يا واژه نُسُك با اينكه به معناى مطلق پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 8

عبادت است، آنرا در خصوص قربانى معنى كرده اند:

«فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَريضَاً او بِهِ أَذًى مِنْ رَأسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيامٍ اوْ صَدَقَةٍ اوْ نُسُكٍ «1»؛

كسى كه از شما (حجاج) بيمار باشد يا در سر ناراحتى داشته باشد (و مجبور شود در حالت احرام سر بتراشد) بايد با روزه يا صدقه يا قربانى، فديه دهد.»

از مجموع آيات مربوط به حج مى توان دريافت كه گرچه تمامى اعمال حج وسيله تقرب به خداست امّا در ميان آنها ذبح كردن چهارپايان با نام خدا و تناول از اين روزى خداداد با نام و ياد خدا و اطعام به فقرا و ميهمانان خداى مهربان بيت القصيد حج بوده مهمترين وسيله قرب به خداست و از اين رو به آن قربانى گفته مى شود.

متأسفانه در عصر ما در اثر دورى از مفاهيم قرآن، و كثرت تعداد حاجيان و محدوديتهاى فراوان، مهمترين عمل حج يعنى قربانى از محل خود خارج شده، بيشتر گوشتهاى قربانى نه تنها به مصرف صحيح و شرعى خود نمى رسد بلكه به صورت زباله، در زمين دفن و يا سوزانده مى شود. و مانند گذشته قربانى همچون ذبح اسماعيل وسيله قرب به خدا، و نزديك شدن بندگان با يكديگر و سهيم شدن فقراء در طعام و شاديهاى اغنياء، نيست.

از سويى ديگر آيات مناسك قرآن با آن همه محتواى بيكران، كمتر مورد توجه قرار مى گيرد و اغلب به كتابهاى مناسك حج- كه مجموعه هايى از احكام ظاهرى حج و پاسخگوئى به مشكلات، سئوالات و استفتائات حجاج در شرايط زمان و مكان آنهاست بسنده مى كنند.

آيات مناسك قرآن بيانگر روح احكام و

حكمت و محتواى حج است كه آنچنان با زمينه هاى تاريخى آن همراه شده كه به تعبير آيةالله العظمى مكارم، ناگهان چرخ پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 9

زمان را به عقب برمى گرداند، و پرده ها را كنار مى زند و حجاج را وارد صحنه نمايش حج مى كند، به طورى كه حاجى خود را در آن لحظه در كنار آدم و حوا، ابراهيم عليه السلام و هاجر و اسماعيل عليه السلام و پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى بيند و با آنها در سعى و تلاش همگام مى شود و در مى يابد كه در راه خدا بى سعى و تلاش به جايى نمى رسد. «1»

زائر با احرام در ميقات در كنار پيامبر وارد حريم بهشت الهى مى شود، و در صحراى عرفات در كنار آدم و حوا به سوى خدا توبه و بازگشت مى كند و در غروب عرفات و شب مشعر و صبح وادى محسّر در كنار ابراهيم، طلوع و غروب خورشيد و ماه ستارگان را تماشا مى كند و به خدايى كه هرگز افول و غروب ندارد روى مى آورد و در مِنى همراه با ابراهيم خليل، شيطان را رَمْى مى كند و از خود دور مى سازد، و با تسليم مال و جان و ساير متعلقات در قربانگاه به مرحله قرب به خدا مى رسد و آنگاه است كه همچون خاندان ابراهيم عليه السلام از خداوند عيديهاى گوناگون دريافت مى دارد.

هدف از نگارش اين جزوه:

اين جزوه با اين هدف نگارش يافته تا با آيات مناسك حج بيشتر آشنا شويم و با رهنمود فقها و مراجع عظام راه حلى براى مشكل قربانى كه متأسفانه در عصر ما از خط خود خارج گشته بيابيم.

در اين كتاب از

كتب تفسيرى و مناسك مراجع عظام بخصوص از تفسير نمونه و مناسك و «حكم الاضحيه فى عصرنا» آيةالله العظمى مكارم شيرازى استفاده فراوان كرده ايم و دلائل معظم له را در مورد راه حل مسئله قربانى به تفصيل بيان داشته ايم.

لازم به ذكر است كه هدف از نگارش اين كتاب رقابت يا مقابله با نظر ساير مراجع پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 10

عظام در مسئله قربانى نيست بلكه اين اجتهاد مرجعى است كه در شرائط كنونى مؤدى به فتواى جديد شده است. و آيةالله العظمى مكارم همواره به شاگردان خود توصيه مى كنند كه مبادا شطر كلمه اى بى احترامى به نظر ساير مجتهدين شود كه ميان ما و آنان رفاقت است نه رقابت.

در بخش اول نگاهى به تاريخچه مكه و مراسم حج خواهيم داشت.

و در بخش دوم مسئله استطاعت و گستره آن و در بخش سوم مناسك عمره و در بخش چهارم مناسك حج و در بخش پنجم منسك يا مراسم قربانى و راه حل فقها و فتواى جديد آيةالله العظمى مكارم شيرازى بيان خواهد شد.

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 11

و چون در اين خانه بزرگ همه تبعيضها كنار مى رود و همه دور از غرور و نخوت با هم برادر و اعضاء يك خانواده مى شوند، به آن بكّه گفته اند. «3»

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 14

انَّ اوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذى بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُدَىً لِلْعالَمينَ فيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ مَقامُ ابْراهيمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً «1»

1- اولين خانه اى كه براى مردم بنا نهاده شده، همان خانه بكه است كه:

2- داراى خير و بركت بسيار و مايه هدايت جهانيان است 3- در آن خانه آيات پروردگار آشكار است.

4- مقام ابراهيم است.

5- هر كس كه در آنجا داخل شود ايمن شود.

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 15

د: خانه بركت (مباركاً)

خانه خدا، هم از نظر مادى و هم از نظر معنوى خانه اى است پربركت، از جمله بركات معنوى آن:

1- كانون وحدت و همبستگى 2- كانون ايمان 3- جذبه هاى الهى و از جمله بركات مادى آن 1- با اينكه از نظر جغرافيائى اين شهر در بيابان بى آب و علفى است انواع نعمات و بركات و وسائل زندگى در آن مهيّا و شهرى آباد بوده و هست.

2- مركزى است كه مسلمانان كشورهاى مختلف اسلامى پس از فراغت از عبادات مى توانند كالاها و صنايع خود را بيكديگر عرضه كنند و به تقويت امور اقتصادى و بازرگانى خود بپردازند. (لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ) «1»

ه: خانه هدى (هدى للعالمين)

خانه خدا مايه هدايت و ارشاد جهانيان بوده و همواره مبلغين و رهبران در اين مركز به تبليغ و راهنمائى زائران پرداخته و زائران كه هر كدام از مملكتى هستند، به هنگام بازگشت پيام حج و آموخته هاى خود را در ضمن ديدار با فاميل و

دوستان به كسانى كه در مكه حضور نداشتند مى رسانند.

همچنين مسلمانان گذشته از برنامه هاى سازنده مانند نماز وحدت و دسته جمعى و تلاوت قرآن با ملاقات و ديدار با ساير مسلمانان با هم به تبادل نظر و افكار مى پردازند، و در رشد فرهنگى و عقل اجتماعى آنان بسيار مفيد و سودمند است.

و: خانه آيات (فيه آيات)

در اين خانه آيات و نشانه هاى بسيارى است از ايمان به خدا، پرستش خداى پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 16

يكتا و بازتابى از توحيد و يگانگى خدا در خلق، و پيدايش آب زمزم در اثر توكّل به خدا توأم با سعى و تلاش.

ز: خانه ابراهيم عليه السلام (مقام ابراهيم)

در اين خانه نيز نشانه هايى از پيغمبر بزرگ حضرت ابراهيم عليه السلام است، جاى پاى آن حضرت، محلى كه براى بناى اين خانه ايستاده و سنگ بنيان توحيد را بنا نهاده.

ح: خانه هاجر و اسماعيل (حجر اسماعيل)

در كنار خانه خدا خانه هاجر و فرزندش اسماعيل است كه با ايمانى كامل به خدا توكّل جستند، و آن همه سختيها و رنجها و دورى از شوهر، پدر و وطن را تحمّل كردند و جوار خانه خدا را برگزيدند، و در نتيجه خداوند آنچنان به آنان مقام داد كه خانه آنها را به خانه خود پيوست.

ط: خانه أمن (و من دَخَله كان آمناً)

خداوند به درخواست حضرت ابراهيم اين خانه و به بركت آن، سرزمين مكه را شهر امن و امان قرار داد:

«رَبِّ اجْعَلْ هَذا الْبَلَدَ آمِنَاً» «1»

اين شهر و اين خانه، مايه آرامش و امنيت و صلح بوده هرگونه جنگ و جدال در آن ممنوع است، تا جائيكه حتى حيوانات، و گياهان از هرگونه تعرض در

امان هستند.

ى: خانه كهن (بيت عتيق)

در سوره حج: 21، اين خانه، خانه عتيق ناميده شده چه از زمان حضرت آدم عليه السلام تا كنون محل اجتماع انسانها بوده و آيندگان با مشاهده آثار و جاى پاى پيامبران و پيشينيان، خود را با آنان همگام، و در يك مسير مى بينند و با همه انسانها در طول تاريخ احساس همبستگى مى كنند.

قرار دهد، ارزش جزا را، بر حسب كوچكى آزمايش بلا ناچيز مى گردانيد، اما خداوند بندگانش را با انواع سختيها مى آزمايد و با مجاهدتهاى گوناگون از آنان بندگى مى خواهد و آنان را به رويدادهاى ناخوش و بسيار مبتلا مى فرمايد تا كبر و خودستايى از دلهايشان بيرون رود و فروتنى در جانشان جايگزين گردد و تا اين آزمايشها، درهاى گشاده به سوى فضل و احسان الهى ايجاد كند و سببهاى آسان براى بخشايش او فراهم آورد». «2»

«2»

تا استعمارگران و كشورگشايان به طمع ثروتها و ذخائرش آنرا مورد حمله و تاخت و تاز نسازند:

«وَ اذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ امْناً «3»؛ خانه كعبه را محل مراجعه مردم و پناهگاه امنى براى آنان قرار داديم»

تا شرافت و افتخار فقر و قناعت آشكار شود، كه خداوند خود خانه اش را در فقيرترين منطقه دنيا قرار داده و قناعت پيشگان هم در دنيا از خانه امن برخوردارند و هم در آخرت:

آنكه را خيمه به صحراى قناعت زده اند گر جهان زلزله خيزد غم ويرانى نيست تا انسانها دريابند كه خداوند كعبه معرفتش را در قلب انسانهايى قرار مى دهد كه عارى از زرق و برق و خالى از محبت دنيا باشد. «1»

وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ. «2»

آنگاه با هم بپا خاستند و شروع به پايه گذارى خانه خدا كردند.

اسماعيل عليه السلام سنگها را از گوشه و كنار مى آورد و حضرت ابراهيم آنها را كار مى گذاشت «3».

حج فرا رسيد حضرت ابراهيم عليه السلام رو به يمن كرد و مردم را به سوى حج دعوت كرد، پاسخ شنيد: لَبَّيْك، اللَّهُمَّ لَبِّيْك.

آنگاه روى بسوى مشرق كرد و دعوت الهى را به مردم آن ديار املاء كرد. پاسخ شنيد: لَبَّيْك، اللَّهُمَّ لَبِّيْك.

سپس رو سوى مغرب كرد و مردم مغرب زمين را به خانه خدا فراخواند. جواب شنيد: لَبَّيْك، اللَّهُمَّ لَبِّيْك.

و آنگاه رو به سوى شام كرد و كلمه لَبَّيْك، اللَّهُم لَبَّيك. را انشاء كرد و مردم شام جواب دادند: لَبَّيْك، اللَّهُمَّ لَبِّيْك. «2»

،

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 25

ص: 29

6- وجوب حج در آيه فوق، واجب فورى است به چند دليل:

الف: «وَ سارَعُوا الى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُم «1»؛

به سوى مغفرت پروردگارتان بشتابيد».

ب. فاء تعقيب و تهديد كسانى كه ترك حج كنند به كفر:

(وَ مَنْ كَفَرَ فَانَّ اللَّهَ غَنِىٌ عَنِ الْعالَمِيْنَ) صراحت در فوريت دارد.

7- در طول مدت عمر، يكبار بيشتر حج واجب نيست زيرا:

الف: لفظ مطلق بر اقل مراتب آن عمل مى شود.

ب: اصل برائت ذمّه از بيشتر از يكبار است.

ج: امر اقتضاى تكرار نمى كند.

د: پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: حج يكبار در عمر است و زائد بر آن مستحب است. «2»

8- آيه فوق داراى تأكيدات متعدّد در امر حج است كه در غير آن نيامده است:

الف: با سبك و صيغه خبرى: «لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ»

ب: به صورت جمله اسميه: «حِجُّ الْبَيْتِ»

ج: به عنوان حقّ خدا بر گردن مردم: «لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ»

د: ابتدا تعميم حكم به همه مردم «عَلَى النَّاسِ» و آنگاه تخصيص آن به افراد مستطيع «مَنِ اسْتَطاعَ»

ه: ناميدن ترك حج به كفر «وَ مَنْ كَفَرَ» يعنى ترك حج كار كفرپيشگان است و از گناهان بزرگ محسوب مى شود.

و: ذكر بى نيازى «فَانَّ اللّهَ غَنِىٌّ» در آيه فوق نشانگر عظمت خشم الهى بر ترك كنندگان حج است.

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 30

ز: تعبير «غَنِىٌّ عَنِ العالَمِيْنَ» (خدا از جهانيان بى نياز است) به جاى «غَنِىٌّ عَنْهُ» (بى نياز از او) تأكيد بيشترى را مى رساند، يعنى خداوند از همه جهانيان بى نياز است و از ترك كننده حج به طريق اولى بى نياز است. «1»

خرج كنيد و با دست خود، خود را به هلاكت نيفكنيد و نيكويى كنيد كه خداوند نيكوكاران را بسيار دوست دارد».

از تعميم آيه فوق و آمدن آن ميان احكام حج استفاده مى شود كه:

1- براى سفر حج بايد به تهيه و تدارك زاد و توشه پرداخت: «وَ انْفِقُوا» «3»

2- و بايد در راه خدا خرج كرد: «وَ انْفِقُوا فِى سَبِيلِ اللَّهِ» «4»

3- نبايد بدون زادو توشه، به صِرف توكّل يا اتّكال به اين و آن مبادرت به سفر حج كرد. زيرا كه اين افكندن خود به وادى هلاكت است: «وَ لا تُلْقُوا بِايْدِيَكُمْ الَى التَّهْلُكَةِ».

4- گذشته از انفاق در راه سفر حج، مستحب است كه انسان امكانات بيشترى را با خود همراه داشته باشد و به احسان و نيكى به افراد نيازمند بپردازد كه خداوند نيكوكاران را دوست مى دارد: «وَ احْسِنُوا انَّ اللَّهَ يُحِبُّ الُمحْسِنينَ».

5- در مراسم حج آن چنان در راه خدا انفاق و عبادت كنيد كه گويى خدا را مى بينيد كه اگر شما او را نمى بينيد، خدا شما را مى بيند: «وَ احْسِنُوا» (احسان كنيد) «الإحْسانُ انْ تَعْبَدُ اللَّهَ كَانَّكَ تَرَاهُ ...»

كه امر براى وجوب است و وجوب هر يك از اجزا مستلزم وجوب ماهيّت تركيب شده از آن اجزاء است پس همانطور كه حج واجب است، عمره نيز واجب است.

از ميان فقهاء اسلام تنها ابوحنيفه و مالك عمره را مستحب دانسته اند. و آيه را چنين معنى كرده اند كه هرگاه اين دو عمل را شروع كرديد.، از نظر اين دو نيز با شروع در مستحب، اتمام آن واجب مى شود.

2- انواع حج:

از آيه فوق برمى آيد كه حج بر سه گونه است: تَمَتُّع، قِران و افراد

حج تمتع، حجى است كه عمره در آن مقدمه حج است: فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ الَى الْحَجّ. بر خلاف حج قِران و افراد.

حج قِران، حجى است كه حاجى همراه با احرام قربانى خود را روانه محل قربانى مى كند و با اشعار يا كوتاه كردن مو يا ناخن و اگر بخواهد با تلبيه احرام مى بندد.

حج افراد حجى است كه حج گزار فقط با گفتن لبيك احرام مى بندد.

3- انواع عمره عمره بر دو گونه است: 1- عمره حج (تمتع، قران و افراد)

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 32

2. عمره مفرده. اين دو عمره در جهات زير با يكديگر مختلفند:

1. عمره تمتع، عمره ايست كه قبل از حج تمتع بجا آورده مى شود. و از آن جهت به آن تمتع گفته مى شود كه در فاصله ميان آن و حج تمتع، لذّت و كاميابى كه با احرام عمره حرام شده بود حلال مى شود، با اينكه هر دو با يكديگر مربوط بوده يك عمل محسوب مى شوند.

2. در عمره تمتع، طواف نساء واجب نيست امّا در عمره مفرده واجب است.

3. ميقات عمره تمتع ذوالحليفه، جحفه، ذات عرق، قرن المنازل و يلملم امّا ميقات

عمره مفرده، در شعاع نزديكتر يعنى جعرانه يا تنعيم يا حديبيّه است.

4. كسى كه عمره تمتع بجا مى آورد، از احرام خارج نمى شود جز با تقصير (كوتاه كردن مو يا ناخن) و سر تراشيدن (حلق) جايز نيست.

امّا كسى كه عمره مفرده بجا مى آورد مخير است بين حلق (تراشيدن سر) يا تقصير.

افراد عدول كرده رهسپار عرفات شود، و مثل ساير حجاج در آنجا وقوف كند و ساير اعمال بعدى را بجا مى آورد بجز قربانى كه واجب نيست و مستحب است. «2»

7. در حج قران و افراد قربانى واجب نيست اما در حج تمتع واجب است: فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ الَى الْحَجّ فَمَا اسْتَيْسَر مِنَ الْهَدْىِ.

انواع حج و عمره در جدول زير چنين خلاصه مى شود: عمره مفرده افراد حج افراد

انواع حج

نيز به آيه فوق استدلال كرده اند كه واجب است حتى حج و عمره مستحبى را به اتمام رساند. «1»

از نظر آيةالله العظمى مكارم شيرازى:

كسانى كه با اجازه ايشان از مراجع گذشته پيروى مى كنند چنانچه سال اولشان باشد و بخواهند در پاره اى از مسائل به فتاواى معظم له عمل كنند لازم است در تمام مسائل حج به فتواى ايشان عمل كنند. «2»

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 37

نزديكى «غدير خُم» است.

«1» امروزه فاصله جحفه تا مكه از راه اتوبان هجرت حدود 220 كيلومتر مى باشد. «2»

3. زائران شرقى مانند اهل عراق و نجد، در وادى عقيق واقع در 94 كيلومترى شمال شرقى مكه محرم مى شوند اين ميقات داراى سه قسمت: مسلخ، غمره و ذات عرق است كه احرام بستن از تمام آنها جائز است ولى از مسلخ افضل است.

«3» 4. و كسانى كه از راه طائف به مكه مى روند در قرن المنازل واقع در 96 كيلومترى مكه احرام مى بندند و اكنون به آن «السيل» گفته مى شود.

5. زائران جنوب كه از راه يمن به حج مى روند در يلملم (نام كوهى است) واقع در 84 كيلومترى جنوب مكه محرم مى شوند. در اين سرزمين مسجد معاذ بن جبل قرار دارد. «4»

كه عمره مفرده بجا مى آورند، (اعم از عمره حج قران و افراد و يا عمره مفرده كه در هر موقع از سال مى توان بجا آورد) مانند تنعيم، جعرانه و حديبيه (چنانكه در تصوير شماره 8 ديده مى شود).

آيةالله العظمى مكارم، مناسك، ص 30- 39.

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 46

نقشه ميقاتهاى سه گانه با استفاده از «اطلس التاريخ الاسلامى»،

الدكتور شوقى ابوخليل، چاپ دمشق 1419 ه، ص 31

همه بايد با هم يكى شويم و از هرچه مايه تفرقه و جدايى است بپرهيزيم و رشته اتحاد و اتفاق و برادرى را ميان خود محكم گردانيم.

تفسير نمونه، ج 2، ص 30.

به طور كلّى حفاظت محيط زيست مى شود.

در اين باره آيةالله العظمى مكارم چنين مى فرمايند:

«جالب اينكه ابراهيم عليه السلام نخست تقاضاى «امنيت» و سپس تقاضاى «مواهب اقتصادى» مى كند و اين خود اشاره اى است به اين حقيقت كه تا امنيت در شهر يا كشورى حكمفرما نباشد، فراهم كردن يك اقتصاد سالم ممكن نيست».

تفسير نمونه، ج 1، ص 452.

در اين راستا موارد زير جزء محرمات احرام به حجاج آموزش داده مى شود:

گوشت شكار ذكر كرده اند. «2»

نشست و برخواست با همسفران و ديگر ميهمانان خدا از سراسر جهان، خود را آراسته به تقوى كند: فَانَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوى 4- در طى مدت احرام از هرگونه بى خردى و گفتار و كردار نامعقول بپرهيزد: (وَ اتَّقُونِ يا اولِى الْالْباب)

5- در طول احرام مانعى ندارد كه به تجارت و داد و ستد بپردازد اما بكوشد كه خود را با زيور راستى و درستى و فضل بيارايد: لَيْسَ عَلَيْكُم جُناحٌ انْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُم «1»

وى را كه مرأه بود به صورت مروه بر آن نهادند. «2»

سعى بين صفا و مروه يادآور خاطره توكل توأم با سعى هاجر همسر حضرت ابراهيم عليه السلام است كه هفت بار ميان اين دو كوه شتافت تا براى كودك تشنه اش آبى بيابد وى در جائى كه آبى به چشم نمى خورد تلاش كرد و خداوند هم از راهى كه تصور نمى كرد او را سيراب نمود. سعى بين صفا و مروه به ما مى آموزد كه در نوميديها بسى اميدهاست. «3»

«انَّ الصَّفْا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرَ اللَّهِ؛ «4»

صفا و مروه از شعائر و نشانه هاى الهى هستند (نه از شعائر بت پرستى)».

«شعائر» جمع «شعيره» به معناى علامت و نشانه اى است، از نظر طبرسى شعائر الله محلهاى معلوم و نشاندارى هستند كه خداوند آنها را محل عبادت قرار داده و هر محل معينى براى عبادت مَشعَر آن عبادت است چنانكه به بيابان ما بين منى و عرفات كه محل ذكر و دعاست مشعر الحرام اطلاق شده است.

فاصله اين دو كوه كوچك) 420 متر و ارتفاع كوه صفا 15 متر و مروه 8 متر است. «5»

فَلْا جُناحَ عَلَيْهِ انْ يَطَّوَّفَ بِهِما

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 60

اين رفع جناه و گناه مربوط به ذهنيت مسلمانان نسبت به آن دو كوه است نه راجع به اصل طواف كه واجب است زيرا در جاهليت بت پرستان بت اساق خود را بر روى كوه صفا و بت نائله را بر فراز كوه مروه گذاشته بودند و به دور آن طواف مى كردند و مسلمانان با اين ذهنيت كه اين دو از شعائر و نشانه هاى بت پرستان است از سعى ميان آن دو كراهت داشتند. آيه فوق اشكال

و ذهنيت آنان را برطرف مى سازد و مى فرمايد: اين دو كوه در اصل از شعائر و مكان عبادت الهى است و گناهى نيست كه پيرامون آن دو طواف و سعى بجا آوريد. «1»

1- سعى يا طواف ميان صفا و مروه از نظر فقهاى اماميه و شافعى و مالكى واجب است زيرا كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: اسْعَوا فَانَّ اللَّهَ كَتَبَ عَلَيْكُمُ السَّعْىَ «2»

(سعى كنيد كه خداوند سعى را بر شما مقرر داشته است).

2- به همان ترتيبى كه در قرآن آمده واجب است كه سعى را از صفا آغاز كرد، هرچند كه واو مفيد ترتيب نيست لكن به خاطر فرموده پيامبر صلى الله عليه و آله كه ابْدَؤا بِما بَدَءَ اللَّهُ پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 61

بِهِ «1»

(به آنچه خدا ابتدا كرده ابتدا كنيد) و پيامبر صلى الله عليه و آله خود از صفا سعى كردند. «2»

ان يَطَّوَّف بِهِما

در آيه فوق به جاى تعبير به سعى ميان صفا و مروه، تعبير به طواف به آن دو كوه كرده، (انْ يَطَّوَّفَ بِهِما: زيرا اگر از بالا به جمعيت سعى كننده بنگريم، آنرا مانند طواف پيرامون كعبه مى يابيم با اين تفاوت كه طواف كعبه دايره اى و طواف صفا و مروه بيضوى است.

و به تعبير آيةالله العظمى مكارم شيرازى: كاربرد كلمه طواف بجاى سعى با معنى لغوى مخالفتى ندارد، زيرا هر حركتى كه انسان در پايان به جاى اول بازگردد به آن طواف گفته مى شود خواه حركت دورانى باشد يا نه.

تفسير نمونه، ج 1، ص 543.

وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْرَاً فَانَّ اللَّهَ شاكِرٌ عَليمٌ از نظر بعضى يعنى كسى كه با ميل و رغبت به

خيرات و طاعات بپردازد، خداوند شاكرى داناست. و كار نيك آنان را بى پاداش نمى گذارد.

و برخى گفته اند: يعنى اگر بعد از سعى واجب سهواً دورى را افزون بر هفت دور زند مستحب است كه با بجا آوردن شش دور ديگر آنرا تمام كند. «3»

از نظر آيةالله العظمى مكارم شيرازى: احتمال مى رود كه اين جمله تكميل و تأكيد جمله هاى قبل باشد و منظور از «تطوع» پذيرفتن طاعت در آنجا كه بر انسان مشكل است مى باشد. بنابراين معنى جمله چنين مى شود: كسانى كه سعى صفا و مروه را با تمام زحمتى كه دارد انجام دهند و بر خلاف ميل باطنى كه از اعمال اعراب جاهليت سرچشمه مى گيرد، حج خود را با آن تكميل نمايند، خداوند پاداش لازم به آنها خواهد داد.

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 62

و تعبير به «شاكر» در مورد پروردگار تعبير لطيفى است كه از نهايت احترام خداوند به اعمال نيك انسانها حكايت مى كند. جائى كه او در برابر اعمال بندگان شكرگزار باشد تكليف آنها در برابر خداوند معلوم است.

تفسير نمونه، ج 1، ص 544- 545.

در عمره تمتع زائر تنها عمل تقصير را بعد از سعى بجا مى آورد يعنى قدرى از ناخنها يا قدرى از موى سر يا پشت لب يا ريش را كوتاه مى كند.

از نظر آيةالله مكارم، احتياط واجب آن است كه به كوتاه كردن ناخن اكتفا نكند و از موى نيز قدرى كوتاه كند.

3- در حج تمتع بعد از عمل قربانى زائر مخيّر بين حلق و تقصير است.

4- در حج تمتع، صروره (كسى كه براى اولين بار حج بجا مى آورد) از نظر امام خمينى (ره) بنا به احتياط واجب بايد عمل حلق (سرتراشى) را انجام دهد. و از نظر آيةالله خويى (ره) بنا به احتياط مستحب و از نظر آيةالله مكارم چنين كسى نيز مخيّر است و سرتراشيدن برايش معيّن نيست.

اين موضوع تأييد مى شود كه «ايام معلومات» ده روز آغاز ذيحجه است كه به روز دهم، روز قربانى ختم مى گردد. «2» بنا به فتواى ايشان:

كسى كه از عمره فراغت يافته و از احرام بيرون آمده نبايد بدون احتياج از مكه خارج شود و در صورتى كه نيازى پيش آيد واجب است براى حج تمتع محرم گردد و با حالت احرام از مكه خارج شود و به همان حالت احرام براى حج برگردد، خدمه كاروانها مى توانند براى انجام كارهاى لازم به جده و مانند آن بروند و اگر محرم شدن برايشان مشقت داشته باشد مى توانند آنرا ترك كنند.

مناسك حج

الْغَرْبِ وَ لِيَتَعارَفُوا وَ لَيَنْزَعَ كُلَّ قَوْمٍ مِنَ التِّجارات مِن بَلَدٍ الى بَلَدٍ ... و لِتَعْرِفَ آثارَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله وَ تَعْرِفَ اخْبارَهُ وَ يَذْكُر وَ لا يَنْسى؛ «1»

خداوند اين بندگان را آفريد ... و فرمانهايى در طريق مصلحت دين و دنيا به آنها داد، از جمله اجتماع مردم شرق و غرب را (در آئين حج) مقرر داشت تا مسلمانان به خوبى يكديگر را بشناسند و از حال هم آگاه شوند و هر گروهى سرمايه هاى تجارى را از شهرى به شهر ديگر منتقل كنند. و براى اينكه آثار پيامبر صلى الله عليه و آله و اخبار او شناخته شود، مردم، آنها را به خاطر آورند و هرگز فراموش نكنند».

شاهد منافع گوناگون خويش در ابعاد مختلف اخلاقى، سياسى، فرهنگى و اقتصادى باشند.

تفسير نمونه، ج 14، ص 75- 82

و از اين رهگذر هر يك از ملتها پى به نقصهاى خود مى برند و در جهت رفع آنها برمى آيند به عنوان نمونه در سالهاى اخير بسيارى از ملل اسلامى پى به حيات و پويايى مكتب اهلبيت برده و فهميده اند كه بسيارى از بدبينيهاى آنان نسبت به پيروان اين مكتب در اثر جدايى و بى اطلاعى تحت تأثير تهمتهايى كه از سوى پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 67

استعمارگران به آنان القاء شده، بوده است. با اشتياق فراوان به سوى شيعيان روى آورده تا اين مكتب را بهتر بشناسند و از رمز موفقيت آن استفاده كنند. در اين راستا اعلام «محبّت اهلبيت» به عنوان يكى از اصول اساسى اهل سنت و جماعت «1»، و چاپ و انتشار كتابهايى در عربستان بمانند: «عَلِّمُوا اوْلادَكُمْ مُحَبَّةَ آلِ بَيْتِ النّبى»، و كتاب «فاطمة سيدة نساء اهل الجنة» و كتاب «علائم ظهور المهدى» و «موسوعة فقه الامام على بن ابيطالب» و «مدخل الى فقه الامام على عليه السلام» و «مفاهيم يحب ان تصحح» درباره توسّل و ...

مى تواند طليعه اى نويدبخش براى شناخت صحيح شيعه باشد.

همچنانكه ايرانيان با مشاهده نمازهاى باشكوه و با عظمت مسجدالحرام و مسجد النبى و استقبال پرشور مردم از نماز به اين فكر افتاده كه به امر نمازهاى جماعت اهتمام بيشترى دهند و شركت گسترده آنان در سالهاى اخير در نمازهاى مسجدالحرام و مسجدالنبى، و اقامه نمازهاى جمعه و برپايى نماز جماعت در ظهر عاشورا در ايران، نمونه اى از ثمرات و منافع مراسم حج است.

امام خمينى و آيةاللّه العظمى مكارم شيرازى:

1- «نماز خواندن با اهل سنت و شركت در جماعات آنها در ايام حج و مانند آن از مستحبات مؤكد و موجب تقويت صفوف مسلمين در برابر دشمنان است و در روايات معصومين تأكيدهاى بسيارى درباره آن شده است. و حق اين است كه چنين نمازى كفايت از نماز واجب مى كند و اعاده آن لازم نيست و در مسئله وقت و مانند آن از آنها پيروى مى نمايد و در مورد سجده اگر بتواند روى سنگهاى كف مسجد سجده مى كند و اگر نتواند روى فرش سجده مى كند ولى لازم نيست دست بسته نماز بخواند يا بعد از حمد آمين بگويد». «2»

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 68

2- حاجيان شيعه و پيروان مكتب اهل بيت عليهم السلام نبايد در ايّام حج و مانند آن تشكيل نماز جماعت جداگانه به طور گروهى در كاروانها يا مسجد الحرام و مسجد النبى بدهند، و چنين نماز جماعتى اشكال دارد.

3- زوّار خانه خدا بايد از تمام كارهايى كه موجب وهن مذهب است اجتناب كنند مانند:

الف: بازگشت از مسجدالحرام و مسجدالنبى و صفوف جماعت آنان هنگام اذان يا نزديك اذان.

ب: پرداختن به خريد و فروش در بازارها و خيابانها يا برگشتن با اجناس خريدارى شده به سوى كاروانها در چنين ساعات.

ج: اجتماع پشت ديوار بقيع براى زيارت قبور معصومين هنگام نماز جماعت.

د: پوشيدن لباسهاى نامناسب كه مايه وهن در انظار عمومى است.

ه برخورد خشونت آميز در سخن يا رفتار با ساير زوّار خانه خدا يا ساكنان مكه و مدينه.

خلاصه بايد چنان رفتار كنند كه همه احساس نمايند آنها به بركت تأسّى به اهلبيت عليهم السلام از تربيت

بالايى برخوردارند و هيچ گونه بهانه اى به دست مخالفان ندهند كه اين كار اجر و ثواب حج آنها را مضاعف مى سازد.

آيةالله العظمى مكارم، مناسك، ص 183- 184.

حكومت مطلقه الهى بر] آسمانها و زمين را به ابراهيم نشان داديم تا اهل يقين گردد».

آنچه تغيّر نپذيرد تويى وآنكه نمرده است و نميرد تويى ما همه فانى و بقا بس تراست ملك تعالى و تقدّس تراست خاك به فرمان تو دارد سكون قُبِّه خضرا تو كنى بيستون عقد پرستش ز تو گيرد نظام جز تو بَرِ هست پرستش حرام نظامى دعاى عرفه امام حسين عليه السلام نيز بهترين وسيله براى عرفان و شناخت حقتعالى در روز عرفه است.

كه از پدر درس صبر و حلم و رضا و تسليم در برابر حق را آموخته بود گفت:

- اى پدر! هرچه زودتر مأموريت خود را اجرا كن كه انشاءالله مرا از صابران خواهى يافت.

و آنگاه هر دو به سوى كوه ثبير در شمال مكه رهسپار شدند تا به تلّ يعنى ارتفاع مشرف به مسجد مِنى رسيدند.

مسجد مِنى در كنار جمرات كه به آن مسجد خيف گفته مى شود (خيف به معناى بلنديهاى مشرف بر سيل) «2» همان جائى است كه ابراهيم عليه السلام پيشانى فرزندش را بر صخره ها نهاد و كارد بر گلوى وى گذاشت و آنرا به حركت درآورد و فشار داد، اما هرچه كرد تيغ نبريد. و چون آن دو فرمان خدا را گردن نهادند و ابراهيم فرزند را تسليم كرد و اسماعيل جان را، خداوند ابراهيم عليه السلام را ندا در داد:

«يا ابْراهِيمَ! قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا، انَّا كَذلِكَ نَجْزِى الُمحْسِنينَ؛

اى ابراهيم! به درستى كه راست كردى خوابى كه ديده بودى، و مأموريتت را انجام دادى و ما اين چنين نيكوكاران را كه تسليم فرمان ما هستند و حاضرند در راه ما از جان خود و عزيزترين فرزند خود بگذرند پاداش مى دهيم».

آن توكّل تو خليلانه تو را تا نبرد تيغت اسماعيل را

البته اين يك آزمايش مهم و آشكارى بود كه اين دو دوست الهى به بهترين وجه از عهده آن برآمدند و چقدر گران است براى پدرى كه يك عمر از داشتن فرزند محروم بوده و از خدا فرزند صالحى خواسته و اكنون كه پس از يك عمر انتظار صاحب فرزند صالح گشته و اين فرزند به سنّ جوانى و شكوفايى رسيده و يار

و ياور و عصاى دست پدر در اين سنين پيرى شده، اكنون در راه دوست اينچنين او را قربانى كند. همچنين چقدر مهم است براى جوانى، كه بر روى آنهمه هوى و هوس و آمال و آرزو پا بگذارد و حاضر شود، با پاى خود به قربانگاه برود و جان خود را تسليم خدا كند.

سرزمين مكه- از بنى اسماعيل و

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 83

مسلمانان نيز به عمل آورد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله همچون حضرت ابراهيم عليه السلام به دنبال خوابى كه مى بيند همراه با 1400 تن از افراد با ايمان و از خودگذشته به سوى مكه حركت مى كنند و چون به حديبيه در نزديكى مكه مى رسند، آن افراد از صميم قلب با پيامبر بيعت مى كنند و با خدا پيمان مى بندند كه جان خود را در راه خدا تسليم كنند و به پيامبر صلى الله عليه و آله مى گويند:

«ما بر خلاف بنى اسرائيل مى گوئيم اى پيامبر! تو و پروردگارت برويد و با اهالى مشرك مكه بجنگيد و ما هم تا آخرين نفس با شما خواهيم بود». «1»

و خداوند در برابر اين قربانى و ايثار صادقانه هم سكينه و آرامش خود را بر آنان مى فرستد و هم پيروزى قريب الوقوع و فتح سرزمين مكه و سرزمينهايى كه خداوند به ذريه صالح حضرت ابراهيم عليه السلام وعده داده بود.

«لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤيا بِالْحَقِّ لَتَدْخِلَنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامِ انْشاءَاللَّهُ آمِنينَ مُحَلِّقينَ رُؤسَكُمْ وَ مُقَصِّرِيْنَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِكَ فَتْحاً قَريبَاً؛

خداوند رؤياى پيامبر خود را تحقق بخشيد كه اگر خدا بخواهد حتماً به ايمنى به مسجدالحرام درخواهيد آمد در آن حال كه سر تراشيده و مو سترده ايد و هراسى نداريد، خدا چيزى دانست كه شما نمى دانستيد و پيش از اين فتحى نزديك مقرر كرد». «2»

از نظر بيشتر مراجع عظام و بنا به احتياط مستحب از نظر آيةالله خويى) مراسم حلق (سرتراشى) را انجام مى دهند و مقلدين آيةالله مكارم مخير بين حلق و تقصيرند و سرتراشيدن بر ايشان معين نيست.

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 84

و مردانى كه سال اولشان نيست مخير بين حلق وتقصيرند و از نظر آيةالله مكارم كوتاه كردن ناخن به تنهايى كافى نيست يا سر مى تراشند و يا از مو و ناخن قدرى كوتاه مى كنند.

بانوان فقط به عمل تقصير (كوتاه كردن مو و ناخن) مى پردازند و سر را نمى تراشند.

شيطان وسوسه گر است، فرياد بر او زد:

- دور شو اى دشمن خدا!

گفته مى شود ابراهيم بر سر راه خود به قربانگاه در سه محل شيطان بر وى ظاهر شد، يكى به محل جمره اولى و ديگرى به محل جمره وسطى و سومى به محل جمره عقبه، و ابراهيم در هر سه نقطه با پرتاب هفت سنگ او را از خود براند «1» و از آن زمان اين رسم از جمله مناسك و اعمال واجب حج بوده و مستحب است به هنگام پرتاب سنگ به جمرات گفته شود: اللَّهُمَّ ادْحَرْ عَنِّى الشِّيْطان (خداوندا شيطان را از من دور گردان).

در حديث ديگرى آمده است: ابراهيم عليه السلام نخست به «مشعر الحرام» آمد تا پسر را قربانى كند، شيطان به دنبال او آمد، ابراهيم هفت سنگ به او پرتاب كرد، هنگامى كه به جمره دوم رسيد باز شيطان را مشاهده نمود، هفت سنگ ديگر بر او انداخت تا به «جمره عقبه» آمد هفت سنگ ديگر بر او زد «2» (و او را براى هميشه از خود مأيوس ساخت).

و اين نشان مى دهد كه وسوسه هاى شياطين در ميدانهاى بزرگ امتحان نه از يك سو كه از جهات مختلف صورت مى گيرد. هر زمان به رنگى و از طريقى مردان خدا بايد ابراهيم وار شياطين را در همه چهره ها بشناسند و از هر طريق وارد شوند راه را بر آنها ببندند و سنگسارشان كنند، و چه درس بزرگى؟! «3»

اكْبَرُ! ...

و پدر فداكار نيز چنين گفت:

- اللَّهُ اكْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ.»

و اين شبيه تكبيراتى است كه ما روز عيد قربان مى گوئيم. و حجاج با تكرار اين تكبيرها بعد از 15 نماز كه نخستين آن نماز ظهر روز عيد است، خاطره پيروزى ابراهيم و اسماعيل عليهما السلام را در آن ميدان بزرگ آزمايش در نظرها زنده مى كنند!

***

آنگاه خداوند قوچى بزرگ فرستاد تا ابراهيم عليه السلام آنرا به جاى پسرش قربانى كند و سنتى براى آيندگان در مراسم حج و سرزمين مِنى

«وَ فَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظيمٍ؛

و ما ذبح عظيمى را فداى او كرديم».

يكى از نشانه هاى عظمت اين ذبح به تعبير آيةالله العظمى مكارم آن است كه با گذشت زمان سال به سال وسعت بيشترى يافته و هر سال چند ميليون به ياد آن ذبح عظيم ذبح مى كنند و خاطره اش را زنده نگه مى دارند. «2»

را در اين ميدان در راه خدا ايثار كرد و بعداً سنتى به عنوان قربانى در منى به وجود آمد، به فلسفه اين كار پى مى بريم.

قربانى كردن رمز گذشت از همه چيز در راه معبود است، قربانى كردن مظهرى است براى تهى نمودن قلب از غير ياد خدا، و هنگامى مى توان از اين مناسك بهره تربيتى كافى گرفت كه تمام صحنه ذبح اسماعيل و روحيات اين پدر و پسر به هنگام قربانى در نظر مجسم شود و آن روحيات در وجود انسان پرتوافكن گردد.

متأسفانه مراسم قربانى در عصر و زمان ما به شكل نامطلوبى درآمده كه بايد علماى اسلام در نجات آن بكوشند. «1»

تفسير نمونه، ج 19، ص 125.

كه پهلويشان آرام گرفت (و جان دادند) از گوشت آنها بخوريد و مستمندان قانع و فقيران معترض را نيز از آن اطعام كنيد. اين گونه ما آنها را در تسخير و دسترس شما قرار داديم باشد كه شكر خدا را بجا آوريد».

همانطور كه ميزبان براى نشاندن مهر و محبت خود در دل ميهمان، برايش غذاهاى خوب تدارك مى بيند و مرتب از او مى خواهد كه از غذايى كه با دست خود تهيه كرده تناول كند. حجاج بيت الله الحرام نيز در واقع ضيوف الرحمن هستند و خداوند گوشت گوسفند و گاو و شتر را به عنوان روزى براى پذيرايى آنان تدارك ديده تا بدينوسيله مهر و محبت خود را در دل آنان بنشاند و آنان را آماده پرستش و شكرگذارى لفظى و قلبى و عملى و پذيرش تربيتهاى الهى گرداند.

از اين رو خداوند كه كريم ترين و مهربان ترين ميزبانان است بطور مكرر به ميهمانان خود مى فرمايد:

«فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِى ايَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلى ما رَزَقَهُم مِنْ بَهِيْمَة الْأنْعامِ فَكُلُوا مِنْها وَ اطْعِمُوا الْبِآئِسَ الْفَقِيْرَ؛ «1»

و نام خدا را در ايام معينى بر چهارپايانى كه به آنها روزى داده است، ببريد و از گوشت آنها بخوريد و بينواى فقير را اطعام دهيد».

و باز هم با فاصله كوتاهى دوباره به ميهمانان خود مى فرمايد:

«فَكُلُوا مِنْها وَ اطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ كَذلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ «2»؛

از گوشت آنها بخوريد و افراد قانع و فقيران سائل را نيز اطعام كنيد، اينچنين ما آنها را در تسخير شما قرار داديم باشد كه شكر خدا را به جا آوريد».

مسلماً وقتى افراد با ايمان، چهارپايان را با نام و ياد خدا ذبح مى كنند و با

نام خدا از آن تناول مى كنند و به فرمان خدا سهمى از آن را به دوستان و سهمى از آن را به پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 93

بندگان نيازمند تقديم مى دارند، در واقع قلب خود و دوستان و فقرا را از مهر و محبت خداوند سيراب مى سازند.

بر خلاف آنچه با نام طاغوت و بتان ذبح مى شود و طعامى كه با نام خدا نبوده و يا به سلامتى طاغوتها مى نوشند و مى خورند و به كفر و ناسپاسى مى پردازند، باعث مى شود كه به جاى مهر و محبت خدا قلبشان با مهر و محبت و پرستش غير خدا سيراب گردد چنانكه خداوند كفرپيشگان بنى اسرائيل كه يك عمر بر سر سفره فرعونيان طاغوتى نشسته و از گوشت گوساله هايى كه به نام بتان ذبح شده بود تناول كرده بودند مى فرمايد:

«وَ اشْرِبُوا فى قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِم؛ «1»

و به سبب كفرى كه داشتند دلهايشان با مهر و محبت و پرسش گوساله سرشته و سيراب شد».

خدايان به وسيله قربانى كردن جنبه قدس و خدايى به خود گرفته است. اما موضوع و مقاصد و كيفيات قربانى در ميان اديان و امم پيشين به اندازه اى متنوع است كه نمى توان همه آنها را به معنى واحد و مشتركى كه در كلمات فوق است برگرداند. «3»

داد و گفت: «اين است خون من» «3» و اين در حكم يك قربانى بدون خونريزى است. «4»

«5»

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 96

اقوام سلت در اروپا براى حق شناسى و شكرگزارى و فراوانى محصول، نباتات و حيوان و انسان قربانى مى كردند. براى قربانى كردن انسان گاهى زنان و كودكان خردسال و گاهى از اسراى جنگى، به پيشوايان دينى تسليم مى كردند. «1»

پيروان آئين برهمنيزم در هند با اداى نماز و تلاوت دعا و تقديم قربانى ها از آن عالم يارى مى جستند «2»

و پيروان زرتشت هدايا و قربانيهايى از گوشت حيوانات نثار روانهاى بهشتى و آله غيبى مى كردند. «3»

كنعانيان، در هر شهرى مذبح و محرابى به نام بعل همان شهر برافراشته بودند و اولين ميوه نوبر درخت يا گوشت اولين حيوان نوزاد كه جسد او را بر فراز مذبح مى سوزاندند و مراسم عشاى ربانى كه در آن عابد و معبود يعنى خداى بعل با پرستندگان خود متحد شده و مراسم قربانى را به عمل مى آوردند. «4»

هَداكُمْ.

با اهداء بخشى از قربانى، به دوستان: وَ اطْعِمُوا الْقانِعَ، در زمره نيكوكاران درآيد وَ بَشِّرِ الُمحْسِنينَ.

و با اعطاى بخشى از قربانى به فقرا و مستمندان: «وَ اطْعِمُوا الْبائسَ الفَقِيْر» طعام و شادى خود را با آنان تقسيم كنند و در جامعه مساوات و برادرى و مهر و محبت پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 98

برقرار گردد و اين انفاق خود بهترين وسيله صفاى قلبها و نزديك شدن به خداست.

در اسلام ساير مقاصدى كه در اديان شرك و بت پرستى و يا تحريف شده آمده كه قربانى را مى سوزاندند يا دفن مى كردند تا بو يا گوشت يا خون آن به خدايان برسد، به شدّت نفى شده است و قرآن صريحاً مى فرمايد:

«لَنْ يَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لَكِن يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُم «1»؛

«هرگز نه گوشتها و نه خونهاى آنان به خدا نمى رسد، آنچه به او مى رسد تقوا و پرهيزگارى شماست».

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در حجّةالوداع خود به قربانگاه رفتند و مقدارى از قربانيها را خود ذبح كردند و بقيه را به على عليه السلام دادند تا ذبح كند، آنگاه مقدارى از گوشت هر كدام را طبخ كرده بخوردند و آبش را سركشيدند. «2»

على عليه السلام مى فرمايند: من به دستور پيامبر صلى الله عليه و آله گوشتهاى قربانى و حتى پوستهاى آنها را ميان فقرا تقسيم كردم «3»

فَأَمَرَنِى فَقَسَّمْتُ لُحُومَها ثُمَّ امَرَنِى فَقَسَّمْتُ جَلالَها وَ جُلُودَها

محل خاص و معهودى دارد كه در زمان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله جايى جز منى نبوده است. و دليل ديگر آن رواياتى چون روايت امام صادق عليه السلام است پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 99

راجع به كسى كه قربانيش را گم كرده و ديگرى آن را پيدا كرده و ذبح كرده بود، حضرت فرمودند:

«انْ كانَ نَحْرُهُ بِمِنى فَقَدْ أَجْزَأ عَنْ صاحِبِهِ الَّذِى ضَلَّ عَنْهُ وَ ان كانَ نَحْرُهُ فِى غَيْرِ مِنى لَمْ يُجزء عَنْ صاحِبِه؛ «1»

اگر در منى قربانى را از طرف صاحبش كه آنرا گم كرده نحر كرده كفايت مى كند و اگر آنرا در غير منى از سوى صاحبش نحر كرده مجزى نيست».

و سيره قطعى كه نسل به نسل به ما رسيده كه در منى ذبح مى كرده اند بهترين دليل بر آن است. «2»

وجه تسميه هَدْى هَدْى بر وزن فَلْس در هفت جاى قرآن به كار رفته كه همه راجع به قربانى حج و عمره است. واحد آن هديه است و در وجه كاربرد آن در قربانى گفته شده كه چون حجّاج شتر، گاو يا گوسفندى به خانه خدا هديه مى كنند تا به خدا نزديك گردند و بعضى در وجه تسميه آن گفته اند كه چون قربانى به محل آن (منى) سوق داده مى شود به آن هدى مى گويند. «3»

حيوانى براى مراسم قربانى و اطعام فقراء و نيازمندان مناسبتر است مخصوصاً روى آن تكيه شده است «2» و مى فرمايد: براى شما در چنين حيواناتى خير و بركت است (لَكُمْ فِيها خَيْرٌ).

هرچند كه فربه بودن از شرائط الزامى قربانى نيست، امّا از آن جا كه خداوند مى فرمايد: وَ انْفِقُوا مِمّا تُحِبُّون (از آن چه را كه دوست داريد انفاق كنيد)، مسلماً هرچه قربانى سالم تر و بزرگ و گوشت دارتر باشد، دوست داشتنى تر است و ايثار آن مايه قرب بيشتر به خدا خواهد بود.

از اين رو در مناسك مراجع تقليد آمده كه قربانى بايد صحيح و سالم بوده نه كمسال باشد و نه پير و فرتوت، تام الاجزاء بوده، ناقص و لاغر نباشد. «3»

در شرائط كنونى بيشتر گوسفندان را از سومالى و قسمتى را از استراليا و زلاند نو مى آورند «4» در بازديدى كه نويسنده خود از آغلهاى مكّه داشت؛ گوسفندان سومالى پرورشى و داراى كيفيت پائينى و اغلب كوفته و اخته شده است امّا گوسفندان استراليا و زلاند نو، بسيارى از آنها گوسفندانى است كه براى پشمش پرورش داده مى شود و گوشتش خوراكى نيست و در خارج به عنوان كود از آن پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 101

استفاده مى كنند. شركتهاى خارجى اين گوسفندان كم ارزش را با قيمت گرانى دست كم دو برابر قيمت گوسفند خوب در ايران) به حجاج مى فروشند.

و حجاج به جاى اينكه شاهد منافع خويش باشند: لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ، بايد شاهد منافع شركتهاى خارجى و زيانهاى خويش باشند.

عارى بودن قربانى از كيفيت مورد نظر شارع محروم بودن حجاج، و ميهمانان و فقرا از گوشت قربانى رفتن آن همه ارز به جيب شركتهاى خارجى اعتراف برخى از

مقامات سعودى و مشاهدات عينى نويسنده و ارقام و آمار بانك توسعه اسلامى عربستان بهترين گواهى اين مدعاست. كارشناس حج و زيارت در گزارشى مى نويسد: «به شهادت اكثر قريب به اتفاق افرادى كه در هر دو كشتارگاه گوسفند خريده و ذبح كرده اند گوسفندان خريدارى شده توسط بانك توسعه اسلامى با اينكه از نظر كيفيت حداقل 40 درصد بهتر است از نظر قيمت به طور متوسط 70 ريال سعودى ارزانتر از گوسفندان قربانگاههاى آزاد است.

افزون بر اينكه قيمت گوسفند در بانك اسلامى شامل پول ذبح و انجماد و بسته بندى و ارسال به كشورهاى محروم، در حدود 350 ريال سعودى و قيمت گوسفند آزاد در ساير قربانگاهها با بيش از 40 درصد نامرغوب بودن بين 300 تا 450 ريال سعودى است كه گاهى تا 500 ريال هم مى رسد، بدون پول ذبح كننده و ساير مخارج. «1»»

براى مؤمنين.

و اين نظر مشهور فقهاست و برخى قانع و معتر را دو نوع فقير سائل و غير سائل دانسته اند در مورد وجوب خوردن حاجى از گوشت قربانى برخى احتمال داده اند كه منظور رفع محظور باشد، يعنى مى توانيد بخوريد، مانعى ندارد. «1»

از نظر آيات عظام خويى، گلپايگانى، اراكى و ... تقسيم قربانى به سه قسمت احتياط وجوبى است. «2»

از نظر آيةالله العظمى مكارم: تقسيم قربانى به سه قسمت مستحب است ولى دادن بخشى از آن به فقرا واجب است.

مناسك، ص 146

مى كنند. به عنوان نمونه در سال 1395 كه تعداد حاجيان غير سعودى كمتر از يك ميليون يعنى 573/ 894 نفر بودند، رقم قربانى به يك و نيم ميليون رسيد. «1»

بنابراين در اين سالها كه شمار حاجيان به بيش از دو ميليون مى رسد، رقم قربانى در حدود سه ميليون رأس مى باشد، با همه تلاشهايى كه توسط بانك توسعه اسلامى به عمل آمده اين بانك توانسته بطور متوسط نيم ميليون آن را بسته بندى و آماده ارسال به مناطق محروم سازد اما باز هم بيشتر از دو و نيم ميليون آن نابود مى شود.

2- ادامه و توسعه كار بانك توسعه اسلامى چه از جهت خريدارى ماشينها و سردخانه هاى بسيار، و چه از جهت تأمين پرسنل و نگاهدارى آن در طول يكسال مستلزم پرداخت هزينه سنگينى است كه معلوم نيست دولت عربستان پرداخت آن را تحمل كند و يا به كمكهاى خود ادامه دهد.

3- اجراى اين طرح در اين سالها كه ايام حج در فصل بهار و زمستان است تا حدودى امكان پذير است امّا در سالهايى كه مصادف با گرماى شديد تابستان است و لاشه حيوان در ظرف چند دقيقه فاسد مى گردد كار اين مؤسسه را بسيار محدودتر خواهد ساخت. در چنين موقع با چه مقدار كارگر و وسيله و در چه شعاعى از

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 105

عمليات مى توان سه ميليون لاشه را جمع آورى كرده و به سردخانه برد و تحويل داد؟

4- بر فرض كه همه اين اشكالها برطرف شود، چه كسى تضمين مى كند كه همه گوشتها و پوستها به فقرا تحويل شود و در بازارها به فروش نرسد و بهاى آن به جيب ثروتمندان ريخته نگردد همچنانكه

گفته مى شود بسيارى از گوشتهاى خوب را كه در كشتارگاههاى معمولى به نام فقراء مى برند، به رستورانهاى مكه مى فروشند.

به قول دكتر سيد جعفر شهيدى، حل مشكل قربانى در صلاحيت دولت عربستان و جمعيت رابطه و وزارت حج و اوقاف نيست. اظهار نظر درباره آن در صلاحيت فقهاى مذاهب مختلف اسلام است. آنها مى توانند با استفاده از ظاهر قرآن كريم و سنت پيامبر صلى الله عليه و آله و اقوال ائمه عليه السلام و رعايت احكام ثانوى در اين باره تصميم بگيرند. «1»

5- سازمان بانك توسعه اسلامى ظرفيت كشتارگاههاى جديد معيصم (شامل واحدهاى: ب، د، ه، و) را 000/ 400 رأس (هر واحد 000/ 100 رأس) اعلام داشته كه با ظرفيت كشتارگاه اتوماتيك آن 000/ 800 تا 000/ 900 رأس مى رسد كه سال گذشته به علّت نقص فنّى تنها توانست 000/ 637 رأس قربانى را مورد بهره بردارى قرار دهد. «2»

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 106

سازمان تبليغى جوانان اسلامى عربستان (الندوة العالمية للشباب الاسلامى) براى قربانى كوپنهاى 250 ريالى تهيه كرده كه در ايام حج پول قربانى را (با صد ريال كمتر) دريافت مى دارد و پولهاى جمع آورى شده را به دفاتر خود در كشورهاى محروم حواله مى كند و مبلغين سعودى با اين پولها بهترين قربانى را در مناطق فقيرنشين خريدارى و پس از ذبح در آن كشورها، گوشتهاى گرم و تازه را همراه با كتابهاى تبليغى ميان فقراء توزيع مى كنند «1»

بلكه قرآن اين خرافات جاهلى را نفى كرده است. هدف اصلى از قربانى كه قرآن به روى آن تكيه كرده اطعام مساكين، وَ اطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيْر، و سيراب شدن قلب زائر از محبت و پرستش خداست.

و در روايات نيز اين هدف اساسى به عنوان علت و حكمت تشريع قربانى ذكر شده به عنوان نمونه امام على عليه السلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كنند كه:

«انَّما جَعَلَ اللَّهُ الْأضْحَى لَيشْبَعَ مِنْهُ مَسَاكِيْنَكُمْ مِنَ اللَّحْم فَاطْعِمُوهم «1»؛

جز اين نيست كه خداوند قربانى را براى آن قرار داد تا مساكين شما از گوشت سير شوند پس اطعامشان كنيدو گوشت را به ايشان بخورانيد».

و تنها اراقه دم و ريختن خون كه بعضى از علماى اهل سنت به آن قائلند نمى تواند هدف قربانى و تقرب به خدا باشد و اگر در ظاهر برخى روايات كلمه اراقه دم به كار رفته منظور ريختن خون براى مصرف كردن و اطعام فقراء است نه دور ريختن و آتش زدن.

راه حلهاى ارائه شده از اين قرار است:

ساير مراجع عظام فروش يا هبه سهم فقير قبل از قربانى و بدون پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 108

قبض آن باطل است، بنابراين عمل بعضى كه به ادعاى فقر و وكالت از فقير ثلث فقير را از قربانى به خود حاجى مى فروشند يا هبه مى كند، صحيح نيست «1».

از نظر آيةالله العظمى مكارم در وضع كنونى كه گوشتهاى قربانى تلف مى شود، صحت ذبح در مِنى مشكل است خواه وكالت از فقير بگيرد يا نگيرد. «2»

اين راه حل مشكل قربانى را بيشتر كرده و حاجى هم بايد قربانى كند و آنرا دور بريزد و هم بابت سهم فقير پول بپردازد و هم براى قبول و اعراض وكيل بگيرد.

از اركان دين نيست، از نظر ما بايد پول قربانى را به جاى قربانى ميان فقرا تقسيم كرد». «4»

در موسوعه فقهيه كويت آمده است:

جمهور فقهاى اهل سنت از جمله شافعيان و حنبليان و به قول ارجح نزد مالك و روايتى از ابو يوسف بر آنند كه قربانى سنت مؤكد است، نه واجب.

و اين نظر جمعى از اصحاب مانند بلال، ابن مسعود و سيد بن مسيب و عطاء و علقمه و اسود و اسحاق و ابى ثور و ابن منذر است.

از جمله دلائل آنان اين است كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند:

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 109

«وَ اذا دَخَلَ الْعَشْرَ وَ ارادَ احَدُكُم انْ يُضْحَى

چون دهم ذيحجه فرا رسيد و كسى از شما اراده كرد قربانى كند».

اگر قربانى واجب بود پيغمبر صلى الله عليه و آله نمى فرمودند:

«وَ ارادَ احَدُكُم؛

كسى از شما خواست».

تنها ابوحنيفه و بنا به قولى مالك و اوزاعى قربانى كردن را واجب دانسته اند. «1»

گرچه همه فقهاى مذاهب اهل سنت تصريح كرده اند كه قربانى كردن بهتر از صدقه دادن با پول آن است امّا بلال صحابه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى گفت:

«از نظر من اگر پول آن را در راه يتيمى نيازمند صرف كنم، بهتر است تا اينكه قربانى كنم» بعضى ديگر از صحابه چون شعبى و ابوثور، نيز چنين نظر داده اند. «2»

ولى همانطور كه در حكمت قربانى از نظر قرآن توضيح داده شد چه بسيار اثراتى كه در خوردن و خوراندن گوشت قربانى وجود دارد كه در پرداخت پول آن نيست.

از نظر آيةالله العظمى مكارم: «انفاق پول قربانى به جاى قربانى كافى نيست». «3»

حدودى زمان و مكان قربانى را توسعه داده، از نظر مكان محل قربانگاه را از منى به محدوده حرم گسترش داده و از نظر زمان ذبح قربانى را از روز عيد قربان به ايام تشريق 11 و 12 و 13 و برخى تا آخر ذى الحجة توسعه داده اند. و در مورد قربانى مستحب پيشنهاد تبديل آن به نقدى را داده اند.

مرحوم شيخ محمود شلتوت فقيه و مفسّر و شيخ اسبق الازهر در اين باره مى نويسد:

اولًا: اسلام از همه حاجى ها قربانى نخواسته و ثانياً آنجا كه ذبح قربانى را واجب كرده، ذبح را در خصوص منى لازم ندانسته است و ثالثاً در مورد وجوب قربانى در مِنى آن را فقط در روز اول لازم نمى داند بلكه در همه ايام نحر و همه جاى حرم پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 110

جايز مى شمارد و در بقيه موارد هم حاجى، ميان ذبح و غير آن مثل صدقه و روزه مخير مى باشد و آن زائرى كه ذبح قربانى بر او مستحب است صدقه نقدى دهد. «1»

متأسفانه با گذشت چهل سال از اين راه حل، مشكل همچنان باقى است و هر سال ميليونها رأس گوسفند، در معرض فساد و تباهى قرار مى گيرد.

اينكه يقين دارد كه قربانيش در كوره ها سوزانده و يا در زير خاك دفن مى شود؟ و چون به مصرف فقرا نمى رسد، گذشته از قربانى، پولى را بابت سهم فقير، كنار بگذارد؟

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 111

در مجموعه آيات قرآنى، آيه اى كه نص صريح باشد در اينكه ريختن خون حيوان به طور مطلق ولو در صورت تلف و فساد، مجاز و يا واجب است وجود ندارد. و در سنّت نبوى هم وارد نشده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله چنين چيزى فرموده و يا انجام داده و يا امضا كرده باشند.

از آنجا كه شارع به زبان عرف سخن مى گويد براى شناختن منظور شارع بايد به مفهوم عرفى احكام توجه كنيم:

مفهوم عرفى جمله «قربانى كن» و گوسفندى ذبح كن ذبح براى خوردن است و ريختن خون به طور مطلق از اذهان مردم به دور است و بر اساس همين تفاهم عرفى است كه مردم با تعجب از رها شدن قربانى مى پرسند آيا شارع ما را مكلف به چنين كارى كرده است؟

مرحوم شيخ محمد جواد مغنيه نتيجه مى گيرد كه وقتى مأموربه و عمل تقرب، منتفى شد، و حاجى نتوانست قربانى را در منى و منطقه حرم به مصرف واقعى خود برساند، تكليف منتفى مى شود.

به دليل اينكه اگر وجوب قربانى شامل مواردى كه نمى توان از گوشت آن استفاده كرد، مى شد لازم مى آمد كه در آن صورت، قربانى مجزى باشد، در صورتى هيچ يك از فقها قديم و جديد قائل به آن نيستند.

از نظر علامه مغنيه امكان مصرف قربانى و ساير احكام آن همچون شرط وجوب است.

اگر زمينه استفاده از قربانى ها فراهم گردد، ذبح در مِنى واجب

مى شود و اگر زمينه آن فراهم نگردد تكليف منتفى است، مانند استطاعت كه اگر تحقق يافت حج واجب مى شود وگرنه تحصيل آن براى شخص واجب نيست. «1»

جمع بين ذبح و روزه بدل از هدى از نظر آيةاللّه العظمى سيستانى در صورت عذر از ذبح در مِنى به جهت منع حكومت نه بعلت كمبود جا در منى احتياط جمع بين ذبح قربانى در وادى محسّر (معيصم) و روزه بدل از هدى است. «2»

در آن سرزمين مقدس به وضع بسيار زننده و نامطلوبى نابود مى شود. و در حال حاضر صحنه قربانگاه در روز عيد قربان به قدرى زننده و غير منطقى به نظر مى رسد كه افراد ضعيف الايمان را به ترديد در اصل اين برنامه مى اندازد و به دشمنان دستاويز محكمى مى دهد.

روزگار نياز داشتند ولى بعد اجازه دادند.

نَهَىَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله عَنْ ادِّخارِ لُحُومِ الْأضاحِى فَوْقَ ثَلَاثَةِ ايَّام مِنْ اهْل حاجَةِ النَّاسِ يَومَئِذٍ فَامَّا الْيَوْمَ فَلا بَأسَ بِهِ. «3»

همچنين در زمانى كه گوشت كم بود و مردم نيازمند در آن سرزمين زياد بودند، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بنا به روايت امام صادق عليه السلام از بردن گوشتهاى قربانى به خارج نهى مى كردند و آنگاه فرمودند:

«فَامَّا الْيَوْمَ فَقَدْ كَثُرَ اللَّحْم وَ قَلَّ النَّاس، فَلا بَأسِ بِاخْراجِهِ «4»؛ امّا امروز كه گوشت فراوان شده و مردم كمترند، مانعى ندارد كه گوشتها بيرون برده شوند».

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 115

بنابراين لزوم پيروى از مجتهد حىّ براى آن است كه مجتهد با توجه به شرايط زمان و مكان، احكام را آن چنان با موضوعات تغيير يافته انطباق دهد كه هدف شارع و روح قانون عملى گردد.

آيةالله العظمى مكارم شيرازى محور اصلى را در مسئله قربانى اين چنين مطرح مى كنند:

مسئله قربانى در زمان ما داراى چهار حالت است:

1- در صورتى كه امكان ذبح در منى (يا كشتارگاههاى كنونى در صورت عدم امكان ذبح در منى) وجود دارد و بتوان گوشتهاى قربانى را در مصارف صحيح آن رساند و موجب اتلاف و دفن و سوزاندن آنها نشود، بدون اشكال بر هر چيز مقدم است.

2- در صورتى كه مستحق در مِنى نباشد ولى بتوان گوشتها را به خارج از منى يا خارج از عربستان انتقال داد چه با خشك كردن يا وسائل روز، واجب است كه قربانى را در منى ذبح و سپس براى مصرف مستحقين به خارج منتقل ساخت.

3- در صورتى كه انتقال گوشتها

به خارج از منى يا خارج حجاز امكان ندارد امّا اگر آنها را در جايى ديگر، داخل مكه يا داخل حرم ذبح كنند، مى توان گوشتها را به مصرف صحيحش رساند بنابراحتياطلازم بايددرآن مكان ذبح كرد.

4- در صورتى كه حالات سه گانه فوق ممكن نباشد و جز رها ساختن براى دفن يا سوزاندن چاره اى نبود، مى توان گفت كه تكليف ذبح ساقط مى شود (زيرا كه تنها ريختن خون هدف نبوده بلكه از نظر قرآن و سنت مشروط به صرف آن در مصارفش مى باشد و چون تحصيل شرط امكان ندارد. مشروط ساقط مى گردد). ولى احتياط واجب آن است كه پول آن را كنار گذاشت و به ساير مناسك حج پرداخت و آنگاه در وطن يا در محلى ديگر بعد از مراجعت در ماه ذيحجه با آن پول قربانى كند (و به مصارف صحيحش برساند) و بهتر است كه در صورت امكان، با خانواده خود يا با دوستان هماهنگ كند كه در همان روز عيد قربان، از طرف او در وطنش قربانى كنند، تا گوشتش را به مصارفش برسانندو بعد از آن عمل تقصير را انجام دهد (ولى اين كار واجب نيست زيرا كه موجب عسر و حرج بر بسيارى از حجاج خواهد بود).

آيةالله العظمى مكارم: حكم الاضحية فى عصرنا، ص 8- 10.

كه اولين قطره خون قربانى فرو مى ريزد صاحب قربانى آمرزيده مى شود».

آيةالله العظمى مكارم در اين باره مى فرمايند:

«آنچه از ظاهر آيات قرآن در حكم قربانى استفاده مى شود اين است كه هدف از قربانى در شريعت اسلامى مصرف كردن گوشتهاى آن براى فقراء و مساكين است نه تنها ريختن خون، خداوند متعال مى فرمايد:

وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيْها خَيْرٌ؛ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْها صَوافَّ فَاذا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلوا مِنْها وَ اطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ. «3»

و شترهاى فربه را براى شما از شعائر الهى قرار داديم. در آنها براى شما خير و بركت است، نام خدا را (هنگام قربانى كردن آنها) در حالى كه به صف ايستاده اند ببريد، هنگامى كه پهلويشان آرام گرفت (و جان دادند) از گوشت آنها بخوريد و مستمندان قانع و فقيران معترض را نيز از آن اطعام كنيد.

از اين آيه خصوصاً به قرينه فاء، (فَكُلُوا ...) استفاده مى شود كه شارع قربانى پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 117

را در راه اطعام و لزوم تناول قربانى كننده و فقراء سائل و غير سائل (القانع و المعتر) از گوشتهاى قربانى قرار داده، و بديهى است كه اين آيه ناظر به مواردى نيست كه قربانى كنندگان و فقراء از خوردن قربانى ممنوع بوده قربانى ها در معرض تلف شدن و دفن و سوزاندن مى باشند.

حكم الاضحية فى عصرنا، ص 11 و 12.

اينكه در بعضى از روايات آمده كه با ريختن اولين قطره خون قربانى قربانى كننده آمرزيده مى شود، كنايه از ذبح براى تناول و اطعام فقرا و مساكين است. اين روايات نظير روايت فضيلت جهاد است كه مى فرمايد: يَغْفِرُ اللَّهُ الُمجاهِد بِاوَّلِ خَطْوَةٍ يَصِفُها فِى طَرِيْقِ

الْجَهاد فِى سِبِيْلِ اللَّهِ (خداوند جهادگر را با اولين گام در راه جهاد فى سبيل الله مى آمرزد). «1»

آيا مى توان گفت كه همان اولين گام كافى است هرچند كه گامهاى بعدى را در راه فساد و تباهى بردارد؟

فتوى يا احتياط واجب و يا مستحب به تقسيم قربانى به سه بخش: يك سوم براى خود، يك سوم براى فقرا و يك سوم هديه به مؤمنين.

و ضامن دانستن حاجى نسبت به سهم فقراء در اين شرائط كه قربانى تلف مى شود و گرفتن وكالت از فقراء و مؤمنين، براى پرداخت مبلغى پول.

توصيه فقها بر اساس قرآن كه قربانى صحيح و سالم و فربه باشد، نشانگر آن است كه هدف از قربانى و ريختن خون، مصرف صحيح آن است.

و نيز در جايى كه شكار و كشتن صيد و آزردن حشرات و حتى جا به جا كردن حشره بدن حرام است و كفاره دارد چگونه ريختن خون ميليونها گوسفند و گاو و شتر، براى انهدام جايز است؟

از قديم در روايات و اصطلاحات فقها روزهاى 11 و 12 و 13 را از آن جهت «تشريق» مى گفتند كه فقراء گوشتها را براى مصرف، در برابر آفتاب خشك و نگهدارى مى كردند، در اين روزها روزه گرفتن حرام است، هم چنين وجوب پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 118

نشانه گذارى روى حيوانى كه به قربانگاه مى فرستند، همه و همه به طور وضوح و آشكار بهترين دليل بر اين است كه هدف از قربانى مصرف صحيح گوشت قربانى آست نه آتش زدن و دفن كردن آن.

كردن در خارج از منى همچون طواف كردن يا سعى كردن در غير مكه نيست؟

آيةالله العظمى مكارم به اين قياس چنين پاسخ مى دهند:

آرى موارد متعدد در روايات قربانى يافت مى شود كه قربانى خارج از منى واجب مى شود بنابراين قربانى از قبيل طواف و سعى نيست كه قائم به مكان خاص باشد. به عنوان نمونه:

1- مصدود- كسى كه با خود قربانى آورده و او را از ورود به منطقه حرم يا مكه باز داشته اند- روايات و فتاواى مشهور فقهاى عظام اتفاق دارند كه واجب است در همان محلى كه او را بازداشته اند ذبح كند و از احرام بيرون آيد. «1» بنابراين اگر قربانى در غير منى مانند طواف در غير مكه بود قربانى ساقط مى شد، و قربانى كردن خارج از منى جائز نبود. «2»

2- شخصى كه قربانى با خود همراه مى برد اگر در راه خدا از حركت باز ماند و شخص كسى را نيابد كه قربانى را به وى صدقه دهد، بايد آن را نحر يا ذبح كند و يادداشتى به روى آن بگذارد كه اين قربانى است، تا هر كس كه بر آن مى گذرد بداند كه اين صدقه است اگر بخواهد از گوشت آن بخورد. «3»

اين روايات به خوبى دلالت دارد بر اينكه:

1- در موارد ضرورت، جايز است كه قربانى را در خارج از منى (و منطقه حرم) ذبح كنند.

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 119

2- لازم است كه حاجى سعى كند كه گوشت قربانى را به مستحقين آن برساند و در صورتى كه مستحقى را نيابد بايد علامتى را به روى آن نصب كند كه اين قربانى است و مؤمنين و مستحقين مى توانند از

آن تناول كنند.

البته در شرائط كنونى براى بيشتر گوشتهاى قربانى مستحقى نيست به طورى كه آنها را دفن يا مى سوزانند و نصب علامت قربانى يا يادداشت به روى آن بيهوده است. «1»

الاضيحة فى عصرنا، ص 22.

سه روز نهى كردند.

و ابو الصلاح و حنان بن سدير از امام صادق عليه السلام روايت مى كنند كه فرمود:

«نَهَىَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله عَنْ لُحُومِ الْأضاحِى بَعْدَ ثَلاثَ، ثُمّ اذَّنَ فِيْها وَ قال: كُلُو مِنْ لُحُومِ الْأضاحِى بَعْدَ ذلِكَ وَ ادَّخِرُوا؛ «1»

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله از گوشتهاى قربانى بعد از سه روز نهى كردند، سپس اجازه دادند و فرمودند از اين به بعد از گوشتهاى قربانى بخوريد و ذخيره كنيد».

از مجموع اين روايات و ديگر روايات بر مى آيد كه تمامى گوشتهاى قربانى در آن ايام مصرف مى شده يا دست كم آنها را به صورت قطعه قطعه در مى آوردند تا براى روزهاى ديگر ذخيره كنند.

همين ذخيره سازى در ابتدا به علت كثرت نيازمندان ممنوع بود و سپس (با كاهش يافتن نيازمندان و كثرت قربانى) اجازه داده شد.

و از همين روايات استفاده مى شود كه بيرون بردن گوشتهاى قربانى از منى بعلت كثرت افراد نيازمند به آنها ممنوع بود، و با افزايش گوشتها و كم شدن مستحق انتقال آن به خاج از منى و بهره بردارى از آن اجازه داده شد.

در حديث محمد بن مسلم از امام صادق عليه السلام از بيرون بردن گوشتهاى قربانى از منى سئوال مى كند و امام در پاسخ مى فرمايند:

«كُنَّا نَقُولُ لا يَخْرُجْ مِنْها بِشَئٍ لِحاجَةِ النَّاسِ الَيْهِ، فَامَّا الْيَوْم فَقَد كَثر النَّاس فَلْا بَأسَ بِإخْراجِهِ؛ «2»

ما قبلًا مى گفتيم چيزى از آن را بيرون نبرند به خاطر احتياج مردم به آن امّا امروز كه تعداد حجاج زياد شده اند بيرون بردن آن مانعى ندارد».

آنچه مجموع اين روايات بر آن دلالت دارد اين است كه گوشتهاى قربانى پرشكوه ترين مراسم عبادت و

قربانى، ص: 122

در عصر ائمه معصومين عليهم السلام نيز يا در همان روزهاى اوليه حج در منى يا در روزهاى ديگر در مكه يا خارج از مكه مورد استفاده قرار مى گرفت، امّا آنچه را كه امروزه ما شاهد آن هستيم كه گوشتهاى قربانى را دفن مى كنند و يا مى سوزانند، امرى جديد و مستحدثه است كه در زمانهاى گذشته سابقه نداشته است. و بنابراين بسيار مشكل است كه اطلاق روايات قربانى شامل تمامى صور قربانى حتى صورت دفن و سوزاندن آن شود. زيرا كه مصداق موجود در عصر ما از قبيل فرد نادر يا فرد معدوم در عصر نزول آيات هدايت و صدور رويات آن است.

و اگر فقها براى مصاديق جديد به عمومات و اطلاقات تمسك مى جويند مانند تمسك به عموم آيه اوفُوا بِالْعُقُود براى صحت عقد بيمه، به جهت الغاء خصوصيت قطعى عرفى در مواردى است كه امكان داشته باشد. امّا خصوصيتى در محل بحث يقيناً وجود دارد كه نمى توان آن را الغاء كرد، زيرا كسى نمى تواند ادعاى يقين يا اطمينان كند كه ميان قربانى هايى كه مصرف مى شود و قربانى هايى كه دفن يا سوزانده مى شود فرقى نيست.

و اين دليل ديگرى بر مجزى نبودن قربانى هايى است كه تلف مى شود.

حكم الاضحية فى عصرنا تقريراً لمحاضرة آيةالله العظمى مكارم، ص 23- 27.

و قربانى، ص: 123

حدود مِنى مِنى به كسر ميم، نزديكترين مشاعر حرم به مكه است. يكى از وجوه تسميه اين سرزمين به منى، بجهت ريخته شدن خون قربانى در آن است. «1»

در روايت صحيح معاويه و ابى بصير از امام صادق عليه السلام:

«مرز منى از جمره عقبه تا وادى محسّر است.» «2»

در اخبار مكه ازرقى، نيز حدّ منى از عقبه تا وادى محسّر ذكر شده، به اتفاق فقها و جغرافى دانان اسلامى، وادى محسر جزو مِنى نيست بلكه مرز مِنى است. همين طور عقبه حدّ منى است نه جزو مِنى چنان كه اصطخرى در كتاب مسالك و ممالك مى نويسد بطن محسر وادى باشد ميان مِنى و مُزْدَلِفه، نه از مِنى باشد و نه از مُزْدَلِفه.

و جمرة العقبة از مِنى نيست. «3»

و از نظر القاسى در شفاء العزام كوههاى پيرامون آن حدود مِنى را از نظر عرض ترسيم مى كند به اين صورت كه اين سوى كوه كه رو به مِنى دارد جزو مِنى و پشت كوهها خارج از مِنى است و هم اكنون از سوى ولت عربستان تابلوهايى نصب شده كه حدود مِنى و مزدلفه را مشخص كرده اند. و بنابراين قربانگاههاى جديد شهردارى كه در پشت كوههاى مِنى در وادى معيصم واقع شده بطور قطع خارج از منى است و قابل ضميمه شدن به مِنى نيست.

قابل ضميمه شدن به منى نيست.

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 125

در هر حال عمل به اين واجب در عصر ما ممكن نيست، زيرا مى دانيم كه همه قربانگاهها به خارج از منى انتقال يافته است (به تصوير شماره 20 نگاه كنيد).

اكنون اگر بگوئيم: ذبح كردن در منى مطلقاً شرط صحّت است چه در حال اختيار و چه در حال اضطرار، لازمه آن سقوط ذبح از اساس خواهد بود، زيرا كه مشروط با انتقاء شرط منتفى مى شود، همچنان كه مى گوئيم نماز بر كسى كه طهارت (وضو و تيمم) ندارد واجب نيست زيرا كه طهارت بطور مطلق شرط نماز است.

و اگر بگوئيم: ذبح كردن در منى فقط در حال اختيار شرط است، لازمه آن سقوط اين شرط در حال اضطرار است، و واجب است آن را در محلى ديگر انجام داد بى آنكه فرق باشد بين وادى مُحَسَّر و غير آن، زيرا كه دليلى بر لزوم رعايت الْأقْرَبُ فَالْأقْرَب (نزديكترين جاى ممكن) نداريم. همچنين دليلى نداريم كه وادى مُحَسَّر (يا وادى مُعَيْصِم) بدل از منى باشد.

حكم الاضحية فى عصرنا، ص 29- 30

مسلخ ها چه حكمى دارد؟

الف: ديگر مسلخ ها هم بنا به نقل، خارج از منى است ولى به منى نزديكتر است.

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 126

ب: گوشت حاصل از قربانى در مسلخ جديد با وسائل پيشرفته بسته بندى شده و براى نيازمندان كشورهاى اسلامى ارسال مى شود، در حالى كه لاشه هاى قربانى در ديگر مسلخ ها سوزانده و از بين مى رود.

جواب آيةالله اراكى: ذبح در مسلخ هاى جديدالتأسيس بر فرض عدم امكان ذبح در منى در صورتى كه شرايط شرعى ذبح رعايت شود مانعى ندارد هرچند نسبت به ساير مسلخ ها از منى دورتر باشد و رعايت اقربيت به منى لازم نيست.

جواب آيةالله گلپايگانى: در فرض مسئله چنانچه ساير شرايط صحّت ذبح در مذابح مذكوره محقق باشد رعايت اقربيت به منى واجب نيست اگرچه اولى و مطابق احتياط است، و الله العالم.

آيةالله العظمى خويى: در هركجا عمل به وظيفه بهتر انجام شود ذبح نمايد.

سئوال- در صورتيكه ذبح در خود منى ممكن نباشد وادى محسّر و مزدلفه و مكّه چه فرق دارد با آنكه ممكن است در مكه سهم فقير را به فقير داد و در منى انجام اين عمل مشكل است؟

جواب: اگر تا آخر ذى الحجّه ممكن نباشد ذبح در منى، پس به وقتش در هر كجا كه عمل به وظيفه بهتر انجام شود در آنجا ذبح نمايد و الله العالم.

آيةالله شهيد سيد محمد باقر صدر: در صورتى كه ذبح در منى معذور باشد حاجى مى تواند در مكه و غير آن ذبح كند.

الذبح و النحر في منى و الخامس من واجبات حج التمتع 123- و موضعه من الناحية المكانية مني، و اذا ضاقت منى بالناس و تعذّر انجاز الواجبات فيها اتسعت رقعة

منى شرعاً فشملت وادىّ محسّر، و هي المنطقة التي تفصل منى عن المشعر، و اذا تعذر الذبح في منى اطلافاً بسبب منع السلطة و تعيينها بحازر خارج منى جاز للحاج أن يذبح في مكة أو غيرها.

اجازه تأسيس چنين كشتارگاه عظيمى را براى قربانى همه حجاج نداده و نمى دهند.

حكم الاضحية فى عصرنا، ص 30 و 31.

در چنين جايى با روح حج ناسازگارتر است.

بنابراين به حكم عقل در چنين شرايطى بايد قربانى را در جايى انجام داد كه به پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 129

مصرف صحيح آن برسد، حتى اگر از كاوشهاى خود به اين نتيجه مى رسيديد كه كشتار در منى يا نزديك به آن واجب است.

گفتيم اين كار در خود عربستان انجام مى گيرد و طرح الندوة العالمية لشباب الاسلامى پول قربانى را از حجاج دريافت و با آن در كشورهاى فقير قربانى خريدارى و ذبح مى كند.

سوختنى بوده، حيوانى را سر مى بريدند و با مراسم مخصوصى آن را آتش مى زدند كه شرح آن در

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 131

فصل اول سفر لاديان تورات آمده است. آنها مدعى بودند كه خداوند با ما عهد كرده كه اين دستور قربانى سوختنى در هر آئين آسمانى خواهد بود و چون در آئين اسلام نيست ما به تو ايمان نمى آوريم.

از نظر آيةاللّه العظمى مكارم شيرازى وجه اول با آيه مناسبتر است «1». در هر حال بنا بر وجه اول قربانى سوختنى يك رأس گاو با صاعقه آسمانى براى اثبات حقّانيّت پيامبر بوده و اين با سوزاندن بى دليل و بى سابقه ميليونها گوسفند كاملًا فرق دارد. امّا بنا به فرض دوم كه چنين رسمى بصورت محدود در ميان بنى اسرائيل بوده دليل بر جواز آن در اسلام نمى شود بلكه ايمان نياوردن يهود به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به بهانه نبودن دستور قربانى سوختنى در شريعت اسلام، خود دليلى صريح بر عدم جواز سوزاندن قربانى در اسلام است. افزون بر اينكه هرگز پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام اقدام به سوزاندن قربانى نكرده اند.

اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِيْنَ «2»؛

اسراف نكنيد كه خداوند اسراف كنندگان را دوست ندارد».

و در تعبيرى شديدتر مى فرمايد:

«وَ انَّ الْمُسْرِفِيْنَ هُمْ اصْحابُ النَّارِ «3»؛

و جز اين نيست كه اسراف كنندگان اصحاب آتشند».

«انَّ اللَّهَ لا يَهْدِى مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذّاب؛ «4»

و خداوند اسراف كنندگان دروغگو را هدايت نمى كند».

«وَ أهْلَكْنَا الْمُسْرِفِيْنَ؛»

و اسراف مقدمه هلاكت و نابودى است».

در قرآن يكى از نشانه هاى عِبادُ الرَّحْمان، عدم اسراف حتى در انفاق است:

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 133

«وَ الَّذِيْنَ اذا انْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَوامَاً؛ «1»

و با لحن شديد از تبذير و ريخت و پاش نهى كرده و آنرا نوعى كفران نعمت برشمرده و تبذيركنندگان را برادران شيطان معرفى مى كند:

انَّ الْمُبَذِّرِيْنَ كانُوا اخْوانَ الشَّياطِينِ. وَ كانَ الشَّيْطانُ لِرَبِّهِ كَفُورَاً. «2»

منظور از آن گشاده دستى در تهيه زاد و توشه و خريد هديه و سوغاتى براى خويشان و دوستان است. شاهد آن اوّلًا اينكه گشاده دستى را در برابر اعتدال و ميانه روى مطرح كرده ثانياً رواياتى كه در آداب سفر عموماً وارد شده، راجع به استحباب بذل و بخشش زاد و توشه سفر «3» و يا رواياتى كه در خصوص سفر حج آمده كه هديه حاجى از نفقه حاجى است (هَدِيّةُ الْحَاجِّ مِنْ پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 135

نَفَقَةِ الْحاج) «1»

و زياده هزينه كردن در حج داراى پاداش فراوان است: (وَ انَّ اكْثارَ النَّفَقَة فِيهُ اجْرٌ جَزِيْل) «2»

همه اين روايات گواه بر آن است كه مقصود از اسراف در حج، از قبيل خريد هدايا و سوغات و ساير هزينه هاست نه سوزاندن ميليونها گوسفند و گاو و شتر.

افزون بر اينكه محل بحث ما از مصاديق تبذير است نه اسراف زيرا كه فرق ميان آن دو- چنان كه گفته شد- اسراف عبارت از خروج از حد اعتدال بدون تضييع مال است و تبذير عبارت است از آنچه منجر به ضايع و فاسد كردن شود.

يا بتوان فقيرى را پيدا كرد و قربانى را به او داد باز در شرائط كنونى كمك به اسراف و تبذير است زيرا به همان اندازه كه ما ظرفيت محدود بانك توسعه يا ظرفيت فقراى موجود را پر كنيم، آنها را از برداشتن لاشه هاى بر زمين افتاده باز داشته ايم، و به همان اندازه كه بار آنها را كاهش دهيم توان آنان را براى بردن لاشه هاى به جا مانده افزوده ايم.

بنابراين در شرائط كنونى كه چند برابر آنچه را بانك توسعه و يا فقراى مكه به پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 136

مصرف مى رسانند، دفن يا سوزانده مى شود ما نيز بايد با قربانى كردن در وطن از اين اسراف و تبذير عظيم بكاهيم. و بگذاريم بانك توسعه و فقراى مكه از همان لاشه هاى بر زمين ريخته استفاده كنند. از اين رو آيةالله العظمى مكارم مى فرمايند:

«با توجه به اينكه ديگران به مقدار كافى قربانى مى كنند بايد از آن صرف نظر كند و پول آن را كنار بگذارد تا هنگام بازگشت در محل خود قربانى كند و طبق دستور آن عمل نمايد». «1»

آن به مؤمنان [وَ اطْعِموا الْقانِعِ وَ الْمُضْطَرِّ] كه بنا به نظر بعضى از فقهاى گذشته «3» و برخى از فقهاى معاصر واجب يا احتياط وجوبى است. «4»

5- ذبحهاى ماشينى كه با فشار كليد برق، گردنها را يكباره جدا مى كند از نظر برخى از فقها همچون امام خمينى داراى اشكال است.

6- مشخص نشدن نام تك تك افرادى كه براى ذبح وكالت داده اند از نظر بعضى از فقها همچون آيةالله اراكى:

سئوال- آيا در مسأله ذبح، كسى كه از طرف چند نفر وكالت دارد بايد تك تك افراد را جداگانه هنگام ذبح مشخص كند، يا همين كه از طرف آنها وكالت دارد و به طور كلّى چند گوسفند را ذبح مى كند، كافى است؟

جواب آيةالله اراكى: ظاهراً بايد تك تك افراد را هنگام ذبح مشخص كند.

شامل قربانى هاى زمان ما نمى شود (كه همچون زباله خاك يا سوزانده مى شود) زيرا كه اينگونه مصاديق در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله نبوده است. بنابراين اكتفا كردن به اين نحو قربانى در ايام حج بسيار مشكل است و بايد در چنين شرايطى به طور موقت ملتزم به توقف در مسئله قربانى شويم و يا آنرا در محلى ديگر كه بتوان آن را در مصارف شرعيش صرف كرد، عملى سازيم، و عمل به احتياط موجب التزام به صورت دوم است.

4- تمام كشتارگاههاى كنونى خارج از منى است، و اين شايعه كه قطعه كوچكى از آن در منى است تحقيقات اخير خلاف آن را ثابت كرد و بر فرض كه چنين بود باز مشكل قربانى را حل نمى كرد. (افزون بر اين كه كشتارگاههاى جديد به منطقه پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 138

دورترى از منى يعنى وادى مُحَسَّر برده شده است.)

بنابراين شرط وقوع ذبح در منى (كه در روايات آمده لا ذِبْحَ الّا بِمِنى تحقق نمى يابد و فرقى ميان وادى مُحَسَّر كه كشتارگاه به آنجا انتقال يافته و ساير اماكن نيست.

بله اگر قربانى با شرائطش در مصارف شرعيش صرف مى شد ترجيح داشت كه از باب احتياط در اين كشتارگاهها ذبح شود.

5- دلائل حرمت اسراف و تبذير كه بسيار قوى و محكم است مانع از اتلاف اين تعداد عظيم گوشت قربانى و دفن و سوزاندن آن است. زيرا اسلام كه از انداختن دانه اى و ريختن باقيمانده آب ظرفى ما را باز مى دارد چگونه اجازه چنين اتلافى را مى دهد با اينكه هيچ دليلى بر تخصيص دلائل اسراف و تبذير در اين باره نداريم.

تا وقتى كه گوشتهاى قربانى به اين صورت وحشتناك تلف مى شود بايد ذبح را رها كرد و قيمت آن را بنا بر احتياط لازم كنار گذاشت و به ساير مناسك حج پرداخت و در مراجعت در وطن يا محلى ديگر در ماه ذيحجه قربانى كرد و يا با خانواده يا يكى از دوستان هماهنگ كرد كه در روز عيد قربان از طرف او گوسفندى ذبح كرده و آنگاه بعد از ساعات هماهنگ شده به ساير اعمال بپردازد.

نظير كسى كه پول دارد امّا قربانى نمى يابد كه در روايت تصريح شدن كه پول آنرا نزد فرد موثقى گذارد كه از طرف وى در ماه ذيحجه در مكه قربانى كند و آنگاه به پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 139

سائر مناسك مى پردازد (پوشيده نيست كه در حال حاضر، گذاشتن پول نزد كسى براى ذبح جز براى تعداد كمى ممكن نيست و نمى توان به عنوان حكم عمومى درآيد).

آرى اگر در آينده انتقال گوشتها يا غالب آن (نه مقدار كمى از آنها) به خارج از منى يا خارج مكه يا خارج حجاز امكان داشت، چه با خشك كردن گوشتها و يا توسط دستگاههاى جديد و آنگاه آنرا به مصرف مستحقين رساند در اين حال ذبح در منى يا نزديك آن بنابر احتياط وجوبى، واجب مى شود.

عمده دلائلى كه بر آنچه ما ذكر كرديم گواهى مى دهد از اين قرار است:

1- عدم دليل بر صحت قربانيهايى كه گوشتهاى آن مصرف نمى شود.

2- آنچه از آيات و روايات استفاده مى شود صرف گوشتهاى قربانى در مصارف شرعى آن از مقدمات قربانى است.

3- تمامى قربانگاههاى موجود خارج از منى است.

4- اسراف و تبذير حرام است خصوصاً در اين

حجم عظيم و دليلى بر جواز چنين تبذير و اسرافى وجود ندارد.

از خدا مى خواهيم كه همه پژوهشگران را خواه موافق و خواه مخالف به آنچه او دوست دارد و راضى است موفق بدارد.

وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِيْنَ.

حكم الاضحية فى عصرنا، ص 49- 53.

باشد يا قربانى در مكه؟

جواب: به حساب قربانى در محل 6- آيا مى تواند پول را در محل خود به هنگام عزيمت به حج كنار بگذارد، يا

پرشكوه ترين مراسم عبادت و قربانى، ص: 141

اينكه سفارش كند براى او پول كنار بگذارند، و يا در آن روز قربانى كنند؟

جواب: هر سه صورت مانعى ندارد.

7- اگر هماهنگ كند كه در همان روز در محل خودش به جاى او قربانى كنند آيا معيار او روز عيد قربان در مكه است يا در محل خودش؟

جواب: معيار عيد قربان در مكه است.

8- هرگاه بر اثر تأخير در بازگشت از حج موفق نشود در ماه ذى الحجه قربانى كند چه بايد كرد؟

جواب: در ذى الحجه سال آينده قربانى كند.

9- اگر موقع بازگشت قربانى كند مى تواند با گوشت آن دوستان و آشنايان را اطعام نمايد؟

جواب: اشكالى ندارد ولى واجب است جمعى از فقرا در آن سهيم باشند.

10- كسانى كه مقلد مراجع گذشته بوده اند و اكنون به فتواى حضرتعالى بر تقليد آنها باقى مى باشند آيا مى توانند در خصوص اين مسأله از شما تقليد كنند؟

جواب: هرگاه سفر اوّل حج آنها باشد لازم است در تمام مسائل به فتواى ما عمل كنند.