا غرق اند. وقت آنست كه بنشينم و دم در نزنم به همه كون و مكان مدحت او مسطور است (28) او عاشق خدا است و معشوقش هر چيز و در هر جا جلوه فكن است حتي كه نغمه هاي موسيقي پرندگان زيبا گلهاي نرگس و لاله و سنبل از تجليات انوار حق پر هستند. از سنبل و نرگس جهان باشد به مانند جنان وز سوسن و نسرين زمين چون روضه خلد برين از قمري و كبك و هزار آيد نداي ارغنون وز سيره و كوكوو سار آواز چنگ راستين يك عارف حقيقي هميشه دور از رسومات و غوغاي مردم در خلوت زندگي بسر مي برد. امام عيد و شادهاي دنيا را براي اهل دنيا

وقف مي كند و خود در موقع شاديها و خوشي ها خلوت را تلاش كرده در ياد خدا غرق مي شود: صوفي و عارف ازين باديه دور افتادند جام مي گير ز مطرب كه روي سوي صفا همه در عيد به صحرا و گلستان بروند من سرمست ز ميخانه كنم رو به خدا (29) او منزل عشق را به سر و جان طي مي كند: گر مرا ره به در پير خرابات دهي به سر و جان به سويش راه نوردم نه به پا (30) او بعد از تلاش بسيار به دلدار خود رسيده بود آماده نيست كه دوباره اين خطا بكند: سالها در صف ارباب عمائم بودم تا به دلدار رسيدم نكنم باز خطا (31) به نزديك امام بزرگ تجلي خدا دو نوع است يكي تجلي ذات و دوم تجلي صفات الهي در شعر امام انوار هر دو تجليات درخشان هستند مثلا: جز رخ يار جمالي و جميلي نبود در غم او است كه در گفت و مگوئيم همه (32) جز سر كوي تواي دوست ندارم جائي در سرم نيست بجز خاك درت سودائي (33) امواج حسن دوست چو درياي بي كران اين مست تشنه كام غمش در كرانه است (34) حاصل كون و مكان جمله ز عكس رخ تست پس همين بس كه همه كون و مكان حاصل ما (35) او تجلي الوهيت كه محمد (ص) را بود در شعر مي سرايد: بلبل باغ جنان را نبود راه به دوست نازم آن مطرب مجلس كه بود قبله نما (36) به عقيده عرفان اسلامي نيز در قرآن مجيد در سوره 33 آيه 72 آمده

است كه خدا امانت (عشق) خودش را به آسمان و زمين و كوه عرضه كرد هيچ كدام نپذيرفتند ولي اين شت خاكي اين عشق را پذيرفت. شعراي زبان و ادبيات فارسي و اردو زبان نيز عرفا و صوفيان اين عشق خداوند را با بار امانت ياد مي كنند و شعر مي سرايند. بايد اضافه كرد كه دل آدمي از هفت آسمان و زمين كوه عرش و كرسي و لوح فراخت تر بوده كه اين امانت را بر سرخود گذاشته است. حافظ همين نكته را مي سرايد: آسمان بار امانت نتوانست كشيد قرعه فال بنام من ديوانه زدند مير تقي مير شاعر اردو زبان مي سرايد: سب په جس بار گراني كي است كو يه ناتوان اتهاليا امام بزرگ غزل به عنوان"بار امانت" ساخته است: كشم بار امانت با دلي زار امانت دار اسرارم تو باشي درين غزل او بجانب نكات عرفاني اشاره مي كند در مقابل محبت و مودت وجود عارف اين دنيا را هيچ ارزش نمي دهد. به انديشه امام محترم بمقابله عشق خدا، جهان برابر يك جو ارزش ندارد: جهان را يك جوي ارزش نباشد اگر يارم اگر يارم تو باشي (37) و به سبب عشق خدا آدمي خاكي به معراج عشق رسيده است: رسد جانم به فوق قاب قوسين كه خورشيد شب تارم تو باشي (38) امام بزرگ (ره) اگر وصال دوست به او حاصل مي شود: با نهايت خوشحالي و شادماني مرگ را به آغوش مي گيرد: ببوسم چوبه دارم به شادي اگر در پاي آن دارم تو باشي عرفا و صوفيا در شراب وحدت غرق اند و ايشان در حالت

سرمستي تجليات خدا را مشاهده مي كند. امام (ره) مي سرايد: هشياري من بگير و مستم بنما سرمست زباده الستم بنما بر نيستي ام فزون كن از راه كرم در ديده خود هر آنچه هستم بنما (39) در اين رباعي اشاره است بطرف آيه قرآن "الست بربكم" امام بزرگ مانند يك صوفي با كمال استغنا كه بي نيازي حق است در حالت مستي قربت خدا را مي جويد. نيز اين هستي را براي رسيدن به مطلوب خود يك نياز لازم فكر مي كند: بي نيازي است درين مستي و بيهوشي عشق در هستي زدن از روي نياز است هنوز (40) و در نسيم سحر بوي الست تا هنوز به مشمامش مي رسد: اي نسيم سحري اگر سركويش گذري عطر برگير كه او غاليه ساز است هنوز (41) به عقيده عرفان اسلامي آدم را بر فرشتگان به سبب علم فضيلت بزرگي حاصل است. چون هرچه كه آدم مي داند فرشتگان از دانستن آنها عاجزند. امام رهبر به اين مطلب اشاره مي كند: قدسيان را نرسد تا كه به ما فخر كنند قصه علم الاسماء به زبان است هنوز (42) صوفيان بردن نعره "اناالحق" وحدت وجود را قايل اند و ايشان به اين منزل بعد از پيمودن راه دراز مي رسند. ولي امام محترم در مشاهده حسن دوست خاموشي را ترجيح مي دهد و زدن نعره ها را لاف عارف مي داند و به اين مقابله خودي موسي را دوست مي دارد: تا منصوري لاف انا الحق بزني ناديده جمال دوست غوغا فكني دك كن جبل خودي خود چون موسي تا جلوه كند جمال او بي ارني

(43) به عقيده صاحب نظران و عارفان و نيز در قرآن مجيد آمده است كه ابليس آدم را فريب داد. او دانه گندم را خورد. درين نافرماني آدم و حوا را از بهشت بيرون راندند. در روايات وجه تخليق كائنات را در "كنت كنزا مخفيا" "ولولاك لما خلقت الافلاك" بيان كرده اند. امام (ره) ازين نتيجه گيري مي كند كه اگرچه فريب دادن شيطان به آدم از روي سؤ نيت بود ولي در حقيقت اين احسانش بود چون ازين سبب عشق پيدا گشت و آدم از ملك ملك رخت بربست. خواست شيطان بد كند با من ولي احسان نمود از بهشتم برد بيرون بسته جانان نمود (44) يا: خواست از فردوس بيرونم كند خوارم كند عشق پيدا گشت و از ملك و ملك پران نمود پرتو حسنت بجان افتاد و آن را نيست كرد عشق آمد دردها را هرچه بد درمان نمود (45) غالب بزبان اردو مي گويد: عشق كه طبعيت نه زيست كا مزا پايا درد كي دوا پائي درد لا دوا پايا امام از لحاظ عقايد خود ازاهل تشيع بود چنانچه با نهايت اخلاص در قصيده بهاريه انتظاريه در حق شيعيان دعاگو هست: اي صاحب حضرت زمان اي پادشاه انس و جان لطفي نما بر شيعيان تاييد كن دين مبين تاريخ شاهد است كه هميشه عارفان حقيقي و صوفيان با كمال در معاشره و اجتماع خود كارهاي اصلاحي انجام داده اند. امام محترم نيز با انديشه هاي عرفان اسلامي و با روش و طريق صاحب نظري ايران و ايرانيان را از چنگال استبداد آمريكا رهائي بخشيد. او ايران را از انقلاب سفيد بيرون

آورده به راه انقلاب اسلامي رهنمائي كرد و كشور ايران را از خودكامگي شاه رها كرده و به جمهوري اسلامي ايران مبدل كرد و گفت كه: جمهوري ما نشانگر اسلام است افكار پليد فتنه جويان خام است ملت به ره خويش جلو مي تازد صدام بدست خويش در صد دام است (46) يا: جمهوري اسلامي ما جاويد است دشمن ز حيات خويشتن نوميد است آن روز كه عالم ز ستمگر خاليست ما را و همه ستمكشان را عيد است (47) او ملت اسلام را با اخلاق اسلام آراسته كرد. او خود مردي ساده زيست بود و اين خصوصيت خود را به ملت ايران بخشيد تا اين درجه كه سر ما به پيش سادگي ايران و ايرانيان بانهايت عزت و احترام خم مي شود: او مردي مسلمان و پابند صوم و صلوة بود و در ياد خدا غرق مي ماند. چنانچه همه ما بوسيله تلي وژن ديديم كه در آخرين لحظات در حالت بيماري در بيمارستان بستري بود نماز را با تمام اراكين يعني با قيام و ركوع و سجود ادا كرد و آرزويش به پايه تكميل رسيد: به بيماري دهم جان و سر خود اگر يار پرستارم تو باشي (48) شوم اي دوست پرچمدار هستي در آن روزي كه سردارم تو باشي (49) پي نوشت ها: 1. ص 49. 2. ص 45. 3. ص 49. 4. ص 39. 5. ص 206. 6. ص 247. 7. ص 227. 8. ص 246. 9. ص 217. 10. ص 67. 11. ص 97. 12. ص 97. 13. ص 54. 14. ص 209. 15. ص 196. 16. ص 115. 17.

ص 232. 18. ص 139. 19. ص 80. 20. ص 150. 21. ص 103. 22. ص 103. 23. ص 44. 24. ص 43. 25. ص 226. 26. ص 215. 27. ص 52. 28. ص 112. 29. ص 52. 30. ص 39. 31. ص 39. 32. ص 39. 33. ص 179. 34. ص 186. 35. ص 61. 36. ص 45. 37. ص 39. 38. ص 181. 39. ص 181. 40. ص 192. 41. ص 126. 42. ص 126. 43. ص 127. 44. ص 246. 45. ص 115. 46. ص 195. 47. ص 193. 48. ص 181. 49. ص 181.

در مورد جنبه هاي مذهبي و معنوي (روحاني) آثار امام خميني، به پيوست ايفا مي دارم. موقع را مغتنم شمرده و تقاضا مي كنم چنانچه امكان داشته باشد چند كتاب يا نشريه درباره اسلام و انتشارات امام درباره مذهب، تشيع و دستاوردهاي كنوني ايران برايم ارسال فرماييد. خواهشمند است عاليترين ارادات مرا بپذيريد. دايرة المعارف "اونيورساليس" كه در زمينه اشاعه علمي به عنوان يك مرجع شناخته شده، معروف است درباره تشيع مي نويسد: تحرك چشمگير مذهب تشيع معاصر كه در ابداع نهادهاي سياسي مذهبي كاملا جديد، توانايي خود را نشان داده با سنتهاي ناشي از فرهنگ مذهبي غني، نزديك است و بنابراين نمي توانيم از اهميت اين مذهب اسلامي غافل باشيم. اساسا و به طور آشكار مطبوعات بين الملل و محافل سياسي غربي، درباره مذهب تشيع و به طور دقيق تر در مورد شخصيت امام خميني - قدس سره - شناختي ندارند. بنابراين پيام شيعه و اقدام شخصي حضرت امام (س) براي مسلمانان و نيز براي پروتستانها در غرب قابل درك نمي باشد. مذهب شيعه به علت اراده در اعتصام اكيد به پيام قرآن، از بدو وجود، مذهب پروتستان و پروتستانيزم كه مخالف هرگونه تعصب اغراق آميز كليسايي كه منجر به فساد و تباهي است، شباهت دارد. عرفان تشيع الهام بخش "يواخيم فيور" گرديد و با زيباترين دوران عرفان در آلمان زمان مارتين لوتر شباهت پيدا كرد. اما اقدام شخص حضرت امام خميني - قدس سره - چه از نظر مذهبي و چه از نظر اجتماعي و سياسي و چه از نظر رواني و تاريخي، انسان را به ياد ژان هوس، مارتين لوتر، ژان كلون

و صاونارول كه ايمان وشور خود را در خدمت انقلاب مذهبي قرار دادند، مي اندازد. به ياد بياوريم كه واژه "ديوانگان خدا" كه در حال حاضر به افراد فعال اسلامي كه از امام خميني (س) الهام گرفته اند، اطلاق مي شود، در فرانسه در دوران جنگهاي مذهبي و زماني كه لويي چهاردهم با پاپها متحد گرديد و مسيحيان پروتستان را قتل عام نمود، مصطلح بود. پروتستانهاي كوه نشين تحت رهبري پاستورها و با الهام از جانب خداوند به صحاري زدند و براي خدا و آزادي به خودساختگي پرداختند و از همان موقع به ديوانگان خدا ملقب شدند و عامل اين مطالعات افتخار دارد كه خود را از نظر معنوي وارث آنها بداند. ويليام كاروشه حقوقدان بين المللي شهير و نويسنده مقالات سياسي و وكيل دادگستري فرانسه از سلاله هوگتوتها در كتاب خود موسوم به "امام خميني و اسلام" مي نويسد: امام خميني ديوانه نيستند ايشان داراي ضميري كاملا روشنند و كساني كه نسبت به عقل مشاراليه ترديد دارند، داراي حماقتند و از پديده امام خميني اصلا چيزي درك نكرده اند. هدفي كه امام (س) دنبال كردند، ايشان را بيشتر در رديف انبيا قرار مي دهد. معظم له پس از گذشت چند سال بعد از به قدرت رسيدن، به شخصيتي افسانه اي تبديل شدند و در افسانه ايشان عبارات انقلاب، رياضت اقتصادي، عرفان به طور مرتب تكرار مي شود. او تنها رئيس كشوري بود كه مرتب به طور علي و آشكار او را به عنوان قابل، دروغگو، اوباش و غيره خطاب كردند. متاسفانه تذكر فوق نشان مي دهد كه مطبوعات به اصطلاح بين المللي (كه اكثر

اوقات تسليم مبالغه و گزافه گويي جهان شمول و يا آخرين مدافعين ماركسيسم شده بودند) به امام خميني - قدس سره - بي آنكه به مطالعه واقعيت پيام و حيات وي بپردازند و يا آن را درك نمايند، اهانتها روا داشتند. مسلما امروز هيچ گونه تحليلي در سطح يك ملت انجام پذير نيست و سرتاسر گيتي جولانگه ماست. با اينكه اميدواريم روزي شاهد تفاهم متقابل ميان ملل و يك هماهنگي بين المللي باشيم، ولي قبول اينكه بايد هر جامعه اي با معيارهاي خاص، محورهاي توسعه مشخص به خود و تحليلهاي اجتماعي سياسي مختص در ژرفترين اصالت ريشه هاي فرهنگي و مذهبي خود فرو رود و غوطه ور گردد، امري ضروري است. ملت ايران پس از تحمل ديكتاتوري شاهنشاهي كه سعي كرد با اعمال خشونت يك الگوي خارجي و يك فرهنگ فاقد اصالت را به او تحميل كند، به رهبري امام خميني - قدس سره - دست به يك انتخاب زد. ايران مي بايست براي بازيابي شرف خود، ايمان خود را باز مي يافت. مساله مهم جهش در راه بازيابي شرف ملي و ايمان ملت ايران بود. امام در وصيتنامه خود تصريح كرده اند كه اسلام و هيچ يك از اديان توحيدي، هرگز با مظاهر تمدن و نوآوريها و اختراعات و ابتكارات صنعتي مجهز كه به ترقي و تمدن انساني منجر مي گردد، مخالفت نبوده و نخواهد بود; علم و صنعت و ترويج آن در اسلام و قرآن مورد حمايت قرار گرفته است. امام از قول قرآن اضافه مي كنند كه كليه اديان آسماني شناعتها و ننگهايي نظير همجنس بازي را كه دنياي ما را ملوث

كرده، ممنوع كرده اند. اين وصيتنامه تاريخي تشويق ننگ و عار از جانب غربزدگان و شرقزدگان را محكوم مي كند. يعني به عبارت ديگر كساني را كه از آنها تقليد مي كنند و هيچگونه شخصيتي ندارند و ريشه هاي خود را فراموش كرده اند، محكوم مي سازد. امام مي خواهد، جامعه اي از انسانهاي آزاد و داراي حسن اخلاق تشكيل يابد. چنين خواسته اي نيز در سنتهاي غربي پيش از آنكه بعضيها آنها را ملوث سازند، وجود داشته است. بلاي قاچاق و استفاده از مواد مخدر، ايدز و ساير شنايع، نشانه افول اخلاقي جامعه ماست. و صداهاي رسايي براي مخالفت با آنها وجود دارد و آنهايي كه اين صداها را مورد انتقاد قرار مي دهند، آگاهانه و يا ناآگاهانه وارد بازي عوامل خلع سلاح اخلاقي عصر ما مي گردند. امام خميني - قدس سره - دشمن ساير اديان الهي نبودند. مسيحيت و يا زردشتي در ايران وجود دارد. امام در نوئل سال 1977 در زماني كه مبارزه با ديكتاتوري شاهنشاهي توسعه يافته بود ضمن پيامي خطاب به مسيحيان اظهار داشتند كه اي ملت مسيح، اي ملت بزرگ از شما مي خواهم كه براي رهايي ملت ما از شر هوسهاي شاه ستمگر دعا كنيد. چنين رفتاري از جانب امام كه گفته بودند عيسي گراميترين پيامبر است و از جانب خدا براي مدد و ياري ستمديدگان و استقرار عدالت مبعوث و فرستاده شده، عادي است. علم ارتباطات در زمينه دين شناسي به ما اجازه مي دهد كه انقلاب ايران و انقلاب مذهبي پروتستانهاي اروپا را مقايسه نماييم. اختراع چاپ در بدو امر، به صورت يك تكنيك به

استفاده مصلحين بزرگي مانند لوتر و كالون درآمد درست همان طور كه نوارهاي ضبط صوت مانند يك اسلحه براي اشاعه افكار و پيامهاي مردمي امام مورد استفاده قرار گرفت. هانري كوربن متفكر بزرگ فرانسوي، كارشناس در زمينه عرفان در مسيحيت و روحانيت پروتستان و مهمترين كارشناس غرب در زمينه تشيع مي گويد: قرآن امامي، گنگ ولي امام قرآني، ناطق است و به نظر مي رسد اين چنين قضاوت درباره امام خميني بحق باشد. اين انساني كه در مطبوعات غربي به حد زيادي مورد افترا واقع گرديد، در طفوليت زماني كه شش ماه داشتند، در اثر مرگ پدر كه در زير شكنجه رژيم شاهنشاهي چشم فرو بست متاثر گرديدند. پدر ايشان يكي از روحانيان و وطن پرستان مشهور بود. امام فرزندان خود را با اخلاصي بزرگ تربيت كردند. احمد فرزند امام تعريف مي كند. روزي پدر، او را به دليل اينكه مگسي را كشته بود، سرزنش كرده و گفته بود اين موجودات خدا، حتي با وجود اينكه ما را آزار مي دهند، حق حيات دارند. يك چنين عقيده اي افكار امام و افكار دين شناس بزرگي مانند آلبرت شواتير را به هم نزديك مي سازد. يكي از فرزندان امام، در رشته زبان بين المللي، اسپرانتو تحصيل نموده و ظاهرا قرآن را با اين زبان ترجمه كرده است. اين مساله وسعت تفكر امام در برابر زباني كه در قرن گذشته توسط يك دانشمند لهستاني يهودي كه ضد صهيونيست و. . . بود، نشانه اين است كه نظريات امام در علم كودك شناسي نيز شايسته توجه است. امام طرفدار تربيت كودك از طريق بازي بودند در اين زمينه

مجله پيام اسلام يادآور مي شود: امام معتقد بودند كودكان بايد آزاد باشند و بازي كنند. اگر طفلي اشتباهي مرتكب شود و يا چيزي را بشكند و يا خود را مجروح كند، بايستي والدين را مجازات نمود و نه كودك را چون بر والدين است كه كودكان خود را از هرگونه خطر دور سازند. تفكر و معنويت مذهبي امام خميني - قدس سره - دو ركن مهم اقدام انساني ايشان است آيت الله خامنه اي درباره امام مي گويند: امام خميني تا آخرين لحظات حيات، دعا و عبادت را فراموش نكردند. اين مطلب نشانه عظمت امام است كه با توسل به دعا و معنويات به چنين شخصيت انساني و مذهبي رسيدند. امام حقيقتا مهمترين آثار مذهبي را مطالعه و تفسير كرده اند. يك مذهبي واقعي، جز محو شدن در خدا و داشتن ارتباط مداوم با او هدف ديگري را دنبال نمي كند، داشتن ايمان واقعي به خدا فقط با بيان و زبان و الفاظ نيست; ايمان و اعمال خير با دانش عجين گشته و اساس سعادت و آرامش انسان را تشكيل مي دهد. انجام چنين اقدامي نياز به تحمل رنج و رياضت و يك روان شاد دارد و اين امر در اثر خودسازي دائمي و ارتباط مداوم با خدا ميسر مي شود. چنين مطالعات معنوي و مذهبي از طرف افراد مذهبي ساير اديان الهي نيز كاملا قابل قبول است، مذهبيان اصيل مسيحي از نظر معنوي، در رنگين كمان افلاك به بزرگترين مذهبيان مسلمان ملحق مي شوند. چون همين الهامات نيز براي آنان به شكل ديگري وجود دارد. الهامات خداوندي نيز داراي احكام اجتماعي، سياسي است.

امام در نطق مورخ مارس سال 1979 كه در اوايل پيروزي انقلاب اسلامي ايراد كردند، گفتند: انقلاب ايران تنها براي سرنگوني رژيم سلطنت نبود، بلكه اين انقلاب براي بنيانگذاري جامعه اي الهام گرفته از خداوند مي باشد، برخي انتقاد خواهند كرد و از حكومت مذهبي سخن خواهند گفت. من فقط به اشاره به ايجاد جمهوريهايي كه توسط كالون و صاونارول و همچنين متفكران عارف گمنام تشكيل شدند، اكتفا مي كنم. اينها پيام آوران انقلاب فرانسه بودند. انتقاد عليه رژيم (امام) خميني - قدس سره - از جانب كساني كه ايران را نديده و يا در مورد تشيع كتابي نخوانده و حتي با غربيهايي كه ايران را شناخته اند، ملاقات و تماس نداشته اند، صورت مي گيرد. غرب و آمريكا ماده پرست با پناه بردن به برتريهاي من درآوردي، حتي واقعيتهاي حوادث انقلاب ايران را احساس نمي كنند. جمهوري اسلامي ايران هرگز به هيچ كشور ديگري حمله نكرد. موقعي كه در سپتامبر سال 1980 صدام حسين ديكتاتور عراق به ايران حمله نظامي كرد و خود را پيمان شكن و امپرياليست نشان داد، چه كسي در جهان فرياد انزجار برآورد و يا با ملت رنجديده ايران كه به شرف ملي او صدمه وارد آمده بود، همبستگي نمود؟ چه كسي در مطبوعات از وطن پرستي مسيحيان ايراني كه دوش به دوش هموطنان شيعه خود عازم ميدان جنگ بودند، مطلب مي نوشت؟ چه كسي ميهن دوستي ارامنه ايران را مطرح كرد و يا مساله فرار اسقف اعظم كلداني تستوري با خانواده او را به ايران بازگو كرد؟ هيچكس به حقيقت علاقه نشان نمي داد و تنها اميدشان به اين

بود كه ايران از پاي درآيد و تضعيف گردد. زماني كه همين صدام حسين در ماه اوت 1990 به كشور كوچك كويت يورش كرد، همه كساني را كه در سال 1980 در برابر حمله عراق به ايران لال بودند، را بر آن داشت تا توسعه طلبي عراق را محكوم كنند. معذلك براي يك تحليل گر مخلص، مسلم بود كه عراق صدام حسين به اجبار بايد به صورت يك قدرت مهاجم در مي آمد; زيرا ايدئولوژي عدم تسامح و غرور او، وي را به انجام چنين اعمال منفي اي مجبور كرد. با اينكه صدام حسين با مطرح سازي آزادي اماكن مقدسه، رياكاري خود را نشان مي داد (او اصلا ايمان ندارد) ، محافل بين المللي كه در سال 1980 در موقع حمله به ايران، اولين سنگر بناي امپرياليسم فاشيست بعث قلابي بغداد را ناديده گرفتند، نيز رياكارند. ايران نمي خواهد به كسي حمله كند و بايد تفكر امام خميني - قدس سره - را براي راه و روش مذهبي و گام نهادن به سوي روشنايي، تحليل كرد. البته مسلما ايرانيها و ساير مسلمانان به سختي ايشان را درك كردند و يا به تصور اينكه در خدمت ايشان بودند، تفكر مشاراليه را به گونه ناقصي تفسير مي كردند. در چنين حالتي نبايد اشتباه را متوجه رجال مذهبي و معنوي كه اصالت ملت خود را در ارزش ايمان او بازيافته اند، كرد. تنها افرادي كه ايمان و حس همبستگي ندارند با ايده ها و تفكرات حضرت امام مخالفت مي ورزند براي يك فرد مسلمان، مهم تحليل و درك مطالب است و نه قضاوت و تحسين، بدون شك شخصيت

امام خميني - قدس سره - شايسته چنين اقدام مثبت و روشنگرانه اي مي باشد.

فقه و اصول بسنده نكند و به ديگر رشته هاي علمي نيز علاقمندانه روي آورد. از اينرو همزمان با فراگيري فقه و اصول نزد فقها و مجتهدين وقت به فراگيري رياضيات و هيئت و فلسفه نزد مرحوم حاج سيد ابوالحسن رفيعي قزويني و ادامه همين دروس به اضافه علوم معنوي و عرفاني نزد مرحوم آقا ميرزا علي اكبر حكمي يزدي و عروض و قوافي و فلسفه اسلامي و فلسفه غرب را نزد مرحوم آقا شيخ محمدرضا مسجدشاهي اصفهاني و اخلاق و عرفان را نزد مرحوم آيت الله حاج ميرزا جواد ملكي تبريزي و عاليترين سطوح عرفان نظري و عملي را به مدت شش سال نزد مرحوم آيت الله آقا ميرزا محمد علي شاه آبادي _ اعلي الله مقاماتهم _ بپردازد.

حميد انصاري- حديث بيداري، ص 16

قم بودند.(1)

4- آقا شيخ محمدرضا مسجد شاهي، صاحب وقايه الاذهان كه در سالهاي 1344- 1346 ق. در قم بودند.

5- آقا ميرزا محمدعلي شاه آبادي، صاحب رشحات البحار كه در سالهاي 1347-1354 ق. در قم بودند و امام خميني در تمام اين هفت سال از ايشان استفاده مي كرده است.

6- حاج شيخ عبدالكريم حائري يزدي، موسس حوزه علميه قم و صاحب كتاب دررالفوائد كه امام خميني از حدود سال 1345 تا 1355 ق. از درس فقه و اصول ايشان بهره مي برده اند.

مطلب دوم:

تاليفات امام خميني (س) در موضوعات دهگانه زير است:

1- عرفان: در اين رشته كتابهاي متعددي نوشته اند كه تاريخ تاليف آنها از 1347 تا 1355 ق. مي باشد.

2- اخلاق: در اين موضوع نيز كتابهاي متعددي به زبان فارسي نگاشته اند كه تاريخ تاليف آنها، ميان سالهاي 1355-1360 ق. مي باشد و گويا اين همان زماني است كه درس اخلاق مي فرموده اند.

3- فلسفه: در اين رشته گويا حاشيه اسفار داشته باشند كه چندي پيش يكي از فضلاي قم حاشيه اي از ايشان در مجله كيهان انديشه (شماره هاي 11و18) نقل كرده بود.

4- فقه استدلالي: در فقه استدلالي كتابهاي متعددي دارند كه تاليف آنها مربوط به سالهاي 1365 تا تاريخي است كه حضرت امام از نجف به ايران آمدند؛ يعني حدود سال 1397ق.

5- اصول فقه: در اين زمينه هم رساله هاي متعددي دارند كه تاليف آنها مربوط به سالهاي قبل از 1370 تا حدود 1371 ق. مي باشد.

6- رجال: در اين موضوع بحثي دارند كه در كتاب الطهاره درج شده است.

7- رساله عمليه: رساله ها و حاشيه هاي حضرت امام كه براي مقلدان نوشته اند غير از تحريرالوسيله كه پيش از سال 1380ق. تاليف شده است.

8- حكومت: در اين موضوع رساله

ولايت فقيه و مجموعه گفتارها و نوشته هاي پس از پيروزي انقلاب را بايد نام برد.

9- امامت و روحانيت: كتاب كشف الاسرار كه حدود سال 1363ق. تاليف شده است، در اين زمينه مي باشد.

10- شعر: مجموعه اشعار حضرت امام خميني (س) كه ديواني را تشكيل مي دهد.

مطلب سوم:

اينكه گفته مي شود حضرت امام تا پيش از رحلت آيت الله العظمي بروجردي يعني سال 1380 ق. بين عامه مردم شهرتي نداشتند و پس از وفات آن مرحوم و شروع نهضت روحانيت و 15 خرداد 1342 ش. مردم كم كم با آن بزرگوار و شخصيت عظيم و آشنا شدند، مطلب صحيحي است؛ اما به اين معنا نيست كه امام خميني پيش از سال 1342 به طور كلي گمنام و ناشناخته بوده اند، بلكه علاوه بر حوزه علميه قم، بسياري از علماي بلاد و حوزه هاي علميه با ايشان و مقامات علمي و معنوي ايشان در كتابهاي متعددي كه پيش از شروع نهضت منتشر يا تاليف شده، كم و پيش بيان گرديده بود كه از باب نمونه، كتابهاي زير را نام مي بريم:

1- نقباء البشر، تاليف مرحوم علامه بزرگوار حاج آقا بزرگ تهراني.

2- الذريعه الي تصانيف الشيعه، تاليف همان مرحوم.

3- فهرست كتب چاپ فارسي، تاليف مرحوم خان بابا مشار.

4- فهرست كتب چاپي عربي، تاليف همان مرحوم.

5- فهرست مولفين كتب چاپي، تاليف همان مرحوم.

6- آثار الحجه كه در سال 1373 ق. تاليف شده است.

7- رجال قم، تاليف سيدمحمد مقدس زاده كه در سال 1335 ش. چاپ شده است.

8- آيينه دانشوران كه در سالهاي 1351 تا 1353ق. تاليف و در سال 1353ق. منتشر شده است.

در اين كتاب اخير، درباره امام خميني (س) : در آن تاريخ كه سي و دو

سال داشته اند چنين مي نويسد:

آقا سيدروح الله از فضلا و دانشمنداني هستند كه در خدمت آقاي شاه آبادي درس خوانده و سالها از محضر عرفان و اخلاق آن جناب، بهره برده اند.

شرح حال ايشان را (البته با اندكي تصرف) اين طور نقل مي نمائيم:

آقا سيدروح الله آخرين فرزند آقا سيدمصطفي هندي است كه رياست علميه قصبه خمين و حدود آن را دارا بوده و در سال 1321 ق. به دست يكي از خان هاي آن قصبه مقتول گشته. جد ايشان آقا سيداحمد معروف به سيدهندي است كه از هندوستان به ايران آمده و در خمين، قصبه اي در 25 فرسخي قم متوطن شده.

ايشان در سال 1320 ق تولد يافته و تا سال 1349 ق كه سن او به نوزده رسيده بود، از زادگاه خويش خارج نشده و چون وسيله تحصيل در آنجا فراهم نبوده، جز قسمت فارسي و پاره اي از علوم ادبي بيش نياموخته. در همان سال به سلطان آباد عراق (اراك) رفته و در آنجا به درس خواندن پرداخته و پس از هجرت آيت الله حائري به قم، ايشان نيز به حوزه علميه آمده و وقت خويش را بيشتر به تعليم و تعلم كتب صدرالمتالهين گذارده و اكنون چند سال است در محضر آقاميرزا محمدعلي شاه آبادي اشتغال به عرفان دارند و هم از حوزه درس آيت الله حائري بهره مند مي شوند.

از نوشته هاي ايشان، شرح بر دعاي ماثور سحرهاي ماه رمضان است كه در سال 1347 ق. اتمام يافته و ديگر رساله او مصباح الهدايه في حقيقه الخلافه مي باشد.

ديگر تعليقاتي است بر رساله قاضي سعيد قمي كه از عرفان اماميه به شمار مي رود و اين در شرح حديث راس الجالوب است،

در شرح ديگر از خود ايشان و تاريخ انجام آن 1348 ق. مي باشد، ديگر حواشي بر شرح فصوص الحكم قيصري است كه ناتمام است.

مولف كتاب آيينه دانشوران مرحوم حاج سيدريحان الله يزدي در سال 1378 ق. يا دو سه سال پس از آن در چاپ دوم اين اثر، در تكميل نوشته قبل مي نويسد: از متخصصين علوم فلسفه و عرفان و از علاقه مندان به مطالعه كتب صدرالمتالهين در حوزه علميه قم در روزگار تاليف اين كتاب (آيينه دانشوران) دانشمندان عاليمقام آقاي حاج آقا روح الله خميني بودند به طوري كه چكامه هاي دلنواز عارفانه آن جناب نيز ورد زبان ما دانشجويان بود. از آن جمله غزل شيريني بود كه هنوز مطلعش را فراموش نكرده ام:

من در هواي دوست گذشتم ز جان خويش

دل از وطن بريدم و از خاندان خويش

ولي اكنون كه قريب سي سال از آن روزگار مي گذرد، شهرت فقاهت حضرت معظم له عالم گير شده و از جمله آيات الله و مراجع تقليد شيعه به شمار مي آيند.

(1) . حضرت آقاي سبحاني گفته اند: حضرت امام درس هيئت را نيز نزد آقاي رفيعي خوانده اند.

آيت الله رضا استادي- imam-khomeini.com (با اندكي تلخيص)

سالگي تاليف كرده اند.

اين كتاب از كتابهاي عرفاني حضرت امام امت است و مانند تاليف ديگر ايشان "مصباح الهدايه"، فقط كساني كه با فلسفه و عرفان آشنايي كامل داشته باشند مي توانند از آن استفاده كنند.

سال تاليف اين كتاب مصادف است با سال ورود مرحوم شاه آبادي به قم و در اين كتاب دو جا از ايشان ياد و مطلبي نقل مي كنند. تاليف اين كتاب در سال اول تلمذ نزد مرحوم آقاي شاه آبادي، اين نكته را روشن مي كند كه حضرت امام خميني همان طور كه خودشان در اولين برخورد و ملاقات با آقاي شاه آبادي فرموده اند، فلسفه را قبلا خوانده بودند و در عرفان نيز كار كرده و استاد ديده بودند.

شاهد اين مطلب اين است كه يك جاي همين كتاب فرموده اند: "سمعت من احدالمشايخ من ارباب المعرفه رضوان الله عليه" و در جاي سوم فرموده اند: " "اتفق الحضور في محضر احد العلماء الكرام دام ظله"

كه اين تعبير مربوط به آقاي شاه آبادي نيست چون هميشه از ايشان با عبارت " شيخنا" ياد مي كنند. در هر حال در اين كتاب از اسرارالصلاه حاج ميرزا جواد ملكي و تعليقه آقا محمدرضا قمشه اي بر شرح فصوص قيصري و شرح اسماء حاجي سبزواري و فتوحات محيي الدين و تاويلات عبدالرزاق كاشي و شرح قيصري بر فصوص و شرح مفتاح الغيب فناري و قبسات ميرداماد و اسفار ملاصدرا و برخي كتب فيض و نيز كتاب الهيئه والاسلام مرحوم سيد هبه الله شهرستاني ياد و مطلب نقل مي كند كه اين آخري گواه اين است كه امام خميني كتابهاي جديد را هم مي خواندند.

اين كتاب كه به زبان عربي است با ترجمه فارسي آن پس از پيروزي

انقلاب چاپ شده است. (2)

2- مصباح الهدايه الي الخلافه والولايه (عربي)

اين كتاب در بيان حقيقت محمديه و ولايت علويه است كه با ترجمه فارسي آن پس از انقلاب چاپ شده است. تاليف اين كتاب در سال 1349 به پايان رسيده و مانند شرح دعاي سحر فقط براي كساني كه با عرفان و اصطلاحات آن آشنايي دارند قابل استفاده است و خود حضرت امام - رضوان الله تعالي عليه - در پايان رساله فرموده اند:

"خاتمه و وصيه: اياك ايها الصديق الروحاني ثم اياك . . . ان تكشف هذه الاسرار لغيراهلها . . . و اياك ان تنظر نظرالفهم في هذه الاوراق الا بعدالفحص الكامل عن كلمات المتالهين من اهل الذوق و تعلم المعارف عنداهلمها من المشايخ العظام والعرفاء الكرام والافمجرد الرجوع الي مثل هذه المعارف لايزيد الا خسرانا ولا ينتج الا حرمانا. " امام خميني - رضوان الله عليه - در كتابهاي ديگر خود مانند " سرالصلاه" و "تعليقه بر شرح نصوص" به اين كتاب ارجاع مي دهند و مي گويند در آن كتاب اين مطلب را تحقيق كرده ايم. در اين كتاب از "شرح توحيد صدوق" قاضي سعيد قمي و نيز " البوارق الملكوتيه" او و "مفتاح الغيب" قونوي و "شرح نصوص" قيصري و "شرح قصيده" ابن فارض عبدالرزاق كاشي و "تعليقه بر شرح نصوص" قيصري و نيز رساله در تحقيق " اسفار اربعه" هر دو از آقا محمدرضا قمشه اي مطالبي نقل مي شود و مورد انتقاد قرار مي گيرد. و همچنين از محيي الدين احيانا مطلبي نقل مي كنند و از استادشان آقاي شاه آبادي، چند جا با تجليل فراوان ياد و مطالبي نقل مي نمايد.

3- لقاء الله (فارسي)

مقاله اي است در اين

موضوع به زبان فارسي در هفت صفحه كه در آن از استادشان مرحوم آقاي شاه آبادي ياد مي كنند. اين مقاله يا رساله در پايان كتاب لقاءالله مرحوم حاج ميزا جواد ملكي چاپ شده است.

4- سر الصلاه، صلاه العارفين يا معراج السالكين (فارسي)

اين كتاب براي خواص از اهل عرفان و سلوك نوشته شده و تاريخ پايان تاليف آن سال 1358 ق. است و تا حال دوبار چاپ شده است كه بار اول مستقل و بار ديگر در يادنامه شهيد مطهري - رحمه الله عليه - چاپ شده است.

در اين كتاب از اسرارالصلاه شهيد ثاني و مرحوم آقاي شاه آبادي ياد مي شود و نيز به شرح اربعين خود ارجاع مي دهند كه معلوم مي شود شرح اربعين را پيش از سرالصلاه نوشته اند يا هنگام نوشتن سرالصلاه آن كتاب هم در دست تاليف بوده است. در صفحه 67 چاپ اول آن مي خوانيم:

"فرضا كه از عرفا كسي را نمي شناسي، از علماي بزرگ معرفت و اخلاق، آنها را كه پيش همه، علماي مسلمند پيروي كن؛ مثل جناب عارف بالله و مجاهد في سبيل الله مولانا سيدابن طاووس - رضي الله عنه - و مثل مولانا عارف بالله سالك الي الله شيخ جليل بهائي - قدس سره - و شيخ ارباب معرفت مولانا محمدتقي مجلسي - رضوان الله عليه - و شيخ محدثين فرزند بزرگوار او مولانا مجلسي - رحمه الله - و كتاب "شرح فقيه" مولانا مجلسي اول كه يكي از كتابهاي نفيس جليل القدر است و فارسي است مطالعه نما و اگر نفهميدي از اهلش سوال كن و در آن كنزهايي معرفت است و همين طور كتب عزيزه شيخان نراقيان (ملامهدي نراقي و

ملااحمد نراقي) و از علماي معاصر كتب شيخ جليل القدر عارف بالله حاج ميرزا جواد تبريزي - قدس سره - را مطالعه كنيد.

5- تعليقه علي شرح فصوص الحكم (عربي)

فصوص الحكم تاليف محيي الدين عربي و شرح آن از محمود قيصري است و امام خميني شرح فصوص را در هفت سالي كه از محضر مرحوم آقاي شاه آبادي استفاده مي كردند، نزد ايشان خوانده و تاريخ تاليف اين تعليقه هم همان سالهاست. در اين تعليقه به مصباح الهدايه خود ارجاع مي دهند و از مرحوم آقاي شاه آبادي نيز ياد مي كنند. كتاب شرح فصوص 495 صفحه است كه تعليقه امام تا صفحه 396 آن است.

اين تعليقه را حضرت امام خميني در حواشي نسخه چاپي شرح فصوص نوشته بودند و ظاهرا به دست عمال شاه مخلوع، جزو كتابهاي غارت شده ايشان، غارت شده بود، ولي خوشبختانه پس از انقلاب در همدان پيدا و به بيت حضرت امام تحويل داده شد و به صورت زيبايي چاپ گشت. اين تعليقه براي كساني كه شرح فصوص را نزد استاد مي خوانند، مفيد است.

6- تعليقه علي مصباح الانس (عربي)

مفتاح غيب الجمع والوجود تاليف صدرالدين محمدبن اسحاق قونوي و شرح آن به نام مصباح الانس تاليف محمدبن حمزه بن محمد عثماني معروف به ابن فناري است. امام خميني مصباح الانس را تا صفحه 44 از سال 1350 تا 1354ق. نزد مرحوم آقاي شاه آبادي خوانده است. در صفحه اول كتاب مرقوم داشته اند:

"قد شرعنا قرائه هذا الكتاب الشريف لدي الشيخ العارف الكامل استاذنا في المعارف الالهيه حضره الميرزا محمدعلي شاه آبادي الاصفهاني دام ظله في شهر رمضان المبارك سنه 1350ق. "

و در صفحه 44 نوشته اند:

"الي هنا قرات الكتاب

عند شيخنا العارف الكامل الشاه آبادي روحي فداه و قداتفق انتقاله الي طهران مضرت محروما من فيضه دام ظله" امام خميني - رضوان الله عليه - اين تعليقه را ظاهرا در همان زمان كه مصباح الانس را نزد مرحوم آقاي شاه آبادي مي خواندند، نوشته اند و پس از رفتن ايشان به تهران تعليقه را ادامه داده اند تا صفحه 132 مصباح الانس، و تاريخ پايان تاليف 1355 در قصبه خمين است. (مصباح الانس داراي 343 صفحه است) .

اين تعليقه به صورت زيبايي به ضميمه تعليقه بر شرح فصوص در سال 1406 چاپ شده است.

7- تعليقه علي شرح حديث راس الجالوت (عربي)

قاضي سعيد محمدبن محمد مفيد قمي از دانشمندان و عرفاي قرن يازدهم، تاليفات فراواني دارد كه يكي از آنها شرح حديث راس الجالوت است كه در ذريعه حاج آقا بزرگ در حرف "شين" ياد شده و متاسفانه نويسنده، اين رساله را هنوز زيارت نكرده است. گويا مقصود از حديث راس الجالوت همان احتجاج حضرت رضا (ع) با اصحاب اديان مختلفه است كه قسمتي از آن احتجاج با راس الجالوت يهودي است. حديث در توحيد و نيز عيون اخبارالرضا شيخ صدوق و احتجاج طبرسي و جلد دهم بحارالانوار و جلد دوم مسندالرضا نقل شده.

امام خميني - رضوان الله عليه - تعليقه اي بر اين رساله قاضي سعيد نوشته اند كه در جلد 26 ذريعه صفحه 285 چاپ مشهد ياد شده و هنوز به چاپ نرسيده است.

8- شرح حديث راس الجالوت (عربي)

امام خميني علاوه بر تعليقه اي كه ياد شد مستقلا شرحي بر اين حديث نوشته اند كه تاريخ تاليف آن بنا بر آنچه در كتاب آيينه دانشوران آمده است، 1348 مي باشد و اين رساله هم