ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

ص:15

ص:16

ص:17

ص:18

حديث و فقه؛ چون «الكافى»، «الامّ»، «المؤطّأ» و «صحاح سته» را نيز از نظر دور نداشته است و اين خود براى پژوهشگران تاريخ اجتماعى رهنمودى نيكو است. مسلماً اگر به كتب شيعه هم دسترسى مى داشت از فوايد بيشترى متمتع مى شد. البته به كتاب الكافى نظر داشته و دو سه بار از آن نقل كرده است.

مؤلف كوشيده است كه همواره از اقدم منابع استفاده كند و به جز در چند مورد معدود كه تا قرن هشتم و نهم نيز آمده است. اكثر منابع او متعلق به پيش از قرن چهارم است. اما متأسفانه منابعى را كه به آنها اشارت مى كند بطور دقيق معرفى نمى نمايد، به گونه اى كه خواننده بتواند درصورت لزوم به آنها مراجعه كند؛ زيرا معلوم نمى دارد كه مطلب را از كدام چاپ و تصحيح چه كسى و چاپ چه تاريخى- جز يك دو مورد- برگرفته است.

ذكر اين مطلب هم ضرورى است كه ضبط و حركت گذارى اعلام كتاب از سوى مترجمصورت گرفته است و در اين كار بيش از هر كتاب ديگر از معجم البلدان ياقوت و تقويم البلدان ابوالفداء استفاده كرده ام.

اميد است كه با ترجمه كتاب «حجاز درصدر اسلام» توانسته باشم اثرى محققانه در تاريخ اجتماعىصدراسلام به خوانندگان ايرانى تقديم كنم.

والسلام

مترجم

اول تيرماه سال 1373

ص:19

ص:20

بسيج مى شد.

پس از رحلت پيامبر (ص) حجاز دراسلام خود پاى برجا ماند و هيچ يك از مسلمانان مكه و مدينه مرتد نشدند. بيشتر قبايلى كه در حجاز مى زيستند، در اسلام خود پايدار بودند و همين ثباتِ قدم، سبب شد كه ابوبكر- نخستين خليفه- براى پايان دادن به شورشهاى اهل ردّه، بر مردم حجاز تكيه كند و سيطره اسلام را بر جزيره بازگرداند و سلطه آن را استحكام بخشد. مسلم است كه ايمان عميق مردم حجاز عامل اصلى و اساسى در عدم ارتداد ايشان و شركتشان در برانداختن اهل رده بود.

هنگامى كه لشكر اسلام براى فتح سرزمينهاى مجاور جزيره و سيطره بر سراسر آن نواحى، در حركت آمد، حجازيان ستون اصلى و نخستين آن بودند؛ زيرا ابوبكر شركت كسانى را كه سابقه رده داشتند، در لشكر منع نموده بود. او فقط به قبايلى اعتماد داشت كه به لوث ارتداد آلوده نشده بودند. زمانى هم كه مى خواست براى رويارويى با ايرانيان و روميان، لشكر بسيج كند، همين سياست را به كار برد.

بدون ترديد عربهايى كه در نبردهاى ايران و روم شركت مى كردند، ازخادمان اهداف دولت اسلامى بودند و مى خواستند در تثبيت پايه هاى اسلام و نشر سلطه آن، سهم بسزايى داشته باشند ولى به سبب سابقه اندكشان در اسلام و عدم پيوندشان با پيامبر (ص) وصحابه، نياز به زمان بيشترى بود، تا با روح و مبادى اسلام آنچنانكه بايد و شايد آشنايى يابند.

لشكريان اسلام كه در زمان ابوبكر براى فتح و توسعه دولت اسلام، از مدينه بيرون مى آمدند، فرماندهانشان از اهل حجاز و بويژه از مردم بكه بودند؛ يعنى در ميان آنها كسانى نبودند- بجز چند تن- كه بعد از حديبيه و يا فتح مكه اسلام آورده باشند.

ص:21

دركشان از اسلام مى افزود. مسلّم است كه شمار حجازيان نسبت به آنها كاهش مى يافت ولى همچنان رزمندگانصفوف نخستين، از حجازيان بود. حجازيان در جبهه هاى جنگ عراق و شام و مصر شركت فعال داشتند. هر شهرى كه گشوده مى شد عده اى از حجازيان در آن استقرار مى يافتند تا آنجا كه شهرى نبود مگر اين كه عده اى از آنان در آن شهر زيستن گرفتند.

نامها و شرح حال شمارى ازصحابه، مخصوصاً اهل بدر، يا كسانى از آنان كه به امور عقيدتى اهتمام مى ورزيدند در كتب تاريخ و تراجم احوال آمده است. اينان برخى از آنهايند كه در شهرها سكونت گرفتند. بسيارى ديگر هم از مردم حجاز در شهرهاى گشوده شده زيستن گزيدند كه نامشان در كتب تاريخ و تراجم نيامده است. مسلماً آن گروه ازصحابه و تابعين كه به ديگر شهرها مهاجرت كردند، تا مدتى دراز، روابط اجتماعى و اقتصادى و فكرى خود را با وطن نخستينشان حفظ كردند.

حجازيان در هر شهرى كه زندگى مى كردند، معمولًا خانه هاى خود را در نزديكى مسجد جامع يا دارالاماره؛ به عبارت ديگر در قلب شهر، اختيار مى كردند؛ زيرا مى خواستند در مردم اطراف خويش تأثير بيشترى بگذارند. عده اى از اين مهاجرين از اصحاب پيامبر (ص) بودند كه در همان سالهاى آغازين دعوت، اسلام آورده بودند ولى بسيارى ديگر هم اعرابى بودند كه بعدها به اسلام گرويده بودند. اينان غالباً سپاهيانى بودند كه پس از فتح، در بلاد مفتوحه مى ماندند.

اماصحابه نخستين، از همه مسلمانان بيشتر با روح اسلام آشنايى داشتند، زيرا سالها با رسول اللّه (ص) و خلفا زيسته بودند و بار غزوات و جنگها بيشتر بر دوش آنان بود. در دوره گسترش اسلام نيز وظايف خود را به نيكى انجام دادند. غالباً از سوى خلفا به فرمانروايى بلاد منصوب مى شدند و با آنان در كارها مشورت مى كردند و به رهنمودهايشان گوش فرامى دادند.

اينان به سبب طول مصاحبتشان با پيامبر (ص) و نزديكى شان به آن حضرت، روح اسلام را بيشتر دريافته بودند و روششان با روش اسلامى تطابق بيشترى داشت. بيشتر اينان در حجاز ماندند و اين امر سبب شد كه در جامعه اسلامىصاحب مقام و موقعيت خاص شوند. كتب طبقات بويژه طبقات ابن سعد درباره آنهاست.

گفتيم كه اصحاب خاص، بيشتر در مكه و مدينه مانده بودند و جز شمار اندكى از آنجا مهاجرت ننمودند ولى نشانه هايى هست كه عده اى از آنها در شهرها استقرار يافتند؛ مثلًا

ص:22

حدود هفتاد تن از آنها در بصره مكان گرفتند و حدود سيصد تن در كوفه.

آن گروه كثير ازصحابه كه در حجاز ماندند، همچنان به فعاليتهاى اجتماعى و اقتصادى و فكرى خود ادامه مى دادند. گرد خليفه را گرفته بودند و مورد مشورت قرار مى گرفتند. آراء و افكار آنها آميزه اى بود از تجاربى كه در حجاز كسب كرده بودند و تعديلاتى كه اسلام ارزانى داشته بود. و حاصل آن، همان روح اسلامى بود كه بر پيكر دولت جديد دميده شده بود و آن را با چهره خاص خود آشكار ساخته بود.

ص:23

ضد يزيد بن معاويه و جنبش عبدالله بن زبير كه از عهد يزيد تا زمان عبدالملك مدت گرفت، حتى شاخه اى از بنى اميه به نام عنابس «(1)» در حجاز مقيم بودند، كه همواره با خلافت اموى راه مصافات و مصادقت نمى پيمودند ولى اين حوادث به گونه اى نبود كه عميقاً رابطه حجاز را با خلفا منقطع سازد؛ زيرا خلفاى اموى همواره با سفر به حجاز و نواختن مردم آن ديار به اعطاى صِلات و بخششها، نمى گذاشتند رشته مودت گسيخته گردد. بنابراين كمتر اتفاق مى افتاد كه مردم حجاز يكسره بر ضد آنها بشورند يا شورشهايشان به پيروزى رسد.

منحصر ساختن امويان، خلافت را در خاندان خود، اين عقيده را در ميان مردم به وجود آورده بود كه خلافت منحصر در قريش است نه در قبايل ديگر.

تأثير حجازيان در خلفاى اموى، در اعمال و افعال آنان، در ترسيم خطوط كلى سياسى و گزينش حكام ولايات وصاحب منصبان سپاه مشهود بود. با آن كه انتخاب و عزل واليان به دست خليفه بود ولى حكام ولايات در طول فرمانروايى خود از سلطه وسيعى در اداره قلمرو خود برخوردار بودند. آنها در قلمرو خود مسؤول نظم و اداره بودند؛ به عبارت ديگر آنچه را كه مقام خلافت مى خواست اجرا مى كردند.

درست است كه آنان سر بر خط خلافت داشتند ولى گاه گاهى هم براى انتظام امور و تعديلاتى در كار دولت مركزى، پيشنهادهايى عرضه مى داشتند.

مهمترين وظايف، مخصوصاً فرمانروايى بر استانها و فرماندهى لشكر را حجازيان برعهده داشتند. پس حكام شهرها مى كوشيدند تا به گونه اى رضايت خاطر آنان را جلب كنند، حجازيان كه ولايات زير نظر آنان بود در اداره بلاد سخت مؤثر بودند. از سوى ديگر رابطه نزديك آنها با مقام خلافت اين تأثير را بيشتر كرده بود.

گفتيم كه خانه هاى اينان در نزديكى مساجد و دارالاماره ها بود. و اين خود از مزايايى بود كه فقطصاحب دولتان حجاز از آن برخوردار بودند.

ص:24

ص:25

همچنين در سرتاسر آن كاخ و سرايى به عنوان كاخ امارت يا مركز تجمعات وجود نداشت.

مؤسسات ادارى بسيار بسيار محدود و بودجه آن بسيار بسيار اندك بود، بنابراين چندان نيازى به گرد آوردن ماليات احساس نمى شد. هركس موظف بود از حريم خود و خانواده و قبيله اش دفاع كند.

چون رسول اللّه (ص) به مدينه مهاجرت نمود و دولت اسلام گسترش يافت مسألهصلح و جنگ از مسائل مبرم دولت گرديد و نيازمند سازمانى شد. ولى اين سازمان با همه اهميتش يك سازمان پيچيده كه داراى اعضا و كارگزاران فراوان باشد نبود. آن عده هم كه بودند راتبه و حقوق معين نداشتند. جنگجويان غالباً آذوقه و سلاحشان را خود فراهم مى كردند. دستگاه نظامى نه بناى فخيمى داشت و نه بودجه سرشارى؛ زيرا هزينه اش اندك بود و منحصر به پرداخت معاشى ناچيز كه آن هم به فقراىصحابه داده مى شد و بودجه آن از طريق گردآورى همان وجوهاتى كه به عنوانِ يك واجب دينى بدان امر كرده بود تأمين مى شد. بويژه آن كه از ويژگى عربها جود و سخاوت بود، پس بعيد نمى نمود كه كسى براى رضاى خدا هر چه دارد در طبق اخلاص نهد و بذل كند. در سال دهم هجرت بود كه براى هزينه و درآمد، ترتيباتى داده شد؛ زيرا حكم نصابهاى زكات معين شده و براى هزينه آن به مستحقان زكات، قوانينى وضع شده بود.

شكى نيست كه از محصول زمينهايى كه پس از طرد يهود از مدينه به مسلمانان تعلق گرفت، همچنين خمسهاى غنايم و از آنچه برخى عشاير مسلمان شده مى پرداختند، درآمدهايى حاصل شده بود، هر چند اين درآمدها چندان چشمگير نبود. اما شيوه هاى جمع آورى اموال شيوه هاى پيچيده اى نبود، در مدينه به رسول الله (ص) تسليم مى شد و در باديه به رؤساى عشاير. بدين گونه كهصدقات را به آنان مى دادند و آنان تسليم پيامبر مى نمودند. تنها در سالهاى آخر زندگى اش بود كه براى جمع آورى كسانى را به ميان عشاير مى فرستاد.

لازم به ذكر است كه رسول الله (ص) توجه خاصى به عقايد و جنبه هاى معنوى قضايا داشت. از اين رو براى گرفتن زكات اراضى و مواشى برحسب موقعيتها در ارزيابى واخذ، شيوه ها وروشهاى مختلف به كار مى برد. در سال دهم هجرت كه نصابها معين شد. و بر آن اساس، از زر و سيم و مواشى و از انواع مزروعات زكات مى گرفتند.

ص:26

پس از وفات رسول الله (ص) كه دولت اسلامى گسترش يافت، استانهاى پهناور و توانگر، مشمول نظامهايى پيچيده شد كه نتيجه آزمونها و تجارب طولانى و وسيع بود؛ مثلًا عراق از ثروتمندترين استانها بود و بيشتر ثروتش محصولات كشاورزى بود. بنابراين نياز به تدوين آيين نامه هايى در امور آبيارى و زراعت و جمع آورى محصولات از اراضى داشت و اين امر حكومت را وادار مى كرد كه يك سازمان مالى معتبر به وجود آورد؛ يعنى شمار كثيرى كارگر براى حفر كانالها و ساختن سدها و حفظ و نگهدارى آنها به خدمت درآورد. همچنين نياز به افرادى داشت كه زمين را به خوبى بشناسند كه در كجاها فراز است و در كجاها نشيب و تسطيح اراضى چگونه بايد باشد و نيز به كسانى نياز بود كه بتوانند استخرها و آبگيرها بكنند تا آبهاى سيلابى را براى مصرف تابستان و زمانهاى كم آبى ذخيره نمايند. و از آن آب به نحو مطلوب استفاده كنند. براى انجام اين امر به كارهاى دسته جمعى نياز مى افتاد. پس بايد دولت مقتدرى به سركار باشد كه از تجاوزها و تعدّيهايى كه شورش و اضطراب را در پى دارد جلوگيرى كند.

كشاورزى در عراق- مخصوصاً- اساس زندگى جامعه و حكومت بود. بنابراين حكومت نمى توانست زارع را به امان خدا رها كند تا هر چه مى خواهد بكارد و بدرود. يا به او آزادى عمل به تصرف در زمين خود دهد و به عنوان اين كه حق اوست در فروش و رهن و هبه و ارث گذارى داراى حق تصرف مطلق باشد. پس اراضى زراعتى فئ و مال و ملك عموم اعلام شد كه كشاورز مجبور بود بر وفق شروطى كه حكومت وضع مى كند و در آنها مصلحت عام در نظر گرفته شده، عمل كند. دولت بود كه نوع محصول را معين مى كرد و مقدار خراج را مشخص مى نمود. عمر بن خطاب دريافت كه بايد براى دولت و جامعه در امر كشاورزى آيين ويژه اى بگذارد پس اراضى را تحت قانون فئ درآورد و كشاورز مجبور بود خراجى را كه دولت مقرر مى داشت بپردازد و اين برداشتها با آنچه تا آن روزگار در جزيرةالعرب و حجاز عرف عام شمرده مى شد فرق داشت. در همه اراضى بيرون از جزيرةالعرب اين حكم معمول شد و به اجرا درآمد.

عده اى از مسلمانان؛ بويژه مردم حجاز،صاحب زمينهايى شده بودند، در استانهايى كه به دولت اسلامى تعلق داشت. بعضى از اين اراضى موات بود و كشت نمى شد. اينان آنها را داير و آباد كردند. يا زمينهايى بود جزءصوافى (/ خالصه دولتى) بدون مالك، متصرّفان وقتى

ص:27

اين زمينها را تصرف نمودند، عشريه پرداختند، از اين رو آنها را «اراضى عشر» مى ناميدند. اين اراضى ملك خاصّصاحبانش بود ولى بعضى از عربها بخصوصصاحب نفوذان آنها، اراضى خراجى را نيز متصرف مى شدند و بنا به رسمى كه در حجاز بود عشريه مى پرداختند. اين امر سبب كاهش درآمد دولت شده بود. تا آنگاه كه عمر بن عبدالعزيز فرمانىصادر كرد كه بايد از اراضى خراجى خراج گرفت. حتى اگر عربها آنها را تملك كرده باشند ولى حكم عشر بر اراضىصوافى، كه عربها آباد كرده بودند، باقى ماند. بيشتر اين زمينها نزديك شهرهايى بود كه عربها خود در استانها بنا كرده بودند.

ص:28

متوجه ترغيب و تشجيع مردم به امر تجارت و رشد و نمو آن گردد.

حجاز تحت تأثير گسترش فعاليت بازرگانى قرار گرفت. پول در دست مردم زياد شد و ثروتها افزون گرديد. وارد كردن كالا از ديگر بلاد جزيرةالعرب و خارج آن رواج يافت. آنچه بيش از هر كالايى مورد توجه بازرگانان بود منسوجات مختلفى بود كه از ديگر اقاليم وارد مى كردند، حتى از بلاد دور چون خراسان و ماوراءالنهر.

مسلماً رشد بازرگانى، با رشد معاملات مالى و تبديل نقود يا به طور كلى صرّافى همراه بود.

ص:29

پيامبر فرمان داد. از آن زمان، روايتِ حديث و ضبط آن، مورد توجه خاص قرار گرفت.

اهتمام به نقل حديث ازصحابه و تابعين و علماى بزرگ، در خلال قرن اول هجرى ادامه داشت. سپس به نوشتن آنها در كتابها پرداختند. اينگونه كتابها را «مَصَنَّفات» يا «سُنَن» و يا «آثار» مى ناميدند. بعضى از اين آثار با همين عنوانها به دست ما رسيده است. قديمى ترين و مفصلترين آنها، مصنّفِ ابن ابى شيبه و مصنّف عبدالرزاق است. در هر يك از آنها نصوص بسيارى است از آنچه رسول الله (ص) مشاهده كرده و آن را تصويب فرموده، ياصحابه و يا علماى تابعين در شهرها و مدينه چنان كرده اند.

از آنجا كه مدينه مركز دولت اسلامى در زمان رسول الله (ص) بود و نيز شهرى بود كه پيامبر آيين ها و احكام خود را در آنجا به اجرا درآورده بود و نيز جايگاه نخستين كسانى بود كه با پيامبر همراهى و هم رأيى كرده بودند و بنابراين از هر كس ديگر با تعاليم او بيشتر آشنايى داشتند، مقام و مرتبت خاصى كسب كرد.

بعد از پيامبر، خلفاى راشدين در مدينه بودند. در زمان آنها ثروتمندترين بلاد عالم فتح شد و علما و مردم مدينه در توجيه خلفا، در وضع قوانين و آيينها،صاحب اثر بودند و آن قوانين و آيينها اساس نظام دولت اسلامى قرار گرفت؛ آن قوانين و آيينهاصفت شرعى به خود گرفتند و تا سطح سنت فرا رفتند؛ مثلًا مالك بن انس در مُوَطّأ خود احكامى را آورده كه مروان بن حكم و عبدالملك بن مروان وضع كرده اند، به اعتبار اين كه اهل مدينه به آنها عمل مى كرده اند. نيز بارها در فتواهاى احكام آمده است كه «والامر عندنا» يا «المجمع عليه عندنا» يا «والسنة عندنا» و مراد از آنها، عمل مردم مدينه است در زمان او، خواه به زمان پيامبر-ص- ارجاع داده شود يا بعد از آن حضرت به وجود آمده باشد.

علماى مدينه را در عالم اسلامى اعتبارى خاص بود. به امورى كه با مردم سروكار داشت مى پرداختند؛ مانند عبادات و ديگر امور دينى. اينان آراء خود را بيان مى داشتند؛ به عبارت ديگر چه در مدينه و چه در بلاد ديگر فتوا مى دادند.

در خلال اين احوال، در ديگر بلاد اسلامى و بخصوص در بصره و كوفه و شام، فقهايى ظهور كردند. با آن كه فقهاى ديگر شهرها در بسيارى از مسائل محلى، نظر مى دادند ولى براى فقهاى مدينه مكانتى ممتاز قائل بودند. مشايخ ابويوسف بزرگترين فقيه مردم عراق كه او اقوال آنها را دركتاب «الخراج» نقل كرده، همه از فقهاى مدينه بودند. همچنين

ص:30

كتاب مُوَطّأ مالك قديمترين كتاب فقهى است كه به ما رسيده. ابواب و فصول آن در مدينه مرتب شده. مسلم است كه مُوَطّأ مالك اساس تنظيم كتابهاى فقه بعد از خود بوده است. [البته غير از فقه شيعه]

محمد بن حسن شيبانى مبرزترين فقهاى پيشين عراق، نزد مالك درس خوانده و مُوَطّأ را روايت كرده است. همچنين امام جعفرصادق (ع) بزرگترين و نخستين فقهاى شيعه در مدينه مى زيسته است.

ص:31

همان شيوه اى كه معتقديم از علماى مدينه اخذ شده است.

ارزش و اعتبار سنت پيامبر (ص) خود از عوامل جعل حديث بوده و اينگونه احاديث مجعول پيوسته روى درفزونى داشت. اين جعل و اختلاق را علل متعدد بود. گاه انگيزه اخلاقى داشت؛ مثل وادار كردن مردم به نوع خاصى از سلوك و گاه انگيزه اجتماعى مانند نكوهش ثروت و ستايش فقر، گاه اين جاعلانصاحبان حرفه ها بودند، خواه در اشارت به حرفه هاى آنها يا شيوه هاى درآمد آنها و يا انگيزه اقتصادى و ادارى داشت؛ مثل ستايش از يك نظام اقتصادى يا وضع برخى مالياتها.

امايكى از انگيزه هاى مهم جعل حديث، توجيه و رضايت خاطر قدرتهاى حاكمه بوده است يا برحق جلوه دادن فرقه اى معين؛ اعم از سياسى و مذهبى. از اينگونه احاديث مجعول اند احاديثى است كه در مدح و ذمّ اين اقليم يا آن اقليم، اين شهر يا آن شهر و يا برخى اشخاص نقل شده است.

جعل حديث خود بهصورت يك مشكل درآمد؛ بخصوص كه مسلمانان با تعدادى احاديث متناقض روبه رو شدند؛ مثل احاديثى كه در مباح بودن پوشيدن جامه ابريشمين يا در حرام بودن آن آمده بود يا احاديثى كه فقر يا توانگرى را مى ستود يانكوهش مى كرد يا در باب معاملات پولى، در آنها حكمى شده بود.

بسيارى از احاديث مجعول، منعكس كننده اوضاع اواخر قرن اول يا قرن دوم است.

استفاده از اين احاديث در تحقيقات تاريخى، نياز به اطلاع وسيعى از تاريخ آن دوران دارد؛ به عبارت ديگر، زمانى مى توان از آن احاديث بهره برد كه بتوان اوضاع حاكم بر عصر پيامبر را از دوره هاى بعد تشخيص داد.

يكى از مهمترين امورى كه علماى حجاز به آن توجه داشتند، تحقيق و تفحص در سيرت رسول الله (ص) و تدوين اخبار آن حضرت بود. اين تحقيق و تفحص از اوايل عصر اموى آغاز شد و از بارزترين دست اندركاران آن، ابان بن عثمان و محمد بن مسلم زُهْرى بودند. انگيزه آنها در نوشتن اينگونه كتابها، سؤالهايى بود كه بعضى از خلفاى اموى در سيرت رسول الله (ص) از آنها مى نمودند. اين سؤالهامقدمه تحقيقاتى شد كه بر معلومات به دست آمده از مردم حجاز متكى بود و كم كم گسترش يافت.

از جمله آنها آثارى بود كه موسى بن عُقبه و زُهْرى و ابن اسحاق (محمد بن اسحاق

ص:32

بن يسار) و واقدى نوشته بودند. كتاب ابن اسحاق منبع اساسى سخنانى بود كه مردم درباره پيامبر (ص) مى گفتند و او آنها را گردآورده بود. ديگران نيز از آنچه او نوشته بود قدم بيرون ننهادند.

بحث در سيره پيامبر (ص) نوشتن تاريخ عمومى اسلام را موجب آمد. ابن اسحاق و واقدى در آن آثارى به وجود آوردند. نوشته هاى آنان به دقت تعبير و نگاه كلى- دور از مبالغات و رنگ محلى- ممتاز است و همه تاريخ حوادث حجاز و اخبار عالم اسلامى را دربردارند.

از ميان مردم حجاز شاعرانى نيز ظهور كردند و به نظمِ غزلهايى لطيف با اسلوبى واضح پرداختند. اينان غالباً اوزان قديمى را به كار مى بردند. از آن ميان بايد از عمر بن ابى ربيعه و جميل بُثَيْنه و كُثَيّر عَزّه و شاعران هُذَلى نام برد. شعر عاشقان عُذْرى در حجاز رونق و رواج بسيار گرفت.

ص:33

حجاز گرد آمدند، كه از مردم ديگر شهرها بودند و از آن ميان بيشتر دانش پژوهان به مدينه مهاجرت مى كردند، زيرا مدينه جايى بود كه سالهاى هجرت رسول خدا (ص) در آنجا سپرى شده بود و اسلام در آنجا پاگرفته بود و مردمش از افكار و نظريات اسلامى كاملًا اشباع بودند.

رجوع مردم شهرها به مدينه سبب پديد آمدن نظريه جهانى اسلام شد. بخصوص علم فقه كه پس از قرآن در ميان علوم اسلامى مقام دوم رادارابود. همچنين علم حديث و تحقيق در سنت رسول (ص). پس مى توان اذعان كرد كه علماى حجاز بخصوص علماى مكه و مدينه در حركت فكرى اسلامى، مقامى ممتاز داشتند. چون خلافت از حجاز به جاى ديگر منتقل شد آنان خود را از نفوذ سياسى آزادتر احساس مى كردند و چون به اين گروه يا آن گروه تمايل خاص نشان نمى دادند، مورد احترام كافّه خلفا بودند.

ص:34

ص:35

ص:36

آنها آمده است، عارضى و فرعى است. فقط از آن رو از آنها ياد شده كه با زندگى پيامبر (ص) رابطه داشته اند. همچنين اغلب اماكنى كه در اين كتابها آمده، منحصراً در اطراف مدينه يا در فاصله ميان مكه و مدينه قرار گرفته اند.

ديگر آن كه كتب سيره با وجود قدمتشان، بيش از يك قرن بعد از پيامبر نوشته شده اند و در اين مدت حوادث بسيارى اتفاق افتاده و تحولات بسيارىصورت گرفته كه يقيناً در كتب سيره داخل شده است. دليل روشن بر اين مدعا ضبط مسافات به ميل و بَريد است كه در عصر اموى و عباسى معمول شده و در زمان پيامبر (ص) وجود نداشته است.

اما كتب انساب؛ كهن ترين كتاب از اين گونه، كه به دست ما رسيده، كتاب «النسب الكبير» تأليف هِشام بن محمد كلبى است و «نسب قريش» اثر مُصْعب زُبيرى است كه زبير بن بكّار بر آن اعتماد كرده و مقاديرى نيز بر آن افزوده است. اين دو كتاب براى كسانى كه بعد از آنها آمده اند دو مأخذ و منبع مهم بوده است. در هر دو آنها معلومات بسيار و ارزشمندى در باب عشاير و خاندانها و شخصيتهاى مبرز و مكانت اجتماعى و نقش سياسى آنها آمده است.

همچنين اشارتهايى به محل اقامت و املاك و ثروتهاى آنهاست. اما اين كتابها محور بحثشان انساب است و منحصر به حجاز نيست.

اما كتب تراجم؛ قديمترين آنها كه به دست ما رسيده، كتاب «الطبقات الكبير» است، تأليف ابوعبدالله محمد بن سعد معروف به «كاتب واقدى». طبقات ابن سعد هشت جلد بزرگ است. كه جلد اول و دوم آن در زندگى پيامبر است و جلد سوم و چهارم و پنجم در زندگىصحابه آن حضرت و تابعينصحابه؛ از مردم مدينه و مكه و جلد ششم در تراجم احوال كوفيان است و جلد هفتم در تراجم احوال بصريان و اهل خراسان و شام و مدائن و جلد هشتم در احوالات زنان است. از اين فهرست معلوم شد كه جلدهاى اول و هشتم اهل حجاز را دربرمى گيرد. در درجه اول ابن سعد در نگارش طبقات خود به واقدى متكى بوده، هر چند از بسيارى ديگر مطالبى مختصر يا مفصل نقل كرده است.

ابن سعد علاوه برتاريخ، مطالب بسيارى در باب جنبش فكرى و مظاهر زندگى اجتماعى چون لباسها و زينتهاى مردم آورده است. همچنين اطلاعات مفيدى در باب اماكن و نحوه مالكيتها به دست مى دهد. ولى اين معلومات غالباً در سرتاسر كتاب پراكنده است. ابن سعد به قرّاء و زهاد نيز توجه بسيار نموده و فصلهاى طويلى را به آنها اختصاص داده ولى

ص:37

جانب سازمانهاى ادارى و اوضاع سياسى را مهمل گذاشته است. كتاب ابن سعد نمونه و سرمشقى شده است براى كسانى كه بعد از او دست به اين گونه تأليفات زده اند؛ مثل ابوحاتم رازى و ابن عبدالبر و ابن اثير و ابن حجر عسقلانى. طبقاتى كه اكنون در دست است ناقص است و نام شمارى ازصحابه و تابعين در آن نيامده است. «(1)» حجاز را در تاريخ اسلام و حوادث مهمى كه بر آن گذشته؛ بويژه در قرن اول و اوايل قرن دوم، مقامى بس رفيع است. از جمله اين حوادث است واقعه حَرّه و قيام عبدالله بن زبير و هجوم خوارج و قيام محمد نفس زكيّه و قيام بردگان، علاوه بر جريانات مسالمت آميزى كه در آنجا اتفاق افتاده وقوع اين حوادث، توجه مورخين را به خود جلب كرده و در ضمن حوادث توفنده تاريخ اسلام، اخبار حجاز را نيز بطور خاص تعقيب مى كرده اند، بعضى نيز درباره آن حوادث، كتابهاى مستقلى تأليف كرده اند؛ مثلًا ابوعبيده و ابومِخْنَف و واقدى و [مفضّل بن غسّان] غلابى هر يك كتابى درباره واقعه حَرّه تأليف كرده اند. همچنين ابومِخْنَف كتابى در باره محاصره شدن عبدالله بن زبير نوشته، از اين كتابها جز قطعاتى كه طبرى در تاريخ خود و بلاذرى دركتاب «انساب الاشراف» و سَمْهودى در «وفاء الوفا» نقل كرده اند، چيزى باقى نمانده است. در مطاوى اين كتابها، معلومات ارزشمندى راجع به اماكن حجاز آمده است؛ چون راههاى ارتباطى و مراكز نظامى. بعضى تفاصيل راجع به نقشه هاى شهرها مخصوصاً مكه و مدينه، ولى اين معلومات متفرق و ناقص هستند.

در حجاز پيش از اسلام و بعد از آن، شمار چشمگيرى از شعرا ظهور كردند. بعضى از اينان در باديه يا در روستاها مى زيستند، چون شاعران هُذَلى و عُذْرى. و برخى در شهرها زندگى مى كردند مانند عمر بن ابى ربيعه.

اين شاعران نيز در شعر خود نام بسيارى از اماكن و عشاير و حوادث سياسى و برخى محصولات را آورده اند وصورتهاى متعددى از زندگى مردم ارائه نموده اند. ولى شاعران در ضبط اسامى تاريخى و جغرافيايى متفاوتند زيرا رعايت وزن شعر و نشاندن قافيه، گاه موجب تغيير حركات مى شود. علماى لغت به شعر اين شاعران توجه خاص مبذول داشته اند و اين

ص:38

شعرها را شرح و تفسير كرده اند و بر فوايد آنها، علاوه بر شناخت حجاز و احوال آن، مطالب ديگرى افزوده اند.

البته معلومات جغرافيايى و تاريخى كه از شعر حاصل مى شود، نه چندان مفصل است و نه دقيق و مضبوط؛ مثلًا شاعر گاه دو مكان را كه با يكديگر فاصله بسيار دارند، با هم ذكر مى كند و گاه تعبير عاطفى، ازصحت جغرافيايى مى كاهد. همين گونه، شروح اهل لغت هم هميشه وافى يا دقيق نيست.

اميد مى رفت كه زيارت حج، كه هر سال شمار بزرگى از مسلمانان به جا مى آوردند و در كاروانها گروهى از علما و متفكرين بودند، ثمره اى نيكو بار آورد و آنها سفرنامه هاى خود را بنويسند و از مسافات و اماكن، اطلاعات وسيعى به ما دهند ولى در واقع چنين نشد زيرا بسيارى از كسانى كه به حج مى رفتند همه همّشان رسيدن به خانه خدا و به جاى آوردن حج بوده است و آنان كه به نوشتن سفرنامه مى پرداختند اندك بودند. شايد نخستين اثرى كه از اين سفرها به دست آمده، سفرنامه ابن جُبَيْر بوده باشد. «(1)» اين كتاب در اواخر قرن ششم نوشته شده. ابن جُبَيْر و كسانى كه بعد از او آمده اند در زمره كسانى كه اكنون مى خواهيم به بحث درباره آنها و آثارشان پردازيم نيستند. و در قرن سوم هجرى شمارى از كتب مسالك و ممالك و نيز كتابهايى كه در آنها راههاى مواصلاتى و منازل بين راه و اقاليم عالم آمده است، تأليف شده كه حجاز نيز فصولى را به خود اختصاص داده است.

نويسندگان اين كتابها معلومات خود را از اسناد و سجلات ديوانها به دست مى آوردند و نيز از متقدمين مطالب بسيارى نقل مى كردند. ما اين آثار را مورد تحليل قرار نمى دهيم زيرا نسبتاً متأخراند و نيز شيوه تأليف آنها روشى است كه در مشرق متداول بوده نه در حجاز.

مآخذى كه پيش از اين بدان اشارت رفت، مواد پرارزشى راجع به حجاز در قرون آغازين اسلام دربردارند ولى اين معلومات پراكنده و متشتت است و غالباً بهصورت عرضى آمده اند نه اصلى. چون كسى بخواهد آنها را گرد آورد، نبايد به يك منبع بسنده كند. بايد همه منابع را در اختيار داشته باشد و مورد استفاده قرار دهد تاصورت واضح و روشنى از حجاز در پيش چشم داشته باشد. البته نمى گوييم نقصى در مؤلفين اينگونه آثار هست، نه، آنها در اين سفرها هدف ديگرى در نظر داشته اند. از اين رو معلوماتى كه به دست مى دهند مى تواند

ص:39

مكمل و توضيح دهنده آثارى باشد كه صرفاً در پيرامون حجاز نوشته شده است. يا درباره يكى از شهرهاى آن و اين چيزى است كه ما مى خواهيم در اين مقال آن را باز نماييم.

ناچار بايد به اين امر هم اشاره كرد كه ما بحث خود را به تحقيق درباره آن آثار يا آن افكار و معلوماتى منحصر خواهيم ساخت كه در كتابهايى آمده كه يا عين نص آنها به دست ما رسيده يا منقولاتى از آنها. نه آن افكار و آراء و معلوماتى كه احتمال دارد يا ترجيح دارد كه بگوييم كه در عصر خود معروف بوده اند يا مورد توجه معاصرين خود بوده ولى از ميان رفته اند و از آنها چيزى به دست ما نرسيده است؛ زيرا با فقدان اين معلومات ديگر ارزشيابى آنها و ارزيابى اهميت آنها دشوار است.

ترديدى نيست كه حركت فكرى كه در عالم اسلامى در سالهاى دور پديد آمده و غالباً نتيجه بحثها و مشاجرات و مناقشاتى بوده كه ابتدا بطور شفاهىصورت مى گرفته و بعدها در نوشته ها مدون شده و در اواخر قرن دوم بهصورت كتاب درآمده است. اينجاست كه مشكل تقرير نسبت اخبار و تعيين مصدر اصلى آن پيش مى آيد. براى توضيح اين معنا مى گوييم كه طبرى در كتاب خود «تاريخ الامم و الرسل و الملوك» به بيان منابع كهنِ حوادث تاريخى پرداخته است، ولى اغلب اين منابع بهصورت كتاب، ازصاحبان آنها به دست ما نرسيده است؛ زيرا آنان معلومات خود را تدوين نكرده بوده اند. بلكه بهصورت شفاهى بوده است تا زمانى كه نويسندگان كتب آمدند و آن اخبار را در كتابها نوشتند. منابع بعضى از آنها را به ياد داشتند و منابع بعضى را فراموش كرده بودند؛ مثلًا طبرى روايات بسيارى از سيف بن عمر نقل مى كند.

سيف بن عمر نيز از مشايخ خود چون محمد و طلحه و زياد و ديگران روايت مى كند. در اين روايات آيا بايد محمد را منبع اصلى دانست يا سيف بن عمر (ناقلى كه روايات را در كتابى گرد آورده) «(1)» يا طبرى را (كه كتاب سيف بن عمر را نقل كرده و آن را به ما رسانده است). اما ما در اين تحقيق مؤلف كسى را اعتبار مى كنيم كه مورخان فكر اسلامى گفته اند كه اوصاحب كتابى در موضوع معينى بوده، خواه اين كتاب كاملًا به دست ما رسيده باشد يا نرسيده باشد، بلكه قطعاتى از آن نقل شده باشد. بنابراين ما سيف بن عمر را مؤلف حقيقى به حساب مى آوريم و آنچه را طبرى از او نقل كرده به اين عنوان كه طبرى ناقل است مى پذيريم و در عين حال در اين موارد از مشايخ مؤلف و نقل كنندگان از او، غافل نيستيم.

ص:40

اين اشارت هم ضرورى است كه بيشترين مؤلفان نخستين، به ذكر منابعى كه معلومات خود را از آنها اخذ كرده اند، اهتمام ورزيده اند ولى اين منابع غالباً متعدد و بسيارند و كمتر اتفاق مى افتد كه مؤلف از يكى از مشايخ خود بيش از يك روايت نقل كند. گاه گاهى نيز مؤلف نام شيخ خود را نمى آورد فقط به همين اكتفا مى كند كه: «يكى از ثقات مرا خبر داد» يا «كسى كه من به او وثوق دارم مرا خبر داد». گاه نيز تصريح مى كند كه روايت را از چند تن از مشايخ گرفته و آنها را در هم تأليف كرده است و از آن يك روايت ساخته كه از آن فهميده نمى شود كه رواياتى كه مطالعه و تلفيق كرده با يكديگر چه اختلافى داشته اند.

بسيار اتفاق مى افتد كه مؤلّف، بسيارى از معلوماتى را كه از آگاهى و شناخت خود حاصل كرده در روايت وارد كند. پس در واقع او فقط گردآورنده روايات مشايخ خود نيست، بلكه مطلبى چند را از آنها برمى گيرد و آنها را به هم مى آميزد و چيزى از معلومات خود بر آن مى افزايد.

بدين نكته هم اشارت ضرورى است كه آنچه را كه امروز «حق چاپ» مى گويند در قديم وجود نداشت و نيز بسيارى از مؤلفان قديم آثار خود را به خط خود نمى نوشتند بلكه آنها را به شاگردان خود املا مى كردند. اين امر سبب پديد آمدن اختلافهايى در ضبط نامها و عبارات مى شده و اگر امروز گاهى در نسخه هاى يك كتاب واحد در ضبط نامها يا مفهوم عبارات يا كميت معلومات، اختلافى مشاهده مى كنيم به اين سبب است.

اغلب مؤلفينى كه نام برديم، تأليفاتشان از ميان رفته است و جز قطعات پراكنده اى از آنها كه متأخرين چون بكرى در «المعجم ماستعجم» و ياقوت در «معجم البلدان» و ابن نجار در «الدرة الثمينه فى اخبار المدينه» و زين المراغى در «تحقيق النصره بتخليص معالم دار الهجره» و سمهودى در «وفاء الوفا فى اخبار دار المصطفى» آورده اند. آنها نيز از نوشته هاى آنان مطالبى را كه مورد توجه خودشان بوده است نقل كرده اند و بسا مطالبى را كه امروز در نظر، مهم مى آيد حذف كرده اند.

اينك به ذكر چند تن از مؤلفان مى پردازيم:

ص:41

ص:42

تن را ياد مى كند و كم اتفاق مى افتد كه از هر يك از آنها بيش از يك روايت نقل كرده باشد.

اغلب آنها از مردم مدينه هستند و بسيارى از آنها كسانى هستند كه ابن اسحاق و واقدى هم به آنها اعتماد كرده اند يا محدثان از آنها روايت نموده اند. جز اين كه بيشتر مطالبى كه سَمْهودى از ابن زَباله نقل كرده؛ مخصوصاً آنچه متعلق به اخبار مدينه است، مستقيماًصورت پذيرفته است.

ابن زَباله درباره نام مدينه و حرمتش آن و ساكنان اوليه آن و تاريخ يهود آنجا و عشايرشان و اوس و خَزرج و عشاير آنها سخن مى گويد. همچنين درباره راهى كه رسول الله (ص) در زمان هجرت طى كرده و ورود آن حضرت به مدينه بحث كرده. ابن زَباله به تفصيل درباره مسجدالرسول و پايه و اساس آن و طول و عرض و علامتها و آرايه هاى آن و نيز از منبر و ستونها و چراغدانها و وسعت مسجد در عصر خلفاى راشدين و امويان و عباسيان و قبر پيامبر وصحابه و سقايه ها و حوضها و قنديلها و درها و خانه هاى اطرف آن سخن گفته است. همچنين از بازارهاى مدينه چون سوق هشام و مصلّى و مساجدى كه پيامبر در آنها نماز به جاى آورده و از بَقيع و چاههاى مدينه وصدقات پيامبر و راه پيامبر به مكه و مساجد او در حجاز و عقيق ياد كرده است.

از آنچه آورديم معلوم مى شود كه دامنه بحث ابن زَباله وسيع است و موضوعات و مواضع گوناگون را دربرمى گيرد. همه كسانى كه بعد از او درباره مدينه چيزى نوشته اند؛ چون ابن النّجار، مراغى و سَمْهودى از او نقل كرده اند. اما نمى توان به ترتيبى كه سَمْهودى از او نقل كرده، يقين كامل نمود. زيرا سَمْهودى گاه چيزى را حذف كرده يا تبديل نموده؛ مثلًا مى گويد كتاب ابن زباله با ياد از ساكنان نخستين مدينه آغاز مى شود در حالى كه او اين فصل را پس از تحقيق در تسميه و حرم مدينه قرار داده است. «(1)» شيوه ابن زَباله در نگارش دقيق و دور از لغو و آرايشهاى لفظى است. نثرش ساده و روشن و قابل درك است.

ص:43

ص:44

ابن زباله نقل مى كند روايت مى كند. از اين رو مى توان گفت كه كتاب او مكمّل كتاب ابن زباله است.

يحيى بن حسن از مشايخ ديگرى جز ابن زباله نيز روايت مى كند و سَمهودى بيش ازهشتاد تن از مشايخ رانام مى برد كه ازهر يك تقريباً يك روايت نقل كرده است.

كتاب يحيى بن حسن نيز مفقود شده. فقط متأخرين قطعاتى از آن نقل كرده اند. مثلًا زين المَراغى در پنج موضع و سخاوى در چهار موضع از او نقل كرده است. ولى بيش از همه سمهودى در 210 موضع از او روايت آورده است. از آنچه از او روايت شده مى توان دريافت كه يحيى در كتاب خود از هجرت پيامبر (ص) و فرود آمدنش در قُبا، سپس استقرار آن حضرت در محله بنى النجار و مِرْبَد و از بناى مسجد و تحويل قبله و منبر و محل اعتكاف پيامبر-ص- و سراهاى زنان آن حضرت و درهاى مسجد و وسعت دادن مسجد و خانه هايى كه در اطراف آن بوده و افزوده هاى خلفا به مسجدالرسول مخصوصاً آنچه وليد افزوده و مؤذنان و نگهبانان و مواضع مرقد رسول الله (ص) و خلفا و نيز قُبا و ديگر مصلاها و مساجد مدينه كه رسول الله (ص) در آنها نماز به جاى آورده. از اين منقولات معلوم مى شود كه كتاب يحيى اختصاص به شناساندن مدينه داشته ونويسنده توجهى به اطراف آن از واديها و قناتها نداشته است.

ص:45

از اين عناوين مى توان به وسعت افق كار مدائنى و اهتمام او به جنبه هاى ادارى و اجتماعى و مالى كه ابن اسحاق و واقدى و بسيارى از مورخان سيره، كه پيرو اين مؤلفان بوده اند، به آنها توجه نكرده اند، پى برد. البته بجز ابن سعد كه در اين گونه موضوعات نيز وارد شده ولى به منابعى كه از آنها استفاده كرده اشاره ننموده است. دشوار است تصور كنيم كه غفلت مورخينِ سيرت و ابن سعد از مدائنى به سبب عدم اعتماد آنها به او بوده است، در حالى كه طبرى آنچنان به او اعتماد كرده است. نيز فهم اين معنا هم دشوار است كه چرا مورّخانِ دوره هاى بعد از همه آثار مداينى، بهره گرفته اند ولى كتاب او در باب مدينه و زندگى رسول اللَّه (ص) به فراموشى سپرده شده است.

ص:46

به اين امر نيز اشاره مى كردند. در واقع طبرى فرق مى نهد ميان آنچه از ابن شَبَّه روايت مى كند و آنچه از طريق ابن شَبّه از مدائنى نقل مى كند. ابن نديم نيز به دقت كتب ابن شبه را نقل مى كند؛ به گونه اى كه با كتابهايى كه مدائنى نوشته خلط نشود. پس آثار اصلى ابن شبّه و آنچه از مداينى نقل كرده، كاملًا مشخص و ممتازند. بنابراين نمى توان گفت كه آنچه ابن شبّه از مكه و مدينه نوشته عيناً همان چيزهايى است كه مداينى نوشته است. از سوى ديگر مى دانيم كه نوشته هاى مداينى درباره مكه و مدينه ضعيف است و ابن شبّه اين ضعف را دريافته و خود به كتابهاى گسترده ترى دست يازيده و آثار او در اين مباحث سِمَتِ مرجعيت يافته است.

از كتاب «اخبار المدينه» عمر بن شبّه، شمارى از مورخين متأخر نقل كرده اند؛ از آن جمله است: سخاوى در «التحفة اللطيفه» «(1)» همچنين ذهبى، در «التذكره» «(2)» اما بيش از همه سَمْهودى از او نقل كرده؛ مثلًا در كتاب خود وفاء الوفا حدود 350 مورد از او روايت آورده و اين امر دلالت بر وسعت مطالب كتاب ابن شبه دارد. همچنين او را از ثقات خوانده «(3)» ولى به همه كتاب او دست نيافته؛ مثلًا در جايى مى گويد: به آن قسمت از كتاب او، كه ذكر مسجد كرده است، دست نيافتم و اگر بر آن دست يابم سبب شفاى خاطر گردد. «(4)» ابن شبّه به وصف جغرافيايى مدينه و منطقه آن پرداخته و از چاهها و واديها و بازارها و مساجد آن ياد كرده، همچنين به جنبه هاى اقتصادى توجه خاص كرده و دربارهصدقات، از اراضى و مزارع و خانه ها به تفصيل سخن گفته و از كتبصدقات، مطالب بسيارى نقل كرده.

ابن شبّه به مهاجرين عنايتى ويژه دارد. از خانه ها و مساكنشان مطالب فراوان آورده.

اين مطالب از منابع سَمْهودى است درباره وضع مهاجرين در مدينه.

سَمْهودى از ابن شبّه چيزى درباره انصار نقل نكرده، شايد ابن شبّه در اين باب تحقيقى نداشته يا سمهودى آنها را نديده است. ابن شبّه بحث درباره مهاجران را به عشاير آنها اختصاص داده. او از عشيره ياد مى كند سپس از خاندانهاى آن يك يك نام مى برد. چون سخن از خاندانهاى بنى تيم، بنى زهره، بنى عدىّ بن كعب، بنى عبد شمس، بنى اسد، بنى عامر بن لؤى، بنى مخزوم، بنى جُمَح، بنى هاشم و غفار.

ص:47

از آنچه سخاوى در «التحفة اللطيفه» نقل كرده، معلوم مى شود كه ابن شبه در احوال اشخاص نيز مطالبى افزوده است.

ابن شبه در پاره اى از نوشته هايش به مشاهدات و تجارب خود تكيه كرده، همچنانكه از راويان فراوانى هم روايت كرده است. ولى كمتر اتفاق افتاده كه از هر يك از آنها بيش از يك روايت بياورد. حتى از آنهايى كه سمهودى تصريح دارد كه از شيوخ او بوده اند، چون سليمان بن داود و خَلّاد بن يزيد بن عبدالعزيز چند روايتى نقل كرده ولى در نقل روايت از ابوغسّان محمد بن يحيى الكِنانى، نسبت به آن دو امساك ورزيده است.

ابوغسان محمد بن يحيى بن على بن عبدالحميد الكنانى از اصحاب مالك است كه به اخبار مدينه آگاهى بسيار دارد. او از خاندان كتابت و علم است.

سمهودى از ابوغسّان در پنجاه و چهار موضع نقل كرده؛ از آن جمله چهارده موضع مستقيم و باقى از طريق عمر بن شَبّه. در مآخذ ذكر نشده كه ابوغسان صاحب كتابى بوده، گويا آنهايى كه از او نقل كرده اند از طريق سماع بوده است. عمر بن شبّه از بزرگترين راويان اوست.

حتى آن چهارده موردى كه سمهودى منبع آن را ذكر نكرده نيز از طريق عمر بن شبّه بوده است.

سى روايت از رواياتى كه سمهودى از ابن شبّه روايت كرده مستند است و نام راويان و رجال روايات ذكر شده. در اغلب روايات او، از يك راوى نام برده شده و در هفت روايت نام بيش از يك شخص آمده است. رواياتى هم هست كه نامصاحب سند را در آنها نياورده است بلكه به همين اكتفا كرده كه: «مرا كسى كه از ثقات است» يا «مرا چند تن از اهل علم» يا «بعضى از مشايخ ما» يا «بعضى از اصحاب ما روايت كرده است».

رواياتى كه سَمْهودى از ابوغسّان روايت كرده شامل مسجد رسول (ص) و بقيع و قبور آن و بعضى از مساجدى كه پيامبر در آنجاها نماز به جاى آورده. و برخى اماكن مدينه، چون سوق زباله، سوق هشام، اريس، حُسَيكه، قُبا، عقيق و رَضْوى. «(1)»

ص:48

ص:49

بعضى را از بقال (ج 1،ص 699) آورده كه به ظن قوى آنها را از اخبار المدينه برگرفته است ولى مطالب بسيارى از مكه و چاههاى آن نقل كرده (بنگريد به ج 1،ص 146، 346، 524 659 و 741 همچنين ج 2،ص 14 و ج 3،ص 28، 305 و 64. همچنانكه از بكرى مطالبى در باب مدينه آورده كه احتمالًا از اخبار المدينه برگرفته است (بنگريد بهص 377، 498، 594، 956 و 984) و اين افزون بر مطالبى است كه به احتمال قوى از كتاب النسب اخذ شده يا كتابهاى ديگر.

سمهودى مطالب مفصليى راجع به عقيق و واديها و غديرهايى كه به آن مى پيوندند مى آورد و همه را از زبير بن بكّار روايت مى كند. مطالب او مسائل عقيق است از آنجا كه به راه مى افتد تا مصب آن در دريا، جز بخشى از آن كه نزديك مدينه است. گويا سمهودى مطالب زبير بن بكار را خلاصه كرده است؛ زيرا مطالب او در جلد دوم كتاب اوست:

1- درصفحه 210 فلجه آورده، بدون هيچ قيدى، سپس درصفحه 356 گويد: فلجه از واديهاى عقيق است، چنانكه گذشت، اين سخن زبير است و ابووجره السعدى گويد:

اذا تربَعْتَ ما بين الشريق الى روض الفلاح اولات السرج والعنب

واختلت الجوفا الاجراح من حرج فما لها من ملاحات ولا احلب (؟)

2- درصفحه 210 گويد: مرخ ولى درصفحه 372 از زبير نقل مى كند كه مرخ و ذومرخ در عقيق است و شعر ابو وجره را مى آورد.

3- درصفحه 210 گويد: «شعاب الحمرى و الفراء و عيرين» ولى درصفحه 347 گويد:

و از اينرو زبير در واديهاى عقيق آورده است: سپس شعاب الحمراء والفراة و عيرين و در عيرين احوص گويد:

اقوت زواوة من أسماء فالجمد فالنصف فالفسح من عيرين فالسند

4- درصفحه 210 گويد: «آنجاست رايةالغراب» و درصفحه 353 مى گويد: زبير در واديهاى عقيق چنين آورده كه: آنجاست راية الغراب و معن بن اوس در اين باب گويد و اين بيت را ذكر كرده است:

فمندفع العلان من جنب منشد فنصف الغرابِ خطبة واساوده

5- درصفحه 210 گويد: سپس نبعةالعشره است و سپس نبعةالطوى و سپس حنينه است آنگاه نبعه. و درصفحه 384 باز به ذكر آن پرداخته و مى افزايد: زبير بن عقبه گويد كه در

ص:50

باب نبعه ها خفاف بن ندبه گويد:

عشقتُ دياراً ببطن النباع كه مراد همان نبعه هايى است كه ياد شد.

6- درصفحه 220 گويد: وادى ترعه به اضم رسد از سمت قبله. و درصفحه 270 گويد: «زبير بن عقبه گويد: در باب ترعه بشرالسلمى گويد:

أرى أبلى احست نحن لقاحها بترعة ترجو أن أحل بها إبلا

7- درصفحه 220 از سيلهاى عين ابى زياد به اضم ياد مى كند كه: «اين سيلها به وادى نقمى مى رسند» و درصفحه 384 گويد: «در آنجا كه از واديها سخن مى گفتيم آورديم كه «سيل عين ابى زياد در غابه به وادى نقمى مى رسد». زبير بن عقبه از عمر بن عبدالله بن معمر روايت كند كه نام نقمى نقمى نيست بلكه نقمان است؛ يعنى بهصورت تثنيه. نام او در نخست عرس بود. دو تن از اعراب به سوى قوم خود رفتند و بازگشتند در حالى كه به مقصود خود نرسيده بودند. آن دو مرد را نقمان گفتند و آنجا را نيز بدين سبب نقمان ناميدند.

از اين افزوده هايى كه سَمْهودى در پايان كتابش آورده و ما آنها را نقل كرديم، معلوم مى شود كه آنچه درصفحه 210، 211، 220 كتاب خود از عقيق حكايت كرده، بهصورت اختصار است از جمله آنكه شعرها را حذف كرده است و مى افزايد كه از كتاب العقيق از زبير بن بكّار اماكنى را در عقيق ياد مى كند چون روضةالعقيق درصفحه 854 از جلد دوم و منيره درصفحه 673 از جلد چهارم و نسر درصفحه 780 همان جلد و حال آن كه سمهودى از آنها ياد نكرده است و اين نيز دليل ديگرى است كه سَمْهودى سخن زبير را خلاصه كرده است ولى باز هم جزماً نمى دانيم كه چه چيزهاى ديگرى را حذف كرده است.

سَمْهودى به آن قسمت از عقيق كه از نزديك مدينه مى گذرد توجه خاص نشان داده و درباره آن به تفصيل سخن گفته است و از اقطاعات و شوارع و قصرها كه در آنجاست ياد كرده و شعرهاى بسيارى را، كه در آنها ذكر آن آماكن آمده، نقل نموده است كه جمعاً 22صفحه از جلد دوم را (يعنى ازصفحه 188 تا 210) در برگرفته است. سمهودى منابع نوشته هاى خود را ابن زَباله (صص 187، 188، 190، 199، 206، 208 و 209) و ابو غسان (ص 187) و ابوالعباس العراص (ص 187) و ابن شبّه (صص 187، 190، 191، 206 و 209) و هجرى (صص 188، 199 و 200) و عياض (ص 189) و مطرى (ص 189) و مجد (ص 195) و اسدى (ص 195) و زبير (صص 188، 190، 194، 196، 200، 208) معرفى كرده است.

ص:51

بدون شك سمهودى جز اين منابع كه به آنها اشاره كرده است مطالب ديگرى نقل كرده از منابع آنها ياد نكرده است و با سنجش مطالب كتاب مى توان مواضع آن را پيدا كرد؛ مثلًا درصفحه 191 از اقطاعى كه مروان بن حكم به ابن عياش داده ميان ميل چهارم از مدينه تا ضفيره در اراضى مغيرة بن اخنس ياد كرده ولى به منبع آن اشاره نكرده است و اين نص عيناً در كتاب سَمْهودى جلد اولصفحه 339 موجود است و نيز در معجم البلدان ياقوت در جلد سومصفحه 475 و به زبير بن بكّار نسبت داده شده و اين دلالت دارد بر اين كه تمام آن فصل تاصفحه 195 از زبيربن بكّار گرفته شده، از چيزهايى كه مؤيد اين معنا است اين است كه چون به بيان املاك زبيريان مى پردازد و زبيربن بكار به اطلاع وسيع از اين امر مشتهر است و شيوه او اين است كه كلام خود را به شعر مى آرايد.

همچنين درباب العرصه (صص 200 و 201) از زبيرمطالب بسيارى برگرفته است.

در بحث از جماوات مخصوصاً از نيمهصفحه 208 تا نيمهصفحه 209 با آنچه گفتيم منطبق است. واقع اين است كه سَمْهودى درصفحه 206 مى گويد كه «ابن زَباله» و غير او گفته اند كه جماوات سه اند: «اولى آن جماء كه بر قصر عاصم و بئر عروه جريان دارد». و اين عبارت را ياقوت در جلد اولصفحه 853 نقل مى كند و آن را به زبير بن بكار نسبت مى دهد.

در هر حال آنچه سمهودى از زبير بن بكّار در باب عقيق نقل مى كند در عين حال رنگ انديشه او را دارد كه همان دقت در جمع و تلفيق مطالب است و نيز اهتمام به اخبار و شعر و مراعات تسلسل جغرافيايى است. بطور محدود ولى با سكونى كه در مباحث خود بيشتر به تسلسل مواضع جغرافيايى نظر دارد و چندان نزديك نيست.

ص:52

سخن او چنان برمى آيد كه ابوعبدالله در قرن سوم مى زيسته. «(1)» و مى گويد كه او را كتابى بوده به نام «منسك» و در آن ذكر مساجدى است كه در مدينه مردم زيارت مى كنند. چون مسجد النور و مسجد السُقيا و عينين.

سَمْهودى در جاى ديگر گويد كه: امام ابوعبدالله اسدى از متقدمين، در كتاب خود گويد اماكنى كه در خارج مدينه شريفه زيارت مى شوند عبارتند از مسجدالفتح بر سر كوه و مسجد ذباب نيز بر سر كوه. «(2)» و در جاى ديگر مى گويد: ابوعبدالله اسدى كه از متقدمين است، از مسجد عينين ياد كرده و گفته است آن را «مسجد العسكر» نيز گويند ولى مسجد العسكر غير از مسجد عينين است و هر دو بر دامنه كوه جاى دارند. «(3)» آنگاه از اماكنى كه ميان مكه و مدينه واقع شده اند ياد مى كند چون بِئْر عُرْوه، ذوالحُلَيْفه، سَياله، وَرِقان، مسجدالظبيه، رَوحاء، شَنوكه، مسجدالمُنْصَرَف، رُوَيْثَه، مسجد المُنْبَجس، العَرْج، الحَفيره، الطَلوب، الاثايه، العانِد، تِعْهِن، الابواء، الجُحْفه، خُمّ، المدارج، امَج، لَحْياجَمْل، الجِىّ، البَيْضه، خُلَيْص، تَنعيم، مسجد عائشه، كُراع الغَميم، قدس و وادى الازرق.

و در راه نجد از اين اماكن نام مى برد: بركة اوْطاس، رَحْضِيّه، حَزْم بنى عُوال، افاعيه، قُباء، بَطْن نَخْل و كُلَيّه.

و اماكنى كه در راه كوفه اند: ذوالقَصّه، طَرَف، مُغِيث، رَبَذه، فَيد، نُخَيْل، نهرالسائب و قاحه.

ابوعبدالله اسدى از اماكن ميان مدينه و بصره، فقط از ضربه ياد كرده و از اماكن شمال مدينه فقط به ذكر ذوالمَرْوَه بسنده كرده است.

از آنچه سَمْهودى از ابوعبدالله اسدى در كتاب خود آورده، معلوم مى شود كه به دو چيزتوجه خاص داشته يكى مساجدى كه حضرت رسول (ص) در آنها نماز به جاى آورده و ديگر راههايى كه از مدينه منشعب مى شود. اسدى طول اين راهها و نشانه هاى بريد و چاهها

ص:53

و آبها و عشاير و اماكن آنها را برشمرده است.

ص:54

مى رويد املاء نمود.

بكرى در كتاب خود نامى از ابوالاشعث جز در اين دو مورد نياورده است و از آن برمى آيد كه ابواشعث ناقلى بيش نبوده است.

بكرى در دو جاى از كتاب خود از عَرّام نام برده است؛ يكى درصفحه 10 آنجا كه مى گويد: عَرّام بن الاصْبَغ پنداشته است كه حد حجاز از مَعْدِن النَقْرَه است تا مدينه، پس نيم آن حجازى است و نيم ديگرش تهامى. در جاى ديگر گويد: جَلْس بينِ جُحْفَه است تا دو كوه طى. و مدينه جَلسى است و از اعمال مدينه است فَدَك و خيبر و وادى القُرى.

بكرى در چهل و هفت مورد از سكونى نقل مى كند، بعضى از موارد متن طولانى است و آن منطقه به دقت توصيف شده است. مطالبى كه بكرى در باب ابْلى، ارْثَد، جار، رَضوى، شَراء، شَمَنْصِير و قدس نقل مى كند تقريباً با آنچه عرّام آورده يكسان است و دليل روشنى است كه بكرى اين مطالب را از كتاب عرّام برگرفته است، منتهى از طريق سكونى. جز اينها مطالب پراكنده بسيارى نيز در كتاب بكرى هست كه اگرچه نگفته است كه از كجا برگرفته ولى به مطالبى كه در كتاب عرّام آمده است شباهت فراوان دارد. همچنين در كتاب بكرى مطالبى از عرّام نقل شده كه در نسخه چاپى كتاب او نيست.

ياقوت هفتاد و پنج مورد از عرّام نقل مى كند كه همه آنها در نسخه موجود چاپى مشاهده مى شود. جز سه مورد كه در شرح لغات است و يك مورد هم بيتى را بكرى آورده كه در كتاب عَرّام موجود نيست. ياقوت در همه مواردى كه از عَرّام برگرفته از او ياد كرده است بجز در دو مورد كه تصريح كرده كه مطلب را از ابوالاشعث الكندى از عرّام گرفته است. ياقوت بيست مورد هم از ابواشعث نقل كرده ولى از عرام نام نمى برد كه همه آنها در نسخه چاپى كتاب عَرّام موجود است و از اين برمى آيد كه عرام منبع اصلى ياقوت بوده و ابوالاشعث جز ناقلى بيش نبوده است.

شگفت اين است كه ياقوت در آغاز كتاب معجم البلدان، ابوالاشعث را از منابع خود در ذكر اماكن بلاد عربى نام مى برد، نه عَرّام را، هر چند از عرام بسيار نقل كرده است. ولى ما در تحقيق خود به اين نكته تكيه مى كنيم كه آنچه ياقوت از ابوالاشعث نقل كرده در واقع از عَرّام است و ياقوت مطالب منقول را گاه به عَرّام نسبت مى دهد و گاه به ابوالاشعث. ولى ياقوت هيچ مطلبى را از سكونى روايت نمى كند، گويى به منقولات سكونى هيچ اعتماد ندارد.

ص:55

روش ياقوت در نقل مطالب از عرام با روش بكرى متفاوت است. بكرى درباره يك منطقه غالباً نص طويلى را كه شامل اماكن بسيار است نقل مى كند ولى ياقوت اغلب مطالب كوتاهى كه هر يك راجع به يك مقال است مى آورد يا مثلًا اگر نصّى شامل بيش از يك مكان باشد آن را در جاهاى مختلف برحسب موقع نقل مى نمايد.

ص:56

است.

و نيز در باب خزاز گويد كه «خزاز در ناحيه مَنْعِج است پايين امره و بالاى عاقل در سمت چپ راه بصره به مدينه.

كسانى كه آن را طى مى كنند از آنجا مى گذرند و منعج نزديك حِمى ضريه است» و اين قول سكونى است. (ص 496) عين اين عبارت در فصلى كه راجع به ضريه است آمده است (ص 877).

همچنين در باب فروع نيز مى گويد «آبى است از آنِ بنى عبس، آن را فُرْع يا فروع گويند» سكونى آن را از ضريه پنداشته و من نمى پذيرم. (1023) اين نيز عيناً در فصل مربوط به ضريه آمده است (ص 864).

2- فَيْد: «(1)»

بكرى منطقه و كوهها و خشكرودها (/ واديها) و آبها و عشاير و مسافات ميان آنها را وصف كرده و همواره در ميان سخن خود از سكونى ياد مى كند به گونه اى كه مسلّم مى شود كه همه مطلب را از سكونى برگرفته است.

بكرى در جاى ديگر مى گويد: «(2)» بَعُوضَه آبى است در مرتع (/ حمى) فَيد ميان آنها و فيد شانزده ميل است. سكونى در كتاب خود چنين مى گويد.

3- بكرى فصل طويلى از مرتع رَبَذه آورده است. «(3)» و در آن از حدود آن و چاههايش و آبهايش و كوهها و عشايرش و مسافات ميان اماكنش به همان اسلوب كه در فَيْد و ضَرِيَّه آورده بود، ياد مى كند.

بكرى نمى گويد كه اين مطالب را از كجا برگرفته است. جز اينكه در جاهاى ديگر مطالبى مى آورد كه دلالت مى كند اين فصل را از سكونى برگرفته است.

آنجا كه مى گويد (ص 142) اروم و ارام، سكونى گويد كه «آنها دو كوه اند در جانب قبلى ربذه و درص 502 گويد كه سكونى گويد كه خضرمه آبى است در مرتع ربذه به آنجا مى گردد كه اين دو مطلب در اين فصل (ص 635) موجود است و از آنجا كه اين فصل به همان اسلوبى است كه درباره فيد و ضريّه نوشته مى توان گفت كه از سكونى اخذ شده است.

ص:57

4- بكرى فصلى درباره تَيْماء دارد «(1)» و در آن از راههاى چهارگانه اى كه ميان مدينه و تَيْماء است ياد مى كند و در آغاز وصف اين راهها مى گويد: «قال السكونى» بگونه اى كه معلوم مى شود همه مطلب را از سكونى برگرفته است.

البته اين فصل كامل نيست؛ زيرا بكرى در باره «الاسماء» گويد كه اين مكان را سكونى ذكر كرده و من بدان يقين ندارم. عَين الاسْماء در يك منزلى مدينه، منسوب به آن است چون آهنگ تَيْماء كنى آن را خواهى يافت. ولى در آنجا كه از تَيماء سخن مى گويد از «الاسْماء» نشانى نيست.

5- فَدَك: «(2)»

بكرى از مكان و عشاير و راههايى كه به آن مى پيوندند سخن مى گويد و در اين بحث از بازارى از آن بنى قَتّال بن يَرْبُوع ياد مى كند و مى گويد: «سكونى چنين مى گويد»، معلوم مى شود كه نص را از سكونى برگرفته است.

6- خَيبر: «(3)»

بكرى از راههايى كه به خيبر مى پيوندد سخن مى گويد و از كوهها و خشكرودها و آبهاى آن و مى گويد كه همه اين مطالب را از كتاب سكونى اقتباس كرده است.

7- نَقِيع: «(4)»

بكرى ابعاد مرتع نَقيع را و آثارى را كه در حدود آن است و خشكرودها و آبها و نباتات و مزارع و املاك آن را ذكر مى كند و در ضمن آن دوبار از سكونى نام مى برد و اين دليل بر اخذ اين مطالب است از او.

8- بكرى بحثى طولانى از عقيق «(5)»

دارد و در ضمن آن از آباديهاى اطراف آن ياد مى كند. سپس از راههايى كه به آن مى پيوندد و طول آن راهها. و نيز نص ابن اسحاق را مى آورد در منازلى كه رسول الله (ص) به هنگامى كه به بدر مى رفت در آنجا فرود آمده است.

اسلوب ذكر مطالب در اين فصل، درست همانند اسلوب سكونى است و به وضوح حكايت از آن دارد كه بكرى مطالب خود را از سكونى اخذ كرده است.

9- بكرى فصولى طولانى درباره عَرْج «(6)»

و مَلَل «(7)»

و ذِرْوه «(8)»

و غديرخم «(9)»

و اشْعَر «(10)»

ص:58

نقل كرده در همه آنها از سكونى روايت كرده يا به گونه اى ضبط كرده كه سكونى ضبط كرده است و اينها همه دال بر اين است كه مطالب از سكونى گرفته شده است.

بكرى (درص 274) مى گويد «پيش از اين كه از مكان اشعرى سخن مى گفتيم، گفتيم كه پائينتر از نَمَلى 2 مَلى- 2، بلده و بليده است و آن دو، دو چشمه اند از بنى عبداللَّه بن عنبسة بن سعيد بن عاص. به آنجا بنگر. همچنين محمد بن حبيب گويد: سكونى به هنگام سخن از اشعر مى گويد: «بليد آنجا است از آلِ سعيد بن عنبسة بن عاص در واديى كه از ينبع بيرون مى آيد» و اين عيناً در كلام بكرى درباره اشعر نقل شده (ص 158) و دليل ديگرى است كه بكرى آن را از سكونى برگرفته است.

مطالبى كه بكرى از سكونى برگرفته، طولانى است. در واقع لبّ و جوهره كتاب او را تشكيل مى دهد كه شامل ترين و دقيق ترين مطالب آن است، و بكرى خود اين مطالب برگرفته را اساس كلى كار خود قرار داده تا آنجا كه چون نامى را در مكان الف بايى خود قرار مى دهد، به همين اشاره بسنده مى كند كه مطلب را بطور تفصيل در فصل معينى كه از آن سخن گفته است بجويد؛ مثلًا هنگام بحث از مرتع ضريه از حليت ياد مى كند كه آن يكى از جبال ضريه است و چون در ترتيب الف بايى خود به حليت مى رسد به ضريه حواله مى دهد و مى گويد به ضريه مراجعه كنيد و ديگر از آنچه در ضريه درباره حليت نوشته در اينجا چيزى نقل نمى كند. كتاب معجم ما استعجم بكرى بر اين اساس است؛ يعنى لب و اساس مطالب آن از سكونى و عرام است و از اين دو كه بگذريم اشعارى است كه غالباً اهل لغت در باب اين مكان يا آن مكان نقل كرده اند.

مطالبى كه بكرى از سكونى گرفته شامل بعضى از سواحل اقليم حجاز است و نيز منطقه كوهستانى آن كه آن را از عرام نقل كرده است. سپس منطقه خيبر، فدك، تَيماء، نَقيع، رَبَذه، ضَريّه، فَيد، گاه نيز اجا و سَلمى؛ به عبارت ديگر منطقه وسيعى كه تقريباً از اواسط نجد، تيماء و بحر احمر و مكه كشيده شده.

بيشتر مطالبى را كه بكرى از سكونى گرفته است، سَمْهودى نيز عيناً نقل كرده ولى

ص:59

آنها را به هَجَرى نسبت مى دهد.

1- در بحث از نَقيع، سمهودى از چند منبع نقل مى كند؛ از جمله از هَجَرى. و آنچه را از هجرى آورده عيناً مطالبى است كه بكرى آورده؛ مثلًا هر چه درباره عقيق آورده به هجرى نسبت داده و آن عيناً در فصلى كه بكرى در نقل آنها بر سكونى تكيه داشته آمده است.

ما ذيلًا جدولى از اماكنى مى آوريم كه سمهودى آنها را از هجرى نقل كرده و عبارات آن عيناً در كتاب بكرى هم آمده است:

بكرى «ص» سمهودى (جلد دوم) «ص»

حمى 1324 222

برام الوتد و لصاف 1325 1228 و 180

وتد 2871325

عسيب 3451325

مقمل 2411325

اثيث و آثاث 2411325 و 392

قرارملس 2121326 و 248

مرخ 2121328

رواوه 3141328

اثبه 41138

رابغ 309138

خليقه 3001328

جثجاثه 761329

شوطى 3331329

روضةالجام 3151329

حمراءالأسد 2951330

ثنيةالشريد 3471331

شجرةالمحرّم 1991331 (مطالبى طولانى است كه در بعضى

تفاصيل با آن اختلاف دارد.)

مزارع عروه 2901331

جماوات 2061332 و 208 (در بكرى بسيار

مختصر است)

عرصات 2001333

ص:60

جرف 1991333

زغابه 3181333

أضم 2471333 و 220

غابه و عين الصورين 3511333

ثرمد 2921333

حفياء 2921333

2- ضريّه، بكرى براى آن فصلى طولانى قرار داده (ازصفحه 759 تا 778) و ما پيش از اين گفتيم كه او در نوشته هاى خود بر سكونى تكيه كرده است.

سَمْهودى نيز فصلى طولانى يعنى ازصفحه 228 تا 234 از كتاب خود را به ضريه اختصاص داده است. در آغاز شانزده سطر از ابن كلبى و اصْمَعى و اسدى و ابن سعد و مجد آورده و بقيه را از هَجَرى نقل كرده و در پايان تأكيد مى كند كه آنچه آورده خلاصه اى است از سخن هجرى در باب ضريه و از ابن جنّى حكايات و اشعارى مى آورد كه رابطه چندانى با موضوع ندارند. بنابراين اساس و جوهره بحث او مطالبى است كه از هجرى نقل نموده است.

سمهودى در جاهاى ديگر كتاب خود مطالبى راجع به ضريه آورده كه در همه جا بهصراحت مى گويد كه از هجرى برگرفته است؛ از آن جمله است آنچه از عين ضريه (ص 232) ذكر كرده و عيناً آن را (درص 239) نقل كرده، همچنين از شعر (ص 233) كه باز درصفحه 329 آن را تكرار كرده و نيز از مدعى (ص 234) كه بار ديگر در 370 آن را باز گفته است. و جفر (ص 231) كه آن را درص 281 مكرر كرده است و همه اين عبارات مكرر را بهصراحت مى گويد كه از هجرى برگرفته است.

وقتى ماده اى را كه سَمْهودى آورده با آنچه بكرى آورده مقايسه مى كنيم معلوم مى شود كه سمهودى بعضى از عبارات بكرى را مختصر يا حذف كرده است ولى آنچه نقل كرده عيناً همان است كه بكرى رقم زده. البته مگر در برخى اختلافاتى كه در نقل بعضى از كلمات هست كه آن هم اندك است محتمل است اختلاف در نسخه هاى خطى بوده است.

سمهودى مطالبى آورده كه آنها را نزد بكرى نمى يابيم؛ از آن جمله مطالبى است درصفحه 229 از اعمال ابراهيم بن هشام كه بكرى هم درصفحه 860 به آن اشارت كرده ولى

ص:61

از چشمه اى كه ميان نف و اضاخ و نيز از چشمه عثمان بن عنبسه كه البته غير از چشمه اى است كه بكرى ياد كرده، ذكرى به ميان نياورده است و نيز در باب ويران كردن بنى عباس 2 يره سليمان- 2 حضيره سليمان را (سمهودىص 233 و بكرىص 868) كه بكرى اشارتى كرده است سمهودى مطالب تازه ترى دارد.

سمهودى عباراتى آورده، منقول از هجرى، وحال آن كه بكرى نيز همان ها را نقل كرده؛ از اين قرار:

بكرى «ص» سمهودى ج 2 «ص»

ابرق خترب 240864

شيماء 330867

عين سليمان 233868

شطون 329871

انسان 250877

3- فيد: فيد سهصفحه از 1032 تا 1035 را از كتاب بكرى برگرفته است كه در بيشتر آن بر سكونى تكيه دارد. ولى همين ماده عيناً در كتاب سمهودى (ج 2،ص 236- 238) آمده است ولى در آغاز مى گويد: هَجَرى گويد و در پايان نيز از هجرى ياد مى كند كه آنها را از هجرى برگرفته است و اين دليلى است كه بر هجرى در نقل مطالب متكى بوده است. البته در سخن سمهودى از فيد اضافاتى است كه در كتاب بكرى موجود نيست. و اين اضافه بعد از سخن او ازصحراى حله آغاز مى شود كه مطالب مفصلى در باب سويقه و كوهى كه در آن معدن بجاودى است و كبد منى و قادم و قويدم و اشيق را دربردارد. چون اين مطالب در آخر فصل آمده ما معتقديم كه در چاپ كتاب بكرى افتاده است.

4- ربذه: سمهودى در باب ربذه مطالبى بطور خلاصه از بكرى مى آورد بدون آن كه به مأخذ خود اشاره اى كرده باشد فقط يك بار اشاره مى كند كه مطالب را از هجرى گرفته و آن در بكرى موجود است.

5- سمهودى از هجرى مطالبى مى آورد كه عيناً در ماده اى كه بكرى در باب اشعر مى نويسد و از سكونى نقل كرده؛ موجود است. از اين قرار:

ص:62

بكرى «ص» سمهودى ج 2 «ص»

حورتان 296155

ظلم 272157

بواط 266154

بلده و بليده 266158

عبود 3411259/ 394

6- سَمْهودى مطالبى از هجرى نقل مى كند؛ چون بين (ج 2،ص 393) اجرد (ج 2،ص 346) و قدس (ج 2،ص 359) كه در كتاب بكرى موجود نيست.

وسعت معلومات كه هجرى و مواردى كه سمهودى نقل مى كند، در كليت و تفصيل، شبيه به مواردى است كه بكرى از سكونى نقل مى كند و تطابق در وسعت و تفصيل ما را به سه فرض مى كشاند:

1- مؤلّفى كه سمهودى هجرى مى نامد همان است كه بكرى سكونى مى نامد. ولى چيزى كه اين احتمال را ضعيف مى كند اين است كه سمهودى هنگام ذكر غيقه مى گويد:

«سكونى گويد كه آبى است از غفار» (ج 2،ص 354) و اين دليل بر اين است كه او راويى را مى شناسد به نام سكونى كه غير از هجرى است و ايجاد رابطه ميان سكون و هجر دشوار است؛ زيرا سكون قبيله اى است يمنى كه افراد آن در كوفه و شام و فسطاط زندگى مى كنند و هيچ يك از آنها در هجر، كه شهر معروفى است در بحرين و بيشتر مردمش از عبدالقيس و بكر است، زندگى نمى كنند و نيز در مآخذ نيامده است كه كسى از افراد سكون در آنجا زيسته باشد.

2- هجرى غير از سكونى است و هر يك از آنها از منابع قديمى ترى روايت مى كنند.

قسمت اول امرى معقول است اما روايت كردن آنها از منبع قديم تر چيزى است كه اگرصحت داشته باشد بايد بتوانيم بدان دست يابيم و حال آن كه سه تن از جغرافيانويسان بزرگ؛ چون بكرى، ياقوت و سَمْهودى، كه از كتب مهم جغرافيا آگاه بودند، از آن ياد نكرده اند؛ يعنى چگونه ممكن است از منبعى، آن همه نقل كنند ولى نامش را فراموش كرده باشند!

ص:63

3- هجرى غير از سكونى است و يكى از آن دو، معلومات خود را از ديگرى برگرفته و اثبات اين فرض نياز به تحقيق دقيق در كتب تراجم دارد.

امّا هجرى، سمهودى او را ابوعلى الهجرى مى خواند (وفاءالوفا، ج 1،ص 69) و در جاى ديگر از كتاب خود مى گويد: «و در ابيات الهمزه در كتاب هجرى از محمد بن قليع از مشايخ او روايت شده كه گفته اند كه بر كوه عظم (كوهى است نزديك مدينه) هرگز برق نزد مگر اينكه باران در پى داشت و مى گفتند كه بر سر آن كوه قبر پيامبرى يا مردى ازصالحان است و من مى گويم كه عظم از خانه من در ملكى كه در ثنيّه دارم، بگونه اى است كه صداى من به آنجا مى رسد و كم اتفاق مى افتد كه ما را باران رسد مگر آن كه عظم را كه بهترين كوههاى ما و پربهره ترين آنهاست، باران فراگيرد» (ج 2،ص 247)

از اين عبارات معلوم مى شود كه هجرى از مردم مدينه بوده و ملك او در ثنيه نزديك عظم بوده؛ يعنى در هشت ميلى مغرب مدينه.

ابوعلى هجرى را كتاب النوادر است كه كتابى است بزرگ، دو نسخه خطى از آن موجود است، يكى در دانشگاه كلكته و ديگر در دارالكتب المصريه. دكتر حمود عبدالأمير حمادى آن را در دو جلد به سال (1980- 1981) با اتكاء به نسخه قاهره چاپ كرده است.

بيشتر آن شعر و لغت و ذكر عشاير است اما آنچه در آن به جغرافيا مربوط مى شود اندك است و پراكنده. طولانى ترين مطالب آن در ذكر داره هاى «(1)» عرب است (ج 1،صص 74- 65) و ذكر تيمين است (ج 1،صص 454- 453) و نيز ضَريّه است (ج 2،ص 10) ياقوت از هجرى هيچ نقل نكرده است ولى بكرى تنها يك مطلب از آن آورده است. (ص 1017)

قابل ذكر است كه سمهودى در مواضعى از كتاب خود مطالبى نقل مى كند و مى گويد كه آنها را از هَجَرى نقل كرده است. ولى وقتى با بكرى سنجيده مى شود، معلوم مى گردد كه آنچه را كه او از هَجَرى آورده عين سخن يا تلخيص سخن بكرى است كه از سكونى آورده است.

ص:64

آيا كسى را كه سَمهودى، هَجَرى ناميده همان است كه بكرى سكونى مى خواند؟ ولى اين احتمال از آنجا ضعيف مى شود كه سمهودى در مواردى از سكونى نام مى برد، بنابراين سكونى در نظر او غير از هَجَرى است. آيا قبيله هَجَر و سكون يكى است؟ اين نيز بعيد مى نمايد؛ زيرا سكون قبيله اى است يمنى كه بعضى از افراد آن در كوفه و شام و فُسْطاط زندگى مى كنند و هيچ يك از آنها در هَجَر كه شهر مشهورى است در بحرين، كه اغلب مردمش از عبدالقيس و بكر هستند زندگى نمى كنند و كسى در هيچ جا نديده است كه حتى يك تن از سكون در بحرين زيسته باشد.

پس بايد هَجَرى غير از سكونى باشد و هر دو از مآخذى قديمى تر سود جسته اند. اما چگونه ممكن است سه مؤلف بزرگ جغرافيا؛ يعنى بكرى، ياقوت و سَمْهودى كه از مآخذ قديم كاملًا آگاه بوده اند، او را در ضمن مآخذ خود ذكر نكرده باشند.

از مطالب فوق چنين به دست مى آيد كه سكونى شخصى است و هجرى شخص ديگر.

من نيز تاكنون در جايى شرح حالى از سكونى نخوانده ام و نديده ام كه در جايى كتابها و آثار او را نقل كرده باشند. در ضمن كتابهاى جغرافيا كه ابن نديم آورده، نامى از كتاب سكونى نيست.

ياقوت، ابوعبيدالله سكونى را يكى از شش تن برمى شمارد كه در تأليف خود بر آنها اعتماد كرده است. او از سكونى شصت مورد نقل كرده كه همه متعلق به جغرافياى جزيرةالعرب و اماكن آن است. البته ياقوت شرح حال سكونى ديگرى به نام «ابوعبدالله احمد بن احمد بن الحسن بن اسماعيل السكونى كندى» را كه نسب شناس بوده آورده است. اين شخص به مكتفى و پس از او به مقتدر اختصاص داشته. او را كتابى بوده درنام مياه العرب. «(1)» مى توان مطالبى را كه ياقوت از سكونى نقل كرده بدينگونه ترتيب داد.

1- منطقه عراق؛ بر راه حاجيان، واسط.

2- منطقه كوفه: نزديك كوفه، حِفان، سِنْداد، ضارج، ضَجوع، سلمان، نُسُوخ و رَحبه.

ص:65

و اماكن راه شام: رُهَيْمه، قصر مقاتل، قُطْقُطانه.

3- راه حاجيان كوفه: عُذَيْب، مَعينه، مَكمِن، شَراف، شِباك، غُوَير، شعب، زُباله، ذوالقَصّه، شجيّه، شرج، فَيد، اذَنه، عالِج، شَيحه، سَميراء، امَر، ربايع، حَبشى، سُقْيا، وَشَل، واردات، عباسيه، عُنابه، نَجَفه، قَرَورى، طَمِيّه، نَقْره، عُسَيْله، غَمْركِنْده.

4- راه حاجيان بصره: شَجى، حَفَرابى موسى، ماوِيَّه، ذات العُشَيْره، ينسوعه، نِباج، قَريتان، عُنَيْزه، قَنَّه، وَقَبى، رايعه، ناجيه، ظَلّال، قُواره، مُتالِع، ضَريّه، بطن الرُّمَّه، قَطَن، تِينان، خُوّ، فَلْجه، دثينه، وَجْره، ساق، زُمّ.

5- منطقه كوههاى طىّ: سَلْمى، ذوصَحا، عُرَيْمه، مَوقف، سلاميه، سقف، بَقْعاء، قَراقِر، شُبْرُم.

و اماكن ميان كوههاى طى و تَيْماء: عِرنان، دَبْر،صُماخ، وادى القرى، دُومةالجندل.

6- منطقه يمامه: عِرض، عقيق، قريه بنى سدوس، ملهم، مَوشُوم، ثَرْمداء، قَرْقرى، ذات غِسْل، شَطْبَتان، فَلْج، اكَمه، قَرَن، قَصيم، لصاف، طُوَيْلِع.

ياقوت ادعا نمى كند كه همه معلومات سكونى را در كتاب خود (معجم البلدان) نقل كرده است مسلماً هم، چنين نيست. بلكه او به انتخاب هر ماده اى كه با راه و روش و دقت و شمول كارش مناسب بوده است، پرداخته. اين امر به وضوح در وصف راه حاجيان كوفه و بصره و منزلگاههايشان ملاحظه مى شود. ياقوت معلومات بسيارى از وصف اماكن نسبتاً كوچك از سكونى برگرفته است و در باب اماكن بزرگى كه معمولًا جغرافيانويسان و جهانگردان بدان توجه دارند سكوت اختيار كرده است. منظور اين نيست كه عالمى دقيق مانند سكونى به اماكن كوچك اهتمام ورزيده و اماكن مهم را واگذاشته است، بلكه ارجح اين است كه او سراسر راه را به تفصيل و با دقّت وصف كرده است ولى ياقوت در وصف اماكن معروف و مهم بر او تكيه نكرده است، بلكه تنها مطالبى را نقل كرده كه در جاى ديگر نمى توانسته به آنها دست بيابد.

اما درباره يمامه، ياقوت در درجه اول به محمد بن حفصه پرداخته و از او مطالب بسيارى را نقل كرده كه بيانگر آگاهى وسيع و دقت سرشار اين نويسنده است. ولى با اين همه سكونى را نيز كه در ذكر راه ها و منبرها اهتمام دارد، از نظر دور نداشته است.

ص:66

ياقوت كتاب خود را برحسب حروف الف بايى مرتب كرده، از اين رو وقتى به يكى از مؤلفان پيش از خود مى پردازد همه مطالبى را كه او آورده است نقل نمى كند، بلكه مطلب را بر حسب حروف الف بايى تفكيك مى كند. از اين رو در كتاب ياقوت نمى توانصورت دقيقى از روش بحث مؤلفان مورد استناد او دريافت.

ملاحظات پيشين او را از توجه كلى به تحقيق در مناطق مسكونى باز نمى دارد. او به راههاى ارتباطى و مسافات ميان اماكن و طول آنها و اماكن نزديك به جايگاههاى فرود آمدن مسافران بر سر راههاى اصلى و نيز چاهها و بيان عمق آنها و شهرنشينها و عشاير و رابطه ميان آنها، مى پردازد. او همان روش و شيوه اى را كه در فصل ضريه و فيد و خيبر و غير آن پيش گرفته بود تعقيب مى كند. بگونه اى كاملتر از بكرى. اگر كسى از سر دقت نظرى به اين كتابهايى كه از سكونى نقل كرده اند بيندازد، براى او محقق خواهد شد كه آنچه سكونى در وصف جزيرةالعرب بطور كلّى و منطقه حجاز و بلاد مجاور آن نوشته دقيق تر و كاملتر از نوشته هاى ديگران است.

به عبارت ديگر تحقيقات او در همان سطح نوشته هاى ابن الحائك همدانى است در باب يمن كه در كتاب خود «صفة جزيرة العرب» آورده است. اما مؤلفات درباره مكه را در آغاز فصلى كه راجع به مكه ترتيب داده ايم، بطور جداگانه آورده ايم.

ص:67

ص:68

كه چندان هم اندك نبود، پديد مى آمد؛ مثلًا در عهد خلفاى راشدين و اموى براى سراسر حجاز يك فرمانروا معين نمى شد بلكه هر يك از مكه، مدينه و طائف را فرمانروايى بود و قلمروشان در وسعت فرق مى كرد. گاه تا حدود عراق مى رسيد؛ يعنى بيشتر بلاد نَجْد را دربرمى گرفت.

چنانكه معلوم است، اين تقسيمات بنابر موقعيتهاى تاريخى بود و اوضاع و احوال جغرافيايى در آنها رعايت نمى شد. با تمام اين احوال مفهوم «حجاز» چون يك وحدت اقليمى به كار مى رفت، مخصوصاً نزد جغرافيانويسان و اهل لغت. از امورى كه بر اهميت اين مفهوم درافزود، ارتباط اقتصادى و اجتماعى و سياسى مستحكمى بود كه ميان شهرهاى آن وجود داشت.

در اين بحثى نيست كه حجاز واژه اى عربى اصيل است و معناى آن، حدّ فاصل ميان دو چيز است ولى بحث در اين است كه چرا اين منطقه را حجاز گفته اند.

گويند كه حُرَيْث بن حَسّان به پيامبر (ص) گفت: اگرصلاح بدانى دَهناء را ميان ما و بنى تميم «حجاز» قرار ده. مرادش از حجاز حدّ فاصل بود. «(1)» حسن گفت: حجاز را حجاز گويند، زيرا رودها و درختان، آن را چون ديواره اى از بيابان جدا مى سازند. «(2)» و ياقوت گويد كه چون زبانها مختلف شد و عربها پركنده شدند و به مواطن خود رفتند، طَسْم بن ارَم با فرزندان و فرزند زادگانش از پى برادران خود رفتند. آنها به بلاد خود رسيدند و اينان در سرزمينى كه آن را حجاز ناميدند فرود آمدند. آنجا را حجاز ناميدند زيرا آنان را به سبب خوشى هوا و كثرت خيراتش از رفتن مانع شد. «(3)» اين مطالبى كه آورديم همه تعريفهاى لغوى و تاريخى حجاز است و هيچ رابطه اى با جغرافيا يا جنبه ادارى آن ندارد. همچنين حدود آن را بگونه اى عام معرفى مى كند نه از روى دقت.

اما برخى محققان، كه شمارشان هم اندك نيست، در واژه حجاز خود تعريفى جغرافيايى يافته اند كه حاكى از موقعيت جغرافيايى و حدود آنهم هست؛ مثلًا ابن كلبى در كتاب

ص:69

خود «افتراق العرب» گويد: بلاد عرب در اين جزيره اى كه عربها در آن فرود آمدند و زاد و ولد كردند، چنانكه در اشعار و اخبارشان آمده است، به پنج قسمت شد: تِهامه، حجاز، نجد، عَروض، و يمن. زيرا كوه سَراة كه بزرگترين كوه عرب است از قعر يمن آغاز مى شود تا به حدود باديةالشام مى رسد. عربها اين كوه را حجاز مى گويند، زيرا، حاجز است ميان غَور (/ گودى) كه تِهامه است و نَجْد (/ بلندى). «(1)» قزوينى گويد: حجاز حاجز بين يمن و شام است. و خليل به روايت بكرى گويد: «(2)» حجاز را حجاز گويند زيرا فاصله است ميان غور و شام و ميان تهامه ونجد. روشن است كه واژه «غور» در اين عبارت نابجاست و بايد به جاى آن «يمن» باشد. پس حجاز حاجز است ميان يمن و شام. اگر اين تفسير درست باشد. پس اصطلاح حجاز، جنبه ادارى دارد و ارتباط آن با جغرافيا ضعيف است و ما نمى توانيم بطور قطع آن را بپذيريم مگر زمانى كه معلومات ما در باب اداره يمن قديم، كامل شود.

ابن كلبى- به نقل ابن فقيه و ياقوت از او- مى گويد: حجاز حاجز ميان تهامه و عَروض و يمن است «(3)» و اين تعريفى عجيب است.

زبير بن بَكّار از عموى خود روايت مى كند «(4)» كه معناى حجاز وجَلْس يكى است. «(5)» بكرى نيز از منبعى كه نامش را نمى برد، روايت مى كند كه معناى حجاز و جَلْس يكى است. ولى اين قول كه «كسى آن را روايت نكرده است» ممكن است جنبه قديمى ادارى داشته باشد؛ يعنى مربوط به زمانى باشد كه حجاز و ارتفاعات نجد تحت فرمان يك فرمانروا بوده اند و يك واحد ادارى به شمار مى آمده اند، شايد هم منعكس كننده اوضاع ادارى بعد از اسلام باشد و در هر حال بار معنى جغرافيايى ندارد. «(6)» اما تعريف زبير بن بَكّار در كتاب «نسب قريش» «(7)» به روايت از سليمان بن عياش و تعريف بكرى «(8)» و تعريف اصمعى به روايت ابن فقيه وياقوت «(9)» كه

ص:70

مى گويند:

«حجاز را از آن رو بدين نام خواندند كه حاجز ميان تِهامه و نجد است» يك تعريف جغرافيايى است.

اين حقيقت جغرافيايى از نظر علماى گذشته دور نمانده است. آنها ارتباط ميان حجاز و سَراة را دريافته بودند ولى در مقدار اين علاقه اختلاف داشتند. ابن دريد از بكرى روايت مى كند كه حجاز را حجاز ناميده اند زيرا ميان نجد و سراة مانع است. بنابراين اصل حجاز غير از سراة است و در مشرق آن واقع شده است.

اماسلسله جبال سَراةازاقصاى جنوب جزيرةالعرب تا شمال آن كشيده شده، جلگه تِهامه باريكه اى است در غرب آن وارتفاعات نجددرشرق آن واقع شده. اين سلسله در جنوب متصل ومرتفع است پس ارتفاعش كم مى شودتادر وسط و شمال بريده مى شود.

همدانى جبال سَراة را چنين معرفى كرده است: جبل سراة كه ميان ناحيه مرتفع و ناحيه پست شبه جزيره فاصله است طَوْد ناميده مى شود. «(1)» ياقوت به نقل از نصر گويد «سراة كوههايى است متصل به يكديگر. كه فاصله است ميان تهامه و يمن» «(2)» و نيز ياقوت از حازمى روايت مى كند كه سراة جبالى است و نيز زمينى كه ميان تهامه و يمن حاجز است.

شمارى از راويان فراتر رفته و گفته اند كه حجاز همان سَراة است، بكرى مى گويد: كوه سراة حد ميان تهامه و نجد است. ابتداى آن يمن است و آن بزرگترين كوههاى عرب است و تا باديةالشام ادامه دارد. عرب آن را حجاز گويد. چند وادى آن را قطع مى كند تا به نَخْله رسد.

از آن واديها است خيطى «(3)» و يَسوم. كه دو كوه اند در نَخْله و كوههاى ديگر بدان پيوسته است چون جبل الابيض و جبل العَرج و قُدْس و آرَه و اشْعَر و اجْرَد. «(4)» همدانى و ياقوت همانند اين نوشته اند و ياقوت روايت خود را به سعيد بن المسيّب

ص:71

نسبت داده. «(1)»صاحب كتاب نخبةالدهر از قدامة بن جعفر روايت كند كه بزرگترين كوه يمن جبال سراة است و آن حجاز ناميده شود؛ زيرا ميان تهامه و نجد فاصله است. كوه سراة از يمن تا شام كشيده شده است. «(2)» ياقوت مى گويد: گروهى گويند كه حجاز كوههايى است كه حاجز ميان تهامه و نجد است. فراز آن را سراة گويند. آن را به پشت ستور تشبيه كرده اند. «(3)» اين كه بگوييم سَراة همان حجاز است، سخنى است نه كافى و نه دقيق. معروف اين است كه بخشى از سراة مخصوصاً در جنوب و شمال آن حجاز ناميده نمى شود. بلكه بخش ميانين آن حجاز ناميده مى شود. كوههاى حجاز از يك سو تدريجاً به نشيب مى گرايند و دامنه اين نشيب تا دريا پيش مى رود و از يك سو به ارتفاعات نجد مى پيوندند. اكنون باقى مى ماند بيان حدود و عرض حجاز و بيان طول آن. راويان مطالبى آورده اند كه اين مجهول نيز بطور دقيق حل مى شود.

بيشتر اين مطالب مربوط به تحديد تهامه است ولى مى توان گفت كه عيناً حدود حجاز هم هستند.

همدانى گويد: ذات عِرق فاصله است ميان تِهامه و نجد و حجاز. «(4)» و اصْمَعى گويد: آنچه در آن سوى كوه؛ يعنى در غرب آن قرار دارد تا ساحل دريا و بلاد اشعريان و عكّ و حَكَم و كِنانه و غير آن و تا ذات عِرْق و جُحفه و اراضى پست، تِهامه است وتِهامه شامل همه اين بلاداست «(5)» و چنانكه ياقوت از او روايت مى كند آنچه از بطن الرُّمّه مرتفع مى شود تا برسد به ذات عِرق، نجد است. «(6)» بكرى مى گويد چون ازارتفاعات ذات عرق به

ص:72

پايين روى تا به دريا برسى، همه در تهامه هستى. «(1)» بعضى از راويان گفته اند كه عَرْج حد فاصل ميان حجاز و تهامه است و اصمعى گويد:

«حد تهامه از طرف حجاز مدارج العَرْج» است. و همدانى گويد «طول حجاز از عَرْج است تا سَراة. «(2)» و چون از ارتفاعات عرج به راه افتى تا به پايان بلاد بنى فزاره رسى، همه در تهامه هستى و چون از بلاد بنى فزاره درگذشتى تا سرزمين كلب در منطقه جناب خواهى بود».

بكرى گويد: رسول الله (ص) از رُوَيثه به راه افتاد و در اثايه فرود آمد و آن چاهى است در دو ميلى عَرْج. در آنجا مسجدى است از آنِ پيامبر. نيز در اثايه چند خانه است و درخت اراك. اينجا پايان حجاز است. «(3)» سليمان بن عياش در پاسخ سؤالى كه زبير بن بكّار از او كرد، كه پايان حجاز كجاست؟

گفت: مابين بئر پدرت در شُقْره تا اثايةالعَرْج. آن سوى بئر پدرت از نجد است و آن سوى اثاية العرج از تهامه است. «(4)» بكرى گويد: چون از اثايه به سوى فُرْع و غَيْقه به سوى راه مكه پايين روى تا به مكه داخل شوى تهامه است همچنين در آن سوى آن از بلاد عكّ و مَجازه و عُلْيَب و قَنُونى همه تهامه است. «(5)» عَرّام مى گويد: حد حجاز از معدن النَّقره است تا مدينه، پس بخشى از مدينه جزء حجاز است و بخشى جزء تهامه. از روستاهاى حجازى است: بطن نخله و محاذى آن كوهى است به نام كوه اسْوَد، كه نيم آن حجازى است و نيمى نجدى و آن كوهى است بلند و اين حدود شرقى است.

اصمعى گويد: حد غربى حجاز تهامه است. شامل بَدْر و سُقيا و رُهاط و عُكاظ. «(6)» بكرى از حربى روايت كند كه از مدينه تا راه مكه تا به اثايه و عَرج حجاز است و آن سوى آن تهامه است. سرزمين جُهَيْنه نيز از حجاز است. و مور و بلاد عَكّ تاجند از اراضى تهامه است و از بطن رمه هر چه بالاتر رود نجد است تا ارتفاعات ذات عرق. عرّام گويد: از قريه هاى حجازى بطن نخله است. و نيز دو كوه قدس ابيض و قدس اسود از حجاز است.

ص:73

ياقوت مى گويد: از مردم حجاز كسانى هستند كه نه نجدى هستند و نه غَورى. اينان انصار و مَزَيْنه اند و آن گروه از كنانه كه به آنها درآميخته اند.

كسانى كه ميان خيبر و عرج جاى دارند و نيز در حره. چون از عرج و ذات عرق فرود آيى در تهامه هستى.

اصمعى گويد: اگر از حره شوران و حرّه واقم و حرة النار بگذرى و همه منازل سُلَيم را پشت سر نهى، همه اينها جزء حجاز است. البته اين تعريفى براساس زمين شناسى است زيرا فقط به مناطق آتشفشانى اشارت كرده است.

حربى گويد: زمين جُهينه و قَبَليّه همه از حجاز است و عمر بن شَبه از محمد بن عبدالملك روايت كند كه حجاز را دوازده دار است: مدينه، خيبر، فدك، ذوالمروه، داربلى، دار بعضى از هوازن و همه سليم و همه هلال.

در حدود حجاز در بعضى از منابع آمده است كه اصمعى گويد حجاز محدود است از يك طرف به بطن نخل و بلندى رُمَّه و حرّه ليلى و از طرف ديگر به شام و شغب و بدا و از طرف سوم به تهامه و بدر و سقيا و رهاط و عكاظ و از سمت چهارم به سايه و ودان.

ابن فضاله گويدكه حدشام آن سوى تبوك است ازحجازوفلسطين نيز چنين است.

و از مدينه به سوى راه كوفه تا رمه حجاز است و آن سوى آن نجد است تا سرزمين عراق. آخر راه بصره تا بطن نخل حجاز است و آن سوى آن تا مرز بصره حجاز است و از مدينه تا راه مكه تا برسد به مهبطالدم حجاز است و آن سوى آن تهامه است تا مكه تا جده تا ثور و بلاد عك تا جند تا عدن ابين همه سرزمينهاى پست وازتهامه است ضريه و يمامه از نجد است و سرزمين جهينه و قبليه سراسر حجاز است.

فاسى آراء محققان در باب حدود حجاز را خلاصه كرده است و گويد بايد گفت: آنچه در اين كتاب درباره حجاز- مكرر- از آن ياد شده، اين است كه مكه و مدينه و يمامه و روستاهاى اطراف آن از حجاز است و شافعى در كتاب الامّ نيز چنين مى گويد: بندنيجى نيز از او چنين روايت كرده است.

در اين كه «آيا يمن جزء حجاز است؟» دو قول است:

بعضى گويند كه تبوك و فلسطين از حجاز است و بعضى گويند حدود حجاز مابين دو كوه طى تا راه عراق است. و آن را حجاز گفته اند، زيرا فاصله است ميان تهامه و نجد. اين

ص:74

سخن ابن كلبى و اصمعى و جز آن دو است.

يمامه كه به آن اشارت رفت از يمن است در دو منزلى طائف و چهار منزلى مكه و اين قول نووى در تهذيب الاسماء و اللغات است.

بنابراين بلاد معروف به جبله از حجاز نيست؛ زيرا فاصله آن بيشتر است از فاصله ميان طائف و يمامه. بلاد بجله و يمامه در يك جانب هستند و آن جانب نجد يمن است ولى بلاد بجله بيش از آن كه داخل در يمامه باشد داخل در يمن است. پس بلاد بجله در حجاز است و خدا داناتر است.

در بعضى از منابع، اماكنى است كه آنها را «حجاز شمالى» گويند. و محمد بن فضاله گويد كه حد شام از آن سوى تبوك است و تبوك از حجاز است. اصمعى گويد: حد حجاز از سمت شام شغب و بدا است و ياقوت سخن مالك را مى آورد كه سرغ قريه اى است در وادى تبوك و آن آخر حد نخستين حجاز است و بر اين افزوده است كه سرغ اول حجاز و آخر شام است ميان مغيثه و تبوك و فيروزآبادى گويد كه سرغ آخر اعمال مدينه است.

از اين عبارات چنان برمى آيد كه حد شمالى حجاز تبوك است يا سرغ يا شغب و بدا. و آنها مكانهايى هستند نزديك به هم. مسلم است كه نمى توان مكانهايى را كه درصحرا هستند با خطى از يكديگر جدا نمود. بلكه مرزها را به وسيله كوههاى بارز و آشكار و يا مناطق مسكونى معين مى كنند.

اما اين كه ابن فضاله مى گويد كه فلسطين از حجاز است، قابل قبول نيست؛ زيرا فلسطين چنانكه همه مى دانند از بلاد شام بوده است نه از حجاز.

حد شرقى حجاز هم مورد اختلاف است. پيش از اين اقوال اصمعى و ابن فضاله را آورديم كه ذات عرق مرز حجاز و نجد است ولى آراء ديگرى هم هست. عرّام مى گويد: حد حجاز از معدن النقره است تا مدينه و نصف مدينه حجازى است و نصف ديگرش تهامى. از قراء حجازى است بطن نخل و در روبروى آن كوهى است كه آن رااسود خوانند. نصف آن حجازى است و نصف ديگرش نجدى و آن كوهى بلند است.

حربى گويد: آن سوى مدينه تا راهصنعاء، هرگاه راه بر معدن بنى سليم افتد حجاز است. و عمارة بن عقيل بنابر آنچه ياقوت روايت كرده مى گويد: از حره بنى سليم و حره ليلى تا دريا غور است و از ذات عرق مقلا تا راه عراق نجد است.

ص:75

ياقوت گويد: غمره آبشخورى است از آبشخورهاى راه مكه، منزلى است از منازل آن و آن حد فاصل ميان تهامه و نجد است.

بكرى اين قول را آورده است و بر آن افزوده كه وجره فاصله است ميان تهامه و نجد از راه بصره و چون عجلز را پشت سر بگذارى و به سمت بالا حركت كنى به سوى نجد رفته اى و عجلز بالاتر از قريتين است.

بكرى مى گويد: حد نخستين حجاز بطن نخل است و بالاى رُمَّه و بر حَرّه ليلى. ياقوت نيز عين عبارات را آورده است و آن را به اصمعى نسبت داده. ابن فضاله بنابر آنچه بكرى روايت كرده گويد:

از مدينه تا راه كوفه تا رمه حجاز است و آن سوى آن نجد است و آن سوى آن تا برسد به سرزمين عراق آخر راه بصره تا بطن نخل حجاز است و آن سوى آن نجد است تا بصره امّا عرّام در دقت از او فراتر رفته و مى گويد كه محاذى بطن نخل كوهى است كه آن را اسود خوانند. نيم آن حجازى است و نيم آن نجدى.

اما اصمعى گويد كه حد حجاز از آنجاست كه سايه و وَدّان قرار دارند.

كلبى، چنان كه ابن هشام از او روايت مى كند، گويد: حدود حجاز مابين دو كوه طى است (اجا و سلمى)؛ يعنى راه عراق براى كسى كه قصد دارد از مكه به شَغْف رود، تهامه است و آن تا يمن كشيده شده است.

در باب حدود جنوبى حجاز، قول اصمعى را آورديم كه آن از نجد است تا ذات عرق. و ذات عرق فاصله است ميان تهامه و نجد و حجاز و نيز رواياتى را آورديم كه مى گفتند: اثايه كه چاهى است دو ميل پائينتر از عرج، منتهاى حد حجاز است. ولى اصمعى مى گويد كه حد حجاز از آنجا كه تهامه است، بدر و سقيا و عكاظ است و اين حد جنوبى حجاز است. حد چهارم آن از سايه و ودان آغاز مى شود تا به حد نخستين يعنى بطن نخل و بالا دست رمه مى رسد.

از آنچه گذشت معلوم مى شود كه راويان عرب در تعريف و تحديد حجاز، بنابر معيارهاى جغرافيايى، در اين تعريف متفق اند كه حجاز حد فاصل ميان تهامه و نجد است.

مراد از تهامه جلگه ممتدى است بر ساحل درياى احمر و مراد از نجد ارتفاعاتى است كه كم كم از غرب به شرق سرازير مى شود. ولى در ذكر اماكنى كه در ناحيه شرقى و غربى آن قرار دارد اختلاف دارند، هر چند اين اختلاف هم زياد نيست.

ص:76

پس راههاى اصلى كه بر دو طرف حجاز مى گذرد راهى است در طرف شرقى و راهى است در طرف غربى. جز اين كه بعضى حدود شرقى را وسعت داده تا فَيْد و دو كوه طى (/ اجا و سلمى) ادامه داده اند و با اين عمل تحت تأثير نظامات ادارى واقع شده و از حدود جغرافيايى گذشته اند. مى توان اين گروه اندك را به عدم دقت موصوف نمود.

ص:77

ص:78

است. «(1)» در طرف شمالى تبوك دو كوه است؛ يكى در جانب غربى به نام حِسْمى، ديگرى در جانب شرقى به نام شَرَوْرَى. «(2)» حِسمى را زمين سخت است و آبش بدگوار و گويند در آنجا جذام باشد. «(3)» رسول خدا (ص) سريّه اى را با زيد بن حارثه به حِسْمى فرستاد. بكرى گويد كه رسول خدا (ص) در راه كه به تبوك مى رفت بر رَكوبه گذشت و آن گردنه اى است معروف كه ستوران از آنجا به سختى بگذرند. و از آنجا بر مَنْتَفَق گذشت در آنجا وادى كم آبى هست. در راه تبوك قُنَّةالعَلَم واقع شده كه زمين پهناورى است و در ايام بهار عربها در آنجا فرود آيند. در آنجا حشرات بسيار است و آبش ناگوار، ولى در جانب قبلى آن آبى شيرين هست موسوم به سَجْر و عَلَم كه كوه بلندى است در مغرب آن و اين سرزمين به آن منسوب است.

ابن اسحاق مساجدى را كه پيامبر در راه تبوك، در آنجاها نماز به جاى آورده برشمرده است. معلوم است كه اين مسجدها در مكانهايى است كه آن حضرت براى استراحت فرود مى آمده است. همچنين آنها در مكانهايى است كه آب وجود داشته.

ياقوت نام اين مساجد را به حسب ترتيب الفبايى، كه اساس كتاب اوست، ذكر كرده ولى هيچ يك از آن دو بطور دقيق جاى آنها را معين نكرده اند. شايد ترتيبى كه ابن اسحاق ذكر كرده، به ترتيبى است كه مسافر مى پيمايد. امّا روايت ابن اسحاق:

مساجدرسول خدا (ص) ميان مدينه وتبوك معلوم و مشخص هستند و آنها عبارتند از:

مسجدى در تبوك

مسجدى در ثنيّة مدران «(4)» مسجدى در ذات الثوراب

مسجدى در اخضر

ص:79

مسجدى در ذات الخِطمى

مسجدى در آلاء

مسجدى در جايى از ذَنب كواكب به سوى بَتْراء

مسجدى در شِقّ، شِقّ تارا

مسجدى در ذوالجيفه

مسجدى درصدر حَوْضى

مسجدى در حِجْر

مسجدى درصَعيد

مسجدى در وادى القُرى

مسجدى در رَقُعه از ناحيه شُقّه، شُقّه بنى عُذره

مسجدى در ذوالمَرْوَه

مسجدى در فَيْضاء

مسجدى در ذوخُشُب «(1)»

ص:80

سُلالم و شِقّ و قُموص و ناعم و نَطاة. سه دژ نخستين بر كرانه رود خاص قرار دارد. اين رود از مركز خيبر يك بريد يا نزديك به چهار ميل فاصله دارد.صَهْباء كه مهمترين مناطق كشاورزى خيبر است در نزديكى آن است. اين سه دژ به قدرى به هم نزديك هستند كه برخى وطيح و سُلالم را دو شاخه از كتيبه دانسته اند. «(1)» اما شِقّ و نطاة به دو خشكرود موسوم اند و بين آنها زمينى است موسوم به سَبْخه و مخاضَه. در نَطاة چشمه هاى آب بسيار است و آب فراوان سبب شيوع تب شده است. نيز در آنجا چند دژ ديگر است؛ از آن جمله است دژ مرحب و قصر او و خانه برادرش ياسر از بنى قسمه. همچنين دژ ناعم و دژ قلعه زبير و دژ نزار. «(2)» اما شِق در آنجا چشمه آب گرم است و آب آن بر زمين جارى است در نزديكى دژ شِق دژهاى ناعم و قموص قرار دارند. معلوم مى شود كه اين سه دژ در ناحيه جنوبى خيبر بوده اند؛ زيرا در جنگ خيبر رسول خدا (ص) نخست به آنها حمله كرد. مدافعان دژ سخت مقاومت كردند ولى عاقبت تسليم شدند.

يهود در زمانهايى دور كه در منابع تاريخى مشخص نشده در خيبر مكان گرفتند. شايد در قرن اول پيش از ميلاد كه روميان آنها را از فلسطين آواره كردند به خيبر آمده باشند.

ساكنان خيبر با قبايلى كه در شمال بلادشان بودند، روابط داد و ستد داشتند. مخصوصاً با غَطَفان و فَزاره بر ضد رسول خدا (ص) پيمان بستند و در زمانى كه مشركين مدينه را محاصره كردند؛ يعنى در جنگ خندق، به احزاب پيوستند. همچنين خيبر پناهگاه همه يهوديانى شد كه پيامبر از مدينه رانده بود. مخصوصاً بنى نضير كه به خيبر پناه بردند و در فعاليتهاى سياسى بر ضد پيامبر شركت كردند و بر ضد آن حضرت جماعاتى را با هم متحد نمودند.

ص:81

ص:82

در ده ميلى فدك. «(1)» ابن شَبّه در باب املاك على بن ابى طالب (ع) گويد: او را در ناحيه فدك واديى است در حَرّه كه «رعيه» خوانده مى شود در آن نخل و آب جارى است و آنصدقه است.

و نيز او را در ناحيه فدك واديى است به نام اسْحن. بنى فزاره مدعى ملكيت آن و زيستن در آنجا هستند. آن ملك نيز ازصدقه است و امروز در دست كارگزاران و سرپرستانصدقه مى باشد.

همچنين در ناحيه فدك مالى است به نام قُصَيْبَه. عبدالله بن حسن بن حسن آن را به دست بنى عمير از موالى عبدالله بن جعفر بن ابى طالب سپرد. آن ملك نيز امروز در دست كارگزارانصدقه است.

بكرى گويد: نزديكترين راه از مدينه به فدك از طريق نَقْره بر كوههايى مى گذرد كه آنها را حباله و قذالا گويند سپس به كوه جبار مى رسد و سپس يَرْبَغ و آن قريه اى است از آنِ فرزندان رضا. داراى ميوه ها و چشمه هاى بسيار، آنگاه از حره مى گذرد و به فدك مى رسد.

راه ديگر، راهى است از مدينه- از ميان ذُبيان و محارب- به قصه، سپس نخل، سپس معنيه، سپس ثامليه، سپس رَقْمتين، آنگاه مرتفع و آنگاه فدك و سپس حَراضه و خيبر وصَهْباء و داره. «(2)» ياقوت از اين مكانها فقط از يَرْبَغ و حيان نام برده. از نوشته بكرى معلوم مى شود كه فدك در جانب جنوب شرقى خيبر و آن نزديك حرّةالرجلاء است.

در منابع، نام شمارى از اماكنى كه ميان فدك و خيبر است آمده؛ چون:

1- جُثا: جايى است بين فدك و خيبر، بر سر راه.

2- بديع: ناحيه اى است ميان فدك و خيبر، در آنجا آبها و چشمه سارهايى است از بنى فزاره و بنى مُرّه، پس از وادى اختال و بيش از آب هجع.

3- هجع: آبى است بين خيبر و فدك. على بن ابى طالب (ع) در سريه اى كه به سوى سعد بن بكر مى رفت آنجا پايان سير او بود.

ياقوت گويد ميان معدن النَّقره و فدك دو موضع است يكى وادى الفَرْس و ديگرى

ص:83

حَيّان. نصر گويد كه شِق از قراء فدك است. در آنجا دهنه مى سازند. بكرى گويد: مَرَخ واديى است ميان فدك و وابشيّه، سبز و خرم. «(1)» در كتابهاى فقه و تاريخ نام فدك بسيار آمده است؛ زيرا رسول الله (ص) چون بر مردم خيبر غلبه يافت، خبر اين پيروزى به فدك رسيد. رسولانى نزد پيامبر (ص) فرستادند و گفتند بدون آوردن لشكر، با آنها مصالحه كند؛ بدينگونه كه نيمى از محصولات و اموالشان از آن او باشد. پس فدك خالصه رسول خدا (ص) شد. در آنجا چشمه ها و نخلستانهاى بسيار بود.

پيامبر (ص) نيمى از زمين و نيمى از محصول را به آنان واگذاشت. در زمان عمر نيم ديگر آن را كه از آن يهود بود، بهاى عادلانه معين كردند و از يهود خريدند و يهوديان آنجا به شام مهاجرت نمودند. «(2)» پس از وفات رسول خدا فدك مورد مناقشه واقع گرديد، فاطمه- سلام اللَّه عليها- آن را مطالبه مى كرد ولى ابوبكر مدعى بود كه ملك دولت است. بعدها فدك چند دست گشت و از امورى است كه شيعه بدان تمسك مى جويد.

ص:84

هلاك كرد. آثار آن دو قوم، هنوز برجاى و نمايان است. پس از عاد و ثمود، يهوديان به آنجا آمدند. آنان زمينهايش را آبادان ساختند و چشمه سارهايش را به جريان انداختند و درخت نشاندند. سپس قُضاعه و جُهَيْنه و عُذره و بلى در آنجا سكونت گزيدند و با يهود پيمانهاى دوستى بستند. «(1)» از مراكز مهم وادى القرى قُرْح است و گويند كه قوم عاد در آنجا هلاك شدند. «(2)» مسجد پيامبر در اين مكان است. قُرْح بازار و قصبه وادى القرى است. مقدسى گويد، امروزه در سراسر حجاز پس از مكه، جايى آبادتر از آنجا نيست. مردمش بسيار، تجارتش پر رونق و اموالش فراوان است. بارويى منيع دارد.

آنجا را قلعه اى است و گرداگرد آن روستاها و نخلستانها. در آنجا خرما ارزان و نان نيكو و آبها بسيار و خانه ها زيبا و بازارها گرم است. گرداگرد آن خندقى است و سه دروازه دارد. و مسجد جامعش در درون كوچه هاست. از مردم شام و مصر و عراق و حجاز جماعاتى در آنجا هستند. آبشان سنگين و خرمايشان متوسط و حمامشان خارج شهر است. «(3)» از اماكن وادى القرى حِجْر است، در شمال وادى القرى. حِجْر قريه كوچكى است با مردمى اندك در فاصله يك روز راه از وادى القرى، در ميان كوهها. منازل ثمود در آنجا بوده است. مقدسى گويد: حِجْر شهركى است خرد ولى استوار. با چاهها و مزارع بسيار. مسجدصالح در نزديكى بالاى كوه چونصفه اى است در سنگ كنده شده. خانه ها و آثار شگفت انگيز ثمود در آنجاست. «(4)» كوههايى كه حِجْر در ميان آنها واقع شده اثالِث ناميده مى شوند. چون كسى آنها را از دور بنگرد، پندارد كه به هم پيوسته اند و چون به ميان آنها درآيد بيند كه كوههاى منفرد و جدا از يكديگرند، بگونه اى كه هر يك را توان دور زد. اطراف آن همه ريگ روان است. فرا رفتن از آنصخره ها بس دشوار است. در آنجا چاه ثمود است. «(5)»

ص:85

وادى القرى به فاصله چهار شب راه از تَيماء فاصله دارد. «(1)» در وسط آنها ثَجْر واقع شده و آن آبى است از آنِ بنى القَين بن جَسر. و نيز كوهى است به نامصاره ميان تَيْماء و وادى القرى «(2)».

در شمال وادى القرى كوه عُلا واقع شده و نيز كوه وابش و شَغْب كه ملكى است از آن زُهْرى و قبرش نيز در آنجاست و در آن آبشخورى است. و معدن حَراضه ميان شَغْب و حوراء است. «(3)» اما بَدا در منابع ما همراه شَغْب آمده است و آن واديى است نزديك ايْله در ساحل دريا و گويند در وادى القرى است همچنين گويند در وادى عذره است نزديك شام بر سر راه مصر.

جايى است آباد و مسكون، آن سوى بَدا و شَغْب حليه واقع شده و آن نزديك وادى القرى است. «(4)» در جانب جنوب شرقى تَيْماء كوه عِرْنان است. بنابه قول سكونى عِرنان ميان تَيْماء و كوههاى طى است. نصر گويد: عِرنان كوهى است در جِناب، پايين وادى القرى به سوى فَيد.

اصمعى گويد عِرنان واديى است و گويند بيابانى است وسيع «(5)» بكرى گويد: عِرنان كوهى است در جِناب نزديك وادى القرى. «(6)» جِناب محاذىِ سَلاح و خيبر و وادى القرى است. از آنِ قبايل عُذْره و بَلى. نصر گويد:

جناب از ديار بنى فزاره است ميان مدينه و فَيد.

اما اماكنى كه ميان وادى القرى و بلاد عُذره قرار دارند، همه در جنوب وادى القرى هستند و آنها عبارتند از:

1- سُقياالجَزْل و آن قريه اى است از قراء وادى القرى از بلاد عُذْره.

ص:86

2- سَرجيه از بلاد عُذْره است و مياسر ميان آن و سُقيا است.

3- ادَيم نزديك وادى القرى است از بلاد عُذْره. بنى عُذْره را با بنى مُرّه در آنجا نبرد و كشاكش بود.

ديگر از اماكنى كه نزديك وادى القرى است ولى در منابع محل دقيقشان معين نشد، عبارتند از:

1- ام قُرْحه در فاصله هفت شب از مدينه. 2- كِفاف، 3- سَفّان، 4- رَكَبان، 5- اطْلاح، 6-صَعيد، 7- شَيبان، 8- سُمنه، 9- نِقاب «(1)»

بكرى دو مكان زير را در نزديكى وادى القرى نام برده كه عبارتند از رَقَم و بُوَيْره. «(2)» در طرف شمالى آن حَرّه ليلى واقع شده، از آنِ مُرّة بن عَوف بن سعد بن ذُبيان.

حاجيان كه از مدينه به مكه مى روند از آنجا مى گذرند. بعضى گويند حَرّه ليلى آن سوى وادى القرى است از سوى مدينه در آنجا نخلستانها و چشمه سارهاست.

سكونى گويد حَرّه ليلى در بلاد بنى كِلاب است.

برخى از اماكن در حرّه ليلى عبارتند از:

1- ضِعْن، فرادست ذوامَرّ.

2- نقب، در راه تَيماء است، در رأس حرّه ليلى.

3- حَشّ اعيار و آن در عدنه است.

4- حيران، نام كوهى است.

5- بَرْد

6- لظف پيش از بَرْد است.

ص:87

سَمْهودى از زبير بن بكّار از مجراى وادى اضَم و واديهاى ديگرى كه به آن مى ريزد نقل مى كند كه اين سيلها در زغابه گرد مى آيند و به سوى عين ابى زياد وصُورين در پايين دست غابه سرازير مى شوند.

سپس اين سيلها به وادى نَقَمى و وادى نَعْمان پايين تر از عين زياد مى رسند و سيلهايى كه از دره هاى اطراف جارى مى شوند به آنها مى پيوندند.

همچنين وادى ذو اوان و سيلابهايش از شُرْمه و وادى بُواط و حَزاز از غرب وادى اتِمَه از شرق به آن مى ريزند. آنگاه وادى بِرْمَه كه آن را ذوالبيضه گويند از شام و وادى تُرعه ازجانب قبله و وادى حِجْر و وادى جَزْل سُقيا و رحبه از نخلستانهاى ذوالمَرْوه كه به سوى مغرب مى رود و وادى عمودان از پايين ذوالمَرْوه آنگاه وادى سُفيان در حدود كوهى به نام اراك بدان مى پيوندند و از سه مجراى يَعبوب و نتيجه و حُقَيب به دريا مى ريزد.

ياقوت از ابن سِكّيت روايت كند كه ابتداى اضَم از نزديكيهاى مدينه مى گذرد و از شريف على نيز روايت كند كه اضَم را در مدينه قناة گويند و بالاتر از آن را نزديك سد شَطات گويند و از شَطات تا آنجا كه به دريا مى ريزد اضَم ناميده مى شود. «(1)» ابن زَباله گويد: سيلهاى عاليه به بطحان و قناة مى روند سپس با عقيق گرد آمده در سرزمين سعد بن ابى وقاص به زغابه مى پيوندند. «(2)» ابن شبه گويد: كه اين رودها چون به زغابه پيوستند به طرف وادى اضَم مى روند.

مطرى گويد: همه اين سيلابها كه از بطحان و عقيق و زغابه و نقمى مى آيند، يكى شده و از وادى تنگى مى گذرند و به سوى اضم كه كوهى معروف است مى روند و سپس از آن سو، كه راه مصر است، به دريا مى ريزند. «(3)»

ص:88

ص:89

در شمال خُشُب ذوالمَروه واقع شده ذوالمروه در هشت بريدى مدينه است. در آنجا چشمه ها و مزارع بسيار داشته و بقايا و آثار آنها تا زمان سَمْهودى باقى بوده است. بالاى آن بَلاكِث است و چشمه ها و نخلستانى از آن قريشِ بين، ذوالمرْوه و خُشُب است.

در پايين ذوالمروْه طَيْخه و حوراء است. از طَيْخه مجراى طَيْخ مى جوشد. جبل عثمان ميان ذوالمَروْه و مدينه است و كوه ذَهْبان ميان آن دو و ذوالمَرْوه واقع است. اما طَلِم نزديك خُشُب است. چون از بلاد قَبَليّه سخن گوييم از آن ياد خواهيم كرد. و سُقياالجزْل در جنوب ذَهْبان و مياسر «(1)» نزديك آن است.

ص:90

آشكار است و پنهان، همه از آنِ بلال بن حارث است و هر جا از قدس كه براى زراعت مناسب باشد. «(1)» شافعى گويد كه اقطاع بلال از ناحيه فُرْع بوده است و از آن معادن تا به امروز زكات گرفته نمى شود. «(2)» و در منابع نيامده است كه معدنى در آنجا باشد و ذات النُّصْب هم به مقدار چهار منزل از مدينه دور است.

على بن وهاس علوى از چند خشكرود در قبليه ياد مى كند ولى جاى آنها را دقيقاً معين نمى كند. و آنها عبارتند از: بَلياء، شمس، رس، ثاجه، و ناصفه و نيز از چند كوه ياد مى كند:

مُقْشَعِر، زَغْبيه، قلاده، كويره،صِراره و سَكاب.

ص:91

ديگر از خشكرودهاى اجرد كه آب آن به غَور مى ريزد هُزَر است و آن متعلق به بنى جُشَم است. از آبهاى آن يكى بئر بنى سباع است در ذات الحرى و بئر الحواتكه است در زَقَب الشُطْآن در وسط راه ميان عين بنى هاشم در ملل و عين اعظم.

اما اشْعَر را به سبب كثرت درختانش به اين نام خوانده اند (اشعر/ پرمو). اشعر در جنوبِ اجرد است. آب در آن از سر كوه به سوى يَنْبُع جريان دارد. قومى از مُزَينه در آنجا زندگى مى كنند. در جانب جنوبى آن خشكرود روحاء است.

ص:92

از بطن مرّه از بنى ربعه هستند. در دامنه ظَلِم چاهى است كه آن را عُطَيل المليحى گويند. از آن بنى ربعه و از ظَلِمصَهْره بيرون آيد و آنصدقه عبدالله بن عباس است بر زَمْزَم. در آنجا بردگانى هستند كه تا قرن چهارم مى زيستند و از الياف گياهى كه در آنجا بود، براى زمزم طناب مى بافتند.

در كنار ظَلِم از شعبه شامى دو مُلَيْحه؛ مليحة الرّمث و مُلَيْحة الحُرَيْض جاى دارند.

در آنجا كوه سمان است و عويسجه.

ميان ظَلِم و مُلَيْحَتين دُحَّل واقع شده و آن كوه بزرگى است ميان مُلَيحه و ظَلِم در طرف شمالى آن آبى است موسوم به اشل و در جانب غربى آن غدير عاصم. سپس در كنار مليحتين بُواطان واقع شده. «(1)» اما حَوره يمانيه، در آنجا واديى بود كه ذوالضَّلال ناميده مى شد. پيامبر (ص) آنجا را ذوالهُدى ناميد. «(2)» از آنجا به مدينه عسل و گندم مى آورند. «(3)» مخاضه نيز در آنجاست و آن بيابانى است سهمگين و در آنجا شكافى است كه از آن «شب» (/ نوعى از زاج) بيرون آيد.

آنجا از آنِ قومى از جُهَينه بود. سپس در ملك عبدالرحمان بن محمد بن عزيز درآمد. «(4)» بكرى پس از ياد كردن از حَوره شامى، از چند مكان- كه خواهيم آورد- ياد كرده ولى جاى دقيق آنها را معين نمى كند ليكن از سياق كلامش برمى آيد كه آنها در جنوب حَوْره يمانى جاى دارند.

از واديهاى حَوْرَه واديى است كه در فقاره جريان مى يابد بنى عبدالله الحصين كه از اسلميان هستند و نيز خارجيان منسوب به خارجى شاعر كه از بنى عدوان هستند در آنجا زندگى مى كنند. جُهَيْنه مى پندارد كه در زمان جاهليت با آنان همپيمان بوده اند. در پايين دست حَوره، چشمه عبدالله بن حسن است كه امروز آن را سُوَيْقه گويند. سپس از ميان دامنه كوه مشاش مى گذرد. در آنجا ذات الشعب است و نيز مُلَيْحه. در پايين دست مُلَيْحه تپه اى است كه به سبب كثرت زنبوران عسل آنجا را جَباء گويند (جباء/ كندوى زنبوران) جَباء ميان شَوَيله و حَوْره واقع شده است. در آنجا نقبى است كه به قُوَيْقل شهرت دارد.

ص:93

مَشْجر ميان ثاجه و حَوره است و آن از واديهاى قَبَليَّه است. ميان فَرْش و فُرَيش جارى است مَشجر آبى است از آنِ جُهَيْنَه در جنب مَشجر ونيز در آنجا خشكرودى است در ناحيه فرش موسوم به جريب. «(1)»

ص:94

ص:95

وادى حُرَض در رُحْقان مى ريزد، همچنين وادى ضَبُوعه و آن منزلى است نزديك يَلْيَل ميان مُشَيْرِب و خلائق. مُشَيْرِب در طرف شمالى ذات الجليس است.

و در نزديكى يَلْيَل شُعْبَه عبدالله است. پيامبر هنگامى كه به قصد قريش بيرون آمد از آنجا گذشت سپس به دست چپ گشت و در يَلْيَل فرود آمد. «(1)»

ص:96

ص:97

ص:98

زندگى مى كنند. چشمه هاى آب شيرين دارد. وادى آن يَلْيَل است كه قريه اى است پرنعمت و وادى آن در غَيْقَه مى ريزد. «(1)» ابن حوقل گويد ينبع شهرى است داراى بارو و نخلستان و آب و زراعت. در آنجا موقوفاتى است از آنِ على بن ابى طالب (ع) كه فرزندانش عهده دار آن هستند. «(2)» مقدسى گويد: ينبع استانى است جليل با بارويى سخت استوار و آب بسيار. از يثرب آبادتر است و درختان خرمايش بيشتر و نيكوتر است و بازارش گرم است. دو دروازه دارد و مسجد جامع نزدِ يكى از آنهاست. بيشتر ساكنانش بنى حسن هستند. «(3)» سَمْهودى گويد: ينبع از نواحى مدينه است كه در زمانهاى متأخر از آن جدا افتاده. به سبب بسيارى چشمه سارهايش (/ ينبوع) آنجا را بدين نام خوانده اند. شريف ابن سلمة بن عياش ينبعى گويد در آنجاصد و هفتاد چشمه است.

در بعضى از كتب آمده است كه يَنْبُع ملك على بن ابى طالب (ع) بود. و بكرى گويد كه ينبع از آنِ على بن ابى طالب (ع) بود. كوه رضوى در نزديكى آن است، آن سوى آن حجاز است و از ينبع چون به نشيب روى به ساحل مى رسى. «(4)» ابن شَبّه درباب املاك على بن ابى طالب (ع) در يَنْبُع گويد كه چون رسول خدا-ص- ينبع را گرفت آن را به كشد داد، او گفت: يا رسول الله من پيرم، آن را به برادرزاده ام ده.

عبدالرحمان بن سعد بن زراره انصارى آن را به سى هزار درهم از او خريد. عبدالرحمان به ينبع رفت و در آنجا گرفتار باد سَموم شد و بازگشت. على بن ابيطالب (ع) را در منزلى به نام بُلَيّه در نزديكى يَنْبُع ملاقات كرد و على يَنْبُع را از او خريد. نخستين كارى كه درآنجا كرد برآوردن آب بُغَيْبَغه بود. و از قَعْنَبى روايت شده كه عمر ينبع را به على بخشيد. سپس على- ع- آن را خريد در همان حال كه در اراضى آن كار مى كرد ناگاه آبى فراوان جارى شد. خبر به على (ع) دادند. گفت: ميراثبران خوشدل شوند. ابن ابى يحيى به سندى از عمار بن ياسر روايت مى كند كه پيامبر (ص) ينبع را در ذوالعُشَيْره به على (ع) داد. «(5)» نيز ابن شَبّه از ابن ابى يحيى روايت مى كند كه اموال على در يَنْبع پراكنده بود. از آن

ص:99

جمله چشمه اى بود به نام عين البُحَيْر و چشمه اى به نام عين ابى نيزر. و چشمه اى به نام عين نولا كه امروزه آن را العدر خوانند. گويند اين چشمه را على به دست خود برآورده است و در آنجا مسجدى است از آنِ پيامبر. در آن هنگام كه براى رويارويى با قريش به ذوالعُشَيْره مى رفت در آنجا نماز خواند.

بعضى از اين چشمه ها در دست مردم ديگر است. گويند واليانصدقه آنها را به ايشان واگذار كرده اند. كسانى كه اين چشمه ها در دست آنهاست معتقدند كه ملك آنهاست جز عين نولا كه خالصه است مگر چند نخل كه در دست زنى است به نام بنت يعلى از موالى على بن ابى طالب (ع).

على (ع) در ينبع بُغَيْبَغات را به وجود آورد و آن چند چشمه است. يكى از آنها «خَيْف الاراك» است و يكى «خيف ليلى» و چشمه اى به نام «خَيْف بسطاس» (يا نسطاس). در آنجا نخلستان و چشمه سارهاست.

بُغَيْبَغات از كارهاى على (ع) است كه آن را تصدق نمود و همچنان ازصدقات او بود تا آنگاه كه حسين بن على (ع) آن را به عبدالله بن جعفر بن ابيطالب داد تا از خرماى آن سود برد و دَيْن خود بپردازد و از آن هزينه كند تا دخترش را به يزيدبن معاوية بن ابى سفيان به زنى ندهد. عبدالله آن املاك را به معاويه فروخت تا آنگاه كه بنى هاشمصوافى را بگرفتند.

پس عبدالله بن حسن بن حسن از ابوالعباس سَفّاح در زمان خلافتش آن را طلب كرد.

ابوالعباس آن را جزءصدقات على (ع) قرار داد. پس ابوجعفر منصور در زمان خلافت خود آن را بازپس گرفت. چون مهدى عباسى به خلافت نشست حسن بن زيد در اين باب با او سخن گفت و ماجرا را شرح داد. مهدى به زفر بن عاصم هلالى كه والى مدينه بود نوشت تا آن را باصدقات على (ع) به او بازگرداند. على (ع) را ملك ديگرى بود در يَنْبُع بر سر چشمه اى به نام «عين الحدث» و نيز ملك ديگرى بر سر آبى موسوم به عصيبه كه آن نيز در يَنْبُع بود. «(1)» هَجَرى معلومات ديگرى تحت عنوان «صدقات على (ع) در ينبع» به دست مى دهد.

و به روايت از موسى بن عبدالله اصغر گويد:

اراك كه به دست عبدالله بن حسن بود و اما كشش و خَيْف ليلى و نيز روضه و مَعْلات

ص:100

در ينبع ازصدقات على (ع) بود. مراد از مَعْلات مَعْلات الصَّفراء است در وادى يَلْيَل. «(1)» باقى صدقات على در پايين ينبع است؛ يعنى در كنار دريا و آنها عبارتند از عين ابى مسلم و عين ابى نيزر و عين نولا و بحور، بحور را بُحَيْر نيز گويند. على (ع) با دست خود در اين مكانها كار مى كرد. اما عين جُبَير را عبدالله بن حسن آباد كرد و يكى از فرزندان يحيى بن عبدالله گويد و آن كشكش بود با دوكاف كه دراصل كشش بوده است.

در كتب، نام شمارى از مواضعى كه نزديك ينبع است آمده؛ از جمله اماكنى كه نزديك درياست:

1- قاعس و مناخ و منزل ايقب؛ اينها اماكنى است كه از آنجا به ينبع روند و از ينبع به ساحل دريا.

2- خُبَيْب؛ در آنجاست كه سيلابهاى ينبع به دريا مى ريزند.

3- عَرِم؛ واديى است كه از ينبع سرازير مى شود.

4- امالج و امليج؛ از نواحى فرودين ينبع است.

5- تريم؛ واديى است ميان تنگه ها و وادى ينبع نزديك به مَدْيَن و شَراوه.

6- مجاز؛ موضعى است نزديك ينبع و قُصَيْبَه كه واديى است ميان مدينه و خيبر و هر دو نزديك به تپه بوابه هستند، در نزديكى ساحل دريا.

7- رجع؛ كوهى است سياه ميانصفراء و ينبع.

8- غَيْل؛ كوهى است سياه ميانصفراء و ينبع از توابع ينبع و نزديك به آن.

9- خيزه؛ از اعمال ينبع است از سرزمين تِهامه.

10- خيبر؛ كوهى است درصدر نجلاء به طرف ينبع.

ص:101

دريا مى ريزد. نزديك خَشْرَمه وادى دَعان است ميان مدينه و ينبع. در آنجا چشمه اى است از آنِ عثمانيان. «(1)» اما غَيْقَه، ابن سكّيت گويد كه آن مكانى است بر ساحل دريا، بالاى عُذَيْبَه. و نيز گويد خردك آبى است و چند نخل به سمت كوه جُهَيْنَة الاشْعر. ياقوت گويد: غَيْقه مكانى است در ساحل دريا.

از واديهايى كه به غيقه پيوندد؛ يكى وادى اراك است و آن واديى است پايين دست ثاقل و نيز طموى كه كوهى است كه سيلابهايش به غيقه ريزد.

فراقد از غيقه بيرون آيد و به سوى وادىصفراء روان است. «(2)» بَعال نيز كه سرزمينى است از بنى غِفار در نزديكى عُسفان. و ذوظبيه موضعى است ميان يَنْبُع و غَيْقه. «(3)» و ودعان واديى است نزديك ينبع. در آنجا آبى است از آنِ عثمانيان.

مُرَيخ، قله اى است سياه نزديك يَنْبُع ميان بِرْك و وَدْعان. اصمعى گويد: مُريخه و مِمها دو آب هستند به نام شعبان در نزديكى مَرْدمه. «(4)» ميان ينبع و ساحل قاعس و مناخ و منزل كه همان قب باشد، خايعان واقع شده و آن دو شعبه اند كه يكى از غيقه آيد و يكى از وادى صَّفْراء. «(5)»

ص:102

اندازند. داراى منبر است. جايى است آبادان. شرب مردمش از بُحَيْره است و آن چشمه يَلْيَل است. در جار كاخهاى بسيار است. نيمى از آن جزيره اى است در دريا و نيم ديگرش در ساحل است. «(1)» ابن حوقل گويد: جار بارگاه مدينه است، در ساحل دريا. كوچكتر از جده. «(2)» مقدسى گويد: جار بر ساحل دريا، شهرى است استوار. باروى آن سه طرفش را گرفته و طرف چهارم درياست. خانه هاى بلند و بازار آباد دارد. خزانه مدينه و ديگر شهرهاست. آب از بدر آرند و طعام از مصر. مسجد جامعشصحن ندارد. مردم جار از چشمه بُحَيْره كه در يَلْيَل است آب نوشند. «(3)» از جار تا يَنْبُع هفتاد و دو ميل است و تا بدر شانزده ميل و تا مدينه سه منزل. «(4)» محاذى جار، جزيره قَراف است در دريا. يك ميل در يك ميل سطح آن است. جز به كشتى به آنجا نتوان رفت. و آن فقط لنگرگاه حبشه است. مردمش چون مردم جار بازرگانند آب را از دو فرسنگى آورند. «(5)» در فاصله هفت ميلى جار، سُرَيْر واقع شده و آن بارگاه كشيتهايى است كه از مصر و حبشه به مدينه مى آيند و در بلاد كِنانه است.

در شمال جار وادى خَريق است پيوسته به يَنْبُع «(6)» ميان جارو مدينه بُساق واقع شده و آن ملك امية بن حرث بن اسكر است و نيز گردنه خُرَيم كه آن را خَيْف خُرَيم نيز گويند. «(7)» گردنه اى است ميان مطيق وصفراء، در راه جار با عدول از راه مدينه به طرف راست. پيامبر به هنگام بازگشت از بدر از آنجا گذشت. در شش ميلى جار دو تپه بَرَّتان و بُضَيْع جاى دارد. «(8)» در مشرق جار پايين دست عين الغِفاريين.

ميان جار و وَدّان بَزْواء قرار دارد. شهرى سفيد و مرتفع از ساحل. گرمترين بلاد خداوند است. بنى حمزه در آنجا زندگى مى كنند. ميان آن و جُحْفه وادى رابغ است در فرو دست عَزْوَر.

ميان جار و وَدّان كُلْفى است و آن از سمت ريگستان پايين دعان است. و نيز پايين ثَنِيّه و بالاى شعراء. ودّان پايين ثَنيّه است. در شمال غربى كُلْفى اجاول واقع شده است.

ص:103

ص:104

است. و از آنجا تا اثَيْل يك منزل است و از اثَيْل تا بدر دو ميل راه است. «(1)» ياقوت در اين باب همان نص ابن سعد را نقل كرده و افزوده است كه اجذال منزل پنجم است براى كسى كه مى خواهد به مدينه رود و مَعْلاة جايى است ميان مكه و بدر. ميان آن و بدر اثَيْل است. و ذواثَيْل واديى است با نخلستانهاى بسيار ميان بدر وصفراء. از آنِ فرزندان جعفر بن ابيطالب. شايد اين اختلافات بدان سبب باشد كه اين راه پس از رسول خدا متروك مانده است.

بكرى و ياقوت اماكنى را كه ابن اسحاق در فاصله ميان بدر و مدينه برشمرده در پاره اى جاهاى كتابشان ياد كرده اند. در باب نازيه ياقوت گويد كه آن عين ثَرّه است در راه مكه به مدينه، نزديكصفراء و به مدينه نزديكتر است و از مضافات مدينه است. «(2)» عَرّام گويد چون از نازيه بگذرى به آبى مى رسى آن را هَدَجيه گويند. در آنجا سه چاه است ولى مزارع و نخل درختى نيست. زمينهايى است به طول سه فرسخ. از آنِ بنى خُفاف است. ميان دو ريگستان سياه. آبشان گوارا نيست. بيشترين روئيدنى كه در آنجاست شور گياه است و از آنجا در سه ميلى به سَوارقيّه رسند. «(3)» اما رُحْقان، بكرى گويد: نزديك مدينه است ميان نازيه وصفراء. رسول خدا در مسير بدر از آنجا گذشت. ياقوت به همين اكتفا كرده كه رسول خدا به هنگام رفتن به بدر از آنجا گذشت. «(4)» اما مَضيق (تنگه) مراد از آن مَضيق الصَّفراء است. جايى است مشهور و ما باز هم درباره آن سخن خواهيم گفت.

اما اصافر، ياقوت گويد: گردنه اى است كه رسول خدا به هنگام رفتن به بدر از آن عبور كرد. كوهى است نزديك مَنْشِد. «(5)» و گويند كه شبه مكانى است ميان اصافر و بدر. رسول الله به هنگامى كه عازم غزوه بدر بود از آنجا گذشت.

صفراء در واديى است ميان كوهها، داراى نخلستانها و چشمه سارها. با نخل و مزارع و

ص:105

بركات فراوان. «(1)» آب صفرا همه از چشمه هاست. آبش به يَنْبُع رود؛ از جمله آن چشمه ها عين خرما است، از آن حكم بن نظلة الفقارى. «(2)»صفراء قريه اى است داراى كشتزارها. در آنجا دو دژ است معروف به توأمين. و دژى معروف به حسنيه و ديگر معروف به جديد. همچنين دژها و قريه هاى پراكنده. آنجا سرزمين كِنانه است سپس به جُهَيْنه و انصار بنى فِهر و نَهد تعلق گرفت. ابورُهْمصحابى در آنجا منزل داشت. «(3)»صفراء و اعمال آن از فُرْع و نواحى آن است. در شمال غربى آن وادى ذَفِران است كه سيلابهاى آن بدان مى ريزد و نيز حَنّان است كه تپه اى است چون كوه. در بئر ذَفِران در زمان سَمْهودى مسجدى بوده كه مردم بدان تبرك مى جسته اند. اين مسجد در طرف چپ مردمى بود كه به يَنْبُع مى رفتند. از گچ ساخته كمى بالاتر از جاده. مسافران براى تبرك در آن نماز مى گزاردند. در نزديكيهاى آن خانه اى نبود. جلوش قبرى كهن بود در بنايى محكم. ممكن است قبر عبيدة بن حارث بن عبدالمطّلب باشد. «(4)» 1 ن سعد- 2 ابن سعد گويد: عبيده در ذات اجذال در تنگه اى در فرود عين الجدول به خاك سپرده شده. از سخن او برمى آيد كه ذات اجذال نزديك ذَفِران است. «(5)» در حوالى صفراء قَنان و ضَعاضِع كوچك است. همچنين گرداگرد آن كوههايى است و بارزترين آنها دو كوه مُسْلِح و مُخْرِئ است. هر دو از آنِ بنى النار، بطنى از غِفار است. از اماكن آنها ارابن است. نام منزلى است بر نَقامَبْرَك. از كوه جهينه تا تنگهصفرا در نزديكى مدينه و در نزديكى مَبْرَك مَناخ است.

ميانصفراء و ينبع كوه نَطْع واقع شده. كوهى است سياه مشرف بر غَور در طرف چپ ينبع، از آن جهينه و متصل به نِصْع غارب كه نام موضعى است.

ص:106

ص:107

طريفه بزرگ نيست، بر ساحل درياست. نام وادى آره حَقْل است و نيز در آنجا قريه اى است به نام ربعان.

فُرْع از مهمترين مكانهاى عمرانى در اطراف مدينه است و از اعمال مدينه به شمار است. بلده اى استوار و داراى مسجد جامع. مردمش از قريش و انصار و مزينه اند در آنجا كشتزار و نخل و آب بسيار است. قريه اى است آباد و خرم. ولى آن منطقه بعدها خراب شد.

همچنين در اطراف مدينه ضياع بسيار است. بيشتر ويران. شيرين ترين و گواراترين آبهاى آن از چاههاى عقيق است. «(1)» فُرْع را تا مدينه چهار روز راه است. در جنوب مدينه است و در طرف چپ سُقْيا. با مدينه هشت منزل فاصله دارد. در جنوب وادى العقيق است كه ميان آن و مدينه جريان دارد.

كسى كه از مدينه به آنجا مى رود نَقِيع در جانب چپ اوست. «(2)» مُنْشِد در هشت ميلى حَمراءالاسد است از راه فُرع. ميان فُرع و مدينه واديهاى مُنْتَقى (ياقوت: منتضى) و ذوالسّلايل و رُواوه قرار دارد. رُواوه غديرى است كه سيلابهاى نَقيع در آن مى ريزد. «(3)» خاندان زبير را در فُرع املاك و اراضى است كه آنها را آباد كرده اند. بكرى از زبير بن بكّار روايت كند كه اسماء دخت ابوبكر به پسر خود عبدالله گفت كه اى پسر در آبادانى فُرع بكوش. گفت: اى مادر آبادش خواهم كرد. و از آن اموالى حاصل خواهم كرد. به خدا سوگند گويى آن روزها را كه در مهاجرت از مكه مى گريختيم و در آنجا نخلها بود مى بينم وصداى سگان را مى شنوم.

عبدالله بن زبير در آنجا عين الفارعه و سَنام را برآورد و برادرش عروة بن زبير عين النَّهد و عين العسكر را و حمزة بن عبدالله بن زبير عين الربض و نَجَفَه را پديد آورد. زبير گويد از سليمان بن عباس پرسيدم كه چرا آن جا را عين الربض گويند، گفت آنجاهايى كه در ريگستانها درخت اراك مى رويد ارباض گويند و نجفه رانجفه گفتند زيرا از نجف الحرّه است؛ يعنى از تلهاى آن. «(4)»

ص:108

در كتب به نجفه و ربض اشارت رفته است، بكرى گويد كه زبير گفت حمزة بن عبدالله بن زبير را پدرش رَبَض و نجفه را عطا كرد و آنها دو چشمه هستند در فُرع كه بيش از بيست هزار نخل را سيراب كنند. «(1)» از مزارع فُرْع امّ العِيال است. عَرّام گويد كه ام العيالصدقه فاطمه زهرا (ع) است و آن چشمه اى است و بر سر آن قريه اى. سَمْهودى از ابن حزم روايت كند كه آن قريه از آنِ جعفر بن طلحة بن عبدالله التيمى بود.صد هزار دينار خرج آن نمود و بيش از بيست هزار نخل را آبيارى مى كرد. «(2)» بكرى گويد كه جعفر بن طلحه مردى خوبروى بود به كار چشمه امّ العِيال پرداخت. و در آنجا بماند و بيمار شد و به مدينه آمد. مالك بن انَس او را ديد و گفت اين كسى است كه دارايى خود آباد ساخت و جسم خويش ويران نمود. «(3)» ديگر از نواحى فُرْع فجاج است. در آنجا اموالى است از عروة بن زبير. رسول الله (ص) هنگام هجرت از مكه به مدينه از آنجا گذشت. «(4)» در ناحيه فُرْع- بالاى آن- معدن بُحْران است از آن حجاج بن علاط البُهزى بود.

رسول خدا (ص) پس از غزوه سَويق آهنگ قريش داشت و دو ماه در آنجا ماند سپس به مدينه بازگرديد. «(5)» از سه راه مى توان از مدينه به فُرْع رفت. يكى راه نقم و يكى راه حَشْرج و سوم كه طولانى تر است بر استاره مى گذرد و آن قريه اى است كه يزيد بن عبدالله بن زمعه در آن مى زيست.

فُرْع از شريفترين ولايات مدينه است وصاحب آن از دوازده موضع كه همهصاحب منبراند ماليات مى ستاند. منبرى در فُرْع و منبرى در مضيق الفُرع در چهار فرسنگى آن منبرى در سَوارقيه و سايه و رُهاط و عمق الزّرع و جُحْفه و عَرْج و سُقيا و ابواء و قُدَيْد و عُسْفان و استاره. همه اينها از اعمال فُرْع به حساب اند. «(6)»

ص:109

در سمت راست جبل آرَه حَشا واقع شده و آن كوهى است بلند كه در آن هيچ نباتى نيست جز درختى به نامِ خَزَم كه از پوست آن رسن بافند و بَشّام كه درختى است خوشبوى كه از چوب آن مسواك سازند. حَشا از آن خُزاعه و ضَمره است. «(1)» گرداگرد حشا واديى است به نام بَعْق و وادى ديگرى به نام شَسّ. «(2)»

ص:110

ص:111

قُدْس متصل به وَرِقان است و آن جبال تِهامه است. قُدْس دو كوه است يكى قُدْس ابيض نام دارد و ديگرى قدس اسود. ميان قدس ابيض و وَرِقان گردنه اى است به نام رَكوبه، كوهى بلند است ميان عَرْج و سُقيا كشيده شده. ميان قدس اسود و وَرِقان نيز گردنه اى است به نامصَمت. (ياقوت: حمت. م) «(1)» هر دو كوه قُدْس از آن مزينه است دارايى شان مواشى است از گوسفند و اشتر. ميان آن دو آبهاى فراوان است. نزديك به كوه قُدس موضع السر است در ديار مزينه. «(2)» در برابر قدس در طرف راست كسى كه به بالا مى رود دو كوه است به نام نَهْب الاسفل و نَهْب الاعلى. اين دو كوه نيز از آنِ مُزَينه است. بنى ليث را هم در آن نصيبى است. در نَهْب الاعلى آبى است و نخلستانهايى. آنجا را ذوحيم (ياقوت: ذوخيمى. م) گويند در آنجا نيز جز آن چاه كه گفتيم آبگيرهايى است. راه جاده ميان نَهْبَين و قُدس و وَرِقان فاصله مى افكند. بر سر اين راه است عَرج. «(3)» قُدْس الابيض جبل العَرج ناميده شود. و آن حدود تِهامه و حجاز است، البته هرگاه از دامنه عَرْج و گردنه هاى ذات عِرق به سوى تهامه روى.

عَرْج قريه اى است داراى منبر و مسجد، وادى آنجا را مُنْبَجس گويند. در آنجا چشمه اى است در طرف چپ راه در دره اى ميان دو كوه.

در نزديك عَرج گردنه رَكوبه است. ابن زَباله گويد كه رسول خدا در رَكوبه نماز به جاى آورد و در آنجا مسجدى بنا كرد و آن مسجد را تِعْهِن گويند. «(4)» بكرى گويد: عَرْج در دو ميلى جنوب اثايه و هفده ميلى شمال سُقيا واقع شده. «(5)» مجاور قُدس، القهر است و در نزديكى آن حَذور و وادى طِلخام جاى دارد. «(6)»

ص:112

ص:113

اما ملحاء بطن واديى است كه سه چاه دارد آب همه شيرين و نيز داراى درخت و نخل، اطراف آن ارتفاعاتى است. كه به ارتفاعات ذومَجْر مشهورند. و ذومجر غديرى بزرگ است، در بطن قوران. بالاتر از قوران لَقْف است آب چاههايش شيرين است ولى در آنجا زرع و نخيلى نيست. زيرا زمينش سخت است. «(1)» در لَقْف روستايى كوهستانى است در جانب غربى قله. پيامبر در هنگام هجرت از لَقْف گذشت.

در سوارقيه آبى است در شوره زار به نام رَفْده. در برابر شُواحِط است و آن كوهى است شامخ و در حوالى آن نخلها و بيشه ها. سايه درختان در آب افتد همانند قصرها. «(2)» بالاتر از سَوارِقيّه آبى است به نام ذَنْبان العِيص و در فرود بَيْضان- در شُواحِط- موضعى است كه آن را عِيص گويند. در آنجا آبى است به نام ذنابةالعيص در آنجا درختان مغيلان و ديگر درختان فراوان باشد از اين روست كه آنجا را عِيص گفته اند. «(3)» (بيشه درختان خاردار. م) ميان عيص و مدينه چهار شب راه است و تا ذوالمَرْوه يك شب راه، ميان ينبع و عيص جُمْدان واقع شده است. «(4)» عرّام بعد از ذكر رُحَيضه گفته است كه سپس به جانب مكه به واديى به نام عُرَيْفَطان مى گردد. محاذى آن كوههايى است به نام، ابْلى قله اى است به نام سوده از آنِ بنى حقاف (حفاف). آب چشمه هايشان شيرين است و اراضى پهناورى را بدان كشت كنند. همچنين در آن نواحى آبى است به نام نازيه ميان بنى حقاف (حفاف) و انصار، به سبب اختلاف اينان كارشان به تباهى كشيد و بدين سبب مردم بسيارى كشته شدند. فرمانرواى آن بلاد بارها با بهاى بسيارى خواست آن را بخرد ولى مردمش ابا كردند. «(5)» در محاذى ابْلى از جانب مشرق كوهى است به نام ذوالمرقعه آنجا از آن بنى سليم است و چون از عين النازيه بگذرى به آبهاى فراوانى خواهى رسيد كه آن را هَدَجيه گويند. مجموعه

ص:114

سه چاه است، در آنجا نخل و درختى نيست. بيشتر گياه آن شورخار است از آنِ بنى خقاف. از آنجا به سَوارِقيّه در سه ميلى عين النازيه روند و آن روستاى بنى سليم است. در نزديكى سوارقيه كوههايى است چون:

1- مُغار، كوهى است بالاى سَوارقيه در بلاد بنى سليم در آنجا در زير ريگ آبهاى فراوان باشد كه چون ريگ را باز كنند آب بسيار فوران كند ولى آبش شور است. آنجا را سهدار (يا هدّار) گويند. و نيز دو چاهك است سرشان به سنگ سياه پوشيده. در درون يكى از آن دو آبى است شورناك و آن را رَفْده گويند و وادى آن را عُرَيْفطان نامند. در آنجا نخلها و بيشه هاست كه عابران در سايه آنها بيارمند. برجاده زبيده. بنى سليم آن را منقار زبيده گويند.

(ياقوت: منقّا زبيده. م) «(1)» 2-صَحْن، كوهى است در بلاد بنى سُليم بالاى سوارقيّه ابواشعث گويد كه در آنجا آبى است به نام هَباءه و در آنجا چاههايى است كه از ته به يكديگر راه دارند، آب آنها به يكديگر پيوندد. آبى گوارا و شيرين كه به آن گندم و جو و امثال آن كارند. «(2)» اما هَباءَه؛ بكرى گويد كه در برابر شُواحط مكانى است موسومصَحْن. در آنجا آبهايى است كه هباءه ناميده شوند. چاههايى است كه از ته به يكديگر راه مى برند و آبشان در يكديگر ريزد و بدان آب زراعت كنند. «(3)» 3- شُواحط، كوهى است مشهور در نزديكى مدينه و سوارِقيّه. پلنگ و بز كوهى آنجا فراوان باشد. آبها كه از كوه فرومى ريزد در استخرها گرد آيد تا بدان زراعت كنند. عرّام گويد، در نزديكى شُواحط از نواحى مدينه و سوارقيّه واديى است به نام بِرْك كه گياه و آب فراوان دارد.

ميان سلّم و عُرْفُط. ابن سكّيت در تفسير اين بيت كُثَيّر:

فقد جعلت اشجان بركٍ يمينها و ذات الشمال من مريخة اشأما

گويد: اشْجان مسيلهاى آب است و بِرْك در اينجا دره اى است از يَنْبُع تا مدينه. عرض آن حدود چهار يا پنج ميل است. آن را مَبْرَك گويند و پيامبر براى آن دعا كرده است. «(4)» حربى گويد در فاصله يك روزه راه از سَوارِقيّه گودالى است در حرّه بنى سُليم كه آب در آن گرد آيد. اين گودال را حبس گويند و جمع آن احباس است ياقوت گويد: حبس بين حرّه

ص:115

بنى سليم است و سوارقيه و نصر گويد كه حبس السيل آن سوى يكى از دو حرّه بنى سليم است. ميان دو حرّه بنى سليم فضايى است كمتر از دو ميل. اصمعى گويد: حبس كوهى است مشرف بر سَلْماء به گونه اى كه اگر افتد بر سر مردم آنجا افتد. «(1)»

ص:116

ص:117

ص:118

شجر آبى است شيرين در قسمت قبله جبل العَلَم در راه تبوك. «(1)» طَرَف آبى است نزديك مرقى. «(2)» جَريب، بطن واديى است در فَرْش كه آن را مَثْعَر گويند و آن آبى است از آنِ جُهَيْنَه در كنار مَثْعَر آب ديگرى است از جُهَيْنه. «(3)» بُوانه نزديك به آن است. آن را قُصَيْبه هم گويند و در آن حوالى آب ديگرى است به نام مَجاز. «(4)» عَمْق، آبى است در بلاد مُزَيْنه از سرزمين حجاز. «(5)» عَزْور، كوهى است آب ثَلْماء از آن مى آيد، ثَلْماء آبى است كه نخلها و درختان بسيارى را سيراب مى كند. «(6)» رود تُرْبان، آب بسيار دارد، و گوارا. ابو زياد گويد واديى است با آبهاى بسيار. «(7)» در مقابل قُدْسين (/ قدس الاسود و قدس الابيض) در طرف راست راه براى كسى كه به بالا مى رود دو كوه است به نام نَهْبان (دو نهب). نَهْبِ پايين و نَهْب بالا. در نهب بالا آبى است و بر آن آب نخلهايى كه آن را ذوخيم گويند و نيز آبى است غير اين چاه كه از كوه تراود. «(8)» عُذَيبه، ابن سكّيت گويد آبى است ميان يَنْبُع و جار. «(9)» مُرَيْسيع، نام آبى است در ناحيه قُدَيْد به سوى ساحل. «(10)» ابن سِكّيت گويد آبى است بر كرانه دريا. بالاى عُذَيْبه و در جاى ديگر گويد موضعى است در غَيْقَه با آبى اندك. در آنجا به سمت كوه جَهَيْنه اشعر چند نخل است. «(11)»

ص:119

عَرّام گويد چون از عُسْفان بيرون آيى كه بر دريا روى و كوهها را پشت سرنهى به واديى رسى كه ميان تو و مَرّالظَهران واقع شده كه آن را مَسِيحه گويند و وادى ديگرى پيش آيد به نام مُدْرَكه. اين دو وادى بزرگ اند با آب بسيار. از آن جمله آبى است به نام حُدَيْبِيّه. و فروتر از آن آبهايى است كه از حرّه (/ سنگلاخ) به سوى دريا روانند. «(1)» فرنفق، آبى است در ابْلى، ميان معدن بنى سُليم و سَوارقيّه. «(2)» در نزديكى ابْلى دو چاه سرپوشيده است، در درون يكى آبى است شور، آن را رَفْدَه گويند و در حوالى آن نخلهايى است و بيشه هايى كه عابران در سايه درختانشان بيارامند.

ياقوت گويد: رَفْدَه آبى است در سبخه، در سوارقيّه. «(3)» عرّام گويد: چون از عين النازيه بگذرى به آبى رسى به نام هبيه و آن سه چاه است و بر سر آنها مزارعى. «(4)» از اين نوشته ها برمى آيد كه آبها اطلاق مى شود- غالباً- به آب اندك، چون مُشَقَّق، ولى گاه به چاه اطلاق شود. بسيار باشد كه آبها درون واديها باشد چون تُرْبان و واديهاى عُسفان و مَثعَر و مَشْجَر و گاه جارى بود چون آبهايى كه در نزديكى حُدَيبيّه جارى هستند و گاه به حدى است كه با آن زراعت كنند چون عَزْوَر.

ص:120

است. امروز در آنجا بركه اى است پر از آب از آنِ حاجيان. معروف به بركه طار. شايد آن را جديداً ساخته باشند و برايش موقوفاتى قرار داده اند. سَجْسَجع چاه رَوحاء است. چاه ذات العَلَم نيز به چاه رَوحاء معروف است. چاه مذكور بعد از رشاء است. «(1)» گويى كس به عمق آن نتواند رسيد.

اسدى گويد: در رَوحاء چاههاى بسيار است. يكى از آنها چاه مروان است. در نزد آن بركه اى است از رشيد و چاهى از آنِ عثمان بن عَفّان است و بر سر آن دولابى است كه بدان از چاه آب كشند. و آب بدان بركه ريزند. و نيز چاهى معروف به چاه عمر بن عبدالعزيز در وسط بازار و چاهى معروف به چاه واثق كه ارتفاع آبش شش ذراع است. «(2)» در مَلَل چاههاى بسيارى است چون: چاه عُثْمان، چاه مروان، چاه مهدى، چاه مخلوع (مراد امين بن هارون الرشيد است)، چاه واثق، چاه سدره، و در سه ميلى قريه بر سر چشمه اى شبيه به حوض ده ناقوره كار گذاشته اند كه از آن آب مى كشند. معروف است به بركه ابن هشام. «(3)» چاه حواتكه، در زَقَب الشُطْآن، در ميانه راه چشمه بنى هاشم كه در مَلل است و چشمه اظم. «(4)» سُقيا، سهيلى گويد سُقْيا نام چند چاه است و نام چند بركه. مى پرسند كه چرا آنها را سُقْيا گويند؟ گوييم بدان سبب كه مردم از آنها آب شيرين نوشند در هفت ميلى سُقيا چاه طَلوب است و در نزديكى آن لَحْياجَمْل. «(5)» اما مُرَيْسيع چاهى است از آنِ بنى المصطلق، در آنجا فرود مى آيند. بكرى آن را آب بنى المصطلق نوشته. «(6)» عبدالله بن مطيع را چاهى است ميان سُقيا و ابواء. «(7)»

ص:121

جُحْفه آبش از چاههاست. «(1)» رابغ، چشمه و چاهها و نخل دارد. «(2)» در ثافل اكبر چند چاه است، در بطن واديى موسم به يَرْثَد و نام چاهها دَبّاب است. آب آنها شيرين است و عمق آبها به قدر قامتى. در ثافل اصغر آبى است گردان درته چاهى به نام قاحه. آن دو را آب شيرين باشد و بسيار. در آن سوى ثافل آبى است به نام مُعَيْط. «(3)» سه ميل پيش از كُراع الغَميم، جنابذ است. در آنجا چند چاه است و گنبدى و مسجدى.

در نيمه راه عُسْفان و بطن مَرّ. «(4)» بعد از كُراع الغَميم كه نزديك عُسفان است، جايى است به نام مسدوس. چاههايى است از آنِ فرزندان ابولهب. اسدى گويد: امَجّ بعد از خُلَيْص است در سمت مكه و در دو ميلى آن. و گويد يك ميل بعد از آن، وادى ازرق است معروف به عرّان. امَجّ از آن خُزاعه است. از آنجا قريب بيست چاه است، كه به آب آنها زراعت كنند. در عُشَيره و سياله نيز چاههايى است. «(5)» در نزديكى سَوارقيه شمار اندكى چاهها و چشمه هاست.

عرّام گويد: چون از عين النازيه بگذرى به آبى مى رسى كه آن را هَيْبه گويند. سه چاه است كه بر سر آنها نه درختى است، نه نخلى و نه كشتى. در طول سه فرسنگ، از آنِ بنى خفاف است و ميان دو سنگلاخ سياه. آبشان شيرين نيست. بيشتر روييدنى اش خار شتر و شوره گز است. سوارقيّه در سه ميلى آن است. هَيْبه روستايى است بزرگ از اعمال مدينه. «(6)» بالا دست سَوارقيه شُواحِط وصحن است. در آنجا آبى است به نام هَباءه. دهانه هاى چاههايى است كه از ته به يكديگر راه دارند. آب هر يك از چاهها به چاه ديگر مى ريزد. آبى خوش كه با آن مزارع گندم و جو و امثال آن را آب دهند.

ص:122

در بطن نخل سيصد چاه است و در وادىصحن و وادى بيضان نيز چاههايى است. «(1)»

ص:123

حرزه در اين منطقه است. از واديهاى اشْعَر در قفاره ريزد. و در فرو دست آن چشمه اى است كه سُوَيقه خوانده مى شود. حرزه موضع برخورد سُوَيقه است و آن از آنِ خاندان حسن بن حسن بن على بن ابيطالب است. «(1)» سَمْهودى گويد: سويقه چشمه اى است شيرين و پرآب در فرو دست حرزه و يك ميلى سياله. در سمت راست كسى كه به مكه مى رود. ملك فرزندان عبدالله بن حسن است. «(2)» بكرى گويد: بثنه زمينى است روبه روى سُوَيقه در مدينه. در آن عبدالله بن حسن بن حسن كار كرده است. در پايين دست حوره، چشمه عبدالله بن حسن است كه سُوَيقه ناميده مى شود.

زمخشرى مى گويد: بين، چشمه اى است در واديى به نام حورتان. «(3)» سمهودى درباره بين گويد: و سيل آنها در حورتين ريزد. جاى چشمه و روستا امروز در آنجا موجود است. پيش از اين گفتيم كه در فاصله يك ميلى از سُوَيقه سياله واقع شده است.

وى گويد: در سياله چاههاى بسيار است و پس از پيامبر (ص)، چشمه ها و ساكنان آن تجديد شده.

عيود نيز در اين منطقه واقع شده. در آنجاست چشمه حسن بن زيد بر سر راه. ابن معقل ليثى گويد چشمه امير در دامنه عيود ظاهر مى شود آب آن از مرا مى آيد. «(4)» از مناطقى كه چشمه ها در آنجا بسيار است شَمَنْصِير است. عرّام گويد: شمنْصير كوهىصعب است و تاكنون كسى بر آن فرانرفته و نمى داند بلندى قلّه اش چقدر است. از آن چشمه سارها جارى است و بر سر چشمه ها نخل و شوره خار رويد. ابن جنّى در كتاب هذيل گويد به خط او خواندم كه شمنصير كوهِ سايه است و سايه وادى بزرگى است كه در آن بيش از هفتاد چشمه روان است و آن وادى امَجّ نيز ناميده شود. كَديد ميان امَجّ و عُسْفان است و آن نيز آبى است جارى بر سر آن نخلهاى بسيار. جُحْفه چاههاى اندك دارد. در دو ميلى آن چشمه اى است كه بركه بزرگى را پر مى كند ولى اتفاق مى افتد كه آب در آنجا اندك باشد و در رابغ چشمه و چاهها و نخل است. «(5)»

ص:124

ذَرَه قريه اى است به نام جبله در غرب آن و ستار قريه اى است متصل به جبله و وادى آن لَحْف خوانده شود و در آن چشمه هايى است. در مشرق ذره قريه اى است به نام قصر و قريه اى به نام شرع. هر يك از اين قريه ها را مزارع و نخلستانهاست كه از چشمه هايى در درون وادى رخيم سيراب مى شوند. از ديگر واديها حاضره است و در آنجا قبر عبدالعزيز بن محمد بن عبدالعزيز بن عمر بن عبدالرحمان بن عوف است. آنجا را چشمه اى است. بُلَى بر حاضره مى ريزد و در آنجا نخلستانى است از آنِ محمد بن ابراهيم اللهبى. تبرز نيز در كنار حاضره است و در آنجا چشمه هاى كوچكى است از جمله چشمه اى است از آنِ عبدالله بن محمد بن عمران طلحى كه آن را اذنبه گويند و آن از بارورترين اموال اوست. ضليل از آنِ مبارك ترك است و چشمه هايى در آنجاست كه از سر كوه آشكار مى شوند. «(1)» از اماكنى كه در آن چشمه ها است يكى سُقْيا است، سَمْهودى از اسدى روايت مى كند كه در سُقْيا مسجدى است از آن رسول خدا (ص)، در نزديكى كوه و در آن حوالى چشمه اى است شيرين و گوارا. سپس گويد كه در سُقْيا بيش از ده چشمه است و بعضى از اين چشمه ها در آبگيرهايى مى ريزند. و گويد كه در آنجا چشمه اى است پرآب و درختان بسيار، آن چشمه يك بار آبش قطع شد و در سال 243 بار ديگر جريان يافت و در فاصله يك ميلى از منزل موضعى است در آن نخل و كشتزار وصدقاتى است از حسن بن زيد. در آنجا چاههايى است كه از سى چاه آن براى زراعت آب برمى كشند. جز اينها در ايام متوكل هم پنجاه چاه حفر كردند آب همه شيرين و ارتفاع آب يك قامت يا كمتر و يا بيشتر. «(2)» اسدى به هنگامى كه از اماكن ميان ودّان و سُقْيا سخن مى گويد، گويد كه در وسط راه ميان آن دو، چشمه قشيرى است. چشمه اى است با آب فراوان. و در وسط ابواء مسجدى است از آن رسول خدا (ص) و در آنجا چشمه ها و بركه هايى است؛ از آن جمله بركه اى است در نزديكى قصر، از آن چشمه آب بسيار مى تراود، بر سر آن هفت آبشخور است و يك بركه قديمى.

اسدى گويد: در سه ميلى سُقْيا چشمه اى است به نام تِعْهِن. و گويد: چشمه اى است ويران. عياض گويد تِعْهِن نام چشمه اى است كه آن موضع را به نام آن چشمه ناميده اند. تِعْهِن

ص:125

در سه ميلى سُقْيا است. «(1)» از جايهايى كه در آنها چشمه ها فراوان است يكى فُرْع است. در آنجا منبر است و نخلستانها و آبهاى بسيار. فُرْع قريه اى است پرنعمت و سرسبز. زيباترين چشمه هايش دو چشمه است كه آب فراوان دارند. نام يكى ربض است و ديگرى نجف. با آب آن دو بيست هزار نخل را آبيارى كنند.

عَرّام گويد: در طرف راست راه، رو به روى قُدْس اسود كوهى است بس بلند به نام آره و كوه ديگرى است كه از اطراف آن چشمه هاى آب جارى است و بر هر چشمه اى قريه اى است؛ از آن جمله قريه آباد و بزرگ فُرْع است. اين قريه از آن قريش و انصار و مُزَينه است. و نيز از آن جمله است امّ العيال. اين قريه ازصدقات فاطمه (ع) دخت پيامبر (ص) است و نيز قريه اى است به نام مضيق و قريه اى به نام محضَه و نيز قريه وَبْرَه و قريه اى موسوم به خَضِره و قريه اى كه آن را غفوه گويند و آره را از همه طرف احاطه كرده و در هر قريه نخلها و مزارع است. در سه منزلى سقيا است و در جانب چپ آن از چشمه هاى فُرْع امّ العيال است. «(2)» چشمه هايى نيز نزديك سوارقيه يافته شود. عرّام پس از سخن از وادى عُرَيْفِطان گويد در محاذى آن مكانى است به نام سوده از آنِ بنى خُفاف از بنى سُلَيم. آبشان ازصعبيه است. و آن چند چاه است. در آنجا چشمه اى است به نام عين النازيه. اين چشمه ميان بنى خفاف و انصار مورد نزاع است و خلقى بدين سبب به قتل آمده اند. سلطان بلد بارها خواسته كه به بهايى گران آن را بخرد ولى از فروش ابا كرده اند. «(3)» رِحْضيّه، در محاذى آن قريه اى يا زمينى است به نام حِجْر. در آنجا چشمه ها و چاههايى است از آنِ بنى سُلَيم.

از ديگر جايها كه در كتب نام آنها آمده و در آنجا چشمه سارهايى است؛ عبارتند از:

بَدْر، در آنجا دو چشمه است.

يَلْيَل، در آنجا چشمه بُحَير است.

صَفراء.

ص:126

رابغ و خُلَيص.

وَرِقان.

ظَهران

مَرّان

رُهاط

ص:127

نيست. «(1)»

ص:128

يك يا دو يا سه سوار را سيراب مى كرد آن را مُشَقَّق مى گفتند. «(1)»

ص:129

پديد آيد. «(1)»

ص:130

ص:131

چارپايان خود را آب دهند. ابوحنيفه گويد: هر مصنعه اى حبس است و جمع آن احباس است. «(1)» در كتب نام چند محبس آب در حجاز آمده است كه ياقوت از آنها ياد كرده است.

زمخشرى گويد: حبس كوهى است از آنِ بنى قُرّه، ديگرى گويد: حبس ميان حرّه بنى سُليم و سَوارقيّه است. در حديث از عبدالله بن حبش روايت شده كه از آنجا كه آب را بربندند آتش به درآيد. ابن منظور گويد: حبس سيل نام موضعى است در حرّه بنى سليم، ميان آن و سَوارقيه يك روز راه است.

عرّام گويد: شَمَنْصِير، و در غرب آن قريه اى است به نام حديبيّه. چندان بزرگ نيست.

روبه روى آن كوه كوچكى است به نام ضَعاضِع در نزد كوه آبگير بزرگى است كه آب در آن جمع شود. «(2)»

ص:132

شده و به جاى آن «حبس» آمده است.

ص:133

رَضْوى عَزْوَر گويد: آب اين دو كوه در وادى غَيْقَه ريزد و غَيْقه در دريا ريزد و آن آبگيرى نيز هست.

و درباره وادى ذو رَوْلان گويد: در بالاى اين وادى باغهايى است به نام فلاج. مردم به هنگام بهار در آنجا گرد آيند. در آنجا چند مسك (آبگير) وجود دارد كه شرب مردم را در تابستان و بهار بسنده است و در آنجا چاهها و چشمه ها نيست. «(1)»

ص:134

اما در باب مكه، ازرقى كه از قديمى ترين نويسندگان تاريخ مكه است، معلومات و آگاهى هاى مفصلى از سيلهاى مكه در عصر جاهليت به ما داده است. و نيز فصلى جامع دارد از سيلهاى مكه در عهد اسلامى تا زمان مؤلف. ناشر كتاب نيز فصلى در افزوده و از سيلهايى كه مكه را بعد از زمان ازرقى تهديد كرده سخن گفته است. ازرقى از اقداماتى كه خلفا براى حفظ مكه از آسيب سيلها به كار برده اند، مطالبى در كتاب خود آورده است.

ص:135

است. بعضى گويند: از كارهاى عبدالملك است و بعضى گويند: نه، كار معاوية بن ابى سفيان است و اين در نزد ما به صواب نزديكتر است. «(1)» بلاذرى از سيل بند عمر بن خطاب و عبدالملك بن مروان ياد كرده و گفته است كه سيل به مكه درآمد و از سمت بالاى شهر وارد مسجد شد. عمر دو سيل بند بساخت. يكى سيل بند بالا، بين خانه عبدالله بن حارث و خانه ابان بن عثمان بن عَفّان و ديگرى سيل بند پايين در نزد حمارين و آن همان است كه به سيل بند ابواسَيد معروف شده. ملاحظه شد كه بلاذرى بناى هر دو سيل بند را به عمر نسبت مى دهد و ازرقى يكى را. «(2)» اما سيل بند عبدالملك، بلاذرى از حدوث سيل عظيمى در سال 80 ه. ق. ياد مى كند.

به دنبال آن عبدالملك به عامل خود در مكه نوشت كه جلو كوچه هايى را كه از آنجا سيل به خانه مردم مى رود و نيز جلو مسجد را سد كند. او نيز چنين كرد. عبدالملك مردى نصرانى براى انجام دادن اين كار فرستاد. او سنگها و مصالح ديگر آورد، سيل بندى را كه به سيل بند بنى قراد يا بنى جُمَح معروف است بنا كرد و نيز سيل بندى در پايين شهر مكه ساخت. «(3)» ازرقى گويد كه در زمان مأمون سيل عظيمى آمد و مردم بسيارى را با خود ببرد و خانه هاى بسيارى را ويران نمود. اين خانه ها بيشتر مشرف بر وادى بودند. او براى رفع خطر و ساختن سيل بند، مال عظيمى فرستاد تا سيل بند مسجدالحرام را بساخت و در وادى مكه راه سيل را بگشود. تا سال 237 كه مادر متوكل على الله دوازده هزار دينار براى كندن و توسعه وادى مكه فرستاد. ولى در كتابها از ماهيت كارى كه در زمان مأمون و متوكل در باب باز كردن و كندن وادى مكهصورت گرفت، به تفصيل نيامده است.

ص:136

چشمه هاى حُنَيْن را نيز به آنجا راه نمود. «(1)» رشدى ملحس در توضيح سخن ازرقى گويد: چشمه حُنَيْن يا چشمه زبيده از كوه بلندى به نام طار جارى بود، در راه مكه به طائف. آب از طاربه بستان حُنَيْن مى آيد. زبيده آن بستان راخريد وآب را به وسيله قناتهايى به مكه روان ساخت، چنانكه ازرقى اشارت كرده است.

زبيده چشمه ديگرى از وادى نَعْمان بالاى عرفات جارى ساخت. اين چشمه از زير كوه كرا در انتهاى وادى نَعْمان مى جوشيد. و از آنجا به موضعى ميان دو كوه بلند در بالاى زمين عرفات مى آمد و به بركه هايى كه در عرفات بود مى ريخت. اين قول ترجيح دارد كه اين بركه ها را عبدالله بن عامر بن كُرَيز ساخته است. بركه ها پر از آب مى شد و حجاج در روز عرفه از آن آب مى نوشيدند. سپس از آن بركه ها قناتهايى (كانالهايى)، تا جايى كه امروز معروف به قَناطر است آوردند و از آنجا به مُزْدَلِفه و از آنجا به چاه بزرگى به نام چاه زبيده در پشت منا بردند. «(2)»

ص:137

حجاج كه آب از آن برمى داشتند، او را گرامى داشتند. پس از حفر زَمْزَم، ديگر چاههاى مكه از نظر مردم افتادند. در كتابها نيامده است كه از آب چاههاى مكه براى كشاورزى استفاده مى شده است. «(1)»

ص:138

مى يابد. «(1)» ازرقى از حوضهاى زمزم ياد كرده و حوضهاى ابن هِشام و اين حوض در مَأزِمَين منا است. شايد مرادش چاه قِسْريه باشد كه خالد بن عبدالله القِسْرى به امر هِشام ميان مَأزِمَين مِنا در ثَنِيّه حفر كرده، در جانب چپ كسى كه از مكه به منا مى رود. «(2)»

ص:139

چشمه ها كه معاويه برآورده بود، آبشان منقطع شد. پس هارون الرشيد فرمان داد تا چند چشمه را احيا كردند. و از آن ها به ديگر چشمه ها كه رشا ناميده مى شد راه باز كردند و رشا در ماجلين (/ دو ماجل) مى ريخت و از آن دو، آنكه در مَعْلاة بود از آنِ رشيد بود و از آنجا در بركه اى كه در مسجدالحرام بود ريخته مى شد.

اكنون به سدى كه نزديك طائف است مى پردازيم: گويند در زمان خلافت معاوية بن ابى سفيان ساخته شده، در فاصله هشت ميلى مشرق طائف. از گرانيت است. طول قسمت باقيمانده آن امروز هشتاد و پنج متر است و ارتفاع آن 5/ 9 تا 25/ 10 متر. توبنشل در كتابى كه درباره مملكت عربى سعودى نوشته آن را وصف كرده، همچنين خانم دكتر سعاد ماهر در بحث از آثار حجاز آن را شناسانده است. «(1)»

ص:140

عبدالله بن عمرو بن عثمان، سدى بر رانونا بنا نمود تا آب را بالا آورد و مزارعش را آبيارى كند.

سَمْهودى گويد: معاويه سدى ميان مدينه و رَحْضيّه در شعب بنا كرد و آب بسيار در آن ذخيره شد. و نيز سدى درنزديكى عَيْر ساخت. اين سد در زمان او به سدّ عَنْتَر شهرت داشت.

ديگر سدصَهْباء بود در نزديكى صَبِر. «(1)»

ص:141

ص:142

نيز ازصحرايى ياد كرده اند در نزديكى افَيْعِيه و افاعيه در آنجاست بعضى چاهها آب شور دارند و در نزديك افاعيه تپه اى است به نام خَطْمه و لابه در آنجا نيز هيچ چيز نمى رويد.

از آن بنى جسر و بنى سُلَيم است. «(1)» عُكاظ صحرايى است مسطح در آنجا نه كوهى است و نه نشانى از آبادى. «(2)» كوهى است محاذى شوران به نام مَيْطان چاهى دارد به نام خَفّه (ياقوت: ضفه) ولى هيچ نباتى نيست. «(3)» واديى است به نام عُرَيْفِطان مَعْن. نه آب دارد نه گياه و در محاذى آن كوههاى ابْلى است. «(4)» جبال مكه هم خالى از هر روييدنى است مگر اندكى درختان خاردار كه خود آن را ضهياء گويند. «(5)» خريطه روبه روى شَراة است كوهى استصخره اى كه در آن هيچ چيز نمى رويد. «(6)» ظلام كوهى است سياه و بلند كه در آن هيچ رستنى نباشد. «(7)» ولى اين مناطق خشك و بى آب و گياه، محدود و پراكنده است و در كنار آنها مناطق سبز و خرم با نباتات گوناگون اندك نيستند. عَرّام، مناطقى را كه در آن روييدنى توان يافت برشمرده؛ بعضى از آن مناطق مختص يك نوع محصول است و بعضى چند نوع.

عرّام گويد: غَضور (؟) در همه جبال تِهامه مى رويد؛ از جمله كوه شُواحِط كه در آنجا زهابها است و نيز درمنه سفيد فراوان است.

اما اراطى، عرّام مى گويد: به ودان متصل است از سمت مغرب تا به دريا برسد.

ص:143

ريگستانى است كه در آن جز اراط نمى رويد. ارطى هيزم است و نيز با آن چرمهايى را كه از آنها كاسه هاى شير را مى سازند، دباغى مى كنند. در اواسط آن ريگستان كوهى است سخت سياه به نام طفيل. «(1)» دينورى گويد: اعرابئى از ربيعه به من گفت: درخت ارطى و غضا (شوركز) به هم شبيه اند، جز اين كه غضا بزرگتر است و از چوب آن تير سقف خانه ها را سازند. «(2)» و در حسنا، كه صحرايى است بين عُذَيْبه و جار، جهيل (؟) رويد. «(3)» اما حمض (شورگياه) در هُدَيْبه زياد است. در هُدَيْبه سه چاه هست ولى كشتزارى ندارد و در آنجا از نخل و درخت نشانى نيست. سرزمينى است وسيع از آنِ بنى خفاف ميان دو سنگلاخ سياه. طول آن سه فرسخ است. آبشان شيرين نيست. بيشتر روئيدنيشان حمض (شورگياه) است. در سه ميلى سَوارقيه پايان هُدَيبه است. قريه اى است پرنعمت و بزرگ.

در وَرِقان، سماق بسيار باشد. مردم حجاز سماق را ضمخ گويند و مردم نجد عرتن، واحد آن عرتنه است. «(4)» ابوحنيفه گويد: آن ميوه اى است ترش، چون دانه انگور، داراى هسته اى خُرد. آن را مى پزند. و نمى دانم كه در جايى از سرزمين عرب برويد مگر در شام.

دَوْم؛ در واديهاى غزال (ياقوت: غران) و دوران وكُلَيّه مى رويد. دَوْم مقل است. از نى آن حصيرى به نام طغى مى بافند.

طَرفاء؛ در وادى ابواء باشد و در هيچ جا بيشتر از آنجا نيست.

نشم؛ عرّام گويد در جبال ذره رويد. از چوب نشم كمان و تير سازند. نشم را برگ نيست. ابن سيده گويد و آن عتق العيدان است. «(5)» ولى ابن منظور گويد، آن درختى است كوهى كه از آن كمان سازند و عتق العيدان نيست. «(6)» رنف؛ نباتى است كه در رَضوى و عَزْوَر رويد. درختى است شبيه به ضهياء.

عشر؛ از نباتات غدير خم است.

ص:144

تالب؛ از درختان كوه ذَره است. تالب از عتق العيدان است كه از آن كمان سازند. در كوههاى يمن مى رويد. دانه هايى دارد كه روغنش را بگيرند و در چراغ كنند و آن بهترين روغن چراغ است. گاه در تالب كرمى افتد و آن را از برگ عارى كند.

غرز وصليان؛ دو گونه گياه هستند كه در بطن نخل رويند.

ضال؛ در عيص فراوان است.

شقب؛ از نباتات قُدْس هاست.

عُرْفُط؛ در وادى بِرْك رويد.

ثغام؛ در وادى بِرْك و كوه بُرْثُم رويد.

اسحل؛ از نباتات كوه سَراة است.

خلاف؛ درختى است در وادى مختبى.

خلاف (بيد)، در سرزمين عرب بسيار است اعرابيى مرا گفت كه ما آن را سوجر گوييم و آن درختى بزرگ است و انواع مختلف دارد. همه سست و شكننده اند.

شقاح؛ در سرتاسر جبال تِهامه توان يافت و آن ريباس است. شقاح از نباتاتى است كه در بلاد بسيار گرم مى رويد.

اراك؛ نباتى است در وادى عَرْج و واديهاى ذره و شَمَنْصير و غزال و دوران و كُلَيّه و از غدير خم. از مكانهاى رويش اراك عرفه است. اراك بهترين درختى است كه از شاخه يا ريشه اش مى توان مسواك ساخت. بويى خوش دارد چون بوى شير. اراك را سه گونه ثمره است، مرد، كباث و بربر، كباث شبيه به انجير است و مرد رطوبتش بيشتر و نرمتر است، به همان رنگ كباث و بربر مانند مهره هاى كوچك است، مردم از آن مى خورند.

ابوزياد گويد: از مكانهاى رويش اراك واديهاست و چون تعداد زيادى از آنها در جايى مجتمع شوند، آنجا را عيص گويند. دينورى گويد: اراك ترش مزه است.

بشام؛ از نباتاتى است كه در ثافل اكبر و اصغر مى رويد و در دامنه هاى كوه ابْواء و جبال سَراة درختى است با بوى خوش و طعم خوش، با شاخه هاى آن مسواك توان كرد. هم در كوهستان مى رويد و هم در جلگه.

ثمام؛ از نباتات وادى عَرْج و غدير خم است.

خزم؛ از درختان كوهستان وَرِقان و دامنه هاى كوه ابْواء است.

ص:145

سدر؛ در كوههاى ذره بسيار است و نيز در غدير مختبى.

سَلم؛ در غدير مختبى پيدا شود. و در وادى بِرْك و عيص.

مرخ؛ از نباتات وادى عَرْج و واديهاى شَمَنْصِير و آرَه و غزال و دوران و كُلَيّه است.

نبح؛ از بيشترين نباتات شَمَنْصير و شَراة است. در همه اين كوهها قرظ مى رويد؛ بويژه در كوههاى سراة و يسوم و قَرْقَد. در آنجاها جز نبح و شُوحط نرويد.

نص؛ در عقَبَةالعَلَم در راه تبوك بسيار است.

طلح؛ از درختان جبال ذره است.

ظيان؛ از نباتات ثافل اكبر و ثافل اصغر است. ظيان داراى ساقه سبز و خاردار است. از شاخه هايش هيزم مى برند. از آن خوشه هايى آويزد. چون عشرق و عشرق شبيه حندقوقا است و بويى بد دارد.

عظاه؛ از نباتات غدير مختبى است.

عفار؛ ازدرختان كوههاى ذَرَه است. عفار را گلى خوشبو است و سفيد؛ مانند گل سوسن.

غرب؛ از درختان كوههاى سَراة است.

مرخ؛ از نباتات واديهاى شَمَنْصير و ذَره و غزال و دَوران و كُلَيّه است.

نخيل؛ از مهمترين درختان است كه در اماكن مختلف حجاز، خاصه در آنجا كه آب بسيار است مى رويد. از خرماى روستاهاى بزرگ مانند خيبر و وادى القرى و ذوالمروه و روستاهاى ديگر نام برده اند.

يَنْبُع؛ دژى است داراى نخل و آب و كِشته. آبادتر و پر نخل تر از يثرب است.

صفراء؛ قريه اى است با نخلستانهاى بسيار و مزارع. واديى است پر نخل و پرآب و پركِشته.

سُوَيْقِيّه؛ واديى است كه در آنجا نخل بسيار است.

در قريه هاى قصر و شرع كه در مشرق ذره هستند، مزارع و نخيل و چشمه هاست.

در نَهْب اعلى چاهى است با آب بسيار، با آب آن خربزه و بقولات و نخلستانها حاصل كنند، آن را ذوخيمى گويند.

آرَه؛ كوهى است در حجاز ميان مكه و مدينه. از جوانب آن چشمه ها جارى است و بر سر هر چشمه قريه اى است. از آن جمله است فُرْع و امّ العِيال و مَضيق و مَحْضَه و وَبْره و خضره و غَفْوه در هر يك از آن قريه زرع ونخيل باشد.

ص:146

رَيض و نَجَف بيست هزار نخل را آبيارى كنند. و در قريه فارع درنزديك عُسْفان نخلستانهاى بسيار است.

همچنين در مَهايع خرما و موز و انار و انگور به دست آيد و كشتزارها باشد. و در خَيْف ذى القبر خرماى بسيار و موز و انار باشد؛ همچنين خَيْف النعم كه نخلستانها و مزارع دارد. در وادى ظَهْران كه مَرّ الظَّهران در آنجاست چشمه هاى بسيار و نخلها و انجير كوهى باشد.

مَيْفَعان قريه اى است داراى كشته و نخلها و ميوه ها. معدن البرم نخلستانها و مزارع دارد، آبش از چاههاست. طائف، داراى مزارع و نخلها و موز و انگو و ديگر ميوه هاست رَحضيّه چاههاى آب دارد و بر سر چاهها مزارع بسيار و نخلهاست.

وادى ذو رَولان؛ روستاهاى بسيار دارد در آنجا نخلها فراوان است. از جمله روستاهاى آن قَلَهى و تَقْتَد است. سَوارقيه؛ در آنجا چند مزرعه است و نخلها و درختان ميوه.

قِيّا؛ قريه اى است در سه فرسخى سَوارِقيّه، در آنجا مردم بسيار زندگى مى كنند و نخلها و ديگر درختان و مزارع دارد.

مُلحان؛ دربطن وادى قَوران است آبش شيرين و گوارا است نخل و ديگر درختان دارد.

رَفْدَه؛ در وادى عُرَيْفطان، نخلستانها و نيزارها دارد.

جفينه؛ هم از مزارع و نخل ها برخوردار است. آبش از چاههاست.

مَرّان؛ قريه اى است با نعمت فراوان و چشمه ها و چاههاى بسيار.

قُباء؛ مزارع بسيار دارد كه از چاه آبيارى شوند، ولى نخلهايش زياد نيست.

همچنين ثَلْماء؛ آب آن از كوه عَزْوَر است. نخلستان و درختان بسيار دارد.

دركَديد؛ كه ميان امَجّ وعُسْفان است، چشمه اى جارى است وبرآن چشمه نخلستانها است.

در امَجّ؛ انواع خرما و سبزى و مزارع است. با مزارع و نخلهاى فراوان.

در سُقيا؛ بستان بزرگى است و نخلستانى، نخلستانها و بستانها از قُرْح تا آنجا به هم پيوسته است. در سايه؛ نخلها و مزارع و موز و انگور است.

در واديهاى شَمَنْصِير؛ هم چنين است. و رابغ و (حهراء) كه ميان مكه و جده است داراى مزارع و نخلهاست.

در وادى عِران؛ به قولصاحب زهرالرياض،صد و سى و چند نوع خرما باشد از جملهصيحانى و گويد دوازده نوع خرما. و بعضى گويند بهترين انواع رطب: حلو و طبرجلى و فريسى

ص:147

و سكر و برنى و حلى. بهترين انواع خرما برنى و شلبى و بردى و خضروى و جعفرى و جاوى و لبانه و لبانه را قصب گويند.

و گويند كه خرما دوازده نوع است برترين آنها برنى است. مردم مدينه بيشتر از آن گونه غرس كنند.

اين نوع خرما اگر در جاى ديگر غرس شود- جز مدينه- محصول آن نيكو نگردد.

برنى را براى تبرك از مدينه به ديگر جايها برند. در زمان ارزانى يك مُدّ از آن به هشت كبار ارزد و در گرانى به بيست و بيشتر. با اين همه فراوان و ارزان است. خرماى برنى به هنگام رطب چون انگشتان حنا بسته دوشيزگان گلگون و لذيد است.

سَمْهودى گويد: بردى از برنى گرانتر است؛ زيرا كمتر يافته شود. شايد همه آنچه در مدينه هست به پنجاه نخل نرسد. رنگ آن زرد و سرخ است و كمى به تيرگى زند. آن را به روم و ديگر جايها برند در دبه ها. خرمافروشان شقرى و طبرجلى و عريس را در شكل و شيرينى بدان تشبيه كنند. بربرى و حادى به هم نزديك اند و حلى و جعفرى درآن هنگام كه نارسيده اند، سرخ باشند و چون رسيدند رنگ زيتونى گيرند. «(1)» ابن منظور گويد: بردى از بهترين انواع خرماست، به برنى شبيه است. گويند: بردى گونه اى از خرماى حجاز است، بسيار نيكو. و در حديث آمده است كه پيامبر فرمود: «اگر مى خواهيدصدقه دهيد خرماى بردىصدقه دهيد.» «(2)» اما خرماهاى مدينه، فقها از جعرور و مصران و فاره وحبيق نام برده اند. همچنين از برنى و عجوه وصَيحانى و بردى. ابو زيد العشيره گويد، دژ كوچكى است ميان يَنْبُع و ذوالمَرْوَه كه خرمايش بر خرماى ديگر جايهاى حجاز برترى دارد، مگرصيحانى كه خرماى خيبر است.

و بردى و عجوه در مدينه است.

سَمْهودى گويد: عجوه هميشه در مدينه مشهور بوده. طرز تربيتش را پسران از پدران مى آموزند و خُرد و كلان آن را مى شناسند. داودى گويد: امروزه كه آن را با ديگر خرماها مقايسه مى كنيم نوع متوسطى است. وقتى مى گويند از بهترين خرماى مدينه است؛ يعنى از نوع بد و مردود نيست. ابن اثير گويد: عجوه نوعى از خرماى مدينه است. ازصحيانى بزرگتر

ص:148

است. رنگش به سياهى مى زند. اين نوع خرما را پيامبر (ص) در مدينه غرس كرد.

كلينى گويد: عجوه را در عراقصرفان گويند.

اماصَيحانى؛ سَمْهودى از ابراهيم بن محمد بن مؤيد حموى افسانه اى حكايت مى كند، كه نامگذاريش به اين نام را به زمان پيامبر مى رساند. مى گويد كه آن روز در مدينه در جفاف موضعى بود كه بهصيحانى شهرت داشت و گويدصيحانى نخلى است كه تا به امروز به همان نام خوانده مى شود درآنجا به عمل آمد و آن زمين از آنِ فرزندانصفوى بن سليمان بن طفيل الحسينى بود.

از خرماهاى مدينه جنيب است و دقله و عرق بن زيد و شقم.

ام جرزان نيز از خرماهاى مدينه است كه به مشان عراق مى ماند.

از خرماهاى بد مدينه عبارتند از جعرور و معى الفاره و عذق ابن حبيق. بعضى مى گويند كه اينگونه خرماها را نبايد به جاى زكات داد. طبرى در تفسير آيه «ولاتيمّموا الخبيث منه تُنفقون» گويد مراد جعرور است و حبيق. رسول خدا (ص) نهى كرد كهصدقه را از آنها گيرند.

ص:149

جمله مدنى و آن نوعى برنى است كه در مدينه آن را مراودى گويند. انگورى لطيف و شيرين است با انگور زيتى شام برابرى مى كند. رنگ آن سفيد است. و نيز انگور حجازى بيشتر سفيد و بعضى از انواع آن لطيف است و سوادى از آن بهتر است و خمرى كه باز هم بهتر است.

بهترين انگور در باغهاى قُبا است. سعد بن ابى وقاص را در عقيق تاكستانى بود كه انگور آن را هر سال هزار دينار مى فروخت. «(1)» از مشهورترين مناطق كشت انگور طائف بود. وَهْط از جاهايى بود كه انگورش نيكو مى شد. از انواع انگور كه در طائف بود، يكى انگور رازقى بود. رازقى از انگورهاى سفيد بود و دانه درازى داشت آن را ملاحى هم مى گويند. ديگر انگور اطراف العذارى كه انگورى بود چون دانه بلوط سياه و دراز شبيه به انگشت حنا بسته دوشيزگان، خوشه هاى آن دراز بود گاه به قد يك ذراع. «(2)»

ص:150

كه انار در سَراة فراوان است و بيشتر خود رواست و زردآلو و به در سوارقيه است و موز در مهايع و خَيف ذى القبر در سايه و بَدْر و طائف مخصوصاً در مُطار، يكى از قراء طائف، كشت شود. موز و كشتزارهاى مُطار فراوان است.

نيشكر در سروات به عمل آيد.

اما خربزه در نَهْب اعلى است و در يَلْيَل.

ابوحنيفه دينورى در كتاب النبات خود از چند گونه درخت نام مى برد كه در سَراة مى رويند ولى نمى گويد كه آيا در سراة حجاز يا سَراة يمن و نيز از كثرت و قلّت آن چيزى نمى نويسد، از جمله آن درختان است:

اتم؛ درخت زيتون است در سراة بر كوههاى بلند رويد، به جايى حمل نمى شود.

حمر؛ تمر هندى است كه در سراة بسيار است. و نيز در بلاد عمان.

خزم؛ درختى است همانند مقل ولى كوتاهتر و پهن تر از آن است.

الب؛ درختى است خاردار، مثل درخت ترنج. بر سر كوهها مى رويد و بسيار كم است و انواع مختلف دارد. بدترين آن سبز آن است كه در كوه سراة در طرف تِهامه مى رويد.

گردو؛ اين درخت در زمين عرب بسيار است. در يمن، به ديگر جاها برند در سروات از چوب درخت گردو كاسه و قدح تراشند.

ص:151

قصيل و چغندر ياد شده. «(1)» در مدونه از كنجد و تخم گشنيز و هويج و چغندر و نيشكر و سبزى و خربزه و خيار وخلر و يونجه، سخن رفته است. «(2)» و شافعى از قنبيط (قنبيد) و كاسنى و تره تيزك و خيار و بادنجان و خربزه و هندوانه و نيشكر و نى شيرين و شكر تيغال و تره يا گندنا ياد كرده و نيز از گاورس و ارزن و برنج و ارزن سرخ و نوعى گاورس كه آن را ذره نطيس گويند و گويند مردم در سالهاى قحطى ارزن مى خورند.

ص:152

يعنى جو و خرما مكرر ياد شده.

ص:153

ص:154

حرفه هاى اهل قبيله به وضع جغرافيايى آنها بستگى داشت. اگر آب براى زراعت كافى بود به زراعت اشتغال داشتند، مخصوصاً پرورش نخل و كاشتن جو و بعضى سبزيها. گاه آب فراوان بود به نحوى كه شمار بسيارى از افراد در آنجا زندگى مى كردند.

در اين حال آن زمين نام خاصى به خود مى گرفت كه آن را از ديگر اراضى تميز مى داد.

با آن كه در هر يك از آن اماكن يك عشيره سكونت داشت و همه افراد عشيره يك نسب واحد داشتند ولى كم اتفاق مى افتاد كه آن مكان را به نام آن عشيره بخوانند. غالباً نامهايى كه بر آن اراضى اطلاق مى شد در اصل عربى بود و هيچ دلالتى بر طبيعت يا ساكنان آن نداشت و براى سبب نامگذارى نياز به معلومات ديگرى بود؛ مثل اين كه گفته مى شد كوهى يا واديى يا آبى و كم اتفاق مى افتاد كه به احوال ادارى منطقه اشارتى رود؛ مثلًا در توصيف مكانى بگويند شهرى بوده يا روستايى.

ص:155

اهل مَدَر دور باشند. و غالباً بين اهل مدر با كسانى كه از اهل وبر كه برگرد آنها هستند، ارتباط نزديك بود و اين به سبب مصالح مشترك آنها بود، بيشتر كشاكشها و نزاعها ميان ساكنان مناطق وسيع و قبايل بزرگ بود.

ميان اهل مدر و اهل وبر كه در يك منطقه بودند روابط فرهنگى استوارى برقرار بود؛ زيرا آنان در نسب مرتبط بودند، و همواره ميانشان روابط تجديد مى شد. افزون بر اين، زبانشان و اخلاقشان به هم شبيه بود و در افتخارات و شكستهاى اجتماعى شريك بودند.

البته اهل وبر به سبب سكونت در باديه و از جايى به جايى كوچ كردن، بيشتر به عزلت خو گرفته و در بدويت بيشتر فرو رفته بودند؛ زيرا ثبات و استقرار دو عامل مهم در مواقف و احوال سياسى است.

اهل وبر را «اعراب» گويند. «اعراب» عربهاى باديه نشين هستند، اينان در برابر اسلام و دولت اسلامى همواره ناسازگارى نشان مى داده اند. در قرآن نيز چند آيه در مذمت آنان نازل شده، از جمله در سوره توبه آيه 97 كه گويد: عربهاى باديه نشين كافرتر و منافق تر از ديگرانند و به بى خبرى از احكامى كه خدا بر پيامبرش نازل كرده است سزاوارترند. و نيز در سوره حجرات آيه 14 آنجا كه گويد: «اعراب باديه نشين گفتند: ايمان آورديم. بگو ايمان نياورده ايد، بگوييد كه تسليم شده ايم و هنوز ايمان در دلهايتان داخل نشده است».

عرب ذاتاً تك رو است، ولى جامعه اى كه در آن زندگى مى كند، خواه اهل مدر باشد و خواه وبر، گاه در برخى از افراد پاره اى خصايل عالى و ويژگيها را تشخيص مى دهد و براى او مكانت خاصى قايل مى شود. حتى او را بر خود رياست مى دهد، اين امر بهصورت انتخاب متداول نيست، ولى همواره كسانى به چنين مقامى مى رسند كه عمرى از آنها گذشته باشد.

ص:156

اراضى پست ساحلى و فلات بزرگ جزيرةالعرب يعنى نجد فاصله است و سمت جنوبى آن به مكه نمى رسد.

اين تقسيماتى جغرافيايى، كلى و گسترده است و مى توان آن را رهنمود ساخت ولى به هنگام بحث از تحولات و تاريخ اسكان قبايل نمى توان بدان بسنده كرد؛ زيرا برخى از قبايل، مساكنشان تا تهامه و نَجْد ادامه دارد. عكس آن نيزصحيح است.

آنچه اسدى آورده ذكر دو گروه از «ديار» است، يكى اماكن جغرافيايى چون مدينه و خيبر و فدك و ذوالمروه كه به ساكنان آنها اشارت نكرده است و از اين جهت بر آنهاد «دار» را نيفزوده است و ديگر ديار قبايل. ترديد نيست كه او در اين تقسيم بندى قبايل بزرگ را آورده و از ذكر همه قبايلى كه در اخبار و سيره رسول الله آمده خوددارى كرده است.

بكرى از عمربن شَبّه، پس از سخنى طولانى در تاريخ حركاتِ عشاير در مناطق غربى جزيره، نقل مى كند كه «خداى تعالى اسلام را آورد، در حالى كه اعراب قبايل اسَد و عَبْس و غَطَفان و فَزاره و مُزَينه و فَهم و عَدْوان و هُذيل و خَثْعَم و سَلُول و هِلال و كِلاب بن ربيعه و طَىّ (كه با اسد هم پيمان بودند) وجُهَيْنه در حجاز فرود آمده بودند.» «(1)» چنانكه مشهود است، او از قبايلى كه اسدى از آنها نام برده بود به ذكر دو قبيله مُزَيْنه و اشْجَع بسنده كرده است و قبايل ديگرى را كه در جنوب مكه سكونت دارند يا در شمال شرقى حجاز هستند به آنها درافزوده است.

بكرى در مقدمه كتاب خود بعضى قبايلى را كه در سَراة در جنوب مكه سكونت دارند، ذكر كرده است. «(2)» از خلاصه آنچه بكرى به تفصيل بيان كرده و در كتب سيره و جغرافيا آمده است، مى توانصورتى از قبايل را كه در حجاز و مناطق غربى شبه جزيرةالعرب زندگى مى كنند، به دست داد.

ص:157

ص:158

و غَطَفان، عَوْق و رَجيع واقع شده و از مساكنشان ميان خيبر و دو كوه طَىّ اول است كه دو روز با ضَرْغد فاصله دارد.

ثَلَبوت در ديار ايشان جريان دارد و اواخر وادى الرُّمه كه وادى طويلى است. وادى الرّمه به باديه بصره مى رسد پس به سرزمين بنى سعد كه آن را دَهْنا مى نامند، سپس به بلاد اسد مى گذرد و در آنجا آن را مَنْعِج گويند، سپس به زمين غَطَفان مى رسد در آنجا رُمه و وادى الرّمه خوانده مى شود. پس از يك روز راه به طرف بالا بنى كلاب هستند، سپس سرازير مى شود و بر عَبْس مى گذرد و ديگر قبايل غَطَفان. سپس سرازير مى شود تا بر بنى اسد فرود مى آيد.

غَطَفان مجموعه چند عشيره بزرگ است. مشهورترينشان فَزاره و عَبْس است. ديار معروف فَزاره ابانين (/ دو ابان) است و آن دو كوه است كه وادى الرُّمه در ميان آنها قرار دارد.

يكى از آن دو كوه را ابان ابيض گويند و ديگرى را ابان اسود. اين دو كوه در مشرق حاجِر است.

از بلادشان الجريب است. ديار ايشان تا چراگاه ضَريّه كشيده شده، از آن چراگاه يازده ميل از آنِ آنهاست.

در جانب جنوب شرقى ديار فَزاره منازل عَبْس است ميان ابانَيْن و نَقْره و ماوان و رَبَذَه.

از منازل آنها در نزديكى رُمّه قَطَن است و آن كوهى است مستدير كه از پشت آن چشمه هايى جارى است و آنجا نخلهايى است و آبهايى ميان رُمّه و سرزمين بنى اسَد. در طرف راست نُباح و مدينه ميان اثال و بطن الرُّمه، و نزديك به قَطَن وادى خَوّ است. و آن در ذوالعُشَيره مى ريزد و ذوالعُشَيره در رُمّه. و در شمال قَطَن دو كوه به نام تياس واقع شده.

از منازل ايشان اكْمَةالخيمه است. در آنجا آبى است به نام ايضاره. «(1)» بنى عَبْس را آبهاى ديگرى است درون چراگاه؛ از آن جمله است: آب بحبح و بئر وخَتْرب و وادى ثادق و عصيم و قَرَوْرى. قَرَوْرى ميان حاجِر و نَقْره است.

بنى اسد ديارشان در مشرق ديار فزاره و عَبْس است. وادى رُمّه از آنجا مى گذرد. رُمّه را در آنجا مَنْعِج گويند. همچنين ثادق از آنجا مى گذرد و آن وادى بزرگى است كه سيلاب آن در رُمّه مى ريزد. قسمت پايين ثادق از آن عَبْس است و بالاى آن از بنى اسد. در فاصله دو روز راه از ابانين دو تل خزار واقع شده است.

ديار بنى اسد از راه حاجيان مى گذرد، در نزديكى سَميراء. از ديار ايشان ابْرق است در

ص:159

نزديكى اجْفر و قَنان. و از اماكنى كه ميان اسد و عَبْس واقع شده امثال است و آن دژى است در بلاد عَبْس، نزديك بلاد بنى اسد و قَطَن.

اماكنى كه طئ و اسد در آنجاها با هم برخورد مى كنند حِساء و ريث است.

اما محارب، ديارشان نزديك جَريب است و آن واديى است كه در رُمّه مى ريزد. ميان آن دو شَرْبه واقع شده و پايان جنوبى آن حَزيز است. حَزِيز محارب آبى است در طرف چپ سَمِيراء، البته براى كسى كه به مكه مى رود. در ديار آنها اضاخ واقع شده كه از شَرْبه مى آيد.

از اماكن آنها اقصى است كه از ربذه به قدر دو بريد دور است و در نزديكى آن تپه بَلَس است. و آن محل اجتماع ساعيان (گردآورندگانصدقات) است و نيز معدنِ النَّقْره. «(1)»

ص:160

اسلام و مهاجرت پيامبر در آنجا بودند. «(1)» بكرى و ياقوت بسيارى از اماكنى را كه در نوشته بكرى آمده ذكر كرده اند و آنها را به جُهَيْنه نسبت داده اند، از اين اماكن است: اشْعَر و اجْرَد و رَضْوى و اضَم و بُواط و بَدْر و يَنْبُع وصَفراء، و ابَواء و ذوالمَرْوَه و عَرْج و وَرِقان و مَشجَر وَ مَشْعَر و قَبَلِيّه. بسيارى از اين اماكن متعلق به عشاير معروفى است كه از شاخه هاى جُهَيْنه اند.

اما ضَمْره، ديارشان در طرف جنوب غربى مدينه است. و مشهورترين اماكنشان وَدّان است كه بر راه قبايل قريش است. رسول خدا (ص) در آغاز غزوات خود به آنجا سپاه كشيد و در اين پيكار با رئيسشان محش بن عمرو مصالحه كرد. از اماكنشان در نزديكى وَدّان، مَرّود و رابغ و بَزْواء است.

بَزْواء شهركى است سفيد و مرتفع در ساحل، ميان جار و وَدّان، وغَيْقَه كه از گرمترين بلاد خداست، منازلشان تا جُحْفه كشيده شده. از آبهاى آنها كُلَيَّه است، ميان جُحْفه و مُشَلَّل و مَرّود. نيز دو كوه ثافل اكبر و ثافل اصغر و وادى الأثير ميان بدر وصفراء متعلق به آنهاست.

همچنين است شِراج ربكه و حَشا و ارْثَد و وادى الدوم و بُغَيْبَغِه و رَكِيّه و خرارها. نيز بُواط از بطن يَنْبُع. «(2)» در جنوب ديار ضَمره، ديار غِفار واقع است. شاملصَفراء و بَدْر كه تا بَعال نزديك كوه عُسَفان امتداد دارد همچنين است غَيْقه نزديك جار و وادى العبابيد ميان سُقْيا و بَدْر.

اسْلَم دركوهستان عَرْج ساكن است و بَيْن و آن در يك منزلى مدينه، نزديك سَياله و جُمْدان، بين قُدَيد و عُسفان و شَبَكه شَدَخ و مَرّالظهران.

اماليث، از ديار آنها كوه شَراء است نزديك به كوه عُسْفان. قسمتى از كوه نَهْبان و تِعْهِن و ذوالرّيان و أمَج از آنِ آنهاست و همه آبهايى كه نزديك سُقْيا است. بنى مُلَوَّح در كَدِيد زندگى مى كنند، اينان يكى از عشاير ليث هستند.

مُزَيْنَه در ارتفاعات وسطاى جنوب مدينه زندگى مى كنند، ديارشان با ديار جُهَيْنه آميخته است. آنان در كوه رَضْوى و قُدْس و آرَه و بالاتر از آن و نيز كوههاى نَهْب اسفل و نَهْب اعلى و ثافل و وَرِقان مى زيستند.

ص:161

نَقيع و برخى از واديهاى فُرْع در ديار آنهاست. همچنين واديهايى كه ميان كوههاى بلادشان است. در جنوب ديار مُزَيْنه ديار خزاعه در ارتفاعات واقع در راه ميان مكه و مدينه است. مشهورترين منازلشان عُسْفان و خَيْف سَلّام و خَيْف نَعَم و رابغ و قُدَيْد و امَج و غزل و ذودُوران و كُلَيّه بود. كُلَيّه واديى است كه از كوه شَمَنْصير مى آيد و ميان هَرشى و جُحْفه جريان دارد.

اما كِنانه؛ ديارشان اراضى پست ساحلى نزديك به مكّه بود و تا سواحل واقع در جنوب غربى مكه امتداد داشت و با ضَمْره و غفار و خُزاعه در شمال، هُذَيل در جنوب آميخته بود.

بيشتر واديهايى كه از مرتفعات سَراة به دريا مى ريزد بالاى آن هُذَيل است و پايين آن كِنانه.

از اين واديهاست: حَدَثه و حُلْيَه و سَعْيا و عجن و مَرْكوب و معلكان و وصيف.

از ارتفاعات بلاد ايشان تَضْرُع و تُضارُع و سَلّام و شارق و وَتَر است و آبهايشان عبارتند از تَلاعه و حُذارِق و مُعَيط و آن آبى است در آن سوى ثافل- و از واديهايشان شاجن وصارى و احليل است.

در خُمّ مردمى از خُزاعه و كِنانه بودند و ودّان از آنِ ضَمْره و غِفار و كِنانه بود.

ديار هُذَيل در ارتفاعات غربى مكه است. كوههايشان از كوههاى سَراة است. واديهاى بالايى و دره هاى غربى متعلق به آنهاست. «(1)» ديار هُذَيل در ارتفاعات است و اراضى پست ساحلى از آنِ كِنانه است. و ما از واديهايى كه قسمت بالاى آنها از هُذَيل و قسمت پايين آنها از كِنانه است نام برديم.

از منازل هُذَيل عَرْج و شَمَنْصير و جُرْف در مدان و غَمْران در عُسْفان و كَبكَب و ذوالمَجاز- آن سوى كَبْكَب- و نخله يمانى و نخله شامى و مُراخ در ميان دو نخله بود. «(2)» از مشهورترين عشاير هُذَيل بنى لِحْيان بود. سادنان سُواع در رُهاط از ايشان بودند. از منازلشان عُسْفان بود. ديگر از منازلشان عبارت بود از غُران كه واديى است ميان امَج و عُسَفان و تا سايه كشيده شده و نيز دُوران بود كه واديى است كه از شَمَنْصير مى آيد و از منازلشان هَدَه بود ميان عُسْفان و مكه و نيز رَجيع درصدر و رَخْمه و هُزُوم و بان. «(3)»

ص:162

ديار خُزاعه در مرتفعات واقع در ثلث مسافت بين مكه و مدينه بود. از بارزترين منازلشان عُسْفان بود و در نزديكى آن خَيْف سلّام. در آنجا منبر بود و مردم بسيارى از خُزاعه، آبهايشان از قنات بود. در باديه آن اندكى از جُشَم و خُزاعه زندگى مى كردند، همچنين بود خَيْف نَعَم كه در پايين دست خَيْف سَلّام بود و مردمش از غاضره و خُزاعه و نَجّار بودند. «(1)» از ديار ايشان غزال و دُوران و كُلَيَّه بود. اينها واديهايى بودند كه از شَمَنْصير مى آمدند و از راه بين هَرشَى و جُحْفه مى گذشتند. كُلَيّه درجنوب عُرابات بود و از منازلشان رابغ و الحاح و قُدَيد و شَنائِك بود. شنائِك ميان قُدَيد و جُحْفَه است. و نيز از منازل آنها بود امَج و عيود و غُرابات و نبضاء و شنائك و شطبا و شَقْرا و علايل و عَبْعَب و كَدِيد و وَتِير با كنانه در وادى اضَم شركت داشتند و با ضَمره در وادى الحُشا. و از آن ايشان بود مُرَيْسيع. «(2)»

ص:163

مواضع و عشاير حجاز

نقشه درصفحه 190 كتاب است.

ص:164

ص:165

ص:166

در كتابهاى تاريخ اشاراتى است به روابط تجارى ميان حجاز و اقاليم ديگر، بخصوص به هنگام ظهور اسلام، ولى معلومات ما از راههايى كه قافله ها طى كرده اند ناچيز است ليكن مى دانيم قافله اى كه به يمن مى رفته، از نَخْله مى گذشته، زيرا رسول خدا (ص) در اوايل كه به جاهايى سريّه اى مى فرستاد، سريه اى هم به نخله فرستاد و آنان به قافله بازرگانى كه از يمن مى آمد حمله كردند و بارهاى آن را تصرف نمودند ولى در اين خبر تاريخى معلوم نشده كه قافله يمن دقيقاً چه راههايى را طى كرده و مسلمانان از چه راهى با آنان روياروى شده اند. آرى آنچه مى دانيم اين است كه نخله سر راه قافله هاى يمن بوده است.

اما از راههاى قافله هايى كه به شام مى رفت اطلاعات بيشترى داريم؛ زيرا اين قافله ها از نزديكى مدينه مى گذشته اند و به سبب حركت سپاه اسلام از مدينه در غزوات رسول خدا (ص) از اين راهها معلومات فراوانى حاصل كرده ايم.

اماكنى كه در كتب سيره از آنها ياد شده و با قافله هاى قريش كه بين مكه و شام در حركت بوده اند، رابطه داشته اند، عبارتند از:

1- وَدّان: اولين غزوه پيامبر (ص)؛ يعنى غزوه «ابْواء»، در آنجا بود. ابن هشام گويد كه پيامبر (ص) با بنى ضَمْره مصالحه كرد «(1)» ولى ابن سعد مى گويد كه پيامبر (ص) به سوى وَدّان عازم شد تا قافله قريش را مورد تعرض قرار دهد كه با بنى ضَمْره مصالحه كرد. و مى افزايد كه بين ودّان و ابواء شش ميل فاصله است. «(2)» 2- ثنيّة المَرَه: پيامبر (ص) سريه اى را راهى نمود، اينان با جمع كثيرى از قريش برخورد كردند ولى ميانشان جنگى درنگرفت. ابن سعد مى افزايد كه مسلمانان ابوسفيان و همراهانش را ديدند. او بر سر آبى بود به نام احياء، در بطن رابغ، در دو ميلى جُحْفه براى كسى كه به قُدَيد مى رود، در سمت چپ راه، آنها مى خواستند اشتران خود را آب دهند.

3- سِيف البحر، از ناحيه عِيص: پيامبر (ص) در آنجا به غزا رفت. ابوجهل را با سيصد تن از اهل مكه ديد. مَجْدِى بن عمرو الجُهْنِى ميانجى شد و او براى مصالحه بين دو طرف مى كوشيد. رسول خدا (ص) سريه ديگرى به سردارى زيد بن حارثه به آنجا فرستاد. «(3)»

ص:167

4- بُواط: پيامبر به غزاى بُواط رفت و آسيبى نديد. «(1)» 5- خَرّار: از سرزمين حجاز. سعد بن ابى وقاص با جماعتى از مهاجرين به غزاى آنجا رفت. «(2)» ابن سعد گويد كه چون از جُحفه به مكه روى، در طرف چپ راه، نزديك خُم چاههايى است. «(3)» همه اين غزوات و سريه ها در طرف غربى اقليم حجاز بوده است و بنابر اشارت منابع، همه بر ضد قريش بوده اند و ما بر اين عقيده ايم: راهى كه آنان مى پيموده اند، راه قافله هاى قريش به شام بوده است.

در واقع اينها، آن غزوات اصلى و بزرگ كه پيامبر (ص) در مناطق غربى به راه انداخت نبوده است. در آنجا غزوات ديگرى هم بوده است چون غزوه رَجيع- كه رَجيع آبى بوده از آنِ هُذَيل در ناحيه حجاز، نزديك هَدْأه درهفت ميلى رَجيع و هفت ميلى عُسْفان- اين غزوه با عَضَل و قاره بود كه به برخى از قواى اسلام تجاوز ورزيده بودند. و غزوه بنى المُصْطَلِق كه بر سر آبى از آنها بود به نام مُرَيْسيع در ناحيه اى از قُدَيْد تا ساحل. ميان مُرَيْسِيع و فُرْع حدود يك روز راه است و ميان فُرْع و مدينه هشت منزل است. همه اينها غزواتى بودند كه رابطه اى با قريش و قوافل آن نداشتند. از اين رو نمى توان به شناخت راههاى قوافل قريش دست يافت.

در كتب سيره از اماكنى كه پيامبر از مدينه تا بَدْر پيموده، ياد شده است ولى نوشته هاى مورّخين معلوم نمى دارد كه آن راهى كه رسول خدا از مدينه تا بَدْر پيموده، درست همان راه قافله هاى بازرگانى باشد؛ زيرا موقعيت يك سفر جنگى با سفر تجارى فرق مى كند. در سفر جنگى چه بسا سپاهيان راه خود را دگرگون كنند تا دشمن را غافلگير نمايند.

همچنين راه بين مدينه و تبوك يك راه داخلى بود؛ زيرا كاروانهاى بازرگانى راهشان به مكه نمى افتاد.

پيامبر (ص) در چند غزوه و سريّه، سپاهى به اماكن و عشاير غربى مدينه گسيل داشت. از آن جمله بود به قَرْقَرة الكُدْر كه بنى سُلَيم در آنجا بودند، در ناحيه معدنِ بنى سُلَيم

ص:168

نزديك به ارحَضيّه آن سوى سدّ معاويه و به ذوامَر كه غَطَفان در آنجا بود و فُرع درناحيه بُحران و فَرْدَه در سرزمين نَجد ميان رَبَذه و غَمره و به ذات عِرق كه در آنجا متعرض كاروان قريش شد و به حَمراء الأسَد كه در ده ميلى مدينه است و به قَطَن و آن كوهى است در ناحيه فَيْد در آنجا آبى است از آنِ بنى اسد بن خُزَيمه و بئر معونه، ميان سرزمين بنى عامر و حرّه سُلَيم، هر دو مكان به آن نزديك است و آن به حَرّه بنى سُلَيم نزديكتر است.

و ذات الرِّقاع كه آن كوهى است به رنگهاى سرخ و سياه و سفيد، نزديك نُخَيل بين سعديه و شقره و جنگهاى ديگر كه در اينجا مجال شرح و بسط آنها نيست.

در كتابهاى سيره به راههاى بزرگ و اصلى اشارتى است:

1- ابن سعد راه رَبَذَه را ذكر كرده كه در آن است ذوالقَصّه؛ موضعى كه ميان آن و مدينه 24 ميل است و مِراض در 36 ميلى مدينه. «(1)» 2- جادةالعراق: در آن راه فَرْدَه است، از سرزمين نَجد ميان رَبَذَه و غَمره و ذات عِرق. «(2)» 3- مَحَجَّه: ابن سعد مى گويد: مِراض پايين نُخَيل است در 36 ميلى مدينه در راه بصره به مَحَجّه. اگر مِراض در راه رَبَذَه باشد، مى توان گفت اين راه، راه مَحَجّه باشد.

همانگونه كه گفته اند كه تُربان بين مَلَل و سَياله در راه مَحَجّه است. «(3)» 4- سنَنَ الطّريق: در سريه ذوقَرَد، سردار سپاه ابوسَلَمه مخزومى بود. از سنن الطريق خود را به نزديكى قَطَن رسانيد. «(4)» اما راههاى ميان مكه و شام كه در كتب سيره، به بعضى از آنها اشارت رفته است:

1- رسول خدا (ص) چون به بَدْر روى نهاد، از مدينه به مُنْصَرف رفت. در آنجا راه مكه را در طرف چپ خود رها كرد و به دست راست گشت و به نازيه رسيد. سپس از چند موضع گذشت و به شَنوكه پيوست و آن راه، راهى نيكو بود.

لابد بَدْر در اين راه واقع شده بوده و مدينه از آن دور بوده است. شايد هم بُواط در همين راه بوده؛ زيرا پيامبر سريه اى به آنجا فرستاد. «(5)»

ص:169

2- راه ساحل: چون ابوسفيان از آمدن پيامبر (ص) به بَدْر آگاهى يافت راه كاروان را تغيير داد و به طرف ساحل بُرد. اين راه را راه مُعْرِقه مى گفتند. كاروان قريش از همين راه به شام مى رفت. قريشيان از آن راه مى رفتند تا جنگ بدر پيش آمد. در حديث است كه عمر به سلمان گفت: چون به راه افتى از كدام راه مى روى از مُعْرقه يا مدينه؟ راه مُعْرِقه راه ميان بر عربها ميان شام و مكه بود. از ميان كوههاى رَضْوى و عَزْوَر مى گذشت و ما نمى دانيم كه اين راه در آخر به كجا مى پيوست. ولى مى دانيم كه راه بازرگانان به شام از تجبار مى گذشت و آن جايى است ميان حَوره سفلى و منخوس.

رسول خدا (ص) طلحة بن عبيدالله و سعيد بن زيد را فرستاد كه مترصد رسيدن كاروان قريش شوند و ابوسفيان در آن كاروان بود. شايد كه اين راه از عِيص گذشته و عِيص در ساحل درياست. پيامبر (ص) در اولين سَريّه حمزه را فرستاد تا مترصد كاروان قريش باشد. «(1)» و عِيص از ناحيه ذوالمَرْوَه بر ساحل دريا است، راهى كه قريش از آن راه به شام مى رفتند. در طريق حوراء بود.

ص:170

معلوم مى شود كه اين راه در زمان پيامبر (ص) هم بوده است. رسول خدا (ص) فرمود: جاى محرم شدن اهل شام، جُحْفه است و جاى محرم شدن اهل مدينه ذوالحُلَيْفه. «(1)» راه ميان مكه و مدينه بعد از زمان رسول خدا (ص) ثابت نماند. سَمْهودى از مطرى روايت مى كند، چون كسى در اين مسجد، معروف به مسجد غزاله، باشد، راه پيامبر (ص) به مكه در طرف چپ اوست، هرگاه رو به قبله ايستاده باشد و اين راه راه معهود و قديمى بوده است. سپس سُقْياست سپس ثَنِيّه هَرْشا است كه راه پيامبران است. و گويد كه امروز در اين راه، مسجدى كه معروف باشد، جز اين سه مسجد نيست؛ يعنى غير از مسجد ذوالحُلَيف. گفتم سببش اين است كه حجاج اين راه را ترك كرده اند و از طرف رَوحاء بر نازيه مى گذرند و از آنجا به مَضيق الصَّفراء، سپس به بَدْر و بعضى از كسانى كه اين راه را طى كرده اند، گفته اند كه بيشتر مساجدش موجود است. «(2)» سَمْهودى گويد: اسدى گفته است كه ودّان نزديك به هشت ميل از راه بركنار است.

كسى كه نمى خواهد در ابْواء منزل كند در آنجا فرود آيد. و كسى كه قصد آن داشته باشد از سُقيا به آنجا مى رود. در آنجا چشمه هاى پرآب هست و هفت آبشخور و بركه قديمى. سپس از آنجا بيرون مى آيد و به ثَنِيّه هرشا مى رود ميان آن و ودّان پنج ميل راه است. به فرمان متوكل براى آن راه نشانه هايى بنا كرده اند و ستونهايى برآورده اند.

من مى گويم كه هر دو راه در جانب چپ كسانى است كه امروز به ودّان مى روند. راهى است بى آب و تشنه. كسانى كه قدم در آن مى نهند بايد به قدر مصرف خود از بدر تا رابغ آب بردارند.

سَمْهودى گويد: هَرْشا امروز راه حاجيان مدينه است.

هَرْشا محل برخورد راه شام و مدينه است به سوى مكه. «(3)» 3- راه نجد كه بر قَرَده مى گذرد. كاروانهاى قريش از آنجا مى گذشتند. پيامبر (ص) سريّه اى به سردارى زيد بن حارثه به آنجا فرستاد. زيد راه بر يكى از كاروانها بگرفت. «(4)» مسعودى گويد: زيد بن حارثه به موضع معروف به قَرَده رفت. قَرَده از سرزمين نجد است، ميان رَبَذه و غَمْره و ذات عِرق از جاده عراق. در آنجا راه بر كاروان قريش كه عازم شام

ص:171

بود بربست و بر آن پيروز شد. «(1)» مسأله امنيت كاروانها يكى از مشكلاتى بود كه اهل مكه با آن دست به گريبان بودند.

آنها توانستند مشكل خود را از طريق سياسى حل كنند؛ بدين گونه يك سلسله معاهدات با قبايلى كه بر سر راه كاروانهاى بازرگانى شان بود بستند. تا امنيت كاروانها را تضمين كنند و خود نيز تجاوز نكنند. اين معاهدات را «ايلاف» مى گفتند كه قرآن كريم در سوره مخصوصى از آن ياد كرده است.

شايد يكى ديگر از طرق سياسى اين بوده كه ميان برخى خاندانهاى متنفذ قريش و آن قبايل روابط سببى برقرار مى شده و جز اين ما از چگونگى تضمين امنيت راههاى ارتباطى آگاهى نداريم.

ص:172

متعدد پراكنده بودند. جمع آورىصدقات ايجاب مى كرد وضع راهها بهبود يابد تا عاملان بتوانند به آسانى به ميان قبايل بروند. ما وصف اينگونه راهها را در آثار ياقوت و بكرى فراوان مى بينم.

چندى بعد حجاز فرمانبردار دولت عظيم اسلامى شد و مجبور بود به نظامات ادارى كشور اسلامى گردن نهد. پس حجاز به چند منطقه ادارى تقسيم شد و هر بخش براى ارتباط با مركز حكومت نياز به راههايى داشت و بالعكس.

3- احتياجات مادى: رفع نيازهاى مادى مردم حجاز كه در مناطق مختلف پراكنده بودند پس از توسعه دولت اسلامى، از عوامل ساختن راهها بود. جاهايى بود كه پيش از اين خاموش و مرده به نظر مى آمد، اكنون مقادير زيادى توليدات كشاورزى يا معدنى داشت كه استخراج مى شد.صاحبان آن مناطق براى كارهاى داد و ستدِ خود به جاده هايى نياز داشتند.

4- حج: حجاز به صورت مركز مقدسى درآمده بود، زيرا دو مكان مقدس مسلمين- مكه و مدينةالرسول- در آنجا بودند. حج از اركان اسلام و مدينه شهر رسول الله بود.

پيامبر (ص) سالهاى پربار پايانى زندگى خود را در مدينه سپرى ساخته بود و پيكر مطهرش در آنجا به خاك سپرده شده بود. به جز آن حضرت، شمار كثيرى ازصحابه اولين، در آنجا خفته بودند. هر چه اسلام بيشتر پيشرفت مى كرد و بلاد تازه اى را مى گشود و بر شمار مسلمانان افزوده مى شد، مسافران حجاز هم روى به فزونى مى نهاد. تا جايى كه از اواسط آسيا تا اقيانوس اطلس، حاجيان عازم سفر حجاز مى شدند و اينها به راه نياز داشتند.

مقام ارجمندى كه حج در دين اسلام دارد و تأثير حج در جلب مردم و حرص خلفا براى استفاده هاى سياسى از حج، اهتمام آنان را به امور حجاز برانگيخت؛ از جمله توجه و اهتمام آنان به راههاى ارتباطى بود. مثلًا برخى گردنه ها را برداشتند و در راهها براى راهنمايى مسافران نشانه هايى گذاشتند و ما در آتيه به تفصيل در اين باره سخن خواهيم گفت.

امرى طبيعى بود اگر بيش از هر راه فرعى به شاهراهها بپردازند؛ يعنى راههايى كه حجاز را به شش منطقه يا اقليم مهم مى پيوست. چون مصر (و مغرب) و بلاد شام و كوفه (عراق و شمال ايران) بصره (و جنوب ايران) و يمامه (و مشرق جزيرةالعرب) و يمن (و جنوب جزيرة العرب).

ص:173

5- تجارت: ظهور امپراتورى اسلامى به نشر امنيت وصلح پرداخت. مرزهاى بين ممالك را كه از مشكلات كار تجارت بود، از ميان برداشت و فعاليت بازرگانى را افزايش داد.

حجاز به سبب علاقه مردمش به بازرگانى، يكى از مراكز مهم اقتصادى شد؛ زيرا از هر سوى، ثروتها به حجاز گسيل شد. سطح زندگى مردم بالا رفت و اسراف و تبذير در هزينه و رفاه فزونى گرفت. كالاها از اقاليم مختلف عالم به حجاز سرازير مى شد. بخصوص توليداتصنعتى و زراعى خراسان و خاور دور و اقاليم ديگر آن نواحى، به حجاز مى آمد. اين امور سبب مى شد كه مسأله راه يكى از مسائل مبرم حكام باشد؛ زيرا بسيارى از بازرگانان هم با حاكمان ارتباط نزديك داشتند و در وادار ساختنشان به راهسازى مؤثر بودند.

ص:174

كه در طول تاريخ اسلام تغييرات و دگرگونيهاى اساسى در آن رخ نداده است، در شناخت آن اماكن، محقق را مددكار است.

هر چه زندگى اقتصادى در اين دو شهر شكوفاتر مى شده، بر اهميت راه نيز مى افزوده است. در ايامى كه مكه اهميت ديرين خود را به عنوان مركز حج يا به عنوان يك بازار براى كاروانهايى كه از يمن مى آمده اند حفظ كرده بود، مدينه هم بعد از هجرت، شكوفايى شگرفى حاصل كرده بود زيرا علاوه بر امنيت، شمار باشندگان آن نيز فزونى گرفته و براى فعاليت و كار، ميدان مناسبى شده بود. چون فتوحات مسلمانان گسترش يافت و دولت اسلامى نيرومند و نيرومندتر گرديد، زندگى اقتصادى در مدينه هم شكوفايى ديگرى حاصل كرد. حتى با آن كه مقرّ خلافت به شام منتقل گرديد، باز هم مدينه اهميت خود را حفظ كرده بود. زيرا مكان گرفتنِ خلفا در شام، هرگز موجب آن نشد كه مردم مدينه شهر خود را ترك گويند. مدينه مركز حيات فكرى و بزرگترين مراكز حيات اقتصادى بود.

توجه خلفا به مدينه و سعى در رساندن عطاياى خود به اهل آن، و بذل مال و جوايز به رجال اين شهر، در حصول اين مقصود مؤثر بودند.

اين شكوفايى تا اواسط قرن سوم هجرى ادامه داشت، از آن روزگار به سبب بروز عواملى اوضاع مدينه از حيث اقتصاد دگرگون شد و اين امر در راههاى ارتباطى هم تأثير بسيار داشت.

راه بين مكه و اقاليم شمالى آن؛ يعنى شام و مصر، از ساحل دريا مى گذشت تا به جُحْفه مى رسيد. «(1)» جُحْفه ميقات اهل مصر و شام بود اگرچه حجاج به مدينه نمى آمدند ولى اگر به مدينه مى آمدند ميقاتشان از ذوالحُلَيْفه بود. «(2)» نظر به اين كه حج يكى از فروع دين اسلام است، خلفا به آن اهميت بسيار مى دادند و در ايجاد و فراهم آوردن وسايل راحت حجاج، سعى وافر به كار مى بردند. زيرا اهميت و اعتبار حج اهميت و اعتبار اسلام بود. از اقدامات ضرورى كه در اين راه مبذول داشتند، بهتر كردن راهى بود كه حجاج در اين سفر مى پيمودند.

از جمله اين كارها يكى تأمين آب و مأواى مسافران بود، بخصوص نيازمندانشان. واقع

ص:175

اين است كه قرآن كريم هم به ابناء سبيل توجهى خاص مبذول داشته و در هشت جاى قرآن از آنان ياد كرده و در هفت مورد تأكيد كرده است كه مساعدت در حق آنها واجب است. در قرآن ابن سبيل در رديف ذوالقربى و مساكين آمده و در پنج آيه با يتيمان از آنان ياد شده و در چهار آيه يارى ابن سبيل از موارد مصرف زكات به شمار آمده است.

توجه به كار ابن سبيل يكى از مظاهر كلى اهتمام و توجه اسلام به مردم است. ذكر ابن سبيل در چند جاى قرآن كريم، دليل است بر كثرت شمار ايشان و اين كه آنان خود جمعيت محسوس و معتبرى بوده اند كه توجه به وضع آنها را ايجاب مى كرده است. فاصله نزول آيات درباره ابن سبيل نشان اين است كه مسأله آنان يك مسأله مهم و مستمر اجتماعى در جهان اسلام بوده است.

اهتمام مسلمانان به امر ابن سبيل سبب شد كه بعضى، بناها و خانه ها براى آنان وقف كنند و پرداخت كنندگان زكات بخشى از آن را به اين گروه اختصاص مى دهند. شافعى از جعفر بن محمد روايت مى كند كه پدرش از سقاخانه هايى كه بعضى ميان مكه و مدينه ساخته بودند، آب مى خورده است. «(1)» خلفا نيز ابن سبيل را از نظر دور نداشتند. عمر در مدينه جايى ترتيب داده بود به نام «دارالرقيق» يا «دارالدقيق» كه در آنجا به در راه ماندگان يا مهمانانى كه بر عمر وارد مى شدند، آرد و سويق و خرما و روغن و هر چيز ديگرى كه نياز داشتند، مى دادند. همچنين در جاده ميان مكه و مدينه كسانى بوده اند كه مسافران را يارى مى داده اند و گاه آنها را از سر آبى بر سر آب ديگر مى برده اند. «(2)» واقدى از كثير بن عبدالله مزنى و او از جدش روايت مى كند كه او در سال 17 هجرى و براى عمره با عمر به مكه رفته است. در راه نگهبانان آبها، از او خواستند كه بين مكه و مدينه مكانهايى براى آسودن مردم بسازد و پيش از اين در آن راه بنايى نبود. عمر اجازه داد و با آنها شرط نمود كه بايد ابن سبيل از ديگران سزاوارتر به سايه و آب باشد. «(3)» از اين عبارت برمى آيد كه عمران و آبادى و ساختن بناها ميان مكه و مدينه رو به شكوفايى و ازدياد نهاده بود؛ زيرا مدينه اهميت ديگرى يافته بود و بدويانى كه در آن منطقه

ص:176

زندگى مى كردند كم كم به شهر روى آورده بودند.

در كتابها از توجه وليد بن عبدالملك، به گونه اى خاص، به امر راه حجاز حكايت شده است. واقدى ازصالح بن كيسان نقل مى كند كه وليد به عمر بن عبدالعزيز والى مدينه نوشت كه راه عبور از گردنه ها را آسان سازد و در مدينه چاهها حفر كند و به ديگر شهرها نيز چنين فرمانهايى فرستد. نيز وليد به خالد بن عبدالله چنين نامه اى فرستاد. «(1)» مداينى گويد كه وليد در نزد مردم شام ستوده بود؛ زيرا چند مسجد بنا كرد؛ مانند مسجد دمشق و مسجد مدينه و چند مناره برآورد. «(2)» يكى از نشانه هاى اهتمام خلفا به راهها، نصب ميلهايى است بر سر جاده ها. قلقشندى گويد: وليد نخستين كسى بود كه در راهها ميلها نهاد. «(3)» كلينى از ابوعبدالله روايتى مى كند كه از آن برمى آيد: امويان به گذاشتن نشانه ها در راههاى اطراف مدينه اهتمام داشتند. «(4)» شايد مراد از اطراف مدينه، راه بين مدينه و مكه هم باشد. سپس بنى عباس آن آثار را برافكندند ولى بار ديگر از عمل آنان متابعت نمودند.

طبرى گويد: در سال 134 از كوفه تا مكه مناره ها و ميلها نصب شد «(5)» و نيز گويد كه در سال 161 مهدى عباسى دستور داد در راه مكه قصرها (يا كاروانسراها) بسازند. از آن گونه كه ابوالعباس از قادسيه تا زُباله بنا كرده بود. و بر قصور ابوالعباس در افزود و منازل ابوجعفر را به حال خود رها كرد. همچنين فرمان داد تا آبگيرها در هر جاى كه آبشخور ضرورت داشت بساختند و ميلها و بركه ها را تجديد بنا كرد و در كنار آبگيرها چاهها حفر نمود. يقطين بن موسى عهده دار اين امور مى بود و تا سال 171 همچنان بر سر كار بود. جانشين او برادرش ابوموسى بود، «(6)» متوكل به او دستور داد كه علامات و ميلهايى در راهى كه از گردنه هَرْشا

ص:177

مى گذشت نصب نمايد. «(1)» از اين امر فهميده مى شود كه:

ابوالعباس از قادسيه تا زُباله قصرهايى بنا كرده است و چه بسا تا مكه.

ابو جعفر هم منازلى احداث كرده.

پيش از مهدى، در راه مكه بركه ها و علاماتى بوده كه نمى دانيم آيا در زمان ابوالعباس ساخته شده، يا در زمان ابوجعفر، يا پيش از آنها. «(2)» مهدى قصرهايى ساخت وسيعتر از قصرهاى ابوالعباس، و قصرهاى ابوجعفر را به حال خود گذاشت. ميلها و بركه ها را تجديد بنا كرد و چاهها در كنار آبگيرها حفر نمود.

در سال 166 مهدى فرمان داد كه ميان مدينةالرسول و يمن بريد روان شود و استرها و اشترانى چند را در آنجا به كار گماشت و پيش از اين در آن راه بريدى نبود و متوكل فرمان داد كه نشانه ها و ميلهايى در راه ثَنِيّه هَرْشا نصب كنند.

اين راه را با پيامبر (ص) رابطه بود. به هنگام هجرت آن راه را پيموده بود و نيز براى برگزارى عمره كه نتيجهصلح حُدَيبيّه بود از آن راه به مكه رفته بود. همچنين براى فتح مكه و نيز براى چند غزوه و سَريّه با قبايلى كه در آن مناطق بودند، همان راه را سپرده بود. و مؤلفان سيره، از آن فراوان ياد كرده اند. بايد به كتبى كه موسى بن عقبه و ابن اسحاق و واقدى در تاريخصدراسلام و سيره نبوى نوشته اند مراجعه كرد.

موسى بن عقبه درنگارش تاريخ خود به عبدالله بن عمر متكى است. او از هفت موضع در راهِ ميان مكه و مدينه ياد مى كند كه پيامبر (ص) در آنها نماز گزارده است. «(3)» موسى بن عقبه آنها را دقيقاً وصف كرده ولى از چند موضع ديگر نام نبرده است.

ابن اسحاق راه هجرت و راه بَدْر را وصف كرده و منازل مهمّ بين راه را برشمرده است. «(4)» و چون پيامبر (ص) به هنگام هجرت از مكه به مدينه، از راه معروف و مألوف نيامده، ابن اسحاق همه آن اماكن و منازل ناشناخته و نامعروف را شناسانده است.

ص:178

ابن سعد منازل ميان بدر و مدينه را برشمرده و وصف كرده است. آنجا كه مى گويد:

ميان بدر و مدينه هشت بريد و دو ميل است. پيامبر (ص) براى رسيدن به بدر از رَوحاء گذشت و ميان رَوحاء و مدينه چهار روز (يا چهار بريد) است. آنگاه تا مُنْصَرَف يك بريد سپس تا ذات اجذال يك بريد و از آنجا تا مَعْلاة، كه همان خَيْف سَلّام است، يك بريد، سپس يك بريد تا اثَيِّل از آنجا دو ميل تا بدر. «(1)» ملاحظه مى شود كه ابن سعد از منازل چهارگانه اى كه ميان مدينه و رَوحاء است نامى نبرده است.

ياقوت ميان مدينه و بدر از هفت بريد ياد مى كند. بريدى در ذات الجَيْش و بريد عَبّود و بريد مَرْغَه و بريد مُنْصَرف و بريد ذات اجذال و بريد مَعْلاة و بريد اثَيِّل سپس بدر. ياقوت عَبّود و مُنْصَرَف و اجذال را تكرار كرده است. «(2)» ملاحظه مى شود كه بخش دوم از نوشته ياقوت، با آنچه ابن سعد آورده، مطابقت دارد.

و اين دليل آن است كه ياقوت بر اين سند تكيه دارد. شايد بخش اول سخن ياقوت، از نسخه ديگرى از طبقات ابن سعد برگرفته شده.

ابن اسحاق راه يَنْبُع را در ضمن بيان غزوه ذات العُشَيْره معرفى كرده است. آنجا كه گويد: پيامبر به نَقْب بنى دينار رفت و از آنجا به فَيْفار الخَبار، سپس در زير سايه درختى در بَطحاء ابن ازهر فرود آمد كه آنجا را ذات السّاق مى گفتند. پيامبر (ص) در آنجا نماز به جاى آورد و آنجا مسجدى شد. آنگاه خود به حركت درآمد و مردم را در سمت چپ خود رها كرد.

سپس بر شعبه عبدالله گذشت و امروز نيز به همين نام خوانده مى شود. سپس به جانب چپ گرديد و در يَلْيَل فرود آمد. و در مجتمع يَلْيَل كه مجتمع ضَبُوعه است منزل نمود و از چاه ضَبُوعه آب نوشيد. سپس به راهِ فَرْش روى نهاد. فرش مَلَل تا در راه به صُخَيرات اليَمام رسيد و از آنجا به راه خود ادامه داد تا در عُشَيْره از بطن يَنْبُع فرود آمد. «(3)» سپس راهى را كه در نبرد بنى لِحيان پيموده بود شرح داده؛ آنجا كه مى گويد: پيامبر از مدينه بيرون آمد، به راه غُراب رفت و آن كوهى است در ناحيه مدينه به راه شام. سپس به مَخيض رسيد و به بَتْراء، آنگاه به طرف چپ گشت و بر بَيْن گذشت آنگاه بهصُخَيْرات الثُّمام سپس بر راه مَحَجَّه روان گرديد از طرق مكه. و بر شتاب خود بيفزود تا در غُران كه از منازل

ص:179

بنى لِحيان است فرود آمد. غُران واديى است ميان امَج و عُسْفان يا بلده اى كه آن را سايه غُران گويند. «(1)» از اماكنى كه ميان مكه و مدينه است و ابن اسحاق از آن در غزوات پيامبر نام برده، ودّان است و آن غزوه ابواء است و خرّار در سرزمين حجاز و سَفَوان از ناحيه بدر و حَمراءالاسد و آن در هشت ميلى مدينه است و نيز رَجيع كه آبى است از آن هُذَيل در ناحيه حجاز. برصدر الهَدْأه، و مُرَيْسيع از ناحيه قُدَيْد تا ساحل و بَقْعاء كه آبى است در حجاز كمى بالاتر از نَقِيع. «(2)» ملاحظه مى شود كه ابن اسحاق ابعاد اين منازل را جز حَمراء الاسد ياد نكرده و فقط در آنجاست كه مى گويد كه فاصله اش از مدينه چه مقدار است.

ابن سعد به هنگام ذكر غزوات پيامبر، از چند منزل كه ميان مكه و مدينه واقع شده اند، ياد مى كند و در بيان موقعيت آنها معلومات كافى به دست مى دهد.

حَمراءالاسد را ياد مى كند و مى گويد در ده ميلى مدينه است. از راه عقيق در جانب چپ ذوالحُلَيْفه. «(3)» هَدَه در هفت ميلى رَجيع است و در هفت ميلى عُسْفان.

مُرَيْسيع ميان آن و فُرع نزديك به يك روز راه است و ميان فُرع و مدينه هشت بريد.

ذوالعُشَيره از آنِ بنى مُدْلِج است در ناحيه يَنْبُع. ميان يَنْبُع و مدينه نُه بريد فاصله است.

بطن عزن، ميان آن و عُسْفان پنج ميل است.

از منازل اين راه و فواصل آنها با يكديگر، بعضى از مؤلفان مشهور كتب مسالك و ممالك و جغرافيا سخن گفته اند؛ مثلًا ابن خردادبه جاده مدينه را چنين وصف مى كند:

از مدينه تا شجره كه ميقات اهل مدينه است، شش ميل است سپس تا مَلَل كه در آنجا چاههايى است ده ميل مى باشد. سپس تا سياله كه در آنجا نيز چاههايى است، نه ميل سپس تا رُوَيْثه كه درآنجا بركه هاى آب است سى و چهار ميل، سپس تا سُقْيا كه درآنجا نهرى جارى است و بستانى، سى و شش ميل از آنجا تا ابْواء كه در آنجا چاههاست بيست و نه ميل، سپس تا جُحْفه كه از سرزمين تِهامه است و در آنجا چاههااست و در هشت ميلى درياو ميقات

ص:180

اهل شام است بيست و هفت ميل. سپس تا قُدَيْد كه در آنجا چاههاى آب است بيست و هفت ميل، آنگاه تا عُسْفان كه در آنجا هم چاههاى آب است بيست و چهار ميل. سپس تا بَطْن مَرّ كه چشمه و بركه اى در آنجاست سى و سه ميل و از آنجا تا مكه شانزده ميل. «(1)» قدامه در اين راه از منازل ياد كرده و فواصل آنها همان گونه است كه ابن خردادبه ياد كرده است: جز آن كه مى گويد: ميان جُحْفَه و قُديْد بيست و شش ميل و ميان عُسْفان و بطن مَرّ شانزده ميل. با توجه به اين كه در باره آبهاى هر منزل چيزهايى مى گويد مخالف آنچه ابن خردادبه گويد. «(2)» اما ابن رُسته مَلَل را حذف مى كند ولى مى گويد ميان شَجَره و سَياله سى و يك ميل است و ميان سُقْيا و ابْواء نوزده ميل و ميان جُحْفَه و قُدَيْد بيست و نه ميل و ميان عُسْفان و بطن مَرّ بيست و چهار ميل. «(3)» يعقوبى گويد: از مدينه تا مكه ده منزل آبادان و مسكون است. نخستين آنها ذوالحُلَيفه است و حاجيان چون از مدينه بيرون آيند، در آنجا احرام بندند، در چهار ميلى مدينه. و از آنجا تا حَفيره از منازل بنى فِهر از قريش است. و تامَلَل كه در اين زمان منازل قومى از فرزندان جعفر بن ابى طالب است و تا سَياله كه در آنجا قومى از فرزندان حسن بن على بن ابيطالب- ع- زندگى مى كنند ونيز قومى از قريش و ديگران و تا رَوحاء كه منازل مُزَينه است و تا رْوَيْثه كه قومى از فرزندان عثمان بن عَفّان و غير ايشان از عربها هستند و تاصريح كه آن نيز از منازل مُزَينه است و تا سُقْيا بنى غِفار كه منازل كِنانه است و تا ابْواء كه منازل اسْلَم است و تا جُحْفَه كه قومى از بنى سُلَيْم در آنجايند و غدير خُم در دو ميلى جُحْفَه است از جاده و تا قُدَيْه كه در آنجا منازل خُزاعه است و تا عُسْفان و مَرّ ظَهْران كه از منازل كِنانه است و از آنجا كه بگذريم به مكه مى رسيم. «(4)» ملاحظه مى شود كه بيش از ده موضع را برشمرده. فرقش با ابن خردادبه اين است كه فواصل منازل را ننوشته و از رَوحاء و حَفيره و عَرجْ ياد كرده كه ابن خردادبه از آنها ياد نكرده است. اما مَقْدِسى گويد كه از مكه تا بطن مَرّ يك منزل است، سپس تا عسفان يك منزل

ص:181

است، سپس تا خليص وامج يك منزل است، سپس تا خَيْم يك منزل است، سپس تا جُحْفَه يك منزل است، سپس تا ابواء يك منزل است، سپس تا سُقيا بنى غِفار يك منزل است، سپس تا عَرْج يك منزل است، سپس تا رَوحاء يك منزل است سپس تا رُوَيْثه يك منزل است سپس تا يثرب يك منزل است. «(1)» ملاحظه مى شود كه مَقْدِسى همه منازل ميان رُوَيثه و مدينه را حذف كرده و خَيْم را افزوده است.

از آنچه گفتيم معلوم شد كه مؤلفان كتب مسالك كه از آنان ياد كرديم از ساكنان عراق اند و ابن خردادبه مأخذى است كه قدامه و ابن رُسته از او برگرفته اند. او در ذكر مواضع بين راه، فواصل آنها را برحسب ميل معين كرده ولى يعقوبى و مقدسى فقط مواضع را برحسب ترتيبى كه هستند بيان نموده و نيز فواصل را برحسب منازل.

در طى سه قرن اوليه اسلامى، شمارى از مؤلفان در حجاز و منطقه مدينه ظهور كردند كه معروفترين آنها زبير بن بَكّار و ابن شَبه و ابن زَباله و يحيى بن الحسن و عَرّام بن اصْبَغ و محمد بن عبدالله اسدى بودند. از آثار آنان جز كتب عَرّام و برخى از كتاب ابن شَبه به دست ما نرسيده است. بقيه كتابها خود مفقود شده اند و قطعاتى از آنها در مطاوى كتب ديگر باقى مانده است. مانند آنچه سَمْهودى در كتاب «وفاءالوفا» آورده يا بكرى در كتاب «معجم ما استعجم» و يا كتاب مناسك منسوب به حربى آمده است. البته ما نمى توانيم يقين كنيم كه آنچه در اين كتابها آمده در اصل چگونه بوده است. و آيا براى منازل بين راه مكه و مدينه فصل خاصى داشته اند؟ ولى از مطالب بسيارى كه در اين زمينه سمهودى و يا محمد بن عبدالله اسدى نقل كرده اند، مى توان يقين كرد كه آنان در ذكر مواضع بين راه و فواصل آنها از يكديگر بحث مستوفى كرده اند.

اما ابن شَبه، بخشى كه از كتاب او باقى مانده، از خلفا و از مهاجرين در مدينه بحث مى كند. و عَرّام در كتاب «جبال تِهامه و اوديتها» شمار كثيرى از اماكن و آبشخورهاى مردم و مزارع ميان مكه و مدينه را برشمرده، ولى به دقت فواصل و ابعاد آنها را مشخص نكرده است و نيز بر حسب تتابع جغرافيايى مكان آنها را معين ننموده.

در كتاب «المناسك»صفحات بسيارى است از اماكن بين مدينه و مكه. مؤلف آنها را به ترتيب برشمرده و فواصل آنها را نسبت به يكديگر معين كرده و معلومات ارزشمندى به

ص:182

دست داده است.

در كتاب «معجم ما استعجم» در سهصفحه اماكن و منازل بين مكه و مدينه را ضبط كرده و از فواصل و ابعاد بين آنها سخن گفته است. آنچه بكرى در اين فصل آورده تقريباً با آنچه در كتاب «المناسك» آمده، تطبيق مى كند و اين دليل اين است كه بكرى بر كتاب المناسك اعتماد داشته و آن را خلاصه كرده است.

چون معلوماتى را كه در اين منابع آمده، با هم مقايسه كنيم، از تشابهى كه ميان آنهاست پى مى بريم كه قُدامه و ابن رُسْته از كتاب ابن خردادبه استفاده كرده اند و اگر اختلافى مشاهده مى شود در اثر خطاى نساخ است. و اين اختلافات از اين قرار است:

ابن خردادبه قدامه ابن رسته

از جُحْفَه تا قُدَيْد 27 26 29

عُسْفان تا بطن مَرّ 33 16 24

بطن مرّ تا مكه 16 16 18

در جدول زير (كه چندان هم گويا نيست. م) اختلاف ميان جغرافيانويسان در تعيين فواصل ميان منازل بدين گونه نموده شده است:

خرداد به قدامه ابن رسته يعقوبى مقدسى بكرى اسدى مناسك ابن فقيه

مدينه مرحله

حُلَيفه 556

شَجَره 666 مرحله 668

مَلَل 1212 مرحله 24668

سَياله 311919 مرحله 777

رَوحاءمرحله 24111111

رُوَيْثه 343434 مرحله 13231324

عَرْج مرحله مرحله 24104212

363636 مرحله مرحله 24311017

ابواء 191919 مرحله مرحله 719+ 19197

جُحْفَه 272727 مرحله مرحله 232323

قُدَيْه 292627 مرحله 24

عُسْفان 242424 مرحله مرحله 23232323

بطن مَرّ 341633 مرحله 2319

مكه 181616 مرحله 1313

ص:183

چنانكه ملاحظه مى شود مقدسى اماكن ميان مدينه و رُوَيثه را حذف كرده و ابن رسته ترتيب ديگرى آورده و از شجره تا سياله 31 منزل و بين جُحْفَه و قُدَيد 29 منزل و بين عُسْفان و بطن مَرّ 34 منزل و بين بطن مَرّ و مكه 18 منزل قيد كرده است.

اما فواصلى كه بكرى و اسدى و مؤلف «المناسك» آورده اند، مشابه هستند مگر در موارد زير:

بكرى اسدى المناسك

مدينه تا حُلَيفه 256/ 51

حُلَيفه تا شجره 668

شَجَره تا مَلَل 668

رَوحاء تا رُوَيثه 231324

قُبا تا ابْواء 141919

از آنچه تاكنون گفته ايم معلوم شد كه در منابع عربى چند گونه مقياس براى سنجش فواصل ميان مكانها به كار مى رود: يكى «روز» و يكى «مرحله» و يكى «بريد» و يكى «ميل» و يكى «فرسخ». فرسخ فقط در نوشته بكرى در باب فاصله ميان رُوَيثه و مدينه آمده است كه گويد 21 فرسخ است. و اين اشارت اندك به فرسخ، دليل بر آن است كه در حجاز چندان شايع نبوده است. اما مرحله (يا منزل) استعمالى قديم دارد و گويا براى سير قافله ها به كار مى رفته؛ زيرا قوافل در حركت خود نظام خاصى داشته اند. و در واقع «مراحل» جاهايى بوده كه كاروان مى توانسته با فرود آمدن در آنجا نيازهاى خود را از باب آب و علوفه برآورد و بطور دقيق بر مسافتى معين دلالت نداشته است.

در كتب سيره براى بيان مسافات بين اماكن، كمتر از «مرحله» سود مى برند. ولى در بعضى كتب آمده است؛ مثلًا بخارى مى گويد: «قاحه در سه مرحله اى مدينه است».

و سَمْهودى گويد فُرْع در يك مرحلگى مدينه است و آرَه در سه مرحلگى سُقيا و سَياله اولين مرحله مردم مدينه است. «(1)» و خُم در چهار مرحلگى مكه است.

اما «روز» را ابن سعد به مثابه مقياسى براى سنجش مسافات به كار برده و مثلًا گفته

ص:184

است كه غَمْر مرزوق آبى است از بنى اسد به فاصله دو روز از فَيْد. «(1)» و ميان مُرَيْسيع و فُرْع حدود يك روز راه است و ميان ضَرِيَّه و مدينه هشت روز راه است. و ميان عِيص و مدينه چهار شب و ميان آن و ذوالمَرْوَه يك شب و ميان فَدَك و مدينه شش شب. «(2)» تُرَبَه ناحيه اى در عَبْلاء چهار شب با مكه فاصله دارد در راه صَنْعاء.

سِىّ ناحيه رُكبه است آن سوى معدن و با مدينه پنج شب فاصله دارد. و ميان قَبَلِيّه و مدينه پنج شب است.

شافعى مسير يك شب را 23 ميل هاشمى حساب كرده است. «(3)» ديگر از مقياسهايى كه در حجاز رايج بوده، بريد است؛ مثلًا مى گويند كه فُرْع تا مدينه هشت بريد است يا خاخ را تا مدينه يك بريد فاصله است ولى در مآخذ، مقدار يك بريد دقيقاً معلوم نشده است. گويا اين مقياس در همه جا به كار نمى رفته، فقط فاصله مدينه تا بدر يا مدينه تا فُرْع را به بريد سنجيده اند نه ديگر اماكن را. گويا به اين علت بوده كه راه ميان مدينه و بدر و فرع تا مدينه بويژه در اوايل عصر عباسى، راهى نا امن بوده است.

ابن منظور گويد: بريد دو فرسخ است و گويند ميان هر دو منزل يك بريد است؛ يعنى مسافتى كه اسبان بريد در يك بار تاخت مى پيمايند. همچنين سكه بريد كه هر سكه دوازده ميل است. در حديث آمده است كه در كمتر از چهار بريد نماز قصر نمى شود. و آن شش فرسخ است و هر فرسخ سه ميل است و ميل چهار هزار ذراع است و سفرى كه جايز است در آن نماز را به قصر بخوانند، چهار بريد؛ يعنى چهل و هشت ميل هاشمى است كه در راه مكه متداول است. ابن اعرابى گويد: فاصله ميان هر دو منزل يك بريد است. سكه موضعى است كه پيكها در آنجا سكونت مى كنند، اعم از خانه يا خيمه يا رباط. در هر سكه استرهاى بريد آماده بودند.

ميان دو سكه دو فرسخ و به قولى چهار فرسخ بوده است. «(4)» اما ميل، مقدارش معروف است. ميل اسلامى به حدود دو هزار متر مى رسد ولى باز

ص:185

هم در منابع، در فاصله ميان دو مكان تعداد ميلها متفاوت است. علت اين اختلاف يكى اين است كه ميلها را به ذراع مى سنجند و مقدار ذراعها متفاوت است. ديگر آن كه فاصله ميان دو مكان بسته به اين است كه آغاز و انجام آن را از كجا تا كجا حساب كنند؛ مثلًا زبير بن بكّار مى گويد: جَثْجاثَه باديه اى است از باديه هاى مدينه، از دورترين نقطه اش هفده ميل است و از نزديكترين شانزده ميل به ميلصغير. «(1)» در اين عبارت از ميلصغير نيز سخن رفته است.

اما در عصر عباسى ميل متداول ميل هاشمى بوده؛ يعنى همان ميلى كه در راه مكه است. هنگام نصب علامات اميال، عدد ميل را بر آن مى نوشته اند.

فيروزآبادى گويد: فرسخ سه ميل هاشمى است يا دوازده هزار يا ده هزار ذراع. و نيز گويد: ميل مسافتى است از زمين گسترده به قدر يك مد بصر. ياصد هزار انگشت چهار هزار كم. يا سه يا چهار هزار ذراع، به حسب اختلافشان.

در فرسخ كه آيا نُه هزار ذراع است به ذراع قدما يا دوازده هزار ذراع است به ذراع جديد، مسعودى گويد:

ميل چهار هزار ذراع است در سواد و آن ذراعى است كه مأمون معين كرده براى پيمودن پارچه يا زمين و يا بناها و منازل.

ذراع بيست و چهار انگشت است و انگشت شش جو است كه پهلوى هم چيده شده باشند. فرسخ به اين ميل سه ميل است. بعضى ميل را سه هزار ذراع گرفته اند و فرسخ را چهار ميل كه نتيجه هر دو يكى است.

فاسى گويد: ذراعى كه ما مى نويسيم ذراع جديد است كه در پيمودن قماش در مصر و حجاز به كار مى رود و ذراعى كه ازرقى به كار برده ذراع هندى است.

در كتب جغرافيا براى راههاى اصلى يا شاهراهها تعبيراتى چند است: طريق المعتدل، طريق الجاده يا طريق الاعظم و مَحَجّه. و چنان نبود كه شاهراه همه اش پيموده شود؛ مثلًا اسدى مى گويد:

ودّان ناحيه اى است از راه، به قدر هشت ميل. كسى كه نخواهد در ابْواء منزل كند به آنجا منزل مى كند. كسى كه بخواهد به آنجا رود از سُقيا به راه مى افتد. در آنجا چشمه هاى جارى هست و آبشخورها و بركه هاى قديمى. سپس از آنجا به راه مى افتد تا به ثَنِيّه هَرشى رسد. ميان آن و ودّان پنج ميل است. در اين راه نشانه ها و ميلها به فرمان متوكل عباسى

ص:186

برآورده اند. «(1)» آنگاه در شاهراهها تغييراتى پديد آمد؛ مثلًا سمهودى بر عبارت اسدى تعليقى مى آورد كه آن دو راه، امروزه در جانب چپ راه مردم است در پايين ودّان. راهى است بى آب هر كه بخواهد از آن راه بگذرد بايد با خود آب بردارد.

در باب هَرشى كه محل برخورد راه شام به راه مكه به مدينه است سَمْهودى گويد:

هَرْشا امروزه راه حاجيان مدينه است ولى پيش از اين هَرْشى در جانب چپ آنها قرار مى گرفت. زيرا آنان درصحراى خَبْت حركت مى كردند و ودّان پايين آن است بر سر راه رابغ.

در قديم آنجا محل برخورد هر دو راه بود. هركس يكى از آن راه ها را بپيمايد، به آنجا مى رسد كه آن ديگر رسيده است.

و نيز سَمْهودى از مطرى نقل مى كند كه چون كسى در كنار مسجد معروف به مسجد غزاله باشد، راه پيامبر (ص) به مكه در جانب چپ اوست رو به قبله. و اين راهى است از قديم شناخته شده، سپس به سُقْيا رود و از سُقْيا به ثَنِيَّة هَرْشى و آن راه پيامبران است (طريق الانبياء) و گويد كه امروز در اين راه مسجدى نيست جز مسجد ذوالحُلَيفه. سبب اين است كه حجاج راه قديم را ترك گفته اند. كسانى كه از آن راه رفته اند مى گويند: بسيارى از مساجد هنوز موجود است. «(2)» مؤلف دُرَر الفوائد المضيئه گويد: اين راه ميان مدينه و مكه است. راه حاجيان، به مقدار ده روز يا بيشتر. ولى راه ديگرى هم هست به نام درب الماشى كه مسافت آن پنج روز راه است؛ به عبارت ديگر نصف آن راه. همچنين راه ديگرى هم هست غير از راه درب كه معمول و متعارف است. عربها و قافله ها از آن راه هم به مكه روند. آن را درب الظّهر گويند كه اگر حاجيان از آن راه بتوانند بروند راهشان بسى نزديكتر شود. البته آن راهصعب و در بسيارى از جاها باريك است كه مردم از خطرات آن مى ترسند و بر همان راه معمول مى روند. «(3)»

ص:187

ص:188

است. در ذوالحُلَيْفه چاهى است كه مردم آن را بئر على مى خوانند و به على بن ابى طالب (ع) نسبتش مى دهند. «(1)» مسجد ذوالحُلَيْفه در كنار وادى عقيق است.

در باب فاصله آن از مدينه چند قول است. بعضى گويند شش ميل و بعضى گويند هفت ميل. سَمْهودى اختلاف اقوال را در اين باب آورده است.صاحب «المناسك» گويد:

فاصله ميان مدينه و ذوالحُلَيْفه پنج ميل و نصف ميل است. احمد و طبرانى و بزاز گويند كه دورى آن از مدينه دو فرسخ است؛ يعنى شش ميل. اسنوى و ابن حزم گويند يك فرسخ؛ يعنى سه ميل.

ابوعبدالله الاسدى گويد: شجره جايى كه مردم مدينه در آنجا محرم مى شوند، پنج ميل و نصف ميل از مدينه دور است. از آنجا رسول خدا (ص) محرم شد. اول ذوالحُلَيْفه نصف ميل پيش از آن بود. سَمْهودى گويد: من مساحت كردم، از درگاه مسجد پيامبر معروف به باب السلام تا درگاه مسجد شجره در ذوالحُلَيْفه هزار و نهصد و هفتاد و سه ذراع و نصف ذراع بود به ذراع دست و اين پنج ميل و دو ثلث ميل مى شود.صد ذراع كمتر، مسجد در ابتداى ذوالحُلَيْفه بود و اول ذوالحليفه نصف ميل پيش از آن است. «(2)»

ص:189

كه از وادى بالا روى و در ابتداى بَيْداء چاهى است و بَيْداء ميان حُلَيْفه و ذات الجَيْش است و در جاى ديگر گويد: چون از حُلَيْفه بيرون آيى دو نشانه است و بَيْداء بالاى آن دو نشانه است.

هنگامى كه از وادى بالا روى. بيداء موضعى است مشرف بر ذوالحُلَيْفه به اندازه يك تير پرتاب از مسجد آن. و آن نشانه ها كه گفتيم هنوز موجوداند. «(1)» پايين سربالايى بَيْداء در اواخر حُلَيفه مسجد مُعَرَّس است. سَمْهودى گويد: جز همان مسجد كه ذكر آن گذشت ديگر مسجدى در آن حدود نيست. و آن مسجد هم قريب يك تير پرتاب آن سوى ذوالحُلَيْفه است. مسجدى است كهن برآورده شده از گچ و سنگ. «(2)» ياقوت گويد: مَعَرَّس مسجدى است در ذوالحُلَيْفه در شش ميلى مدينه پيامبر (ص) در آنجا استراحت مى كرد سپس به سوى غزا يا كار ديگر مى رفت.

ابن شَبّه گويد: بالاى ذوالحُلَيْفه كه محل احرام است و پيش از حَمراءالاسد، جايى است بالاتر از عقيق به نام حُلَيْفه عليا. محل احرام حُلَيْفه سفلى است. سَمْهودى در تعليق بر عبارت او گويد: جز در كلام اسدى چنين جايى را نديده است.

اما ذوالحُلَيْفه اى كه محل احرام است نيز از وادى عقيق است. از اين رو ابوحنيفه از ابن عمر، روايت كرده كه مردى برخاست و گفت يا رسول الله، محل احرام كجاست؟ حضرت فرمود محل احرام اهل مدينه از عقيق است. «(3)»

ص:190

قصرهايى است از آنِ رجال قريش. در جانب چپ آن مُنْشِد است و نيز در طرف چپ آن خاخ.

سپس به ثَنِيَّة الشَريد مى رسد. بكرى گويد: مُنْشِد واديى است در بلاد مُزَيْنه و در جايى ديگر گويد مُنْشِد كوهى است در مدينه نزد آن چشمه اى است و اصافر كوهى است مجاور آن. «(1)»

ص:191

بنى المُصْطَلِق و رسول خدا (ص) به سبب عقد عايشه، در آنجا لشكرگاه زد. «(1)» قَتَبى گويد: دورى ذات الجَيْش از مدينه يك بريد است. يحيى بن يحيى گويد: ميان ذات الجَيْش و عَقيق دو ميل است. در تفسير ابن المواز آمده است كه وهب گويد كه بين ذات الجَيْش و عَقيق پنج ميل است. عيسى بن قاسم گويد كه فاصله ميان آن دو ده ميل است.

مطرف گويد: عقيق در سه ميلى مدينه است. عبداللَّه بن ابراهيم در كتاب خود آورده كه ميان ذات الجَيْش و عَقيق هفت ميل است. سَمْهودى از ابن وهب روايت كرده كه ذات الجَيْش در شش ميلى عَقيق است. شايد مراد او از جانبى است كه به طرف ذوالحُلَيْفه است و نزديك به آن قول ابن وَضّاح است كه ذات الجَيْش در هفت ميلى عَقيق است. و ابن قاسم گويد: ميان ذات الجيش و عقيق ده ميل است و ثعلبى گويد دوازده ميل و بعضى گويند دو ميل. ذات الجَيْش سه ميل آن سوتر از حُفَيره است.

سَمْهودى گويد: ابن زَباله گفته است كه ذات الجَيْش نزديك حُفَيره است در راه مكه و مدينه هرگاه به جانب غرب روى. و آن بر سر جاده است. مى گويم كه اين معنا را سخن ياقوت هم تأييد مى كند كه مى گويد: ذات الجَيْش موضعى است در عَقيق مدينه. مرادش نزديكى آن به مدينه است. يا آن كه سيلابهاى آن در عقيق مى ريزد، هر چند نزديك به آن هم نباشد.

ابوعبداللَّه محمد بن احمد الاسدى در توصيف راه مكه و مدينه گويد كه از ذوالحُلَيْفه تا حُفَيره شش ميل است و آن بيابانى تشنه و بى آب است. تنها يك چاه و يك حوض در آنجاست. چاه را عمر بن عبدالعزيز كنده و در آنجا چند خانه و يك مسجد ساخته است. بايد گردنه حُفَيره بعد از چاه باشد. شايد هم مراد گردنه اى است كه امروزه آن را مَفرج گويند. در آنجا واديى است پيش از تُرْبان موسوم به سَهمان كه اين توصيف بر آن تطبيق مى كند. و اين سخن همان كسانى است كه مى گويند ذات الجَيْش وادى ذوالحُلَيْفه و تُرْبان است كه نام آن بر وادى اطلاق شده است؛ زيرا وادى در آنجاست. و با قول عياض كه گويد ذات الجَيْش در فاصله يك بريد از مدينه است و اين ظاهر روايت طبرانى است كه قبل از اين آورديم ولى با آنچه بعداً خواهد آمد در معناى اندازه گيرى با بريد، مخالف است.

ص:192

ابوعلى هَجَرى گويد: ذات الجَيْش دره اى است در طرف راستِ كسى به مكه مى آيد و محاذى حُفَيره ياقوت گويد حُفَيْره منزلى است ميان ذوالحُلَيفه و ملل كه حجاج از آن گذرند.

بالاى حُفَيره پيش ازصلصين به بئر ابو عاصمه مى پيوندد و پايين آن به سمت بطحاء مى رود و از آنجا به ميان آن دو كوه در وادى عتيق مى رسد. و ذات الجيش در وادى ابوكبير كه بالاى مسجدالحرام و معرّس است مى ريزد و آن جانب غربى اعظم به ذات الجيش مى رسد و طرف ديگر آن به بطحاء. «(1)»

ص:193

است. پيامبر (ص) در غزوه بدر در آنجا فرود آمد و منزل عروة بن اذَينه شاعر كِلابى آنجاست. اصْمَعى گويد: تُربان هجده ميل از مدينه دور است بر راه مكه. بكرى گويد: تُربان و طُنُب نام دو كوه اند. «(1)» سَمْهودى گويد:- از قول اسدى- بين حُفَيْر، يعنى آن كه ثَنِيّه به آن منسوب است و بين مَلَل شش ميل است. و تُربان ميان آن و ثَنِيّه مفرح، موضعى است كه آن را سهمان گويند. ياقوت گويد: تُرْبان واديى است بين مَلَل و اولات الجَيْش. پيامبر در راه بدر از آنجا گذشت و آنجا يكى از منازل او بود. ياقوت در جاى ديگر گويد: ذات الجَيْش موضعى است نزديك مدينه و آن واديى است ميان تُرْبان ذوالحُلَيْفه و بَرْثان. «(2)»

ص:194

در ملل چند چاه است؛ چون چاه عثمان و چاه مروان و چاه مهدى و چاه مخلوع (يعنى امين) و چاه واثق و چاه سدره و در سه ميلى قريه دَه قنات است كه از چشمه اى به نام ابوهشام آب مى گيرند. بكرى گويد: «ابراهيم بن هشام والى مدينه بر سرچشمه خود در ملل رفت» مراد همين چشمه است. بكرى از چاه حواتكه نيز نام مى برد و آن در زقب الشطان است ميانه راه عين بنى هاشم و عين اضَم. «(1)» در باب كشاورزى مَلَل به نقل قول دينورى مى پردازيم كه گويد: مَلَل مكانى است مسطح در آن عُرْفُط (نوعى درخت خاردار) و سَيّال (نوعى انگور با خار) و مُغَيْلان مى رويد.

مقدار آن يك ميل يا يك فرسخ است كه چون فقط عُرْفُط رويد آن را وَهْط گويند و چون مُغَيلان رويد آن را غَوْل گويند كه جمع آن غيلان است. «(2)» پيش از اين آورديم كه مَلَل واديى است در فَرْش، فرش به سُوَيْقه مى ريزد و آن ملك فرزندان حسن بن على بن ابيطالب (ع) و فرزندان جعفر بن ابيطالب است ولى درست اين است كه آنچه ملك اينان است مَلَل است نه فَرْش سُوَيْقه. زيرا يعقوبى مى گويد: مَلَل در اين زمان منازل قومى از فرزندان جعفر بن ابيطالب است.

درنزديكى مَلَل، ذوالسَّرح واقع شده و آن واديى است ميان مكه و مدينه. و اخْزَم كوهى است از ناحيه مَلَل و رَوحاء. اخْزَم در زمان سَمْهودى به خُزَيْمه شهرت داشت. ابن حبيب گويد خَوِىّ موضعى است در ملل.

ميان فَرْش و مَلل وادى غَمِيس است. شايد آن همان غَميس الحمام كه از مريين ميان مَلَل وصخيرات الثُمام (يا اليمام) مى گذرد. در روز بدر رسول خدا (ص) از آنجا گذشت و بكرى گويد كه مريين موضعى است ميان تُربان و غَمِيس الحُمام. «(3)»

ص:195

ص:196

در فاصله دوبريداز مدينه. در كنارآن چشمه حسن بن زيد است بر سر راه و اكنون خشك است.

نزديك به فَرْش، فُرَيْش است. وادى مَثْعَر ميان آن دو است در آنجا منازل و آباديهايى است. «(1)» در فَرْش تپه عُدْنه است. منزل داود بن عبداللَّه بن ابى كرام و فرزندان جعفر بن ابراهيم در آنجاست.

ياقوت گويد: عُدْنه نزديك مَلَل است در كتب مغازى نام آن آمده است.

در پايين فَرْش دو كوه ضاحك و ضُوَيْحِك است. ميان آنها وادى يَيْن است. اما يَيْن چشمه اى است در واديى به نام حَوْرتان، سيلابهاى آن در وادى مى ريزد. در قديم منازل اسْلَم بوده سپس قريه يَيْن شد.

اما يَيْن نزديك ملل است بر جانب راست مكه و آن غير از يينى است كه ابن سعد گويد كه بلاد اسْلَم است و در فاصله يك بريد از مدينه است.

بكرى گويد: قريه اى است از قراء مدينه نزديك به سياله از آنِ عبدالرحمان بن مُغَيْره بود. سَمْهودى گويد: زمخشرى گفته است كه يَيْن چشمه اى است در واديى به نام حَوْرَتان كه امروز از آنِ فرزندان زيدالموسوى از بنى الحسين است. گويم كه نشان چشمه و قريه امروز هم موجود است. در آنجا درختان ميوه بسيار است. تا آنجا كه هَجَرى گويد كه يَيْن سرزمين ميوه مدينه است. آنجا را امروز قريه بنى زيد گويند. ميان ايشان و بنى يزيد زد و خوردهايى بود.

بنى زيد از آنجا بهصَفْراء مهاجرت كردند و بنى يزيد به فُرْع. منازل اسْلَم در قديم آنجا بود.

در ناحيه فرش مَلَل مَثْعَر واقع شده. «(2)» ميان سياله و فَرْشصُخَيْرات الثُّمام واقع شده و آن بر راه مكه است. در كتب مغازى در راه حركت پيامبر به بدر و ذات عُشَيْره از آن ياد شده. ابن اسحاق گويد كه: بر تُربان گذشتند سپس بر مَلَل سپس بر غَمِيس الحُمام آنگاه از مريين و سپسصُخَيرات الثُمام. آنگاه بر سَياله. «(3)»

ص:197

ص:198

اين گورها كه در نزديكى مسجد است و به قبور شهدا معروف اند. شايد بعضى از آنها به دست اشراف ساكن سياله كشته شده باشند. عُفاريه كه كوهى سرخ رنگ است در سَياله واقع است. «(1)» در دو ميلى سَياله چشمه اى است معروف به سُوَيْقه از آن فرزندان عبداللَّه بن حسن و آن از جملهصدقات على بن ابى طالب (ع) بوده است. «(2)» در آنجا آب بسيار است و هم شيرين از راه بركنار است. محمد بنصالح بن موسى بن حسن بر متوكل خروج كرد. متوكل ابوالسّاج را با سپاهى عظيم بر سر او فرستاد. ابوالسّاج بر او و بر مردان خاندانش غلبه يافت.

همه را بگرفت و بر بند نهاد و بعضى را هم كشت. و سُوَيْقه را خراب كرد و نخلهاى بسيارى را بريد و منازلى را ويران ساخت. از آن پس سُوَيْقه ديگر به رونق نيامد. «(3)» در نزديكى سُوَيْقه حَزره است و آن امروز آنِ خاندانِ حسن بن حسن بن على است.

حزره از واديهاى اشْعَر است كه سيلابش به بيابان مى ريزد. ساكنان آن بنى عبداللَّه بن الحُصَين اند از اسْلَميان. در آنجاست مُلَيْحه و در پايين آن چشمه اى است به نام سُوَيقه و روبه روى سُوَيْقه بُثْنَه است. زمينى است كه عبداللَّه بن حسن بن حسن آن را آبادان ساخته است. «(4)»

ص:199

و در جاى ديگر گويد: مجد گفته: روحاء موضعى است از توابع فُرْع در حدود چهل ميلى مدينه. درصحيح مسلم آمده است كه در سى و شش ميلى آن و در كتاب ابن شَبّه سى ميلى آن. ابوغسّان گويد كه وَرِقان در رَوحاء از مدينه چهار بريد فاصله دارد. و ابوعبيده بكرى گويد:

گور مُضَربن نزار در رَوحاء است در فاصله دو شب راه از مدينه. ميانشان چهل و يك ميل است. اسدى در جاى ديگر گويد كه در سى و پنج يا سى و شش ميلى است. و گويد كه رَوحاء نام واديى است در ميان آن جايگاه فرود آمدن حجاج. پيش از اين در باب مسجد رَوحاء گفتيم كه از شَرَف در وادى رَوحاء روى در نشيب نهند. و پيامبر (ص) گفته است كه اين وادى از واديهاى بهشت است. «(1)» يعقوبى گويد: رَوحاء از منازل مُزَيْنه است و بكرى در وصف آن گفته است كه رَوحاء قريه اى است جامع و با خانه هاى به هم پيوسته. «(2)» ابن رُسْته گويد: در روحا مردم هستند و بازارى كوچك دارد. آبش از چاههاست. در آنجا باز و شاهين فروشند. «(3)» اسدى گويد: در روحاء آثارى است از رسول خدا (ص) و در آنجا دو قصر است و چاههاى بسيار. معروف به مروان. در نزديكى آن بركه اى است از هارون الرشيد و چاهى از عثمان بن عَفّان. و بر سر آن چاه دولاب. سيلابهايش به بركه آن مى رود و چاهى دارد معروف به چاه عمر بن عبدالعزيز در وسط بازار. و چاهى دارد معروف به چاه واثق كه بدترين چاههاى آنجاست. عمق آن تا به آب برسد شصت ذراع است. «(4)» سَمْهودى گويد: چاههاى آنجا متعدد بوده است ولى امروز جز يك چاه باقى نمانده است. و در جاى ديگر گويد: در آنجا بركه اى است كه براى حاجيان پرآب مى شود، معروف به بركه طار. شايد او آن بركه را كنده و برايش موقوفات ترتيب داده است. بكرى گويد: سَجْسَج چاهى است در روحاء. «(5)» روحاء محاذى اشْعَر است و اشْعَر در جانب ديگر است و در سمت راست وَرِقان سَياله

ص:200

است و رَوحاء و رُوَيثه و مرج در سمت چپ آن. بين مُنْصَرَف و رَوحاء كوه قُتائد است.

در رَوحاء قبرى است كه پندارند قبر مُضر بن نِزار است. بكرى گويد: كه روايت شده كه رسول خدا (ص) در مسجدى كه در بطن رَوحاست و آن را قَرْن الظَّبْيَه گويند نماز گزارد و فرمود: «و اين واديى است از واديهاى بهشت.» نافع از ابن عمر روايت كرده كه اين موضع همان مسجد الصغير است و غير از موضعى است كه مشرف بر رَوحاء است. بخارى روايت كند كه ابن عمر در مسجد الصغير نماز نمى خواند. آن را در جانب چپ خود رها مى كرد و مقابل آن به سوى عِرق نماز مى گزارد. مرادش از عِرق، عِرق الظَّبْيه است. و گويد كه عِرق كوه كوچكى است نزد مُنْصَرَف الروحاء و طرفى از آن تا سر جاده پايين مسجد بين آن و بين مُنْصَرَف كشيده شده و اين وقتى است كه تو رهسپار مكه باشى. «(1)» در دو ميلى رَوحاء بر سر راه، ميان آن و سَياله مسجد الظَّبْيه واقع شده. در آنجا پيامبر با اصحاب در باب قتال با اهل بدر به مشورت نشست. و در اين موضع عُقْبَة بن ابى مُعَيْط كشته شد. مطرى جايگاه اين مسجد را وصف كرده، آنجا كه گويد: «سپس در وادى رَوحاء پايين مى روى و به سمت قبله راه مى پيمايى و دره در سمت چپ تو است تا به طرف مغرب بگردى و تو همچنان در دامنه كوهى كه در سمت راست تو است هستى. اولين چيزى كه بر سر راهت مى آيد مسجدى است در طرف راست تو. در آنجا قبر بزرگى بوده كه در طول زمان ويران شده. رسول (ص) در آنجا نماز گزارده. آنجا را عِرْق الظَّبْيَه گويند. كوه وَرِقان در سمت چپ تو است. امروز در مسجد سنگى است كه به خط كوفى بر روى آن به هنگام عمارت مسجد نوشته شده كه ميل فلان از بريد فلان. سَمْهودى مى افزايد: امروز ويرانه هاى اين مسجد در آنجا بر جاى است. «(2)» در سه ميلى اين مسجد و پيش از آنكه به آن برسى كوه شَنُوكه واقع شده؛ زيرا ابن اسحاق مى گويد كه رسول خدا در راه خود به بدر بر فَجّ الرَّوحاء گذشت، سپس به شَنُوكه رسيد و آن راهى هموار است و تا عِرْق الظَّبْيه ادامه مى يابد. اسدى در توصيف آن گويد: شَنُوكه كوهى است اندكى بعد از شَرَف الرَّوحاء در مقابل شِعْبى معروف به شِعب على و آن شعب شَنُوكه است در سه ميلى مسجد شَرَف الرَوحاء. بكرى گويد: شَنُوكه ميان عُذَيْب و جار در شش

ص:201

ميلى جار و سى و دو ميلى يَنْبُع. «(1)» در سه ميلى رَوحاء و در آخر وادى آن از طرف جنوب و به طرف غربى كوه، مسجد المُنْصَرَف واقع شده و آن از مساجد پيامبر (ص) است. پيامبر در اين مساجد نماز گزارده. اين مسجد بعدها مسجد الغزاله نام گرفت. اين مسجد بعداً ويران شد. چنانكه در زمان مطرى؛ يعنى در قرن ششم جز طاق و زنجيره، از آن باقى نمانده بود. ولى خرابى رو به فزونى نهاد به گونه اى كه در زمان سَمْهودى جايى باقى نمانده بود. «(2)» مطرى گويد: چون كسى نزد مسجد معروف به مسجد الغزاله باشد راه مكه در جانب چپ اوست، اگر رو به قبله ايستاده باشد. اين راه در قديم معمور بوده است. پس به سُقْيا مى رسند، آنگاه ثنيه هَرْشى و آن راه انبياء است. امروز در آنجا مسجدى كه معروف باشد وجود ندارد غير از مسجد ذوالحُلَيفه. سَمهودى مى افزايد كه سبب ويران شدن اين مساجد اين بود كه حجاج راه خود را دگرگون كردند. بدين گونه كه از راه رَوحاء بر باديه گذشتند سپس به مَضيق الصَّفراء و از آنجا به بدر رفتند. كسانى كه از راه قديم رفته اند به من گفتند كه هنوز بسيارى از مساجد بر پاى است. «(3)»

ص:202

حمراء گويند و كسى كه از جانب چپ آن به مشرق رود به حَسْناء مى رسد. «(1)» رُوَيْثه در وادى جِىّ واقع شده، اسدى گويد كه جِىّ داراى چند منزل است و دو چاه كه آب شيرين دارند. (پايان) رُوَيْثه در دامنه كوه است. يك بار هم سيلى عظيم از كوه فرود آمد و مردمش را كه در خواب بودند با خود ببرد. وادى جِىّ را مُتَعَشّى نيز گويند. كوه وَرِقان در آنجا پايان مى گيرد. «(2)» در جِىّ اماكنى است و دو دره به نام جَبا و ثَرا. آنها در پايين وادى جِىّ باشند. راه حاجيان از آنجا مى گذرد. و در نزديكى آن رَغام واقع شده.

بُرْزَه به چاه رُوَيْثَه مى ريزد. آب آن شيرين است. ابن سكّيت گويد: بُرْزَه نام دو شعبه است كه هر دو نزديك رُوَيْثه اند و در درج المَضيق از يَلْيَل مى ريزند. «(3)» بُرْزَه ناحيه اى است در فاصله سه روزه راه از مدينه. ميان آن و رُوَيْثَه واقع شده، در ديار بنى كِنانه. وَرِقان ميان عَرْج و رُوَيثه است. بين رُوَيْثه و رَوْحاء اثايه و ثُعال است. «(4)»

ص:203

آنجاست و جُهَيْنه و مُزَينه در آنجا مى زيند. وادى عَرْج مُنْبَجِس خوانده مى شود. در آن چشمه اى است در جانب چپ راه در دره اى ميان دو كوه. در سه ميلى آن مسجد پيامبر است.

موسوم به مسجد عَرْج. بخارى گويد: اين مسجد در جانب تَلْعَه است. آن سوى عَرْج منازل بنى سلمان است. سكونى گويد در پنج ميلى عَرْج كه به طرف تپه روى دو يا سه قبر است بر آن ها سنگچين. زيد بن عمرو بن عثمان بن عفان را آب و ملكى است كه آن را عَرْج گويند و در آنجا چند اشتر دارد. «(1)» مدارج، گردنه عَرْج است. پيش از آن به سه ميل، در جانب مدينه و اين سخن اسدى است. و در آنجا گردنه هاى عابر و رَكوبه است. اصمعى گويد: در جانب تِهامه از سوى «(2)» حجاز مدارج العَرْج واقع شده چون از بلنديهاى عرج فرود آيى به تِهامه روى نهى.

اما رَكوبه گردنه اى است نزديك عَرْج، در سه ميلى آن به طرف مدينه بر طرف راست ثَنِيّة العابر. «(3)» كه گردنه عَرْج است و عَرْج بعد از آن در فاصله سه ميلى است. ابن اسحاق در توصيف راه هجرت گويد: راهنما آنها را به عَرْج برد و آنگاه ثَنِيّة العابر را كه در طرف راست رَكوبه است طى كردند. «(4)» اسدى گويد: از رُوَيْثَه تا مكه از طريق جِىّ چهار ميل است. سپس گويد گردنه عَرْج در يازده ميلى رُوَيْثَه است كه آن را مدارج گويند. ميان آن و عَرْج سه ميل است در آنجا چند خانه است و چاهى است. پيش از عَرْج و قبل از آن كه به وادى داخل شوى در فاصله دو ميلى مسجدى است از آنِ رسول خدا (ص) معروف به مسجد اثايه و در نزد مسجد چاهى است كه آن را چاه اثايه گويند. (پايان)

مجد گويد: اثايه موضعى است در راه جُحْفه، ميان آن و مدينه بيست و پنج فرسخ است. در آنجا چاهى است و بر آن چاه مسجد مذكور است و نيز چند خانه و درخت اراك و آن پايان حجاز است. اسدى همچنين گويد كه پايان حد حجاز، مدارج عَرْج است. «(5)»

ص:204

ص:205

اسدى گويد: آن كوه كه در سمت چپ است و مشرف است بر چشمه قُشَيرى، آن را قدس نامند. اول آن عرج است و آخر آن، آن سوى فِلْق. ياقوت از محمد بن هَيْصَم المرى روايت كند كه او از مشايخ مُزَيْنه شنيده است كهصدر العقيق آبى است كه در مكانى ميان قدس و پيش از حَرّه در عقيق مى ريزد. «(1)» و سِرّ نزديك كوه قدس است. «(2)» مُزَيْنه كوههاى رَضْوى، قُدس و آرَه و آنچه را كه پشت آنهاست در تصرف دارد. «(3)» در نزديكى قُدس قَهْر واقع شده. ابوزياد گويد: قَهْر در بخشهاى پايينى حجاز است، در نزديكى نَجْد و پيش از طائف. قَهْر در كنار وادى طِلْخام و حَزْوَر و قَبْر است.

عَرّام گويد: در جانب چپ راه، مقابل قُدْس اسود كوهى است بس بلند كه آن را آرَه گويند. از اطراف آن چشمه ها جارى است و از هر چشمه اى قريه اى آب مى خورد. از آن جمله قريه اى است بس آبادان كه آن را فُرْع گويند. فُرْع از آنِ قريش و انصار و مُزَيْنه است. و نيز در آنجاست امّ العيال، قريه اى است ازصدقات فاطمه دخت رسول اللَّه (ص) و در آنجا قريه اى به نام مَضِيق و نيز قريه اى است موسوم به مَحْضَه و قريه اى به نام وَبْرَه و قريه اى به نام خضره و قريه اى به نام عَفْوَه. اين قريه ها از همه طرف آرَه را در ميان گرفته اند. در همه اين قريه ها نخلها و كشته هاست. در سه مرحله اى سُقيا واقع شده. در جانب چپ آن مشرق است و وادى آن در ابْواء مى ريزد، سپس در وَدّان و آن قريه اى است از امهات قراء از آنِصَخْر و كِنانه و غِفار و فِهْر و قُرَيْش. از قراء آن نيز طريفه است. طريفه قريه بزرگى نيست. بر ساحل درياست. نام وادى آرَه حَقْل است و قريه كه آن را وَلِعان گويند. وَلِعان نزديك به آرَه است.

ص:206

مجد و ابن قتيبه گويند كه سُقْيا در فاصله دو روز راه از مدينه است. ولى اسدى مى گويد در فاصله چهار روز راه است و ميانشانصد ميل فاصله است. «(1)» سُقْيا قريه بزرگى است، نزديك به دريا در مسير يك روز و يك شب راه. قريه اى است جامع از اعمال فُرْع. منزلى است در آن بستانهاى وسيع و نخلستانهاست. سهيلى گويد: سقيا را به سبب بركه ها و چاههاى بسيارش بدين نام خوانده اند. از كسانى پرسيده اند كه سُقْيا را چرا سُقْيا ناميده اند؟ گفته اند: بدان سبب كه مردم در آنجا آب شيرين نوشند.

ابن الفقيه گويد: چون تُبّع از مدينه بازمى گشت در سُقْيا فرود آمد. تشنه شده بود. در آنجا باران فرو باريد و از اين رو آنجا را سُقْيا گفتند. «(2)» اسدى گويد: در سُقْيا مسجدى است از آنِ رسول خدا (ص) به سوى كوه. و در آنجا چشمه اى است از آب شيرين. در سُقْيا بيش از ده چاه هست در كنار برخى از چاهها بركه هايى است و چشمه اى پرآب كه مصب آن در بركه است و به سوى صدقات حسن بن زيد جارى است. بر سر آن نخل و ديگر درختان است به حد وفور. اين آب مدتى قطع شده بود. پس در سال 243 بار ديگر جارى شد و در سال 253 باز هم قطع گرديد. در يك ميلى از منزل موضعى است كه در آن كشتزارها و نخلستان است وصدقات حسن بن زيد. نيز در آنجا سى چاه است كه هر يك مزرعه اى را سيراب مى كنند.

در ايام متوكل پنجاه چاه ديگر احداث شد كه همه آبشان شيرين است و به قدر قامت يك انسان يا بيشتر و يا كمتر آب در آنهاست. «(3)» در سه ميلى بعد از سُقْيا به طرف مكه چاه تِعْهِن است و در تِعْهِنصخره اى است به نام امّ عقى. تِعْهن و ذوالريان و امَج آبهايى هستند از آنِ بنى ليث بن بكر و تِعْهِن ميان قاحه و سُقياست در راه مكه و مدينه. «(4)» در يك ميلى سُقْيا، قاحه واقع شده و آن وادى عَبابيد است كه در سه مرحله اى مدينه است. نصر گويد: قاحه موضعى است ميان جُحْفه و قُديْد. عَرّام گويد: در ثافل اصغر كه نام

ص:207

كوهى است، موضعى است به نام قاحه و در آن دو چاه است كه آبشان گوارا و بسيار است. «(1)» اسدى گويد: در يك ميلى طَلُوب مسجد رسول خدا (ص) است در موضعى به نام لَحْيا جَمْل.

طَلُوب چاهى است با آب بسيار. در فاصله يازده ميلى بعد از عَرْج. و سُقْيا در شش ميلى بعد از طَلُوب است. و نيز گويد حدود يك ميل پيش از سُقْيا وادى عائد است كه آن را وادى قاحه نيز گويند. به بنى غِفار منسوب است. در باب مسجد لَحْيا جَمْل ابن زَباله گويد: رسول خدا (ص) در مكانى كه آن را لَحى جَمْل گويند حجامت كرد. آنجا ميان مكه و مدينه بود و او محرم بود.

و در روايت ديگر آمده كه او در قاحه حجامت كرد در حالى كهصائم و محرم بود. سَمْهودى گويد: روايت دليل است بر اين كه جَمْل يا قاحه بعد از سُقْيا؛ يعنى ميان سُقْيا و ابْواء هستند در هفت ميلى سُقْيا. «(2)»

ص:208

است در جاده ميان مكه و مدينه. «(1)»

ص:209

اميّل از توابع مدينه در آن چشمه اى است موسوم به خَيْف. شَبا از آنِ بنى جعفر از فرزندان جعفر بن ابى طالب است. «(1)» حَدّاء جايى است در حدود ابواء.

حرّة الافاعى، بعد از ابواء در هشت ميلى قرار دارد، به طرف مكه، جايگاه مردمى بود كه پيدا شدن مارها سبب آوارگى آنها گرديد. «(2)» كوه سرزمين ابواء حَشا نام دارد. كوهى است مرتفع در فاصله نيم ميلى آن. در كنار كوه حَشا واديى است موسوم به بَعْق و در جانب چپ آن واديى است به نام شَمْس. سرزمينى است كه شتر را زيان رساند و سبب جنون آن گردد. حَشا از آنِ خُزاعه وصخر است. «(3)»

ص:210

مسيل از راه به قدر يك پرتاب تير بود. عبداللَّه بن عمر در كنار يكى از آن درختان كه به راه نزديكتر و از همه بلندتر بود نماز گزارد.

سَمْهودى گويد: هَرْشى امروز راه حاجيان مدينه است. به هنگام حركت، هَرْشا در جانب چپ آنهاست. زيرا آنها در خَبْت سير مى كنند و وَدّان پايين تر از آن است و پس از آن رابغ است. آنجا در قديم محل تلاقى دو راه بود كه هركس از هر راه به همان موضع مى رسيد كه آن ديگر مى رسيد. «(1)» در كنار هَرْشى شَراء است و آن كوهى است مرتفع از آن بنى ليث و بنى ظفر از بنى سُلَيم. شَراء پايين عُسْفان است و در جانب چپ آن. در آنجا گردنه اى است بسيار بلند به نام خريطه كه هر كس بخواهد از عُسْفان به حجاز رود از آن مى گذرد. از شَراء به سايه روند. سايه واديى است ميان دو حاميه؛ يعنى دو سنگلاخ سياه. در آنجا قريه اى است با ساكنان فراوان كه معلوم نيست از كدام قوم و قبيله اند. آبش چشمه هايى است كه در زيرزمين جارى است و از قناتها بيرون مى آيد. والى سايه از سوى فرمانرواى مدينه معيّن و نصب مى شود. در آنجا نخلها و مزارع انگور و موز بسيار است. مردمش بعضى از فرزندان على بن ابيطالب (ع) اند و بعضى از مردم ديگر كه شناخته نيستند. «(2)» در دو ميلى هَرْشى ذو الاظافر واقع شده كه مجموعه اى از تپه هاست.

ص:211

شَمَنْصِير و آن كوهى است مدور بلند كه كس تاكنون برفراز آن نرفته و ندانسته است بر قله آن چيست. البته آن كوه مسكن ميمونهاست و آبها از اطراف آن روان است. گويند بيشتر روييدنى هاى آن نبع و شُوحط است و نيز نخل و حمض (شور گياه) نيز يافته شود. «(1)» اما غَزال، واديى است كه از ناحيه شَمَنْصِير و ذروه مى آيد. از آن خزاعه است. و ساكنان آن اهل عَموداند. بكرى گويد: غَزال از ارتفاعات عُسْفان است. حدود يك ميل پيش از آن. از اين ارتفاعات واديى است كه سيلاب آن از ناحيه سايه مى آيد و در امج مى ريزد. چون پيامبر و يارانش احرام بسته به مكه مى رفتند در ثَنِيّة الغَزال در عُسْفان فرود آمدند در آنجا گورخرى ديدند. سَمْهودى گويد: غَزال واديى است كه از ناحيه شَمَنْصِير مى آيد. ساكنانش خُزاعه اند. «(2)» ميان ثَنِيّة الغَزال و امَج وادى جُمدان واقع شده.

اما ذو دُوران واديى است كه از شَمَنْصِير و ذِروه مى آيد. در آن دو چاه است كه يكى را رَحبه گويند و يكى را سكربه و آن از آنِ خُزاعه است. بكرى گويد: بر ذِروه نخل و اراك و بيد دشتى و دوم كه همان مقل است مى رويد. ابن حبيب گويد:

ذِروان ميان قُدَيْد و جُحْفه است. «(3)» اصمعى و نصر گويند: بنى كعب بن عُمير- از خُزاعه- با لِحيان در دامنه ذِروان نبرد كرد.

در وادى دُوران چاه رحبه واقع است نزديك به جُحفه. «(4)» اما كُلَيّه؛ عَرّام گويد: واديى است كه از شَمَنْصِير مى آيد. نزديك جُحْفه مجموع چند چاه است كه آنها را كُلَيّه گويند و وادى را نيز بدان نام ناميده اند. نصيب در آنجا مى زيست و يكى از ايام عرب (جنگهاى عرب) در آنجا اتفاق افتاد. بكرى گويد: بالاى كَلَيّه سه كوه كوچك و منفرد است آنها را شنابِك گويند.

و غدير خُم واديى است در آنجا كه به دريا مى ريزد. از جُحْفه تا كُلَيّه دوازده ميل است و آن آبى است از آنِ بنى ضَمْره و از كُلَيّه تا مشلك نه ميل است. «(5)» در فرود كُلَيّه شَطْب است و آن واديى است محاذى مِرْجَم تا بلاد ضَمْره.

ص:212

در پايين كُلَيّه غُرابات است و آن آبهايى است متعلق به خُزاعه.

در غرب شَمَنْصِير قريه اى است موسوم به حُدَيْبِيّه كه چندان بزرگ نيست. محاذى آن كوهى است خرد موسوم به ضُاضِع. در نزديكى آن استخرى است كه آب در آن گرد مى آيد. در آنجا قريه هايى است از آن دايگان پيامبر (ص) ياقوت گويند: حبس سنگهايى است كه بر هم مى نهند تا جلو آب را بگيرد.

بكرى در باب حُدَيْبِيّه و ضُعاضِع گويد: قريه هايى هستند از آنِ سعد و مسروح. رسول خدا (ص) در خردى در ميان بنى سعد پرورش يافت. و نيز از آنِ هُذَيل كه آنها هم در آنجا سهمى دارند. آبشان از آبهاى زير زمينى است كه چون زمين را مى كنند بيرون آيد.

نصر گويد: ذٌروه ناحيه اى است از شَمَنْصِير و آن ميلى است در حَرّه بنى سُلَيم. و گويند واديى است كه به وادى نخل سرازير مى شود. و از حَرَّةالنّار به سمت مشرق مى آيد و به وادى نخل سرازير مى گردد. ابوزيد گويد: جَبَله دژى است در آخروادى سِتاره در تِهامه و ناحيه ذِرْوه.

شَمَنْصير به قريه ضَرعاء پيوسته است و ضَرْعاء در پايين رَخيم نزديك ذَره است. در آنجا قصرها و منبر و دژهايى است. ساكنان آن هُذَيل و عامر بنصَعْصَعه است.

عَراّم گويد: از قراء اطراف شَمَنْصير يكى قريه اى است به نام رُهاط. در نزديكى مكه از راه مدينه. و آن در واديى است موسوم به غُران و در نزديكى وادى حُدَيْبِيه. قريه چندان بزرگى نيست. اين مواضع از آنِ بنى سعد و بنى مسروح هستند كه پيامبر (ص) در ميان آنها پرورش يافت. بكرى گويد كه در رُهاط منبرى است تابع فُرْع. قريه اى است جامع در سه ميلى مكه.

بتِ سُواع در رُهاط بود. «(1)»

ص:213

ياد كرده است. ابوزيد گويد: وَدّان در يك مرحله اى جُحْفه است. ميان آن و ابْواء از راه حاجيان كه در غرب آن است، شش ميل فاصله است. در آن ايام كه من (ابوزيد) در حجاز بودم در آنجا رئيسى بود از جعفريان. يعنى از فرزندان جعفر بن ابى طالب. ايشان را در فُرْع و سائره ضياع و املاك و عشيره بسيار است. ميان ايشان و حسينيان جنگ و خونريزيهاست. تا زمانى كه طايفه اى از يمن معروف به بنى حرب بر ضياع و املاك ايشان غلبه يافت زيرا آنان در اثر جنگها ناتوان شده بودند. اسدى گويد: وَدّان حدود هشت ميل بر كنار از راه است. كسى كه بخواهد در ابْواء فرود نيايد در آنجا فرود خواهد آمد. هر كه را آهنگ وَدّان باشد از سُقْيا به آنجا رود. در آنجا چشمه هايى است جوشان. بر آن چشمه ها هفت آبشخور هست و يك بركه قديمى، چون مسافر از آنجا كوچ كند به ثَنِيّه هَرْشى رسد. ميان آن و وَدّان پنج ميل است.

نشانه ها و ميلهايى به امر متوكل بر نهاده اند. من مى گويم هر دو اين راهها در سمت چپ راه امروزى مردم است و در پايين وَدّان. راهى است خُشك و بى آب و مسافران بايد از رابغ آب بردارند. «(1)» نزديك به وَدّان مَرْتِج است و گويند كه مَرْتِج درصدر نَجْلاء، واديى است از آن حسن بن على بن ابى طالب (ع). «(2)» منات بت معروف در ودّان بود.

و نيز در آنجاست روضة الاجاول. ابن سكّيت گويد: اجاول سنگلاخهايى است در سمت رمل در طرف راست و شمالى كُلْفى.

بَزْواء بلده اى است سفيد. از ساحل مرتفع ميان جار و ودّان.

مَرُّود مكانى است ميان جُحْفَه و وَدّان از ديار بنى ضَمْره از كِنانه و رابغ در آنجاست. «(3)»

ص:214

ص:215

به جُحْفه در آمدند. نام آن در آن زمان مهيمه بود (سمهودى: سهميه). پس سيلى آمد و آنان را ببرد از اين رو آن مكان را جُحْفه گفتند. عياض گويد: جُحْفه را بدين نام ناميدند زيرا سيل آنجا را فراگرفت و مردمش را با خود برد. بعضى گويند: در سال 80 هجرى سيلى عظيم بنيان كنى آمد و حاجيان و اموال و متاعشان رابا خود برد. چون رسول خدا (ص) به مدينه آمد اصحاب دچار بيماريهاى سخت شدند به گونه اى كه تب از پايشان در انداخت و جز اندكى را توان آمدن به مسجد و شركت در نماز نماند. پيامبر دعا كرد و گفت: بار خدايا! مدينه را محبوب ما كن همچنانكه مكه را محبوب ما ساختى و اين بيمارى را به خُم ببر و در روايت ديگر آمده كه فرمود اين تب را از مدينه به جُحْفه ببر. «(1)» در ابتداى جُحْفه مسجد پيامبر است، در موضعى كه آن را عَزْوَر گويند و در آخر آن، نزد دو نشانه كه بر پا كرده اند، مسجدالائمه.

ميان جُحْفه و ساحل جار سه مرحله است و ميان آن و اقرن، كه موضعى است از دريا، شش ميل و ميان آن و مدينه شش مرحله و ميان آن و غدير خُم دو ميل. سكرى گويد:

جُحْفَه در سه مرحله اى مكه است. ياقوت در باب اماكن ديگر گويد: از جُحْفَه تا ساحل جار حدود سه ميل است. و از جُدّه تا جُحْفَه پنج مرحله است. و ميان ابواء و جُحْفَه در سمت مدينه بيست و سه ميل است و غدير خم در سه ميلى جُحْفه است. عَرّام گويد: ميان غدير خُم و جُحْفه يك ميل است. يعقوبى گويد: جُحْفه در دو ميلى است.

بكرى مى گويد: ميان جُحْفه و دريا حدود شش ميل است و غدير خُم در سه ميلى جُحْفه است. سَمْهودى گويد: جُحْفه در فاصله پنج مرحله و دو ثلث مرحله از مدينه است و در حدود چهار مرحله و نيمى از مكه.

جُحْفه ميقات اهل مصر و شام است اگر به مدينه نگذرند و اگر بر مدينه بگذرند ميقاتشان ذوالحُلَيْفه است. پيامبر (ص) فرمود ميقات مردم شام از جُحْفه است و ميقات مردم مدينه از ذوالحُلَيْفه و ميقات مردم نَجْد از قَرَن است. «(2)» در توضيح آنچه گذشت ياقوت گويد: مردم مصر و فلسطين را چون از مَدْيَن بگذرند دو راه در پيش است كه از هر دو راه به مدينه مى رسند؛ يكى از آن دو بر شِعب بَدا مى گذرد و آن

ص:216

دو قريه اند در باديه كه بنى مروان آن دو را به زُهرىِ محدّث دادند. قبر زُهْرى نيز در آنجاست و راه ديگرى است كه بر ساحل درياست تا برسد به جُحْفَه. در آنجا مردم عِراق و فلسطين و مصر گرد مى آيند.

جُحْفه اول غَور است تا مكه. يا به عبارت ديگر تا ذاتِ عرْق. اول غَور از راه مدينه نيز جُحْفه است.

در نزديكى جُحْفه از چند موضع نام برده اند:

1- حبلى، و آن گردنه جُحْفه است در هفت ميلى سُقْيا.

2- زُبَيْب، ميقات غرب است كوهى است در دريا، روبه روى جُحْفه.

3- نيل العقاب، موضعى است ميان مكه و مدينه، نزديك جحفه.

4- قاحه، ميان جُحْفه و قُدَيْد.

5- مَرُّود، موضعى است ميان جُحْفه و ودّان از ديار بنى ضَمره از كِنانه. رابغ در آنجاست.

6- احياء، آبى است از بطن رابغ در ده ميلى جُحْفَه، هرگاه بخواهى از جانب چپِ راه، به قُدَيْد بروى.

مشهورترين مكانها در نزديكى جُحْفَه غدير خُمّ است.

ص:217

ص:218

خُزاعه اند. گويند به نام يكى از انصار كه مردى توانگر بود و سلّام نام داشت ناميده شده. خَيْف ذى القَبْر پايين تر از خَيْف سَلّام است و در آن منبر نيست هر چند مكانى است آباد با درختان خرما و موز و انار. ساكنانش بنى مسروح اند و سعد و كِنانه و تجار الفاق (؟) آبشان از قناتها و چشمه هاست كه از دو طرف وادى مى جوشد. به سبب وجود قبر احمد بن الرضا، آنجا را خَيْف ذى القَبْر ناميده اند. و سَلّام از اغنياى اين بلاد بود، از انصار. و اين قول ابواشعث كندى است. و گويند كه در نزد چاه خم، مِيْثَب واقع شد.

ص:219

مُرَيْسيع: نام آبى است در ناحيه قُدَيْد تا ساحل. ساكنان آن بنى المُصْطَلِق هستند از خُزاعه. پيامبر (ص) به جنگ آنان رفت. ابن سعد گويد: ميان مُرَيْسيع و فُرْع حدود يك روز راه است و ميان فُرْع و مدينه مقدار هشت بريد. مجد گويد: فاصله آن از فُرْع يك ساعت راه است.

در نزديكى قُدَيْد خيمه امّ مَعْبَد است كه پيامبر (ص) در راه هجرت در آنجا درنگ كرد. «(1)» اسدى گويد كه پيش از قُديْد مسجدى است در سه ميلى آن و گويد كه خيمه امّ معبد خُزاعى و جايگاه منات بت معروف در جاهليت در حدود همين فاصله است.

ص:220

بكرى گويد: غدير خُمّ در سه ميلى جُحْفه است؛ در جانب چپ راه. در اين غدير آب چشمه اى مى ريزد. گرداگرد آن درخت است و نيز در كنار آن نيزارى است كه آن را خم مى گويند. ميان چشمه و غدير مسجد پيامبر (ص) است در آنجاست نخلستان ابن معلى و غير آن.

صاحب مشارق گويد: خُمّ نام نيزارى است در آنجا و غديرى كه در آنجاست به آن نيزار منسوب است. و گويد: خم موضعى است كه آب چشمه در آن مى ريزد. ميان غدير و چشمه مسجد پيامبر (ص) است.

خازمى گويد: خُمّ واديى است بين مكه و مدينه در نزديكى جُحْفَه و در آنجا غديرى است.

و غدير خُمّ واديى است در آنجا كه به دريا مى ريزد.

و نيز به بدى آب و هوا و معروف است.

اسدى گويد: در سه ميلى جُحْفَه، در جانب راست راه، محاذى چشمه مسجدى از آنِ رسول خداست. آنگاه نيزار است و غدير خم و غدير در چهارميلى جحفه است.

سكونى گويد: موضع غدير خُم را خَرّار گويند. و بكرى گويد كه خَرّار آبى است از آنِ بنى زُهَير و بنى بدر. زهير و بدر فرزندان ضَمره اند. زبير گويد: واديى است در حجاز كه در نزديكى جُحْفه. سعد بن ابى وقاص در سريه اى كه پيامبر او را فرستاد به آنجا رسيد و چون كسى را نديد كه در خور باشد بازگشت. خَرّار از آن عبدالله بن عامر بود كه وليد بن عبدالملك آن را از بازماندگان او خريد.

رسول خدا (ص) در راه هجرت خود به مدينه، راهنمايش عبدالله بن ارَيْقِط او را به طرف پايين مكه برد و در نزديكى عُسْفان به ساحل دريا رسيد آنگاه به امَج و از آنجا از جاده به قُدَيْد پيوست پس راهى خَرّار شد و از آنجا به ثَنِيَّةالمره رفت، آنگاه رهسپار لَقْف شد. «(1)» رسول اللَّه سريّه اى به سردارى سعد بن ابى وَقّاص به سوى قريش فرستاد و با او عهد كرد كه از خَرّار نگذرد. و خَرّار در راه جُحْفَه به مكه چاههايى است در جانب چپ جُحْفَه و نزديك به خُمّ. «(2)»

ص:221

اما خَيْف النَّعَم، در آنجا منبرى است. مردمش از غاضره و خُزاعه و مردمى ديگر هستند. در آنجا نخلستانها و مزارع است آبش جارى و بسيار است.

بئر معاويه ميان عُسْفان و مكه است. منسوب است به ابوعبيدالله بن معاويه وزير مهدى عباسى. مهدى هنگامى كه او را به وزارت طلبيد، اين موضع را به او داد و به نام او ناميده شد.

ص:222

هيچ چيز نرويد. از شَراة كه فرود آيند به سايه در آيند. در نزديكى عُسْفان بَعال است؛ زمينى است از بنى غِفار پيوسته است به غَيْقَه. حازمى گويد و نصر از او نقل مى كند و مى افزايد كه موضعى است در حجاز نزديك عُسْفان و آن از آنِ بنى غِفار است. پيوسته به غَيْقَه و گويد كوهى است ميان ابْواء و كوه جُهَيْنَه. خَلْص در وادى آن است. بكرى گويد: بَعال و قبب دو كوه اند نزديك عُسْفان و نيز در همان نزديكى است غدير اشْطاط رسيده به حُدَيْبِيّه.

اما كُراع الغَميم؛ ياقوت گويد: واديى است رو به روى عُسْفان و در شانزده ميلى آن. اين كُراع كوهى است سياه در جانب حَرّه (سنگلاخ) نزد الْيَه. نصر گويد: غَميم در طرف مِراض است و مِراض ميان رابغ و جُحْفَه. بكرى گويد: از عُسْفان تا كُراع الغَميم هشت ميل است و غَميم وادى است و كُراع كوهى است سياه در جانب چپ جاده. به سبب بلند بودنش آن را به كراع (قلم پا، از زانو تا غوزك) تشبيه كرده اند. گويند يك ميل كه از غَميم دور شويم به سقاخانه عدنى و مسجد آن مى رسيم و بعد از آن موضعى است موسوم به سَدوس. چاههايى است از آنِ يكى از فرزندان ابولَهَب. از كُراع الغَميم تا بطن مَرّ پانزده ميل است. جُنابِذ (گنبدها) سه ميل پيش از كُراع الغَميم است و آن مجموعه اى از چاهها و گنبدها و مسجدى. جُنابذ وسط راه عُسْفان و بطن مَرّ است. «(1)» ميان وادى عُسْفان و بطن مَرّ، از سمت چپ كسى كه به مكه مى رود وادى سِتاره واقع شده، طول اين وادى حدود دو روز راه است. نزديك آن وادى ديگرى است همانند آن معروف به سايه.

ص:223

پرنعمتى است با نخلستانهاى بسيار و چشمه فوران كننده و آب جارى كه زمينهاى آن ناحيه را سيراب مى كند. ميوه هاى آن به مكه حمل مى شود. يعقوبى گويد: مَرّ الظهران از منازل مكه است.

اسدى گويد: ميان مكه و بطن مَرّ هفده ميل است. در بطن مَرّ مسجدى است از آنِ رسول خدا. و بركه اى است كه سيلابها در آن گرد مى آيد. طول آن سى ذراع است و چه بسا كه اين بركه از چشمه اى كه عَقيق ناميده مى شود پرمى گردد. در نزد اين بركه دو چاه است. «(1)» آن را به سبب تلخى آبش بدين نام خوانده اند.

ابوغَسّان گويد: آن را از اين روى به اين نام خوانده اند كه در بطن وادى، ميان مَرّ و نخله به خطى سفيد از نمك، گويى اين واژه نوشته شده است. در بطن مر قبيله خُزاعه تقسيم شد. پيامبر (ص) در آنجا به هنگام صلح با قريش فرود آمد.

رسول اللَّه درون سيلگاهى در نزديكى مَرّالظَّهران فرود آمد تا ازصَفْراوات سرازير شد و در درون اين مسيل كه در جانب چپ راه كسى بود كه به مكه مى رود فرود آمد. زين المراغى گويد: گويند مسجد معروف به فتح همان است.

فاسى گويد: مسجدى كه آن را مسجد فتح گويند نزديك به جَموم است از وادى مَرّالظَّهران. گويند از مساجدى است كه پيامبر در آن نماز گزارد. ابوعلىصاحب مكه بناى آن تجديد كرد. و كسى كه بعد از آن به تعمير آن پرداخت شريف حياش بود. در زمان ما شريف حسن بن عجلان براى آن درهاى محكم ساخت تا بيشتر از آن حفاظت كرده باشد و آن را سفيد كرد. كسى كه از جَموم به مكه رود، در طرف چپ خود در كنار سيلگاه آن را مى بيند.

دو وادى ضاج و نبْط پيش از مَرّ واقع شده اند. بكرى گويد: مخبر قريه اى است ميان علاف و مَرّ. «(2)»

ص:224

ص:225

بنا به قول سليمان بن خليل اين نام در نزد مردم مكه متعارف است و در آنجا سنگى است كه نوشته آن اين معنا را تأييد مى كند.

بعضى گويند: همان مسجدى است كه در نزديكى آن چاهى است و آن چاه ميان اين مسجد و مسجدى است كه آن را مسجد على گويند. در وادى مرّالظَّهران. در آنجا نيز سنگ نوشته اى است كه اين معنا را تأييد مى كند.

محب طبرى ترجيح مى دهد كه آن همان مسجدى باشد كه نزديك چاه است. سخن اسحاق خُزاعى و ديگران هم مؤيّد اين معنا است كه گويد: ميان مسجد هَليلَجه نخستين نشانه ها هفتصد و چهارده ذراع است به ذراع حديدى و ميان آن و مسجد ديگر هشتصد و هفتاد و دو ذراع است به همان ذراع مذكور. سَمْهودى گويد- و سخن او نزديك به سخن اسدى است- كه مسجد عايشه همان مسجد هَليلجه است زيرا از آن ديگران به نشانه هاى حرم نزديكتر است.

گردنه تَنْعيم را ثَنِيّة البيضاء گويند. ازرقى در وصف آن گويد: از آنجا به تَنْعيم روند و آن بر فراز كوه بَرُود است كه حسين بن على (شهيد فخ) در آنجا به قتل رسيد. ميان بَلْدَح و فَخّ. و نيز گويد: پايين ثنيَّة البَيضاء وادى فَخ است كه تا بَلْدح ادامه دارد. «(1)» نزديك مسجد عايشه در تَنْعيم، خيمه جُمانَه واقع شده و پيش از آن در سمت چپ مسجدى است كه آن را محمد بن على الشافعى ساخته پشت تپه. اين مسجد ويران شده بود، ابوالعباس عبداللَّه بن محمد بن داود آن را عمارت كرد و بر سر چاه آن گنبدى بر آورد.

ابوالعباس اميرمكه بود. سپس دخترش آن را نيكو عمارت نمود.

بعد از تَنْعيم، حدود حرم واقع شده، از راه مدينه، نزد بيوت غِفار. «(2)»

ص:226

در ذوطُوى شِعب المطَّلب مى ريزد و آن پشت شعب الاخْنَس است. همچنين شعب زَريق و شعب اشرس كه به بيوت ابن مدد مى پيوندد.

ص:227

راه منزلها در مدينه و مكه

نقشه درصفحه 278 كتاب است.

ص:228

ص:229

ص:230

آمده باشد. رسول خدا (ص) آن نظامات را باقى گذاشت و اداره شهر را به دست رجال پيشين آن سپرد. ولى تطور احوال پس از ظهور اسلام با نقائص و كمبودهاى نظامات متداول مواجه شد. بويژه حج با وجود تزايد شمار حجاج به سبب انتشار اسلام، زمانش جداً كوتاه بود. بنابراين سازمان متعلق به حج فعاليتش منحصر به زمان حج مى شد. پس در كنار سازمان ادارى حج، بعد از فتح اسلامى، سازمان تازه اى به وجود آمد كه مقتضى موقعيت و تحولات تازه بود.

ترديدى نيست كه تقسيمات ادارى در درجه اول تحت تأثير اوضاع جغرافيايى است كه اين تقسيمات را مشخص مى كند و به هر يك رنگ و حال و هواى خود را مى دهد. ولى عوامل ديگرى هم در به وجود آمدن تقسيمات ادارى مؤثر افتاده اند؛ از آن جمله احوال سياسى و اجتماعى و امور نظامى و امنيتى است. اين عوامل آنچنان نيرومند بودند كه مسلمانان را واداشتند كه تنها به مراعات عوامل جغرافيايى بسنده نكنند. پس تقسيم اقليم را به منطقه تِهامه و غَور و حجاز و نجد مراعات ننمودند. همچنانكه پيش از اسلام در آنجا جز شهرها و قريه ها و داره ها و قبايلى كه براى هر يك از آنها منطقه محدودى بود، وجود نداشت كه مراعات و ابقاى آنها دشوار نمايد.

اساس كلى سازمان ادارى در حجاز، به عهد پيامبر باز مى گردد. پس از هجرت توانست به صورت دولتى درآيد با سازمانهاى خاص خود كه منبعث باشد از اهداف اسلام و نيز موقعيتى كه پيامبر را احاطه كرده بود. اين دولت در آغاز كار منحصر به مدينه بود. سپس به تدريج سلطه آن به مناطق مجاور امتداد يافت. تا آنجا كه مكه را هم دربرگرفت. سپس تمام بلاد حجاز و بيشتر اقاليم جزيرةالعرب را. معلوم است كه انتشار و گسترش دولت اسلامى در اين بلاد همراه انتشار دين اسلام بوده است و در بيشتر مناطق به گونه اى مسالمت آميز بود، و از طريق تنظيم موافقت نامه ها و عقد پيمان ها با قبايل و رؤساى آنها. اينان بر طبق آن معاهده نامه ها، پيوستن به دولت اسلامى را گردن مى نهادند. از مطالعه متن آن معاهده نامه ها برمى آيد كه پيامبر در درجه اول به نشر اسلام و سلطه دولتى آن توجه داشته است. از اين رو اهتمام بسيارى به تحميل سازمانهاى پيچيده ادارى يا به تحميل يك سياست نيرومند كه به تبديل اساسى در اوضاع موجود منجر شود، اهتمام نمى ورزيد. علاوه بر اين به هنگام ظهور اسلام در حجاز يك سازمان سياسى برتر يا دولتى كه سلطه همه جانبه داشته باشد وجود نداشت؛ به عبارت ديگر براى هر يك از قبايل و عشاير و قريه ها دولتى بود قائم به خود كه در

ص:231

برابر يك سلطه برتر و خارج از محيط سر فرود نمى آورد. پيامبر اين نظام را در زمانى كه اين بلاد به اردوى اسلام مى پيوست رعايت نمى نمود. بنابراين چيز زياد يا سنگينى از آنها نمى طلبيد و نمى خواست كه تغييرات اساسى در سازمانهاى ادارى خود بدهند. ظاهراً رؤساى قبايل همان رؤساى قبلى بودند، فقط براى تعليم دين معلمانى به ميان قبايل گسيل مى گرديد يا براى جمع آورى زكات مأمورينى به ميان قبايل مى رفتند. ولى بر شهرها اميرى هم از جانب دولت اسلامى معين مى شد. مثلًا عَتّاب بن اسَيد اموى بر مكه و عثمان بن ابى العاص بر طايف امارت يافتند. «(1)» بر سراسر حجاز بعد از اسلام سه والى معين شد؛ بر مدينه، مكه وطائف. والى مكه و مدينه عنوان امير داشتند ولى والى طائف مقامش فروتر از آنها بود. حتى امويان بر مكه و مدينه كسى را امارت مى دادند كه لياقت و كفايت خود را در طائف به اثبات رسانده باشد.

نظام جديدى كه در عهد رسول خدا (ص) در حجاز و بقيه بلاد جزيره شكل گرفته بود، بعد از وفات آن حضرت و گسترش شگرف دولت اسلامى- خواه و ناخواه- دستخوش تغيير شد، زيرا سرزمينهاى تازه اى با ثروتهاى بسيار و رسوم و آداب و عادات مختلف به اسلام گرويده بودند. و ديگر حجاز از لحاظ ادارى و نظامى و مالى قادر به اداره كشور پهناورى كه به وجود آمده بود، نبود. و اداره كنندگان مسلمان براى سامان دادن به اوضاع مالى و نظامى بلاد مفتوح، نياز به تجارب ديگر پيدا كردند. حتى بعضى از متخصصين به حجاز منتقل شدند.

اداره حجاز بعد از فتح اسلامى با اداره ديگر اقاليم مفتوحه در مشرق و مغرب تفاوت داشت. زيرا آن اقاليم به هنگامى كه تحت تصرف مسلمانان درآمدند خود داراى سازمانهاى ادارى پيچيده و خاص خود بودند كه در طى قرون متمادى استقرار يافته بود. اوضاع حاكم بر حجاز از حيث توليدات زراعى و شكوفايىصنعتى و بازرگانى و ازدحام مردم و شغلها و پيشه هاى آنها و طبقات و توزيع ثروت و سطح معيشت و شيوه زندگى، با ديگر بلاد مفتوحه فرق داشت. بالأخره حجاز اقليمى بود كه رسول خدا (ص) در آن زيسته بود و دعوتش را از آنجا نشر داده بود. و در زمان خودِ آن حضرت انتشار اسلام كمال يافته بود. حجاز مقرّ خلافت اسلامى و فرماندهى سپاه اسلام بود كه فتوحاتى كرد و دولت وسيع اسلامى را به وجود آورد.

هرگز حجاز طوق بندگى به گردن ننهاده بود، همواره حاكم بود نه محكوم. پس بايد سازمان

ص:232

ادارى آنجا از اين اوضاع خاص متأثر شده باشد.

وضع حجاز، از حيث سلطه اسلام و تأثيرش در اداره آن، همانند ديگر شهرهاى بزرگ اسلامى؛ چون كوفه، بصره و فُسْطاط بود ولى باز هم از جنبه هايى با اين شهرها تفاوت داشت كه اينك به بررسى آن مى پردازيم:

1- شهرهاى اسلامى، پايگاهى بودند براى استقرار سپاه و حركت از آنها براى فتح اقليمهاى ديگر. بنابراين رنگ نظامى داشتند اما حجاز با آن كه دولت اسلامى را با اعزام مردان جنگى يارى مى داد ولى اينگونه اعزامها اندك بود.

2- شهرهاى اسلامى شهرهايى عربى و اسلامى بودند كه در مناطق مفتوحه غيراسلامى تأسيس شده بودند و به عبارت ديگر بلاد غير عربى. بنابراين ميان آنها و مناطق مجاورشان، تباينى وجود داشت؛ به عبارت ديگر از مناطق اطراف خود جدا افتاده بودند. مدتها سپرى شد تا اين شكاف ميان اين شهرها و مناطق محيط به آنها التيام يافت.

اما حجاز اقليمى عربى و اسلامى بود كه رابطه ميان شهرها و روستاها و حومه و باديه اش استوار بود. زيرا همه عرب بودند. بسيارى از مردم شهرها- مخصوصاً مدينه- از عشاير باديه بودند. همانگونه كه بسيارى از مردم شهر هم در حومه مى زيستند. پس تباين موجود ميان شهرهاى حجاز و باديه آن، از حيث حرفه آنها بود؛ يعنى بيشتر ساكنان باديه در كار تربيت مواشى و چهارپايان بودند.

3- شهرهاى اسلامى هر يك مسؤول اداره اقاليم مفتوحه تابع خود بودند؛ مثلًا هر شهرى واليان تابع خود را معين مى كرد و خراج را گرد مى آورد و نظم و امنيت را در آن اقليم برقرار مى كرد. پس براى نظم امور مالى كارمندانى از مردم غير عرب كه در آن بلاد بودند به خدمت مى گرفت. آنان نيز شيوه هاى ادارى خود را در حوزه قلمرو خود اجرا مى كردند.

اما حجاز و مناطق تابع آن همه عرب بودند. بنابراين نياز نداشت كه غير عرب را در امور ديوانى خود به خدمت گيرد از اين رو نمى بينم كه سنتى ديوانى، كه از غير عربها اقتباس شده باشد، در حجاز متداول شده باشد.

از سوى ديگر، از همه شهرها كالاهاى بازرگانى را به حجاز مى آوردند. بنابراين اداره مالى در حجاز ساده تر از ديگر جايها بود و از پيچيدگى آنها به دور بود. درآمد دولت از خراجى بود كه زمينهاى كشاورزى مى گرفتند و عاملان جمع آورى هم عربهاى مسلمان بودند و احكام

ص:233

جديد اسلام را اجرا مى كردند، بدون اين كه مجبور شوند از سنتهاى ادارى قديمى سود برند؛ زيرا چنين سنتهاى ادارى بومى پيش از اين در حجاز وجود نداشت.

از سازمانها و نظامات ادارى در عصر رسول الله (ص) تا اندازه اى اطلاعات كافى داريم. مورخان اين اطلاعات را در ضمن مطالب تاريخى آورده اند. اما در دوره هاى ديگر كه بعد از آن ايام آمده اند اطلاعات ما اندك است و براى بيان يك تصوير جامع از اوضاع ادارى در آن زمان كفايت نمى كند. شايد علتش اين باشد كه پس از عصر خلفا، حجاز ديگر مركز دولت اسلامى نبود. بلكه شهرهاى ديگرى مركز حيات سياسى و اقتصادى و اجتماعى شدند. و مردان بسيارى ظهور نمودند كه در اداره و سياست نقش مهمى را بازى كردند. تا آنجا كه برخى مورخان فقط به جمع آورى احوال و آثار رجال شهرها پرداختند. اما حجاز پس از جنگهاى ردّه، ديگر نقشى را كه ديگر شهرها برعهده داشتند بر عهده نداشت. علمايى كه به تدوين حوادث تاريخى و ادارى در حجاز اهتمام ورزيده بودند، شمار اندكى بودند و آثارشان هم بطور كامل به دست ما نرسيده است. بلكه بيشتر گزيده ها يا اقتباسهايى است كه عراقيان گرد آورده اند. مسلم است آنها هم چيزهايى را برگزيده يا اقتباس كرده اند كه براى خودشان اهميت داشته و آنچه را مربوط به اوضاع ادارى حجاز بوده چون مورد توجه شان نبوده است رها كرده اند.

شك نيست كه مدينه و مكه دو شهر بزرگ حجاز هستند و هر دو مورد توجه مورخان بوده اند. از اين رو در احوال مردم و واليان و قضات آنها كتابهايى نوشته اند ولى متأسفانه اين كتابها بطور كامل به دست ما نرسيده است، به خصوص از قرن سوم، شمار اينگونه كتابها هم نقصان گرفت؛ زيرا شهرهاى مهم ديگرى هم در عرصه تاريخ پديدار گرديدند.

شمارى از جغرافيانويسان مسلمان كه در قرنهاى سوم و چهارم ظهور كرده اند در باب تقسيمات ادارى حجاز مطالبى نوشته اند. و ما به ذكر اقوال آنان خواهيم پرداخت. ولى بايد توجه داشت كه اين جغرافيانويسان در قرن سوم و بعد از آن پديد آمده اند. بنابراين سخنشان با اوضاع همان زمان تطبيق مى كند و نمى توان بطور قطع دعوى كرد كه آنچه درباره سازمانهاى ادارى حجاز نوشته اند عيناً همان است كه در عصر خلفا بوده است. از اين گذشته آنها از مردم حجاز هم نبوده اند و معلومات خود را از ديوانها و سجلاتى كه در بغداد بوده است برگرفته اند يا درباره اوضاع ديرين حجاز از اين و آن شنيده اند.

ص:234

اصمعى مى گويد: حجاز دوازده دار است: مدينه، خيبر، فَدَك، ذوالمَرْوَه، دار بَلّى، دار اشجع، دار مُزَينه، دار جُهَيْنه و جمعى از هَوازن، همه سُلَيم، هِلال و حَرّه ليلى. «(1)» بكرى اين سخن را به عمر بن شَبه از بعضى از رجال او، از محمد بن عبدالملك الاسدى نسبت مى دهد. «(2)» ملاحظه مى شود كه در اين نص از طائف و مكه ياد نشده است، افزون بر آن، ميان شهرها (مدينه، ذوالمَرْوَه) و مناطق (خيبر، فَدَك، حَرّه ليلى) و مواطن عشاير (بَلّى، اشجع، مُزَيْنَه، جُهَيْنه، هَوازن، سُلَيم و هِلال) خلط كرده است. و نيز تصريح نكرده كه اين بخشها همه واحدهاى ادارى هستند. زيرا در هيچ جا اشارت نرفته است كه بر عشاير واليانى بوده است.

يعقوبى اعمال مكه را ياد كرده «(3)» و ابن فقيه بعضى از اعمال مدينه را و ابن خردادبه از اعراض مدينه «(4)» و مخاليف مكه نام برده است. «(5)» هيچ يك از اينان به تقسيمات ادارى حجاز اشاره نكرده اند جز مَقْدِسى آنجا كه گويد:

«اما حجاز قصبه اش مكه است و از شهرهايش يثرب و يَنْبُع و قُرْح و خَيْبَر و مَرْوه و حَوراء و جُدّه و طائف و جار و سُقيا و عَونيد و جُحْفه و عُشَيْره هستند. اينها شهرهاى بزرگ اند و كوچكتر از اينهاست: بدر و خُلَيص و امَج و حِجر و بَدا يعقوب و سَوارِقيّه و فُرْع و سَره و جَبَله و مَهايع و حاذه.» «(6)» تقسيمات مقدسى پيشتر مبتنى بر اساس بزرگى شهرهاست و در آنها به تقسيمات ادارى توجه نكرده است. شيوه كار او در معرفى ديگر اقاليم همين است و دليلى نيست كه درباره حجاز از شيوه خود عدول كرده باشد. معلوماتى كه از ديگر كتب گرد مى آيد اين معنى را كه همه اماكنى را كه مَقْدِسى ذكر كرده از مراكز ادارى بوده است، تأييد نمى كند؛ مثلًا مَقْدِسى مى گويد: مكه قصبه حجاز است و سپس چند موضع را نام مى برد كه بر طبق برخى منابع غير از جُدَّه همه از توابع مدينه هستند و در برخى ديگر از توابع مكه. از اماكنى كه تابع مكه بوده اند

ص:235

غير از جُدّه از جاى ديگر ياد نكرده است.

در كتب ديگر بخشهاى ادارى تابع هر يك از مكه و مدينه آمده اند؛ مثلًا يعقوبى آنها را اعمال مكه خوانده «(1)» و ابن خردادبه «(2)» و محمد بن سهل احول «(3)» بخشهاى تابع مكه را مخاليف مكه خوانده اند و اين تعبيرى ادارى است كه در يمن استعمال مى شده است.

در باب مدينه پاره اى از منابع، توابع آن را «اعمال مدينه» و برخى ديگر «اعراض مدينه» شمرده اند. «(4)» اما اعراض؛ ياقوت گويد: اعراض قريه هاى بين حجاز و يمن و سَراة است. ازهرى و نيز اصمعى گويد كه اعراض مدينه قراى مدينه است در واديهاى آن. ديگرى گويد: اعراض مدينه بطون سواد آن است آنجا كه زراعت و نخل هست. «(5)» بكرى از قول اصمعى گويد: اعراض قريه هاست و اعراض مدينه قريه هاى آن است و نيز آبهايى كه نزديك است به قريه هاى بزرگ. «(6)» در برخى كتب جغرافيا اعراض را به قريه هايى در ديگر جايها نيز اطلاق كرده اند؛ مثلًا ياقوت گويد: نُجَيْل از اعراض مدينه است از يَنْبع و امَج نيز از اعراض مدينه است. «(7)» و سَمْهودى گويد: ذوعظم از اعراض مدينه است. «(8)» محمد بن سهل احول به نقل بكرى، گويد كه مَدْيَن از اعراض مدينه است مانند فُرْع و فَدَك و رُهاط. «(9)» ابن خرداذبه گويد: از اعراض مدينه است؛ تَيماء، دومَةالجَنْدل، فَدَك، نَمِره، حَديقه، عادى، خَضِره، سائِره، رَحْبه، سَياله، سايه، رُهاط، غُراب، اكْحَل و حميه. «(10)»

ص:236

ابن رُسْته اين نص را آورده ولى سَياله و غُراب را حذف كرده و در عوض فُرْع و ذوالمَرْوه و وادى قَرْن و مَدْيَن و خَيْبَر به سبب اهميتى كه داشته اند افزوده است. نظر به اهميت اين اماكن و تطبيق نص ابن رُسته و ابن خرداذبه، در بقيه اماكن مى توان گفت كه آن پنج مكان كه ابن رُسته آورده از نسخه موجود ابن خرداذبه ساقط بوده است.

از تعابيرى كه در توصيف بخشهاى تابع مدينه آمده عنوان عمل يا اعمال است. ابن فقيه گويد: از اعمال مدينه است: مَرّان و قُبا و دَثِينَه كه آن را دَفِينه نيز گويند و فَلجه و ضَريَّه و طخفه و امرّه و اضاخ و معدنِ الحسن. «(1)» از اين اسامى معلوم مى شود كه ابن فقيه مواضعى را كه در شرق حجاز بوده برشمرده و از مغرب حجاز هيچ موضعى را نام نبرده است. بنابراين نمى خواسته اماكن مهم حجاز را نقل كند، بلكه مى خواسته از مواضع تابع مدينه نام ببرد.

عَرّام گويد: از اعمال مدينه است: فَدَك و خَيْبَر و وادى القرى و مَروه و جار و فُرْع و اين مواضع همه اعمال و مواضعى پهناورند مگر جار كه در ساحل واقع شده. «(2)» از سخن عَرّام برمى آيد كه «عمل» يك اصطلاح ادارى است. بدون توجه به مقدار بزرگى يا كوچكى آن. هر عمل فروعى دارد ولى او بطور كلى از «اعمال» مدينه ياد كرده و به عمل هاى تابع آنها نپرداخته است. نيازى به گفتن نيست كه آنچه او آورده شامل آنهايى است كه در حجاز بوده است و بنابراين آنچه را كه خارج از حجاز است نياورده است. او در جاى ديگر از منبر فُرْع ياد مى كند و همه مواضعى را كه در جنوب مدينه است به آن نسبت مى دهد. گويى معتقد است كه مواضع جنوبى مدينه تابع فُرْع هستند و فُرْع به نوبه خود تابع مدينه است.

مؤلف كتاب «المناسك» گويد: محمد بن عبدالحميد بنصباح عثمانى از مردم جُحْفه براى من نقل كرد كه مدينه چهارده منبر در تابعيت خود دارد؛ اول خَيْبر است و سپس وادِى القُرى كه در آنجا مردم مختلط زندگى مى كنند، سپس مروه كه از آنِ جُهَيْنه است، سپس عِيص كه از آنِ جُهَيْنه و حسينيان است. سپس يَنْبُع كه در آن نود و نه چشمه هست و از آنِ على بن ابيطالب (ع) است، آنگاه جار كه در ساحل درياست، سپسصفراء كه از آن فرزندان جعفر و عثمان است، سپس وَدّان كه ويران شده. آنگاه فُرْع كه آباد است و سپس سائرتين كه

ص:237

هر يك را منبرى است. آنگاه جَبَله كه بيشتر مردمش ايرانيان هستند و آنگاه رُهاط كه پيش از اين از آن ياد كرديم. جُحْفَه و قُدَيْد از اعمال مدينه اند و عُسْفان نيز از اعمال مدينه بود ولى به فرمانرواى مكه واگذار شد. «(1)» شك نيست كه منظور از منبر، جايى است كه در آن نماز جمعه اقامه مى گردد. و فقها متفق اند كه براى اقامه نماز جمعه بايد شماره مقيمان آن بلد به حد كافى برسد. بعضى نيز گفته اند كه واجب است در آنجا حاكمى باشد ولى مكانت و مقام والى را معين ننموده اند. از سياق كلام مؤلّف برمى آيد كه مى خواهد بگويد آنجاها از مواضعى بوده كه در آنجا حاكمى بوده ولى معلوم نكرده است كه آيا هر يك از آنها يك واحد ادارى تابع مدينه بوده يا واحدى كوچك بوده تابع واحد بزرگتر و آن واحد بزرگتر تابع مدينه بوده است.

بكرى گويد كه فُرْع از بهترين ولايات مدينه است.صاحب آن بر دوازده منبر فرمان مى راند. منبرى در فُرْع است و منبرى در مَضِيق در چهار فرسخى آن معروف به مَضِيق فُرْع و منبرى در سَوارقِيّه و در سايه و رُهاط و عَمْق الزرع و جُحْفه و عَرْج و سُقْيا و ابْواء و قُدَيْد و عُسْفان و استاره و همه اينها از اعمال فُرْع هستند. «(2)» در كتب ديگر هم وجود منابر در آن مكانها تأييد شده است.

اما فُرْع؛ عياض مى گويد: در آنجا مساجدى است از آنِ پيغمبر (ص) و منابر و قريه هاى بسيار. مجد گويد: در آنجا منبر است و نخل و آبهاى بسيار. «(3)» اما سَوارِقيّه؛ عَرّام گويد آنجا قريه بزرگى است و آبادان و با مردم بسيار. در آنجا منبر است و مسجد جماعت.

اما جُحْفه؛ ياقوت گويد: جُحْفه قريه بزرگى است داراى منبر ابن رُسْته گويد: قريه بزرگى است داراى بازار. بكرى گويد: قريه اى جامع است و آنجا منبرى است. سَمْهودى گويد:

قريه اى بوده است بزرگ و داراى منبرى. از عبارت سَمْهودى برمى آيد كه در زمان او جايى بزرگ و داراى منبر نبوده است.

اما عُسْفان؛ عَرّام گويد: در آنجا منبر است. و گويد كه خَيْف النَعَم منبر دارد و در قلمرو

ص:238

والى عُسْفان است. مؤلّف «المناسك» از محمد بن عبدالحميد عثمانى روايت مى كند كه عُسْفان از اعمال مدينه بود و سپس به صاحب مكه واگذار شد. «(1)» در بعضى منابع براى برخى مواضع، عنوان «قريه جامعه» به كار رفته كه در نص پيشين تابع منبر فُرْع بود.

از جمله آنها كه عنوان قريه جامع دارند سَوارِقيّه است و رُوَيْثَه و قُدَيْد. ابن رُسْته گويد كه آن قريه عظيمى است و سايه و جُحْفه و سُقيا و ابواء.

از آن برمى آيد كه همه مواضعى كه بكرى ذكر كرده كه منابر فُرْع هستند، در منابع ديگر آنها را به «قريه جامع» وصف كرده اند. پس اين دو تعبير مترادف هستند ولى نمى دانيم كه غرض از جامع يعنى جايى كه در آنجا نماز جمعه خوانده مى شود يا اين كه از حيث ادارى مركز چند موضع تابع خود است با توجه به اين كه در منابع نام والى آنها ذكر نشده است.

بكرى گويد:صَفراء و اعمال آن، از توابع و مضافات فُرْع هستند. «(2)» و نيز گويد كه: استاره از اعمال فُرْع است. «(3)» از آنچه آورديم برمى آيد كه شمارى از ولايات تابع مدينه بوده اند و مهمترين آنها فُرْع بوده. جز اينكه در منابع از ولايات تابع مدينه جز از مَهايع و سايه ذكرى به ميان نيامده است.

اما مَهايع؛ عَرّام گويد: قريه بزرگى است آبادان و در آنجا منبر است. «(4)» بعضى نويسند كه والى آنجا از جانب فرمانرواى مدينه معين مى شد.

اما سايه؛ بكرى در وصف آن گويد: قريه اى است جامع و عَرّام مى گويد كه والى آن از جانب فرمانرواى مدينه بود. سَمْهودى از مجد فيروزآبادى روايت مى كند كه سايه واديى است از اعمال مدينه و پيوسته والى آن از جانبصاحب مدينه تعيين مى شد مگر در زمان ما و چون ديگر اعراض مدينه در اداره قلمرو خود منفرد بوده است.

عَرّام از چند موضع در تِهامه نام مى برد كه هر يك را منبرى بوده است. از جمله آنكه يَنْبُع قريه اى است آبادان كه داراى منبر است. و جار قريه اى است بزرگ با مردم بسيار و داراى منبر. و ضَرعاء قريه اى است داراى قصرها و منبر و دژها. و مَرّان قريه اى است آبادان كه دژى

ص:239

دارد و منبرى و سَوارِقيّه كه منبر دارد و مسجد جماعت و قريه اى است آبادان و پرجمعيت. «(1)» اينها كه نام برديم بهتر است بگوييم كه بخشهاى ادارى بوده اند و تابع مدينه؛ زيرا به مدينه نزديك اند. ابن فقيه تصريح مى كند كه مَرّان از اعمال مدينه بوده است. «(2)» مؤلف «المناسك» از محمد بن عبدالحميد روايت مى كند كه از توابع مدينه است يَنْبُع و جار.

عَرّام مى گويد: اعمال مدينه را هر يك توابعى است پهناور، جز جار كه در ساحل است. «(3)» در كتب، نام شمارى از اشخاص آمده است كه هر يك در جايى از حجاز فرمان مى رانده اند.

مثلًا عمر بن خطاب، عبدالله بن سعد بن نَوْفَل را بر جار امارت داد و عبدالله بن زبير، سليمان بن خالد زرقى را بر خيبر و پيامبر (ص) هيصم مزنى را بر عَقيق و واليان مدينه پيوسته بر آنجا فرمان مى راندند تا امارت به داود بن عيسى رسيد كه در سال 198 ه. ق. آنجا را ترك گفت. «(4)» زبير بن بكار از اسحاق بن ابراهيم تميمى و او از ادريس بن ابوحفصه نقل مى كند: زياد بن عبداللَّه حارثى ابو عاصيه را بر ينبع گمارد.

مدينه پايگاه رسول خدا (ص) بود. دولت اسلام از آنجا گسترده شد تا از حجاز قدم بيرون نهاد و بيشتر اقاليم جزيره را دربرگرفت. عوامل مختلفى سبب شد كه رسول خدا (ص) مكه را مركز ادارى مستقلى سازد كه داراى فرمانرواى ويژه باشد و چنين بود يمن. اما ديگر قبايل عرب كه در جزيره بودند براى جمع آورىصدقات، كسانى از مدينه به آنها گسيل مى شدند.

چون رسول خدا (ص) وفات كرد و بيشتر اقاليم جزيره سر به شورش برداشت، سپاهى كه براى فرونشاندن عصيان اهل رَدّه فرستاده مى شد از مدينه بود تا آنگاه كه به شورش اهل ردّه پايان داده شد و بار ديگر سراسر جزيره فتح شد و به آغوش اسلام بازگرديد.

ص:240

اين عمل باعث شد كه سراسر جزيرةالعرب غير از مكه و يمن تابع مدينه شوند و اين نظام با آنچه در زمان پيامبر (ص) بود منسجم شد. ابن سعد مى گويد: ابو هُرَيره در زمان عمر والى يمن بود با پانصد هزار درهم كه در آنجا گرد آورده بود به مدينه آمد. و چنين بود عَلاء بن حَضْرَمى. «(1)» در عصر اموى در امور ادارى تغييراتى حاصل شد. شَعْبى روايت مى كند: نخستين كسى كه هر دو عراق و خراسان و سِجِستان و بحرين و عُمان در قلمرو فرمان او قرار گرفت زياد بود. و حال آن كه بحرين و عُمان در تحت فرمان واليان حجاز مى بود. «(2)» ابونعيم در توضيح اين امر گويد كه همواره اصفهان تابع بصره بود تا سال 41 بعد از شهادت على (ع) و فرمانروايى معاويه. معاويه اصفهان را از بصره منتزع كرد و به كوفه داد و به جاى آن بحرين و عُمان را از مردم حجاز بستد و به مردم بصره داد. «(3)» ديگر مناطق جزيره تابع مدينه شد. بلاذرى گويد: مجراى عيون الطَّف و اعراض آن مجراى اعراض مدينه و قراء نجد بود وصدقه آن به اعمال مدينه پيوسته بود. هنگامى كه اسحاق بن ابراهيم بن مُصْعَب از سوى متوكّل امارت سواد يافت آن را به قلمرو خود درافزود.

و عمال او زكات آن گرفتند و جزء بلاد سواد درآمد و امروز نيز به همان حال است. «(4)»صدقات قبايلى كه در نجد و مشرق حجاز بودند به مدينه مى رسيد. سكونى و ابوزياد كلابى چنين گويند.

مُصْعب زبيرى گويد: عِكرمة بن عبدالرحمان مخزومى براى جمع آورى زكات به ميان قبايل سعد و رباب رفت و اين در ايامى بود كه يمامه ضميمه مدينه بود. «(5)» وصدقات بكر بن وائل از آنِصاحبِ راهِ مكه بود و به سه هزار درهم مى رسيد.

در تعداد اماكن تابع مكه اقوال مختلف است. كاملترينصورتى كه ارائه شده چيزى است كه ابن خرداذبه و بكرى نوشته اند. ابن خرداذبه گويد: مخاليف مكه در قسمت نجد عبارتند از طائف و نجران و قَرْن المنازل و فُتُق و عُكاظ و زَيْمه و تُربه و بِيشه و تَباله و هُجَيْره

ص:241

و ثُجّه و جُرَش و سَراة. و مخاليف آن در تِهامه عبارتند از ضَنْكان و عَشَم و بَيْش و عَكّ و يَيْن. «(1)» بكرى به نقل از محمد بن سهل اعورصورت ابن خرداذبه را آورده است ولى زَيْمه و ثُجّه و بَيْش و فُتُق را حذف كرده. ملاحظه مى شود كه آن دو مكان نخستين را جز ابن خرداذبه كسى ذكر نكرده است. اما فُتُقْ را فقط ابن رُسْتَه نقل كرده و بَيْش را يعقوبى. بكرى و قدامه از مخاليف مكه در قسمت نجد كتنه را افزوده اند.

ابن رُسْته مخاليف نجدى را با حذف زَيْمه و ثُجّه نقل كرده. «(2)» شايد عدم ذكر او مخاليف تِهاميه را، در اثر نقص نسخه باشد نه اين كه در اصل غفلت شده.

اما قُدامه درصورت خود مخاليف تِهاميه را نام نبرده همانگونه كه از مخاليف نجدى جز از فُتُق و زَيْمه و ثُجَّه و هُجَيْره ياد نكرده است. «(3)» ما معتقديم كه دو اسم آخرى از نسخه خطى ساقط شده است. زيرا منابع ديگر مخصوصاً ابن خرداذبه آنها را ذكر كرده اند. در حالى كه قُدامه به ابن خرداذبه توجه خاص دارد و از او بسيار نقل كرده است.

يعقوبى ازصورت ابن خردادبه و بكرى، طائف و نجران و قَرْن المنازل و تَباله و سَراة و عَشَم و بَيْش را ذكر نموده ولى بر آن اماكنى چون سِرَّين و حَسَبَه و رعيلاء الهوذه و رعيلاء البياض كه معادن سُلَيم و هِلال و عقيل است و نيز عَثَّر و جُدّه و رُهاط و نَخْله و ذات عِرق و مَرّ الظَهران و عُسْفان و جُحْفه را افزوده است و آن را نيز از مخاليف مكه برشمرده است. «(4)» البته بعضى از اين اماكن گاه به مكه نسبت داده شده اند و گاه به مدينه. اما جدّه را بعضى منابع گفته اند كه بندر است نه از مخاليف. شايد بنادر را اداره اى خاص بوده كه آن را در زمره مخاليف نياورده. در هر حال جُدّه همواره از مضافات مكه بوده است.

ملاحظه مى شود كه بيشتر اماكنى كه فقط يعقوبى از آنها نام برده و آنها را تابع مكه برشمرده، در جنوب مكه واقع شده است. به نظر مى رسد كه آنجاها در زمان يعقوبى مراكز مخاليف بوده اند. و در نوشته او جاى اماكنى را كه او از ذكرشان غفلت كرده و ديگران درصورت خود آورده اند، گرفته اند. يعقوبى با ديگر منابع، در اين كه مخاليف يمن تا نجران كشيده

ص:242

شده، هم عقيده است.

اماكنى كه ابن خردادبه و قُدامه و بكرى و ابن رُسْته ذكر كرده اند، همه در جنوب مكه واقع شده اند و هيچ يك براى مكه محلاتى را ذكر نكرده اند كه در شمال آن باشد.

اما يعقوبى علاوه بر ذكر عُسْفان و جُحْفه، كه در شمال مكه واقع هستند، معدن سُلَيم را هم ذكر مى كند كه منابع ديگر به وضع ادارى آن نپرداخته اند.

در اينجا بايد به مقدسى هم اشاره كنيم كه فقط او درتقسيمات ادارى شهرهاى تابع مكه، طائف و جُدّه و امَج و خُلَيْص و سَوارِقيه و فُرْع و سيره و مَهايع و حاذه و جَبَله را از توابع مكه شمرده همه اين اماكن بجز طائف در شمال مكه هستند.

شيخ الربوه، «(1)» مخاليف تِهامى را كه تابع مكه هستند، ذكر كرده غير از يَيْن و نيز منجره و نُعْم و يَلْيَل و حَلْى و مَهْجَم و شَرْجه و ابيات حسن را ذكر كرده ولى معين ننموده است كه كدام مخلاف از مخاليفى هستند كه ديگران از مخاليف نجد شمرده اند، همانگونه كه از جُدّه و نَخْله و مَرّالظَهران نام برده است.

ياقوت گويد كه بِيشه از اعمال مكه است و شَرون از اعمال قَرْن مُعَيّه و فُتُق از مخاليف طائف. «(2)» مُصْعَب زبيرى گويد كه هارون الرشيد عبداللَّه بن مصعب را امارت يمن داد و ولايت عَكّ را نيز بدان درافزود. «(3)» عَكّ زير نظر والى مكه بود. بكرى گويد چه بسا عَكّ را به مكه ضميمه كرده باشد. البته عَكّ آخرين مخاليف مكه در جانب جنوبى است نيز بكرى گويد:

شَرون از اعمال مكه و آخرين حدود يمن است. «(4)» عَرّام در كتاب خود (جبال تِهامه) بعضى از اماكنى را كه در منابع، از مخاليف مكه ذكر شده اند نام برده و گفته است آنجا قريه است يا داراى منبر، ولى وضع ادارى آنها را ذكرنكرده اند. البته نمى توان نوشته عَرّام را كامل پنداشت زيرا او در كتاب خود فقط به تِهامه پرداخته نه همه حجاز ونيز جوانب ادارى را هم موردتوجه قرار نداده است.

ص:243

عَرّام گويد: طائف و تَباله داراى منبر هستند. «(1)» سپس موضعى چند را كه خود قريه خوانده است ياد مى كند، چون قَيْقَعان و راسِب و حَوْطه و رَنْيه و بِيشه و رِحْضيّه و حِجْر و جَفْنِيّه و ذوالنّخل.

اما جُدَه را وضع خاصى است زيرا نام آن نه درصورت ابن خردادبه آمده و نه درصورت محمد بن سهل احول. ولى يعقوبى آن را از اعمال مكه برشمرده و در وصف آن گفته است كه جُدّه در ساحل است. «(2)» و مَقْدِسى آن را بدون هيچ توضيحى از بلاد مكه خوانده است. «(3)» بكرى در وصف آن گفته است حاضره بحر است «(4)» و فاسى گويد: جُدّه امروز بزرگترين بندر مكه است. عثمان بن عَفّان نخستين كسى بود كه آن را بندر ساخت. او در سال 26 ه.

پس از مشورت با مردم، جُدّه را بندر مكه قرار داد و حال آن كه قبل از آن شُعَيْبه بندر مكه بود. «(5)» فاكهى در كتاب خود (المنتقى فى اخبار ام القرى) فصلى تحت عنوان «حدود مخاليف مكه و انتهاى آن» آورده و در آن گفته است:

اعمال و مخاليف مكه بسيارند و ما براى رعايت اختصار به آوردن نام و حدود آنها بسنده مى كنيم.

آخرين اعمال مكه كه بر كنار راه مدينه شريفه است موضعى است به نام جُنابِد (گنبدها) ابنصيفى، ميان عُسْفان و مَرّ. در فاصله يك روز و خرده اى از روز.

آخرين اعمال مكه در مرز يمن در راه تِهامه موضعى است به نام ضَنْكان و آن ده روز راه تا مكه است.

ص:244

و آخرين اعمال آن- چنانكه گذشت- بلاد عَكّ است داخل در يمن تا نزديك عَدَن. و آخرين اعمال در جوار يمن در راه دريا و راهصَنْعا موضعى است به نام نَجْران و آن آخرين مخاليف يمن و دورترين آنها از مكه است. از نَجْران تا مكه بيست روز راه است.

واضح است اين حدود كه برشمرديم، همه در زمانهاى متأخر است اما در روزگاران نخستين، منابع فقط به برخى از مخاليف اشارت كرده اند؛ از آن جمله است:

1- فرمانروايى عَكّ بر عهده والى مكه بود و ما به منابعى كه اين معنى را تأييد كرده اند اشارت كرديم.

2- طائف در نزد خلفا از اهميتى خاص برخوردار بوده و حتماً خليفه مردى از خاصان خود را به آنجا امارت مى داده است.

3- در كتاب «المناسك» از محمد بن عبدالحميد عثمانى آمده است كه عُسْفان از اعمال مدينه است سپس بهصاحب مكه واگذار شد. «(1)» عَرّام گويد عُسفان داراى منبرى است «(2)» و خَيْف النَّعَم نيز منبرى دارد ولى زير نظر والى عُسْفان است. «(3)» فاسى عبارات ابن خردادبه و فاكهى را آورده و آن را مورد نقد قرارداده و افزوده است: «(4)» چنين نيست كه آنچه فاكهى و ابن خردادبه از مخاليف مكه ذكر كرده اند، امروز هم از اعمال مكه به شمار رود. زيرا بسيارى از آنها امروز تحت فرمان امير مكه نيست. دورترين مكان از مكه كه تحت فرمان امير مكه است حَسَبه است و آن بلده اى است به طرف يمن از راه تِهامه. ميان آن و قَنَونا دو روز راه و تا حَلْى نيز دو روز راه فاصله است. وادى طائف و وادى لِيَّه داخل در ولايت قاضى مكه هستند و قاضى را در آن دو موضع نوابى است. دورترين جاى از مكه در سمت مدينه، كه تحت نظر امير مكه است، وادى الهَدَة؛ يعنى هَدَه بنى جابر است كه در يك مرحله اى مَرّ الظَهران است.

واليان مكه امروز هر چه را در بين جُدّه و رابغ در دريا غرق شود خود مى گيرند و پندارند كه اين منطقه جزو اعمال آنهاست و جُدّه برحسب تاريخ خود از اعمال مكه است و آن در دو مرحله اى مكه واقع شده است. «(5)» در كتب به بعضى از شهرهاى حجاز كه داراى حدود معين و ثابت هستند، اشارت رفته است. حد آنها نشانه هايى است كه دولت نصب كرده و در كتب به اين نشانه ها اشارت شده

ص:245

است. اسدى گويد: شجره كه مردم مدينه آنجا احرام مى بندند، در پنج ميل و نيمى است. بر ميلى كه بعد از آن است نزديك عَلَمين نوشته شده: «شش ميل از بريد». معلوم مى شود كه نشانه ها غير از بريدها هستند.

سَمْهودى گويد: آغاز بيابان در آخر ذوالحُلَيفه است و در آنجا دو نشانه هست براى فرق دادن ميان آنها.

از اين رو اسدى درتعداد نشانه هاى راه گويد: به هنگام خروج از مدينه دو نشانه است و در مدخل ذوالحُلَيْفه هم دو نشانه و نيز در مكان بيرون شدن از ذوالحُلَيْفه هم دو نشانه است.

و در جاى ديگر گويد: بَيْداء بالاتر از نشانه ذوالحُلَيفه است، هر گاه از وادى به طرف بالا روى و در اول بَيْداء چاهى است. «(1)» و نيز گويد: در مكان بيرون شدن از ذوالحُلَيْفه دو نشانه ديگر است و بَيْداء بالاى دو نشانه ذوالحليفه است به قدر يك پرتاب تير از مسجد آن. نشانه هاى مذكور، موجود هستند. «(2)» از اين عبارت معلوم مى شود كه ذوالحُلَيْفه را در مكان دخول، نشانه اى است و در مكان خروج نيز نشانه اى و اين نشانه ها غير از نشانه هاى مدينه است.

ذكر نشانه هاى ديگر اماكن نيز آمده است. اسدى گويد: در مدخل رَوحاء دو نشانه است و در مكان خروج از آن هم دو نشانه. همچنين جُحْفه در آخر آن نزد دو نشانه، مسجد پيامبر (ص) است كه آن را مسجد ائمه گويند.

و گويد به نشانه به نيمه رسيدن راه مكه و مدينه، يك ميل در پايين گردنه هَرْشى نصب شده است.

همچنين گويد: در پاى گردنه، مسجد پيامبر (ص) است، حد ميلى كه بر آن نوشته اند «هفت ميل بريد». از اين عبارت هم برمى آيد كه نشانه ها غير از بريدها هستند. «(3)» وجود اشاراتى كه حدود شهرها و بلاد را معين كند از قديم در خاورميانه امرى مألوف بوده است. معروف است كه در مدخل شهر حيره غَرِيِّيْن بوده اند و در مدخل نينوا تنديسهايى.

اين نشانه ها گاه تنديسهايى هستند و گاه سنگهايى كه در قديم جنبه تقدس داشته اند سپس به

ص:246

مرور ايام آن جنبه تقدس زايل شده و نشانه ها بر در شهرها باقى مانده اند. و ما نمى دانيم كه اين نشانه ها كه ذكر كرديم پيش از اسلام هم بوده اند يا بعداً به وجود آمده اند.

وظيفه امير در مكه و مدينه وظيفه مهمى بوده است. امير بزرگترين قدرت را داشته و در واقع نماينده خليفه بوده است و مسؤول اجراى اوامر خليفه يا تنفيذ قواعد و قوانينى كه خود وضع مى كرده يا از مقام خلافتصادر مى شده است. همچنين او موظف بوده كه امور ديوانها را زير نظر بگيرد و امنيت را در قلمرو خود برقرار سازد. و آنهايى را كه قصد بر هم زدن امنيت را داشته باشند يا بخواهند زندگى مردم را پريشان و آشفته سازند گوشمال دهد. و گاه نيز براى رفع نزاعها و اختلافات مردم و حل مشكلاتشان، دخالت حاكم ضرورى مى نمود. امير از قدرت بسيار برخوردار بود به گونه اى كه در قلمرو خود همانند حاكمى مستقل فرمان مى راند ولى در مقابل خليفه مسؤول بود زيرا حق توليت و عزل و امر و منع و مراقبت از آنِ او بود. البته خليفه رسماً در تحديد سلطه امير به هنگام امارتش دخالت نمى كرد.

قواعد معين و روشنى كه سلطه امير را در مرزهاى حكومتش محدود كند وجود نداشت. امير در اجراى عدالت تابع بصيرت و تفكر خود بود و بر طبق قوانين سياسى و اخلاقى كه اسلام وضع كرده بود قلمرو خود را اداره مى كرد. البته نمى توان از وجود عرفياتى در احكام غافل شد. امير شمارى كارمند و كارگزار برمى گزيد تا او را دركار حكومتش يارى رسانند؛ از آن جمله قاضى و رئيس شرطه بود ولى در هر قضيه اى خود اوصاحب رأى و نظر اصلى بود؛ به عبارت ديگر در كار قاضى و رئيس شرطه دخالت تام داشت.

امير در اداره قلمرو خود، سلطان واقعى بود. در نظام اسلامى مجلس منتخبى كه داراى قدرت قانونى باشد يا مراقب اعمال واليان باشد يا قدرت آنها را محدود نمايد وجود نداشت و والى يا امير در ناحيه خود تقريباً حاكم مطلق بود.

البته كثرتصحابه و سپس تابعين و كسانى كه در زمان رسول خدا در اداره امور شركت داشته اند يا اعمال رسول خدا را به چشم ديده بودند يا در فرماندهى لشكرهاى اسلام دخالت مى كردند و اكنون مدينه و مكه را اقامتگاه دائمى خود برگزيده بودند، سبب شده بود كه نظرها به سوى مكه و مدينه جلب شود؛ مثلًا خلفاى اموى بويژه آنهايى كه در دوره نخستين فرمان مى راندند به شنيدن آراء ساكنان مدينه آزمند بودند. ولى حوادث و اتفاقاتى كه در حجاز پديد آمد بخصوص قيام امام حسين بن على (ع) و عبدالله بن زبير و شركت شمار زيادى از

ص:247

مردم در آن قيامها يا در طرفدارى از آنها يا سعى نكردن در برانداختن آنها از موقعيت مردم حجاز در نزد خلفاى اموى فرو كاست. همچنين اقامت گزيدن اهل مكه و مدينه و ديگر بلاد حجاز در شهرهاى ديگر و رشد بلاد ديگر اسلامى در امور اقتصادى و نظامى و ادارى، اثر شگرفى در كاستن از اهميت و مكانت اهل مدينه و حجاز داشت و كم كم از نفوذشان در دربار خلافت كاسته شد و اعمال قدرتشان در دربار خلافت نقصان پذيرفت. اشارت به اين موضوع هم ضرورى است كه نسلهاى بعدىصحابه آن روحيه و افكار و گرايشهاى پدران خود را نداشتند. بيشتر آنهاصاحب مال و منال دنيوى شده بودند و در نوشخوارى و رفاه افتادند و از مصالح مردم غافل گرديدند.

نفوذ و مكانت اهل مدينه در دربار خلافت اموى ضعيف شد ولى زوال نپذيرفت. در مدينه شمارى از افراد خاندان اموى و ياران آنها زندگى مى كردند. حجاز مكه را كه قبله مسلمانان در نمازهاى پنجگانه است دربرداشت و مركز حج، يكى از اركان اسلامى بود. از سوى ديگر مدينه مرقد پيامبر اكرم (ص) و سه تن از خلفا بود. بنابراين اگرچه شمارى ازصحابه، مدينه و مكه را ترك گفتند و به شهرهاى ديگر مهاجرت كردند، ولى مردم حجاز بويژه مكه و مدينه از سنت رسول اللَّه (ص) پيروى مى كردند و هر چند در دربار خلافت از مكانت و مقام و نفوذ آنان كاسته شد در قلوب عامه مسلمانان بس معزز و محترم بودند؛ به عبارت ديگر اگر دربار اموى را از دست دادند اقبال مردم را به دست آوردند. اشارت به اين نكته هم ضرورى است كه خلفاى اموى رابطه خود را با مردم حجاز كاملًا قطع نكردند. بلكه براى جلب دوستى و خشنودى آنها كارهايى هم مى كردند. آنها شورشهايى را كه مردم حجاز برضدشان به راه انداخته بودند، به فراموشى سپردند و براى تقويت رشته هاى مودّت، سعى فراوان به كار بردند.

از حجازيان زن گرفتند و به آنها زن دادند و مقدار عطايا به رجال حجاز را درافزودند، هر چند در زمره معارضين بوده باشند. از جمله آن كه هر سال به حج مى رفتند و در اين سفرها بود كهصلات و انعامات خود را به آنها ارزانى مى داشتند. حجاز تنها اقليمى بود كه سه تن از امراى آن، به مقام خلافت رسيدند. مروان و عبدالملك و عمر بن عبدالعزيز و نيز تنها اقليمى بود كه خلفاى اموى هر يك چند بار به آنجا سفر كردند. البته غير از پنج خليفه اخير كه مدت درازى بر مسند خلافت نماندند.

مدينه مركز رسول اللَّه (ص) و سه خليفه نخستين؛ يعنى ابوبكر و عمر و عثمان بود.

ص:248

هر يك از آنان مدت زمانى خود اداره مدينه را به عهده داشتند. هنگامى كه رسول خدا (ص) براى غزوات خود مدينه را ترك مى كرد يكى از اصحاب را براى اشراف بر امور مدينه در مدت غيابش برمى گزيد. البته چنان نبود كه اين مقام را هميشه به يك تن دهد و اين گزينش به گونه اى بود كه سبب اعتراض ديگران نمى شد. سه خليفه نخستين كمتر از مدينه سفر مى كرده اند؛ مثلًا عمر بن خطاب يك بار به بيت المقدس سفر كرد سپس به جابيه. عمرو دو خليفه اول و سوم به مناسبت حج موقتاً مدينه را ترك مى كردند و ما نمى دانيم كه چه كسى را به جاى خود در چنين مواقعى مى نهاده اند. اميرالمؤمنين على (ع) چون به خلافت رسيد جز چند ماهى در مدينه درنگ نكرد. سپس حجاز را به قصد عراق ترك گفت و در آنجا حوادثى پديد آمد. على (ع) پس از ترك حجاز سهل بن حُنَيْف را به جاى خود در مدينه نهاد.

با آن كه امام على (ع) قصد آن نداشت كه مقرّ دولت را از مدينه انتقال دهد ولى از آن پس مركز دولت اسلامى از مدينه و يا حجاز بيرون آمد. خلفاى اموى شام را مقر خلافت خود برگزيدند و خلفاى عباسى عراق را. اگر على (ع) آهنگ آن نداشت كه براى هميشه مدينه را ترك گويد ولى معاويه و كسانى كه بعد از او به حكومت رسيدند، تصميم قطعى داشتند كه شام را مركز خلافت قرار دهند. از آن پس مدينه فقط عنوان مركز اقليم يافت و هرگز مؤسسات متعلق به خلافت به آنجا بازنگرديد.

گفتيم كه خلفاى اموى درتحكيم رشته هاى ارتباط خود با حجاز مى كوشيدند. بسيار از خاندانهاى اموى و پيروان و موالى آنها در مدينه مى زيستند و خلفا و بيشتر افراد خاندان خلافت در مدينه املاك و اراضى داشتند و در مدينه و اطراف آن تجارت مى كردند؛ مثلًا معاويه از هيأتهايى كه از مدينه به شام نزد او مى رفتند به گرمى استقبال مى كرد و رجال معروف و مبرز را عطاياى كلان مى داد. يزيد هم مى خواست پاى به جاى پاى پدر نهد ولى موفق نشد. اعمال او مردم مدينه را بر ضد او به شورش واداشت. و اين شقاق و جدايى بيشتر و بيشتر شد. زيرا مردم مدينه عبدالله بن زبير را در قيامش يارى كردند. مروان و عبدالملك بار ديگر قدرت امويان را به مدينه بازگردانيدند. آنها از مقدار خراجها كاستند و مردم حجاز و مدينه را استمالت كردند. اين امور سبب شد كه در مدينه از آن پس انقلاب و شورشى پديد نيايد.

ازصورت واليانى كه امويان بر مدينه گماشته اند، ميزان اهتمامشان به مدينه آشكار مى شود. البته آن سالهاى اواخر حكومت يزيد و آغاز حكومت عبدالملك سالهاى خاصى بودند

ص:249

زيرا حجاز با امويان بر سر جنگ بود. اما در باقى ايام خلامت امويان، وضع دگرگون شد. از آن پس كه حجاج بن يوسف به شورش عبدالله بن زبير پايان داد و خود به امارت ناحيه شرقى منصوب گرديد، پنج تن از خاندان اموى و دو تن از خاندان خلافت بر مدينه حكومت كردند.

آن دو وابستگان نزديك خليفه بودند. يكى هشام بن اسماعيل المخزومى دايى خليفه بود و ديگرى محمد بن هشام پسر دايى او بود. دو تن نيز از انصار بودند؛ يكى ابوبكر بن عمرو بن حزم و ديگرى پسر او بود. و چهار تن از مُضَريان بودند؛ عثمان بن حيّان مرّى و عبدالرحمان بن ضحاك و عبدالواحد نصرى و خالد بن عبدالملك بن حَرث. ما در اين شمار، آن عده را كه مروان بن محمد معين كرده بود نياورديم. دو تن از آنها از خاندان اموى بودند و سه تن از عشيره هاى مختلف؛ چون عبدالملك بن محمد بن عطيه و وليدبن عروه و يوسف بن عروة بن محمد بن عطيه.

اما مكه، از همان زمان پيامبر خدا (ص) واليانى بر آن گمارده مى شد؛ يكى از آنها عتّاب بن اسَيد اموى بود و تا زمان عمر بن خطاب كه وفات كرد در مقام خود ثابت بود.

حكامى كه در زمان خلفا بر مكه گمارده مى شدند، بيشتر به عشاير مكه انتساب داشتند، چون عبد شمس و تيم و خزاعه و مخزوم. تا آنگاه كه اميرالمؤمنين على، ابوفضاله انصارى را معين كرد و بعد از او قُثَم بن عباس را.

حكامى كه معاويه بر مكّه گماشت، همه از خاندان اموى بودند اما يزيد شمارى از عشاير مختلف را به حكومت برگماشت. و عبدالملك و خلفاى بعد از او، واليان را از خاندانهاى مختلف برمى گزيدند و همه از كسانى بودند كه پيش از حكومت مكه در ديگر جايها حكومت كرده بودند؛ مثلًا خالد قَسّرى قبلًا فرمانرواى عراق بود. حكومت مكه از مدينه جدا بود و هيچگاه اين دو شهر يك فرماندار نداشته اند، اما طائف در زمان پيامبر (ص) عثمان بن ابو العاص بر آنجا حكومت يافت و تا زمان خلافت عمر در آنجا بود سپس برادرش حَكَم جانشين او شد. آنگاه نوبت به سفيان بن عبدالله و قاسم بن ربيعه رسيد كه هر دو از ثقيف بودند، سپس خليفه قُثَم بن عباس را حكومت داد و در عصر اموى از ولات طائف نام كسى غير از عَنْبسه نيامده است. «(1)»

ص:250

ص:251

پيش از عمر بن عبدالعزيز مردم را از خواندن نماز بر جنازه ها در مسجد منع مى كردند. از اين عبارت برمى آيد كه قبل از عمر بن عبدالعزيز، حرس مسجد وجود داشته است. از ابن ذئب از مقبرى روايت شده كه او ديده است كه شرطگان مروان بن حكم مردم را از مسجد بيرون مى كردند و نمى گذاشتند كه بر جنازه ها نماز بخوانند. «(1)» 1- روايت ابن زباله از وجود حرس مسجد در عهد حكومت عمر بن عبدالعزيز بر مدينه (كه در زمان خلافت وليد بن عبدالملك بوده) منافاتى با روايت يحيى ندارد او مى گويد حرس در زمان حكومت مروان در مسجد وجود داشته؛ زيرا مروان در عهد خلافت معاويه بر مدينه حكومت مى كرده است.

از اين عبارت معلوم مى شود كه حرس مسجد، در زمان معاويه معمول شده است. حالا پيش از معاويه هم بوده يا نه، ما را از آن آگاهى نيست.

2- از نص مذكور در فوق برمى آيد كه از وظايف حرس مسجد، منع كردن مردم از خواندن نماز بر جنازه ها در درون مسجد بوده است. البته شايد اين يكى از وظايف آنها بوده است؛ زيرا با وجود گسترش شهر مدينه، مسجد جامع تنها در مدينه بوده و بودن مسجد به عنوان مركز اجتماعى و ادارى و فكرى، مسلماً موجب بروز مشكلاتى مى شد و افراد شرطه علاوه بر منع مردم از خواندن نماز جنائز در مسجد وظيفه داشته اند كه امنيت را هم در آنجا برقرار سازند.

ابن نجّار از اهل سير روايت مى كند كه رسول خدا (ص) مردى به نام هَيْصم مزنى را بر عَقيق امارت داد. از آن پس حاكم عقيق از سوى مدينه معين مى شد تا زمان داود بن عيسى كه در سال 198 آن را ترك گفت. «(2)» عبدالله بن ذكوان گويد: بنى اميه در ديوان حقوقى معين كرده بودند، براى كسى كه در عَقيق از حوض مروان بن حكم نگهبانى كند و عهده دار امور بئر مُغَيْره گردد؛ مثل مهيا كردن طناب و دلو براى آن. «(3)» قول مرجح اين است كه ابن نجار و عبداللَّه بن ذكوان را يك هدف بوده و آن اين كه

ص:252

والى عَقيق را وظيفه اى خاص در آن وادى بوده است؛ زيرا بعد از اسلام، درآمدِ آن رو به ازدياد نهاده بود، آنهم به سبب مزارع و قصرهاى زيبا و زندگى اجتماعى فعالِ آن بوده است. مسلم است كه در آنجا مشكلاتى پديد مى آمده كه رفع آنها و جلوگيرى از آنها نياز به يك مأمور مخصوص داشته است.

ص:253

صاحب سوق، در مدينه بر درگاه خانه معمر بن عبدالله عدوى مى نشست.

عنوان وظيفه «عامل بازار» در معناى برابر است با واژه] Agoranomos [اين عنوان در بلاد مغرب و اندلس در عصر سيادت تمدن روم شايع بود.

ابن سعد گويد: عبدالله بن عُتْبه از حبوبات حق مى گرفت و شافعى گويد: از چاه عشريه مى گرفت مالك گويد: از گندم و روغن نيم عشر مى گرفت و قصدش اين بود كه ورود بارها به مدينه افزايش يابد و از حبوبات عشريه مى گرفت. او از شهاب نقل مى كند كه اين عشريه در زمان جاهليت هم معمول بود و عمر بار ديگر آنان را به پرداختن عشريه الزام نمود. «(1)» اشارات فراوانى است كه ثابت مى كند عشريه پيش ازاسلام در شهرهاى حجاز رواج داشته؛ از جمله آنكه در مكه پيش از اسلام گرفتن عشريه معمول بوده است. پيامبر در نامه هايى كه به قبايل و عشاير نوشته، آنان را از پرداخت عشريه معاف داشته است. معاف داشتن از عشريه دليل بر آن است كه قبل از اسلام در حجاز معمول بوده است.

عامل بازار مى بايست از خصوصياتى برخوردار باشد؛ از جمله به قوانين داد و ستد آگاه باشد. ابوالفرج اصفهانى گويد: زمانى كه بردان متولى امور بازار مدينه بود، مردى از ديگرى شكايت كرد و مدعى بود كه حق او را نداده است. بردان بررسى كرد و متهم را به حبس محكوم نمود.

بلاذرى گويد: عثمان حارث را بر بازار گماشت، او كالاى مردم را ارزان مى خريد و به فروشندگان گران مى فروخت و اعمال ناشايست مى كرد. تهديدش كردند كه اگر چنين كند بازار را از او بستانند و او ديگر چنان نكرد. «(2)» ترديدى نيست كه تعيين عادلانه بهاى كالاها، در وضع اقتصادى مردم تأثير بسزايى دارد. بويژه آن كه روغن و گندم و مويز از خارج به شهر وارد مى شد و از آنگونه معاملات بودند كه حاكم موظف بود از آنها عشريه بگيرد. ولى در همان وقت بازار احتكار و بازى با قيمتها رواج داشت. و فقها تأكيد كرده اند كه نبايد دولت در قيمتها دخالت كند. در حديثى منسوب به پيامبر (ص) آمده است كه آن حضرت مؤكداً مى فرمود كه در قيمتها نبايد دخالت كرد و نبايد قيمتهايى را تحميل نمود زيرا قيمت گذارى با خداست. او است كه گاه تنگ مى گيرد و گاه

ص:254

گشادگى مى دهد؛ به عبارت ديگر در تعيين نرخها قوانين طبيعت حاكم است. و نيز در احاديث آمده است كه رسول خدا (ص) از احتكار نيز منع فرموده است. ولى ما نمى توانيم يقين كنيم كه وجوب بقاى اين حكم بعد از آن حضرت هم برجا بوده يا نه. زيرا در منابع آمده است كه شمارى از مسلمانان به احتكار دست مى زده اند؛ مثلًا روايت شده كه مروان بن حكم خرما احتكار مى كرد «(1)» و سعيد بن المسيّب خرما و نخ و روغنِ چراغ احتكار مى كرد. «(2)» ممكن است كه اين احاديث، پس از آن كه بعد از رسول خدا (ص) مردم از دست محتكران در رنج افتادند بر دهانها افتاده باشد.

سَمْهودى فصلى ارزشمند در باب بازارهاى مدينه گردآورده و از مجموعه آن روايات برمى آيد كه:

1- ابن شَبّه از ابو غَسّان روايت كند كه در زمان جاهليت در مدينه، در زُباله بازارى بود در ناحيه اى كه يثرب خوانده مى شد. و بازارى در جسر بود در محله بنى قَيْنُقاع و درصفاصف در عُصَبَه بازارى بود و در زُقاق ابن حُيَيْن در زمان جاهليت و اوايل اسلام بازارى برپا مى شد و آن موضع را مزاحم مى گفتند.

2- بازار قَيْنُقاع بزرگترين و مهمترين بازارها بود.

3- ابن شَبّه ازصالح بن كيسان روايت كند كه رسول خدا در موضع بقيع الزبير چادرى برپا كرد و گفت: اين بازار شماست. كَعْب بن اشْرف آمد و بدان داخل شد و طنابهايش را بريد.

پيامبر گفت: آن را به موضعى نقل مى كنم كه خشم شما را بيشتر برانگيزد. پس آن را به موضع سوق المدينه منتقل كرد و گفت: اين بازار شماست، نه كسى بر شما سخت خواهد گرفت و نه بر آن خراج خواهد بست.

اين موضع تهاجمى كه كعب بن اشرف گرفته است، حتماً مربوط به اوايل هجرت است كه يهوديان را در مدينه نفوذ قوى بود و رسول خدا در مقابل خشونت او نرمش مى نمود. كَعْب در اين مناقشه از منافع يهود دفاع مى كرده و از خطر رقابت بازار جديد با بازار قَيْنُقاع مى ترسيده است. و رسول خدا (ص) پيش از قبايل ديگر يهود اينان را طرد كرد.

4- ابن زباله از عباس بن سهل از پدرش روايت مى كند كه پيامبر به محله بنى ساعده

ص:255

آمد و گفت براى كارى نزد شما آمده ام. آمده ام كه قبرستان مردگان خود را به من دهيد تا در آنجا بازارى تأسيس كنم. بعضى قبول كردند و بعضى ديگر گفتند كه قبرستان ما چون حرم زنان است و قبول نكردند. ولى بعداً نزد او آمدند و قبرستان را به او دادند و او آنجا را بازار كرد.

5- سوق الرسول بعداً توسعه پيدا كرد و به آن قبرستان منحصر نماند.

6- ابن شبه و ابن زباله از محمد بن عبداللَّه بن حسن روايت كنند كه رسول خدا (ص) بازارهاى مسلمانان را بر آنان تصدق كرد ابن شَبّه از ابن اسَيْد روايت كند كه پيامبر (ص) گفت: اين بازار شماست نه از آن كاسته شود و نه بر آن خراج بندند.

ابن زَباله گويد كه عمر بن عبدالعزيز به مردم مدينه نوشت بازارصدقه است و نبايد كسى از آن كرايه بگيرد.

سَمْهودى چند روايت نقل مى كند در باب اين كه رسول اللَّه (ص) كسانى را كه خواسته اند براى خود در بازار مدينه جايى را احتكار كنند، منع كرده است.

7- ابن زَباله روايت مى كند كه معاويه دو خانه در بازار مدينه بنا نمود؛ يكى را دار القطران ناميد و ديگر را دار النقصان و بر آنها خراج مقرر كرد.

8- هشام بن عبدالملك به اشارت دايى خود ابراهيم بن هشام بن اسماعيل والى مدينه در بازار خانه بزرگى ساخت، به گونه اى كه جلو چند خانه و كوچه را در بازار سد كرد. و براى آن درههايى كه در شام و بيشتر در بلقاء ساخته شده بود بياورد. طبقه پايين دكانها بود و طبقه بالا خانه هايى بود كه براى سكونت كرايه مى داد. بازرگانان در آن خانه زندگى مى كردند و كرايه مى پرداختند. چون خبر مرگ هشام به مردم مدينه رسيد هجوم آوردند و آن را خراب كردند و درها و چوبها و تيرهايش را به غارت بردند. سه روز نگذشته بود كه در آنجا زمينى بيش نبود.

معلوم مى شود كه بازار مدينه از ماليات آزاد بود تا مهدى عباسى به خلافت رسيد و بر آن خراج بست. «(1)»

ص:256

ص:257

از جمله كسانى كه امورصوافى را به عهده داشتند؛ يكى عمر بن ماهان بود كه نخست رئيس بريد بود و در زمان امين مسؤولصوافى شد. «(1)» و نيز سالم بن جراح عامل امين بود برصوافى مكه. اما در مدينه، ابن مينا متولىصوافى، در زمان معاويه بود. «(2)» در عصر اموى اسحاق بن عبدالله بن ابى طلحه را مى شناسيم كه در يَمامه عهده دار امرصوافى بوده است. «(3)» از مشاغل مالى در مدينه گردآورى خراج بود. ابن سعد گويد كه عبدالرحمان بن ابى الزّناد و سليمان بن بلال متوفى به سال 172 ه. نيز شغلشان گردآورى خراج بوده است. «(4)» ولى قول راجح اين است كه اينان مالياتهايى را كه بر مزارع مقرر شده بود، جمع مى كردند.

اينان فقط به اراضى مسلمانان سرمى كشيدند نه آن سان كه از خراج در عراق و مصر مفهوم مى شود از غير مسلمانان نيز چيزى مى گرفته اند.

ص:258

«مگر آن گروه از مشركان كه با ايشان پيمان بسته ايد و در پيمان خودكاستى نياورده اند و با هيچ كس بر ضد شما همدست نشده اند. با اينان به پيمان خويش تا پايان مدتش وفا كنيد. از آنها دست برداريد، زيرا خدا پرهيزگاران را دوست دارد». (التوبه: 4)

البته ناگفته نماند كه اينگونه مصالحه ها به سالهاى نخستين هجرت برمى گردد؛ هنگامى كه خصومت قريش براى اسلام خطرى تهديد كننده بود.

در آن روزها اوضاع و احوال به گونه اى بود كه بايد قريش از ديگر قبايل منعزل شود تا هر چه ناتوانتر گردد. معاهداتى كه در سالهاى بعد بسته شده از موضع قدرت اند و حكايت از تثبيت اسلام و ضعف قريش دارند. البته در آن گونه معاهدات مصالحه آميز نيز بعدها تجديد نظر شد.

شروطى كه رسول خدا (ص) در معاهدات خود ذكر كرده، همه در كتاب «الوثائق السياسيه فى عصر الرسول و الخلافة الراشديه» تأليف حميداللَّه خان گرد آمده است، شمار معاهداتى كه پيامبر بسته است حدود دويست معاهده است. كه از حيث طول و محتوا با هم متفاوت اند. در برخى فقط اشاره اى به موضوعى است و بعضى از چند كلمه تجاوز نمى كنند و بعضى بيش از يكصفحه اند.

ترديد نيست كه نمى توان بطور قطع و يقين گفت كه اين معاهدات بى هيچ تغيير و تحريف يا بى هيچ افزون و كاست به دست ما رسيده اند. بخصوص در آنهايى كه به نام افراد نوشته شده و جنبه مادى دارند؛ مثل دادن جايى را به اقطاع يا دادن پاره اى امتيازات، اين شبهه قوى تر است.

بعضى از نامه ها به ملوك و حكام بلاد بيرون از جزيرةالعرب نوشته شده اند كه البته موضوع بحث ما نيستند. بعضى نيز به برخى از رؤساى اهل يمن نوشته شده اند. البته يمن در قلمرو دولت اسلامى پيوسته بود ولى اوضاع سياسى واقتصادى و تاريخى آن را گاه رسول خدا (ص) رعايت مى كرد و در نامه هاى خود برخى شروط خاص را كه تحت تأثير آن اوضاع بود پيشنهاد مى كرد. بحث در اوضاع يمن هم از موضوع ما خارج است از اين جهت به آن نمى پردازيم.

سرشت نظام بدوى و اوضاعى كه حتى بعد از فتح مكه و منضم شدن آن به حوزه اسلام و سيطره دولت اسلام بر حجاز و سراسر جزيرةالعرب حكمفرما بود، همه سبب شده بود

ص:259

كه رسول اللَّه (ص) با قبايل معامله اى به شكل خاص داشته باشد؛ به عبارت ديگر به آنها در اداره امورشان استقلال داخلى دهد. از اين رو بر آنها والى يا حاكمى نگماشت.

بلكه رؤساى پيشين را كه خود افراد قبيله برگزيده بودند، بر سر كار گذاشت. پس از رحلت رسول خدا (ص) و حوادث جنگهاى ردّه و قيام به فتوحات، در مكانت قبايل نقصانى به وجود آمد ولى چنان نبود كه يكباره راه و رسم دگرگون شود. بلكه هر قبيله اى شخصيت و موجوديت خود را حفظ كرد.

بنابراين مى توان گفت كه در حجاز دو نظام حكومتى وجود داشت؛ يكى نظامى كه شامل شهرها مى شد و خليفه به هر شهرى حاكمى گسيل مى داشت تا اوامر او را نفاذ دهد و ديگر نظام قبيلگى كه تابع رسوم و نظامات خاص خود بود. البته قدرت رئيس قبيله بر حسب موقعيتهاى خاص افزونى و كاستى مى يافت ولى در هيچ حال دولت مركزى در عزل و نصب رؤسا دخالتى نداشت. آنچه در آنجا حكومت مى كرد رابطه خونى بود.

از مطالعه كتاب حميدالله خان درمى يابيم كه آن حضرت تا چه حد به مسأله قبايل اهميت مى داده است.

نامه هاى رسول خدا (ص) از حيث بلندى و كوتاهى و از جهت مطالبى كه در آنها آمده، متفاوت است. بعضى از نامه هايى كه راويان نقل كرده اند، از چند كلمه محدود درنمى گذرند، بخصوص نامه هايى كه در آنها چيزى را به بعضى اقطاع داده است ولى بسيارى از نامه ها هم هست كه با تفاصيل بيشترى مكتوب شده اند؛ مثل نامه اى كه به نجرانيان نوشته و در آن شروطى را مقرر ساخته است يا نامه اى كه به مردم تَيْماء فرستاده. ولى اغلب نامه ها از اين حيث در حدّ متوسطاند و از چند سطر تجاوز نمى كنند.

اغلب اين وثائق عنوان نامه دارند نه معاهده و نه عهد و نه ميثاق يا امان نامه يا عنوان ديگر. و ما آنها را يا بنابر محتواى نامه ها تقسيم مى كنيم يا به مقتضاى احكامى كه در آنها آورده شده.

در اين نامه ها اشاره به مدت زمانى كه حكم در آن اجرا مى شود، نشده است و اين دليل است كه آن حضرت احكام خود را ابدى مى دانسته و بر قبيله اى كه مورد خطاب بوده، فرض بوده كه به محض رؤيت نامه حكم آن را به اجرا درآورد و تا زمانى نامعين ادامه دهد.

مسلم است كه احكام اين نامه ها بعضى محدود و روشن است و بعضى كلى و مطلق؛ مثل

ص:260

مواقعى كه از مخاطبان نامه مى خواهد از خدا و پيامبرش اطاعت كنند و به اسلام گردن نهند.

نامه هاى نوع نخست هرگز به معناى اين نيست كه حدودى كه معين شده حدّ نهايى است.

زيرا منطق امور مقتضى است كه رسول خدا را چنين حقى هست كه نامه هاى ديگرى بنويسد و بر شروط بيفزايد يا امتيازات ديگرى اعطا كند ولى كمتر مشاهده مى شود كه شمار نامه هايى كه به يك قبيله فرستاده از يك نامه تجاوز كرده باشد.

اوضاع قبايل حجاز با ديگر قبايل متفاوت است. زيرا قبايل حجاز به مدينه مركز رسول اللَّه و اسلام نزديكتر بودند و تأثرشان از تدابير و اعمال آن حضرت بيشتر. بخصوص در سالهاى نخستين هجرت كه قريش نفوذ زيادى بر قبايل حجاز داشتند و اين نفوذ در برابر توسعه اسلام به مثابه سدى بود. چون در اين سالهاى آغازين همه همّ رسول خدا غلبه بر قريش و جلب آنها به اسلام و برداشتن آن سدها بود، برخى تسهيلات قائل مى شد تا قبايل را به اسلام بكشاند و از زير نفوذ قريش خارج سازد.

شماره نامه هايى كه به قبايل حجاز نوشته در مقايسه با نامه هايى كه به مردم يمن يا اهالى مشرق جزيرةالعرب نوشته كمتر است. ولى در خور ملاحظه است كه مردم يمن از روى ميل و به خواست خود به اسلام گردن نهادند و پيامبر (ص) لشكرى به يمن نفرستاد كه در آنجا اقامت كند پس احكام پيامبر (ص) هم در آنجا با تسهيلات بيشترى همراه بود.

اكنون به بيان احكامى كه خاص مردم حجاز است مى پردازيم آنگاه به احكامى كه بقيه عشاير هم در آنها شريك بودند:

دسته اول، نامه هايى است كه پيامبر به افراد معين يا به افراد و عشاير آنها يا به عشاير نوشته. از اين نامه ها آنچه به افراد فرستاده شده بيشتر اقطاعات شخصى است؛ يعنى متعلق به نظام مالى است نه نظام ادارى. از اين رو موضوع بحث فعلى ما نيستند. شمار نسبتاً زيادى از نامه ها كه به افراد فرستاده شده متضمن احكام ادارى است و محتمل است كه هر چند نامه خطاب به يك نفر است همه ياران و پيروان او را در نظر داشته باشد، هر چندصريحاً به اين امر اشارتى نرفته باشد.

دسته دوم نامه هايى است كه به افراد و عشيره هايشان فرستاده شده و ما نمى دانيم كه اين افراد در ميان عشيره هاى خود رياست و سرورى داشته اند يا آن كه پيامبر (ص) آنها را برگزيده تا در آن مقامها منصوب كند. در هر حال اين گونه نامه ها دليل بر اين است كه پيامبر

ص:261

رؤساى قبايل را به رسميت مى شناسد و بايد كه آنان بر طبق سنتهاى بدوى بر افراد قبيله رياست داشته باشند. بيشتر اين دو دسته كه برشمرديم از قبايل يمن هستند.

دسته سوم نامه هايى است كه به عشاير نوشته شده، بدون اين كه به افراد اشاره شود.

بيشتر عشاير اين دسته از مردم طى و حجازند و نيز نمى دانيم كه رسول (ص) نخواسته اند نام كسى را بياورند؛ يعنى رؤسا در خور ذكر نبوده اند يا آن كه هنوز اسلام را تأييد نكرده بوده اند. در هر حال از چگونگى اداره اين دسته از عشاير آگاهى نداريم.

از ميان نامه هاى رسول خدا (ص) بيست و هفت نامه در تعهد و امان است. در اين نامه ها از آن حضرت گاه به محمد و گاه به رسول و گاه به رسول اللَّه ياد شده است امان نامه ها سيزده نامه است كه پنج نامه به عشاير حجاز نوشته شده و آنها كه در تعهد و ذمّه اند به چهارده نامه مى رسند كه اغلب به مردم و عشاير يمن فرستاده شده اند.

«امن» در قرآن كريم در نوزده آيه بهصيغه فعل آمده و در سه آيه بهصورت مصدر و همه به معنى اعتماد و اطمينان و ضد خوف هستند. اما كلمه ذمه در سه آيه به هم پيوسته آمده است و در آنها موقعيت مشركين را در برابر مسلمانان نشان مى دهد.

خداى تعالى فرمايد:

«چگونه مشركان را با خدا و پيامبر او پيمانى باشد؟ مگر آنهايى كه نزد مسجدالحرام با ايشان پيمان بستيد. اگر بر سر پيمانشان ايستادند بر سر پيمانتان بايستيد. خدا پرهيزگاران را دوست دارد.

چگونه پيمانى باشد كه اگر بر شما پيروز شوند، به هيچ عهد و سوگند و خويشاوندى وفا نكنند؟ به زبان خشنودتان مى سازند و در دل سرمى پيچند و بيشتر عصيانگرانند. عهد و سوگند وخويشاوندى هيچ مؤمنى را رعايت نمى كنند و مردمى تجاوزكارند.» (توبه: 12- 7)

مى توان گفت كه مراد از امان و ذمّه و جوار، معاهدات دوستانه اى است كه با قبايل در باب عدم تجاوز بسته شده است و شايد ذمه نوعى معاهده باشد كه اسلام تعهد مى كند كه طرف ديگر معاهده را از تعدى و تجاوز قبايل ديگر در پناه گيرد.

اما شروط معاهده به چند گونه است، در بعضى از آنها مى خواهد از خدا و پيامبرش اطاعت كنند يا اسلام بياورند و از خدا و پيامبرش اطاعت كنند يا اسلام بياورند و نماز بگزارند و زكات بدهند، يا اقامه نماز كنند و زكات بدهند. يا نماز بگزارند و زكات بدهند و از مشركان

ص:262

دورى گزينند.

دو نامه در زمره نامه هاست و در آن، از آن كس كه مورد خطاب نامه است خواسته شده كه به حزب الله روى بياورد.

فرمانبردارى از خدا و رسول او، منجر به اسلام مى شود، همچنانكه اسلام دربردارد فرمانبردارى از خدا و رسول و قيام به انجام فرائض را. اگر در برخى از پيمان نامه ها جدايى از مشركين شرط نشده براى اين است كه به روابط پيشين آنها با مشركان لطمه اى وارد نشود و اين امر بخصوص در موقعى است كه ميان مسلمانان و مشركان، عهود و ميثاقهايى است. در قرآن كريم به آنها اشارت شده است. «(1)» اما گردن نهادن به اسلام و پيوستن به دولت اسلامى هدف كلى و اصلى است كه خواه و ناخواه قطع علاقه با مشركين را در پى دارد.

در بعضى از نامه ها كه شمارى از قبايل حجاز؛ بخصوص آنها كه نزديكتر هستند؛ چون ضَمره و غِفار و اشْجع و بكاء و ربعه تأكيد شده كه آنان را در برابر كسانى كه به آنها ستم كنند و يا با آنها پيكار نمايند يارى خواهد كرد يا به عبارت ديگر ايشان را در برابر هر هجوم و تجاوزى حمايت خواهد كرد و با قبيله بنوسُلَيم شرطى ديگر افزوده كه بر آنهاست كه در موارد ضرورى به يارى پيامبر (ص) برخيزند.

از اين نگاه سريع و موجز به نامه هاى رسول خدا (ص) به عشاير و رجال آنها چنين برمى آيد كه مهمترين چيزى كه به آنها مى داده، حمايت بوده و آنچه از آنها مى طلبيده اطاعت بوده است. اين نامه ها عموماً مختصر است؛ يعنى قبايل را واگذاشته تا بر حسب نظام قديم و متعارف خود سير كنند و بر آنها قيود و شرايط سنگين وضع نكرده است. ترديدى نيست كه پيامبر (ص) هدفش نشر عقيده توحيد بوده است و توسعه دادن به دولت اسلام و براى حصول اين مقصود مى خواسته است كه شمار بيشترى از قبايل به او بپيوندند. اين پيوند سبب مى شده كه قبايل از هر تجاوز خارجى در امان بمانند. اما تغيير نظام ادارى چندان مورد نظر نبوده است. پيش از فتح مكه و بعد از آن به قدرى با قضاياى مختلف دست به گريبان بود كه فرصتى براى تبديل نظام قبايل نمى يافت و ما در منابع خود نام كسانى را نمى يابيم كه به رياست قبايل گماشته باشند. اگر نامى هست نام كسانى است كه بيشتر براى گردآورى زكات به

ص:263

آن نواحى گسيل مى شده اند و ما در بحثى مستقل به آن خواهيم پرداخت.

ص:264

ص:265

ص:266

بن عبدالملك بن محمد بن عَطِيّه، وليد بن عمرو و يوسف بن عُروه.

ص:267

طلحه و ابن خارجه انصارى. (تا زمان هشام)

در عهد وليد بن عبدالملك: ابن هرمز.

در عهد يزيد بن عبدالملك: ابن هرمز.

ص:268

بن عبدالله، عُرْوَة بن عِياض نَوفَلى، عبدالله بن قيس بن مَخْرَمه، عثمان بن عبدالله بن سُراقه.

در عهد يزيد بن عبدالملك: عبدالرحمان بن ضَّحاك، عبدالواحد نصرى، ابراهيم بن هِشام مَخْزومى، خالد بن عبدالملك.

در عهد هشام بن عبدالملك: ابوبكر بن حَزْم، محمد بن هِشام مَخْزومى، محمد بن ابوبكر بن حَزْم و يوسف بن محمد بن يوسف.

در عهد وليد بن يزيد: يوسف بن محمد بن يوسف.

در عهد يزيد بن وليد: عبدالعزيز بن عبدالله بن عمرو.

در عهد مروان بن محمد: عبدالعزيز بن عبدالعزيز، عبد الواحد بن سليمان، وليد بن عُرْوه، محمد بن عبدالملك بن مروان و يوسف بن عروة بن محمد.

ص:269

ص:270

از بنى ناجيه- قوم خود را از اطاعت على درصفّين بازداشته بود و قوم او در آن سال نيز از پرداختصدقه خوددارى ورزيدند. پس بر عهده آنها دو «عقال» بود. (معنى عقال در پايان فصل مى آيد. م.)

ابوبكر براى پايان دادن به رده، سپاه اسلام را به اطراف جزيره، بويژه براى فتح بلاد شام گسيل داشت. او هر چند هيچ يك از مرتدين را در اين لشكرها نپذيرفت ولى بناچار اهميت بدويان در قتال را درك كرده بود و مى دانست كه به زودى براى فتوحاتى كه درپيش دارد به آنها نياز پيدا خواهد كرد.

عمر بن خطاب، بعد از ابوبكر در سال 13 ه. به خلافت رسيد؛ يعنى دو سال بعد از پايان دادن به امر ردّه. عمر اجازه داد كه مرتدين سابق نيز به لشكر اسلام بپيوندند. پس شمار كثيرى از آنها به سپاه اسلام پيوستند. با پيوستن آنها بر شمار سپاهيان درافزود و لشكر اسلام توانست به فتوحات بزرگى نائل آيد كه اگر بدويان جزيره به آن نپيوسته بودند، نمى توانست با آن سرعت پيشروى نمايد. بيشتر جنگجويان سپاه اسلام بدويان بودند و نيز شمار كثيرى از فرماندهان و سرداران كه ميدانهاى جنگ را اداره مى كردند و پيروزى به دست مى آوردند، شهرها را يك يك مى گشودند و قلمرو اسلام را توسعه مى دادند. به سبب شركت فعال قبايل بدوى در جنگها و مهارت و جرئت آنها در پيكار با دشمن بود كه عمر بن خطاب در وصيت خود گفت: «شما را بعد از خود به عربهاى بدوى سفارش مى كنم. درباره آنها نيكى كنيد زيرا آنها مادّه اسلام هستند». درست است كه پس از تسليم بدويان در جنگهاى ردّه خلفا قانوناً خود را موظف به انجام شروطى در برابر آنها نمى دانستند ولى ارزش و اعتبار آنها را دريافته بودند و نمى خواستند با تحميل وظايف سنگين، آنان را برمانند، بلكه بر حسب موقعيت زمانى و مكانى نسبت به آنها راه مدارا و ملايمت در پيش مى گرفتند.

قبايل بدوى نيز بعد از شكست در جنبش ردّه به قدرت حقيقى اسلام ايمان آوردند و فرمان دولت جديد را گردن نهادند و از آن پس هيچ اقدام تمرد آميزى بر ضد آن مرتكب نشدند. زيرا دريافته بودند كه هر چه دولت اسلامى از عظمت بيشترى برخوردار باشد منافع مادى و معنوى ايشان بيشتر تأمين خواهد شد.

دولت اسلامى جزيرةالعرب را از حالت اضطراب رهانيده و براى آن امن و آسايش را به ارمغان آورده بود. و از ديگر سو يك وحدت سياسى پديد آمده بود و بذر وحدت فكرى و روحى

ص:271

اينك بارور مى شد. مسلمانان بر بلاد ديگر غلبه مى يافتند و اين امر علاوه بر اين كه سبب نشر عقايد اسلامى مى گراديد، براى آنها از منافع مادى هم خالى نبود. پس گردن نهادن به آنچه دولت اسلامى الزام مى كند ضرورى مى نمود.

مهمترين الزاماتى كه دستگاه خلافت بر بدويان مقرر داشت پرداختصدقات بود. و مراد از آن مالياتى بود كه از مواشى مى پرداختند. شكى نيست كه پرداخت زكات در عهد پيامبرص- مقرر بود زيرا بارها در قرآن از آن ياد شده است. واژه «صدق» و «تصدّق» در شش آيه و «صدقه» در پنج آيه و «صدقات» در هشت آيه، همچنين واژه هاى «المصدقين» در دو آيه و «المتصدقين» نيز در دو آيه و «المتصدقات» در يك آيه آمده است. و همه اين آيات از آيات مدنى هستند و واژه ها داراى معانى مختلف. بعضى پرداخت مال است به منظور برّ و نيكوكارى كه از آن به «تصدق» تعبير شده است. و نيز براى غرض معين در اينجا دو آيه است كه در آنهاصدقه به عنوان يك وظيفه واجب به كار رفته است:

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد، چون خواهيد كه با پيامبر نجوا كنيد، پيش از نجوا كردنتانصدقه بدهيد. اين براى شما بهتر و پاكيزه تر است و اگر براىصدقه چيزى نيافتيد، خدا آمرزنده ومهربان است. آيا ترسيديد كه پيش از نجوا كردنصدقه ها بدهيد؟ و حال آن كهصدقه نداده ايدو خداهم توبه شمارا پذيرفته است. پس نماز بگزاريد و زكات بدهيد و از خدا و پيامبرش اطاعت كنيد، كه خدا به كارهايى كه مى كنيد آگاه است» (مجادله: 13- 12».

معلوم است كهصدقه در اين آيه مال معينى است كه مسلمانان پيوسته به پيامبر (ص) بايد بپردازند خواه بدوى باشند و خواهصاحب مواشى و خواه كشاورز يا بازرگان.

مفسرين مى گويند: حكمى كه در اين دو آيه آمده، به آيه ديگرى كه درباب زكات است نسخ شده است. در اين آيه ازصدقه به عنوان ضريبه اى واجب ياد شده:

«گروهى از عربهاى باديه نشين كه گرد شما را گرفته اند منافقند و گروهى از مردم مدينه نيز در نفاق اصرار مى ورزند. تو آنها را نمى شناسى ما مى شناسيمشان و دوبار عذابشان خواهيم كرد و به عذاب بزرگ گرفتار مى شوند. و گروهى ديگر به گناه خود اعتراف كردند كه اعمال نيكو را با كارهاى زشت آميخته اند. شايد خدا توبه شان را بپذيرد. زيرا خدا آمرزنده ومهربان است. از داراييهايشانصدقه بستان تا آنان را پاك و منزه سازى و بر ايشان دعاكن، زيرادعاى تومايه آرامش آنهاست وخداشنواو داناست». (التوبه 104- 101)

ص:272

در قرآن كريم نصابصدقات و طريقه گردآورى آنها معين نشده است. در احاديث پيامبر است كه نصابصدقات معين شده ولى ترديدى نيست كه تأكيد بعضى از نامه هاى پيامبرص- كه بايدصدقات از مواشى و اموال اغنيا گرفته و به فقرا داده شود؛ يعنى جمع آورى و مصرف، محصور در خود عشيره است. هم اوست كه براى ما توضيح مى دهد كه به چه سبب اموال و مواشيى كه از جمع آورى صدقات به دست پيامبرص- مى رسيد اندك بود. با وجود آن كه اسلام توسعه يافته بود و در اواخر حيات آن حضرت سراسر جزيرةالعرب را دربرگرفته بود.

خود دارى از پرداختصدقات مهمترين سبب حركت ردّه بود كه ابوبكر آن را سهل نينگاشت و دربرابر آن به پيكار برخاست. مهمترين نتيجه اى كه از اين پيكار حاصل شد پايان دادن به جنبش ردّه و ملزم ساختن قبايل به پرداخت زكات بود. حال كه چنين شده بود مى بايست مقدار آن تعيين گردد و نصاب آن مشخص شود و روش گردآورى آن سامان گيرد.

درست است كه خلفا به قدرت حق توانستند مرتدان را خاضع سازند و آنان را به اداى فريضه وادارند ولى آنان عملًا در تعيين مقدار و جمع آورى آن بر حسب اوضاع عمومى اسلام عمل مى كردند، به گونه اى كه با اوضاع و احوال جزيرةالعرب موافقت داشته باشد.

براى مواشى كهصدقه در آن واجب بود، حدى معين شد، اين حد را فقها نصاب مى گويند. مقدار آن با مالياتى كه از اموال ديگر مى گرفتند منسجم بود؛ يعنى از هر چهل، يك عدد بود. در كتب فقهى انواع حيوانات و سنّ و احوال آنها معين شده، بگونه اى كه نصاب زكات و مقدار زكات آنها با اين اساس منسجم است.

اساس اصلى اقتصادصحرا اقتصاد طبيعى است. يعنى مبادله جنس به جنس. زيرا پول در نزد بدوى اندك است و ثروت مهم او همان حيوانات اوست؛ چون شتر و گوسفند.

گاوهم در آنجا بسيار كم يافته شود. از اين رو خلفا اصرار نمى ورزيدند كهصدقات به پول نقد گرفته شود. در حالى كه نظام مالى اسلامى بر اساس نقود استوار بود. گردآوريها و هزينه ها همه با پول سنجيده مى شد.

روايت است كه عمر بن خطاب به هنگام مرگ، به كسى كه بعد از او عهده دار امر خلافت مى شد وصيت كرد كه به اعراب بدوى نيكى كند و از آنها دينار و درهم نستاند. «(1)»

ص:273

در كتب فقهى از نصاب و مقدار دقيقصدقات واجب در مواشى، اطلاعات وسيعى آمده است. اين آگاهيها جز در موارد اندكى همه يكسان و متفق اند.

ص:274

ص:275

عَناقه رود كه از آنِ غنى است. غنىصدقه خود را بدهد و هم در آنجا بطونى است از ضُباب و بطونى از جعفر بن كلاب سپس وارد مَذْعا از آنِ بنى جعفر شود آنگاه به مَصْلوق رود. در مَذْعا شمارى بزرگ از بنى جعفر و كعب بن مالك و غاضرة بنصَعصَعه باشند. «(1)» اما عاملصدقاتى كه به ميان فزاره رود؛ سكونى از طريق ابو جعفر محمد بن حسن بن مسعود زُّرقى گويد كه عربى باديه نشين از بنى جُشَم بن معاويه يكى از بنى مازن گفت كه براى گردآورىصدقات بنى فزاره راهى چنين طى كرديم.

نخست به شُبَيْكه از آن بنى زنيم بن عدى بن فزاره درآمديم. سپس به غُزَيله و از آن بنىصارد (در اصل: الصادر) و گروهى از فزاره فرود آمديم.

آنگاه در نَقْره فرود آمديم و از بنى سليم و بنى شمخ زكات گرفتيم آنگاه به حسى در بطن الرُّمه وارد شديم. آنگاه به جَنَفاء درآمديم.

سپس به ضُلْضُله فرودآمديم و از بنى عدىّ بن زنيم بن فزاره زكات گردآورديم.

پس به انقره رفتيم كه مردمش از مازن بن فزاره اند.

آنگاه به قِدّه از آن بنى بدر.

پس به جَفْر در بطن الجَريب.

و سپس در حُدْمه كه از طَهَيان است. «(2)» بكرى گويد: آنجا نخلستانى است از آن بنى فزاره ولى سكونى گويد:

آبى است ميان قَصّه و ثامليّه، همان كارگزارى كه از خُضره محارب زكات مى گرفت در آنجا نيز فرود آمد. «(3)» از اسامى اندكى كه از جمع آورندگان زكات به ما رسيده است، با عاملين قبايل ديگر هم آشنا مى شويم. مثلًا در زمان عثمان، حكم بن ابوالعاص مأمورصدقات قُضاعه شد «(4)» و كعب بن مالك مامورصدقات مُزَيْنه «(5)» و وليد بن عقبه مأمورصدقات كلب و بلقين «(6)». همچنين نام

ص:276

مروان بن حكم در شمار عاملين زكات آمده است و به قبيله اى اشارت نرفته است. «(1)» در زمان امام على (ع) چنانكه از منابع برمى آيد، قبيله عبدالقيس از پرداخت زكات در سالصفّين و سال بعد از آن سرباز زد. «(2)» و نيز ازصدقات بكر و خَثْعَم سخن رفته است. عمر بن عبدالعزيز، ابن زراره را براى گردآورىصدقات يمامه فرستاد. وصدقات اسد و طى را در زمان مروان بن حكم، اميّة بن مطّرف گرد مى آورد. «(3)» اما در باب منازلى كه اينان طى مى كرده اند در منابع چيزى نيامده است. در نصوص فراوانى آمده است كه رسول الله (ص) مقرر داشت كهصدقه را از توانگرانشان بستانند و به بينوايانشان دهند. «(4)»

ص:277

فرستاده ام تا از توانگران مردم بستانى و به فقرايشان دهى. معاذ گفت: اگر كسى را مى يافتم كه از من چيزى بستاند، چيزى براى تو نمى فرستادم. سال ديگر نيم آن را فرستاد باز ميان او و عمر همين گفتگوها شد.

سال سوم تمام آنچه را كه وصول كرده بود فرستاد و باز همان گفتگوها پيش آمد و معاذ گفت: حتى يك تن را هم نيافتم كه از من چيزى بستاند. «(1)» عمر معاذ را براى گردآورىصدقات به ميان بنى كلاب يا بنى سعد بن ذُبيان فرستاد و او هر چه گرفته بود به ميان آنها تقسيم كرد و هيچ باقى نگذاشت. «(2)» و گويند كه عمر بن عبدالعزيز، ابن زُراره را براى جمع آورىصدقات به يمامه فرستاد.

در سال اول به او نوشت كه نصف آن را تقسيم كن و در سال دوم نوشت كه همه را تقسيم كن و چيزى نزد خود باقى مگذار. «(3)» واقع اين است كه بعضى از فقها تأكيد دارند بر وجوب تقسيمصدقات در محل. مثلًا مالك مى گفت: نبايد چيزى از زكات به بيت المال برسد، بلكه بايد همه آن در همان موضع كه جمع آورى شده مصرف گردد و اگر در محل كسى را نيافتند كه مستحق زكات باشد پس در نزديك ترين مكان به محل اخذصدقات ... و گويند كه والى بايد به محلى كهصدقات از آنجا گرد آمده است بنگرد. ساكنان محل گردآورى در بهره مندشدن از تقسيمصدقات اولى هستند و چون چيزى افزون آمد به ديگران دهند و به هنگام تقسيم مستمندان را بر توانگران مقدم داشت. و اگر خبر برسد كه در فلان بلد به سبب قحط و غلا يا از دست رفتن اموالشان يا زراعتشان نياز به يارى هست امام موظف است كه همهصدقات را به آنجا گسيل دارد. و همه بلاد اسلام در بهره مندى از اين موهبت برابرند.

روايتى هم از ابومعاويه از ابو برده از ابراهيم هست كه گفتصدقه بر سر آب تقسيم مى شود. اگر آنجا مستحقى نيافتند بر سر آب ديگر كه نزديكتر است مى روند و اگر آنجا هم كسى يافته نشد بر سرآبى كه نزديكتر است مى برند.

يزيد سوم خليفه اموى، چون به خلافت رسيد گفت: من اجازه نمى دهم كه مالى از مكانى به مكان ديگر حمل شود. مگر آن كه نياز نيازمندان آن بلد برآورده شود. اگر چيزى

ص:278

افزون آمد بايد كه آن به بلدى كه نزديك به آن است برده شود و به محتاجان آنجا داده شود. «(1)» البته روايات بسيارى هم در دست داريم كه همهصدقات از زمان رسول خدا (ص) به مدينه ارسال مى شد. و نيز در روايات آمده است كه پيامبر (ص) به قَبِيصَه بن مُخارق گفته است كه بمان تاصدقات برسند. و او ازصدقات حجاز به نجديان مى داد و ازصدقات نجد به حجازيان.

عَدىّ بن حاتم در واقعه ردّهصدقات قوم خود را نزد پيامبر آورد. و نيز عمر به ابن ابى ذياب كه بعد از عام الرّمادهصدقات را آورده بود گفت: از آنان دو عقال بستان يكى را به ميان خودشان تقسيم كن و يكى را به ما بده. و همچنين معاذ به مردم يمن گفت: به ما پارچه ندوخته و دوخته دهيد. آن را به جاى زكات از شما مى ستانيم. اين كار براى شما آسان تر است وبراى مهاجران نافعتر.

از ا خبار تاريخ برمى آيد كه اين گرايش- فرستادن زكات به مدينه- پيشتر اعمال مى شده، معروف است كه از اسباب جنگهاى ردّه اين بود كه قبايل نمى خواستندصدقات خود را نزد ابوبكر بفرستند. و نيز اخبارى داريم كه پيامبر (ص) و ابوبكر و عمر و ديگر خلفا براى چريدن شترانصدقه، چراگاههايى ترتيب دادند.

روايات قابل توجهى در دست است كه در زمان برخى از خلفا چه مقدار شتر گردآورى شده و اين نشانگر ثروت عظيم والى جزيرةالعرب است. واقدى روايت كند از طلحة بن محمد بن حوشب بن بشر فزارى كه در عام الرّماده اموال ما از ميان رفت و از آن شمار كثير، جز اندكى باقى نماند. در آن سال از سوى عمر عاملانصدقات به ميان ما نيامدند. سال بعد آمدند و دو «عقال» گرفتند يكى را تقسيم كردند و يكى را به نزد خليفه فرستادند. از بنى فزاره شصت شتر گردآمد كه سى شتر را به مستمندان قبيله تقسيم كردند و سى شتر ديگر را به مدينه فرستادند.

شكى نيست كه چنين رقمى در خور تأمل است؛ زيرا پس از قحطسالى و هلاكت مواشى است. از منابع ديگر برمى آيد كه ثروت دامى آنان بسى بيش از اينها بوده متأسفانه مقدارى كه از عشيره گرد مى آمده ذكر نشده تا معلوم شود كه از چه ثروت برخوردار بوده اند. ما

ص:279

به ذكر ارقام اجمالى كه به مدينه مى رسيده است اكتفا مى كنيم.

از اين روايات چنين برمى آيد كه عمر نيمى از وارداتصدقات را به همان عشيره اى كه صدقات از آنجا گردآمده بود مى داد و نيم ديگر را به مدينه مى خواست. ولى نمى دانيم كه اين قاعده تا چه زمان در عهد او يا بعد از او اجرا مى شده است. ولى روايتى در دست هست كه عمر بن عبدالعزيز به عامل خود در سال اول نوشت كه نيم آن را تقسيم كن و در سال بعد نوشت همه را تقسيم كن و چيزى نزد خود نگاه ندار. و درباب كثرت اشترانصدقات در مدينه گويند كه عمر چهل هزار شتر به شام فرستاد كه بر هر يك مردى سوار بود و چهل هزار به عراق فرستاد كه بر هر يك دو مرد سوار بودند. «(1)» اما در زمان عثمان: از ابن عباس روايت شده كه از چيزهايى كه بر عثمان عيب گرفته بودند يكى اين بود كه حكم بن ابى العاص را براى گردآوردنصدقات قُضاعه فرستاد و او سيصد هزار درهم آورد و عثمان همه آن مبلغ را به او بخشيد. «(2)» واقدى گويد: اشترانصدقه را نزد عثمان آوردند و او همه آنها را به حارث بن حكم بن ابى العاص بخشيد. «(3)» عثمان همچنين كعب بن مالك را براى گردآوردنصدقات مُزَينه فرستاد و هر چه گردآورده بود همه را به خودش بخشيد.

در كتب نيز اخبارى آمده حاكى از تعديات عاملانصدقات. زبير بن بَكّار گويد: يكى از واليان مكه، جُوان بن عمر را بر سرتَباله فرستاد. او بر خَثْعَم در اخذ اموال سخت گرفت.

چنانكه «سال جُوان» به صورت تاريخ درآمد: و چون يحيى بن حكم والى مدينه شد، شاعر عمرو بن احمر بن العَمَرّد باهلى از عاملان زكات به نزد او شكايت برد:

يا يحيى يا ابن ملوك النّاس احرقَنا ظلمُ السعاة و بادَ الماءُ و الشجرُ

ان قُمْتَ يا ابن أبى العاصى بحاجتنا فما لحاجتنا ورد و لاصدر «(4)»

ابن منظور گويد: معاويه پسر برادر خود عمرو بن عُتْبَة بن ابوسفيان را براى گردآورى

ص:280

صدقات به ميان قبيله كَلب فرستاد. عمروبن عداء كلبى گفت: «(1)»

سعى عقالًا فلم يترك لنا سبداً فكيف لَو قد سَعى عمرو عقالين؟

لاصبح الحىّ او باداً و لم يجدوا عند التفرّق فى الهيجا جمالين

سيف بن عمر گويد كه ابوبكر مى گفت: اگر حتى يك عقال را نپردازند با آنان جهاد خواهم كرد تا آن را بستانم. و دادن عقالصدقه باصدقه برصدقه دهندگان واجب بود. «(2)» از اين عبارت معلوم مى شود كه عقال صدقه چيزى است غيرصدقه كه بر آن افزوده شود و مقدار آن اندك است به گونه اى كه ابوبكر از آن به عنوان حداقل ياد كرده است كه اگر حتى آن مقدار اندك را ندهند براى گرفتن آن جهاد مى كند.

يعقوبى گويد: ابوبكر براى گرفتن زكات از منع كنندگان آن قتال كرد و گفت: اگر حتى عقالى را ندهند با آنها مى جنگم. «(3)» واقدى گويد كه عمرصدقه را در عام الرّماده به تعويق انداخت و چون خداوند آن قحط و خشكسال را رفع كرد عاملان بفرستاد و گفت: كه بروند و دو عقال بستانند. و فرمان داد كه يك عقال را به ميان خود آنها تقسيم كنند ويك عقال را به مدينه آورند. «(4)» سيف بن عمر گويد كه خرّيت بن راشد چون بعد ازصفّين بر ضد على شورش كرد. قوم او در سالى كه جنگصفين در آن واقع شد زكات ندادند و در سال بعد نيز از پرداخت آن سرباز زدند پس برآنها دو عقال بود. «(5)» ابن منظور گويد: عقال زكات يك ساله است از شتر و گوسفند و براى اثبات سخن خود شعر عمرو بن عداء كلبى را كه پيش از اين آورديم مثال آورده است.

كسائى گويد: عقالصدقه يك سال است. مى گويند عقال امسال از آنها وصول شده.

بعضى گويند مراد ابوبكر از عقال ريسمانى است كه شتر را به آن بندند. و چون حيوان را به

ص:281

عنوان فريضه زكات بستانند ريسمان آن را نيز بستانند. و بعضى گويند مراد او مبلغى اندك بوده است كه يك عقال پاى بند شتر مى ارزد.

بعضى گويند كه چون عين اشتران زكات را بستانند گويند زكات را عقالًا گرفته اند و اگر بهاى آن را بستانند گويند نقداً گرفته اند. و نيز گفته اند كه چون مى گويند فلان براى گرفتن عقال به ميان فلان قبيله فرستاده شد، مراد گرفتن زكات است. ابو عبيده اين تعبير را پسنديده و گفته است كه اين قول اشبه بهصحت است. خطّابى گويد: عقال را غالباً براى بيان حداقل مى آورند نه بيشتر. واژه عقال واژه اى نيست كه بر زبانشان جارى باشد و به معناى زكات يك سال باشد. در اكثر روايات به جاى عقالًا عناقاً (/ بره يا بزغاله ماده) آمده است و در روايتى ديگر جدياً (بزغاله) آنچه در احاديث آمده به هر دو قول دلالت دارد.

مثلًا از عمر روايت شده كه او با هر ستورى عقالى و روائى مى گرفت. (عقال ريسمانى است كه ستور را بدان بندند و رواء ريسمانى است كه با آن بار را بر پشت ستور استوار كنند. م.) و چون آن ستور به مدينه مى رسيد آن ريسمانها را مى فروختند و جزء زكات به مصرف مى رسانيدند و نيز محمد بن مَسْلَمه روايت كرده كه در عهد رسول (ص) عامل صدقات بود.

دستور داده شد كه چون دو ستور به عنوان فريضه زكات مى آورد بايد دو عقال و دو مهار هم با آن ها باشد.

ديگر آن كه عمر گرفتنصدقه در عام الرّماده را به تأخير انداخت. چون مردم به تن و توش آمدند عامل خود را فرستاد و گفت: از آنها دو عقال بستان. آنگاه يك عقال را ميان خودشان تقسيم كن و يكى را نزد من بياور. مرادشصدقه دو ساله بود. و بر بنى فلان دو عقال است يعنى صدقه دو ساله. و عقل المصدق (كارگزارصدقه) آن را اخذ كرد.

و مكروه است فروشصدقه تا كارگزار آن را قبض كند و مى گويند: «لاتشتر الصدقة حتى يعقلها المصدق». يعنى آن را عامل زكات قبض كند. عقال به معنى اشتر جوان هم هست.

از اين عبارات برمى آيد:

1- واژه عقال از زمان ابوبكر استعمال شده.

2- عقال مربوط به سنوات است. در هر سال عقالى است؛ يعنى يك گردآورى صدقه.

3- به جاىصدقه به كار مى رود مانند اسم علم. به سبب كثرت استعمال آن در دوره هاى نخستين.

4- عقال به ستوران اطلاق مى شود نه به نقود.

ص:282

5- در بعضى از روايات ديده مى شود كه عقال غير ازصدقه است و همراه آن گرفته مى شود.

6- در اشتقاق آن اختلاف بسيار است.

7- مقصود از آن ريسمانى است كه زانوى شتر را با آن مى بندند اين همان چيزى است كه بايد با زكات پرداخت شود.

ص:283

ص:284

عبارت معلوم مى شود كه آن قدسيتى كه براى حرم هست براى حِمى نيست وفقط در اثر قهرو غلبه ازصورت مشاع خارج شده به ملكيت اشخاص در مى آيد.

ياقوت گويد: اصمعى گفت كه حِمى در دو جا است. حماى ضريّه و حماى رَبَذه. مولف (ياقوت) گويد كه من حماهاى ديگرى هم يافته ام چون حماى فَيْد و حماى نِير و حماى ذوالشرف و حماى نَقيع.

اما حماى فَيْد؛ ثعلب گويد: حما، حماى فيد است اگر در اشعار اسد وطى آيد اما در اشعار كلب، مراد حماى بلاد آنهاست، در نزديكى مدينه ميان مدينه و غرب. «(1)» ياقوت از حماى جَلْسَد و ذو شَرى نيز نام برده است. «(2)» از جمله حماهاى عصر جاهلى، حماى عُرَنه بود. ياقوت گويد: بئر الْيه در سرزمين بنى عُوال در چهل واند ميلى مدينه. و گويند كه الْيه واديى است در فَسْح الحيا و فَسْح واديى است كه عُرَنه در كنار آن است و عُرَنه بستانى است در واديى كه هم در جاهليت و هم در اسلام چراگاه اسبان بود. در فرود آن قَلَهى است. «(3)» ابن مجاور گويد: به قولى همه اراضى زَبِيد چراگاه مُهَلْهِل و كُلَيب بوده است و آن از حجف است تا انْف تا قونص. قصر و بركه مُهَلْهل و اصطبلى كه در آن اسبان خود را مى بسته در آنجاست.

اما حماى كُلَيْب و مُهَلْهِل از حجف است تا انف تا قونص تا رأس رمع و همه اراضى و واديهاى زَبِيد تا مرز نوبتين و قوارير، هم از طول و هم از عرض. «(4)» اين روايتى مشكوك است و از دقت عارى. «(5)»

ص:285

ص:286

او را عطا كرد.

چون عمر به خلافت نشست، سفيان بن وهب در باب آن وادى به او نوشت كه با آن چه كند؟ عمر گفت اگر آنچه را كه به رسول خدا (ص) مى پرداخته بازهم مى پردازد آن زمين را حماى او بشناس.

ابن سعد گويد: پيامبر (ص) بنى قرّه را حمايى معين كرد و نامه اى نوشت:

بسم الله الرحمن الرحيم. اين چيزى است كه محمد رسول الله به بنى قُرّة بن عبدالله بن ابونجيح نهدى اعطا مى كند. همه درختان سايه دار و زمين و آب و جلكه و كوه آن را. تا مواشى خود را در آن بچرانند.

اين نامه را معاوية بن ابوسفيان قلمى كرده است. «(1)»

ص:287

از سوى والى مدينه به آنجا واليانى فرستاده مى شد تا عهد داود بن عيسى. داود در سال 198 به نَقِيع آمد ولى آنجا را ترك كرد. زيرا مردم به سبب مخاطرات آن سالها از آنجا كوچ كرده بودند وكسى را كه بر آن سرزمين ولايت دهد نيافت. «(1)» ابن عمر گويد: نقيع چراگاه اسبان بود. ابن شَبّه از ابن عمر روايت كند كه رسول خدا (ص) نقيع را چراگاه اسبان نمود. اما چراگاه رسول خدا (ص) در رَبَذَه را منابع تأييد نمى كنند. «(2)» اگر حماها حكم خاصى داشتند كه آنها را از اراضى اطراف جدا مى كرد بايد داراى حدود معين و مشخصى مى بودند.

رسول خدا (ص) براى چراگاه نَقيع حدودى معين كرد ولى اين حدود ثابت نماند و چنانكه زبير بن بكّار روايت مى كند كه يعقوب مزنى گفت سپس مردم بر آن افزودند تا از تراخم تايَلْبَن را دربرگرفت. و در آنجا آغلهايى براى شتران ساختند و شتران را در آنجا نگاه داشتند. زبير گويد كه مرا گفت ديدم كه پدرت بيش از سه هزار گوسفند در نَقيع داشت و او در آن هنگام امير مدينه بود. امير مردم را از چرانيدن مرتع منع مى كرد تا علفها بلند شوند آنگاه عامل حِما كسى را مى فرستاد كه بانگ كند كه بيايند و مرتع را بچرانند. مردم چون اسبان مسابقه به سوى آن مى دويدند. «(3)» بكرى گويد: نَقيع موضعى است نزديك مدينه، ميان مدينه و مكه. در سه مرحله اى مكه و نزديك قُدس.صحيح آن است كه بگوييم در سه مرحله اى مدينه. «(4)» و نيز روايت كند كه او گفت كه پيامبر (ص) نمازصبح را در مسجد برفراز عَسِيب به جاى آورد. و عَسِيب كوهى است در بالاى دشت نقيع. سپس مردى بلند آواز را فرمان داد تا بهصداى بلند بانگ برآورد. بُردِصداى او يك بريد بود؛ يعنى چهار فرسخ و تا آنجا كهصدا مى رفت حمى قرار داد. طول آن يك بريد بود و عرض آن يك ميل. و در بعضى منابع كمتر از آن. در آن دشت علف فراوان رويد و نيزارى شود. چنانكه سوار در آن ناپديد شود و در آنجا جز علف، درختان ديگر بسيار باشد. آن دشت در ميان چند حرّه (سنگلاخ) محصور است: حَرهّ

ص:288

بنى سُليم در مشرق آن است و در آنجا چشمه سارها باشد جارى بر روى زمين و در مغرب آنصخره است و نيز در غرب آن چند مكان ديگر است چون بَرام و وَتد وضاف و گفته اند كه نخستين آنها عَسِيب است، سپس بَرام كه كوهى است چون خيمه اى. وَتَد در پايين نقيع است مانند شاخى برافراشته و مُقَمِّل كوهى است سرخ رنگ ميان بَرام و وَتَد راهى است در مغرب نَقيع. روايت شده كه پيامبر بر مُقَمِّل فرا رفت و در آنجا نماز گزارد. در دشت نقيع غديرى چند است.

بكرى مى افزايد كه در برابر نَقِيع از آن سوى كهصخره است جز يك آب نيست و آن هم چاهى است از آن جعفر بن طلحه كه آن را حَفيرة السدره گويند. سيلابهاى نقيع به زمينى مى رود كه آن را نفخاء گويند. «(1)» و آن زمينى هموار است. جمع نفخاء، نفاخى است. در فرو دست آن حصير واقع شده. حصير جايى است كه در آن سيلاب نقيع مى ريزد در آنجا چاههايى است و مزارعى و چراگاهى براى اشتران، از شوره گز و مغيلان و برخى درختان. نيز آتمه، آتمه ابن الزبير به حصير مى ريزد و در آنجا چاهى است منسوب به ابن زبير. اشعث مزنى در آتمه فرود آمد و در آنجا ماند وصاحب گله و رمه فراوان گرديد و مال بسيار به دست آورد. آتمه از حصير به غديرى مى رود موسوم به مَزْج. اين غدير هيچگاه بى آب نمى ماند. در شكافى است ميان دو كوه. سيلابهاى عقيق نيز در آن غدير وارد مى شود ولى به سبب تنگى گذرگاه زمين را مى كند اين كوه را كه سيل بر آن مى گذرد سقف گويند. سيل از آنجا به غدير ديگرى مى رود به نام رواوه. قعر آن را كس نديده است؛ زيرا هيچگاه خشك نمى شود. سيلها از آن غدير نيز مى گذرند و به غدير طفيتين مى رود. آب آن شيرين و گواراست و از آنجا به اثبه روان گردد. در اثبه غديرى است به همين نام و نام زمين از آن گرفته شده. در آنجا ضياع و عقارى است از آنِ حمزة بن عبداللَّه بن زبير با نخلهاى فراوان كه سراسر وقف است. فرود آن رابغ است آن نيز بريدگى است در كوهِ سقف و تنگه هايى است كه آب در آنها گرد مى آيد سيل عقيق. سپس به وادى عقيق و وادى ريم مى رسد.

ص:289

ص:290

هيأتهايى به شام و مصر و عراق فرستاد. رَبَذه را در تصرف گرفت و مرا بر آن برگماشت. «(1)» زيد بن اسلم از پدر خود روايت كند كه عمر بن خطاب مولاى خود هُنَىّ را بر مرتع رَبَذَه برگماشت. «(2)» بكرى گويد: رَبَذه جايى است كه عمر بن خطاب آن را مرتع شترانصدقه نمود. مقدار آن يك بريد در يك بريد بود. سپس واليان از اطراف به آن درافزودند. در زمان مهدى مراتع مباح شد و از آن پس كسى آن را در تصرف نگرفت. «(3)» اصمعى گويد: در ابتداى شَرَف، رَبَذه است و آن مرتع سمت راست است و شريف در كنار آن است. تسرير ميان آن دو فاصله است. آنچه برطرف شرق باشد شريف است و آنچه به طرف مغرب باشد شرف است. سَمْهودى در باب رَبَذه گويد: رَبَذه قريه اى است در نجد از اعمال مدينه و در فاصله سه روز راه از آنجا. مجد چنين گويد و اسدى مى گويد در فاصله چهار روز راه. پيش از اين سخن اصمعى را آورديم كه آن از شرف است و آن مرتع سمت راست است. نصر گويد از منازل حاجيان است ميان سليله و عقيق يعنى آنچه در ذات عْرق است. «(4)» و نيز گويد: ابن شبه به اسنادصحيح از ابن عمر روايت مى كند كه عمر مرتع رَبَذه را براى ستوران صدقه اختصاص داد. از اين رو است كه هَجَرى مى گويد: نخستين كسى كه در رَبَذه مرتعى را در اختيار گرفت عمر بود. وسعت آن يك بريد در يك بريد بود. اصل مرتع رَبَذه حَرّه بود ولى پس از آن واليان به آن در افزودند. آخرين كسى كه آن را در اختيار داشت ابوبكر زبيرى بود، براى ستوران خود و مردم مدينه هم در آن مى چرانيدند. جعفر بن سليمان در اواخر حكومتش بر مدينه، آنجا را براى ستوران خود برگزيد. و چون در زمان مهدى عباسى مراتع مباح شد از زمانى كه ابوبكر زبيرى عزل شد، از آن پس كسى آن را در اختيار نگرفت. «(5)» و از اسدى روايت شده كه رَبَذه از آن قومى از فرزندان زبير است. و از آن سعد بن بكر از فَزاره بود. «(6)»

ص:291

در تاريخ عبيدالله اهوازى آمده است كه رَبَذه در سال 319 در اثر تداوم نبرد ميان اهل آن و اهل ضَريّه ويران شد. سپس مردم ضَريّه از قرامطه امان طلبيدند و آنان نيز به ياريشان برخاستند. مردم رَبَذه از آنجا كوچ كردند و رَبَذه ويران گرديد. رَبَذه بهترين منزل در راه مكه است. «(1)» اصمعى از جعفر بن سليمان روايت كند: اگر شتر در رَبَذه چرا كند و دوبار بر آن نشسته سفر كنى از چربيش كاسته نشود زيرا در آن سرزمينِ شوره، خار وجود ندارد. «(2)» نشانه هاى مرتع رَبَذه را سمهودى در كتاب خود آورده است. شايد آنها را از هَجَرى و بكرى برگرفته است. ياقوت نيز رَبَذه را در چند جاى از كتاب خود آورده است.

ص:292

از اين نوشته ها برمى آيد كه مرتع شَرَف همان مرتع ضَريّه است. معلوم مى شود كه در اوايل آنجا را شَرَف مى گفته اند و سپس ضَريّه ناميده اند.

سمهودى از قول مجد مى گويد كه مشهورترين مراتع مرتع ضَريّه است كه به عقيده بعضى از قبيله طى مرتع كليب بن وائل بود ... و در جايى از آن قبر كُلَيب است و تا به امروز معروف است.

سَمهودى مى گويد: يكى از رؤساى نجد به نام اجود بن جبر مرا از آن خبر داد. و گفت قبر كُلَيب در آنجاست عربها آن را مى شناسند و به زيارت آن مى روند. يكى از آنها خواست مرا به سر قبر او برد، گفتم: كُلَيب يكى از مردم جاهلى بوده.

ص:293

نگهبانان آن را قدرت و توانى عظيم بود. نگهبانان هر ناحيه سران قوم و اشراف آنها بودند. از اين رو عامل ضريّه را عامل الشّرف مى گفتند. «(1)» مرتع ضَريّه سابقه اى ديرين دارد كه به زمان جاهليت مى رسد. ضَرِيّه منازل بنى آكل المرار از قبيله كِنده بوده است «(2)» و به قول ارجح مقر فرمانروايى آنها كه از آنجا بر قبايل نجد و بلاد آن سيطره يافتند. قبر كُلَيب نيز در آنجاست. «(3)» شايد كليب آنجا را مقر خود قرار داد تا مواريث و سنن آلِ كِنده را زنده دارد و به فرمانروايى پرداخت تا كشته شد. قتل كُلَيْب سبب يك سلسله جنگهايى شد موسوم به جنگهاى بسوس و از نتايج اين جنگها عدم تكوين دولت كُلَيبى به جاى كِنده بود. ديگر آنكه يك سلسله ناآراميها در جزيرةالعرب پديد آمد و تَغْلِب را از ارتفاعات نجد دور ساخت و از ضريّه كه قبايل كِلاب و غنى در آن، مكان گرفته بودند، بركند.

اهميت ضَريّه مربوط به اهميت موقعيت جغرافيايى آن نيست بلكه به سبب اهميت اقتصادى آنجاست. زيرا بيشتر معادن طلاى جزيرة العرب در آنجا يا در نزديكى آن است. و پيكارهاى كِنده و تغْلِب سببش دست يافتن و استخراج اين معادن بوده است.

منطقه ضريّه به سبب داشتن چشمه ها و چاهها و آبهاى بسيار مناسبتر براى زراعت و از ديگر مناطق ممتاز است. سَمْهودى به نقل از هَجَرى شمارى از چشمه ها و مزارعى كه در عهد اسلامى در ضَريّه به وجود آمده ياد مى كند، اين مزارع مربوط به عصر جاهلى بوده اند و مسلمانان آنها را توسعه بخشيدند و چاهها را بيشتر حفر كردند. شكوفايى كشاورزى ضريّه در عصر جاهلى انگيزه توجه مسلمانان به ضريّه و احياى آن بود.

سمهودى گويد: عثمان بن عفّان آبى از آبهاى بنى ضُبيبه را كه نزديكترين آبهاى غنى به ضريّه بود خريد. اين آب كه بَكْره نام داشت از بلنديهاى بَكَرات در ده ميلى ضريّه مى آمد و به مرتع عثمان مى رفت. مردمى از قبيله ضباب نزد پسران عثمان آمدند و خواستند تا اجازت دهد كه از بَكْره آب برگيرند. اجازت دادند و تا امروز در دست آنهاست.

عثمان در ناحيه اى از زمين غنى، خارج از مرتع چشمه اى برآورد. در حوزه آبى كه آن را نَفْى مى گفتند: اين آب در پانزده ميلى اضاخ بود. و نهرى حفر كرد. و عمالش در آنجا قصرى

ص:294

ساختند كه هنوز آثارش برجاست. ولى آب در آن به جريان نيفتاد. عمال او نيز آنجا را ترك گفتند. در فتنه ابن زبير، غنى آن نهر را پركرد.

نزديكترين آبهاى بنى تميم به اضاخ آبى است موسوم به اضَيْخ از آن بنى هُجَيم. كه از مدتى پيش در زير خاك مدفون شده بود. جُمَحى از بنى عبدالله بن عامر كه خويشاوندان سببى شان از بنى هُجَيم بودند گفتند كه ما از فرزندان عثمان براى شما آب مى ستانيم. اينان پذيرفتند و فرزندان عثمان هم اجابت كردند. هُجَيْميان به راه افتادند. در راه به چوپانان غنى رسيدند. پرسيدند كه به كجا مى روند، گفتند كه فرزندان عثمان كار خود به ما واگذاشته اند.

ميانشان خصومت افتاد واين خصومت سبب شد كه به آ ن آب كس نپردازد. پس اراضى آنها در سال 155 ه. بكلى خشك شد.

عبدالله بن مطيع نهرى حفر كرد. اين نهر در دست ضباب بود. در فاصله يك بريد از مدينه به راه اضاخ در ناحيه شُعَبى.

كِنديان نيز آبى داشتند موسوم به ثُريّا.

قُنَيْع آبى است از آنِ عباس كندى بر راه مردم بصره. و داره اى از دارات مرتع به نام داره عَسْعَس. چون كِنديان از قُنيع كوچ كردند ميان بنى ابوبكر بن كلاب و بنى جعفر نزاع درگرفت. بنى ابوبكر گفتند كه ما به اين آب سزاوارتريم زيراصاحبان سابق آن حليفان ما بودند. وبنى جعفر مى گفتند: ولى ما سزاوارتريم زيرا به ما نزديكتر است. سرانجام بنى جعفر آن را بستند.

يكى از فرزندان حسن بن على (ع) نهرى كند و چشمه اى برآورد. كه آب آن به جريان افتاد وتا غرب طخفه در كرانه رَيّان در سيزده ميلى ضَرِيّه رسيد. آن آب در دست كسانى از فرزندان حسن بود، سپس به دست فرزندان ملاعِب الأسنّه افتاد. از جانب خواهر زادگانشان بنى الحسن.

بنى اردم از بنى تيم بن لؤى را در قديم آبى بود بر سر راه مردم ضَرِيّه به مدينه و در هجده ميلى ضَريّه. موسوم به جَفْر. با ايشان گروهى از بنى عامر بن لؤى بودند. سعيد بن سليمان المساحقى عامرى (القارى) چشمه اى بيرون آورد و آب آن جارى ساخت و نخلستانى غرس كرد. در يك ميلى يا حدود يك ميلى آب بنى اردم در داره اسود كوه بزرگ سياهى است.

آبادان و با نخلهاى بسيار.

ص:295

چون ابراهيم بن هشام امارت مدينه يافت در مرتع نهرى كند در ارتفاعات جانب راست، در شش ميلى ضَرِيّه. بر سر راه بَكْره به ضَرِيّه. آن را ناميه ناميد و ديگرى در ناحيه شُعبى بين ضَرِيّه و نهر بنى اردم در هفت ميلى ضَرِيّه، در واديى به نام فاضحه. فاضحه به معناى بريدگى در كوه است.

چون ابراهيم بن هشام درگذشت جعفر بن مصعب بن زبير در پهلوى نهر ابن هشام در فاضحه، نهرى كند و فرزندان خود را نيز به آنجا آورد. چون بمرد پسرش محمد بن جعفر جاى پدر را گرفت. تا آنگاه كه محمد بن ابراهيم بن عبدالله بن حسن خروج كرد. محمد نيز با او خروج كرد. چون محمد بن ابراهيم كشته شد او به بصره گريخت سپس به فاضحه بازگشت و با يكى از زنان بنى جعفر ازدواج كرد. آنگاه با يكى از بنى طفيل، و عبدالله زاده شد. او با دخت قاسم بن جندب فزارى ازدواج كرد. از اعلام عرب شد. در لواء فرود آمد. قاسم هرگز سفر نكرد و حج نيز به جاى نياورد و به ضَرِيّه نيامد. فرزندان عبدالله كه از دختر او بودند با بقيه اموالشان در فاضحه مى زيستند.

عبدالله بن محمد نهرى در كنار نهر جدش حفر كرد و نهر ابن هشام در خاك مدفون شد و مكانش از نظرها مخفى گرديد. جوشن از موالى ابن هشام در دو ميلى يا سه ميلى نهر بنى اردم و مساحقى نهرى حفر كرد و آن را جوشنيه ناميد. سپس مردمى از فرزندان رافع بن خديج از انصار، آن را خريدند و در نزديكى آن به مدد سلطان نهرى حفر كردند. محمد بن جعفر بن مصعب از جانب بنى اردم به مخالفت با آنان برخاست و او مردى سهمناك بود و يك تنه با آنان به جنگ پرداخت.

حسن بن زيد در مدينه نيرويى فراهم نمود و در جوشنيه و حفيره به جنگ پرداخت تا بنى اردم و مساحقى را برافكند. مردم با او به گفتگو پرداختند و او آنان را در آنجا باقى نهاد.

انصاريان را خيمه ها و ستوران بود چون فتنه برخاست دزدان قبيله قيس و كلاب و فزاره بر آنان تاختند آنان به طىّ پيوستند و در ميان آنان مدتى در امن و امان زيستند. آنگاه بار ديگر دزدان بر سرشان تاختند. آنان پراكنده شدند و باديه را ترك كردند. بنى اردم و بنى بحير از قريش بودند. شمارشان در جَفر افزون شد و ميانشان جنگ و ستيز افتاد. همسايگانشان كه از قيس بودند آنان را اكرام كردند و چون چندى برآمد هر گروه دزدان را بر ضد گروه ديگر تحريك مى كرد. بنى كلاب و فزاره آنان را غارت كردند و برخى از رجالشان را كشتند. آنان به

ص:296

مدينه آمدند سپس به اطراف پراكنده شدند. «(1)» اما عين ضَرِيّه و آب روان آن؛ گويند از آنِ عثمان بن عَنْبَسة بن ابى سفيان بود. او بود كه آن را حفر كرد و بر آن نخلهايى غرس كرد. آنگاه سدى بست تا آب را حبس كند. چون ابوالعباس قيام كرد آنجا هم از جايهايى بود كه بستدند. ابوالعباس زنى داشت به نام امّ سَلَمه مَخزومى از بنى جعفر بن كلاب برادر آن زن معروف بن عبدالله در اواخر امارت ابوالعباس نزد او رفت. ابوالعباس اكرامش كرد، عبدالله از او خواست كه عين ضَرِيّه را به او بخشد. معروف بن عبدالله بدوى بود و كشاورز. چون نخلها رطب دادند با خاندان خود در آنجا فرود آمد. و مواشى او نيز به آنجا مى آمدند. مردمى از ضَرِيّه از او خواستند كه از نخلستانش بگذرند، او نيز اجازت داد. براى مهمانان خود رطب چيد و شير دوشيد. دو ماه درنگ كرد مهمانان ديگر آمدند، او براى مهمانان خود رطب خواست. آن كه به نخلستان رفته بود با اندكى رطب بازگشت و گفت رطب به پايان رسيده است و جز اين كه مى بينى چيزى باقى نمانده است. عبدالله به خشم آمد و از نخلستان بيزار شد و خواست آن را بفروشد. عبدالله هاشمى عامل يمامه آن را به دو هزار دينار خريد و ابو جعفر بن سليمان را كارگزار آن نمود. او در بازار ضَرِيّه چند دكان گرفت و شمار دكانها از هشتاد درگذشت. او از فروش غله و خرما و ديگر محصولات هشتاد هزار درهم در سال سود مى برد. «(2)» هنگامى كه ابو خُليد العبسى دايى وليد به امارت ضَرِيّه رسيد در آنجا فرود آمد و در حوزه تصرف غنى، نهرى حفر كرد. چون بنى عباس بر سر كار آمدند، غنى آن نهر را با خاك انباشت و با زمين برابر ساخت.

بنى عبس را در دره اى آبى است به نام اسوده و در مرتع آبى است به نام ضحح در كنار رمَيْلَة الحسى. اين حسى حساى بنى حصبه است. و نيز از ايشان است الحاء كه نخل فراوان دارد و نيز آبهايى ديگر.

ضَرِيّه به عنوان مرتع و چراگاه اهميت بسيار دارد. اصمعى گويد گفته مى شد كه اگر كسى تابستان را در شَرَف بگذراند و بهار و خزان و زمستان را درصمّان چنين كسى چراگاه واقعى را دريافته است.

ص:297

ابن جنّى در كتاب «النوادر الممتّعه» حكايت كند كه فضل بن اسحاق يا يكى از مشايخ او گفت كه اعرابيى را ديدم. پرسيدم: از كدام قبيله اى؟ گفت: از بنى اسد. پرسيدم: از كجا مى آيى؟ گفت: از اين باديه. پرسيدم: در كجاى آن زندگى مى كنى؟ گفت: در ضَرِيّه جايى كه همتايى ندارد. آبش شيرين است و خاكش شور نيست. در آنجا نه بيمارى هست و نه لرز و نه تب و ما در نهايت آسودگى و فراوانى نعمت زندگى خويش مى گذرانيم. «(1)» در كتب آمده است كه عمر مرتع ضَرِيّه را براى چريدن شترانصدقه در اختيار گرفت و هر سال سى هزار شتر كه در راه خدا داده بودند به آنجا مى فرستاد. و به قولى: چهل هزار شتر.

ص:298

1- مراتع را اگر قرق مى كردند براى مصلحت عموم بود.

2- اين كار به فرمان خليفه صورت مى گرفته است.

2- شامل بعضى از اراضى مى شد كه بعضى بر آن دست انداخته بودند.

3- براى چراگاه بود.

5- براى همه مباح بوده و ملك خاص كسى نبوده.

6- جايز بوده كه بعضى از مردم يا همه را از استفاده از آنها منع كنند.

7- جنبه قدسيت نداشته و براى اغراض دينى نبوده است.

واقدى به نقل از معمر الزهرى گويد كه عثمان مرتع نَقيع را براى اسبان مسلمانها در اختيار گرفت و در هر سال پانصد اسب و هزار اشتر به آنجا مى فرستاد. «(1)»

ص:299

آمدند و آنجا را از او بستدند و امروز در دست آنهاست.

سَمْهودى پس از نقل سخن هَجَرى مى افزايد كه گويى از چشمه هايى كه عثمان در آنجا برآورده و اسدى از آنها ياد كرده، بى خبر بوده است.

در روايات ديگرى آمده است كه عثمان در مراتع قرق شده افزود. ابومِخْنَف گويد: آنان كه بر ضد عثمان بشوريدند يكى از چيزهايى را كه بر او عيب مى گرفتند افزودن او بر اين گونه مراتع بود. مى گفتند كه اين كار چرا كردى؟ مى گفت عمر پيش از من مراتعى براى شترانصدقه معين كرده بود. در زمان خلافت من بر شمار شتران افزوده شده پس نياز به چراگاه بيشترى است. «(1)» در كتب آمده است كه عثمان مراتع قرق شده را توسعه داد. هَجَرى مى گويد: مرتع ضَرِيّه شش ميل در شش ميل بود، در زمان عمر و در اوايل خلافت عثمان. ولى بر شمار ستوران افزوده گرديد و به چهل هزار رسيد و جاى براى آنها در مرتع تنگ شد. عثمان براى چريدن اشترانصدقه و اسبان سپاهيان بر وسعت آن افزود. چنانكه آبى از آبهاى بنى ضبيبه را كه نزديكترين آبهاى غنى به ضَرِيّه بود خريد. اين آب را بَكْره مى گفتند و در نزديكى ارتفاعات در ده ميلى ضَرِيّه بود. عثمان اين آب را داخل در مرتع ضَرِيّه نمود. «(2)» البته اين توجيهات معلوم نمى كند كه خشم مردم بر او در باب مراتع به چه سبب بوده است.

ص:300

مراتع همواره سبب كشاكشهايى بوده است. غرض اصلى از ايجاد آنها چرانيدن شتران و اسبان و گاهى هم گوسفندان بوده است. اما آبادانى و حاصلخيزى اراضى آنها موجب برخى تجاوزات مى شده است، كه نياز به حارسان و نگهبانان نيرومند داشته اند.

از سوى ديگر تطور زندگى اقتصادى و اقدام براى احياى اراضى كشاورزى به اين مناطق كشيده مى شده و اين احياى اراضى موجب تملكات شخصى در درون مراتع مى شده است. و گاه براى جبران آنچه از مرتع در تملك اشخاص در مى آمده نياز به افزودن اراضى تازه بوده است. و همين امر كشاكشهايى را همواره در پى داشته. علاوه بر اين در داخل هم ميان چرانندگان و زارعان زد و خوردهايى شده. از طرف ديگر حفظ و حراست اشتران و ديگر ستورانصدقه كار آسانى نبوده است.

ابن سعد گويد: عمر بن عبدالعزيز درباره مراتع حكمىصادر كرد كه كسى را نبايد از چرانيدن منع كرد، و آن براى همه مسلمانان مباح است.

ابن عبدالحكم گويد كه او مراتع را براى همه مسلمانان مباح نمود در عين حال ستوران صدقات نيز در آنها مى چريدند؛ زيرا نفع آن شامل همه مسلمانان مى شد و امام نيز همانند يكى از مسلمانان است و بارانى كه خداوند مى فرستد براى همه مردم است.

در كنار چراگاههاى عمومى چراگاههاى شخصى نيز بوده است وشعر جرير بر اين دليل است كه مى گويد:

و نرعى حمى الاقوام غير محرّم علينا و لا يرعى حمانا الذى نحمى

ابن عبدالبر روايت كند كه به عمر خبر دادند كه يعلى بن اميه عامل او در يمن براى خود چراگاهى اختصاصى قرار داده، عمر فرمان داد كه بايد پياده به مدينه آيد تا پاسخ گويد. او چند روز پياده آمد تا بهصعده رسيد در آنجا خبر مرگ عمر را شنيد و سوار شد. «(1)»

ص:301

ص:302

كرد و مالى نزد ابوبكر فرستاد اين مال را به ميان مردم تقسيم كرد و سفيد و سياه و آزاد و بنده را يكسان داد. «(1)» ميان روايت ابن سعد و يعقوبى تناقضى نيست و هر دو دلالت دارند بر اين كه او همه آنچه را به بيت المال مى رسيد تقسيم مى كرد حالا به هر فردى گاه يك دينار؛ يعنى ده درهم مى رسيد و گاه بيست درهم.

اما طريقه توزيع: ابن سعد مى گويد كه ابوبكر سرانه و يك نفر يك نفر توزيع مى كرد و به هرصد تن فلان مقدار مى رسيد. و نيز گويد كه او هر چه را كه در بيت المال بود تقسيم مى كرد تا آنجا كه ديگر چيزى در بيت المال نمى ماند. «(2)» آورده اند كه چون ابوبكر از دنيا رفت، عمر بن خطاب امينان را بخواند و با آنها به بيت المال داخل شد عبدالرحمان بن عوف و عثمان بن عفان و چند تن ديگر با او بودند، در آنجا نه درهمى يافتند و نه دينارى. كيسه اى بود چون گشودندش، بيش از يك درهم در آن نبود. «(3)» ابوبكر خود هر روز سه درهم از بيت المال حقوق دريافت مى كرد. «(4)» از آنچه گفتيم معلوم شد كه ابوبكر براى عطا قاعده و قانونى نهاد؛ بدين گونه كه هر چه را كه به بيت المال وارد مى شد به تساوى ميان مردم تقسيم مى كرد. البته مدت خلافت او كوتاه بود مالى هم كه مى رسيد اندك بود. و او در اين مدت كم چنين قاعده اى را مجرى مى داشت.

ص:303

اوضاع و احوال تازه هماهنگى كند.

ابو يوسف گويد كه چون از سوى سعد بن ابى وقاص فرمانده جنگهاى عراق، نزد عمر اموالى رسيد براى ترتيب ديوانها اصحاب حضرت رسول (ص) را جمع كرد كه آن را به چه ترتيبى تقسيم كند. پيش از اين به رسم ابوبكر همه را يكسان مى دادند. اما چون اموال فتوحات عراق رسيد با اصحاب مشورت كرد كه بعضى را بيشتر از ديگرى دهد. «(1)» و گفت: هرگز عطاى كسى را كه بر ضد محمد (ص) جنگيده با كسى كه در ركاب او جنگيده برابر نمى دهم.

پس سابقين در اسلام را بر ديگران برترى داد. و نيز گويند كه چون اموال به مدينه سرازير شد، گفت: ابوبكر را در تقسيم اين اموال رأيى بود مرا هم رأيى ديگر است. هرگز كسى را كه بر ضد محمد (ص) جنگيده با آن كه در كنار او جنگيده است برابر نمى شمارم. «(2)» مجالد بن سعيد از شعبى روايت كند كه چون غنايم جنگهاى ايران و روم را به مدينه آوردند، جمعى از اصحاب را گردآورد و گفت: شما را چه نظرى است؛ من برآنم كه عطاى مردم را سالانه بپردازم و مال را در بيت المال گردآورم زيرا بزرگترين بركت است. گفتند هر چه صلاح مى بينى چنان كن كه اگر خدا خواهد در كار خود موفق شوى. «(3)» ابوعبيد قاسم بن سلام گويد: كه چون عمر عراق و شام را فتح كرد و خراج گرد آمد، اصحاب رسول الله (ص) را گرد آورد و گفت: چنان مى بينم كه به ميان كسانى كه آنجا ها را فتح كرده اند اموال را تقسيم كنم. «(4)» ابو يوسف از محمد بن عمر و بن علقمه ... از ابو هريره روايت كند كه از بحرين مالى به مبلغ پانصد هزار درهم رسيد. هنگام ورود شامگاه بود، عمر گفت كه اى مردم مال بسيارى به نزد ما رسيده، خواهيد آن را كيل كيل به شما بدهم خواهيد بشمارم و بدهم و خواهيد بركشم و بدهم. مردى از ميان قوم گفت: يا اميرالمؤمنين نام مردم را در دفترى بنويس و بر طبق آن ميانشان تقسيم كن. عمر اين رأى را بپسنديد.

و سعيد بن مسيب گويد: چون خمس اموال ايران را نزد عمر آوردند. گفت بر شمارم

ص:304

براى شما يا كيل كيل تقسيم كنم؟ و اين قبل از ترتيب دفاتر بوده است. «(1)» و گويند كه او در جابيه براى مردم سخن مى گفت. گفت هر كه مى خواهد درباره اموال از من پرسشى كند بيايد كه خداى تعالى مرا خزانه دار اين اموال ساخته يا تقسيم كننده آنها.

من از زنان پيامبر (ص) آغاز مى كنم و سپس به مهاجرين نخستين. «(2)» واقدى گويد كه در محرم سال 20 ه. دفاتر و دواوين ترتيب داد. يعقوبى گويد در سال 18 ه. عمر قوت آن سال را به خانواده هاى مسلمانان تقسيم كرد.

ابو عبيده گويد: عمر به اهل مكه چيزى نمى داد و مى گفت آنها فلان و فلانند. كلمه اى كه من دوست ندارم آن را بر زبان آورم. «(3)» ولى روايات ديگرى هم داريم حاكى از اين كه او همه كسانى را كه در فتوح شركت كرده بودند بدون هيچ فرقى عطا مى داد. «(4)» عبدالله بنصالح از موسى بن على بن رباح از پدرش روايت كند كه عمر بن خطاب در جابيه براى مردم سخن مى گفت. و در ضمنِ سخن گفت: هر كس به مهاجرت شتاب كند عطاى ما هم به سوى او شتاب خواهد كرد و هر كه در مهاجرت كندى كند عطاهاى ما هم كندى كند. پس اگر كسى ملامت مى كند بايد سرزمين خود را ملامت كند. ابو عبدالله بن جراح گويد: مردانى از اهل باديه از عمر خواستند كه برايشان راتبه اى قرار دهد. عمر گفت: نه به خدا.

اول شهرنشينان را راتبه خواهم داد. هر كس خواهد در وسط بهشت جاى داشته باشد بايد در اجتماع زندگى كند، «(5)» كه دست خدا با جماعت است.صفوان بن عمر گويد: عمر بن عبدالعزيز به يزيد بن حصين نوشت كه براى سپاهيان راتبه اى مقرر كن ولى بر تو باد به شهرنشينان و زنهار از عربهاى صحرانشين. زير آنها در مجامع مسلمانان حاضر نمى شوند. «(6)»

ص:305

از مجموعه اين روايات برمى آيد كه عمر بن خطاب به هر يك از مردم عطا مى داد. و به كسانى هم كه در فتوحات شركت كرده بودند و از مردم مدينه نبودند سهمى مى داد. او مى خواست براى همه مردم جزيرةالعرب چيزى مقرر دارد ولى موفق نشد. فقط نام مردم مدينه در دفاتر ثبت شد و به موجب آن پرداخت مى شد حتى اگر گيرنده جاى ثابتى هم در مدينه نداشته باشد.

عمر از تقسيم مال به تساوى، چنانكه ابوبكر مقرر كرده بود پيروى ننمود و گفت: هرگز كسى را كه با رسول اللَّه قتال كرده است با كسى كه همراه او غزا كرده است برابر نمى دارم.

عمر جنگ بدر را اساس توزيع عطاى خود قرار داده بود. به هر كس كه در جنگ بدر شركت كرده بود بالاترين عطا را مى داد. در مقدار آن، روايات مختلف است. مصعب بن سعد به روايت از ابن عمر گويد كه بدريان را شش هزار درهم مى داد. و ابن سعد از ابن عمر روايت مى كند كه هر يك از آنها را چهار هزار درهم مى داد. يعقوبى مى گويد سه هزار درهم. ولى در اكثر منابع ما آمده كه عمر بدريان را پنج هزار درهم مى داد. «(1)» اما انصار را كه از بدريان بودند به قول مصعب بن سعد هر يك شش هزار درهم مى داد. زُهْرى از سعيد بن مسيب روايت كند كه به آنها هر يك چهار هزار درهم مى داد. ابو هريره و يعقوبى نيز چنين گويند. عده اى از راويان هم گفته اند كه عطاى انصار كه از بدريان بودند پنج هزار درهم بود. «(2)» و مسلم است كه بر طبق سنت اسلامى ميان مهاجرين و انصار فرقى نمى نهادند.

و نيز روايت شده كه عمر گفت: براى هر كس كه اسلامش همانند اسلام بدريان است، هر چند در جنگ بدر هم شركت نكرده باشد، چهار هزار درهم دهند. اين حكم تا حدودى پيچيده است و روشن تر از آن روايت ابن سعد است كه عمر مقرر كرد كه هر كس را كه اسلام او چون اسلام اهل بدر بود، از مهاجران حبشه و آنان كه در نبرد حضور داشته اند هر يك چهار هزار درهم باشد.

شعبى گويد كه عمر براى هر مردى از مهاجران حبشه چهار هزار درهم معين كرد. «(3)» مقصود از مهاجران كسانى هستند كه در حبشه ماندند و بعد ازصلح حُديبيّه بازگشتند. اما درباره عطاى كسانى كه در جنگ احد حضور داشته اند كسى از راويان چيزى روايت نكرده است جز همانكه ما در بالا ذكر كرديم. و مؤيد اين امر قول طبرى است كه گويد: عمر براى هر

ص:306

مردى كه بعد از بدر تا حُديبيّه اسلام آورده بود چهار هزار درهم مقرر داشت. «(1)» ابن سعد گويد:

براى هر مردى كه قبل از فتح مكه مهاجرت كرده بود سه هزار درهم قرار داد. و نيز گويد كه عمر بن خطاب به عمرو بن عاص دستور داد كه به هر كس كه در بيعت تحت الشجره شركت داشتهصد دينار عطا مقرر دارد و ترديدى نيست كه مراد از حضور در احد؛ يعنى كسانى كه در فاصله ميان بدر و احد اسلام آورده ا ند، اما آنان كه در حديبيّه حضور داشته اند؛ يعنى بعد از احد و قبل از حديبيّه اسلام آورده اند. اما در باب مقدار عطاى كسانى كه بعد از فتح مكه اسلام آورده اند روايات مختلف است. طبرى گويد كه عمر مقرر كرد به كسانى كه بعد از حديبيّه تا سركوب كردن ابوبكر اهل رده را اسلام آورده اند هر يك سه هزار درهم دهند و ابن سعد گويد:

عمر براى كسانى كه در فتح مكه اسلام آوردند هر يك دو هزار درهم مقرر داشت.

ابو معشر روايت مى كند كه عمر براى اهل مكه و مردم هر يك هشتصد درهم معين كرد. پس طلحة بن عبيدالله برادر خود عثمان را آورد براى او هم هشتصد درهم «(2)» معين شد.

يعقوبى گويد: عمر براى مردم مكه كه مهاجرت نكرده بودند ششصد و يا هفتصد درهم مقرر نمود.

از اين اختلافات چنين به دست مى آيد كه محتمل است عمر براى هر كس كه اسلام آورده و در فتوح شركت داشته، دو هزار درهم مقرر كرده اما براى كسانى كه اسلام آورده اند و در فتوح شركت نكرده اند، هشتصد درهم عطا داده است.

ص:307

عمر براى بعضى از افراد عطاى مخصوص مقرر داشت؛ مثلًا عبدالله بن عمر را سه هزار درهم و عمر بن ابوسلمه را چهار هزار درهم و اسامة بن زيد را بنابر بعضى روايات چهار هزار درهم معين كرد. در بعضى روايات آمده است كه براى او سه هزار و پانصد درهم معين كرد. «(1)» عمر نخست مقرر داشته بود كه كودكان را، موقع از شير بازگرفتن، عطا دهند ولى پس از اندك زمانى اين حكم را لغو كرد و گفت از همان آغاز ولادت دهند. مى گويند سبب آن بود كه زنى براى رسيدن به عطاى فرزند، او را پيش از موقع از شير بازگرفته بود و شنيدن اين خبر سبب تشويش او شده بود.

براى نوزادصد درهم مقرر داشت. خلفاى بعد از او همين قاعده را مجرى داشتند.

زهير بن ابو اسحاق گويد كه جدّم نزد عثمان رفت، عثمان پرسيد كه اى شيخ چند سر عائله دارى؟ جدم پاسخ داد. عثمان گفت: براى تو پانزده مقرر كرديم؛ يعنى هزار و پانصد و براى عائله ات، هر يكصد.

فضيل بن عطيّه گويد: وقتى زاده شدم پدرم مرا نزد على (ع) برده بود، او براى منصد درهم مقرر كرده بود. «(2)» و پدرم را نيز عطايى ارزانى داشته بود. مردى از خَثْعَم گويد كه مرا فرزندى در وجود آمد. نزد على (ع) رفتم براى اوصد درهم مقرر داشت.

در كتاب «الاموال» آمده است كه عثمان نوزاد را پنجاه درهم مى داد و چون يك ساله مى شد نامش را درصد درهمى ها ثبت مى كرد. محمد بن هلال المداينى گويد كه جده من هر روز به خانه عثمان بن عفّان مى رفت. روزى عثمان او را نديد. از زن خود پرسيد: فلان را نمى بينم. زنش گفت: ديشب پسرى زاده است. عثمان پنجاه درهم نزد او فرستاد و گفت اين براى فرزندت چون يكساله شد بهصد درهم خواهد رسيد. «(3)» معاويه قاعده عمر را برهم زد و كودك را پس از شير بازگرفتن مقررى مى داد. عمر بن عبدالعزيز بكلى عطاى كودكان را قطع كرد، مگر براى هر كس كه مى خواست.

و گويند كه عمر بن عبدالعزيز ميان كودكان از شير بازگرفته قرعه مى زد، اين كار را بر او

ص:308

عيب گرفتند و گفتند اين چيزى جز گونه اى از قمار نيست. «(1)» سليمان بن حبيب گويد: عمر بن خطاب براى فرزندان و زنِ سربازان دو دينار قرار داد.

عثمان و واليان بعد از او همين قانون را رعايت مى كردند و آن را به ارث به ورثه ميت هم مى دادند. چون عمر بن عبدالعزيز بر سر كار آمد از من (يعنى سليمان بن حبيب) در اين باره پرسش كرد، او را آگاه كردم. او وراثت را انكار كرد و گفت آنان را در زمره زن و فرزند كسانى از مسلمانان قرار ده كه در ديوان نبودند و گفت من وراثت را قطع مى كنم و مقررى را به همه مى دهم. سليمان گويد: گفتم يا اميرالمؤمنين آهسته تر حركت كنيد كه مى ترسم كه اگر وراثت را قطع كنى رويه اى شود در قطع وراثت و اين سنت توارث را زيان دارد. گفت: راست مى گويى و كار را به همان حال كه بود رها كرد. «(2)» از اين سه نص كه آورديم چنين نتيجه مى شود:

1- عمر بن خطاب براى هر نوزادصد درهم معين كرد و چون به سن رشد مى رسيد آنها را عطاى مقرر مى داد.

2- معاويه «فرض» نوزاد را قطع كرد و گفت تا از شير بازگرفته نشود، چيزى به او تعلق نگيرد.

3- عمر بن عبدالعزيز شيوه معمول را باطل كرد و «فرض» را به هر كس كه مى خواست مى داد و در ميان از شير باز گرفتگان قرعه مى زد.

ص:309

روايت كند: عمر براىصفيه و جُوَيريه هر يك شش هزار دينار مقرر نمود.

اما يعقوبى مى گويد: براىصفيه و جُوَيريه پنج هزار درهم معين كرد. «(1)» و ديگر زنان را دو هزار درهم. فقط عايشه بود كه به سبب منزلت و مكانت او و مكانت پدرش عطايش افزونتر از ديگران بود.

اما ديگر زنان؛ ابن سعد از مُصْعَب بن سعد روايت كند كه زنانى را كه از گروه اول مهاجران بودند، چون اسماء بنت عُمَيْس و اسماء بنت ابى بكر و مادر عبدالله بن مسعود را هزار درهم عطا بود. و در روايت ديگر آمده است كه عمرصفيّه دخت عبدالمطلب را شش هزار درهم داد و اسماء بنت عُمَيْس و امّ كلثوم بنت عُقْبه و مادر عبدالله بن مسعود را هزار درهم مقرر داشت. و گويند كه زنان مهاجر را بر ديگر زنان برترى داد وبه هر يك سه هزار درهم داد.

طبرى گويد: عمر براى زنان اهل بدر هر يك پانصد درهم مقرر نمود و زنانِ از بدر تا حديبيّه را هر يك چهارصد درهم و زنان بعد از حديبيّه را سيصد درهم. «(2)» قول ارجح اين است كه بگوييم زنان مهاجر را بر ديگر زنان برترى داد و هر يك را هزار درهم مقرر داشت. اما بقيه زنان را از اهل بدر پانصد درهم و از بدر تا حديبيّه را چهارصد درهم و از آن زمان به بعد همان گونه كه طبرى گفته: سيصد درهم.

ص:310

قبايل حجاز، از وضع آنها در تنظيمات عمر، خبر نداريم.

اما عشيره هاى قريش؛ واقدى گويد: چون عمر بن خطاب ترتيب ديوان داد، نخست بنى هاشم را فرا خواند و نخستين كس عباس بن عبدالمطلب را فرا خواند، در زمان عمر و عثمان قاعده بر اين بود. «(1)» شايد بيشترين تفصيل در باب تقسيم عطاى قريش در كتاب «الامّ» آمده باشد. آنجا كه مى گويد: چون عمر دواوين نهاد، گفت: از بنى هاشم آغاز مى كنم. آنگاه بنى عبد شمس و نَوفَل را فراخواند و نخست بنى عبد شمس و پس از آنها، بنى نَوْفَل را. آنگاه بنى عبدالعزّى و بنى عبدالدّار را خواست و بنى عبدالعُزّى را بر بنى عبدالدار برترى داد. و اين برترى به واسطه عمل و سابقه آنها در اسلام بود. پس بنى زهره را بعد از بنى عبدالّدار فراخواند. آنگاه مزيّت به بنى تيم و بنى مخزوم رسيد و نخست بنى تَيْم را عطا داد و بعد از آنها بنى مخزوم را. پس نوبت به بنى سَهم و جُمَح و بنى عَدىّ بن كعب رسيد و از آن ميان بنى سهم را مقدم داشت.

آنگاه بنى عامر بن لؤى را خواست و بنى معاويه را بر بنى حارث بن فِهر مقدم داشت.

در زمان مهدى عباسى ميان نبى عدّى و نبى سهم مشاجره اى درگرفت واز هم جدا شدند. مهدى فرمان داد تا بنى عدىّ را بر بنى سهم و جُمَح مقدم دارند. «(2)» در برخى منابع اشاراتى پراكنده به شيوه عطاى بعضى از عشاير قريش در مدينه آمده است. ابن سعد گويد: كثير و زُبَيد و عبدالرحمان بن والصّلت به مدينه مهاجرت كردند و در آنجا سكونت گزيدند و حليف بنى جُمَح بن عمرو از قريش شدند. همواره ديوان و دعوت آنها با هم بود تا زمان مهدى آمد. او آنان را از بنى جُمَح خارج ساخت و در زمره حليفان بنى عباس بن عبدالمطلب قرار داد. و تا به امروز دعوتشان با آنهاست. «(3)» ابن حجر از كعب بن عدىّ التنوخى روايت كند كه گفت: من با عمر بن خطاب شريك بودم. چون ديوان مقررى مرا در بنى عدىّ بن كعب قرار داد، فرزندانش در مصر بودند. در آنجا، در ميان بن عدىّ بن كعب عطاى خود را مى گرفتند. در زمان يزيد بن عبدالملك، امير مصر آنها را به ديوان قُضاعه منتقل كرد. «(4)»

ص:311

زبير بن بكار گويد: ابراهيم بن هشام به هشام بن عبدالملك نوشت كه اگر اميرالمؤمنين بخواهد پس از دعوت پسر عمّوهاى خود بنى عبد مناف، به دعوت خويشاوندان مادرى اش بنى مخزوم پردازد. پاسخ داد كه اگر آل زبير بدين كار رضا مى دهند چنان كن. چون از عطاى بنى عبد مناف فراغت، يافت منادى او بنى مخزوم را فرا خواند. «(1)» اما انصار؛ واقدى گويد: عمر بن خطاب چون ديوانها نهاد، پس از قريش نوبت به انصار رسيد. گفتند از چه كسى آغاز كنيم؟ گفت به قوم سعد بن مُعاذ الاشهلى سپس به ترتيب قرابت به سعد بن معاذ. از اين عبارت برمى آيد كه ديوان انصار از بنى عبدالاشهل آغاز مى شده و نيز مؤيد اين معناست كه بنى عبدالاشهل يك واحد عشايرى در تقسيم عطا بوده اند و از آنها بوده اند بنى حَرِيش بن عَدِىّ كه در همانصدر اسلام منقرض شدند و از آنان كسى برجاى نماند و بنى عمرو بن عوف. «(2)» ابن سعد گويد: بنى جُشَم و بنى زيد فرزندان توأمان حارث بن خزرج بودند و در ديوان نيز با هم فرا خوانده مى شدند. اينانصاحبان مسجد سُنْح بودند. «(3)» ديگر از عشاير انصار، كه نامشان در ديوان عطا آمده بود، قَواقِله بودند. ثَعلَبة بن دَعْد را قَوْقل مى گفتند زيرا مردى با حشمت بود و چون خائنى نزد او مى آمد مى گفت: «قَوقِل حيث شئت فانك آمن»؛ «هر جا خواهى فرارو كه تو ايمن هستى». «(4)» اما از عشاير اوْس؛ تنها اشاره اى در دست داريم. از ابن سعد، كه گويد: عمرو بن عامر از فرزندان فطيون، حليفان اوس و از انصار بودند. آنان را با بنى امية بن زيد براى گرفتن عطا فرا مى خواندند و بنى امية بن زيد آخرين كسى بودند از اوس كه فرا خوانده مى شدند.

عشيره ها را عريفانى بود كه عطا را به افراد خود مى رسانيدند. ابن شبّه از طلحه

ص:312

بصرى حكايت مى كند كه هر كس به مدينه مى آمد و عريفى داشت بر عريف خود فرود مى آمد و هر كس كه عريفى نداشت درصفّه وارد مى شد. من از كسانى بودم كه درصُفّه وارد شدم. با دو تن ديگر هر روز دو مد خرما از خرماى رسول خدا به ما مى دادند. «(1)»

ص:313

باشند. اميرالمؤمنين على بيشتر ايام خلافتش را در كوفه بود. مسلماً اين مساوات در كوفه هم اعمال شد اما در مدينه نمى دانيم. آنچه مى دانيم اين است كه ولاياتى كه بيرون از سلطه خلافت آن حضرت بود، مالى را كه برعهده داشتند به مدينه نمى فرستادند. نيازهاى مالى خليفه هم هر روز بيشتر مى شد و ديگر فرستادن اموال به مدينه ميسر نبود. از سوى ديگر وضع بازرگانى حجاز هم پريشان شده بود كه خود در اوضاع اقتصادى و در تقسيم عطا مؤثر افتاده بود.

ص:314

ثالثاً: معاويه را توجه مى دهد كه به پير زنان قريش توجه كند ولىصراحت ندارد كه مى خواهد كه آنها را هم در شمار گيرندگان عطا قرار دهد. بلكه مقصود كلى اين است كه آنان را چيزى دهد.

رابعاً: معاويه احابيش را در عطا داخل كرده و آنان را با قريش برابر نمود. مراد از احابيش كِنانه است ولى از عبارت برنمى آيد كه آيا معاويه براى آنان ديوانى مخصوص و قائم به ذات خود ترتيب داد يا اين كه در ديوان مدينه تجديد نظر كرد؛ يعنى ديوان را توسعه داد تا شامل باديه نشينان نيز گرديد.

بلاذرى گويد: عبدالرحمان بن زيد بن خطّاب را با معاويه اختلاف پيش آمد كه موضوع آن مالكيت زمينى بود. قاضى به سود عبدالرحمان رأى داد. معاويه به وكيل خود نوشت كه قرار قاضى را اجرا كند و دين او را بپردازد و نام او در زمره شرف عطا درآورد و اين هم به سبب خويشاوندى نزديك او با عمر بود. از عبارت بر مى آيد كه شرف عطا در زمان معاويه موجود بوده. عمر آيين شرف عطا را در حجاز مقرر نداشت، پس بايد بعد از او پديد آمده باشد. البته در منابع، تاريخ پديد آمدن آن روشن نيست. ممكن است كه در زمان معاويه متداول شده باشد و مقدار آن، چنانكه در ديگر اقاليم دو هزار درهم بوده است.

بلاذرى مى گويد اعرابئى نزد مروان آمد و گفت: براى من چيزى مقرر كن. مروان گفت: دفتر را بسته ايم. اعرابى گفت: ولى من همان كسم كه گفته است:

اذا مدح الكريم يزيد خيرأ وانْ مُدِحَ اللئيم فلايزيد

او نخست مروان را مدح گفته بود و سپس هجوى كرده بود. مروان گفت: تو همانى وبايد برايت چيزى مقرر نمود و مقرر نمود. «(1)» بلاذرى گويد: چون خبر مرگ مصعب به عبدالله بن زبير رسيد به عامل خود در مدينه نوشت كه براى دو هزار تن از مردم مدينه و حوالى آن چيزى مقرر دار. او نيز مقرر كرد ولى مالى نرسيد كه آن را ادا كند. از اين رو آن را «فرض باد» نام نهادند. واقدى گويد كه اين فرض در زمان حكومت ابن حاطب بود.

از اين عبارت برمى آيد كه در زمان ابن زبير در مدينه كسانى بوده اند كه نامشان در دفتر عطا نبوده است و مراد او از ترتيب آن مقررى، پديد آوردن قوايى بوده، تا در برابر قواى امويان

ص:315

مقاومت توانند كرد. نه براى فتوحات اسلامى.

و نيز هَيْثم بن عَدِّى روايت كند كه اعرابيى نزد ابن زبير آمد و گفت براى من چيزى مقرر كن. ابن زبير گفت: نامش را بنويسيد. نوشتند و اعرابى گفت: اكنون بده. گفت: اول به جنگ برو. اعرابى گفت: چه بد معامله اى است، خون نقد بدهم براى درهم نسيه، هرگز چنين نخواهم كرد. از اين برمى آيد كه خزانه ابن زبير خالى بوده است.

از زمان عبدالملك بن مروان نصوصى در دست است و حكايت از آن دارد كه او «فرضهاى» تازه اى وضع كرده است. ابن عساكر گويد كه انَس حَفْص بن عمر انصارى را گفت:

چهل تن از انصار را نزد عبدالملك بن مروان برد و براى هر يك از ما چيزى مقرر نمود و چون بازگشت ما هم بازگشتيم. «(1)» واقدى گويد عبيدالله بن ابى رافع از پدرش معاوية بن عبداللَّه روايت كرد كه محمد بن حنفيّه نزد عبدالملك رفت. عبدالملك تعهد كرد كه وام او بپردازد وصله رحم كند و از او خواست كه نيازهاى خويش برشمارد.

محمد وام و نيازهاى خود برشمرد و براى فرزندان خود و غير ايشان از خواص و موالى خود طلب عطا نمود. عبدالملك اجابت كرد ولى عطا دادن به موالى بر او گران مى آمد. محمد اصرار ورزيد و او عطاهايى معين كرد ولى كمتر از معمول. محمد بازهم با او به گفتگو پرداخت و عبدالملك بر مقدار آنها درافزود. پس همه نيازهاى او را برآورد. محمد اجازت خواست كه بازگردد، عبدالملك او را اجازه بازگشت داد.

ابوالفرج اصفهانى گويد كه عبدالملك دو هزار درهم غله به اسماعيل بن يسار داد و در عطاى او بيفزود و وظيفه معين كرد. «(2)» از عبارت اصفهانى برمى آيد كه عطا غير از وظيفه (فرض) است. گاهى ممكن است كسى از هر دو بهره مند شود. و از داستان محمد بن حنفيه برمى آيد كه براى موالى چيزى مقرر نمى داشتند مگر در مواقع معين. و خلاصه آن كه در مدينه شمارى بوده اند كه آنان را عطا مقرر نبوده است.

در زمان سليمان بن عبدالملك در مدينه، براى مردم مقررى تازه اى معين شد. يعقوبى

ص:316

در تفصيل آن گويد: سليمان بن عبدالملك در سال 97، حج به جاى آورد و مى خواست براى پسرش ايوب به ولايت عهدى بيعت بگيرد. پس مالى به ميان مردم قسمت كرد. و قريش را هر يك چهارهزار درهم عطا مقرر داشت ولى حليفان و موالى آنان را هيچ نداد. مردم نزد او رفتند و گفتند كه ما را چهار هزار درهم داده اى و حليفان و موالى ما را نداده اى ما به جاى تو اين مال به آنها مى دهيم كه نمى خواهيم چيزى بر تو تحميل كنيم. سليمان چهار هزار عطاى ديگر هم مقرر داشت. از اين حكايت برمى آيد كه:

اولًا: نام شمار بسيارى از اهل مدينه در دفتر عطا نبوده است.

ثانياً: از قريش شمار بسيارى در مدينه بوده اند كه حداقل چهار هزار نفر آنها در دفتر عطا نبوده اند.

ثالثاً: حليفان و موالى قريش شمارشان از قريشيان كمتر نبوده است. هر چند شماره دقيق آنها را نمى دانيم و از اصول و تنظيماتشان بى خبريم. شايد وضع قريش شبيه وضع عشيره هاى ديگر بوده و آنها را نيز حليفان و موالى بوده است.

رابعاً: سليمان بن عبدالملك فقط خشنودى عربها را مى خواسته و مخصوصاً قريش را.

خامساً: وقتى قريش مى گويند كه ما عطاى خود به موالى و حليفان خود مى دهيم، معلوم مى شود وضع مالى خودشان مطلوب بوده و نيازى به عطا نداشته اند.

يوسف بن الماجشون گويد كه من در زمان سليمان بن عبدالملك زاده شدم. سليمان براى من مقررى معين كرد از همان زمان ولادت. چون نوبت خلافت به عمر بن عبدالعزيز رسيد، در ديوان نگريست و نام مرا ديد، گفت من از مولد اين پسر خبر ندارم. او هنوزصغير است و اهليت گرفتن وظيفه ندارد، پس مرا رد كرد.

در اغانى هم حكايتى است كه از آن برمى آيد كه سليمان بن عبدالملك تنها بزرگسالان را عطا مى داد و اين امر سبب شده بود كه برخى براى اين كه خود را بزرگسال قلمداد كنند حيله ها برمى انگيختند.

ص:317

ص:318

عبدالعزيز كه به خلافت رسيد سه سال از عمر من گذشته بود و از قسم او مرا سه دينار رسيد. «(1)» از اين روايت برمى آيد كه قسم شامل اطفال هم مى شده و مقدار آن سه دينار بوده است. در حالى كه در عطا سهم اطفال ده دينار بوده است. پس قسم چيزى است غير از عطا و شايد چيزى بوده افزون بر عطا. و ما نمى دانيم كه آيا سهم بزرگان هم در قسم سه دينار بوده يا بيشتر؛ به عبارت ديگر خرد و كلان را مساوى مى داده يا كودكان را كمتر.

2- عطا؛ روايتى هست كه ابراهيم بن محمد بن طلحه گفته است: به دست من، سه عطا در ميان قوم من تقسيم شد. مؤيد اين، روايت ديگرى است كه عمر بن عبدالعزيز براى مردم مدينه در مدت دو سال و پنج ماه و ده روز كم، سه بار عطا توزيع كرد از تقسيم سه عطا در دو سال و خرده اى بر مى آيد كه در عصر اموى عطا را موعد ثابتى نبوده است و اگر فرض كنيم كه هر سال يك بار عطا داده مى شد، پس دوبار از آن سه بار عطاى دو سال بوده و عطاى سوم عطاى سوم بوده كه زودتر از موعد مشهور پرداخت شده است.

3- فرض (مقررى)؛ اين عطا مربوط به كسانى بوده كه از گرفتن عطا محروم بوده اند. و واقدى گويد كه عمر بن عبدالعزيز براى ابوبكر بن محمد بن عمرو بن حَزْم نوشت مردم را «فرض» مقرر كن ولى به بازرگانان مده. زيرا بازرگانان نيازى به گرفتن آن نداشته اند. علاوه بر آن به شركت در جهاد و غزو رغبتى نشان نمى داده اند. زيرا در آمدهايى داشتند كه آنان را از گرفتن عطا بى نياز مى كرد.

و در روايتى آمده است كه ابان بنصالح بر عمر بن عبدالعزيز داخل شد. عمر پرسيد كه آيا نام تو در ديوانى هست؟ گفت: با ديگران را ناخوش مى داشتم ولى با تو، نه. عمر براى او فرضى معين نمود. «(2)» ابوالفرج اصفهانى گويد كه نصيب بن رماح شاعر به عمر بن عبدالعزيز گفت: دخترانى دارم كه رنگ سياه من بازار آنها را كساد كرده است. من سياهان را نمى خواهم و سفيدان آنها را نمى خواهند. عمرپرسيد: حال چه مى خواهى؟ گفت: برايشان چيزى مقرر كن و عمر مقرر كرد.

عمر نه تنها عطاهاى تازه مقرر مى نمود، براى كسانى هم كه به نحوى عطايشان قطع شده بود تجديد عطا كرد. واقدى گويد كه عمر بن عبدالعزيز نوشت كه عطاى خارجة بن زيد كه

ص:319

قطع شده بود بار ديگر برقرار گردد. خارجه نزد ابوبكر بن حَزْم رفت، گفت نمى خواهم كه اين عمل موجب شود كه كسانى بر اميرالمومنين زبان بدگويى گشايند كه كسان ديگرى همانند من هستند. اگر براى همگان تجديد عطا كند نيكوتر خواهد بود. عمر نوشت نپندارم كه مالى كه موجود است نياز همگان را برآورد، اگر مالى موجود شود چنين خواهم كرد. «(1)» از اين عبارت برمى آيد كه عمر عبدالعزيز عطاى همه كسانى را كه عطايشان قطع شده بود نپرداخت؛ زيرا او به امكانات مالى توجه داشت نه به استحقاق افراد.

عبداللَّه بن علاء بن زير گويد: به عمر بن عبدالعزيز گفتم من چند سال در حال عصيان بوده ام و از عطا محروم. عمر دستور داد كه عطاى او مقرر شود و آن سالها را هم كه نگرفته است به او بدهند. از اين عبارات برمى آيد كسانى كه بر ضد خلافت عصيان مى كرده اند، عطايشان قطع مى شده است. البته ننوشته اند كه عبداللَّه بن علا در كدام عصيان شركت داشته ولى اين را مى دانيم كه شورشهاى مردم حجاز بر ضد امويان محدود بوده است. مشهورترين آنها شورش مردم مدينه عليه يزيد و طرفدارى آنها از ابن زبير بوده. لابد اين شورشها سبب شده است كه نام عده بسيارى از دفتر عطا حذف شود. ولى قول راجح اين است كه عطاى بسيارى از آنان بعداً مقرر گرديد.

4- مقدار عطاء؛ گويند ابوبكر بن عمرو بن حَزْم به عمر نوشت: قومى از انصار هستند كه سالخورده شده اند ولى هنوز عطاء الشرف آنها نرسيده است، اگرصلاح مى دانى نام آنها را در عطاء الشرف ثبت كنيم. عمر پاسخ داد: اما در آنچه تذكر داده بودى كه مردانى سالخورده شده اند ولى هنوز عطاء الشرف آنها نرسيده است جز اين نيست كه شرف شرف آخرت «(2)» است. والسلام.

از اين روايت بر مى آيد كه شرف العطاء مربوط به سن بوده است؛ يعنى سنت بر اين جارى بوده كه آن را در حق سالخوردگان معمول مى داشته اند. ولى در پرداخت آن اجازهصريح خليفه شرط بوده است. شرف العطاء تا زمانى كه عمر بن عبدالعزيز به خلافت نشست منسوخ شده بود و ما سبب و نتيجه آن را نمى دانيم. ولى عمر بن عبدالعزيز به بعضى از رجال دو هزار

ص:320

درهم شرف العطاء داد. «(1)» عمر بن عبدالعزيز شرف العطاء و مقدار آنها را نه تنها به حال خود رها كرد كه انواع ديگرى از عطا رانيز معمول داشت؛ مثلًا واقدى مى گويد: قاسم بن محمد بن مُخيمره نزد عمر بن عبدالعزيز آمد و از او خواست وامى را كه بر عهده دارد ادا كند. عمر پرسيد وام تو چقدر است؟ گفت: يا اميرالمؤمنين مرا از كسب و تجارت بى نياز كن. پرسيد: چگونه؟ گفت: برايم مقررى قرارده. گفت قرار دادم شصت دينار و نيز فرموديم كه خانه و خادمى به تو دهند. گويند كه قاسم بن مخيمره مى گفت: سپاس خدا را كه مرا از كسب و تجارت بى نياز كرد. در دكان خود مى بندم و ديگر هيچ همّ و غمى ندارم.

5- رزق مردگان؛ واقدى از سعيد بن مسلم بن بانَك روايت كند كه مى گفت: شنيدم عمر بن عبدالعزيز زمانى كه خليفه بود مى گفت: حلال نيست براى شما كه از بابت مردگانتان چيزى بگيريد. پس آنها را به ما باز گردانيد. «(2)» عطاى مردگان چيز تازه اى نبود. بلكه پيش از عمر بن عبدالعزيز معمول بوده است. او نيز در آغاز آن را پذيرفت ولى سپس ملغايش ساخت. مصعب زبيرى گويد كه قدامة بن ابراهيم جُمَحى مى گفت: عمّه ام مرده بود و عطايش در بيت المال مانده بود. من سوار شده نزد عمر بن عبدالعزيز رفتم، او در آن ايام والى مدينه بود و در رَسّ مى زيست. رَسّ ملك او بود. خبر مرگ عمه ام را به او دادم. گفت: مُرد وعطايش در بيت المال مانده؟ گفتم: آرى. پس به عبداللَّه بن عبيداللَّه بن عبداللَّه بن عمر بن خطاب كه خازن بيت المالش بود نوشت: آن عطا به من دهد، او نيز عطاى او به من داد. «(3)» 6- عمر بن عبدالعزيز رزق عامه و خاصه را از هم جدا نمود و نوشت از اين پس هيچ يك از عمّال نبايد هم از رزق عامه استفاده كنند و هم از رزق خاصه و هر كس از دو مكان مالى دريافت كرده بايد از او پس گرفته شود و به جايى كه از آنجا گرفته است باز گردانده شود.

به نظر مى رسد كه مراد از «رزق خاص» حقوقى بوده كه كارگزاران اعمال دولت

ص:321

مى گرفته اند؛ مثل همين حقوق كارمندى كه امروز متداول است. چنين كسان كه از يك محل حقوقى دريافت مى كرده اند، مشمول پرداخت عطا نمى شده اند.

7- عطاى كودكان؛ از روايت چنين بر مى آيد كه عمر بن عبدالعزيز براى همه كودكان عطا مقرر كرد و سن كودكى را تا پانزده سالگى مقرر داشت. عمر بن عبدالعزيز سن پانزده سالگى را از آن رو حد ميان خردسالى و بزرگسالى قرار داد كه براى او روايتى از ابنِ عمر نقل كردند كه گفته بود: «در روز احد پيامبر سپاه خود را عرض مى ديد. من چهارده ساله بودم مرا اجازت نداد كه در جنگ شركت كنم. اما در روز خندق كه پانزده ساله شده بودم اجازت فرمود كه در جنگ شركت كنم» عمر بن عبدالعزيز گفت: اين است حد بين خردى و كلانى و به عمال خود نوشت براى پانزده سالگان مقررى تعيين كنند و كمتر از پانزده سال را ملحق به عيالات مرد نمايند. «(1)» ابو معشر از نافع روايت كند كه عمر بن عبدالعزيز در زمان خلافت خود به سراسر بلاد نوشت كه چهارده سالگان را عطا مقرر نكنيد و پانزده سالگان را چون جنگجويان عطا دهيد.

اما مقدار عطاى اطفال، واقدى از پدرش روايت مى كند كه من خردسال بودم مرا دايه ام نزد ابوبكر بن حَزْم برد او يك دينار در دست من گذاشت. من در سال 100 متولد شده ام. سال بعد دينارى ديگر بر آن افزود و دو دينار شد. «(2)» اما عطا بعد از خلافت عمر بن عبدالعزيز: در اين باب اشارات اندكى آمده است. در زمان خلافت هشام خبرى هست از مردى از انصار از بنى حارثه كه نامش را از ديوان عطا قلم گرفته بودند. به هشام بن عبدالملك گفت: كه من مردى هستم از انصار كه به اين سن رسيده ام و نام من در ديوان عطا نيست. اگر خواهد نام من ثبت كند.

هشام رو به او كرد و گفت: به خدا سوگند چيزى براى تو مقرر نمى كنم تا در چنين شبى از سال آينده.

ابن شَبّه از ... عمر بن على بن ابى طالب روايت مى كند كه چون زيديه بر هشام خروج كردند، هِشام يك سال عطاى مردم مكه و مدينه را بازداشت. زبيربن بكّار روايت كند كه نصيب نزد عبدالواحد النصرى رفت. او امير مدينه بود. نصيب مى خواست براى قوم خود بنى ضَمره مقرريى معين شود. پس همه را نزدِ او برد. در آن ميان چهار تن بودند كه هنوز به حد

ص:322

بلوغ نرسيده بودند. امير آن چهار تن را رد كرد. و چون او را قانع كردند كه به حد بلوغ رسيده اند برايشان مقررى معين كرد. «(1)»

ص:323

مغيره او را گفت: كدام را بيشتر دوست دارى. آيا مقررى را به تو دهم يا به پسرت يونسْ. گفت: من پيرى هستم كه امروز يا فردا خواهم مرد آن مقررى را به پسرم ده. پس پنجاه دينار براى من «فرض» تعيين كرد. در زمان هارون الرشيد ابوبكر بن عبداللَّه زبيرى عهده دار پرادخت عطا بود خليفه هَرْثَمه و خليفه ايوب بن ابى سُمَيْره براى رسيدگى به دفاتر عطا آمده بودند، چون نوبت به من رسيد گفتند كه تو از هُذَيل هستى ولى نامت در ميان آل زبير ثبت شده ما بيش از پانزده دينار به تو مى دهيم. ابوبكر بن عبداللَّه گفت: شما را فرستاده اند كه پيروى كنيد نه بدعت بگذاريد. آنها نيز امضاء كردند و مراصدو پنجاه دينار دادند. «(1)» نيز زبير بن بكّار روايت مى كند از يحيى بن محمد كه او گفت: مهدى عباسى در سال 164 مالى را به دست مُغيرة بن خُبَيْب قسمت كرد. شيوخ بنى هاشم را هر يك شصت و پنج دينار داد و فروتران را چهل و پنج دينار. شيوخ قريش را چهل و پنج دينار داد و فروتران را بيست و هفت دينار. شيوخ انصار را بيست و هفت دينار داد و فروتران را هفده دينار. عرب را از موالى بيشتر داد و نمى دانم چقدر. شيوخ موالى را پانزده دينار داد و فروتران بر حسب وجب داد. شش تايى را شش دينار و پنج تايى را پنج دينار و چهارتايى را كه كمتر از همه بودند چهار دينار. شمار مردمى كه نامشان را نوشته بودند هشتاد هزار نفر بودند. مُغَيْرة بن خُبَيْب گويد:

بعضى ها را نقيبان غفلت كرده و نامشان از قلم افتاده بود من آنها را از مال خود دادم آن قدر كه مجبور به قرض شدم. «(2)» از اين عبارت بر مى آيد كه:

1- مهدى به مردم مدينه عطا داد. معلوم مى شود به هنگام به خلافت نشستن مهدى، مردم مدينه عطايى نمى گرفته اند.

2- مهدى هزار مقررى جديد براى مردم مدينه معين كرد. معلوم مى شود كه اين عطاى براى همه مردم مدينه نبوده است بلكه مجالى بوده براى دادن مقرريهاى تازه و مسلّم است كه اين مقررى جديد همه كسانى را كه در دفتر عطا نبوده اند در بر نمى گرفته با اين همه از اهميت خاصى برخوردار بوده است.

ص:324

3- خليفه امير شهر را مأمور توزيع عطار كرده است؛ بدينگونه مى خواهد به او آزادى شخصيت دهد. به شرطى كه آنچه مى كند بيرون از خط سياست دولت نباشد بلكه بايد در خط آن سياست حركت كند.

4- گاه افراد خود نامشان در ديوان هست و نام پسرانشان نيست.

5- عطا موروثى نيست، از اين رو ابوعبداللَّه بن سالم ترجيح داد كه نام پسرش ثبت شود تا بعد از وفات او از عطا محروم نشود.

6- هر چند ترتيب ديوان مطابق ترتيب انساب بوده ولى گاهى نام فردى در دفتر عشيره ديگرى غير از عشيره خويش ثبت مى شده.

7- عطا به اختلاف عشاير، تغيير مى كرده است، مثلًا مقررى هُذَيل پانزده دينار بوده و عطاى آل زبير پنجاه دينار ولى ما از مقررى عشاير ديگر خبر نداريم و نمى دانيم آنچه مى گرفته اند جنبه عطاى مستمرى داشته يا يك بخشش كه ديگر تكرار نمى شده است.

8- افراد عشيره در عطا برابر نبوده اند؛ يعنى شيوخ از مردم عادى بيشتر مى گرفته اند و فرق ميان حد اعلا و حد ادنى بسيار بوده است. قول راجح اين است كه اكثر افراد قبيله حد ادنى را مى گرفته اند.

9- تنها بنى هاشم حد اعلاى عطا را مى گرفته اند و پس از آنها قريش بوده اند و پس از قريش انصار و سپس موالى.

10- موالى را حساب ديگرى بوده كه در واحدهاى قبيله اى فرق داشته ولى از عبارت كيفيت آن روشن نمى شود.

11- نقيب كسى بوده كهصورت مى داده و موقع هر كس را بيان مى كرده و گاه خود در كار، اعمال نظر مى كرده است.

12- شمار كسانى كه در مدينه عطا مى گرفته اند هشتاد هزار تن بوده اند.

13- اين عطا غير از اموالى بوده كه مهدى بهصورت بذل و بخشش به بعضى مى داده است؛ مثلًا در سفرى كه مهدى به مدينه كرده، به هريك از قريش يك دينار و هفت جامه داده است. «(1)» ابوالفرح اصفهانى گويد كه ابن المولى مهدى عباسى را مدح گفت. مهدى فرمان داد ده هزار درهم و جامه اى به او دهند و نيز حسابدار خود را گفت كه براى او و زن و فرزندش

ص:325

چيزى مقرر دارند كه هر سال به آنها داده شود. به گونه اى كه هزينه آن سال را كفايت كند. و آنها را به شرف العطاء ملحق ساخت. «(1)» در زمان هارون الرشيد به مردم مدينه در يك سال سه عطا داده شد. مُصْعَب بن عبداللَّه زبيرى گويد: در آن سال كه به مدينة الرسول آمد و پسرانش محمد امين و عبداللَّه مامون هم با او بودند. مردم را سه عطا داد. در آن سال ميان مردان و زنان مالى تقسيم كرد كه مقدار آن هزار هزار و پنجاه هزار دينار بود. و هم در آن سال براى پانصد تن از وجهاى موالى مدينه مقررى معين كرد و بعضى را مقررى شرف تعيين نمود كه از آن جمله بود يحيى بن مسكين و ابن عثمان و مفراق مولاى بنى تميم. «(2)» جَهشيارى گويد: رشيد حج به جاى آورد. يحيى و فضل و جعفر هم با او بودند. چون به مدينه وارد شد، با يحيى به مجلس نشست و دست عطا گشود. سپس محمد امين با فضل بن يحيى به مجلس نشست و مردم را عطا داد و پس از او عبداللَّه مأمون با جعفر به مجلس نشست و مردم را عطا داد. مردم مدينه آن سال را سال «سه عطا» ناميدند و هرگز چنان عطايى كه در ايام برمكيان ديدند در هيچ زمانى نديدند. «(3)» مُصْعَب زبيرى گويد: ابوبكر بن عبداللَّه بن مصعب از اشراف قريش و وجهاى ايشان بود. هارون الرشيد او را امارت مدينه داد. او دوازده سال و سه ماه و يازده روز بر سر كار بود.

هارون او را عزيز مى داشت. به دست او نيمى از عطا و جامه و بخششى در سال 181 ه. به مردم مدينه رسانيد و در سال 186 ه. سه عطا و جامه هاى فاخر داد.

نيز گويد كه عمران بن محمد گفت: ابوبكر بن عبداللَّه مرا فرستاد كه سه عطا بستانم.

آنها در بيت المال هارون الرشيد در خانه عايشهصغرى فرود آمده بودند. من از آنجا سه عطا گرفتم كه مبلغ آن هزار هزار و دويست هزار دينار بود. هر عطا چهارصد هزار دينار و در سال 188 ه. نصف عطا و جامه و بخششى بزرگ داده شد. «(4)» زبير بن بكّار از يونس خياط روايت كند كه مُغَيرة بن خُبَيْب براى يونس بن عبداللَّه بن سالم پنجاه دينار عطا در سال معين كرده بود. چون در زمان رشيد آن سه عطا به دست بكار

ص:326

بن عبداللَّه داده شد خليفه او و خليفه ايوب بن ابى سُمَيْره كه نامهايى را كه در دفاتر نوشته بود بررسى مى كردند مرا گفتند كه تو از هُذَيل هستى از چيست كه نام تو در زمره آل زبير آمده است. اكنون تو را به سرِ جاى خودت مى فرستيم و پانزده دينار عطا به تو تعلق مى گيرد. من گفتم كه شما را فرستاده اند از آنچه مقرر داشته اند متابعت كنيد نيامده ايد كه بدعتى تازه بگذاريد آنها براى منصد و پنجاه دينار مقرر داشتند. «(1)» نصّى كه زبير بن بَكّار از عم خود مصعب زبيرى نقل كرده، چند نكته را روشن مى كند:

اول- مردم مدينه را در سالهاى 181 و 188 ه. نصف عطا و جامه و نيز بخششى ارزانى داشتند.

دوم- در سال 186 ه. سه عطا داده شد و شايد اين همان چيزى باشد كه جهشيارى به آن اشاره مى كند.

سوم- مجموع عطا به چهارصد هزار دينار رسيد و عطا را به دينار حساب مى كرده اند.

چهارم- معلوم نمى شود كه آن نصف ديگر عطا بعدها داده شد يا نكول گرديد. و اگر آن سه عطا به جاى سالهايى بوده كه درآنها عطايى داده نشده، آيا در سالهاى بعد عطا داده شد يا نه.

پنجم- از نص زبير بن بكار بر مى آيد كه مقررى هُذَيل پانزده دينار بوده و سهم قريشصد و پنجاه دينار.

ششم- از عبارت جهشيارى بر مى آيد كه توزيع كنندگان عطا، برمكيان بوده اند.

همچنين در منابع نيامده است كه بعد از عهد رشيد عطايى داده شده باشد ونيز نمى دانيم از چه زمانى بكلّى پرداخت عطا متوقف شده است.

ص:327

جزيرة العرب نمود. در اين روزگاران درفش فتوحات بر دوش قوم عرب بود و بنابراين، عطايا به ميان آنها تقسيم مى شد.

البته طبيعت جهانى اسلام از همان ايام پيامبر (ص) و خلافت ابوبكر، شمارى از غير عرب را هم به خود جلب كرده بود و دولت اسلامى و جامعه اسلامى آنان را به چشم يك مسلمان مى نگريستند، پس شمارى از غير عرب نيز مشمول عطا گرديدند.

در برخى از منابع، آمده است كه عمر براى آن عده از موالى كه در جنگ بدر شركت كرده بودند مقررى معين كرد، به قدر آنچه براى مهاجرين و انصار معين كرده بود. «(1)» نيز ابن سعد گويد: عمر براى مردم بر حسب منزلتشان و قرائتشان از قرآن و جهادشان مقررى معين كرد. پس براى باقى كسان تنها يك باب گشود و براى هر مردى بيست و پنج دينار معين كرد. در برخى كتب آمده است كه براى هرمزان دو هزار دينار معين كرد. و سيف از عاصم بن سليمان از عامر شعبى روايت مى كند كه عمر براى هر نوزادى در اراضى مفتوحه، در سراسر ماه رمضان، يك درهم در روز مقرر نمود. «(2)» البته شمار موالى در اين ايام هنوز اندك بود. زيرا اسلام همچنان در محدوده جزيره بود كه مردمش عرب بودند و مركزش مدينه كه نظم دهنده عطاى مردمِ آن، عمر بود.

اما پا گرفتن دولت اسلامى و گسترش آن سبب هجرت عجمان به مدينه شد؛ زيرا براى مهاجرت رادع و مانعى نبود. از سوى ديگر وضع اقتصادى حجاز رونق گرفته بود. بدون ترديد همه عجمان و موالى كه در مدينه بودند مشمول عطا نمى شدند ولى بعضى وقتها موقعيتهايى پيش مى آمد كه آنها را به كار مى گرفتند و برخى را در عطا شركت مى دادند، هر چند جامعه عربِ مدينه، به آن به ديده رضا نمى نگريست. اما در عهد امويان ابن سعد روايت مى كند كه محمد بن حَنَفيه به ديدار عبدالملك بن مروان رفت و خواست كه وامش را ادا كند و حق خويشاوندى به جاى آورد و نيازهاى او برآورد. محمد بن حنفيه وام خود و نيازهاى خود و فرزندان و موالى اش را به او بنوشت.

عبدالملك خواستِ او اجابت كرد ولى قرار دادن مقررى براى موالى بر او گران آمد.

محمد اصرار كرد. عبدالملك چيزى كمتر از ديگران مقرر داشت. محمد بار ديگر به او اصرار

ص:328

كرد. عبدالملك مقررى آنها را بالا برد تا آنجا كه رضايت خاطر او به جاى آمد. محمد از عبدالملك اجازت خواست كه باز گردد. عبدالملك اجازت داد. «(1)» از اين خبر برمى آيد كه عبدالملك پس از اصرار محمد با مقررى موالى موافقت كرد.

شايد محمد بن حَنَفيه مى دانسته كه اين كار شدنى است و سابقه دارد كه اصرار كرده است؛ زيرا عبدالملك هرگز به موالى محمد بن حَنَفيّه بذل عطا نمى كرد در حالى كه ديگر موالى محروم بوده اند.

واقدى گويد: چون عبداللَّه بن زبير در مكه خروج كرد والى اموى مدينه عمرو الْاشْدَق بود، عمرو بن زبير را با چهارصد سپاهى و جمعى از موالى و جمعى كه در ديوان نامى نداشتند روان نمود. «(2)» محمد بن مصعب قَرْقَسانى از ابوبكر بن ابى مريم روايت مى كند كه عمر بن عبدالعزيز، عرب و موالى را در رزق و جامه و معونت و عطا يكسان نمود. ولى مقررى موالى آزاد شده را بيست و پنج دينار قرار داد. «(3)» از اين عبارت بر مى آيد كه موالى و عرب در عطا برابر بوده اند و نيز در امور ديگر، جز در مقررى كه موالى آزاد شده را بيست و پنج دينار داد. ولى معلوم نمى دارد كه مقدار مقررى عرب يا مقررى اصناف ديگر موالى، چقدر بوده است.

مصعب زبيرى گويد كه چون رشيد به مدينه آمد ميان مردم آنجا سه عطا تقسيم كرد و براى پانصد تن از وجوه اهالى، فريضه هايى معين نمود. بعضى را شرف العطاء داد كه از آن جمله بودند؛ يحيى بن مسكين، ابن عثمان و محراق مولاى بنى تميم كه در مدينه قارى قرآن بود. «(4)» اما بندگان؛ شافعى گويد كه ابوبكر ميان آزاد و بنده به تساوى قسمت مى كرد و كسى را به سبب نسبش و سابقه اش بر كسى برترى نمى داد.

چون نوبت به عمر رسيد عطاى بندگان را ملغى كرد و نسب و سابقه را تأثير داد. چون

ص:329

نوبت به على (ع) رسيد بندگان را ملغى كرد و ميان ديگر مردم به تساوى قسمت كرد. «(1)» شكى نيست كه ابوبكر آزاد و بنده را از اين رو در عطا برابر قرار داده كه در آن زمان هم مقدار عطا اندك بود و هم شمار بندگان. و آن بندگان كه بودند بيشتر در بناى دولت اسلامى سهيم بوده اند. اما داخل نكردن عمر بندگان را در عطا مربوط مى شود به بعد از فتوحات اسلامى كه شمار بندگانى كه در تكوين دولت اسلامى سهمى نداشتند در مدينه روى به تزايد نهاده بود. ابن سعد روايات ديگرى مى آورد حاكى از اينكه عمر بندگان را در عطا داخل ننموده است. «(2)» ولى عمر بن خطاب كنيزان و زنان آبستن را روزى مى داد. و نيز بندگان را هر يك چهار قفيز مى داد. «(3)» بچه هاى سر راهى و بى سرپرست را اسلام در شمار آزادان آورده است. ابن سعد روايت كند كه چون كودكى سر راهى را نزد عمر مى آوردندصد درهم مى داد و براى سرپرست او راتبه اى معين مى كرد كه هر ماه مى گرفت و در هزينه او به كار مى برد. و آنان را سفارش مى كرد كه در نگهدارى و تعهد كوتاهى نكنند و شيرشان دهند و هزينه از بيت المال بستانند و مردى كه كودكى رابر سر راه پيدا كرده بود به او گفت كه اين آزاد است و سرپرستى اش بر عهده تو است و هزينه شير دادنش بر عهده ماست.

يعقوبى نيز گويد: عمر دستور داد كه هزينه كودكان سر راهى و شير دادنشان از بيت المال پرداخت شود.

ص:330

در زمان رسول خدا جنگيده بودند و نيز اساس و پايه سپاه اسلام بودند در پايان دادن به شورش اهل رَدّه و پاى برجا ساختن سياست اسلام در سرتاسر جزيرةالعرب. بسيارى از مردم مدينه در فتوحات اسلامى در عهد عمر و ديگر خلفا سهيم بودند.

اما گسترش فتوحات و ازدياد عرب جزيره كه به لشكر اسلام مى پيوستند، عمر را بر آن داشت كه شهرهايى تأسيس كند و هر يك را پايگاهى سازد براى اقامت دائمى لشكر اسلام در آنها. پس وظيفه قتال در درجه اول به عهده مردم اين شهرها قرار گرفت. و منحصر به مدينه نشد. وظيفه مردم مدينه اين بود كه هرگاه دولت اسلامى آنان را به شركت در پيكار دشمن فراخواند به نداى او پاسخ دهند. اين دعوت به شركت در جنگ را «بعث» مى گفتند. در تواريخ از شمار اندكى از اين بعثها كه بر مردم مدينه مقرر شده بود نام برده شده است:

1- يعقوبى گويد: وليدبن عبدالملك به مردم مدينه فرمان بعث داد و به عمر بن عبدالعزيز كه از سوى او والى مدينه بود نوشت كه دو هزار مرد بسيج كن. «(1)» طبرى از مَخْرَمة بن سليمان روايت كرده كه وليد در سال 88 ه. ق. مقرر كرد كه دو هزار تن از مردم مدينه بسيج شوند. از آن ميان هزار و پانصد تن آماده پيكار شدند و پانصد تن تخلف كردند. اينان در نبردصائفه يا مَسْلَمه و عباس كه سران سپاه بودند بر طُوانه تاختند و آنجا را فتح كردند. «(2)» 2- هِشام بن عبدالملك بر سالم بن عبداللَّه در بَقيع نماز خواند؛ زيرا مردم بسيار بودند.

چون هشام كثرت مردم را ديد به ابراهيم بن هِشام مَخْزومى گفت كه از مدينه چهار هزار تن بسيج كن. آن سال را سال «چهار هزار تن» ناميدند و از آن پس هر گاه سپاهصائفه حركت مى كرد چهار هزار تن جنگجو از مدينه به سواحل دريا مى رفت و آنان در آنجا مى ماندند تا زمان بازگشت و پايان يافتن جنگصائفه. «(3)» 3- در زمان حكومت عبدالواحد نصرى، حمزه خارجى بر حجاز حمله آورد. عبدالواحد برفت تا به مدينه در آمد. دفاتر و دواوين را خواست و مردم را براى نبرد بسيج كرد و هر يك را ده درهم به عطا در افزود. «(4)» 4- طبرى به سندى از محمد بن عبدالرحمان بن نَوفَل اسدى روايت مى كند كه گفت:

مقرر شده بود كه لشكرى از مدينه به يمن بسيج شود، من نيز نامم را در آن نوشتم. عِكْرَمه

ص:331

غلام ابن عباس مرا ديد و شديداً از شركت در آن سپاه منع كرد «(1)» و ما نمى دانيم كه اين لشكر در چه زمانى براى چنان پيكار بسيج شده است.