ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

معنويت اين حرم ها مى افزايد.

پرپيداست كه در اين ميان، اهتمام، توسعه و نوسازى كه در دهه هاى اخيرصورت پذيرفته، بسيار شكوهمندتر و گسترده تر مى نمايد.

كتابى كه اينك فرا روى داريد، گزارش جامع از نوسازى ها و توسعه هاى حرم هاى مكه و مدينه در طول تاريخ و به ويژه در دهه هاى اخير است. اين كتاب برگردانى از دو اثر عربى به نام هاى «الكعبة المعظمة و الحرمان الشريفان عمارة و تاريخاً» و «قصة التوسعة الكبرى» است كه به ترتيب، به قلم «عبيداللَّه محمد امين كردى» و «حامد عباس» تأليف شده است.

در اين كتاب در چهار بخش آگاهى هايى روز آمد درباره عربستان سعودى، كعبه، مسجد الحرام، مسجد النبى و همچنين مكه و مدينه در اختيار قرار داده مى شود.

يادآورى چند نكته در آغاز اين ترجمه شايسته به نظر مى رسد:

1- از آنجا كه كتاب «الكعبة المعظمة و الحرمان الشريفان عمارة و تاريخاً» پس از «قصة التوسعة» و در پايان طرح توسعه به چاپ رسيده، آن را متن پايه قرار داده و آگاهى هايى را كه افزون بر اطلاعات موجود در اين كتاب در قصة التوسعه آمده است در پاورقى آورده ايم.

2- بدان هدف كه براى خوانندگان برداشتى ملموس تر و عينى تر از توسعه ها و نوسازى ها حاصل آيد، كتاب حاضر به تصويرهايى چند آراسته شده است.

بيشتر اين تصويرها، از دو اثر پيشگفته انتخاب شده است.

3- براى دسترسى خوانندگان به آگاهى هاى بيشتر و نيز استنادهاى تاريخى، مجموعه كتاب هاى مورد استناد مولفانِ دو اثر پيشگفته، در كتابنامه در اختيار قرار گرفته است.

4- مترجم بر خود لازم مى داند از جناب حجة الاسلام و المسلمين آقاى قاضى عسكر كه در مراحل مختلف ترجمه و نشر اين كتاب بدان اهتمام داشته اند، از دوست ديرين آقاى حميد رضا شيخى كه زحمت ويرايش اثر را پذيرفته اند و از

ص:13

برادران گرامى محمد رضا مرواريد و على اسدى كه در رايزنى هاى مترجم با آنان بى دريغ همكارى كرده اند و سرانجام از همه عزيزانى كه درصفحه آرايى، حروفچينى و چاپ اثر هنرمندانه تلاش كرده اند، سپاسگزارى نموده، مزد تلاش آنان را از خداى كعبه مسألت كند.

5- برخوانندگان گرامى پوشيده نيست كه انسان خطا كار است و از همين روى خطاهاى احتمالى مترجم را بر او خواهند بخشيد و از راهنمايى و يادآورى دريغ نخواهند كرد.

توفيق از اوست

حسينصابرى/ مشهد مقدس/ تابستان 1379

ص:14

ص:15

ص:16

آنها افزوده، شايسته توجه و دل دادن نويسندگان و دانشوران و تاريخنگاران و تاريخ پژوهان است. نگارنده، هر چند در شمار اين كسان نيست اما خود را در رديف آنان جاى مى دهد. هم از اين روى؛ چون مجموعه بن لادن- كه افتخار اجراى طرح هاى توسعه حرمين را از آنِ خود ساخته- از او خواستند در اين باره چيزى بنويسد و چون اين مجموعه از طريق مشاور عالى قدر خود، استاد خلف عاشور، از وى خواستند كتابى در اين زمينه بنگارد تا يادگارى براى تاريخ و سندى ماندگار باشد كه از شايسته ترين كارها و از آنچه به هدف بزرگداشت شعائر الهى و در توسعه هاى عظيم حرم هاى مكه و مدينه بر طبق اخلاص نهاده شده است، سخن مى گويد. پاسخ وى آن بود كه نه فقط چنين درخواستى را مى پذيرد، بلكه در پاسداشت شرف نويسندگى، مى كوشد تا هر چند بخشى از آن همه هست را كه بذل توسعه حرم و توجه به آن شده است، به تصوير كشد.

نگارنده در حالى اين پيشنهاد را پذيرفت كه مى دانست مجموعه بن لادن، پيش از اين، كتابِ گران سنگ ديگرى با نام «قصة التوسعة الكبرى» به قلم استاد حامد عباس منتشر كرده است. اما از آنجا كه انتشار آن كتاب قبل از پايان پذيرفتن عمليات توسعهصورت گرفته، مؤسسهصلاح بر اين دانست كه با پايان گرفتن توسعه، آنچه را پيشتر در اين باره منتشر كرده است تكميل كند.

چون كتاب حاضر در حقيقت نوعى تجديد نظر در محتواى كتاب حامد عباس است و البته افزوده هايى نيز دارد، مناسب مى نمايد با نامى نو، در جامه اى جديد و به قلمى ديگر فرا روى نهاده شود. «الكعبة المعظمة و الحرمان الشريفان عمارة و تاريخاً» نامى است كه نگارنده بر اثر خويش نهاده و اين نه به معناى رويگردانى از قصة التوسعه، بلكه تكمله اى از آن در جامه اى نو است. «(1)» هرچند مؤسسه بن لادن با شمار فراوانى از افراد و مؤسسه هاىصاحب نام، در

ص:17

كار تأليف و نشر سر و كار دارد اما به دليل سابقه همكارى هاى نگارنده، كار تأليف و انجام اين كتاب را به او سپرده و نگارنده نيز پاسخى جز پذيرفتن اين افتخار سراغ نداشته است.

با اين همه، افتخار پيشگامى در اين راه، از آنِ استاد حامد عباس است كه نخستين گام ها را در اين طريق برداشته و اثرى درخور اقتباس در اين زمينه پديد آورده است. نگارنده پوشيده نمى دارد كه كتاب او يكى از منابع و تكيه گاه هاى اصلى وى بوده و در بسيارى از مباحث، آنچه عرضه داشته در واقع دنباله كار آن كتاب است. و بهره جستن از آن كتاب تا حد زيادى از سنگينى كار نگارنده كاسته است. از خداى آن استاد براى وى پاداش و ثواب مى خواهم.

در اين مقدمه يادآورى چند نكته لازم مى نمايد:

1- آنچه نگارنده در اين كتاب فرا روى نهاده، نه به اتكاى قدرت و توان خود او، بلكه همه به توفيق و توانايى دهى خداى توانايى است كه چون چيزى را بخواهد و تقدير كند زمينه ها و عوامل آن را فراهم سازد و بنده خويش را بر انجام آن نيرو دهد تا بدين سان آنچه او خود تقدير كرده است، جامه عمل در پوشد و قضاى او تحقق پذيرد. اين گونه است كه خداوند اسباب و زمينه هاى تأليف اين كتاب را براى نگارنده فراهم ساخت و دوستان و يارانى به همدستى و همراهى او برانگيخت، تا كتاب حاضر به جامه وجود درآمد.

با اين همه، اگر در كتاب مايه هاى خللى ديده شود، نه از تقصير، بلكه از قصور و كوتاهى دست نگارنده است.

2- معمولًا مجموعه منابع و مآخذى كه هر مؤلفى در كار خود از آنها بهره مى جويد، همان آثارى است كه در موضوع جستار او پيشتر پديد آمده و نزد ما فراهم است. اما درباره موضوع كتاب حاضر آثار و منابع فراوان و گوناگونى وجود دارد كه برخى كاملًا اختصاصى است و برخى هر چند عمومى است اما در قالب يك يا چند فصل يا باب، نگاهى به حرمين و تاريخ آنها افكنده است؛ براى نمونه كتاب هاى حديث، تفسير، تاريخ، ادب و سفرنامه ها، هر چند به لحاظ

ص:18

موضوع عمومى اند اما در جاى جاى آنها دانسته هايى درباره مكه و مدينه و آثار آنها به چشم مى خورد. شايد از همين روى، عمده منابع تحقيق هايى كه در اين موضوع انجام مى پذيرد همسان است.

نكته ديگر آن كه در اين موضوع، غالباً به واقعيت هاى ثابت تاريخى پرداخته و به آمار و ارقامى استناد مى شود كه هيچ نمى توان آنها را تغيير داد يا در آنها تجديد نظر كرد. به همين دليل گاه ممكن است چنين به نظر آيد كه فصل مشخصى از يك كتاب دقيقاً همانند فصلى از يك كتاب ديگر است. اين تكرار بدان معنا نيست كه مؤلف كتابِ پسين به دستاورد تلاش علمى ديگران دستبرد زده است، بلكه بيش از هر چيز بدان باز مى گردد كه اين واقعيت هاى ثابت تاريخى و اين آمار و ارقام نزد همه يكسان است. با اين همه، نگارنده هر جا متنى را از كتابى ديگر نقل كرده آن را به منبع خود مستند ساخته و اين استناد را يادآور شده است، مگر در جايى كه گزاره اى مشهور و ثبت شده در شمار فراوانى از منابع نقل شده باشد، كه در اين گونه موارد از نسبت دادن آن به يك منبع مشخص خوددارى شده تا مباد خواننده گمان برد آن گزاره تنها در همان منبع آمده است.

3- نگارنده از ذكر نام منابع، در پاورقىِصفحه ها خوددارى ورزيده و براى رعايت اختصار تنها آنها را با شماره رديف اختصاصيى كه به فهرست منابع مربوط مى شود، يادآور شده و آنگاه نام كامل منبع را در آن فهرست آورده است. همچنين در ارجاع حقايق ثابتِ تاريخى و آنچه در چند منبع آمده، يادآور شدن شمارهصفحه منبع را لازم نديده و در ساير موارد، شماره جلد وصفحه را يادآورى كرده است. «(1)» 4- هر چند پاره اى از مباحث اين كتاب؛ يعنى آنچه به آمار و ارقام و حقايق

ص:19

ثابت تاريخى مربوط مى شود، تكرار به نظر آيد، اما نگارنده كوشيده است نگاهى نو به آنها بيفكند و در چارچوب انديشه اى تازه بدانها بپردازد. افزون بر اين، برخى مباحث مطرح شده در اين كتاب بى سابقه است، كه از آن جمله مى توان به اطلاعات مربوط به ترميم كعبه و نيز بازسازى كامل مقام ابراهيم اشاره كرد.

5- مهمترين هدف اين كتاب آن است كه در درجه نخست سندى تاريخى و در درجه دوم گواهى روشن بر تلاش كسانى باشد كه با چنين كارهايى نام خويش را در تاريخ ثبت كرده اند.

6- در اين كتاب، به تناسب موضوع و نام اثر و براى پرهيز از گستردگى بيش از حد دامنه بحث، تنها تاريخ و توسعه و ترميم هاى مسجد الحرام، كعبه، مسجد النبى و حرم پيامبرصلى الله عليه و آله بررسى شده و به تاريخ عمومى مكه و مدينه و همچنين ديگر مكان هاى مذهبى اين دو شهر پرداخته نشده است، مگر نگاه هايى گذرا به برخى از مكان ها يا مباحثى كه جنبه هايى از موضوع بحث كتاب حاضر را روشن مى ساخته است.

7- كتاب در بردارنده تصويرهايى چند است كه هر يك بخشى از حقايق تاريخى را بيان مى كند، بى آن كه به توضيحى افزون تر و يا شرح و تعليقى نياز باشد.

8- نگارنده به اتكاى آمارها، نمودارها و تصويرهاى كتاب، از بسيارى سخن پردازى ها خوددارى ورزيده و از اطناب و پرگويى و يا طرح روايت هاى شبهه آميخته حذر كرده است.

9- در پايان، از همه افراد و مؤسسه هايى كه به هرگونه نگارنده را يارى رسانده اند؛ يعنى آنها كه انديشه اى را با او در ميان نهاده، تصوير يا لوحه اى به او هديه كرده و يا كارى برايش انجام داده اند، سپاسگزارى مى كند. نام كسان را نياورده ام تا پاداش آنان نزد خداوند دو چندان باشد، چونان كه بسيارى از آنان، خود خواسته اند هيچ نامى از ايشان آورده نشود تا آنچه كرده اند خالص براى

ص:20

خدا باشد. نام مؤسسه ها را نيز نياورده ام؛ چرا كه به لطف خداوند، ما در فضايى سراسر همكارى و همدلى به سر مى بريم و به توفيق خداوند دست به دست همديگر براى انجام خدمتى كه كار مردم و كشور را به سامان بدارد بسيج شده ايم.

آخرين سخن آن كه خداى را بر آنچه توفيق داده است سپاس مى گوييم.

«بگو كار خويش انجام دهيد كه خدا و پيامبر او و مؤمنان كارتان را خواهند ديد.» «(1)» عبيداللَّه محمد امين كردى

ص:21

ص:22

ص:23

ص:24

سربلندى جزيرة العرب شود، و پس از برپايى پايه هاى آن خانه به كمك اسماعيل، زادگان وى، از نسل اين فرزند كه نياى همه عرب است، رو به فزونى گذارند و آن بيابان بى حاصل، جايگاه دلدادگى ها و همايشگاه مردمان گردد كه هر دم، ديدار آن جان افزايد و مردم از هر سوى آهنگ آن كنند و دستاوردهاى دنياى خويش را بدان سرزمين آورند.

خداوند به همان اراده و حكمت، آخرين پيامبرِ خود، حضرت محمدبن عبداللَّهصلى الله عليه و آله را از ميان مردم مكه و از نسل ابراهيم عليه السلام برمى گزيند تا مردم را به يگانه پرستى بخواند و دعوت او از مكه به مدينه و از آنجا به سر تا سر جزيرةالعرب بگسترد و مرزهاى اين سرزمين را نيز درنوردد و گيتى گستر شود.

پيامبر خدا زمانى برانگيخته شد كه جامعه جزيرة العرب يكى از سخت ترين دوره هاى افول اجتماعى، دينى، سياسى و اقتصادى خويش را مى گذراند، اما در فرداى آن رستاخيز، به شكوه و عظمتى دست يافت كه هيچ خيال بلندپروازى نيز بدان نرسد.

پژوهش هاى اجتماعى ثابت كرده است كه هيچ چيز به اندازه اسلام و انديشه اسلامى نتوانسته است جامعه عرب را به حركت وادارد، در آن اثر بگذارد و آن را به سوى پيشرفت و دگرگونى براند. آنگاه كه اسلام در پرتو دعوت رسول خداصلى الله عليه و آله در اين سرزمين رخ نمود، جامعه عرب به حركت و تلاش درآمد و به سوى تحول و پيشرفت برخاست؛ چه، رسول خداصلى الله عليه و آله عقيده اى را به اين جامعه عرضه داشته بود كه خردِ فرزندان آن را شكوفا مى كرد و ديده جان و عقلشان را بر روى ارزش هاى جديدى، متفاوت با آن ارزش ها كه در روزگار جاهليت داشتند، مى گشود.

پيامبرصلى الله عليه و آله با راه نمودن آنان به سوى نگاهى نو به هستى و به زندگى دنيا و آخرت، ديدگاه سنتى جاهلى شان را دگرگون ساخت، راه را بر شكوفايى استعدادهاى نهفته جامعه گشود. آنان را پس از دوران طولانى پراكندگى و از هم گسيختگى، به وحدت و يكپارچگى كشاند. نظام هاى اجتماعى و سياسى عرب را متحوّل كرد و افراد جامعه را به برادرانى بدل ساخت كه هيچ تفاوت و برترى به همديگر ندارند و تنها ملاك برترى آنان نزد خداوند، اندازه برخورداريشان از آگاهى دينى و پايبنديشان به اصول و احكام دين در رفتارهاى فردى و اجتماعى است.

ص:25

آنگاه كه «انديشه و آيين نو» همه سرزمين شبه جزيره را در برگرفت، مرزهاى آن را به سوى سرزمين هاى مجاور در نورديد و مردمان آن سرزمين ها را به اسلام درآورد، و بدين سان دوران تمدنِ نوينى در تاريخ بشر آغاز شد كه براى سال هاى طولانى، عرب ها و مسلمانان آن را رهبرى كردند. اين تمدن چنان جايگاهى در تاريخ به خود اختصاص داد كه در جاى جاى كتاب بزرگ تاريخ تمدن ها،صفحه هاى روشنى از عرب ها و مسلمانان به چشم مى خورد.

دهه ها و سده ها گذشت و عواملى پيدا و پنهان دست به دست هم داد و دورانى از فروپاشى و عقب ماندگى را در جهان اسلام در پى آورد و در نتيجه بسيارى از مظاهر تمدن و فرهنگ اسلامى رو به افول نهاد. البته، ريشه اين تمدن پرآوازه هرگز نخشكيد و همچنان پايگاه هايى براى اين تمدن، هرچند در سرزمين هاى دورتر، باقى ماند و گاه در اين شهر و گاه آن ديگرى رخ نمود. با اين همه، جزيرةالعرب همچنان جايگاه خود را به عنوان مهد اين تمدن حفظ كرد.

ص:26

ص:27

و در نزديكى خليج عقبه، به كلى از ميان مى رود. اين جلگه ساحلى را «تهائم» و بخش هاى آن را «تهامه» گفته اند كه از آن جمله است: تهامه حجاز، عسير و يمن. در اين منطقه ساحلى شوره زارهاى فراوانى وجود دارد.

در سمت شرق اين دشت، سلسله جبال مرتفعى قرار گرفته و خود وادى هاى بزرگى را دربر دارد كه وادى حمض، وادى ينبع، وادى فاطمه و همچنين وادى عتود و وادى بيشه در منطقه عسير از مهمترين آنهاست. از آن جا كه كوه هاى اين سلسله جبال به سمت غرب داراى شيبى تند و شبه عمودى است رودخانه هايى كه از اين كوه ها سرازير مى شود، آبرفت فراوانى با خود به همراه مى برد. اين آبرفت در دشت ساحلى ته نشين مى شود و همين امر اراضى آن منطقه را حاصلخيز كرده است.

ارتفاع ديواره كوهستانى منطقه جنوبى؛ يعنى نواحى عسير 9000 پاست و در مناطق غرب مكه به 8000 پا و سپس در غرب مهدالذهب به 4000 كاهش مى يابد و با ادامه اين روند در مناطق محاذى مدينه به 3000 پا مى رسد و تقريباً با همين ارتفاع به سمت شمال ادامه مى يابد.

بلافاصله در شرق اين ديواره كوهستانى، فلات نجد قرار گرفته كه ارتفاع آن از 4000 تا 6000 پاست و در منطقه دهناء، كه خود به خليج فارس منتهى مى شود، به 2000 پا كاهش مى يابد. اين فلات از سمت جنوب به منطقه اى كه وادى دواسر در آن قرار دارد و موازىصحراى ربع الخالى است، منتهى مى شود.

دشت هاى نجد در سمت شمال تا حدود 900 مايل ادامه دارد و به منطقه حائل و همچنين مرزهاى عراق و اردن مى رسد. در نجد بلندى هاى فراوانى وجود دارد كه بلندى هاى عارض و عويرض و كوه هاى اجا و سلمى و همچنين سلسله جبال طويق كه از سمت جنوب غرب به سمت شمال غربى شنزارِ نفود كشيده شده، از اين جمله است.

«نفود» منطقه هايى باريكه شكل و دربردارنده تپه هاى شنى است كه بهصورت زبانه هايى از دو سمت شرق و غربصحراى ربع الخالى به طرف شمال امتداد مى يابد و در نفود كبير به همديگر مى پيوندد. از ويژگى هاى اين باريكه هاى

ص:28

بيابانى آن است كه همواره خشك و بى حاصل است و تنها به هنگام بارش باران هاى موسمى گياهان در آنها رشد مى كنند و مى توان از اين گياهان براى چراى دام استفاده كرد.

در مناطق داخلى نجد شوره زارهاى فراوانى وجود دارد كه احتمالًا، در دوره هاى گذشته زمين شناسى درياچه اى داخلى بوده است.

از سمت شرق فلات نجد؛ يعنى در منطقه دهناء به تدريج ارتفاع كاهش مى يابد تا به سواحل خليج فارس و ارتفاع نزديك به سطح دريا مى رسد. ميدان هاى نفتى عربستان در اين منطقه قرار گرفته است.

نقشه عربستان سعودى

ص:29

ص:30

ص:31

ص:32

ص:33

ص:34

تصوير موقعيت جغرافيايى؟؟؟

ص:35

2- بَيتُ العَتيق.

3- بَيتُ الحرام.

4- بَنِيَّه؛ بر وزن بقيه، چنان كه عرب در سوگند خود گويد: «لا وَ رَبُّ هذِهِ البَنِيّة»؛ يعنى به خداى اين بنا سوگند ...

5- بَنِيّة ابراهيم.

6- قِبْله؛ بدان سبب كه مردم بدان روى كنند؛ چرا كه هر چه بدان روى شود قبله نام گيرد.

7- حَمْساء؛ قريش را با انتساب به كعبه، در متون تاريخى «حمس» ناميده اند.

8- بَيْت المَعْمُور؛ البته بنابر يكى از تفسيرهايى كه درباره «بيت المعمور» ابراز شده است. بنابر تفسيرى ديگر، بيت المعمور نام خانه اى است در آسمان و به موازات كعبه. «(1)»

ص:36

جاى جاى زمين به هدف حج يا عمره، يا تكرار حج و عمره، يا به چنگ آوردن ثواب، يا توبه اى آغازين و يا دوباره، يا ديدارى نو، يا مجاور شدن و ماندن در جوار بيت، يا به سامان آوردن حال دين و دنياى خود و يا از سر شوق و دلدادگى و يا به همه اين هدف ها آهنگ زيارت آن مى كنند، كه جايگاه جاودان و سزامند پناه آوردن است.

* هر كس آهنگ آن كند جز با پاداش ها و دستاوردى معنوى و بهشتى، كه خدايش ضمانت كرده است، باز نگردد و هركس تنها به انگيزه نماز در بيت، آهنگِ آن كند، چون باز گردد، آن سان از گناه پيراسته شود كه طفلى نوزاد را ماند، و هر كس با اخلاص بار سفر زيارت آن بر بندد و در راه جان دهد بى حساب به بهشت درآيد.

* گرامى داشت اين خانه خجسته از سوى امت مسلمان، سبب سرازير شدن خير و سعادت در ميان آنان است، چونان كه اگر آن را گرامى ندارند خود تباه شوند.

* هفت بار طواف بر گرد اين خانه با آزاد كردن يك برده برابرى كند، و خداوند به طواف كنندگان نزد فرشتگان مباهات كند و طواف فراوان بر گرد اين خانه سبب آمرزش گناهان شود، تا بدان پايه كه طواف كننده را هيچ گناه نماند. البته مشروط به آن كه در هنگام طواف زبانش به ذكر خداوند، حمد و تكبير و شعار يگانه پرستى گويا باشد و پيوسته او را به زبان و به دل بخواند.

* طواف كعبه در شرايط سخت همانند هنگام نزول باران و يا تابش آفتاب سوزان پاداش الهى بى شمارى را براى طواف كننده در پى آورد. اين مژده بدان سبب است كه كعبه هيچ گاه از طواف كننده خالى نشود.

* خداوند، كعبه را به نشان افتخار «قبله» گرامى داشته و از اين رهگذر پيامبر خود، محمدصلى الله عليه و آله را خشنود ساخته است. خداوند در قرآن كريم در اين باره مى فرمايد:

«ما به هر سوى گردانيدن رويت در آسمان را نيك مى بينيم. پس باش تا تو را به قبله اى كه بدان خشنود شوى برگردانيم. پس روى خود را به سوى مسجد الحرام كن، و هر جا بوديد روى خود را به سوى آن بگردانيد. در حقيقت اهل كتاب نيك مى دانند كه اين از جانب پروردگارشان به جا و درست است و خدا از آنچه مى كنند بى خبر نيست.» «(1)»

ص:37

* سرانجام آن كه خداوند، كعبه آن خانه مقدس و پاك را مايه قوام «(1)» و سامان مردم يعنى مركزى براى سامان نظام مادى و معنوى زندگى آنان قرار داد تا در هر كار و انديشه، از آن سمت و سوى گيرند و بدان روى كنند و در پرتو آن يگانه نمادِ وحدت و يك دلى، اهداف و برنامه هاى زندگى خويش را هماهنگ سازند و بدين سان كعبه پرتو توحيد را بيفشاند و روشنايى آن را مسلمانانى كه به طواف آمده اند، در سراسر گيتى بپراكنند.

ص:38

ص:39

در اين فصل از كتاب حاضر، تلاش بر آن است كه به كمك فهرستى تاريخى نياز بيشتر خوانندگان كه طالب بيانى فشرده و كوتاه هستند برآورده شود. البته به نياز ديگر خوانندگان نيز توجه شده و از همين روى است كه در فصل حاضر تنها در قالب اين فهرست فشرده كلياتى درباره كعبه از جنبه هاى مختلف يادآورى شده و آن گاه در ديگر فصل ها به سراغ بيان جزئيات بسيارى از آنچه در اين فصل بدانها اشاره شده است رفته ايم تا خوانندگانى كه طالب جزئيات هستند بدانها مراجعه كنند.

ناگفته نماند آنچه در ديگر فصول بيشترين اهميت را براى نگارنده داشته، پرداختن به مسأله توسعه اماكن مذهبى مسجد الحرام و مسجد النبى و به ويژه طرح توسعه اخير است.

آنچه اينك فرا روى داريد فهرستى تاريخى از كعبه در گذر زمان است:

ص:40

فرشتگان كعبه را ساختند تا خانه اى در مقابل بيت المعمور كه در آسمان هاست باشد.

گفته اند خانه كعبه از سنگ هاى پنج كوه بنا شده و فرشتگان اين سنگ ها را براى آدم مى آوردند. آن پنج كوه عبارتند از: طور سينا، حِراء، طور زيتا، جبل لبنان و جودى «(1)» در برخى كتاب هاى تاريخى در كنار اين پنج كوه، از كوه هاى ديگر هم نام برده مى شود كه عبارتند از: جبل احمر، ثبير، رضوى و ورقان. «(2)» گفته اند: بناى آدم و بناى فرشتگان يكى است؛ آدم خانه را مى ساخته و فرشتگان او را يارى مى رسانده اند.

ابراهيم و اسماعيل به فرمان خداوند خانه را بر پايه همان بناى آدم استوار ساختند. «(3)» بنايى كه ابراهيم ساخت، با روى هم نهادن سنگ ها و بدون گِل و ملاط فراهم شد.

او هر روز يك رج از سنگ مى چيد و چون به جايى رسيد كه اكنون حجرالأسود در آن است، از اسماعيل خواست برايش سنگى بياورد كه نشان نقطه آغاز طواف باشد. در اين هنگام جبرئيل براى وى حجرالأسود را آورد.

در بنايى كه ابراهيم ساخت، كعبه شكلى مستطيلى داشته، ارتفاع آن 9 ذراع، طول ضلع شرقى 32 ذراع، ضلع غربى 31 ذراع، ضلع جنوبى 20 و ضلع شمالى 22 ذراع بوده است. «(4)» وى براى كعبه دو درگاه هم سطح زمين تعبيه كرد بدون آن كه درى نصب كند.

ص:41

همچنين براى كعبه سقف نزد. او در داخل كعبه گودالى كند تا جايگاه نگهدارى هديه ها باشد. ابراهيم در سمت شمال كعبه آغلى براى گوسفندان اسماعيل ساخت و اين همان است كه امروزه حجر اسماعيل نام دارد.

عمر بناى ابراهيم تقريباً چهار هزار سال است.

هنگامى كه قريش خواست خانه كعبه را، كه از سيل و آتش سوزى آسيب كلى ديده بود، بازسازى كند تصميم گرفت اين كار تنها با مال حلالصورت پذيرد. از همين روى، چون مال هاى حلالى كه فراهم بود براى ساختن همه خانه بسنده نمى كرد، بخشى از خانه را كه حجر اسماعيل كنونى است از بنا حذف كردند.

قريش پس از بناى كعبه، هر يك از چهار سمت آن را به چهار قسمت كرد و براى توليت آنها، ميان عشاير قبايل قرعه زد و بدين سان هر قبيله اى عهده دار بخشى خاص شد.

ص:42

قريش چوب هايى را كه در بناى كعبه به كار برد، ازصاحبان كشتى اى رومى كه در بندر شيبه شكسته بود خريد و يكى از ملوانان اين كشتى را نيز براى كمك كردن به آنان در بناى كعبه به شكل بناهاى شام به خدمت گرفت. «(1)» رسول خداصلى الله عليه و آله در بناى كعبه با قريش همراه شد و نزاعى را هم كه در هنگام نصب حجرالأسود ميان آنان رخ داده بود به سر پنجه تدبير گشود.

قريش ارتفاع كعبه را هيجده ذراع قرار داد و آن را مسقف كرد و يك در از سمت شرق بلندتر از سطح زمين گشود. برگرد حجر اسماعيل ديوارى كوتاه بنا كرد و داخل خانه را تزييناتى دادند، براى آن پلكانى داخل قرار داد كه به پشت بام مى رسيد و همچنين شش ستون براى نگهدارى سقف آن در داخل نصب كرد.

پس از آن كه در روزگار يزيد بن معاويه كعبه به منجنيق بسته شد و در آتش سوخت، عبداللَّه بن زبير آن را بر همان وضع كه- بر اساس حديث عايشه- پيامبرصلى الله عليه و آله آرزوى بازسازى اش را داشت بنا كرد. او كعبه را بهصورت چهار گوش بر پايه هاى بناى ابراهيم بازسازى كرد. براى آن، دو در از سمت شرق و غرب، هم سطح زمين گشود و در داخل آن سه ستون براى نگه داشتن سقف قرار داد و ارتفاع آن را به بيست و هفت گز افزايش داد «(2)» بناى حَجّاج شامل بازسازى كامل كعبه نبود. بلكه وى بخشى از بناى عبداللَّه بن زبير را خراب كرد و آن را به همانصورت كه قريش ساخته بود بازگرداند.

پس از آن كه در سال 1039 ه. ق. سيل عظيمى به سمت منطقه مسجد الحرام سرازير شد و حدود شش ماه بناى كعبه را تا نيمه هاى ديوار آن دربر گرفت و در نتيجه اين بنا فرو ريخت، «(3)» سلطان مراد خان آن را به سال 1040 ه. ق. بازسازى كرد. البته بيست سال پيش از اين، آثارى از شكستگى در ديوار كعبه رخ نموده بود كه سلطان عبدالحميد با

ص:43

مهار كردن كعبه به وسيله كمربندى فلزى و زركوب آن را ترميم كرد. «(1)» آخرين بازسازى كعبه، بازسازى اخير است كه جزئيات آن را در آخر همين بخش از كتاب خواهيد خواند.

تصويرهاى بناى ابراهيم و ...

ص:44

نخستين خانه اى كه در روى زمين با سنگ بنا شد كعبه است. «(1)» نخستين كسانى كه برگرد كعبه طواف كردند فرشتگان الهى بودند و همينان نخستين كسانى بودند كه كعبه را ساختند.

نخستين كسانى كه حج خانه خدا گزاردند، فرشتگان بودند. «(2)» نخستين بنايى كه آدم به دست خود در زمين بنا كرد كعبه است و بدين سان كعبه نخستين بنايى است كه نخستين بشر آفريده است. «(3)» نخستين كسى كه كعبه را تجديد بنا كرد شيث بود. «(4)» نخستين كسانى كه مساحت كعبه را تغيير دادند قريش بودند كه پنج سال پيش از بعثت چنين كردند، نخستين كسى كه آن را به وضع نخستين باز گرداند عبداللَّه بن زبير بود كه در سال 65 ه. ق. اين كار را به انجام رساند، و نخستين كسى كه اين بنا را خراب كرد و به وضع دوران قريش باز گرداند حَجّاج بن يوسف ثقفى بود. «(5)» نخستين كسى كه براى كعبه درى قفل دار قرار داد تبّع اسد حِمْيرى، و به روايتى ديگر انوش بن شيث و به روايتى جرهم است. «(6)» نخستين كسى كه براى كعبه سقفى قرار داد قُصّى بن كلاب است. اين سقف بعدها از ميان رفت و قريش پنج سال پيش از بعثت براى آن سقفى ديگر ساخت. «(7)» نخستين كسى كه براى كعبه پوششى جزئى قرار داد حضرت اسماعيل عليه السلام بود.

نخستين كسى كه كعبه را به پرده اى كامل پوشاند تُبّع اسد حميرى است. «(8)» نخستين كسى كه با رعايت فاصله مشخص از كعبه و واگذاشتن آن به عنوان

ص:45

صحن پيرامونى كعبه، در اطراف آن خانه ساخت، قصى بن كلاب است كه اين كار را حدودصد و سى سال پيش از بعثت به انجام رساند. تا پيش از اين كار، در اطراف كعبه خانه اى نمى ساختند و به احترام آن، خانه هاى خود را بيرون از مكه بنا مى كردند. اما از آن هنگام به بعد كسانى كه در اطراف كعبه خانه مى ساختند از ديگران متمايز شدند و «قريش بواطن» نام گرفتند.

نخستين كسى كه در كعبه و پيرامون آن بت نصب كرد عمرو بن لُحى خزاعى بود كه بت هبل را از سرزمين جزيره در شام به مكه آورد و آن را در كنار گودالى كه در درون كعبه كنده شده و جايگاه هدايا بود، نهاد. او نخستين كسى بود كه مردم را در مكه به بت پرستى فرا خواند. «(1)» نخستين كسانى كه براى كعبه ناودان قرار دادند، قريش بودند. بعدها عبداللَّه بن زبير نيز در تجديد بنا براى كعبه ناودان قرار داد و پس از او هم در هر تجديد بنا، جايى براى ناودان در نظر گرفته شد.

نخستين كسى كه خانه اى چهار گوش به شكل كعبه ساخت حميد بن زهير است.

پيش از آن، خانه ها تقريباً دايره اى شكل و يا به اشكال ديگرى كه با شكل كعبه تفاوت داشته باشد ساخته مى شد. «(2)» نخستين كسى كه در روزگار جاهليت كعبه را آذين كرد عبدالمطلب بن هاشم جد پيامبر گرامىصلى الله عليه و آله است. او كعبه را به دو غزال طلايى كه به هنگام حفر زمزم در زير خاك يافت و همچنين در كعبه را به سلاح هايى كه در حفر زمزم يافته بود تزيين كرد. «(3)» نخستين كسى كه به هنگام ورود به كعبه و به گراميداشت آن كفش و پاى افزار از پاى كند وليد بن مغيره بود كه پس از فراغت قريش از بناى كعبه، پاى افزار درآورد و به درون كعبه رفت و اين كار پس از او سنت شد.

نخستين نماز واجبى كه پس از شب معراج در جوار كعبه خوانده شد، نمازهاى

ص:46

پنجگانه بود كه جبريل براى خواندن آنها و تعليم دادنش به پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله به فرمان خداوند از آسمان فرود آمد و اين نمازها را در مقابل ضلع شرقى كعبه و تقريباً در سمت راست در كعبه خواند و پيامبر صلى الله عليه و آله به او اقتدا كرد. «(1)» نخستين كسى كه كعبه را شست، رسول خدا صلى الله عليه و آله بود كه پس از پاك كردن كعبه از آلودگى بتان، در روز فتح مكه بدين كار اقدام فرمود. «(2)» نخستين كسى كه در مكه به پشت بام كعبه اذان گفت بلال بن رباح بود كه در روز فتح بر فراز بام رفت و بانگ اذان در داد. برخى از مشركان بر اين كار طعنه زدند و خداوند آيات سوره حجرات را در اين باره نازل كرد:

«اى مردم، ما شما را از مرد و زنى آفريديم و شما را ملت ملت و قبيله قبيله گردانيديم تا همديگر را باز شناسيد. اما در حقيقت ارجمندترين شما نزد خدا پرهيزكارترين شماست. بى ترديد خداوند آگاه و دانا است.» «(3)» نخستين كسى كه كف كعبه را با سنگ مرمر سنگفرش و ديوارهاى آن را به قطعه هاى سنگ محكم كرد، وليد بن عبدالملك است. سنگى كه وى براى اين منظور به كار برد، رنگ هاى گوناگونى چون سفيد، سبز و سرخ بود.

نخستين كسى كه حجر اسماعيل را با مرمر سنگفرش كرد، منصور خليفه عباسى بود كه در سال 140 ه. ق. اين كار را انجام داد. بعدها بارها اين بناتجديد شد.

نخستين كسى كه در ميان خلفاى عثمانى حجر اسماعيل را تجديد بنا كرد، سلطان مراد خان بود و پس از او نيز سلطان عبدالمجيد خان در سال 360 ه. ق. به تجديد بناى آن همت گماشت.

نخستين كسى كه كعبه را به منجنيق بست حصين بن نمير بود كه به هنگام نبرد با عبداللَّه بن زبير و به فرمان يزيد بن معاويه، در سال 64 ه. ق. بدين كار دست يازيد.

نخستين قسمت كعبه كه در جريان سيل بنيان كن سال 1039 ه. ق. تخريب شد

ص:47

ديوارى بود كه حجاج بن يوسف ثقفى آن را ساخته بود. «(1)» نخستين فرمانروايى كه پيش و پس از نماز، ركن حجرالأسود را استلام كرد عبداللَّه بن زبير بود و پس از وى ديگر فرمانروايان و اميران اين كار را پسنديدند و تكرار كردند.

نخستين كسى كه چهار ركن كعبه را به هنگام طواف استلام كرد عبداللَّه بن زبير بود. در اين باره كه چرا پيش از او دو ركن شامى را استلام نكرده بودند، چنين دليل آورده اند كه اين ركن ها برپايه بنايى كه ابراهيم ساخته بود استوار نشده بودند؛ چه، قريش در هنگام بازسازى كعبه، از مساحت كعبه در سمت شمال؛ يعنى سمتى كه حجر اسماعيل در آن واقع است، از مساحت كعبه كاسته و در نتيجه بناى خويش را بر پايه اى جز آن كه ابراهيم نهاده، بنا ساخته بود.

نخستين كسى كه براى نماز برگرد كعبه،صف هاى نماز را دايره وار كرد خالد بن عبداللَّه قسرى بود كه به روزگار عبدالملك بن مروان و در سال 75 ه. ق. بدين كار اقدام ورزيد. پيش از اوصف ها تنها پشت مقام ابراهيم تشكيل مى شد. «(2)» نخستين كسى كه براى كعبه سايه بان يا شمسيه قرار داد متوكل عباسى بود. «(3)» شمسيه، چتر، سايه بان، انارك يا تاجى است كه بر بالاى درها و پنجره ها، براى جلوگيرى از تابش نور و گاه براى تزيين قرار داده مى شود. در مورد كعبه تنها به هدف زينت از اين شمسيه استفاده مى شد و آن را در فاصله روزهاى ششم تا هشتم ذى الحجه (يوم الترويه) بر بالاى در كعبه قرار مى دادند. غالباً ابعاد آن 3 متر در 25 سانتيمتر بود و آن را به ياقوت و جواهر آذين مى كردند. «(4)» نخستين تمبرى كه تصوير كعبه بر آن نقش بسته بود، در سال 1384 ه. ق. و به ارزش 4، 6 و 10 قروش چاپ شد.

ص:48

ص:49

آنها را بست. «(1)» ناودان كعبه: قريش نخستين كسانى بودند كه سقف كعبه را پوشاندند و براى آن ناودانى به سمت حجر اسماعيل قرار دادند. عبداللَّه بن زبير و همچنين حَجّاج بن يوسف در بازسازى كعبه اين ناودان را حفظ كردند و بعدها وليد بن عبدالملك ناودان را با ورقه هاى طلا آذين كرد و از آن پس بارها اين ناودان به دست ثروتمندان و حكمرانان تجديد شد. آخرين ناودان كعبه، اهدايى سلطان عبدالمجيد عثمانى است كه به سال 1273 ه. ق. آن را اهدا كرد. همين ناودان يك بار در دوران ملك سعود و بار ديگر در دوران ملك فهد باز سازى شد. «(2)» حجر اسماعيل: حجر اسماعيل محوطه نيم دايره اى است كه در شمال كعبه و در مجاورت ضلعى كه ناودان در آن است واقع شده و آن را «حطيم» «(3)» ناميده اند. دليل نامگذارى اين بخش بدين نام آن است كه اين بخش در جريان نوسازى كعبه در روزگار قريش، از خانه كاسته شده است. اين محوطه دو مدخل از دو سوى شرق و غرب دارد و ارتفاع ديوارچه آن از سطح مسجد الحرام حدود يك و نيم متر است و در سه نقطه از اين ديوار چراغ هايى براى تزيين و نور دهى بر روى پايه هاى مخصوص نصب شده است.

بخشى از حجر اسماعيل به فاصله شش ذراع و يك وجب از ديوار كعبه، در واقع جزو كعبه و امتداد آن است.

حجر اسماعيل تا كنون افزون بر بيست و پنج بار ترميم شده است.

درگذشته آن را قبرستان بانوان تبار اسماعيل مى ناميده اند، چنان كه روايت هاى تاريخىِ فراوانى از اين حكايت دارد كه اسماعيل و مادرش هاجر در همان جا به خاك

ص:50

سپرده شده اند.

در برخى روايت هاى تاريخى آمده است كه زير ناودان كعبه جاى التزام و برآورده شدن دعاهاست، چنان كه در اثرى كه به پيامبرصلى الله عليه و آله نسبت داده اند، آمده است: به هنگام طواف در قسمت مقابل ناودان، اين دعا گفته شود:

«أللّهُمّ انّي أَسْأَلُكَ الرّاحَةَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ الْعَفْوَ عِنْدَ الْحِسابِ». «(1)» «پروردگارا! از تو آسايش به هنگام مرگ و بخشايش به هنگام حساب را مسألت مى كنم.»

ملتزم: بخشى از مطاف است كه ميان ركن حجرالأسود و درِ كعبه واقع شده و آن را مدعى و متعوذ هم گفته اند. آن محل استجابت دعا و جايى است كه ماليدن گونه ها، سينه و كف دستان و آرنج ها بر زمينش و نيز دعا و تضرع به درگاه خداوند درآن مستحب است.

مستجار: بخشى از مطاف است ميان ركن يمانى و جاى درى كه در گذشته ها از پشت كعبه و مقابل ملتزم قرار داشته است. آن را «متعوذ» و «مستجاب» و همچنين «ملتزم عجائز قريش»؛ «جاى دعاى زنان قريش» ناميده اند و محل اجابت دعاست.

حطيم: هم حجر اسماعيل و هم منطقه ميان حجر اسماعيل و حجرالأسود و مقام ابراهيم و زمزم را حطيم ناميده اند و آن جا مكانى است كه در آن گناهان فرو ريزد و آمرزيده شود.

حجرالأسود: سنگى است كه در ركن جنوب شرقى كعبه قرار گرفته و طواف از مقابل آن آغاز مى شود. اين سنگ از ياقوت هاى بهشت بوده، رنگ آن سفيد به خاكسترى گراييده، به سان مقام ابراهيم است.

اين سنگ پيمان خدا در زمين و مقامى است كه بنده در آن با خداى خويش عهد توبه مى كند. هر كه بر اين سنگ دست نهد گويا به سوى خداوند دست بيعت گشوده است، و هر كه آن را مسح كند همه گناهانش فرو ريزد. پيامبران،صالحان و زايران و حاجيان بر آن بوسه زده اند و بوسه زنند و در برِ آن، دعاها اجابت شود و در جوار آن اشك ها برگونه ها سرازير گردد.

ص:51

استلام و بوسيدن اين سنگ نزد مذاهب اسلامى يكى از سنت ها و مستحبات طواف است. «(1)» درِ كعبه: به روزگار ابراهيمِ خليل كعبه درى نداشت و تنها درگاهى به درون كعبه راه مى گشود. بعدها ملك اسعد، تُبّع سوم كه از پادشاهان يمن بود، براى آن درى يك لنگه قرار داد. سپس قريش درى دو لنگه بر آن نصب كرد. اين در بعدها در گذر تاريخ چندين نوبت نوسازى و تجديد شد.

در، همچنين داراى قفل و كليدى مشخص است و اين كليد نزد آل شيبى نگهدارى مى شود، و هيچ كس ديگر مدعى آن نيست. گويند به فرمان پيامبرصلى الله عليه و آله كليد در اختيار اين خاندان نهاده شده است.

طول كنونىِ در، 318 سانتيمتر، عرضِ آن 171 سانتيمتر و ارتفاع آن از شاذروان 222 سانتيمتر است.

معجن: نام حفره اى كوچك است كه قبلًا در كنار ديوار شرقى كعبه ميان ركن عراقى و درِ كعبه قرار داشته و گفته مى شود كه نشان جاى اصلى مقام در روزگار ابراهيم عليه السلام بوده است.

همچنين هنگامى كه سيل امّ نهشل مقام ابراهيم را از جاى كند، پس از باز گردانده شدن براى مدتى موقتاً در محل معجن قرار داده شد و بعدها عمر بن خطاب آن را به جاى دائمش انتقال داد.

اين حفره همچنين نشان محل نماز رسول خداصلى الله عليه و آله پس از بيرون آمدن از كعبه در روز فتح و نيز نشان جاى نماز جبرئيل بوده است.

از آن جا كه اين گودال سبب زمين خوردن حاجيان به هنگام طواف مى شد در سال 1377 ه. ق. آن را پر كردند و به نشان آن علامت مربعى ميان سنگ ها قرار داده اند.

همچنين در مقابل جاى قديم معجن، در شاذروان سنگ مرمر برجسته اى وجود دارد و بر روى آن نوشته هايى دشوارخوان حك شده است.

ص:52

اين حفره را «جب»، «بئر» «اخسف» و «غبغب» نيز ناميده اند. «(1)» مقام ابراهيم: از لواحق كعبه و مسجد الحرام است؛ سنگى است كه ابراهيم عليه السلام به هنگام بنا كردن كعبه و نيز به هنگام بانگ حج و فرا خوان مردم بدين مهم، بر روى آن ايستاد و در هنگام نماز آن را در سمت قبله خود قرار مى داد.

بر روى اين سنگ رد پاهاى حضرت ابراهيم عليه السلام حفر شده و اين خود آيتى از آيات الهى است.

هر كس در پشت مقام ابراهيم نماز بخواند گناهانش آمرزيده شود؛ چه، قرآن به نماز خواندن در پس اين مقام فرمان داده است.

شاذروان: ازاره اى كوهانى شكل است از سنگ مرمر كه در سه سمت كعبه، به جز سمتِ حجر اسماعيل، در پايين ديوار چيده شده و بنابر روايت گزيده تر، جزو كعبه است.

در اين رديف سنگ، حلقه هايى نصب شده كه پوشش كعبه از پايين بدانها قلاب مى شود.

گويند: نخستين كسى كه شاذروان را ساخت عبداللَّه بن زبير بود كه به هدف تقويت ديوار كعبه و جلوگيرى از نفوذ آب به پايه هاى بنا اين كار را انجام داد.

شاذروان تا كنون بارها مرمت و نوسازى شده است.

سكوى نگهبانى: در كنار حجرالأسود سكويى سنگى ساخته شده است. بر اين سكو كه با عبور آب سرد از زيرش سرد نگه داشته مى شود، نگهبانى مى ايستد تا بر بوسه زدن طواف كنندگان بر حجرالأسود نظارت كند و آن را سازمان دهد.

ستون هاى درون كعبه: در درون كعبه سه ستون وجود دارد كه سنگينى سقف خانه بر روى آنهاست. اين ستون ها كه كار عبداللَّه بن زبير است هر كدام تقريباً يك گز قطر دارد و فاصله ميان هر يك تا ديگرى 35/ 2 متر است.

جبّ كعبه: در سمت راست كسى كه به درون كعبه درآيد گودالى به عمق سه گز وجود داشته است. حفر آن را به ابراهيم خليل عليه السلام نسبت دهند و گويند هداياى كعبه در آن جا نگهدارى مى شده است. اين حفره تا روزگار عبداللَّه بن زبير وجود داشت و در

ص:53

روزگار او از ميان برداشته شد و خزانه كعبه به سراى شيبة بن عثمان بن ابى طلحه انتقال يافت و به جاى آن براى نگهدارى هديه ها در داخل كعبه قلاب ها و چنگك هايى قرار داده شد.

ص:54

«حجرالأسود دست راست خدا در زمين است. روز قيامت در حالى كه زبانى گويا دارد مى آيد و براى هر كس كه آن را به حق يا باطل بوسيده باشد گواهى مى دهد. اين سنگ نه در آب غرق مى شود و نه به آتش مى گدازد.»

ابوطاهر با شنيدن اين سخن گفت: اين دينى است كه به روايت و نقل حفظ شود.

اين داستان نشان مى دهد كه درباره حجرالأسود حتى درصورتى كه دزديده شود نمى توان تقلب و تزوير كرد.

اموال و اراضى متعلق به كعبه را «ابرق» نامند، شايد بدان معنا كه هر كس به آنها تجاوز كند به سرعتِ برق، كيفر خواهد يافت.

هنگامى كه كارگران عبداللَّه بن زبير در جريان بازسازى كعبه به پى ديوارها رسيدند و خواستند آنها را با ديلم بكنند، پايه هاى كعبه تكان خورد و مكه به لرزه درآمد.

آنان ديدند همه اين پايه ها و پى ديوارها به يكديگر پيوسته است. از اين روى آنها را به همانصورت كه بود واگذاشتند.

چون عبداللَّه بن زبير در هفدهم رجب سال 64 يا 65- به اختلاف روايت ها در اين باره- بناى كعبه را به پايان رساند، ديوارها را از داخل و خارج به مشك و عنبر خوشبو كرد و به ديبا پوشاند و آن گاه سنگ هايى را كه زياده مانده بود در اطراف خانه كعبه فرش كرد. وى سپس از تنعيم محرم شد و عمره اى به جا آورد و از مردم نيز خواست كه به شكرانه، اين كار را انجام دهند. و هركس به اندازه توانايى خود در راه خدا قربانى كند.

از آن پس انجام عمره در ماه رجب در ميان مردم مكه بهصورت سنت درآمد.

نخستين زن عرب كه كعبه را به حرير پوشاند مادر عباس بن عبدالمطلب بود. او كه عباس را در خردسالى گم كرده بود نذر كرد چنانچه او را يافت كعبه را به پوششى آذين كند، و چون گمشده اش را باز يافت به نذر خود وفا كرد.

هنگامى كه قريشيان به تجديد بناى كعبه پرداختند، هرگاه مى خواستند براى هموار كردن و تخريب باقيمانده بناى قديم بدان نزديك شوند، مارى با دهانِ گشاده پيش مى آمد و مانع نزديك شدن آنان مى شد پس خداوند پرنده اى بزرگتر از كركس فرستاد كه چنگال هاى خود را در آن مار افكند و آن را به طرف اجياد انداخت. بدين سان قريشيان

ص:55

پيش آمدند و بقاياى خانه را با زمين هموار كردند و كار تجديد بنا را پى گرفتند. «(1)» هنگامى كه قريش به بازسازى كعبه تصميم گرفت ابووهب بن عمر بن عائذ مخزومى، دايى پدر پيامبرصلى الله عليه و آله، سنگى از سنگ هاى كعبه را برداشت، اما سنگ از دست او پريد و به جاى خويش بازگشت. پس گفت: اى جماعت قريش، در بناى كعبه جز از درآمدهاى حلال خود بهره نجوييد. مباد مهر زنى بدكاره يا درآمد ربا و يا حقى به ناروا ستانده از مردم، در ساختن خانه به كار آيد. قريشيان اين اصل را پذيرفتند و بر همين بنا، كارِ بازسازى كعبه را پيش بردند. «(2)» ميان بناى ابراهيم تا بازسازى كعبه از سوى قريش تقريباً 2645 سال، از اين بازسازى تا بناى عبداللَّه بن زبير 82 سال، از آن تا بناى حَجّاج بن يوسف ثقفى 10 سال و از آن هنگام تا تجديد بناى سلطان مراد 965 سال و از بناى سلطان مراد تا توسعه فراگير دوران ملك فهد 377 سال فاصله است. «(3)» شمارى از روايت هاى تاريخى از اين حكايت دارد كه چون قريش كعبه را براى بازسازى تخريب كرد نوشته هايى بر سنگ ها به زبان سريانى يافت. يكى از يهوديان، آن نوشته ها را بر ايشان خواند. يكى از آنها چنين بود:

«من خداوند،صاحب مكه ام، آن روزكه آسمان ها و زمين راآفريدم و خورشيد و ماه راصورت وجود دادم آن را بيافريدم و به هفت پادشاه يگانه پرست در ميان گرفتم. تادوكوه مكه بر جا باشد، مكه نيز پا برجاست و براى مردمانش آب و شير خجسته و ميمون دارد.»

گويند شاخ هاى قوچى كه ابراهيم عليه السلام ذبح كرده بود تا دوران عبداللَّه بن زبير درون كعبه بر ديوار آويخته بود و در جريان بازسازى كعبه از سوى عبداللَّه بن زبير به سبب كهنگى و سوختگى خاكستر شد و از ميان رفت.

يكى از دلايلى كه حجر اسماعيل را حطيم ناميده اند آن است كه عرب ها جامه اى را كه با آن طواف مى كردند، پس از طواف در حجر بر زمين مى افكندند و وامى گذاشتند تا

ص:56

گذشت زمان آن را بپوساند و از ميان ببرد.

چون ابراهيم بناى كعبه را به پايان برد، جبرئيل از جانب خداوند نازل شد و مناسك حج را به وى آموخت. آن گاه ابراهيم در مقام ايستاد و بانگ فرا خوانِ حج در داد كه اى مردم، دعوت خدايتان را پاسخ دهيد، اى مردم، حج بر شما مقرر شده است. اين ندا را به گوش همه كسانى كه در پشت مردان و زهدان زنان بودند رساند، و همه كسانى كه ايمان آورده بودند و به علم الهى حج برايشان تقدير شده بود- تا روز قيامت- پاسخ دادند كه: «لَبَّيكَ أَللّهُمَّ لَبَّيك».

قريشيان پيش از اسلام با آنچه از بقاياى آيين حنيفى ابراهيم آموخته بودند مى دانستند كه ربا حرام است. از همين روى به هنگام بناى كعبه بر اين اصرار داشتند كه هيچ مال فراهم آمده از ربايى در آن به كار گرفته نشود تا آن جا كه چون داشته هايشان بسنده نمى كرد ترجيح دادند به جاى استفاده از اموال حرام، از مساحت بناى كعبه بكاهند تا همه بنا با حلال برپا شود.

قريش در جريان بازسازى كعبه، درگاه ورودى آن را به اندازه اى بلندتر از سطح زمين قرار داد كه بدون استفاده از پله و نردبان، رفتن به درون آن دشوار باشد، تا از اين رهگذر آسان تر بتوانند رفتن يا نرفتن مردمان به درون كعبه را در فرمان خويش داشته باشند و كسى جز با اجازه آنها به درون خانه نرود.

گويند هنگامى كه ابراهيم مى خواست پايه هاى خانه كعبه را بگذارد بادى به نام سكينه كه داراى دو بال و سرى همانند سر مار بود او را راهنمايى كرد و با خزيدن بر روى زمين جاى پايه و پى كعبه را مشخص ساخت و ابراهيم و اسماعيل نيز با كلنگ پى هاى ديوار كعبه را كندند و بدين ترتيب پايه هاى كعبه را استوار ساختند.

ابراهيم عليه السلام درى را كه براى كعبه قرار داد از ميانه ضلع شرقى نگشود بلكه آن را نزديك ركن قرار داد تا فاصله ميان آن و ركن، محلى براى دعا و راز و نياز باشد.

گويند: هنگامى كه حَجّاج كعبه را به منجنيق بست با اصابت اولين سنگ به بنا، از آن ناله اى چون ناله بيمار برخاست. «(1)»

ص:57

ص:58

خانه بستند و آن گاه در اين باره به عمر نامه نوشتند، وى نگران به مكه آمد و پس از باز يافتن جاى درست مقام و اطمينان يافتن نسبت به آن، مقام را در جاى اصلى اش مستقر كرد و پايه هاى آن را استوار ساخت. و تا به امروز درست در همان جايى كه عمر قرار داده بود واقع است.

حجرالأسود بارها از سوى كسانى چون جرهم، اياد، عمالقه، خزاعه و سرانجام قرامطه از كعبه جدا شده و هر بار نيز خداوند آن را باز گردانده است، اين خود يكى از نشانه هاى اعجاز حجرالأسود است. در آخرين بار، هنگامى كه ابوطاهر سليمان بن حسن قرمطى به سال 317 ه. ق. بر مكه يورش آورد و حاجيان را هدف قتل و غارت قرار داد، حجرالأسود را نيز با خود به كوفه برد. سنگ نزد قرمطيان ماند تا هنگامى كه المطيع للَّه يا المقتدر عباسى- روايت در اين باره مختلف است- آن را خريد و در سال 339 ه. ق. به جاى اصلى اش باز گردانده شد. قرمطيان كه مى خواستند كعبه را به هجر انتقال دهند در هنگام بردن حجرالأسود چهل شتر را در زير آن بار گران هلاك كردند و شگفت آن كه در زمان بازگشت حجرالأسود، شتر ضعيفى كه آن را بر پشتش گذاشته بودند چون به مكه رسيد چاق و چابك شد. «(1)» روزگارى توليت كعبه در اختيار جرهم بود. اما چون اين طايفه نسبت به كعبه كوتاهى ورزيدند و سركشى در پيش گرفتند، خداوند ايشان را كيفر داد و خزاعه را بر آنان چيره ساخت، خزاعه در برابر جرهم مدعى توليت شد و سرانجام نيز آن را از ايشان ستاند.

هنگامى كه، در پى شكاف برداشتن و فرو ريختن بخش هايى از كعبه، قريشيان آن را با زمين هموار كردند و آن گاه نوسازى اش را آغازيدند، چون بنا به اندازه اى بالا آمد كه مى بايست حجرالأسود را در جاى خود قرار دهند بر سر آن كه چنين افتخارى از آنِ چه كسى خواهد شد، با همديگر اختلاف كردند. اين اختلاف و نزاع به حدى بالا گرفت كه آهنگ جنگ در سر پروراندند. بنى عبدالدار قدحى پر از خون آوردند و همراه با بنى عدى ابن كعب پيمان خون و ايستادگى تا مرگ بستند كه به كسى ديگر اجازه نصب حجر

ص:59

ندهند. آنان براى انعقاد اين پيمان دست هاى خود را به زير خونى كه در آن قدح بود بردند و از همين روى بعدها «لعقة الدم» نام گرفت.

در اين ميان، ابواميّة بن مغيرة بن عبداللَّه بن عمر بن مخزوم، كه در آن زمان پيرترين فرد قريش بود، پيش آمد و گفت: اى طايفه قريش، بياييد و نخستين كسى را كه از در مسجد- يعنى باب بنى شيبه- به درون آيد ميان خود داور كنيد. آنها نيز پذيرفتند و نخستين كسى كه از باب بنى شيبه به درون آمد، پيامبر خداصلى الله عليه و آله بود. بدين سان در اين رخداد، كه پنج سال پيش از بعثت به وقوع پيوست، پيامبرصلى الله عليه و آله را ميان خود به داورى گرفتند و آن حضرت نيز نزاع را گشود، پيامبرصلى الله عليه و آله ردايى طلبيد، سنگ را بر روى آن نهاد و آن گاه فرمود از هر قبيله نماينده اى پيش آيد و گوشه اى از اين ردا را بگيرد و آن را از زمين بلند كنند. آنها چنين كردند و چون سنگ را به برابر جايى كه بنا بود نصب شود رساندند، با دست خويش آن را برداشت و در جايش نشاند و بدين ترتيب با تدبيرى حكيمانه مانع از جنگى سخت ميان قريش شد.

يكى از حوادث تاريخى كه بر كعبه گذشته، آن است كه چون قريش از رسول خداصلى الله عليه و آله و بنى هاشم به تنگ آمد نوعى محاصره اقتصادى را بر ضد پيامبرصلى الله عليه و آله و اين خاندان مقرر كرد. قرشيان سندى درباره محاصره اقتصادى پيامبرصلى الله عليه و آله و هر كس كه او و خاندانش را يارى دهد نوشتند و آن را در كعبه آويختند. آنصحيفه سه سال آويخته ماند و بنى هاشم در شعب ابى طالب روزگارى سخت را پشت سر نهادند و به چشمان خويش شبح مرگ را ديدند.

اما از آن سوى خداوند پنج تن از مردان قريش را كه به آنصحيفه و الزامهايش خرسند نبودند برانگيخت تا در مسجد الحرام و در حضور مردمان خواستار شكستن پيمان محاصره شوند. چون اين خواسته را آشكارا مطرح كردند و ميان آنها و قريش نزاع درگرفت، ابوطالب كه خود از نخستين محاصره شدگان قريش بود چنين نظر داد كهصحيفه را بخوانند و آنچه را در آن نوشته شده است اجرا كنند. او ياد آور شد كه قرشيان در خواندن آنچه در اينصحيفه نوشته شده گرفتار خطا شده بودند.

آن سند را بيرون آوردند و ديدند موريانه همه آن را از ميان برده و تنها نام خدا را

ص:60

باقى گذاشته است.

بدين سان، محاصره خاندان بنى هاشم شكسته شد.

كعبه يك بار در دوران عبداللَّه بن زبير، به سال 64 ه. ق. از سوى حصين بن نمير، فرمانده سپاه يزيد بن معاويه، هدف منجنيق قرار گرفت و در نتيجه تخريب شد. ديگر بار نيز حَجّاج بن يوسف ثقفى در اواخر ذى حجه سال 72 ه. ق. و در جريان محاصره عبداللَّه ابن زبير كعبه را هدف منجنيق قرار داد. «(1)» هنگامى كه عبداللَّه بن زبير به كعبه پناه برد و سپاهيان يزيد او را محاصره كردند، كعبه يك بار در آتش سوخت. در آن روزگار كعبه از يك رج سنگ و يك رج چوب ساخته شده بود و از همين روى چون يكى از افراد ابن زبير آتشى برافروخت و شراره هايى از آن به پوشش كعبه رسيد، پوشش و چوب هاى به كار رفته در بنا، در آتش سوخت. افزون بر اين، در همين زمان، كعبه از سوى سپاهيان يزيد هدف منجنيق قرار گرفت و در نتيجه اين دو رخداد، به اندازه اى تخريب شد كه مى بايست از نو بنا شود.

در طول تاريخ طولانى كعبه، سيل هاى ويرانگر و سختى به سوى آن سرازير شده كه شمار آن ها در تاريخ تا حدود نود مورد ثبت شده است؛ از جمله مهمترين آنهاست:

سيل هاى امّ نهشل، جحاف، مخبل، ابن حنظله، قناديل و خديوى.

اين سيل ها غالباً يا به نام كسى كه در جريان آن غرق شده، يا به نام بيماريى كه در پى آن گسترش يافته، يا به نام زمان وقوع، يا به نام آثارى كه در حرم بر جاى گذاشته، يا به نام شخصيت مهمى كه در آن سال حج گزارده و يا به اوصافى از قبيل تخريب كنندگى و ويرانگرى ناميده شده و معمولًا در هر سى سال يك بار به وقوع پيوسته است. «(2)» در اواخر سال 1351 ه. ق. مردى افغانى به حجرالأسود دست درازى كرد و قطعه اى از آن كند و پاره اى هم از پوشش كعبه را جدا كرد و به سرقت برد.

سارق به كيفر اين كار اعدام شد و در روز 28 ربيع الثانى همان سال ملك عبدالعزيز

ص:61

در حضور شمارى از عالمان و مجاوران كعبه، با دست خود آن قطعه را به جاى قبلى اش بازگرداند. «(1)» بخارى، مسلم و نسائى روايتى درباره نشانه هاى آخر الزمان از ابوهريره نقل كرده اند كه در آن آمده است: «ذو السويقتين كعبه را خراب مى كند.»

احمد و برخى از ديگرصاحبان مسانيد وصحاح، حديثى به همين مضمون از ابن عمر نقل كرده اند، با اين تفاوت كه در حديث ابن عمر اين افزوده نيز به چشم مى خورد:

«... و زيورهاى كعبه را از آن جدا مى كند و آن را از پوشش برهنه مى كند. گويا او را مى بينم كه زبون و چلاق است و بيل و كلنگ بر كعبه فرود مى آورد.» «(2)»

ص:62

فاصله سال هاى هفتم تا دهم بعثت در كعبه آويخته بود و سرانجام موريانه آن را از ميان برد و از همه متن تنها نام خدا را باقى گذاشت

- معلّقات سبع يا ثمن يا عشر كه مجموعه اى هفتگانه، هشتگانه و يا دهگانه از برجسته ترين شعرهاى عرب بود كه در دوران معاصر ظهور اسلام به نشان گرانسنگى و ارزش آنها و نيز به هدف محفوظ ماندن در داخل كعبه آويخته شده بود.

-صحيفه سبز سفاح.

- سند نوشته هاى بيعت با برخى كارگزاران و اميران.

- پيمان بيعت و ولايت عهدى كه معتمد عباسى براى دو فرزندش نوشت.

- پيمان بيعت و ولايت عهدى امين و مأمون از سوى پدرشان هارون. اين گونه پيمان نامه ها پس از پايان دوره تاريخى خود، از كعبه بيرون برده مى شدند. «(1)»- لوح هاى يادمان توسعه ها و ترميم هاى كعبه و مسجد الحرام از سوى خليفگان، اميران و پادشاهان. آخرين اين لوح ها، يادمان توسعه حرم در دوران فهد است كه تاريخ 1416 ه. ق. را برخود دارد.

ص:63

ناودان، در، قفل و هديه هاى درون كعبه به طلا و نقره است.

برخى از ابزارهاى زينتىِ داخل كعبه عبارتند: از دو غزال طلايى، سلاح هاى جواهر نشان و تزيين شده، جواهرها، هلال ها، شمسه ها، جام ها، قطعه هايى از ياقوت، مرواريد و زبرجد، تاج نقره، قفل، حلقه الماس، زنجيرهاى مرواريد، چلچراغ ها و محراب ها، قلعه هاى چوبين، بلورين و مسين و شيشه و شمع تاج نشان.

درگذشته ها هديه ها و ابزارهاى زينتى درون كعبه در معرض آسيب هاى ناشى از عوامل طبيعى؛ چون سيل و يا عوامل تخريب انسانى همانند جنگ و تجاوز بوده است.

اما در روزگار حاضر وضعى متفاوت يافته و در مكان هايى محفوظ و ايمن از آسيبِ چنان عواملى نگهدارى مى شود.

ص:64

كامل به عطر خوشبو مى كردند.

در روزگار معاويه خوشبو كردن كعبه، در هنگام هر نماز رسم شده بود.

در روزگار عبداللَّه بن زبير كعبه را هر روز خوشبو مى كردند و در روز جمعه بر عطر و بوى آن مى افزودند. عبداللَّه، خود، با به پايان رساندن بناى كعبه ديوارهايش را از درون و برون عطر زد.

مهدى عباسى در روزگار فرمانروايى اش، كعبه را از درون و برون به آميخته اى از مشك و عطر و عنبر خوشبو كرد و مردم پس از او اين كار را پيوسته به انجام رساندند.

برخى از فقيهان بر اين نظريه اند كه خوشبو كردن كعبه گونه اى از همان تطهير است كه خداوند بدان فرمان داده، آن جا كه فرموده است:

«و به ابراهيم و اسماعيل سپرديم كه حرم خدا را براى طواف كنندگان و مقيمان و ركوع كنندگان سجده گزار پاك و پاكيزه بداريد.» «(1)»

ص:65

امروزين در آمد.

در روزگار قبل از اسلام تجديد پوشش كعبه به روز معينى از سال محدود نبود و ممكن بود در هر وقت از سال انجام گيرد اما پس از دوران اسلام، اين كار معمولًا در روز عاشوار انجام مى گرفت. بعدها در برخى دوره ها گاه در سال دو و يا سه نوبت و يا افزون بر آن، پوشش كعبه تجديد مى شد. روزهايى كه اين كار در آنها انجام مى گرفت معمولًا عبارت بودند از روز عاشوار، اول ماه رجب، بيست و هفتم ماه رمضان، روز ترويه (هشتم ذى الحجه) و روز عيد قربان.

اما از سده ششم هجرى به بعد، رسم بر اين شد كه تنها يك روز در سال پوشش كعبه تجديد شود. «(1)» احرام كعبه لايه زيرين و سفيد رنگ پوشش كعبه را گويند كه از پايين ديوار كعبه آغاز مى شود و تا برابر بالاى حجرالأسود و اندكى بالاتر از آن، امتداد دارد. تاريخ اين كار به دوران مأمون عباسى باز مى گردد.

هنگامى كه بخش پايين ديوار كعبه سفيد پوش مى شود مى گويند كعبه احرام بسته است. احرام كعبه همه ساله در روز هفتم ذى الحجه و پس از شستن پارچه هاى احرام به آب زمزم و خوشبو كردن آن انجام مى گيرد و تا هنگامى كه حاجيان از عرفه باز گردند اين احرام وجود دارد و پس از آن پرده هاى كعبه فرو افكنده مى شود. «2(2)» حجر اسماعيل، بر خلاف كعبه، از گذشته هاى تاريخ بى پوشش بوده و اكنون نيز چنين است. تنها در سال 853 ه. ق. يكى از ملوك چراكسه پوششى براى آن تقديم كرد و ديوار حجر اسماعيل از سمت درون و برون بدين جامه درآمد. «(3)»

ص:66

در دوران پيش از ابراهيم خليل هر چند كعبه وجود نداشت اما جايگاه آن مشخص بود و آنجا تپه اى بلند وجود داشت كه وقتى سيل مى آمد و به اين تپه مى رسيد از سمت چپ و راست آن روان مى شد. پيامبران الهى پيش از ابراهيم براى حج گزاردن آهنگ آن جا مى كردند.

مكه و از جمله خانه كعبه و مسجد الحرام از نخستين روز كه خداوند آسمان ها و زمين را آفريد، حرم قرار داده شد و تا آن روز كه آسمان و زمين برپا باشد و زمين به بندگانصالح خدا رسد حرم خواهد بود.

به هنگام طواف خانه كعبه ذكر فرشتگان «سُبْحَانَ اللَّهِ والْحَمْدُ للَّهِ وَ لاالهَ الَّا اللّهُ» بود و آدم بر اين ذكر عبارت «وَ لا حَولَ وَلا قُوَّة الّا بِاللَّه» را افزود. ابراهيم عبارت «الْعَلىِّ العَظيم» بدان علاوه كرد و براى ما مسلمانان ذكر «اللَّه اكْبر» نيز بر آن افزوده شد و بدين سان ذكر مسلمانان به هنگام طواف چنين است: «سُبْحَانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُ للَّهِ وَ لاالهَ الَّا اللّهُ وَاللَّهُ اكْبَرْ وَ لا حَولَ وَلا قُوَّة الّا بِاللَّهِ الْعَلىِّ العَظيم». «(1)» ابراهيم و اسماعيل به هنگام بناى كعبه اين دعا را بر زبان داشتند كه: رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ. «(2)» در كعبه، از آن هنگام كه بر اين خانه درى نصب كرده اند، هيچ گاه، چه در دوره جاهليت و چه در دوران اسلام، شبانه باز نشده است. «(3)» شريف ترين سايه در روى زمين سايه كعبه است.

در خبرصحيح آمده است كه زمين از مركز كعبه به پيرامون گسترش يافته و از اين روى كعبه مركز زمين به شمار مى آيد.

كعبه در موازات بيت المعمور كه در آسمان است و هر روز هفتاد هزار فرشته بر گرد آن عمره مى گزارند، قرارگرفته و بدين سان كعبه زمين، كعبه و مطافِ جن و انسان، و

ص:67

بيت المعمور كعبه و مطاف فرشتگان است. بنابر روايات، بيت المعمور در زير عرش قرار دارد و از اين روى هر كس برگرد كعبه طواف كند در زير عرش جاى مى گيرد. «(1)» كعبه در كلام خداوند «مبارك» خوانده شده و اين وصف بدان معناست كه براى هر كس كه بر گرد آن طواف كند يا در جوار آن معتكف شود و يا به زيارت آن رود، پاداشى فزاينده است.

در كعبه و پيرامون آن آياتى الهى به چشم مى خورد كه مفاهيم دينى ويژه اى دارند.

از آن جمله است بر جاى ماندن جاى پاى ابراهيم بر روى سنگ، تا نمادى از آن باشد كه خداوند همه پديدارهاى هستى را در برابر بندگان مخلص خود تسليم و فرمانبر مى سازد، هرچند آن قطعه سنگى سخت باشد. همچنين است باقى ماندن مقام ابراهيم كه در گذر سده ها و سال ها از گزند حوادث در امان مانده است. حجرالأسود هم آيتى ديگر است كه به رغم همه دست اندازى ها و تجاوزهايى كه به آن شده، همچنان در جاى خويش مانده است. سرانجام، ماندگارى كعبه در گذر روزگاران، هيبت و عظمتى كه اين خانه دارد و احساس ويژه اى كه در دل زائران مى افكند و همچنين كيفر يافتنِ دنيوى و سريعِ همه كسانى كه نسبت به كعبه قصد سوئى داشته باشند؛ آيات الهى ديگرى هستند كه تأمل در آنها ايمان را دو چندان كند.

كعبه را «كعبه» ناميده اند چون چهار گوش است، يا چون در مقايسه با خانه هاى پيرامونش برجسته و از آنها جداست. آن را «بيت الحرام» ناميده اند؛ چرا كه حرام است و قطعه سرزمينى هم كه آن را در برگرفته حرم است و شكار حيوانات در اين سرزمين و يا كندن درخت و گياه اين سرزمين روا نيست. آن را «بيت العتيق» گفته اند، از آن روى كه خانه اى كهن و والا و گرانقدر است و نيز از آن روى كه هر كس آن را با اخلاص زيارت كند از آتش دوزخ و كيفر الهى رهيده (عتيق) است.

كعبه در هر سال دو بار، يكى پس از نيمه شعبان و ديگرى در هفتم ماه ذى الحجه شست و شو مى شود. «(2)»

ص:68

در روز فتح مكه، هنگامى كه رسول خداصلى الله عليه و آله به مكه درآمد 360 بت در كعبه و پيرامون آن نصب شده بود. رسول خداصلى الله عليه و آله عصايى در دست داشت در حالى كه آيه جَاءَالْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقاً «(1)» را بر زبان داشت با عصاى خود به آن بتان اشاره مى كرد و بت ها فرو مى افتاد. «(2)» در روزگار نوح پيامبر عليه السلام بناى كعبه پابر جا و آشكار بود. اما بعد از طوفان، آثار آن از ميان رفت. «(3)» برخى عالمان گويند: نگاه كردن به كعبه عبادت است. البته بى گمان مقصود از اين نگاه، نگريستنى است همراه با تفكر و تدبر و در پى يافتن آيات الهى.

در تاريخ آورده اند كه سنگ هاى به كار رفته در پايه هاى خانه كعبه به شترهاى آبستن مى مانسته است كه روى هم افتاده باشند.

پيامبر گرامىصلى الله عليه و آله در روز فتح مكه سوار بر شتر خود، هفت بار برگرد كعبه طواف كرد و با عصاى خود حجرالأسود را استلام فرمود. سپس بر آستانه كعبه از شتر به زير آمد و عثمان بن طلحه را خواست. عثمان حضور يافت و كليد كعبه را آورد و در را گشود.

پيامبرصلى الله عليه و آله در حالى كه اسامة بن زيد، بلال و عثمان بن طلحه او را همراهى مى كردند، به درون كعبه رفت، در را از داخل بست و آن جا نماز گزارد. مدتى در كعبه ماند و سپس بيرون آمد.

پيامبرصلى الله عليه و آله براى دومين بار در فرداى آن روز به درون كعبه رفت.

روايت شده است كه رسول خداصلى الله عليه و آله در عمرة القضا و نيز در حجة الوداع وارد كعبه شد. «(4)» اماكنى كه رسول اللَّهصلى الله عليه و آله در داخل كعبه و پيرامونش در آنها نماز گزارده؛ عبارتند از:

ص:69

درون كعبه در مقابل در و به سمت ديوار غربى در فاصله سه ذراع از آن، پشت مقام ابراهيم، مقام حجرالأسود، نزديك به ركن شامى، مقابلِ در كعبه، در مقابل ركن شمال غربى نزديك حجر، ميان دو ركنى كه مقابل حجر اسماعيل است و ميان ركن يمانى و حجر الأسود.

دو طايفه جرهم و عمالقه همزمان با يكديگر در مكه مى زيستند و پيوسته بر سر فرمانروايى اين شهر و همچنين توليت كعبه، ميان آن دو جنگ و درگيرى بود.

در روزگار قريش، بناى كعبه با سرمايه اى كه از طريق همكارى مردم و از مال حلال به دست آمده بود انجام گرفت و اين بدان معنا است كه انديشه گردآورى كمك و تعاون، ديرينه اى بسيار دارد.

هنگامى كه قريشيان كعبه را از نو بنا مى كردند، زنان و مردان در اين كار همكارى داشتند؛ مردان سنگ ها را حمل مى كردند و زنان گل و گچ مى آوردند.

ص:70

ص:71

شده، بيت المقدس است، اما نخستين خانه اى كه در زمين بنا شده كعبه است.

نگارنده مى گويد: براى آيه اى كه گذشت دو تفسير ممكن است:

يكى آن كه مقصود از «اوَّلَ بَيْتٍ» به طور مطلق نخستين خانه اى باشد كه خداوند در زمين آدميان فراهم ساخته است. بنابراين تفسير، كعبه بنا شده آدم در آغازين زمان فرود آمدن وى به زمين است.

تفسير ديگر آن كه مقصود از «أوَّلَ بَيْتٍ» نخستين خانه اى باشدكه در زمين براى عبادت و بندگى خدا ساخته شده است. طبق اين تفسير، بناى كعبه پس از نزول آدم و پس از پيدايش ساختمان هاى مسكونى و همچنين اماكن پرستش، به عنوان نخستين بنا ساخته شده است.

در اين ميان، سخن ديگر نيز مطرح شده و آن اين كه ابراهيم نخستين كسى بود كه كعبه را ساخت و ديوارهاى آن را تا حدى كه عرفاً يك بنا خوانده شود بالا آورد.صاحبان اين سخن بدين آيه استناد مى كنند كه فرموده است: وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنْ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيل. «(1)» اما براى اين آيه دو تفسير امكان پذير است:

تفسير نخست آن كه گفته شود ابراهيم بنا گذارنده كعبه و نخستين كسى است كه ديوارهاى آن را تا حد يك بناى عرفى بالا آورد. چنين تفسيرى به روشنى با آيه پيشين يعنى آيه إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ «(2)» تعارض دارد؛ چرا كه پيش از ابراهيم نيز خانه هايى مسكونى و يا مكان هايى براى عبادت و بندگى و نيز پيامبران و رسولانى وجود داشته است و از اين روى نمى توان گفت بناى ابراهيم نخستين بنا است، در حالى كه اين آيه، كعبه را نخستين بنا مى داند. البته بدين دليل چنين پاسخ داده اند كه هر چند پيش از كعبه ابراهيم خانه ها و بناهايى وجود داشته، اما آن خانه ها و بناها يا از آنِ اشخاصى بوده و يا به قبايل و طوايف معينى تعلّق داشته است. اما كعبه نخستين خانه عبادت است كه به هيچ

ص:72

طايفه و ملتى اختصاص ندارد و از آنِ همه مردم است؛ همان مردمى كه خداوند ابراهيم را فرمان داد تا همه آنان را به حج فرا بخواند، آن جا كه فرمود: وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ .... «(1)»

تفسير دوم آن است كه گفته شود: خانه كعبه پيش از ابراهيم بنا شده و در روزگارانى پيش از او وجود داشته، اما بعدها ديوارهاى كعبه و آنچه بيرون از خاك بوده از ميان رفته و پى و پايه هاى خانه بر جاى مانده است و بعدها ابراهيم همراه با فرزندش اسماعيل ديوارهاى خانه را بر همان پى و پايه كه از پيش وجود داشته بالا آورده و آن را به سان گذشته اش بازسازى كرده اند.

ص:73

8- قريش؛ بناى كعبه از سوى اين خاندان در سال پنجم بعثت انجام پذيرفت و پيامبر خداصلى الله عليه و آله نيز باآنان مشاركت كرد وهمراه عموى خود عباس سنگ هارا به محل بنا مى آورد.

در همين بازسازى بود كه آن حضرت نزاعى را كه بر سر قرار دادن حجرالأسود در محل آن در گرفت و احتمال داشت به جنگى سخت منجر شود، به سر پنجه تدبير گشود.

9- عبداللَّه بن زبير؛ در سال 65 ه. ق. پس از آن كه حصين بن نمير فرمانده سپاهيان يزيد كعبه را به محاصره درآورد و به هدف سركوب عبداللَّه بن زبير آن را به منجنيق بست، ديوارهاى اين بنا سست شد. تقريباً همزمان با آن، آتش سوزى نيز در كعبه رخ داد.

بنابراين، ضرورى بود كه كعبه تخريب و از نو ساخته شود.

بدين ترتيب پس از پايان محاصره و بازگشت سپاه حصين بن نمير، بازسازى كعبه آغاز شد.

10- حَجّاج بن يوسف ثقفى؛ وى در سال 74 ه. ق. آنچه راكه ابن زبير به بناى كعبه افزوده بود، تخريب كرد و كعبه را به وضع دوران قريش باز گرداند. از همين روى نمى توان كار حجاج را بناى كعبه يا باز سازى و نوسازى فراگير دانست.

11- سلطان مراد خان عثمانى؛ در عصر و شب پنج شنبه بيستم شعبان سال 1309 ه. ق. سيلى سنگين كعبه را درميان گرفت و در پى آن بخش هاى عمده اى از كعبه فرو ريخت.

به دنبال اين خرابى و در سال 1040 ه. ق. سلطان مراد خان عثمانى به نوسازى و تجديد بناى كعبه پرداخت.

اين فهرستى است از كسانى كه در طول تاريخ، به بنا يا تجديد بناى كعبه همّت گماشته اند. البته همان گونه كه گذشت روايت هايى تاريخى كه از اين كسان نام مى برد، برخى قطعى و برخى ديگر تنها در حد گمان است. اما در اين ميان آنچه مسلم تر و پذيرفته تر به نظر مى رسد، روايت هاى حاكى از بناى ابراهيم و اسماعيل، بناى قريش، بناى عبداللَّه بن زبير، بناى حَجّاج و بناى سلطان مراد خان عثمانى است و پس از همه اين تلاش ها، آخرين تلاشى كه در نوسازى كعبه و بناهاى پيرامونى اشصورت پذيرفته طرح توسعه فراگير دوره اخير است.

ص:74

اينك بناهاى پيش گفته را يك به يك به بررسى مى گذاريم:

ص:75

بنايى كه ابراهيم ساخته بود داراى دو درگاه همكف بود كه يكى از سمت شرق؛ يعنى از كنار حجرالأسود و ديگرى از سمت غرب؛ يعنى از مجاورت ركن يمانى به بيرون گشوده مى شد.

ابراهيم همچنين در داخل كعبه، در سمت راست كسى كه به كعبه در آيد، گودالى به عمق سه گز كنده بود تا محل نگهدارى هديه هاى كعبه و نيز اموال آن باشد.

كعبه روزگار ابراهيم سقف و درى كه باز و بسته شود نداشت.

در كعبه اى كه ابراهيم ساخت سنگ ها بهصورت خشكه چين بود. ابراهيم عليه السلام هر روز يك رج از سنگ ها را مى چيد.

كعبه ابراهيم تنها در ضلع جنوبى، دو گوشه تشكيل شده از ديوارهاى مستقيم داشت و بدين ترتيب اين كعبه تنها داراى دو ركن يمانى و ركن حجرالأسود بود. اما ضلع شمالىِ كعبه شكلى منحنى داشت و به موازات همين ديوار منحنى كعبه، در فاصله اى اندك، آغلى با ديوارهاى كوتاه بود كه اسماعيل گوسفندان خود را درآن جا نگه مى داشت.

تصوير زيرترسيمى است ازكعبه ابراهيم كه نگارنده آن را ازتاريخ القويم آورده است:

تصويرص 91؟؟؟

ص:76

ص:77

كردند كه بنا را به چهار بخش و سپس هر كدام از اين قسمت ها را به چهار بخش كوچك تر قسمت كنند و هر يك يا چند قبيله عهده دار بخشى معين شود. «(1)» در كار ساختن كعبه زنان با مردان همكارى داشتند و وظيفه حمل سنگ ها با مردان و كار آوردن گل و گچ (ملاط ساروج) با زنان بود.

قرشيان پس از بازسازى كعبه، همه آنچه را در داخل كعبه نگهدارى مى شد و يا بر ديوارهاى آن آويخته بود گرد آوردند و به ابوطلحه عبداللَّه بن عبدالعزى بن عثمان بن عبدالدار بن قصى سپردند. همچنين هبل را از خانه بيرون بردند و در محل مقام ابراهيم نصب كردند.

به هنگام نوسازى كعبه از سوى قريش رسول خداصلى الله عليه و آله سى و پنج ساله بود و در جا به جا كردن سنگ ها با آنان همكارى مى كرد.

قريش ديوارهاى خانه را كاملًا تخريب كرد و آن را با زمين هموار ساخت. اما چو خواستند با ديلم و كلنگ پى و پايه هاى كعبه را كه در زمين بود بكنند كوه هاى مكه به لرزه درآمد و از همين روى از كندنصرف نظر كردند و خانه را بر همان پى و پايه پيشين ساختند.

بنا آغاز شد و كار ادامه يافت تا هنگامى كه نوبت نصب حجرالأسود رسيد. اما در اين مرحله بر سر اين كه چه كسى سنگ را در جاى خود قرار دهد با همديگر اختلاف كردند و چند روز اين اختلاف و خصومت ادامه داشت و نزديك بود جنگى خانمانسوز درگيرد. سرانجام ابواميه حذيفة بن مغيره مخزومى پيشنهاد كرد نخستين كسى را كه از باب بنى شيبه وارد شود ميان خود داور گيرند. همه با اين پيشنهاد موافقت كردند. چندى نگذشت كه امين مكه و امين اسلام محمد بن عبداللَّه از باب بنى شيبه به درون آمد.

ص:78

قرشيان او را به داورى پسنديدند و آن حضرت نيز گره اين نزاع را گشود؛ او ردايى طلبيد سنگ را در ميان آن قرار داد. آنگاه از هر قبيله نماينده اى خواست تا همه با هم كناره هاى ردا را بگيرند و تا برابرى آن جايگاه كه بايد قرار گيرد، بالا آورند. آنها نيز چنين كردند و پيامبرصلى الله عليه و آله سنگ را برگرفت و در جاى خويش نشاند.

قرشيان پس از گذر از اين مرحله، كار بازسازى كعبه را پى گرفتند. چون ديوار را به اندازه چهار ذراع و يك وجب بالا بردند، داخل كعبه را تا همين ارتفاع با خاك پر كردند و در همين سطح درى به بيرون گشودند. سپس كار بالا بردن ديوارها را با چيدن يك رج سنگ و يك رج چوب ادامه دادند و ارتفاع ديوار را، بر خلاف بناى پيشين كه تنها نُه ذراع بود، به بيش از هجده ذراع رساندند و سقف آن را نيز پوشاندند.

قرشيان در داخل كعبه دو رديف ستون قرار دادند. در هر يك از اين رديف ها سه ستون و سمت رديف ها از ضلع شامى، مجاور حجر، به طرف ضلع يمانى بود.

در بناى قريش جمعاً پانزده رج چوب و شانزده رج سنگ به كار رفته بود و ناودان نيز به سمت حجر اسماعيل قرار مى گرفت. همچنين در داخل اين بنا پلكان چوبى در ركن شامى و در مجاورت ديوارى كه در كعبه آن جا واقع است قرار داده بودند كه به بام خانه راه مى گشود. آنان سقف خانه و ديوارهاى آن را از درون و نيز ستون ها را تزيين كرده بودند. بر ستون ها تصويرهايى از پيامبران الهى بود؛ تصوير ابراهيم بهصورت پير مردى بود كه تيرهاى قرعه در دست داشت و با آنها قرعه مى زد و در تصوير مريم، وى نشسته بود و عيسى را بر دامن داشت. افزون بر اين، تصويرهايى از فرشتگان و درختان نيز در داخل كعبه قرار داده بودند.

قرشيان همچنين، ضمن حفظ درگاه قديم كعبه در بناى نو، بر اين درگاه درى نصب كردند.

چون بنا را به پايان بردند اموال و هداياى كعبه را كه به ابوطلحه سپرده بودند، ديگر بار به درون گودالى كه در گوشه نزديك به ضلع شامى در داخل كعبه كنده شده بود باز گرداندند و زيورهاى كعبه و شاخ هاى قوچى را كه ابراهيم ذبح كرده بود از ديوار و ستون هاى كعبه آويختند و هبل را چنان كه پيشتر بود بر كناره گودال هدايا نصب كردند

ص:79

و در پايان، پارچه هاى راه راه يمانى بر كعبه پوشاندند.

تصوير زير ترسيمى است از كعبه قريش كه از «التاريخ القويم» آورديم:

تصويرص 91؟؟؟

ص:80

حصين بن نمير منجنيق هايى بر كوه ابوقبيس و قعيقعان نصب كرده بود كه به وسيله آنها كعبه را هدف قرار مى دادند. بارش سنگ ها پوشش كعبه را دريد و سنگ هاى آن را از جا كند. در همين زمان، شراره هايى از آتشى كه يكى از ياران عبداللَّه بن زبير آماده كرده بود به پرده كعبه رسيد و از آن جا كه در آن روزگار ديوارهاى كعبه رديفى از سنگ و رديفى از چوب و سقف آن نيز فراهم آمده از چوب بود آتشى سخت را در پى آورد. اين رخداد در شب شنبه سوم ماه ربيع الأول سال 64 ه. ق. به وقوع پيوست و به سبب آن سنگ هاى كعبه بخشى فرو ريخت و بخشى آن اندازه شل شد كه اگر پرنده اى بر آن مى نشست فرو مى ريخت.

زمانى نگذشت كه خبر مرگ يزيد به مكه رسيد و حصين بن نمير دست از محاصره عبداللَّه زبير برداشت و در پنجم ربيع الثانى همان سال با سپاهش مكه را ترك كرد.

بدين سان ضرورت داشت براى بازسازى كعبه چاره اى انديشيده شود؛ ابن زبير در اين باره با خردمندان و خبرگان رايزنى كرد و تصميم نهايى آن شد كه كعبه را كاملًا تخريب كنند و آن را از نو بسازند.

ابن زبير سنگ هاى لازم براى بناى كامل كعبه را از كوه هاى حِرا، ثبير، مقطع، خندمه، حلحله، كعبه و مردله فراهم ساخت و ديوارهاى كعبه را بر روى پى و پايه اى كه به روزگار ابراهيم بوده است؛ يعنى مطابق آنچه رسول خداصلى الله عليه و آله آرزوى انجامش را داشت، بالا آورد.

عبداللَّه به هنگام بازسازى كعبه، پس از فراهم آوردن آنچه براى اين كار لازم بود، همه هديه ها و يا زينت هايى را كه در داخل كعبه وجود داشت يك جا گرد آورد و به سراى شيبة بن عثمان انتقال داد تا پس از پايان عمليات، ديگربار بازگردانده شود.

او خود نخستين كسى بود كه در روز شنبه، نيمه جمادى الآخر سال 65 ه. ق.

تخريب باقيمانده هاى بناى كعبه را آغاز كرد و پس از او مردم كار تخريب را ادامه دادند و در يك نيم روز آن را به پايان رساندند.

ابن زبير در مدتى كه كار بازسازى كعبه ادامه داشت، داربستى چوبين برگرد كعبه

ص:81

قرار داد و پرده هايى بر آن آويخت تا مردم بر گردش طواف كنند. او همچنين پس از كنده شدن حجرالأسود از جاى خود، در جريان تخريب كعبه، آن را به پارچه اى ديبا پيچيد و در جعبه اى قرار داد و آن را قفل كرد و در دار الندوه گذاشت.

چون تخريب را به پايان بردند و پى و پايه كعبه آشكار شد، ديدند كه آن به عمق شش ذراع و يك وجب در زمين و داخل سنگ ها فرو رفته و چنان به هم پيوسته است كه هر قسمت از آن راكه از جاى خود تكان دهند، همه اركان اين پى تكان مى خورد. ابن زبير پنجاه تن از مردمان سرشناس را به اين پى و پايه گواه گرفت و بناى جديد را روى آن استوار ساخت و درِ شرقى كعبه را بر روى همان رديف سنگى كه شاذروان را تشكيل مى داد وبه سطح زمين نزديك بود قرار داد و درست در مقابل آن درى ديگر در سمت غرب گشود.

چون بنا به نقطه اى رسيد كه مى بايست حجرالأسود نصب شود عبداللَّه بى خبر از مردم، خودش آن را در جاى خويش قرار داد.

عبداللَّه ديوارهاى كعبه را به ارتفاع بيست و هفت ذراع و عرض ديوارها را به دو ذراع رساند و در داخل كعبه نيز سه ستون در رديفى از شمال به جنوب براى نگه داشتن سقف قرار داد.

ابن زبير روزنهاى كعبه را از سنگ مرمرهايى كه ازصنعا آورده بودند ساخت و درِ كعبه را كه تا آن زمان يك لنگه بود به درِ دو لنگه اى به ارتفاع يازده ذراع تبديل كرد، در داخل خانه و در مجاورت ركن شامى، پلكان چوبى ساخت كه به پشت بام مى رسيد و بر پشت بام نيز ناودانى كه به حجر اسماعيل مى ريخت قرار داد.

پسر زبير پس از فراغت از بناى كعبه، داخل آن را به مشك و عنبر خوشبو كرد و بر سطح بيرونى ديوار خانه نيز از بالا تا پايين مشك و عنبر ماليد و سپس خانه را به پارچه هاى ديبا پوشاند.

در پايان بنا مقدارى سنگ اضافه مانده بود كه با آنها اطراف كعبه را به شعاع ده ذراع از ديوارها، سنگ فرش كرد.

ص:82

كار نوسازى كعبه در هفدهم رجب سال 65 ه. ق. «(1)» به پايان رسيد و عبداللَّه از مردم خواست به شكرانه آن، از تنعيم محرم شوند و عمره گزارند و هر كس به هر اندازه مى تواند در راه خدا قربانى كند. او خود، همراه با يارانش در تپه اى كه مقابل مسجد عايشه در ميقات تنعيم بود احرام بست و شتران بسيارى به سپاس خداوند قربانى كرد.

از آن پس، انجام عمره از تنعيم در اين روز از سال ميان مردمان مكه سنت شد و اين سنت در گذر تاريخ پا برجاى ماند.

تصوير زير ترسيمى است از كعبه عبداللَّه بن زبير كه از «تاريخ القويم» آمد:

تصويرص 93؟؟؟

ص:83

ص:84

يازدهمين بنا را سلطان مراد خان عثمانى در سال 1040 ه. ق./ 1630 م. به انجام رساند.

تصوير زير ترسيمى از كعبه حَجّاج است كه از كتاب «تاريخ القويم» آورده شده است:

تصويرص 94 الكعبة المعظّمه

ص:85

كعبه تا نيمه، به آب فرو رفت و ديوارها يكى پس از ديگرى سقوط كرد.

در آن دوران مسعود بن ادريس بن حسن كه از سادات به شمار مى رفت امير مكه بود و به فرمان او تدابير لازم از قبيل جمع آورى و نگهدارى اشياى گران بهاى متعلق به كعبه و پاك سازى مسجد الحرام پس از فرو نشستن سيل انجام گرفت. همچنين عالمان و بزرگان شهر گرد هم آمدند و در اين باره به گفت و گو نشستند تا ببينند براى بازسازى كعبه چه مى توان كرد.

سرانجام تصميم آن شد كه در اين باره به سلطان مراد خان عثمانى نامه بنويسند و از او كسب تكليف كنند و همزمان نيز ديواركى چوبى كه از هر طرف شش ذراع با كعبه و ويرانه هاى آن فاصله داشته باشد برپا كنند.

پس از چندى يك فروند كشتى كه حامل مصالح و تجهيزات لازم براى بازسازى كعبه بود به بندر جده وارد شد و بدين ترتيب در اواخر جمادى الأول سال 1040 ه. ق.

كار نوسازى و بازسازى آغاز شد.

بنايى كه اين بار ساخته شد تقريباً به همان حالت بناى حَجّاج و داراى ويژگى هاى زير بود:

1- سلطان مراد بناى جديد كعبه را به همان شكل كه در دوران حَجّاج بود ساخت.

نه چيزى بر آن افزود و نه چيزى از آن كاست.

2- اگر آغاز بازسازى را از ابتداى تخريب باقيمانده كعبه و هموار كردن ويرانه اى كه بر جاى مانده بود لحاظ كنيم از روز شنبه آخر جمادى الأولى و اگر آن را از بر زمين نهادن نخستين سنگ بناى كعبه به حساب آوريم، روز يكشنبه بيست و سوم جمادى الآخر سال 1040 ه. ق. خواهد بود.

تاريخ پايان بازسازى نيز دوم ذى الحجه سال 1040 ه. ق. بوده و اين بنا تا روزگار حاضر نيز مانده و تنها در دوران ملك فهد و در قالب «طرح توسعه حرم» ترميم هايى جزئى در آنصورت پذيرفته است.

3- در جريان تخريب باقيمانده هاى كعبه، كار را تا رسيدن به نخستين رديف سنگى كه بر روى زمين چيده شده بود ادامه دادند و سپس بازسازى را بر روى همان رديف اوليه

ص:86

آغاز كردند. بدين ترتيب ابعاد كعبه هيچ گونه تغييرى، حتى اندك، نيافت.

4- سنگ هاى جديد مورد نياز در بازسازى، از كوه شبيكه كه آن را جبل الكعبه گفته اند تأمين شد.

5- در جريان تخريب، سه ركن كعبه را با زمين هموار ساختند اما از تخريب ركن حجرالأسود خوددارى كردند و تنها سنگ ها و خاك و گلى راكه روى حجرالأسود قرار گرفته بود برداشتند و اطراف آن را ترميم كردند و بنا را ازهمين نقطه به بالا ادامه دادند.

6- در جريان بازسازى مشاهده شد رنگ قسمت هايى از حجرالأسود كه در زير ديگر سنگ هاى ديوار كعبه پوشيده مانده، همانند مرمرهاى مقام ابراهيم سفيد است.

7- در پايان بازسازى لوح يادبودى با نام سلطان مراد و تاريخ تجديد بنا در داخل كعبه گذاشته شد.

ص:87

شروع عمليات سقف قديم تخريب كرد.

4- سپس سقف فوقانى به طور كامل برداشته و آنگاه تيرچه هايى عرضى بر روى ديوارها سوار شد و چوب هاى سقف بهصورت شرقى غربى بر روى اين تيرچه ها نصب گرديد و با ساروج مرغوبِ محلى محكم شد.

در انتهاى چوب هاى سقف و در زير آنها، دو تير چوبى به ديوارهاى شرقى و غربى محكم شد و در زير اين چوب ها در وسط تيرى آهنى براى حمل سقف فوقانى تعبيه شد كه يك سر آن روى ديوار شمالى و سر ديگر آن روى ديوار جنوبى كعبه قرارگرفت.

همچنين تيرى ديگر براى حمل سقف تحتانى نصب و چوب هاى اين سقف نيز روى آن فرش شد.

تصويرص 155 كتاب الكعبه المعظمه

تصوير؟؟؟

ص:88

پس از كامل شدن سقف فوقانى، ديوار دور چين سقف را به ارتفاع هشتاد سانتيمتر بنا كردند و در آن به جاى ميخ هاى چوبىِ قبلى، ميخ هاى بلند آهنين به منظور آويختن جامه كعبه بدانها تعبيه كردند.

همچنين چوب هاى سقف را با سرنج رنگ كردند و آن گاه لايه اى از قلع نازك و سپس لايه اى از ساروج و پس از آن لايه اى از عايق رطوبتى و پس از آن لايه ديگرى از ملاط و ساروج روى سقف گستردند و پس از همه اين ها سنگ هاى مرمر سقف را فرش كردند. اين كار با استفاده از سنگ هاى قديم و پس از تميز كردن آنهاصورت گرفت و در نصب آنها شيب بام به طرف ناودان كه به حجر اسماعيل مى ريزد مراعات شد.

به منظور جلوگيرى از نفوذ آب و محكم تر شدن سنگ هاى فرش شده روى بام كعبه، درز آنها با سرب مذاب پر شد و پس از آن كنار ديوار دور چين تا ارتفاع 25 سانتيمتر سنگ هاى مرمر نصب گرديد.

همچنين درگاه ورودى پلكان به پشت بام تعمير شد و پوششى كه بر آن قرار داده مى شود با درپوشى نو- كه در لابه لاى آن ورقه فلزى محكم و زيبا قرار داده شده بود- تعويض گرديد.

5- در كنار چوب هاى جديدى كه در ساختن سقف از آنها استفاده شد، چوب هاى قابل استفاده قديم نيز به كار رفتند.

6- سقف تحتانى كعبه نيز ترميم شد و طى اين مرمت چوب هاى فرسوده اى كه در اين سقف وجود داشت با چوب هاى جديد جايگزين گرديد.

گفتنى است چوب هاى اين سقف، كه دو سر آنها به سمت شرق و غرب است، از پهلو كنار هم چيده شده و روى ستون هاى سه گانه اى كه در زير قرار دارد جاى گرفته است. از اين سه ستون فقط ستون ميانى تعويض شد.

7- مرمت هايى جزئى در بند كشى ديوار از سمت داخل كعبه و نيز سنگ هاى مرمر كف و ديوار به عمل آمد.

8- دوصندوق بزرگ با ابعاد 150 در 80 سانتيمتر براى نگهدارى چلچراغ هاى كعبه و همچنين پرده هاى داخلى آن ساخته شد.

ص:89

9- از آن جا كه ناودان قديم كعبه؛ يعنى همان كه سلطان عبدالمجيد خان به سال 1273 ه. ق. از نقره خالص ساخت و به طلا رو كش كرد، دچار كهنگى و فرسايش نشده بود، همين ناودان پس از مرمّت قاعده چوبى آن و همچنين ايجاد كنگره هايى در لبه آن به منظور جلوگيرى از نشستن كبوتران و ديگر پرندگان، به جاى خويش برگردانده شد و مجدداً نصب گرديد.

10- چوب هاى در كعبه، آستانه در و همچنين ديوار بازوى در مرمت شد.

11- پلكان داخلى كعبه بى آن كه از پله هايش كاسته يا بدان افزوده شود تعمير شد.

12- ستون هاى سه گانه اى كه عبداللَّه بن زبير حدود 1300 سال پيش براى نگه داشتن سقف كعبه در درون خانه نصب كرده بود، به دليل سالم ماندن در همه اين سال ها، تنها مرمتى سطحى شد.

گفتنى است اين ستون ها داراى سر ستون هاى آذين شده و پايه هاى چهار گوش نقشدار هستند و طول هر كدام از كف كعبه تا زير سقف 7 متر و قطر هر يك نيز تقريباً 44 سانتيمتر است.

13- در دوم ماه شعبان 1377 ه. ق. رسماً پايان عمليات نوسازى سقف كعبه و مرمت هاى جانبى آن اعلام شد.

ص:90

ص:91

4- فاصله ركن شامى تا ركن غربى: 90/ 9 سانتيمتر. «(1)» ارتفاع كعبه بر حسب بناى ابراهيم 32/ 4 سانتيمتر، در بناى قريش 64/ 8 سانتيمتر و در بناى عبداللَّه بن زبير 95/ 12 سانتيمتر بوده و عبدالملك مروان نيز همين ارتفاع را حفظ كرده است.

تصويرص 155 كتاب الكعبه المعظمه

برش افقى

ص:92

حسين باسلامه در كتاب «تاريخ الكعبة المعظمه» يادآور مى شود كه خودش توفيق اندازه گيرى كعبه از داخل آن را داشته و در اندازه گيرى كه در روز جمعه بيست و سوم ذى القعده سال 1352 ه. ق.صورت گرفته، از وسط ديوار يمانى تا وسط ديوار شامى 15/ 10 سانتيمتر و از وسط ديوار شرقى تا وسط ديوار غربى 10/ 8 سانتيمتر فاصله بوده است.

ص:93

پايين ديوار و چسبيده به زمين قرار گرفته است. در ضلع مجاور حجر اسماعيل از شاذروان اثرى نيست و در پايين اين ضلع تنها پاسنگى به ارتفاع ده و عرض چهل سانتيمتر وجود دارد كه حاجيان بر روى آن مى ايستند و دست وصورت و بدن خود را به ديوار كعبه مى چسبانند و در اين حال دعا و به درگاه خداوند زارى مى كنند. علت قرار نداشتن شاذروان در اين ضلع آن است كه در اين قسمت، ديوار خانه كعبه در واقع مرز شمالى آن نيست و حد واقعى كعبه در سمت شمال شش ذراع و يك وجب پس از ديوار به سمت حجر اسماعيل است.

آن گونه كه اشاره شد، شاذروان در اصل جزوى از كعبه بوده است و گفته اند براى نخستين بار عبداللَّه بن زبير آن را روى پى و پايه اى كه از دوران ابراهيم وجود داشته است نصب كرد. هدف وى از انجام اين كار آن بود كه ديوارهاى كعبه در برابر سيل تقويت و از نفوذ آب به درون خانه جلوگيرى شود، ريسمان هاى نگهدارنده پايين پرده كعبه را به حلقه هاى تعبيه شده در ميان سنگ هاى شاذروان محكم كنند، وجود اين رديف سنگ اريب مانع تماس زياد طواف كنندگان؛ با پرده كعبه و ديوارهاى آن مى شود تا هم بدن آنها از آسيب مصون بماند و هم پرده كعبه دوام بيشترى يابد و ساييده نشود.

سنگ هاى شاذروان همه مرمر سفيد محكم و در ابعاد و اندازه هاى متفاوت است.

شمار آنها هفتاد و يك قطعه است و هشت قطعه از آنها كه از سمت پايين در كعبه به طرف شمال قرار دارد، از بهترين سنگ هاى مرمر در دنياست.

در لابه لاى سنگ هاى شاذروان چهل و يك حلقه فلزى قرار داده شده كه طناب هاى پايين پرده كعبه به آنها بسته مى شود.

ناگفته نماند يك بار در سال 1098 ه. ق. احمد پاشا شاذروان را مرمت كرده است.

ص:94

بنويسيم سخن به درازا خواهد كشيد. «(1)» همين اندازه يادآور مى شويم كه آخرين در كعبه در پيش از دوران سعودى، درى بوده كه سلطان مراد خان عثمانى دستور ساختنش راصادر كرده و در ساخت آنصد و شصت رطل نقره به كار رفته است.

در كعبه كه از سمت شرق آن گشوده مى شود، امروزه حدود دو متر و بيست و پنج سانتيمتر از كف مسجد الحرام بالاست، ارتفاع خود در سه متر و ده سانتيمتر و عرض آن حدود دو متر است و حدود نيم متر نيز به سمت درون كعبه تورفتگى دارد.

درطول تاريخ، بر شكل و رنگ و نوع ونيز تزيين هاى اين در، رخدادها وتغييرهايى گذشته و سرانجام در دوره سعودى دو در براى كعبه ساخته شد.

درِ نخست؛ درى است كه ملك عبدالعزيز بن عبدالرحمن آل سعود فرمان ساخت آن راصادر كرد، اين در داراى روكشى از طلا و نقره بوده، به نام هاى الهى زينت يافته و كار ساخت آن در سال 1363 ه. ق. به انجام رسيده است. «(2)» اما دومين در كعبه آن است كه به فرمان ملك خالد ساخته شد. در سال 1397 ه. ق./ 1977 م. ملك خالد در زيارت داخل كعبه متوجه شد مويه هايى روى در

ص:95

وجود دارد. از همين روى فرمان داد درى نو از طلاى ناب براى كعبه بسازند. «(1)» ساخت اين در همراه با باب التوبه «(2)» مجموعاً 000/ 420/ 13 ريال سعودى هزينه برداشت و اين مبلغ جداى از 280 كيلوگرم طلايى «(3)» است كه در ساخت در به كار رفته و هزينه آن از سوى موسسة النقد العربى السعودى تأمين شده است.

كار ساخت اين در از هنگام آغاز در اول ذى الحجه سال 1398 ه. ق. تا پايان آن دوازده ماه به طول انجاميد.

ص:96

در تيركى ويژه قرار داده شد تا به هنگام بسته بودن در، سنگينى آن را بهصورت متوازن به پايين منتقل كند.

در تزيين در كعبه و نوشته هاى روى آن، دقت شده است عناصرى هماهنگ به كار رود و مهم ترين آنها قاب برجسته اى است كه به اندازه مساوى قفل برجستگى دارد و جايگاه و اهميت قفل در را مشخص تر به بيننده مى نماياند.

در دو گوشه بالاى در دو لچكى برجسته به چشم مى خورد و در پايين قوس هاى آن؛ يعنى متن قسمت بالايى درها كلمه «اللَّه» [بر روى لنگه راست] و كلمه «محمد» [بر روى لنگه چپ] در داخل دو دايره برجسته ديده مى شود.

پايين تر از اين دو دايره در هر لنگه چهار كادر برجسته وجود دارد و در آنها آيات زير ثبت شده است: «(1)»* ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ آمِنِينَ «(2)»

* رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَصِدْقٍ وَأَخْرِجْنِي مُخْرَجَصِدْقٍ وَاجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَاناً نَصِيراً «(3)»

* كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى نَفْسِهِ ألرَّحْمَةَ «(4)»

ص:97

* وَقَالَ رَبُّكُمْ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ «(1)» در پايين اين كادرها دو دايره وجود دارد و داخل هر كدام دايره كوچك ترى است كه در آنها به ترتيب در لنگه هاى راست و چپ، دو عبارت: «لا اله الّا اللَّه» و «محمّد رسول اللَّه» نقش بسته است.

در پايين اين دايره هاى برجسته بر سطحصاف در حلقه هاى در، بر هر لنگه يك حلقه قرار دارد و اين حلقه ها با قفل كه قدرى پايين تر و در ذيل دو كادر برجسته ديگر قرار گرفته شكل هندسى متوازنى را به وجود مى آورد.

در كادر برجسته اى كه ميان حلقه ها و قفل قرار گرفته، آيه زير نقش بسته است:

قُلْ يَا عِبَادِي الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَاتَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ «(2)» پايين تر از قفل در، كادرى مربع كه فرو رفته تر مى نمايد، دو دايره برجسته (شبيه به پنجره چرخ فلكى) وجود دارد و در وسط هر كدام دايره كوچك تر ديگرى است و در حلقه ميانى اين دو دايره، سوره فاتحه نقش شده است.

در پايين اين دايره ها بر هر لنگه دو كادر مستطيل شكل وجود دارد كه بالايى كوچك تر از پايينى است و در كادر بالايى اين عبارت به خط زير نوشته است:

«صنع الباب السابق في عهد خادم الحرمين الشريفين الملك عبدالعزيز بن عبدالرحمن آل سعود سنة 1363 ه. ق.» «(3)» و در كادر پايينى هم اين عبارت به چشم مى خورد:

«صنع هذا الباب في عهد خادم الحرمين الشريفين الملك خالد بن عبدالعزيز

ص:98

آل سعود سنة 1399 ه. ق.». «(1)» همچنين بر روى لنگه راست در، لابه لاى نقش و نگارهايى ريز اين عبارت آمده است:

«تشرّف بافتتاحه بعون اللَّه تعالى الملك خالد بن عبدالعزيز آل سعود في الثاني والعشرين من شهر ذى القعدة سنة 1399 ه. ق.». «(2)» بر روى لنگه چپ نيز اين عبارت در لابه لاى نقش و نگارهايى ريز به چشم مى خورد:

«صنعه احمد ابراهيم بدر بمكة المكرمة،صحّحه منير الجندي؛ واضع الخط عبدالرحمان امين.» «(3)» دماغه اى در روى لنگه چپ قرار گرفته و خود داراى نقش و نگارهايى ريز است.

همان گونه كه گذشت، درِ كعبه حدود نيم متر به طرف درون كعبه رفته و بنابراين، عمق درگاه حدود نيم متر است.

كناره هاى ديوار كه بدين ترتيب در جلو در سه سمتِ آن پيداست، با ورقى زرّين روكش شده و بر روى اين روكش لوح هاى دايره اى شكل برجسته اى قرار دارد و در آنها نام هاى خداوند نقش شده است.

درسمت بالاى درگاه سه لوح وجود داردكه درآنها آمده است: «يا واسِعُ»، «يا مانِعُ»، «يا نافِع».

در سمت راست درگاه شش لوح وجود دارد و در آنها آمده است: «يا عالِمُ»، «يا عَلِيمُ»، «يا حَلِيمُ»، «يا عَظِيمُ»، «يا حَكِيمُ» و «يا رَحِيم».

در سمت چپ درگاه نيز شش لوح وجود دارد كه عبارت هاى زير بر آنها نقش بسته

ص:99

است: «يا غَنِىُّ»، «يا مُغْني»، «يا حَمِيدُ»، «يا مَجِيد»، «يا سُبْحان» وَ «يا مُسْتَعانُ».

پايين چهار چوبِ در از جنس چوب ساخته شده و به روكشى از طلاى داراى نقش و نگارهاى كنده كارى و برجسته كارى آذين گشته كه خود داراى سه لايه است و نقش و نگارها بر لايه فوقانى نقش بسته است. «(1)»

ص:100

رسول خداصلى الله عليه و آله بر تو بوسه مى زند هرگز تو را نمى بوسيدم.» «(1)» ترمذى حديث ديگر آورده و آن را حديثى حسن خوانده و ابن خزيمه و ابن حبان نيز درصحيح خود همين حديث را نقل كرده اند. حديث از ابن عباس است كه مى گويد:

رسول خداصلى الله عليه و آله درباره حجرالأسود فرمود:

«به خداوند سوگند، خداوند آن را در روز قيامت مبعوث خواهد ساخت، در حالى كه چشمانى خواهد داشت كه بدانها ببيند و زبانى كه با آن براى هر كس كه آن را به حق استلام كرده است گواهى دهد.» «(2)» ابن خزيمه درصحيح خود حديثى ديگر آورده و حاكم نيز آن را از وى روايت كرده و درباره اش گفته است: بر شرط و شيوه مسلم، حديثىصحيح است. اين حديث از جابربن عبداللَّه است كه مى گويد: به هنگام بالا آمدن آفتاب به مكه درآمديم. پيامبرصلى الله عليه و آله بر در مسجد رفت و آن جا شتر خويش را خسباند و سپس به مسجد درآمد. از حجر آغاز كرد و آن را استلام فرمود و در اين حال ديدگانش پر از اشك شد ...- و حديث را ادامه داد تا بدان جا رسيد كه مى گويد:- سه شوط را هروله كنان و چهار شوط ديگر را با راه رفتن طواف كرد تا آن كه طواف را به پايان برد. چون از طواف فارغ شد بر حجر بوسه زد و دستان خود بر روى آن گذاشت و سپس بهصورت خويش كشيد.

آيا سجده بر حجرالأسودصحيح است؟ ابويعلى فراء، از ابن عمر نقل مى كند كه گفته است: عمربن خطاب را ديدم كه بر حجر بوسه زد و بر آن سجده كرد.

گفتنى است رجال سندِ اين حديث، همه به جز مخزومى كه او نيز ثقه است، رجالصحيح هستند و حديث را بزاز نيز به سندى خوب نقل كرده است.

به هر روى، بر خلاف برخى ادعاهاى خاورشناسان كه حجرالأسود قطعه اى از سنگى آسمانى يا شهاب است، بر پايه روايت هاى اسلامى حجرالأسود ياقوتى سفيد از ياقوت هاى بهشت است كه به سبب گناهان مشركان، چهره اش سياه شده است و خداوند آن را در روز قيامت برمى انگيزد تا براى همه كسانى كه آن را استلام كرده اند يا بوسه بر آن

ص:101

زده اند گواهى دهد. «(1)» اين سنگ را يا خداوند مستقيماً به سوى ابراهيم رانده تا به وحى الهى آن را در جاى معين خود قرار دهد و يا آن كه از آغاز در كوه ابوقبيس به امانت قرار داده شده و ابراهيم به هنگام ساختن كعبه آن را از اين كوه جدا كرده و در جاى معين خود در كعبه نصب كرده است.

حجرالأسود در ركن جنوب شرقى كعبه و در ارتفاع تقريبى يك متر و نيمى از كف مسجد الحرام قرار گرفته و قابى بيضى شكل از نقره خالص، آن را در ميان دارد.

توصيف دقيق و كامل حجرالأسود براى ما ميسر نيست؛ زيرا آنچه از حجرالأسود اكنون ديده مى شود، هشت قطعه كوچك با حجم هاى مختلف و بزرگترين آنها به اندازه يك خرماست. روايت مى شود كه اين قطعه ها مجموعاً پانزده تا بوده كه هفت تاى آنها در ميان خمير قهوه اى رنگ- نگهدارنده اى كه هر استلام كننده حجرالأسود آن را مشاهده مى كند و مخلوطى از موم و مشك و عنبر است كه بر روى سنگ قيمتى قرار گرفته- پنهان شده است. بنابراين آنچه از حجر ديده مى شود، در داخل ديوار كعبه قرار گرفته و آنچه آن را در ميان دارد سنگ هاى عادى ديوار كعبه است.

ابعاد حجرالأسود را محمد بن نافع خزاعى در هنگامى كه قرامطه آن را در سده چهارم هجرى از جاى كندند ديده و طول آن را يك ذراع روايت كرده و گفته است تنها در قسمت بالاى سنگ، سياهى ديده و ساير قسمت هاى سنگ سفيد بوده است.

در روزگار سلطان مراد عثمانى نيز يكى از عالمان مكه به نام ابن علان سنگ را ديده و طول و عرض آن را به ترتيب نيم ذراع و يك سوم ذراع گزارش كرده است.

نخستين كسى كه براى حجر قاب نقره ساخت، عبداللَّه بن زبير بود و از آن پس پيوسته خليفگان و اميران و ثروتمندان نسبت به ساخت قاب از طلا و نقره اقدام كرده اند.

آخرين كسى كه پيش از دوران سعودى قابى از نقره خالص براى حجرالأسود تقديم كرد سلطان محمد رشاد خان بود كه در سال 1331 ه. ق. بدين كار همت گماشت. در سال

ص:102

1366 ه. ق. ملك عبدالعزيز قسمتى از اين قاب را نوسازى كرد و در سال 1375 ه. ق.

ملك سعود قاب محمد رشاد را با قاب جديد ديگرى از نقره خالص جايگزين ساخت.

تصويرص 117 كتاب الكعبه المعظمه

ترسيمى است از حجرالأسود كه شيخ محمدطاهر كردى خود شخصاً با گذاشتن كاغذى نازك روى حجرالأسود آن را در اوّل ربيع الاوّل سال 1376 ه. ق. رسم كرده و هشت قطعه حجرالأسود در آن پيداست.

ص:103

ص:104

ص:105

هيچ گاه جامه اى نو بر روى جامه كهنه قرار ندهند و همواره تنها يك لايه پوشش بر كعبه باشد كه اين شيوه تا به امروز ادامه يافته است.

از دوران محمد على پاشا، حكمران مصر، اداره اى دولتى براى ساختن جامه كعبه بنيان گذاشته شد و دولت مصر هزينه هاى انجام اين كار را عهده دار بود.

اين وضعيت تا دوران بنيان گذار سعودى، ملك عبدالعزيز، ادامه يافت و در اين دوران به فرمان وى كارگاه ويژه براى ساخت پوشش كعبه، در مكه ايجاد شد و با فراهم آمدن همه ابزارهاى لازم براى انجام اين كار در نيمه سال 1346 ه. ق. رسماً كار كارگاه ساخت جامه كعبه افتتاح شد.

در سال 1392 ه. ق./ 1972 م. همراه با پيشرفت هاىصنعتى و فن آورى هاى نوين، ملك فيصل فرمان تأسيس كارخانه اى جديد را در «ام الجود» مكهصادر كرد. «(1)» اين كارخانه رسماً در ربيع الثانى سال 1397 ه. ق./ 26 مارس 1977 م. به دست ملك فهد كه آن زمان وليعهد بود افتتاح شد. «(2)»

ص:106

ص:107

ص:108

ص:109

بعدها بخش جديد نيز به كارخانه افزوده شد: بخش بافت ماشينى، بخش چاپ و تبليغات، و بخش ساخت پرده هاى داخل كعبه. «(1)»

ص:110

مرحله بافت؛ درگذشته عمليات بافت، تنها بهصورت دستى انجام مى يافت، اما امروزه همپاى پيشرفت هاىصنعتى، بخش عمده بافت، ماشينى است و در كنار آن همچنان بافت دستى نيز به عنوان نماد اصالت هاى هنرى ادامه دارد.

شيوه و مواد به كار رفته در عمليات بافت به دو نوع است:

نوع نخست را كه «بافت ساده» نامند، در بافتن كمربند، پرده داخلى- كه روى آن با سيم هاى مخصوص گلدوزىصورت مى گيرد- و همچنين پارچه آسترىِ پوشش كعبه به كار گرفته مى شود.

نوع دوم كه آن را «جاكارد» گويند، براى بافتن آيات قرآن و ديگر عبارت هايى كه بايد روى جامه نقش شود به كار مى آيد. اين شيوه شيوه اى كاملًا فنى است كه دستانى توانمند و هنرمند مى طلبد.

مرحله چاپ؛ در گذشته براى ثبت نوشته ها بر روى پوشش كعبه از روشى ابتدايى كه آن را «ترب» مى ناميدند، استفاده مى شد. اين شيوه وقت فراوانى را به هدر مى داد و دشوارى هايى نيز به همراه داشت. از همين روى مديريت كارخانه بخشى ويژه براى چاپ تدارك ديد و امروزه اين كار با استفاده از رنگ هاى پيش ساخته و با شاولون و تور ابريشمى (سيلك اسكرين) انجام مى گيرد.

مرحله زرى دوزى؛ كه يكى از عمده ترين مرحله هاست و درآن، مشخصه هاى انحصارىِ پرده كعبه بر روى پارچه هاى مخصوصى ايجاد مى شود. اين مرحله شامل زرى دوزى وبافت برجسته كلمه ها ونقش ونگارهاى ساده اسلامى بااستفاده از سيم هاى نقره و طلاست. از آن جا كه ايجاد اين نقش و نگارها و نوشته ها با ماشين امكان ناپذير است اين كار دستى انجام مى گيرد و گاه ضخامت زرى دوزى به دو سانتيمتر مى رسد. «(1)» مرحله تركيب؛ در اين مرحله كه آخرين مرحله است، پارچه هاى «جاكارد» به يكديگر دوخته مى شود تا جوانب چهار گانه جامه را تشكيل دهد. سپس كمربند كعبه و همچنين پرده در روى آن، در جاى مخصوص تركيب مى شود تا مجموعاً جامه كعبه براى

ص:111

نصب آماده باشد. «(1)»

ص:112

مصرف مى شود كه از آنها 47 طاقه پارچه، هر يك با عرض 95 سانتيمتر و 14 متر تهيه شده و جامه از اين پارچه فراهم مى گردد.

ياد آور مى شود شمار كارگرانى كه در كارخانه ويژه ساخت جامه كعبه به كار مشغولند از 16 نفر در ابتداى تأسيس، در حال حاضر به 240 نفر رسيده است.

ص:113

ص:114

ص:115

ص:116

در پايين آيه هاى قرآنى كه بر پرده ثبت شده، اين عبارت در دو قاب جداگانه آمده است: «صنعت هذه الستارة في مكّة المكرّمة و اهداها الَى الكعبة المشرّفة»، «خادم الحرمين الشريفين الملك فهد بن عبدالعزيز آل سعود تقبل اللَّه منه.» «(1)» گفتنى است طول اين پرده شش متر و نيم و عرض آن سه متر و نيم است و از پنج قطعه تشكيل شده كه سر هم دوخته شده اند و سپس از پشت آسترى پارچه اى بر آن دوخته شده است. «(2)»

ص:117

هر ضلع از آن، دو كتيبه و سه قنديل قرار دارد، جز در سمت باب ملتزم كه تنها داراى يك كتيبه بزرگ به نام «اهداء» است و بدين ترتيب جمع كتيبه ها هفت قطعه و جمع قنديل ها دوازده مورد مى شود.

در هر يك از اركان كعبه، بر روى جامه اين خانه، كتيبه هايى مربع شكل نقش بسته كه آنها را «صمديه» نامند و بر هر يك سوره اخلاص گلدوزى شده است.

بر روى هر چهار طرف كمربند آيه هايى از قرآن ثبت شده است. «(1)»

ص:118

ص:119

نام هاى خداوند و آيات قرآن به همان شكل وشيوه اى كه بر روى جامه كعبه وجود دارد بر روى آنها با نخ هاى نقره اى و طلايى رنگ گلدوزى مى شود، پيشتر به تعداد كمى توليد مى شده اما در سال هاى اخير ميزان اين توليد چند برابر شده است تا بتوان همه آنچه را براى تقديم به ميهمانان كشور عربستان لازم است فراهم ساخت و همه نيازى را كه در اين زمينه وجود دارد پوشش داد. «(1)» بنا به گزارش «البلاد» در شماره چهارشنبه، ششم ذى قعده سال 1418 ه. ق. از سوى ملك فهد فرمانى براى نوسازى دستگاه هاى كارخانه بافت جامه كعبه صادر گرديد و ماشين هاى جديدى نيز بدين منظور وارد شد.

ص:120

حرير زيبايى كه با رشته هاى طلا و نقره بر آن خطوط و رسومى نقش بسته، آويخته شده است.

عرض ديوار جنوبى اتاقك پلكان، كه درِ اتاقك نيز در همين ضلع قرار دارد، 225 سانتيمتر و عرض ديوار غربى آن 150 سانتيمتر است. هنگامى كه از پله ها بالا برويد تقريباً به اندازه يك قد مانده به سقف، درى كوچك در سمت روبرو و درى ديگر همانند آن در سمت چپ ديده مى شود. اين دو در، به فضاى ميان سقف تحتانى و سقف فوقانى كعبه كه با همديگر 120 سانتيمتر فاصله دارند، راه مى گشايد. در بالاى پلكان روزن يا

تصويرص 129 كتاب الكعبه المعظمه

برشى از كعبه و قسمتهاى داخلى آن، پيش از مرمت اخير

ص:121

نورگيرى وجود دارد كه براى جلوگيرى از ورود باران، پوشش بر روى آن قرار گرفته است و براى رفتن به بالاى بام برداشته مى شود.

در داخل كعبه سه ستون چوبى با چوب هاى بى نظير قهوه اى مايل به سياهى وجود دارد كه از دوران عبداللَّه زبير تاكنون؛ يعنى 1350 سال، بر جاى مانده و سقف كعبه بر روى آنها استوار است.

قطر هر ستون 44 سانتيمتر و محيط هر كدام تقريباً 150 سانتيمتر است و قاعده آنها چوبى، مربع شكل و كنده كارى شده است.

در ارتفاعى مناسب ميله اى ميان ستون هاى سه گانه وجود دارد كه برخى از هديه هاى كعبه بدان آويخته مى شود. در بالاى هر يك از ستون ها تيركى است كه دو سر آن در ديوارهاى شمالى و جنوبى كعبه محكم شده است.

ستون هاى سه گانه داخل كعبه تنها تا زير سقف تحتانى امتداد دارد و به زير سقف فوقانى نمى رسد.

در فاصله ميان سقف هاى تحتانى و فوقانى ستون هاى چوبى باريك تر و بيشترى براى نگهدارى سقف فوقانى قرار داده شده و پايه برخى از اين ستون ها با واسطه بر روى ستون هاى سه گانه قرار گرفته است.

در پايين هر يك از ستون هاى سه گانه، كه عمده وزن سقف را تحمل مى كنند، طوقى براى تقويت قرار داده شده است.

ص:122

قاب اشكال 7 و 8 با نخ سفيد گلدوزى شده است.

تصويرص 131 قصة التوسعه

پلان برش افقى كعبه

ص:123

موجود در داخل كعبه به ده مورد مى رسد.

اين لوح ها هر كدام 144 سانتيمتر بالاتر از كف كعبه قرار دارند، به جز لوحى كه بر بالاى سر درِ كعبه قرار گرفته كه در ارتفاعى افزون بر دو متر است.

تصويرهاى زير لوح هاى يادمان داخل كعبه را نشان مى دهد:

لوح ها يادمان شماره .... ازص 132 الكعبة المعظمه

ص:124

ص:125

در جريان كار در لابه لاى سنگ ها مقدارى رطوبت به چشم آمد كه احتمالًا از عوامل طبيعى و آب و هوايى سرچشمه مى گرفت. اين رطوبت نيز برطرف گرديد.

همچنين در قسمت هايى از درز سنگ ها آثار موريانه وجود داشت كه آنها نيز از ميان رفت.

2- پس از تميز كردن درزهاى ميان رديف هاى سنگ به تنظيف رويه سنگ ها و زدودن پوسته ها و خالى كردن اطراف شكاف ها و رخنه ها اقدام شد. پس از آن سنگ ها را شستند و به وسيله ماشين هاى مخصوص خشك كردند.

3- سپس مطالعاتى در مورد مشخصات و تركيب سنگ هاى ديوارهاى كعبه و تطابق اين مشخصات با كوه هاى معروف مكه انجام گرفت تا سازگارترين سنگ ها براى ترميم انتخاب شود. پس از آن از سازگارترين سنگ ها خميرى تهيه و ضمن آميختن آن به مواد شيميايى ويژه، به داخل قالب هايى هم شكل با پوسته طبيعى سنگ كه بر روى سنگ هاى نيازمند مرمت قرار داده شده بود تزريق شد و بدين وسيله قسمت هاى كنده شده از سنگ هاى كعبه و نيز درزها و شكاف هاى آن مرمت شد؛ به گونه اى كه رويه جديد، درست همانند ظاهر طبيعى سنگ به چشم مى آيد.

4- سپس به درون فواصل طبيعى ميان رديف هاى سنگ كه بندكشى هاى قبلى اش برداشته شده بود، ملاط مخصوصى به وسيله دستگاه تزريق شد تا همه درزها را پر كند آنگاه با همين ملاط مخصوص بندكشى هاى جديد بهصورت برجسته انجام پذيرفت.

هدف از انتخاب اين نوع بندكشى نيز كمك به ماندگارى و مقاومت بيشتر سنگ ها در برابر عوامل طبيعى بود.

همچنين به منظور يكسان سازى شكل مستطيل هايى كه پس از بندكشى رخ مى نمود، در جاهايى كه سنگ هاى بزرگ و يكپارچه در مسير وجود داشت، خط بندكشى روى سطح سنگ بهصورت برجسته ادامه مى يافت تا در نهايت ديوار كعبه شكلى همسان و هماهنگ به خود گيرد.

بدين ترتيب پس از پايان اين مرمت، ديوارى نو رخ نمود، هر چند آن همان ديوار پيشين بود كه دستان هنرمندى بدان چنين چهره اى تازه مى بخشيد.

ص:126

ص:127

مورد ديوار كعبه، با استفاده از شيوه هاى مشاهده مستقيم و نيز حفر آزمايشى و نمونه بردارى تصادفى از عمق ديوارها و كف و سقفصورت پذيرفت. اين مطالعات نشان داد كه در ميان فواصل سنگ ها و لوح ها، موريانه و قارچ وجود دارند و همچنين عوامل خوردگى به كنش شيميايى خود ادامه مى دهند و در مورد سقف نيز حشرات و فرساينده هاى طبيعى در لابه لاى ستون هاى چوبى و پوشش هاى گل و شن و ماسه و گچ جاى گرفته و در اين ميان وجود رطوبت به آنها امكان تكثير و رشد داده است و توانسته اند بخش هاى عمده اى از اين سقف را، كه همچنان در زير لايه سطحى خود سالم به نظر مى رسد، از ميان ببرند.

اين مطالعات ثابت كرد مرمت همه جانبه ديوارها و سقف كعبه، كارى لازم است و مى بايست قسمت هاى تخريب شده را ترميم و يا با مواد و مصالح نو و مقاوم تر جايگزين كرد و البته در اين كار تدابير پيش گيرانه لازم را نيز فراهم ديد تا از وقوع چنين خوردگى ها و خرابى هايى در آينده جلوگيرى شود.

تصويرص 129 كتاب الكعبه المعظمه

خوردگى در چوبهاى قرار گرفته در لابه لاى ديوار

آغاز كار: انجام كار مرمت و نوسازى به مجموعه بن لادن تعلق گرفت. اين شركت در ماه شعبان 1416 ه. ق. آمادگى خود را اعلام كرد اما اين موقعيتِ زمانى، براى انجام

ص:128

كار مناسب نبود؛ چه، ماه رمضان و ماه هاى پس از آن تا ذى حجه در پيش بود و اين دوره زمانى اوج مراسم حج و عمره بود و از اين روى انجام عمليات در اين مقطع زمانى موجب محروم شدن حاجيان و زائران از مشاهده خانه خدا مى شد. اين در حالى است كه بنابر سياست اتخاذ شده، طرح هاى اين گونه اماكن مى بايست به موازات هم و به گونه اى پيش رود كه كمترين خلل را در بهره بردن زائران و حاجيان از اين مكان هاى مقدس به وجود آورد.

بدين ترتيب، به رغم همه علاقه اى كه به انجام كار در كوتاه ترين زمانِ ممكن وجود داشت، طرح مرمّت درون كعبه در دهم محرم سال 1417 ه. ق. عملى گرديد.

مراحل عملىِ كار: در آغاز عمليات مرمت كعبه، حصارى چوبى با ارتفاع اندكى بيشتر از ارتفاع كعبه و با فاصله مناسب از ديوار ايجاد شد. اين حصار به گونه اى بود كه اركان و نقاطى از كعبه كه حاجيان استلام مى كنند در معرض رؤيت بماند. براى اين حصار دو در؛ يكى در سمت شمال غرب براى ورود به محوطه حصار و ديگرى در سمت جنوب غرب براى خروج از آن قرار داده شد.

يكى از ابتكارهايى كه در اين مرحله انجام گرفت آن بود كه در سه هفته اول به حاجيان اجازه دادند به حصار پيرامونى وارد و از آن جا به داخل كعبه مشرف شوند. مردم پس از هر نماز براى ورود به داخل كعبه بهصف مى ايستادند و بهصورت منظم و به اندازه گنجايش داخل كعبه، تشرف مى يافتند تا لحظه هايى را در مقدس ترين مكان دينى، در خلوت انس سپرى كنند و هم از نزديك ببينند كه چگونه در سنگ ها و بندكشى هاى ميان سنگ ها درزها و ترك هايى پديد آمده و نيازمند نوسازى است و آنچه انجام مى گيرد برخاسته از يك ضرورت است. «(1)» همه هديه ها و لوح هاى يادمان كه در داخل كعبه وجود داشت يا به ديوارها الصاق شده بود، برچيده و پس از تميز شدن در جايى محفوظ نگهدارى شد.

ص:129

از آنجا كه بيشترين آسيب ها و فرسودگى ها در سقف و ستون هاى چوبىِ نگهدارنده آن پيش بينى مى شد سقف و ستون ها به طور كامل برداشته شد.

در سطح داخلى ديوار كعبه، همه بندكشى هاى درز سنگ ها و همچنين ملاط ميان سنگ هاى درون ديوار برداشته شد. در آغاز پيش بينى مى شد ضرورتى به برداشتن سنگ هاى تشكيل دهنده لايه ميانى ديوار نباشد، اما با برداشتن مقدارى از ملاط مشخص شد كه اين ملاط كيفيت و چسبندگى خود را از دست داده است. از همين روى سنگ هاى لايه داخلى ديوار شماره گذارى و سپس بر داشته شد و از نو با استفاده از ملاط تازه و سازگار با فنون و شيوه هاى جديد ساخت و ساز در جاى خود قرار گرفت.

مشاهده شد كه سطح خارجى ديوار هيچ گونه عيب ساختارى ندارد و سنگ هاى لايه داخلى از پشت تهيگاه هاى ميان سنگ هاى سطح خارجى، ديوار را پر كرده و برآمدگى هاى قبه شكل سنگ ها در فرورفتگى هاى سنگ هاى ديگر جاى گرفته و آنها را محكم نگه داشته است. در اين ميان تنها در ملاط پركننده فضاهاى خالى ميان سنگ ها اشكال وجود داشت كه آن نيز- همان گونه كه گذشت- با ملاط نو جايگزين گرديد.

در ديوارها بهصورت كلّى عيبى اساسى؛ همانند نشست در پى و پايه، يا انحراف و كج شدن، مشاهده نشد.

در تخته ها و چوب هاى حمايتىِ به كار رفته در داخل ديوارها، تخريب طبيعى فراوانى به چشم آمد. دليل اين امر نيز روشن بود؛ چرا كه چوب بيش از سنگ در گذر زمان از عوامل طبيعى و آب و هوايى و موريانه و همانند آن آسيب مى بيند.

براى آن كه انجام كار در هيچ بخش از ديوار بر بخش هاى ديگر اثر نگذارد و به ويژه كار در رديف هاى پايينى سنگ هاى ديوار، در رديف هاى بالاتر مشكلى به وجود نياورد، انجام كار به ترتيب در طى سه مرحله جدا از همصورت پذيرفت.

مرحله اول: تنها به سنگ هاى چهار رديف يا رج بالاتر ديوار محدود شد.

مرحله دوم: سنگ هاى رديف هاى پايين تر تا رديف موازى با كف كعبه مرمّت شد.

مرحله سوم: به رديف هاى پايين تر از كف كعبه تا رديف موازى با كف مسجدالحرام پرداخته شد و مرمت تا عمق ميان 40 تا 70 سانتيمتر ادامه يافت.

ص:130

در همين مرحله پى و پايه ديوارها مورد معاينه قرار گرفت و معلوم شد كه كاملًا فاقد عيب و در وضعيت بسيار خوبى است.

تصويرص 129 كتاب الكعبه المعظمه

سطح داخلى ديوار كعبه و مراحل مرمّت آن

اينك به شرح هر يك از اين سه مرحله مى پردازيم:

مرحله اول: همان گونه كه يادآورى شد، در اين مرحله تنها چهار رج بالايى ديوارهاى كعبه از داخل هدف مرمت قرار گرفت. در اين مرحله، ملاط لاى سنگ هاى بزرگ تراشيده، سنگ هاى كوچكترى كه در فاصله ميان آنها و يا در لايه داخلى ديوار وجود داشت برداشته و شماره گذارى، تميز و شسته شد تا پس از انجام مراحل كارى لازم، به جاى خود برگردانده شود. پس از آن فاصله هاى خالى به وجود آمده؛ با ملاطى

ص:131

كاملًا قوى و داراى قابليت هاى بالا در نگهدارى سنگ، پر شد و سپس سنگ هاى لايه ميانى و همچنين سطح نماى درونى كعبه با توجه به شماره گذارىصورت پذيرفته، در جاى قبلى خود قرار گرفت و فواصل ميان اين سنگ ها نيز با ملاط سيمان با مشخصات فنى مناسب پر شد. در اين مرحله در لا به لاى سيمان قطعات فلزى مخصوصى قرار گرفت تا نگهدارندگى سيمان را دو چندان كند و سنگ هاى نماى درونى را با سنگ هاى لايه ديوار به خوبى به هم كلاف كند.

بدين ترتيب كار مرمت چهار رج بالايى ديوار انجام پذيرفت و سنگ هاى اين رج كاملًا به همديگر محكم شدند تا در هنگام انجام عمليات ترميم، در رج هاى پايين تر مشكلى در اين قسمت به وجود نيايد.

همچنين براى احتياط هر چه بيشتر، كار در مراحل بعدى و در رج هاى پايين تر در مقطع هاى عمودى از بالا به پايينصورت گرفت و از كار كردن در محدوده هاى افقى خوددارى شد.

ص:132

دستگاه هاى مخصوص خشك شد آنگاه ملاطى مناسب با درجه چسبندگى و استقامت بالا به اين درزها تزريق گرديد و پس از اطمينان نسبت به خشك شدن و استحكام يافتن آنها، بندكشى مناسبى با مواد داراى كيفيت بى نظيرصورت پذيرفت.

تصويرص 129 كتاب الكعبه المعظمه

تصويرى از نماى درونى ديوار كعبه در مراحل مرمّت

به هدف بالا بردن ميزان استحكام ديوارها و كلاف شدن كامل سنگ هاى نماى بيرونى ديوارها با سنگ هاى درون ديوار و نيز سنگ هاى نماى درونى كعبه بتون و ملاط به كار رفته در فواصل آنها با ميله هايى از فلزهاى آزمايش شده مسلح شد.

پس از مرمّتِ لايه درونى ديوار، در هر يك از نوارهاى عمودى اى كه موضوع مرمت قرار گرفتند، بدين ترتيب در مورد سنگ هاى نماى درونى عمل شد:

* در پايين ترين رج؛ يعنى رجى كه موازى با كف كعبه قرار مى گيرد، حشره كش هايى با اثر دراز مدت استفاده شد تا از لانه كردن حشرات جلوگيرى كند.

* سنگ ها، بر حسب شماره گذارى قبلى و پس از شست و شوى كامل و خشك كردن، از پايين به بالا در جاى خود قرار داده شدند و پس از آن

ص:133

درزهاى ميان سنگ ها با ملاط و بتون مسلّحى با شبكه هاى عمودى- افقى پر شد.

* پس از پايان كار در هر باريكه عمودى، كار نوسازى باريكه بعدى آغاز و به همين ترتيب در مورد آن عمل شد.

سرانجام با پر كردن همه فاصله ها، درزها و شكاف هاى موجود با ملاطى قوى پايان پذيرفت.

مرحله سوم: اين مرحله شامل كندن كف كعبه و رساندن كف آن به سطحى موازى با مسجد الحرام؛ يعنى عمق دو متر و بيست سانتيمتر و انجام تعميرات در ديوارها شده است.

در اصل كندن كف خانه كعبه كارى نبود كه بتوان در آن شتابزده عمل كرد، همچنين مصلحت نبود مرمت كامل ديوار كعبه در اين قسمت بدون بررسى همه جانبه اى از پى ديوار انجام پذيرد. به همين دليل نخستين گام انجام آزمايش هايى در اين خصوص بود. بدين منظور در نزديك ركن شامى قسمتى با عرض و طول كافى، تا سطح موازى مطاف حفر شد تا از وضعيت ديوار و بخشى از پى، اطلاعات دقيقى به دست آيد.

پس از انجام اين حفرِ آزمايشى، مشاهده شد وضعيت ديوارها در اين بخش بسيار مطلوب تر و سالم تر از بخش هاى فوقانى است و تنها نشانه هايى از احتمال تأثيرهاى تخريبى عوامل محيطى در آينده، البته درصورت واگذاشتن وضع، وجود دارد.

بدين ترتيب تصميم نهايى بر كندنِ كفِ كعبه و انجام تعميرات در اين بخش از كرسى چينى ديوار قرار گرفت. در مرحله بعد داخل كعبه تا سطح موازى مطاف خالى شد و سپس مرمت ديوار به همان ترتيبى كه در مرحله پيشين و در مورد ديوارهاى فوقانىصورت پذيرفته بود انجام گرفت. همچنين براى احتياط هر چه بيشتر كار ترميم تا عمقى ميان نيم متر تا سه چهارم متر پايين تر از سطح موازى مطاف نيز ادامه يافت. در پايين اين عمق سنگ هاى بزرگ و محكم شده اى وجود دارد كه هيچ نيازى به مرمت آنها نيست.

چرا مرمت تنها تا سطح پى ديوار ادامه يافت؟ در مرمت هر بناى تاريخى و اصولًا در هرگونه عمليات معمارى فراگير مى بايست وضع پى و پايه بنا، به خوبى روشن و

ص:134

ارزيابى شود. اين اصل كلى را در مورد هيچ بنايى نمى توان ناديده گرفت و تنها شيوه هاى بررسى و ارزيابى از بنايى تا بناى ديگر تفاوت دارد.

از ديگر سوى، مى دانيم كعبه بنايى مقدس است و بر پى و پايه اى كه خداوند بدان راه نموده، استوار شده و از اين روى بررسى و وارسى اين پى و پايه لزوماً مى بايست شيوه اى ويژه داشته باشد؛ به گونه اى كه به هيچ وجه در قداست آن مكانِ با عظمت، خللى وارد نياورد.

وضعيت پايين ترين رج هاى ديوار كعبه و وضعيت پى ديوار: براى روشن شدن وضعيت بخش هايى از ديوار كه پايين تر از سطحِ كفِ مسجد الحرام قرار گرفته است، دو حفر شناسايىصورت گرفت؛ يكى در فاصله دو مترى ركن شامى و ميان اين ركن و ركن يمانى و ديگرى در فاصله 10/ 2 سانتيمتر از ركن حجرالأسود و ميان اين ركن و ركن يمانى.

پس از نمونه برداى ها و مشاهدات انجام گرفته، نتايجى بدين شرح به دست آمد:

ص:135

سانتيمتر پايين تر از سطح فعلى مطاف.

نتيجه مشاهدات: روشن شد عمليات ترميمى كه در مورد ديوارها انجام گرفته تا عمق 45 سانتيمتر پايين تر از سطحى كه حفر در آن آغاز شده ادامه يافته و پايين تر از آن چهار يا پنج رديف سنگ همانند سنگ هاى قسمت هاى فوقانى ديوار وجود دارد و اين سنگ ها به شيوه خشكه چين روى هم قرار گرفته اند و عرض آنها از عرض ديوار بيشتر است.

ارزيابى وضع كنونى پى ديوارها: آن جا كه هر گونه عمليات شناسايى در مورد پى ديوارهاى كعبه با محدوديت نسبى مواجه است و به دلايل پيش گفته، پايين رفتن به بيش از عمقى كه انجام گرفته امكان پذير نيست، ارزيابى وضعيت پى ديوارها افزون بر مشاهدات فعلى، تا حدى نيز به مشاهدات گذشته و برخى از شرايط و اوضاع تاريخى اين خانه بستگى دارد.

روايت هاى تاريخى موجود گوياى اين امر است كه پى و پايه كعبه از روزگار ابراهيم، از سنگ هايى متداخل كه به خوبى در هم فرو رفته اند تشكيل شده و با آن كه كعبه در گذر تاريخ بارها نوسازى و مرمت شده، اما در هيچ يك از اين نوسازى ها و مرمت ها تغييرى در اين پى و پايهصورت نپذيرفته است.

درباره نوسازى دوران عبداللَّه زبير روايت كرده اند كه چون ديوارها را تا سطح پى تخريب كرد، سنگ هاى متداخلى كه از دوران ابراهيم بهصورت خشكه چين نهاده شده بود و شترانى را مى مانست كه گردن در همديگر فرو برده باشند، پديدار شد. اين نحوه از سنگ چينى به گونه اى است كه فرو نشستن يا جا به جايى آنها در اثر سنگينى ديوارهاى كعبه؛ يعنى همان وزنى كه در سده هاى طولانى آن را تحمل كرده است، امكان پذير نيست؛ چه، وضعيت مكانيكى چنين پشته اى سنگى، باعث مى شود هر گونه فرو نشستنِ ناشى از تحمل وزن بهصورتى فورى انجام گيرد و با گذشت زمانى اندك با رسيدن پشته سنگى به حالت توازن، در حالى كه كمترين فضاى خالى ميان سنگ ها وجود دارد اين فرو نشستن متوقف مى شود و امكان هر گونه جا به جايى سنگ ها در آينده و در اثر تحمل وزن پيشين از ميان مى رود.

ص:136

رج هاى پايين و پى ديوارهاى كعبه از چنين وضعيتى برخوردار است و مشاهدات گذشته و حال هيچ گونه نشانى از فرو نشستن يا جابه جايى خاك و سنگ رديف هاى پايين يا پى و پايه ديوارها در دوره حدوداً چهارصد ساله ميان مرمت هاى دوران حاضر و آخرين مرمت دوران عثمانى و همچنين دوره افزون بر نهصد سال ميان مرمت عبداللَّه بن زبير تا آخرين مرمت دوران عثمانى به دست نمى دهد.

گفتنى است در بناهاى سنگى از اين نوع، هر گونه نشست يا جا به جايى در رديف هاى پايين و يا پى ديوار، فروپاشى ها و مشكلات سريعى را در ديوارها موجب مى شود، چنان كه مشكلاتى از اين دست در مورد برج پيزاى ايتاليا به وجود آمده است.

اما در مورد كعبه تا كنون مشكلى از اين قبيل ديده نشده و اين خود دليلى ديگر است كه از وضعيت مناسب پى و پايه كعبه خبر مى دهد.

*** به هر حال، به ترتيبى كه ذكر شد، در بخش هايى از ديوار كعبه كه بالاتر از سطح مطاف است و ديده مى شود سنگ ها از نو با همديگر تركيب شده و با توجه به بتون هاى مسلحى كه در لابه لاى آنها به كار رفته است، ديوار حالتى يكپارچه يافته و از قدرت و استحكام فراوانى برخوردار شده است و در اين ميان تسليح عمودى بتون مقصود عمود بر سطح نماى ديوار است- يكپارچگى و ارتباط سنگ هاى نماى بيرونى و نماى درونى را حفظ كرده و تسليح افقى و موازى بتون بخش هاى مختلف ديوار را به همديگر كلاف كرده است.

همچنين تجانس كامل ديوار با ارتفاع افزون بر 13 متر منظم بودن و توازن توزيع سنگينى ديوارها را بر رديف ها و رج هاى پايينى و نيز پى و پايه تضمين مى كند و اين توازن، استحكام وقدرتى رابه بنا مى بخشد كه حتى درصورت وجود گسستگى ها يا نقاط ضعيف اندكى درپايين ديوار، همچنان سر پا بماند و وزن خود را بر پىِ بنا توزيع كند.

با عنايت به همه آنچه ياد شد، مى توان با اطمينان گفت: پى ديوارهاى كعبه در حالت بسيار مناسبى است و به هيچ گونه مرمت و نوسازيى نياز ندارد، تا آن روز كه خداوند مستضعفان را وارث زمين سازد.

ص:137

ص:138

عربستان سعودى انتقال يابد.

جست و جوى درختان مناسب در مساحتى حدود 13000 هكتار در جنگل هاى بايو، كانا و مدييك كه با پايتخت برمه 1000 كيلومتر فاصله دارند انجام پذيرفت و سرانجام درختان مورد نياز در جنگل هايى با فاصله 250 كيلومتر از رانگون كه درختانى با كيفيت برتر داشت انتخاب شد.

در اين عمليات مجموعاً 137 اصله درخت قطع شد و پس از انتقال آنها به كارگاه فراورى 49 تنه مرغوب تر براى استفاده در سقف و ستون هاى كعبه به عربستان انتقال يافت.

انتقال و آماده سازى: چوب هاى انتخاب شده به بندر جده منتقل شد و در آن جا به منظور خشك شدن نسبى، به مدت شش ماه در هواى آزاد گذاشته شد و پس از اين مدت به كوره هاى ويژه خشك كردن انتقال داده شد و نسبت رطوبت آنها تا 15% كاهش يافت.

پس از اين مرحله نوعى ماده نگهدارنده غير سمى و فاقد رنگ و بو به نام براى محافظت، بر اين چوب ها پاشيده شد.

سپس در پى برش چوب ها به اندازه هاى مناسب سر تيرك ها و نقاطى از آنها كه سنگينى را مستقيماً تحمل مى كرد با ورقه هاى فلزى مقاوم در برابر زنگ زدگى پوشش شد.

طراحى سقف: قطعه هاى چوب به كيفيتى انتخاب شد كه اندازه هاى ستون ها و تيرك ها با آنچه از پيش وجود داشته است برابرى كند. سپس ستون و تيرك ها در فاصله هاى مناسب و مساوى نصب گرديد، به گونه اى كه وزن سقف بهصورت مساوى و متوازن بر آنها و سپس بر ديوارها توزيع شود.

عايق بندى: پس از نصب سقف چوبى كعبه، لايه اى از عايق رطوبتى روى آن قرار گرفت و روى اين لايه نيز با لايه اى از بتون سبك تقويت و براى جريان آب بام، شيب بندى شد. در مرحله بعد سر تا سر روى بام با سنگ مرمر سنگفرش گرديد.

ناودان: پس از پايان كار سقف و بام كعبه ناودان قديم با ناودانى نو با همان اندازه ها و ابعاد و نيز نقش ها و كتابت هاى ناودان قديم جايگزين گرديد، با اين تفاوت كه ناودان

ص:139

جديد در مقايسه با قديم محكم تر، زيباتر و بادوام تر ساخته شد.

پايه هاى ستون ها: در اين مرمت به جاى پايه هاى سنگىِ ستون هاى داخلى كعبه، پايه هايى از بتون مسلح ساخته و اطراف آنها كاملًا عايق بندى شد. همچنين براى آن كه فشار خاك ها و مصالحى كه درون كعبه را از سطح موازىِ در تا سطح موازى مطاف پر كرده است، مستقيماً به ديوار اصلىِ كعبه وارد نيايد، در كنار ديوارهاى اصلى، در چهار سمت، ديوارهاى حمايتى با بتون مسلح و با عايق بندى كامل تا ارتفاع موازى در كعبه بنا گرديد.

تصويرص 129 كتاب الكعبه المعظمه

برشى از سقف و ستونهاى كعبه

شاذروان: همچنين در اين مرمت، سنگ هاى كهنه شاذروان با سنگ هاى جديد، البته با همان رنگ و كيفيتِ سنگ هاى قديم، جايگزين شد.

ص:140

گفتنى است در جريان كار، بخشى از شاذروان قديم كه در ناحيه پايين در كعبه قرار گرفته است، به دليل مرغوبيت و استحكام و همچنين زيبايى سنگ ها، واگذاشته و از تعويض سنگ هاى آن خوددارى شد.

ص:141

ص:142

ص:143

ص:144

اين تفسير را روايت نسائى به نقل از ابوهريره از رسول خداصلى الله عليه و آله تأييد مى كند، آن جا كه بنا بر روايت فرموده است: «نماز در مسجد من از هزار نماز در غير آن برتر است، مگر در كعبه.» سرانجام، تفسير ديگر نيز آن است كه مقصود از مسجد الحرام كعبه و بخشى از زمين پيرامونىِ آن است كه مسجد را تشكيل مى دهد. نووى همين تفسير اخير را پذيرفته و گفته است: ظاهر از ادله همين مى باشد.

ص:145

وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنْ الْقَتْلِ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ. «(1)» وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ للَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنْ الْهَدْىِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْىُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْصِيَامٍ أَوْصَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنْ الْهَدْىِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ. «(2)» يَسْأَلُونَكَ عَنْ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنْ الْقَتْلِ وَلَا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنْ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُوْلَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ

ص:146

وَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ. «(1)» يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَاتُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْىَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَاناً وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَ آنُ قَوْمٍ أَنْصَدُّوكُمْ عَنْ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ. «(2)»

وَمَا لَهُمْ أَلَّا يُعَذِّبَهُمْ اللَّهُ وَهُمْ يَصُدُّونَ عَنْ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا كَانُوا أَوْلِيَاءَهُ إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَايَعْلَمُونَ. «(3)» كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِنْدَ اللَّهِ وَعِنْدَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ. «(4)»

ص:147

أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَايَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَايَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ. «(1)» يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمْ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ. «(2)» سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنْ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّه هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ. «(3)» إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِي جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِي وَمَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ. «(4)» هُمْ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوكُمْ عَنْ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَالْهَدْىَ مَعْكُوفاً أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ وَلَوْلَا رِجَالٌ مُؤْمِنُونَ وَنِسَاءٌ مُؤْمِنَاتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَئُوهُمْ فَتُصِيبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ لِيُدْخِلَ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ

ص:148

كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَاباً أَلِيماً. «(1)» لَقَدْصَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَاتَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذَلِكَ فَتْحاً قَرِيباً. «(2)»

ص:149

در اين بلندى ها وادى هاى كهن فراوانى وجود دارد و وادى ابراهيم كه مسجد الحرام در آن قرار گرفته، يكى از مهم ترين آنهاست.

آب و هوا: آب و هواى مكه تحت تأثير عواملى چند، از قبيل ارتفاع اندك از سطح دريا و نيز بلندى هايى است كه آن را در ميان مى گيرد. اين شهر تنها 300 متر از سطح دريا ارتفاع دارد و اين خود ارتفاعى پايين است كه به بالا بودن درجه حرارت مى انجامد.

افزون بر اين، قرار گرفتن مكه در ميان مجموعه اى بسته از كوه ها، عامل ديگرى است كه موجب تشديد گرماى هوا مى شود.

بادها: مكه در طول سال، در معرض بادهاى مختلف شمال غربى، شمال شرقى و جنوب غربى است. اين بادها معمولًا خشك هستند و گاه در فصل زمستان موجب بارش مى شوند.

ص:150

* نماز در مسجدِ اين شهر، مسجد الحرام، به اندازهصد هزار نماز پاداش دارد.

* مكه و مدينه تنها شهرى هستند كه در آنها تنها يك دين وجود دارد.

* مناسك حج و عمره در اين شهر و سرزمين مجاور آن انجام مى گيرد.

* در هر جا كه نمازى خوانده شود بايد قبله اش مكه باشد.

* درآمدن بدين شهر تنها با احرام امكان پذير است و غسل كردن نيز براى ورود به آن مستحب است.

* هم در روزگار جاهليت حرم امن بوده و هم در روزگار اسلام حرم امن است و خداوند از آن روز كه هستى را بيافريد آن را حرم امن قرار داد.

ص:151

ص:152

6- براى نخستين بار در سال 1366 ه. ق. در مسجد الحرام از پنكه هاى برقى استفاده شد. «(1)» 7- نخستين به كارگيرى بلندگو در مسجد الحرام، به سال 1375 ه. ق. باز مى گردد. «(2)» 8- توسعه مسجد الحرام در دوران آل سعود، نخستين بار در سال 1375 ه. ق. آغاز گرديد. «(3)» 9- براى نخستين بار در سال 1377 ه. ق. مطاف توسعه يافت. «(4)» 10- براى نخستين بار در سال 1379 محل برداشتن آب از زمزم به طبقه زير زمين انتقال يافت. «(5)» 11- در سال 1379 ه. ق. براى نخستين بار در طبقه بالاى مسجد الحرام كه در جريان توسعه سعودى ساخته شده بود، نماز گزاردند. «(6)»

ص:153

ديگر بار بر آستانه در كعبه اين دو سمت را بدين دو تن باز گردانيد و همان جا اعلام كرد:

هر خونى و هر امتيازى كه در روزگار جاهليت بوده، همه را زير پا مى گذارم و بى اثر اعلام مى دارم، مگر همين سقايت حاجيان و كليددارى كعبه را. «(1)» چون رسول خدا در روز فتح مكه طواف خود را سوار بر شتر به پايان برد، از مركب فرود آمد و آن را از مسجد الحرام بيرون بردند. پس دو ركعت نماز گزارد و سپس به سراغ زمزم رفت و در آن نگريست. او مى خواست با دستان خود از زمزم آب بردارد، اما به كناره اى از مسجد نزديك مقام ابراهيم رفت.

در آن روزگار مقام ابراهيم چسبيده به خانه خدا بود و پيامبرصلى الله عليه و آله آن را دور كرد.

همچنين رسول خداصلى الله عليه و آله ظرف آبى خواست و قدرى نوشيد و وضو ساخت. در اين هنگام مسلمانان قطره هاى آب وضوى او را بى درنگ برمى گرفتند و برصورت خويش مى ريختند و مشركان نيز مى نگريستند و مى گفتند: هيچ پادشاهى نه ديده و نه شنيده ايم كه به چنين جايگاهى در ميان قوم خود رسيده باشد.

پيامبرصلى الله عليه و آله پس از فتح مكه، در روز جمعه ده روز مانده از ماه رمضان، بر گرد خانه خدا طواف مى كرد كه فضالة بن عمر بن ملوح ليثى آهنگ قتل وى داشت. پيامبرصلى الله عليه و آله چون به او نزديك شد فرمود: اى فضاله؟ گفت: بله، اى رسول خدا. فرمود: با خويشتن در چه انديشه بودى؟ گفت: چيزى نيست، ذكر خدا مى گفتم. پيامبر خنديد و سپس فرمود: از خداوند آمرزش بخواه. آن گاه دستان خود بر روى سينه وى گذاشت و دل آن مرد آرام گرفت. وى خود بعدها گفته بود: به خداوند سوگند هنوز دست خود از روى سينه ام برنداشت كه احساس كردم خداوند هيچ چيز را براى من دوست داشتنى تر از او نيافريده است. «(2)» پيامبر خدا در روز فتح مكه پس از آن كه به درون كعبه رفت، بلال را كه همراهش بود فرمود تا اذان بگويد. در همين زمان ابوسفيان بن حرب، عتاب بن اسيد و حارث بن هشام در آستانه كعبه نشسته بودند. عتاب رو به همراهانش كرد و گفت: خداوند بر اسيد

ص:154

منت نهاد كه در اين جا نباشد و چيزى نشنود كه او را به خشم آورد. حارث گفت: به خداوند سوگند، اگر او را به حق مى دانستم از وى پيروى مى كردم. ابوسفيان نيز گفت: من هيچ نمى گويم، كه اگر چيزى بگويم اين ريگ به او خبر مى رساند!

ديرى نپاييد كه رسول خدا از كعبه بيرون آمد و به اين جمع فرمود: من همه آنچه را كه گفتيد مى دانم- و سپس همه آنچه را كه گذشته بود برايشان بازگو كرد. در اين هنگام حارث و عتاب هر دو گفتند: گواهى مى دهيم كه تو پيامبر خدايى. به خداوند سوگند، هيچ كس از آنچه ميان ما گذشت خبر نيافته بود تا بگوييم به تو خبر رسانده است. «(1)» در گذشته ها، در فصل تابستان مطاف را براى سرد شدن پيوسته آب پاشى مى كردند.

در تاريخ مسجد الحرام به ده ها رخداد طبيعى؛ از قبيلصاعقه، لرزش هاى شبيه زلزله، خورشيد گرفتگى و همانند آن برمى خوريم كه آياتى از حكمت خداوند را نشان داده و مايه عبرت مردمان در دورى از گناه و آمرزش طلبيدن بركرده هاى خويش بوده است.

ص:155

همه تلاش خود را انجام داد و توانش به كرانه رسيد، او را از جانب پروردگار پاسخ آمد و خداوند زمزم را در زير پاى اسماعيل برجوشاند.

چون زمزم از خاك برجوشيد، هاجر از اين بيم كه مباد تا آوردن مشك، اين آب از ميان برود، برگرد آن با خاك حصار ساخت و چنين بدان خطاب كرد: «زمى، زمى»؛ «بر جاى خويش بمان». از آن روز و به سبب اين خطاب، زمزم به چنين نامى خوانده شد.

گويند: اگر هاجر بر گرد اين آب كه از زمين برمى جوشيد، حوضچه و حصار نمى ساخت چشمه اى هميشه جارى مى ماند.

با گذشت زمان و به سبب شرايط و اوضاع جغرافيايى و سياسى كه به واگذاشته شدن مسجد الحرام و زمزم انجاميد اين چاه پر شد و آثار آن هم از ميان رفت، تا آن كه بعدها عبدالمطلب در پى رؤيايى كه ديده بود، به الهام خداوند آن را ديگر بار آشكار ساخت.

به واسطه زمزم و در وفاى به نذرى كه عبدالمطلب كرده بود، عبداللَّه فرزند وى و پدر رسول خداصلى الله عليه و آله در معرض قربانى شدن قرار گرفت. اما زمزم كه چشمه آب حيات است و زندگى را به اسماعيل باز گردانده بود چگونه امكان داشت واسطه مرگ شود؟

چنين بود كه خداوند راهى ديگر در پيش عبدالمطلب گذاشت و بدين سان عبداللَّه از كشته شدن رهايى يافت. «(1)» به واسطه زمزم و در هنگام فديه دادن براى عبداللَّه و رهايى او از كشته شدن بود كه مقرر شد ديه هر مردصد نفر شتر باشد. اسلام هم اين سنت عرب را پذيرفت و در

ص:156

آيين ديه چنين مقرر كرد.

زمزم آبى است كه هر كس از آن بخورد از نفاق رهايى يابد.

زمزم شربت پذيرايى از ميهمانان خداست كه خانه او را زيارت كنند.

گويند ابوذر سى روز تنها به آب زمزم گذراند و در اين مدت آن اندازه فربه شد كه چين خوردگى هاى شكمش شكافت.

آب زمزم بر هر آب ديگرى برترى دارد؛ چه، آن كه سبب برجوشيدنش از زمين شده، پيامبرى از پيامبران الهى بوده و آنچه واسطه اين بر جوشيدن شده پاى جبرئيل بوده است، در جوار كعبه و در مقدس ترين جاى زمين برجوشيده است. آب زمزم از سه سوى يعنى سمت حجرالأسود،صفا و نيز مروه مى آيد، پيامبران و برگزيدگان و پرهيزگاران از اين آب نوشيده اند، قلب رسول خداصلى الله عليه و آله بدان شسته شده است، و آب زمزم را به دليل گوارا بودن و تبرك براى رسول خداصلى الله عليه و آله به مدينه مى بردند.

پس از آن كه عبدالمطلب زمزم را ديگر بار زنده ساخت، در جوار اين چاه جايى آماده كرد و خود در اين جاى عهده دار آب دادن به مردم از زمزم مى شد. چون درگذشت فرزندش ابوطالب اين سمت را عهده دار شد. ابوطالب سالى از برادر خود عباس بن عبدالمطلب ده هزار درهم قرض طلبيد و آن را در موسم حج مصرف كرد و هيچ براى خويش نگذاشت. چون سال بعد موسم حج شد ابوطالب هيچ نداشت و از اين روى ديگر بار از برادر خود عباس چهارده هزار درهم وام خواست، بر اين شرط كه اگر نتواند آن را باز پس دهد، منصب سقايت حاجيان را به وى واگذارد.

چون سال بعد شد و ابوطالب در اين مدت نتوانسته بود بدهى برادر را باز پس دهد سقايت را به او واگذاشت. اين سمت در دست بنى عباس بود و تا پايان خلافت عباسيان در اختيار آنان ماند.

ايوبصبرى در «مرآة جزيرة العرب» در اين باره چنين آورده است:

چون عباسيان حكومت را در اختيار گرفتند، كارهاى حكومتى آنان را از پرداختن به امور سقايت باز داشت و از اين روى اين كار را به خاندان زبير كه خود عهده دار اوقات حرم بودند مى سپردند تا به نيابت از خاندان عباسى آن را به انجام رسانند.

ص:157

تصويرص 145 قصة التوسعه يك صفحه كامل

ص:158

بعدها خاندان زبير از عباسيان خواستند اين سمت را رسماً بديشان واگذار كنند.

عباسيان هم بر اساس سندى اين كار را بدين خاندان واگذاشتند، هر چند به دليل فزونى يافتن حاجيان، كسانى ديگر نيز در انجام اين مهم با آنان همكارى مى كردند. اينان را «زمازمه» مى ناميدند.

بعدها خلفاى عثمانى نيز اين سمت را براى خاندان زبير تثبيت كردند.

امروزه اين خاندان به «بيت ريس» نامورند. «(1)» روزگارى بر زمزم غرفه اى و گنبدى بوده و آن جا سايبانى براى سرد كردن سبوهاى آب وجود داشته است. اما اين بنا در سال 1383 ه. ق. در جريان توسعه مطاف و بر اقتضاى ضرورت برداشته شد. «(2)»

ص:159

ص:160

ص:161

ص:162

مقدسات آيين محمدى از هر گونه شائبه شرك در تاريخ خود به دور باشند.

جاى پاهايى كه بر سنگ مقام است حالت اوليه خود را از دست داده؛ چرا كه جز در دوره هاى اخير، در فضاى آزاد و در زير آفتاب و ديگر عوامل طبيعى بوده و افزون بر اين، فراوان آن را لمس كرده اند و مجموع اين عوامل سبب از ميان رفتن نقش انگشتان شده است.

آنچه از جاى پاهاى موجود بر سنگ به نظر مى رسد اين است كه ابراهيم به هنگام بناى كعبه و قرار گرفتن بر روى اين سنگ پا برهنه بوده است.

بخارى از انس بن مالك نقل كرده است كه عمر بن خطاب گفته:

«در سه چيز با خدايم بر يك خواسته شدم: يكى آن كه گفتم: اى رسول خدا، چه خوب بود مقام ابراهيم را نماز گاه مى كردى. پس اين آيه نازل شد كه وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلّىً «(1)» ....»

سنت آن است كه نماز در پشت مقام ابراهيم خوانده شود. البته حتماً نمى بايست به طور دقيق پشت مقام قرارگرفت، بلكه به همان اندازه كه عرفاً پشت مقام باشد كافى است، آن گونه كه نمازگزاران جماعت، در فاصله هاى دور ونزديك پشت سر امام قرار مى گيرند.

در دوران جاهليت و در روزگار رسول خداصلى الله عليه و آله تا روز فتح مكه، مقام ابراهيم چسبيده به خانه خدا بود، اما پيامبرصلى الله عليه و آله پس از نزول آيه وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلّىً و براى آن كه نمازگزاران در پشت مقام ابراهيم سد راه طواف كنندگان كعبه نشوند آن را از خانه خدا فاصله داد و به جاى كنونى برد. مقام در دوران ابوبكر و عمر نيز در همين جا بود و چون در اين دوران سيل آن را از جاى خود كند و دور كرد آن را به مسجد الحرام برگرداندند و چسبيده به كعبه گذاشتند. اما عمر خود از مدينه به مكه آمد و در ماه رمضان سال 17 ه. ق. در حضور جمعى ازصحابه آن را به همان موضع خويش در دوران پيامبرصلى الله عليه و آله برگرداند. اكنون نيز مقام در همان جا قرار دارد.

مهدى خليفه عباسى نخستين كسى بود كه در سال 161 ه. ق. براى مقام ابراهيم

ص:163

قابى از طلا فراهم ساخت، سپس ديگر خليفگان و كليد داران كار نگهدارى از مقام و ترميم قاب آن و يا فراهم ساختن قاب هاى جديد را براى آن پى گرفتند.

مقام ابراهيم در آغاز در فضاى روباز قرار داشت، در جريان فتنه قرمطيان كه حجرالأسود را دزديدند، خواستند مقام را هم بربايند، اما يكى از كليدداران كعبه آن را پنهان ساخت و بدين سان از گزند ايمن نگه داشت. از آن پس بود كه مردم براى حفاظت از مقام، در انديشه برآمدند و بدين سان براى آن، دو قبه متحرك؛ يكى چوبى و ديگرى آهنين فراهم گرديد. بعدها براى مقامصندوقى ويژه ساختند و آن را در اينصندوق مى گذاشتند.

در زمان هاى پسين و با پيشرفت اوضاع، براى مقام مقصوره اى ساختند و در انتهاى اين مقصوره سايه بانى بود تا مردم نماز طواف را در آن انجام دهند.

گفته مى شود نخستين بار در سال 810 ه. ق. مقصوره اى بر مقام ساخته شد. بناى ساخته شده بر مقام، بعدها بارها مرمت و نوسازى شد و سرانجام در دوران سعودى و به هدف فراخ تر كردن مطاف بر حاجيان، آن را برداشتند و ضريح شيشه اى كوچكى جايگزينش كردند.

تا سال 1385 ه. ق. مقام ابراهيم در داخل بناى مقصوره قرار داشت و پرده اى كه مقام را در ميان گرفته بود مانع دسترسى بدان مى شد. در سال 1377 ه. ق. محمد طاهر كردى فاصله ميان شاذروان كعبه تا نخستين پنجره ضريح مقام ابراهيم را اندازه گيرى و آن را يازده متر گزارش كرده است. «(1)»

ص:164

تصميم به برداشتن بناى ساخته شده بر مقام ابراهيم بنابر توصيه كنگره تأسيس رابطه العالم الاسلامى (انجمن جهان اسلام) در 25/ 12/ 84 ه. ق. آغاز شد. در مقدمه آن توصيه چنين آمده بود: «به منظور از ميان بردن خطر ازدحام درايام برگزارى حجّ و همچنين جلوگيرى از تكرار قربانى شدن بى گناهان در زير دست و پاى طواف كنندگان يعنى فاجعه اى كه همه ساله شاهد آن هستيم و با تسامح و تساهل آيين اسلام و مكلّف نكردن مردم به بيش از آنچه در توانشان است ناسازگارى دارد، اين كنگره طرح زير را

ص:165

تصويب و برداشتن مقام را به نهادهاى دست اندركار عربستان سعودى واگذار مى كند ...»

به دنبال اين تصميم مشخصات فنّى طرح اعلام و مسؤولان بى درنگ دست به كار اجراى آن شدند و در نتيجه اقدام هاى انجام گرفته، حفاظ شيشه اى و ضريح امروزين بر روى مقام قرار داده شد.

در سال هاى اخير و در چهار چوب طرح توسعه ملك فهد فرمانى از سوى وى درباره مرمت مقام ابراهيم، بى آن كه ذره اى جابه جا شود يا در آن تغييرىصورت پذيردصادر شد و در پى آن فرمان، مرمت مقام ابراهيم با ويژگى هاى زير انجام گرفت:

1- ضريح فلزى كه بر مقام ساخته بودند با ضريح مسى جديد جايگزين گرديد. در اين ضريح، پنجره هاى مشبك داخل، آب طلا داده شد و بر روى اين، پنجره اى شيشه اى به قطر 10 ميليمتر و از نوع مقاوم در برابر ضربه و حرارت قرار گرفته است.

2- نماى قاعده سنگى مقام از گرانيت سياه و مرمر وادى فاطمه به مرمر سفيد يكدست كرار كه با گرانيت سبز تزيين شده بود تغيير يافت تا با نماى حجر اسماعيل همانند شود.

3- لبه هاى تيز قاعده سنگى مقام به شكل منحنى و گرد درآمد.

4- عمليات مرمت در بعد از ظهر روز چهارشنبه 21/ 10/ 1418 ه. ق. پايان پذيرفت. «(1)»

ص:166

ص:167

ص:168

ص:169

ازصفحه 185 تا 189 از كتاب كعبه المعظمه

ازصفحه 185 تا 189 از كتاب كعبه المعظمه

ص:170

ازصفحه 185 تا 189 از كتاب كعبه المعظمه

ازصفحه 185 تا 189 از كتاب كعبه المعظمه

ص:171

ازصفحه 185 تا 189 از كتاب كعبه المعظمه

ازصفحه 185 تا 189 از كتاب كعبه المعظمه

ص:172

ازصفحه 185 تا 189 از كتاب كعبه المعظمه

ازصفحه 185 تا 189 از كتاب كعبه المعظمه

ص:173

ازصفحه 185 تا 189 از كتاب كعبه المعظمه

ازصفحه 185 تا 189 از كتاب كعبه المعظمه

ص:174

ص:175

پله در دامنهصفا و پانزده پله در دامنه مروه بنا كرده بود.

در دوره هاى قديم همچنين بر دو كوهصفا و مروه به نشانىِ نقطه شروع و پايان سعى، دو گنبد كوچك وجود داشته كه با پله به گنبدخانه هاى آنها مى رفته اند. تاريخ اين دو به سده سوم باز مى گشته و بر گنبد مروه آيه إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ ... نقش شده بود.

در زير گنبدها و در بالاى پله ها دو هشتى (گنبدخانه) وسيع براى توقف و دعا، دور زدن و همچنين استراحت وجود داشته است.

در 24/ 10/ 1377 ه. ق. و در توسعه دوران ملك سعود گنبدصفا برداشته و دو پلكان سيمانى يكى براىصعود بهصفا و ديگرى براى فرود از آن ساخته شد.

بنا بر گزارش محمد طاهر كردى كه خود پس از توسعه مسجد الحرام در دوران سعودى فاصله ميانصفا و مروه را اندازه گرفته، ازصفا تا مروه 375 متر است. «(1)» درگذشته زمين مسعى ناهموار و منطقه هروله داراى شيبى بوده است كه سعى كنندگان را به تندتر رفتن و هروله كردن وادار مى ساخته است. اما پس از هموار كردن زمين مسعى لازم آمده است براى مشخص شدن بخشى از مسعى كه هروله كنان طى مى شود نشانى هايى گذاشته شود تا اين عمل تعبدى به درستى انجام گيرد.

دو تيرك سبز، نشان دهنده بخش هروله مسعى هستند. در جريان توسعه و بازسازى مسجدالحرام و مسعى در سال 1375 يكى از اين دو تيرك تخريب ولى تيرك ديگر واگذاشته شد تا نشان دهنده مرز اين بخش باشد. پس از بازسازى اين تيرك و به سال 1376 ه. ق. تيرك دوم برداشته و آن نيز نوسازى و به جاى خويش بازگردانده شد.

بدين سان تيرك هايى كه امروزه در دو نقطه آغاز و پايان بخش هروله مسعى وجود دارند درست در جاى تيرك هاى اوليه قرار گرفته اند.

از بررسى روايت هاى تاريخى مى توان به دست آورد كه دو تيرك سبز، نشان

ص:176

دهنده اين بخش از مسعى خيلى جديد نيستند و از همان سده نخست هجرت براى مشخص كردن بخش ويژه مسعى كه در آن بايد هروله كنان سعىصفا و مروه كرد نصب شده اند.

مسعى تا سال 1341 ه. ق. بدون سقف بوده و در اين سال به فرمان شريف حسين بن على بن محمد بن عون سقفى بر قسمت اعظم مسعى قرار داده شده و اين سقف در سال 1366 به فرمان ملك عبدالعزيز با سقفى نو به عرض بيست متر و نيم و برخوردار از كيفيت فنى بالا جايگزين شده است.

براى نخستين بار در دوران ملك عبدالعزيز (به سال 1345 ه. ق. در پى فرمان وى و به هدف جلوگيرى از بلند شدن گرد و خاك در هنگام سعىصفا و مروه، سطح مسعى سنگفرش شد.

در دوران ملك سعود كل مسعى؛ اعم از كف و سقف با بتون مسلح به شكلى زيبا تجديد بنا گرديد.

هم اكنون نيز مسعى داراى وسعت كافى، امكانات تهويه و سنگفرش مناسب است. «(1)»

ص:177

اين كه معمولًا ساختن حصار و ديوار با گذاشتن در و درگاه همراه است مى توان حدس زد كه وى در يا درهايى نيز بر مسجد الحرام نصب كرده باشد.

به هر حال، در گذر زمان و با توسعه هاى مسجد الحرام درهاى آن نيز فزونى يافته و به بيست و شش مورد رسيده است.

در جدول زير نام اين درها آمده است:

رديف نام درملاحظات

1 باب السلام دليل نامگذارى آن را نمى دانيم. گفتنى است باب بنى شيبه كه در گذشته ها در مقابل مقام ابراهيم قرار داشته پيشتر بدين نام خوانده مى شده است.

2 باب قايتباى مئذنه سلطان قايتباى پادشاه مصر بر ايوان همين درگاه قرار دارد و آن را باب القواريرهم مى گفتند.

3 باب النبىصلى الله عليه و آله آن را از اين روى باب النبى ناميده اند كه پيامبرصلى الله عليه و آله ازخانه خود، خانه خديجه كه در توجه عطاران بود، از طريق اين در به مسجد الحرام وارد مى شد.

اين در را «باب الجنائز» هم گفته اند، بدان دليل كه در گذشته جنازه ها را از اين در بيرون مى بردند. باب الحرير نام ديگر اين در است، از آن روى كه دكان هاى مجاور اين درگاه حرير مى فروخته اند. سرانجام نام ديگر اين در «باب النساء» است.

4 باب العباس اين در از آن روى به نام عباس بن عبدالمطلب نامور شده كه در مقابل خانه او كه در مسعى واقع شده قرار داشت.

5 باب على عليه السلام نام هاى ديگر آن «باب بنى هاشم» و «باب البطحاء» است.

6 باب بازان چنان كه ازرقى در اخبار مكه آورده، آن را باب بنى عائذ هم گويند.

امروزه آن را «باب قره قول» يا «باب مخفر الشرطه» (پاسگاه پليس) مى ناميم.

7 باب البغله ازرقى از آن به نام باب بنى سفيان هم نام برده است.

8 باب الصفا چون در برابرصفا قرار دارد بدين نام معروف شده است. «باب بنى مخزوم» و «باب اجياد الصغير» نام هاى ديگر آن است.

9 باب اجياد از آن روى بدين نام خوانده شده كه خط مستقيمى آن را به اجياد وصل مى كند.

ص:178

رديف نام درملاحظات

10 باب الرحمه آن را «باب المجاهديه» نيز گويند. از آن روى كه مدرسه ملك مجاهد فرمانرواى يمن در مقابل آن بوده است. «باب اجياد» نام ديگر اين در است.

11 باب التكيه مقصود تكيه مصريان است كه در برابر اين در قرار داشته است. اين در را «باب الشريف عجلان» و «باب بنى تيم» نيز گفته اند.

12 باب ام هانى نام دختر ابوطالب است. اين در را «باب الحميديه»- كه دار الحكومه بوده است- و نيز «باب اجياد الكبير» گويند.

13 باب الوداع «باب الحزوره»، «باب الحزاميه» و «باب بنى حكيم بن حزام» نام هاى ديگر آن است.

14 باب ابراهيم گويند خياطى به نام ابراهيم در جوار اين در دكانى داشته و بدين دليل در را باب ابراهيم گفته اند.

15 بابصغير اين در به مدرسه شريف عبدالمطلب گشوده مى شده است.

16 باب الداووديه از آن روى بدين نام خوانده شده كه به مدرسه داووديه راه داشته است.

17 باب العمره آن را از اين روى باب العمره گفته اند كه عمره گزارانى كه از تنعيم محرم مى شوند. از طريق شبيكه به سمت مسجدالحرام مى آيند وازاين دربه مسجد واردمى شوند. اين در را «باب بنى سهم» وهمچنين «باب بنى جمح» ناميده اند.

18 باب العتيق آن را «باب السده» و «باب عمرو بن عاص» هم گويند.

19 باب الزماميه ميان «باب العتيق» و «باب الباسطيه» قرار دارد.

20 باب الباسطيه دليل اين نامگذارى اتصال اين در به مدرسه عبدالباسط بوده است. نام ديگر آن «باب العجله» است، بدان علت كه ابن زبير در هنگام نوسازى كعبه در نزديك اين در سرايى داشت و با عجله، شب و روز كار نوسازى را پى مى گرفت.

21 باب القطبى در كنار ميدان باب الزياده واقع است و آن را «باب الزياده» هم گفته اند.

مقصود از اين قطبى كه نام در به او منسوب است عبدالكريم قطبى است.

22 باب الزياده آن را «باب السويقه» نيز گويند؛ زيرا بدين منطقه راه دارد.

23 باب المحكمه آن را بدين نام خوانده اند، چون به محكمه راه داشته است.

24 باب الكتبخانه از آن راهى است به كتابخانه مسجد الحرام

25 باب دريبه از آن روى بدين نام معروف شده كه درى كوچك به سمت سويقه دارد.

26 باب مراد در سمت مروه قرار دارد.

ص:179

ص:180

را از جاى كند و به مناطق پايين مكه برد، عمر بن خطاب از مدينه به مكه آمد و مقام را به جاى خود بازگردانيد. او در همين سال، شمارى از خانه هاى مجاور به مسجد الحرام را خريد و پس از تخريب، زمين آنها را به مسجد ضميمه كرد و بدين سان مسجد الحرام را به گونه اى توسعه داد.

عمر همچنين ديوارى به ارتفاع كمتر از قد انسان، كه داراى چند در نيز بود برگرد مسجد بنا كرد و براى روشنايى مسجد چراغ هايى بر روى اين ديوار قرار مى دادند.

بدين ترتيب مى توان گفت: عمر نخستين كسى بود كه مسجد را توسعه داد، برگرد آن ديوار ساخت و كف آن را ريگفرش كرد.

گفتنى است مساحت توسعه عمر بن خطاب حدود 1400 متر مربع تخمين زده مى شود.

2- توسعه عثمان بن عفان: «(1)»

با توجه به اين كه مسجد الحرام گنجايش نماز گزاران را نداشت، عثمان در سال 26 ه. ق. شمارى از خانه هاى اطراف مسجد را خريد و پس از تخريب، زمين آنها را به مسجد ضميمه ساخت.

همچنين از آن جا كه مسجد هيچ رواق و سايه بانى نداشت عثمان در اطراف مسجد

ص:181

رواق ها و سايه بان هايى بنا كرد.

مساحت توسعه دوران عثمان بن عفان حدود 1475 متر مربع تخمين زده مى شود.

3- توسعه عبداللَّه بن زبير: «(1)»

عبداللَّه بن زبير در سال 65 ه. ق. و پس از بازسازى كعبه، خانه هاى اطراف مسجدالحرام را خريد وبه مسجدضميمه كرد. يكى از اين خانه ها، قسمتى از سراى ازرقى،صاحب كتاب اخبار مكه بود كه به چند ده هزار دينار خريدارى شد.

توسعه عبداللَّه در مقايسه با دو توسعه پيشين عمده تر بود و مجموع مساحت توسعه او 3225 متر مربع تخمين زده مى شود. اين مساحت فراوان مى طلبيد كه بخشى از آن سقف دار شود.

4- توسعه وليد بن عبدالملك بن مروان: «(2)»

در سال 91 ه. ق. وليد فرمان توسعه و بازسازى مسجد الحرام راصادر كرد. در اين دوره براى نوسازى مسجد ستون هايى سنگى از شام و مصر آوردند، بر سر اين ستون ها ورقه هايى از طلا قرار دادند و سقف بخش هايى از مسجد را به ساج آذين شده پوشاندند. همچنين بر سر ديوارها كنگره هايى ساختند و در ديوارها طاق هايى قرار دادند و بالاى اين طاق ها را كاشى كارى كردند.

توسعه وليد در سمت شرق مسجد الحرامصورت گرفت و مقدار آن 1725 متر مربع تخمين زده مى شود.

5- توسعه منصور عباسى: «(3)»

در محرم سال 137 ه. ق. منصور به زياد بن عبداللَّه

ص:182

حارثى كارگزار خود در مكه فرمان داد مسجد الحرام را توسعه دهد. او مسجد را از سمت شامى؛ يعنى سمت دار الندوه و همچنين از سمت پايين مسجد تا مناره باب العمره و از سمت غرب تا باب ابراهيم توسعه داد. او همچنين بر امكانات موجود در مسجد افزود، آن را به طلا وكاشى تزيين كرد ونماى بيرونى، نماى درونى وبالاى ديوارچه حِجر اسماعيل را سنگ كرد و بدين سان نخستين كسى شد كه اين ديوار را به نماى سنگى مرمر مى آرايد.

كار توسعه سه سال به درازا انجاميد و در ذى الحجه سال 140 ه. ق. به پايان رسيد.

در اين سال منصور خود حج گزارد و در جريان سفر خود اموال فراوانى هديه كعبه و مسجد الحرام كرد.

گفتنى است مساحت توسعه منصور 4950 متر مربع تخمين زده شده است.

6- توسعه هاى مهدى عباسى: «(1)»

در دوران مهدى عباسى و در سال هاى 160

ص:183

و 164 ه. ق. دو توسعه عمده در مسجد الحرامصورت پذيرفت. اين توسعه با مجموع همه توسعه هاى پيشين برابرى مى كرد و آن اندازه بر مساحت مسجد افزود كه مى توان گفت مساحت كنونى مسجد جز بخش هايى كه در سمت باب ابراهيم و باب الزيارهصورت گرفته، تقريباً همان مساحت دوران مهدى است.

نخستين توسعه مهدى به هنگامى باز مى گردد كه وى در سال 160 ه. ق. براى حج به مكه آمد و اموال فراوانى كه حدود سى ميليون درهم تخمين زده مى شود، با خود به مكه آورد. او قاضى وقت مكه، محمد اقوص مخزومى را فرا خواند و به او فرمان داد خانه هايى را كه در سمت بالاى مسجد الحرام قرار گرفته است بخرد و پس از تخريب به مسجد الحرام ضميمه كند. قاضى مكه همه خانه هاى ميان مسجد الحرام و مسعى را خريد و حتى به جاى رباطها يا به تعبير مصرى ها، تكيه هايى كه در اين قسمت وجود داشت و جزو اوقاف ياصدقه ها بود براى ساكنانش خانه هايى در دره هاى اطراف مكه خريدارى كرد. بسيارى از خانه هاى مشهور واقع در شرق مسجد الحرام و از جمله باقيمانده سراى ازرقى، كه بخشى از آن در دوره عبداللَّه زبير جز و مسجد شده بود، در اين دوره به مسجد ضميمه شد.

در اين دوره افزون بر توسعه عمده بخش شرقى، خانه هايى در سمت غرب، شمال و جنوب نيز خريدارى و زمين آنها جزو مسجد گرديد.

مجموع توسعه نخست مهدى عباسى 8380 متر مربع تخمين زده مى شود.

دومين توسعه مهدى نيز در سال 164 ه. ق. سامان يافت. او در اين سال و در جريان سفر حج پس از مشاهده اين كه مسجد الحرام كاملًا چهارگوش نيست و كعبه نيز در وسط مسجد قرارنگرفته است معماران وبنايان چيره دست را فراخواند و از آنان خواست به مسجد شكل مربع دهند، به گونه اى كه كعبه درست در وسط آن قرار گيرد. آنان در آغاز اجراى اين كار را ناشدنى خواندند و از اين بابت عذر خواستند؛ چراكه توسعه در سمت جنوب تقريباً امكان ناپذير بود؛ گذرگاه سيل وادى ابراهيم در آن سمت قرار داشت و پس از آن خانه هاى مردم واقع مى شد و امكان داشت ضميمه كردن اين مسيل به مسجد دشوارى هايى پديدآورد و يا بناهاى جديدى كه در اين قسمت ساخته مى شود در معرض

ص:184

خطر سيل و يا لغزش قرار داشته باشد. اما خليفه براجراى فرمان خود اصرار ورزيد و اعلام داشت كه اين كار، هرچند به بهاى هزينه كردن همه بيت المال، بايد انجام پذيرد.

بنايان و معماران كه تصميم جدى خليفه را ديدند بدين كار همت گماشتند و آنچه در توان داشتند به كار گرفتند. آنان مجراى سيل وادى ابراهيم را تغيير دادند و براى اين منظور بر پشت بام خانه هاى مدخل وادى نيزه ها و تيرك هايى نصب كردند تا مانع جريان آب شود. همچنين خانه هايى راكه بايد تخريب شود و نيز محل مسعى و مجراى سيل را مشخص كردند ونقشه اى جامع براى چهارگوش كردن مسجد الحرام فراهم ساختند.

مهدى پس از اطمينان يافتن نسبت به اين طرح و اجراى آن مكه را ترك گفت و با برجاى گذاشتن اموال فراوانى براى هزينه شدن در اين توسعه به عراق بازگشت.

مساحت توسعه اخير 6560 متر مربع تخمين زده مى شود و در نتيجه توسعه هاى دوران مهدى، مسجد الحرام شكل چهارگوش به خود گرفت، اين شكل در گذر تاريخ همچنان محفوظ مانده و توسعه هاى اندكى كه بعدها در مسجد انجام پذيرفته، در مقايسه با توسعه دوران مهدى اندك و بيرون از شكل مربع مسجد است.

7- توسعه معتضد عباسى: «(1)»

در سال 281 ه. ق. معتضد عباسى فرمان داد دار الندوه را

ص:185

كه در جلوى ميدان باب الزياده قرار داشت به مسجد الحرام ضميمه كنند.

اين كار به فرمان او انجام گرفت و افزون بر اين، ستون ها، طاق ها و رواق هايى داراى سقف هاى ساج آذين شده ساخته شد. دوازده در كه شش تاى آنها داراى درگاه و طاق بزرگ شش طاق كوچك در بين آنها، بود براى مسجد الحرام قرار داده شد و در آن مناره اى نيز بنا گرديد.

اين عمليات توسعه كه مساحت آن 2500 متر مربع تخمين زده مى شود سه سال به درازا انجاميد.

8- توسعه مقتدر عباسى: «(1)»

وى در سال 306 ه. ق. فرمان داد ميدانگاهى جلو باب ابراهيم- ابراهيم نام خياطى است كه آن جا مى نشسته است- و همچنين رواق مجاور را جزو مسجد كنند و بدين ترتيب مسجد را توسعه دهند، و نشانه هاى حرم را نيز نوسازى كنند.

مجموع مساحت توسعه دوران مقتدر عباسى 980 متر مربع تخمين زده مى شود.

اين بود چكيده اى از مجموع توسعه هايى كه از آغاز اسلام تا اوايل سده چهارمصورت پذيرفته است.

پس از آن به مدت هزارسال هيچ توسعه اى در مسجدالحرامصورت نپذيرفته است. «(2)»

ص:186

ص:187

ص:188

ص:189

ص:190

ص:191

ص:192

ص:193

اجرا درآمد. «(1)» در سال 1346 ه. ق. فرمان ديگرى درباره مرمت و نوسازى مسجد الحرام از داخل و خارج و همچنين كف آن و نيز احداث سايه بان هايى در اطراف مسجد از سمت درونىصادر شد. «(2)» و اين حركت در سال هاى بعد نيز ادامه يافت. «(3)»

ص:194

توسعه هاى انجام گرفته پس از اين مطالعات و در طول اين دوره را «نخستين توسعه اين دوره» «(1)» ناميده اند كه خود در چهار مرحله انجام يافته و فاصله سال هاى 1375

ص:195

ص:196

ص:197

تا 1396 ه. ق. را در بر گرفته است.

محمد بن لادن كه در آن زمان به تازگى توسعه مسجد النبى را به پايان برده بود كارفرماى بخش عمده اى از اين توسعه شد.

به جاى پرداختن به جزئيات نخستين توسعه دوران سعودى، دانستن همين نكته ما را بسنده خواهد كرد كه كل مساحت مسجد الحرام پيش از اين توسعه، گنجايش بيش از پنجاه هزار نمازگزار را نداشته و استفاده از پشت بام ها نيز براى نماز امكان پذير نبوده است، در حالى كه پس از توسعه اين ظرفيت به بيش از سيصد هزار نماز گزار در زمان واحد رسيده كه مى توانسته اند در آسايش و آرامش در مسجد الحرام نماز بگزارند.

البته در هريك از دوره هاى سه گانه اى كه بر اين طرح توسعه گذشته بخشى مشخص از توسعه در كانون اهتمام قرار داشته و از پيشرفت بيشترى برخوردار شده است:

الف- مشخصه دوره ملك سعود، خارج كردن بناها و اراضى مجاور حرم در سمت

ص:198

مسعى و اجياد از ملكيت مردم، تخريب بناهاى موجود در اين منطقه و سامان دادن به مسعى است.

ب- در دوره ملك فيصل، به سال 1387 ه. ق. كنفرانسى با شركت شمار فراوانى از مهندسان و معماران مسلمان در مكه برگزار شد تا طرح هاى جايگزين براى بهسازى نقشه هاى توسعه را بررسى كنند. اين كنفرانس توصيه كرد بخش بزرگى از بناى دوران عثمانى برچيده شود. اما ملك فيصل با اين توصيه مخالفت كرد و بر اين اصرار ورزيد كه بناى عثمانى حفظ شود و نقشه هايى براى توسعه فراهم گردد كه بيشترين قابليت تلفيق ميان بناهاى قديم و جديد را ايجاد كند، كه چنين نيز شد.

در همين دوره، در پنجم ماهصفر سال 1389 ه. ق. مرحله تازه اى از توسعه آغاز شد كه در نتيجه آن، دو جناح به بناهاى مسجد الحرام افزوده شد و بناهاى قديم نيز بازسازى گرديد. در اين مرحله راه ها و معابر مناسب و همچنين ميدان ها و بازارهايى در اطراف مسجد الحرام ايجاد شد. مجموع هزينه هاى اين مرحله در زمان خود به 000، 000، 800 ريال سعودى مى رسيد.

در همين دوره و در سال 1382 ه. ق. كارخانه بافت جامه كعبه نيز بازگشايى گرديد.

- در دوره ملك خالد رواق هاى طبقه دوم مسجد الحرام تكميل شد و در كنار انجام مستمر مرمت ها و نوسازى ها و ارائه خدمات كار ساخت آب خورى هاى زمزم به پايان رسيد.

در اين دوره اهتمام به راه ها و معابرى كه مردم را به سمت حرم مى برد دو چندان شد و از جمله مجموعه اى از تونل ها در كوه هاى اطراف مسجدالحرام ايجاد گرديد.

در همين دوره و به سال 1397 ه. ق. كارخانه جديد جامه كعبه در امّ الجود تأسيس شد.

ص:199

طراحى بخش هاى گوناگون ساختمان ها، مقاومت بنا در برابر همه عوامل احتمالى؛ از قبيل زلزله و طوفان و ديگر عوامل طبيعى و جغرافيايى، در بالاترين سطح ممكن درنظر گرفته شده است. ساختمان اصلى توسعه (يعنى بخش هايى كه در طرح توسعه به مسجد الحرام افزوده شده، شامل سه طبقه است كه بهصورت بتون مسلح با ستون ها، طاق ها و پل هاى بتونى زير سقف و نيز سقف يكپارچه مسلح ساخته شده است. پل هاى زير سقف بهصورت هاى طولى و عرضى نگهدارنده سقف است و رديف هاى ستونى كه در زير اين پل ها قرار دارد از پنج متر، براى راه روها، تا پانزده متر، براى مكان هاى برگزارى نماز، با همديگر فاصله دارند و در هر طبقه 530 ستون استوانه اى و چهارگوش وجود دارد.

براى آن كه كار ساخت بناهاى جديد طرح توسعه با دقت و درستى بيشترى انجام گيرد كل بنا به پانزده بخش يا كارگاه مستقل قسمت شد تا در هر بخش به طور جداگانه ميان اصول معمارى و نيازهاى هر بخش، تلفيقى كاملصورت پذيرد و بناى هر بخش بر پايه مطالعات دقيق در مورد ميزان تحمل فشارهاى عمودى و افقى انجام گيرد.

نماى بناى جديد از سمت بيرون مسجد الحرام 57/ 22 متر ارتفاع دارد و ارتفاع و مساحت هر يك از طبقه هاى سه گانه به شرح زير است:

- طبقه زير زمين با ارتفاع 30/ 4 متر و مساحت 18000 متر مربع.

- طبقه همكف با ارتفاع 80/ 9 متر و مساحت 20000 متر مربع.

- طبقه اول با ارتفاع 64/ 9 متر و مساحت 19000 متر مربع.

در دو طرف درگاه اصلى بناهاى جديد؛ يعنى باب الملك فهد دو گلدسته به ارتفاع 89 متر ساخته شده و ساخت اين گلدسته ها با توجه به تأثيرهاى احتمالى بر بناهاى درگاه و پى و پايه آن و همچنين مقدار مقاومت در برابر باد و ديگر عوامل طبيعىصورت پذيرفته است.

در وسط بناهاى جديد (بناهاى طرح توسعه) سه گنبد ساخته شده است كه بخشى از فضاى ميان بناهاى طرح توسعه فهد و طرح توسعه پيشين را، كه در موازات در اصلى قرار دارد مى پوشاند. هر گنبد بر فراز چهار ستون استوار است و در داخل در ساقه گنبد مقرنس هايى وجود دارد و در بالاى آنها نيز پنجره هايى از چوب ساج تعبيه شده است.

ص:200

در ساخت بناهاى جديد و همچنين گنبدها، سه نوع بتون با برترين كيفيت و همچنين بتون هاى پيش ساخته به كار گرفته شده است.

نوع آجر و مقدار آنها و عايق هاى رطوبتى و مواد به كار رفته در بندكشى و آذين بندى نيز از بالاترين كيفيت ممكن و مناسب ترين مشخصه هاى استاندارد معمارى برخوردار است.

دشوارى هايى كه در برابر اراده به زانو درآمد: به دليل ويژگى هاى انحصارى مكان و شرايط توسعه، اجراى آن با دشوارهايى پيش بينى شده همراه بود كه البته در برابر اراده استوار و نقشه و برنامه ريزى درست به زانو درآمد. از آن جمله است:

1- اراده مسؤولان بر آن بود كه جريان كار به شكلى استمرار يابد كه هيچ گونه خللى در حركت زائران و حاجيان به وجود نياورد. اين در حالى است كه مسجدالحرام خود در قلب تپنده مكه جاى گرفته و هر روزه با سيل مشتاقان روبرو است. از همين روى لازم بود دركنار كارهاى اصلى طرح، بخشى از سرمايه و نيروى انسانى در كارهايى هزينه شود كه هدف از آن جلوگيرى از پيش آمدن مشكل و مانع در كار و زندگى و عبادت مردم است.

2- جايى كه طرح توسعه در آن عملى مى شد، زمينِ بكر و آماده بنا نبود، بلكه بناهاى قبلى غير حرم و يا ويرانه هايى بود كه در زير آنها نيز شبكه هاى قديم خدمات شهرى؛ از قبيل آب و برق و تلفن وجود داشت و بنا بر اين لازم بود هم اين شبكه ها با شبكه هاى جديد جايگزين شوند و هم در طول انجام كار خدمات رسانى، اين شبكه ها قطع نشود و در عين حال حركت روان حاجيان و در كنار آن حجم سنگين عمليات توسعه همزمان پيش رود.

3- تأكيد بر آن بود كه كار طرح با بازدهى استثنايى و دقت فراوان و با كيفيت بالا پيش رود، بى آن كه اين دقت و كيفيت بر منطقه مركزى و به ويژه شبكه هاى خدمات رسانى آسيب برساند و يا حركت زائران و كسانى را كه هر روز در پنج نوبت براى نماز به مسجد الحرام مى آيند كند سازد.

4- اصرار بر آن بود كه بناهاى ساخته شده در توسعه جديد با ديگر بناهاى

ص:201

توسعه هاى پيشين، بيشترين تناسب و همگنى را داشته باشد؛ به گونه اى كه به سختى بتوان آنها را از همديگر باز شناخت.

پله هاى ثابت ومتحرك: در دو سمت شمال وجنوب، بناهاى توسعه دو مجموعه پله برقى؛ هر كدام با مساحت 375 متر مربع و گنجايش 15000 نفر در ساعت ساخته شده است. افزون براين، دو مجموعه ديگر در داخل محدوده ساختمان توسعه و در دو سمت درگاه اصلى وجود دارد ومجموع پله هاى متحرك در اين دو مجموعه و همچنين پله هاى متحرك موجود در ديگر نقاط مسجدالحرام (ساختمان هاى توسعه جديد) به هفت مورد مى رسد. دراين مجموعه ها جمعاً 56 دستگاه پله برقى وجود دارد و ظرفيت نهايى آنها جمعاً 105000 نفر در ساعت است كه مردم را به طبقه اول و پشت بام ها مى رساند.

در توسعه دوران فهد شش پلكان ثابت به پلكان هاى موجود افزوده شده است و بدين ترتيب جمع پلكان ها به سيزده مورد مى رسد. از اين شمار، شش تاى آنها در دو سوى باب ملك فهد و ورودى هاى ثانوى شمال و جنوب بناهاى جديد و بقيه در اطراف ساختمان توزيع شده است. اين پلكان ها همه با بتون مسلح ساخته و با سنگ، نماكارى شده است.

صحن هاى بيرونى براى نماز: در جريان طرح در سه سمت مسجد الحرامصحن هايى يا به تعبير دقيق تر فضاهاى بازى براى انجام نماز آماده شد كه مجموع مساحت آنها بالغ بر 88000 متر مربع است و به ترتيب زير در اطراف مسجد الحرام واقع شده اند: در سمت شرق مسعى با مساحت كل 46000 متر مربع، سمت سوقِصغير با مساحت كل 28000 متر مربع و سمت شامى با مساحت كل حدود 14000 متر مربع.

البته براى انجام اين مهم لازم بود ساختار كل اين مناطق مجاور حرم بر هم بخورد و نوسازى شود. به همين منظور همه دستشويى ها و وضوخانه هاى موجود برداشته و مسير تردد خودروها نيز از اين بخش ها به تونل هايى كه ايجاد شد هدايت گرديد. همچنين به جاى دستشويى ها و وضوخانه هاى قديم ساختمانى دو طبقه با مساحت 14000 متر مربع احداث شد كه در بردارنده 1440 سرويس بهداشتى، 1091 وضو خانه، 162 شير آب آشاميدنى و راهروهاى پر عرضى است كه امكان تردد به طرفصحن هاى جديد را

ص:202

فراهم مى سازد.

گفتنى است در بناى دستشويى هاى جديد قسمت ويژه خواهران از قسمت برادران به تفكيك ساخته شد.

توقفگاه هاى خودروها: پس از نوسازى ساختار منطقه مركزى حرم و خارج كردن خودروها از آن و اختصاص دادن اين منطقه به تردد پياده ها و برگزارى نماز، لازم بود نظام آمد و شدى طراحى گردد كه از تراكم خودروها در مناطق مركزى و تداخل وسايل نقليه و عابران پياده جلوگيرى كند.

بدين منظور توقف گاه هايى بيرون از منطقه مجاور حرم ايجاد شد كه زائران و حاجيان در آن جا از خودروهاى عمومى يا خصوصى، پياده و يا سوار شوند. فاصله دورترين توقفگاه تا مسجد الحرام در اوقات پر ازدحام حداكثر 20 دقيقه پياده روى و در ساعات كم ازدحام 10 دقيقه است.

اين توقفگاه ها رايگان هستند و روزانه گنجايش 12000 خودرو دارند.

گلدسته ها: در حرم مسجد الحرام 41 مدخل اصلى وجود دارد و نُه گلدسته بلندى كه ساخته شده، الهام گر عظمت و زيبايى و شكوه و عمدتاً نشان دهنده، مدخل هاى اصلى هستند، به استثناى گلدسته مجاورصفا كه نقطه آغاز سعى را نيز نشان مى دهد.

فرد بودن شمار گلدسته ها خود نمادى از يگانگى و بى همتايى مراسمى دينى است كه در مسجد الحرام انجام مى گيرد.

هر يك از بخش هاى مختلف اين گلدسته ها به گونه اى مناسب آذين شده است.

در پايين ترين بخش؛ يعنى قاعده هر گلدسته، در بالاى هر يك از ضلع هاى هشتگانه و در زير مئذنه پايينى گلدسته، مقرنس هايى به ابعاد مثلث كامل وجود دارد و طوقه زير مئذنه در بالاى اين مثلث هاست.

اين مثلث ها داراى نمايى از سنگ سفيدصنعتى است. قاعده گلدسته با همان نوع سنگى كه در نماى بيرونى مسجد الحرام به كار رفته نماكارى شده و كتيبه ها و نقش و نگارهايى همانند آنچه بر نماى بيرونى است، در اين بخش نيز ايجاد شده تا قاعده گلدسته با بازوهاى ايوان هاى ورودى مسجد الحرام در هماهنگى كامل باشد.

ص:203

قدرى بالاتر، نخستين مئذنه (عرشه منار) گلدسته به چشم مى خورد كه خود داراى هشت ضلع است و در رأس زاويه هر ضلع، ستونى باريك و بلند قرار گرفته كه تا زير سقف مئذنه امتداد دارد.

سقف مئذنه نيز با كاشى هاى نيم دايره اى سبز رنگ تزيين شده است.

در ديوارك پايين مئذنه نقش هايى هندسى با كلاف سنگ و اشكال هشت ضلعى به چشم مى خورد و پيش نشستگى ابعاد مئذنه نسبت به قاعده نيز بهصورت اريب و با مثلث هاى متداخل است.

بخش بالايى ساقه (يعنى بخش ميان مئذنه پايين و مئذنه بالا) با ابعاد هشت ضلعى و داراى خطوطى طولى و عرضى است كه بر زيبايى گلدسته مى افزايد. در بخش هاى پايين و بالاى اين قسمت طوق هاى تزيين شده اى با استعمال خطوط هندسى (در طوق پر عرض) و خطوط نرم (در طوق كم عرض) وجود دارد.

در مئذنه بالايى گلدسته، در زير آن روزنهايى هشت گانه (در هر ضلع يك روزن) و در بالاى روزن ها مقرنس هايى وجود دارد كه همين مقرنس ها پيش نشستگى ابعاد مئذنه نسبت به ساقه را مى سازد. سقف اين مئذنه نيز همانند مئذنه پايين بر روى هشت ستون قرار دارد و ساير مشخصه هاى هنرى و نماى اين مئذنه همانند مئذنه پايين است.

در سقف مئذنه بالايى، قطر گلدسته به طور چشمگيرى كاهش مى يابد و بالاتر از آن طوق برجسته اى تزيين شده قرار دارد. بالاتر از اين طوق گنبدچه مانندى شبيه كلاه خود وجود دارد كه داراى خطوط نصف النهار شكل طولى با تورفتگى است و قاعده برونزى و طلا كارى شده هلال فوقانى گلدسته بر روى آن قرار مى گيرد. بالاترين نقطه گلدسته نيز نشان هلال است.

گنبدها: گنبدها نشانه هايى اصلى از ساخت وساز توسعه جامع اخير هستند، كه البته در شكل و شمايل و نوع تزيين داخلى و پوشش بيرونى در دو حرم مسجد الحرام و مسجد النبى با همديگر تفاوتى آشكار دارند. در مسجد الحرام گنبدها ثابت و از داخل بر روى مقرنس ها استوار است و از همين سمت در ساقه خود پنجره هايى از چوب ساج دارد. اطراف همين پنجره ها در نماى بيرونى با سنگ گرانيتصنعتى پوشش شده و در

ص:204

ميان اين نماى سنگىِ بيرونى خطوط برجسته طلا كارى شده و همچنين مساحت هايى با نماى سنگ امازونيت و نيز كاشى هاى رنگارنگ كه در قالب نظامى از هندسه و هنر اسلامى سامان يافته اند وجود دارد.

مقرنس هاى اين گنبدها از گرانيتصنعتى است و در برخى از طاق هاى بلند نيز از سنگ مرمر سفيد و سبز استفاده شده است.

در داخل گنبدها چلچراغ هايى از مس و بلور داراى اشكال هندسى ويژه وجود دارد.

پشت بام گنبدها نيز با ازمالدو رنگى پوشش شده است.

سيستم برق و روشنايى: تأمين برق و روشنايى حرم مسجد الحرام بر سيستمى فعال متكى است كه همه شرايط غير منتظره در آن لحاظ شده و در هر وضعيتى مى تواند جريان برق را بر قرار نگه دارد.

بر همين اساس، نيروى برق مسجد الحرام از منابع متعددى تأمين مى شود تا احتمال قطع جريان بهصفر برسد. منابع تأمين كننده جريان برق در مسجد الحرام عبارتند از:

1- تغذيه كننده هاى اصلى كه جريان برق را از طريق پست هاى جبل ابوقبيس، حارّة الباب و پست ويژه حرم براى مولدهاى احتياطى، از خطوط برق منطقه غربى «سكيكو» كه داراى چهار مولد است مى گيرد.

2- ايستگاه توليد برق احتياطى كه در كدى در فاصله 5/ 3 كيلومترى مسجد الحرام قرار دارد و اخيراً با افزايش موتورهاى آن از 4 به 8 دستگاه قدرت توليد آن، به 32 مگاوات رسيده است.

3- سيستم جريان مستمر برق (..) كه روشنايى اضطرارى و سيستمصوتى مسجدالحرام را تأمين مى كند.

4- افزون بر اين، منبع تغذيه مستمر ديگرى نيز تدارك ديده شده كه با باترى كار مى كند و مى تواند در شرايط اضطرارى نيروى لازم براى روشنايى اضطرارى و ديگر خدمات حياتى مسجدالحرام را به مدت 30 دقيقه و تا برقرار شدن جريان مولدهاى

ص:205

احتياطى و ذخيره فراهم كند.

تهويه هوا: در مجموعه بناهاى مسجد الحرام، از دو نوع تهويه استفاده مى شود:

1- تهويه و جابه جا كردن هوا؛ با كمك پنكه هاى سقفى و ديوارى، كه مجموع آنها به 1292 دستگاه مى رسد.

2- تهويه از طريق تلطيف هوا، كه با تزريق هواى سرد به اماكن حرمصورت مى گيرد. بدين منظور كانال هايى در طبقه همكف و در كف طبقه بالا تعبيه شده و از آنها كانال هايى فرعى به درون ستون ها كشيده شده است. هواى سرد از طريق اين تونل ها توزيع و با عبور از دريچه هايى مربع شكل كه در بالاى ستون ها تعبيه شده اند وارد فضاى اماكن مسجد الحرام مى شود و در همين حال، هواى گرم از طريق دريچه هاى دايره اى شكل كه در پايين ستون ها در نظر گرفته شده است به بيرون حرم هدايت مى گردد.

عمليات اصلى تهويه و تلطيف هوا در ايستگاه مركزى اى كه به همين منظور در خيابان اجياد و در فاصله 450 مترى حرم ايجاد شده استصورت مى گيرد. اين ايستگاه كه در ساختمانى شش طبقه واقع شده، در بردارنده جديدترين دستگاه هاى تهويه و شامل سى و دو واحد خنك كننده هوا با ميانگين بيش از 13000 تن هواى سرد است.

از اين ايستگاه آب سرد با لوله هاى 1100 ميليمترى كه در تونل شبكه خدماتى اطراف حرم قرار گرفته است به داخل مسجدالحرام پمپاژ و آن جا آب هايى كه سرماى خود را از دست داده دوباره از طريق لوله به ايستگاه باز گردانده مى شود.

در ايستگاه مركزى تهويه هوا 142 دستگاه تهويه با ميانگين توليد 1755 كيلو در ثانيه وجود دارد كه هواى تهويه شده در آنها از طريق كانال هاى ويژه و به كمك دستگاه هاى مكش و پمپاژ به طبقه پايين بناهاى تازه احداث تزريق و از آن جا از طريق لوله هاى فرعى به دستگاه هاى تهويه هوا كه در طبقه همكف مسجد الحرام نصب شده، فرستاده مى شود.

علت انتخاب موقعيت فعلى براى دستگاه هاى تهويه مركزى مسجد الحرام دور نگه داشتنصداى دستگاه ها از مسجد بوده است، هر چند در همان محل نيز براى كاستن ازصداها از عايق هاىصوتى استفاده شده است.

ص:206

به هدف توزيع مناسب تر هواى تهويه شده، كانال هاى تهويه به مجموعه شبكه خدماتى كه گرداگرد حرم وجود دارد متصل شده و از اين رهگذر امكان تنظيم درست تر و به هنگام ميزان سردى و گرمى هوا و نيز فرستادن هواى سرد به هر نقطه كه لازم تر است فراهم گشته است.

در چهار چوب تكميل اين سيستم امكانات جداگانه اى براى تهويه هواى مسعى فراهم گرديده كه هواى سرد را از طريق دريچه هاى موجود در شرق مسعى به فضاى ميانصفا و مروه هدايت مى كند.

ص:207

ص:208

جزئيات طرح. الف. ب. ج. مجموع ملاحظات

4-صحن هاى بيرون مسجدالحرام-- 88000- كل اين رقم به توسعه دوران كه به برگزارى نماز اختصاص فهد مربوط مى شود.

يافته است

مجموع مساحت ها 129127 13104 206000 366168 اين رقم شاملصحن هاى بيرونى مسجد نيز هست.

گنجايش تعداد نمازگزار 47000 313000 460000 820000 در اوقات اوج ازدحام اين رقم از يك ميليون نفر فراتر مى رود.

تعداد گلدسته ها 9277 دو گلدسته جديد در دوره فهد در كنار باب ملك فهد احداث شده است.

ارتفاع گلدسته ها به متر 898936

تعداد پلكان ثابت 1367 «(1)»

ساختمان هاى پلكان متحرك 725 ظرفيت جابجايى پله هاى بيرونى خارجى 105000 نفر در ساعت

تعداد پلكان متحرك داخلى 22 ظرفيت جابجايى پله هاى داخلى 60000 نفر در ساعت است.

ص:209

جدول شماره 2: توسعه ها و نوسازى هاى جامع مسجد الحرام «(1)»

رديف توسعه و نوسازى سال انجام سال انجام

ه. ش. ميلادى

1 توسعه و نوسازى عمر بن خطاب 63817

2 توسعه و نوسازى عثمان بن عفان 64626

3 توسعه و نوسازى عبداللَّه بن زبير 68465

4 توسعه و نوسازى وليد بن عبدالملك 70991

5 توسعه و نوسازى منصور دوانيقى 754137

6 توسعه و نوسازى مهدى عباسى 776160

780164

7 توسعه و نوسازى معتضد عباسى (زياده دار الندوه) 894281

8 توسعه و نوسازى مقتدر عباسى (زياده باب ابراهيم) 918306

9 توسعه و نوسازى عبدالعزيز آل سعود 19551375

10 توسعه و نوسازى ملك فهد بن عبدالعزيز 19891409

جدول شماره 3: نوسازى هاى مسجد الحرام «(2)»

رديف نوسازى تاريخ ه. ق. م.

1 نوسازى عبدالملك مروان 69475

2 نوسازى معتمد عباسى 884271

3 نوسازى امير بيسق ظاهر 1400803

4 نوسازى فرج برقوق بن قانصوه 1404807

5 نوسازى سلطان قايتباى عثمانى 1477882

6 نوسازى سلطان سليمان قانونى 1564972

7 نوسازى سلطان سليم دوم 1576984

ص:210

رديف نوسازى هجرى قمرى ميلادى

8 نوسازى سلطان مراد خان 16001003

9 نوسازى شريف حسين بن على 19221338

10 نوسازى ملك عبدالعزيز آل سعود 19281344

11 نوسازى ملك عبدالعزيز آل سعود 19301343

12 نوسازى ملك عبدالعزيز آل سعود 19381354

جدول شماره 4: مرمّت هاى مسجد الحرام «(1)»

رديف تاريخ ه. ق. م.

1 مرمت قاضى مكه جمال الدين محمد بن عبداللَّه 1412815

2 مرمت سلطان اشرف برسباى 1422825

3 مرمت ابن المراءه مصرى 1427830

4 مرمت امير سودون محمدى 1435838

5 مرمت ظاهر سيف الدين چقمق 1440843

6 مرمت امير قثم 1443846

7 مرمت ناظر حرم بيرم بيك 1449852

8 مرمت ناظر بردبيك 1451854

9 مرمت ناظر و قاضى القضاة وقت برهان الدين بن ظهيره 1482855

10 مرمت ناظر و قاضى القضاه وقت جمال الدين 1498894

11 مرمت خواجه محمد بن عباد رومى 1512915

12 مرمت سلطان اشرف قانصوه 1514917

13 مرمت ناظر حرم احمد جلبى 1558961

14 مرمت سلطان محمد بن مراد 16001003

15 مرمت سلطان محمد خان 16021005

ص:211

رديف تاريخ ه. ق. م.

16 مرمت سلطان احمد بن محمد 16121015

17 مرمت سلطان محمد بن ابراهيم 16691072

18 مرمت سلطان ابراهيم بيك 17091112

19 مرمت معمار محمد افندى 17311134

20 مرمت سلطان عبدالحميد خان 18541257

21 مرمت سلطان عبدالمجيد خان 18631266

22 مرمت سلطان عبدالحميد خان 18761279

23 مرمت سلطان عبدالحميد خان ثانى 18981314

24 هموار كردن مسعى به فرمان ملك عبدالعزيز 19291345

25 احداث سايه بان ها به فرمان ملك عبدالعزيز 19301346

جدول شماره 5: شرح وضعيت توسعه هاى مسجد الحرام «(1)»

الف: تاريخ انجام بر حسب سال قمرى، ب: مساحت خالص افزوده شده به مسجد الحرام بر حسب متر مربع، ج: درصد افزايش، د: مساحت كل پس از توسعه بر حسب متر مربع

رديف نام الف. ب. ج. د. ملاحظات

1 دوران قريش 18 قبل از 2126 در آن دوران مسجد الحرام هجرت بنايى مشخص نداشت و

ص:212

رديف نام. الف. ب. ج. د. ملاحظات

محدوده مطاف كه ميان خانه هاى پيرامونى كعبه بازمانده بود حكم مسجد الحرام كنونى داشت.

2 توسعه عمر بن خطاب 17 ه. ق. 701487% 3613 در اين دوره براى نخستين بار ديوارهاى مسجد الحرام برافراشته شد.

3 توسعه ونوسازى دوران 2486926% 4482 در اين دوره رواق هايى برگرد عثمان مسجد الحرام بنا گرديد.

4 توسعه ونوسازى عبداللَّه بن 9665/ 672982% 96/ 7464 عبداللَّه بزرگ ترين توسعه را تا زبير روزگار خود به انجام رسانيد و كعبه را سقف پوشاند.

5 توسعه وليد بن عبدالملك 0491/ 372805% 10270

6 توسعه منصور دوانيقى 515221137% 15491 در اين دوره مساحت مسجد 5/ 1 برابر شد و ديوارها داراى نماى سنگ و كف مسجد الحرام نيز سنگفرش گرديد.

7 توسعه دوران مهدى عباسى 161، 8112512164% 28003 در اين دوره و طى دو توسعه اى كه انجام يافت، مسجد الحرام شكل مربع به خود گرفت.

مهدى همچنين پنج در بر درهاى مسجد افزود.

8 توسعه دوران معتضد عباسى 31284/ 51339% 31/ 29342 سمت دارالندوه در اين دوره به مسجد افزوده شد. اين بخش را بعدها زياده دار الندوه گفتند.

9 توسعه دوران مقتدر عباسى 85306/ 4714/ 2% 16/ 30057 زياده باب ابراهيم و همچنين سراى زبيده در اين دوره به مسجد الحرام افزوده شد.

ص:213

رديف نام. الف. ب. ج. د. ملاحظات

10 نخستين توسعه سعودى به 451310411375% 160168 در اين دوره مسعى جزو حرم فرمان ملك عبدالعزيز شد و ساختمانى دو طبقه براى آن بنا گرديد و حرم قديم نوسازى شد.

همچنين براى مسعى 21 در به داخل مسجد الحرام و 7 در از ضلع شرقى به بيرون گشوده شد.

11 توسعه ملك فهد 1282060001409% 366168 در نوع خود يكى از بزرگ ترين توسعه هاى مسجد الحرام كه درنتيجه آن با افزوده شدن 206000 متر مربع به مساحت مسجد الحرام، مساحت كل آن به 366168 متر مربع و گنجايش جمعيت آن به 820000 نفر رسيد كه اين رقم در شرايط ازدحام به يك ميليون نيز مى رسد.

جدول شماره 6: فهرستى از شمار حجاج در نيم سده از دوران سعودى

رديف سال ه. ق. شمارحجاج درصدافزايش امير الحاج مساحت حرم در آن وقت

يا كاهش

13451 ه 90662 ملك عبدالعزيز 16/ 30057

2 1346 ه 96312 23/ 6+ ملك عبدالعزيز

3 1347 ه 90764 76/ 5- ملك عبدالعزيز

4 1348 ه 81166 57/ 10- ملك عبدالعزيز

5 1349 ه 39045 89/ 51- ملك عبدالعزيز

ص:214

رديف سال ه. ق. شمارحجاج درصدافزايش امير الحاج مساحت حرم در آن وقت

يا كاهش

13506 ه 29065 56/ 25- ملك عبدالعزيز

13517 ه 20181 56/ 30- ملك عبدالعزيز

13528 ه 25291 32/ 25+ ملك عبدالعزيز

13539 ه 23898 04/ 34+ ملك عبدالعزيز

135410 ه 33820 20/- ملك عبدالعزيز

135511 ه 49517 41/ 46+ ملك عبدالعزيز

135612 ه 76334 15/ 54+ ملك عبدالعزيز

135713 ه 59577 95/ 21- ملك عبدالعزيز

135814 ه 32153 03/ 46- ملك عبدالعزيز

135915 ه 09024 93/ 71- ملك عبدالعزيز

136016 ه 23863 43/ 164+ اميرفيصل به نيابت از ملك عبدالعزيز

17 1361 ه 24743 68/ 3+ ملك عبدالعزيز

136218 ه 63590 00/ 157+ اميرفيصل به نيابت از ملك عبدالعزيز

19 1363 ه 27857 19/ 56- اميرفيصل به نيابت از ملك عبدالعزيز

20 1364 ه 33630 72/ 20+ ملك عبدالعزيز

136521 ه 61286 23/ 82+ اميرسعود به نيابت از ملك عبدالعزيز

22 1366 ه 55344 69/ 9- ملك عبدالعزيز

136723 ه 75614 62/ 36+ اميرسعود به نيابت از ملك عبدالعزيز

24 1368 ه 99069 01/ 31+ ملك عبدالعزيز

136925 ه 107653 66/ 8+ اميرسعود به نيابت از ملك عبدالعزيز

26 1370 ه 100578 57/ 6- ملك عبدالعزيز

137127 ه 148515 66/ 47+ اميرسعود به نيابت از ملك عبدالعزيز

28 1372 ه 149841 89/+ اميرسعود به نيابت از ملك عبدالعزيز

29 1373 ه 146072 51/ 2- ملك سعود بن عبدالعزيز

30 1374 ه 232971 49/ 59+ ملك سعود بن عبدالعزيز

31 1375 ه 220733 25/ 5- ملك سعود بن عبدالعزيز شروع عمليات اجرايى مسعى

ص:215

رديف سال ه. ق. شمارحجاج درصدافزايش امير الحاج مساحت حرم در آن وقت

يا كاهش

137632 ه 215575 33/ 2- ملك سعود بن عبدالعزيز

137733 ه 209197 95/ 2- ملك سعود بن عبدالعزيز پايان برخى از مراحل اجرايى مسعى

34 1378 ه 207171 96/- ملك سعود بن عبدالعزيز

137935 ه 253369 29/ 22+ ملك سعود بن عبدالعزيز

138036 ه 285948 85/ 12+ ملك سعود بن عبدالعزيز عمليات اجرايى مسعى رو به پايان است

37 1381 ه 216455 30/ 24- ملك سعود بن عبدالعزيز پايان عمليات اجرايى و افتتاح مسعى

38 1382 ه 199038 04/ 8- امير فيصل به نيابت از ملك سعود آغاز مرحله دوم طرح توسعه

39 1383 ه 266555 92/ 33+ امير به نيابت از ملك سعود بخش خارجى طرح توسعه و ساختمانهاى جديد توسعه طواف

40 1384 ه 283319 28/ 6+ ملك فيصل بن عبدالعزيز ادامه اجراى طرح توسعه

41 1385 ه 294118 81/ 3+ ملك فيصل بن عبدالعزيز

138642 ه 316226 51/ 7+ ملك فيصل بن عبدالعزيز ادامه عمليات اجرايى بخش هاى جانبى طرح توسعه

43 1387 ه 317507 72/+ ملك فيصل بن عبدالعزيز ادامه عمليات اجرايى بخش هاى جانبى طرح توسعه

44 1388 ه 374782 66/ 17+ ملك فيصل بن عبدالعزيز آخرين سال مرحله دوم توسعه

45 1389 ه 406295 40/ 8+ ملك فيصل بن عبدالعزيز پايان مرحله دوم و آغازمرحله سوم توسعه

ص:216

رديف سال ه. ق. شمارحجاج درصدافزايش امير الحاج مساحت حرم در آن وقت

يا كاهش

139046 ه 431270 14/ 6+ ملك فيصل بن عبدالعزيز ادامه مرحله سوم توسعه

47 1391 ه 479399 15/ 11+ ملك فيصل بن عبدالعزيز بناى مكبريه، احداث راه هاى جديد و ميدان ها

48 1392 ه 645183 58/ 34+ ملك فيصل بن عبدالعزيز پايان مرحله سوم

49 1393 ه 607755 80/ 5- ملك فيصل بن عبدالعزيز آغاز مرحله چهارم از نخستين طرح توسعه دوران سعودى

50 1394 ه 918777 17/ 51+ امير فواز به نيابت از ملك فيصل نوسازى بناهاى حرم قدم

51 1395 ه 894573 63/ 2- ملك خالد بن عبدالعزيز سال ما قبل آخر عمليات توسعه

52 1396 ه 719040 62/ 19- ملك خالد بن عبدالعزيز پايان توسعه و رسيدن مساحت به 160168 م. م.

53 1397 ه 739319 82/ 2+ ملك خالد بن عبدالعزيز پايان توسعه و رسيدن مساحت به 160168 م. م.

54 1398 ه 830236 29/ 12+ امير فهد به نيابت از ملك خالد پايان توسعه و رسيدن مساحت به 160168 م. م.

55 1399 ه 862520 88/ 3+ ملك خالد پايان توسعه و رسيدن مساحت به 160168 م. م.

56 1400 ه 812892 75/ 5+ ملك خالد پايان توسعه و رسيدن مساحت به 160168 م. م.

57 1401 ه 879368 17/ 8+ ملك خالد پايان توسعه و رسيدن مساحت به 160168 م. م.

58 1402 ه 9111853 93/ 2- ملك فهد بن عبدالعزيز پايان توسعه و رسيدن مساحت به 160168 م. م.

ص:217

رديف سال ه. ق. شمارحجاج درصدافزايش امير الحاج مساحت حرم در آن وقت

يا كاهش

140359 ه 1003555 61/ 17+ ملك فهد بن عبدالعزيز

60 1404 ه 0969671 41/ 3- ملك فهد بن عبدالعزيز

61 1405 ه 846097 74/ 12- ملك فهد بن عبدالعزيز

140662 ه 856718 25/ 1+ ملك فهد بن عبدالعزيز

140763 ه 960386 10/ 12+ ملك فهد بن عبدالعزيز

140864 ه 762755 57/ 20- ملك فهد بن عبدالعزيز

140965 ه 774560 54/ 1+ ملك فهد بن عبدالعزيز

141066 ه 827236 80/ 6+ ملك فهد بن عبدالعزيز آغاز طرح توسعه فهد ابن عبدالعزيز

67 1411 ه 720102 95/ 12- ملك فهد بن عبدالعزيز ادامه طرح توسعه

68 1412 ه 1012140 55/ 4+ ملك فهد بن عبدالعزيز ادامه طرح توسعه

69 1413 ه 922813 90/ 1- ملك فهد بن عبدالعزيز ادامه طرح توسعه

70 1414 ه 995611 28/+ ملك فهد بن عبدالعزيز پايان طرح توسعه و رسيدن مساحت حرم به 366168 م. م.

ص:218

ص:219

ص:220

ص:221

ص:222

مسجد النبى نگين انگشترى مدينه است؛ همپاى آن و همسفر آن در همه تاريخ است و آن سان اين دو به هم پيوسته اند كه هيچ نمى توان آنها را از هم جدا كرد، يا تاريخ آنها را جداى از هم ديد و يا از يكى نوشت و از ديگرى هيچ نگفت.

بدين دليل بايسته است پيش از پرداختن به مسجد النبى به مدينه و تاريخ آن و همچنين نام ها و موقعيت جغرافيايى اين شهر و مسائلى از اين دست بپردازيم. آنچه فرا روى داريد گزارشى فشرده در اين باره است:

ص:223

انديشه خوارى و زبونى مى رهاند و به پيش مى راند.

همو كه پيشواى مردم است و با جهاد و تلاش، آنان را به سوى حق راه مى نمايد و خود معلم راستين است كه اگر از وى فرمان برند رستگار شوند.

از هر لغزشى درمى گذرد و عذر و پوزش مردمان مى پذيرد و اگر هم با او نيكى كنند خداى سزامندتر است كه آنان را پاداش دو چندان بخشد.

بخشاينده ترين است، استوار پيمان ترين است و در پيشگاه اوست كه بيش از هر كس ديگر توان به حاجت خويش دست يافت و هرگز نوميد باز نگشت.

در آن هنگامه هاى سختى كه هر بخشنده و سخاوتمندى ديرين، به رغم گذشته خويش عطا را فرو گذارد او هر تازه وارد و هر خانه زاد را به فراوانى عطا دهد.

پروردگارش او را از خردسالى پروراند و در سايه برترين خير و بركت به كمال رساند.

شكوه و عظمت مسلمانان به دست او به كرانه رسيد و در پرتو اوست كه نه دانش در زنجير است و نه انديشه در تباهى.

مى گويم و البته بر اين سخنم هيچ كس جز بى خردانِ منفور خرده نگيرند.

هرگز از ثناگويى او دل نبرم، بدان اميد كه در بهشت جاويد جاودانه شوم.

و در جوار مصطفى باشم كه بدين ثناگويى اميد جوارش دارم و در رسيدن بدان روز مى كوشم و در پى آن دوانم.

ص:224

گشايش هاى الهى بردامانش ريختند، سرايى كه ثروت مسلمانان در آن گرد مى آمد و زندگانى اسلام آوردگان از فرمان آن سامان مى يافت.

بركت آن را از هر سوى در ميان گرفته است و فرشتگان الهى بر آسمانش بال عنايت و رعايت گسترده اند. آن كه رزق و روزى بطلبد در زمين اين شهر بجويد و آن كه ستاره خود را راه پويد چشم بر آسمان اين شهر بدوزد. آن كه آهنگ مجد و عظمت كند راهش از اين شهر بگذرد و آن كه «درآمد گاهصدق و راستى» «(1)» را بخواهد در اين شهر گام نهد.

مدينه را مى گويم؛

آن جا كه «باره» و «مبرّه» است؛ ساكنانش را به برّ و بركتى ويژه گزين كند و ديگر مردمان را در پهنه گيتى مايه برّ و بركت شود؛ چه، خاستگاه همه اسرار الهى و تابشگاه انوار ربّانى است كه هم در دامنش زندگانى به سعادت بگذرد.

و هم آيينى كه از آن برخاسته، راهنماى سعادت بشر شود. بر خاك پاكش پيامبرخداصلى الله عليه و آله گام نهاده و در هوايش بويى از آخرين نفس هاى پيامبرصلى الله عليه و آله است و گويى بر نخل هايش دست هاى آن عزيز گرانقدر كه خرما مى چيند تا با آن روزگار بگذراند.

«جابره» است كه هر دل و دست شكسته را درمان بخشد و هر تهى دستى را بى نياز كند.

«مجبره» است كه همگان را به سر فرود آوردن در برابر آيات عظمت خويش ناگزير سازد.

«جباره» است كه دست تجاوز هر كس را كه بدان سوى گشوده شود در هم شكند.

«مجبوره» است كه هر آسيب و گزندى از ناملايمات حوادث بر آن و بر مردمانش رسد خدايش جبران كند تا در آن هيچ سختى بى گشايش نماند و اين

ص:225

همه، سپاس به درگاه خداى را بطلبد.

«حسنه» است كه حسن و جمال با آن هم آغوش گشته و زيبايى آن را در خويش غرقه ساخته است.

«مرحومه» است كه خداوند آن را در بارش رحمت خويش قرار داده است و غفران و بخشايش خداوند بر مردمانش پيوسته نازل شود.

خود همه فضل و شرافت و عظمت، دلدار همه انسان هاى بزرگوار، و سرايى است كه پاكان و نيكان را در خويش جاى داده و كانون فرمانروايى رسول خداصلى الله عليه و آله به دل ها و سرزمين ها و جايگاه مهاجران و انصار بوده است.

«غراء» است، پيشاپيش همه خوبى ها و فضيلت ها.

مهتر همه سرزمين ها است كه حلال و حرام خدا از آنجا سرچشمه گرفته است.

روضه آنجاست و همان سرزمينى است كه هجرتگاه پيامبرصلى الله عليه و آله شد. خدايش طابه و رسولش طيبه ناميد و حسّانش «معهد منير» خواند و يكپارچه طيب و پاكيزه است.

«حبيبه» است كه هر محبّى را دوست دارد.

«محبوبه» است كه همگان دوستش دارند.

مهد هر دانش و سرچشمه هر آگاهى، و دانشگاهى است كه پيامبرصلى الله عليه و آله خود نخستين استادش بوده و جبريل در آنجا تعليم فرموده است، دانشگاهى براى دانش و فضيلت كه يگانه ارزيابى اش به تقوا و ايمان و پايمردى در طريق خدايى بودن است.

روضه پيامبرصلى الله عليه و آله، يادمانصحابى، نشان زندگى تابعى و آثار تمدن اسلامى بر جاى مانده از بدوى و حضرى در آنجاست. آن اندازه نشان هاى افتخار تاريخ پر عظمت اسلام در اين شهر گرد آمده كه هر زبانى در توصيفش به عجز درمى ماند و هر وصفى از بيان آن ناتوان مى گردد: از قبا تا خندق و از خندق تا احُد آيت هايى است كه ايمان افزايد و يقين زايد. بقيع آنجاست و بى گمان سرآمد همه گورستان هاست كه نزديكان پيامبرصلى الله عليه و آله،صحابه او و بزرگان اسلام را در خويش

ص:226

جاى داده و رسول خداصلى الله عليه و آله بر خفتگان آن دعا كرده و رحمت الهى را براى آنان خواسته است.

شهر شهر مسجد النبى است و در اين مسجد است كه مسلمانانصف درصف به نماز مى ايستند و با ياد خداوند يگانه، همه جدايى ها و دوگانگى ها و واگرايى ها را از ياد مى برند و همه تعصب هاى ناروا را، چونان كه گناه از آنان فرو ريزد، فرو مى نهند تا جهان آينده را جهان اسلام كنند و پيام اين دين الهى را در همه جاى آن بگسترند.

خداى همه آنان را كه بر او برخيزند و براى او بنشينند و براى او گام بردارند و سنت رسولشصلى الله عليه و آله را سر لوحه كار و زندگى خويش قرار دهند توفيق دهاد! «(1)»

ص:227

و نظريه هايى كه درباره پيدايش اين شهر مطرح شده گرفتار ابهام، پرسش، تناقض، و گاه آميخته به خرافه است. اما با اين همه نقطه هاى اشتراك و اتفاق نظرهايى ميان آگاهى هاى تاريخى درباره اين شهر و يا ميان نظريه ها و ديدگاه ها وجود دارد كه خود نوعى اجماع شمرده مى شود.

نگارنده، همان گونه كه پيشتر يادآور شده، اين كتاب را جستارى آكادميك نمى داند و بيشتر مى كوشد در آن آگاهى هايى فشرده كه مورد نياز خوانندگان عادى است پيش روى گذارد. از همين روى همانند بخش هاى مربوط به كعبه و مسجد الحرام در اين بخش نيز آگاهى هايى فشرده و كوتاه در اختيار مى گذارد:

1- همگان بر اين اتفاق دارند كه مدينه تا پيش از هجرت، «يثرب» نام داشته است، چنان كه در قرآن كريم به اين موضوع تصريح شده است: وَإِذْ قَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ يَا أَهْلَ يَثْرِبَ لَامُقَامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا .... «(1)» همچنين متون روايى و تاريخى گوياى آن است كه پيامبرصلى الله عليه و آله از ادامه به كار بردن اين نام نهى فرموده است؛ در حديثى كه براء بن عازب نقل كرده آمده است: «هر كس مدينه را يثرب بنامد بايد از خداوند آمرزش بطلبد. آن طابه است، طابه است.» «(2)» اما اين كه چرا در قرآن كريم اين نام به كار رفته، در پاسخ بايد گفت: آنچه در قرآن آمده نقل سخن منافقان است كه از اين شهر با نام يثرب ياد كردند.

2- معظم منابع عربى تقريباً بر اين اتفاق دارند كه يثرب نام مردى از نوادگان نوح و احتمالًا همو پايه گذار اين آبادى بوده است. البته در اين مورد كه چند نسل ميان نوح و يثرب فاصله وجود داشته و نام كسانى كه در سلسله واسطه ها قرار مى گيرند چيست اختلاف وجود دارد.

3- در كتاب هاى تاريخ، هر جا سخن از نخستين كسانى كه در يثرب اقامت گزيدند به ميان مى آيد از «عبيل» و «عماليق» ياد مى شود، هر چند در اين باره كه كدام يك از اين

ص:228

دو قوم پيشتر از ديگرى در مدينه اقامت داشته اند اختلاف وجود دارد.

اين دو قوم در جريان مهاجرت هاى بزرگى كه در روزگاران قديم در جست و جوى آبادانى و سرزمين انجام مى شدهصورت پذيرفته است.

4- در متون تاريخى و در ميان كسانى كه در نخستين دوره پيدايش مدينه در اين آبادى مى زيستند از «صعل» و «فالج» نيز سخن به ميان مى آيد و بدين نكته اشاره مى شود كه يهوديان بر اين دو خاندان وارد شدند.

5- ميان مورخان در اين نكته هيچ ترديد يا اختلافى وجود ندارد كه در هنگام هجرت پيامبرصلى الله عليه و آله به مدينه ساكنان آن آميخته اى از قبايل عرب و يهود بوده و مهمترين خاندان هاى آنان عبارت بودند از اوس و خزرج از اعراب، و بنى قينقاع، بنى قريظه و بنى نضير از يهوديان، اما اين كه چگونه يهوديان و يا اوس و خزرج به مدينه آمده بودند و كدام يك از آنها سابقه سكونت كهن ترى داشتند، دست كم نگارنده به پاسخى روشن و كامل در اين باره دست نيافته است.

6- اوس و خزرج دو قبيله قحطانى و از اعراب عاربه اى بودند كه از سبأ در يمن، قبل يا بعد از فاجعه سيل ارم و خرابى سد مأرب، بدين سامان آمدند و هر دو به تبار بزرگ قيله دختر ارقم بن عمرو بن جفنه تعلق دارند.

اين از حكمت خداوند بود كه نياكان پدرى پيامبرصلى الله عليه و آله از عرب مستعربه و نياكان مادرى او دايى هاى عبدالمطلب از طايفه بنى نجار؛ يعنى از عرب عاربه باشند تا بدين سان نسب آن حضرت به اين هر دو تيره بزرگ اعراب بازگردد.

7- متون تاريخى در اين باره تواتر دارند كه زندگى اوس و خزرج تا پيش از هجرت رسول خداصلى الله عليه و آله بدان شهر، آميخته با جنگ هاى فرساينده بود و جنگ هايى كه بيش از يك قرن ميان آنان استمرار داشت توانشان را ستانده بود. اين سلسله درگيرى ها كه از باب تغليب، آنها را «حروب بعاث» منسوب به آخرين جنگ از اين سلسله- مى نامند با «حرب سمير» آغازشده بود. سمير بن زيد نام يكى از افرادقبيله اوس بود كه آتش اين جنگ را برافروخت.

آخرين اين نبردها؛ يعنى حرب بعاث پنج سال پيش از هجرت پايان يافت. از آغاز

ص:229

آن نخستين جنگ تا آخرين آن بيش از ده جنگ عمده رخ داد كه از آن جمله است: حرب حاطب و سراره، فارع، يوم الربيع، فجار اولى و همانند آن.

گفتنى است همه اين جنگ ها به آتش افروزى يهوديانصورت پذيرفت و حدودصد و بيست سال ادامه يافته بود. اين خود، به حكمت الهى، سبب شده بود اوس و خزرج چشم به آينده اى پر ازصلح و آرامش بدوزند. همين خود مهمترين عاملى بود كه سبب شد آنان به سرعت به رسول خداصلى الله عليه و آله بگروند و در بيعت هاى سه گانه عقبه با او پيمان ببندند و يكسره دل در اختيار او گذارند.

ص:230

مدينه- با مركز گرفتن مسجد النبى براى شهر- قرار مى گرفته و امروز با توجّه به توسعه شهر، در داخل مدينه واقع است.

در اطراف منطقه مدينه دو كوه و دو وادى بزرگ وجود دارد كه اين شهر را در ميان گرفته اند:

در جنوب مدينه جبل عير قرار گرفته و وادى عقيق در مسافت محدودى به موازات آن قرار دارد و پس از چندى به سمت غرب زاويه مى گيرد تا ناحيه غرب مدينه را تشكيل دهد.

در شمال مدينه هم كوه احد و وادى قنات قرار دارد كه از مناطق مجاور سيدالشهدا مى گذرد. وادى بطحان كه آن را وادى ابى جيده نيز گويند وادى ديگرى است كه بهصورت جنوبى- شمالى از ميان مدينه مى گذرد و در پايين شهر به وادى عقيق مى پيوندد.

اين وادى طبيعى، از منطقه قربان به بعد گود بردارى شده و پس از چندى با خواباندن لوله هاى پر قطرى درآن، كه تا عيون ادامه دارد ازحالت كانال روباز خارج شده است.

در پشت كوه احد، كوه كم ارتفاع گنبدى شكل سرخ رنگى است كه آن را جبل ثور گويند و مرز شمالى مدينه و حرم مدينه است. اين بلندى تا مسجد النبى 8 كيلومتر فاصله دارد. جبل عير هم كه در جنوب واقع شده و مرز جنوبى حرم مدينه را تشكيل مى دهد تا مسجد النبى 8 كيلومتر فاصله دارد و بدين ترتيب طول منطقه حرم مدينه در محور شمال- جنوب؛ يعنى از ثور تا عير 16 كيلومتر است.

پيشتر يادآور شديم كه دو دشت سوخته در دو سوى شرق و غرب، مدينه را در ميان گرفته و بخشى از آنها نيز جزو مدينه و منطقه داخلى آن شده است. مرزهاى شرقى و غربى حرم مدينه را مى توان در همين دشت ها سراغ داشت؛ يعنى از منطقه عروه و وادى آن در غرب تا مسجد عريض در شرق. اين مسجد در داخل مدينه و بر دست راست كسانى كه به سمت فرودگاه مى روند، در موازات مناطق بعد از پل مركز تجارى بلول واقع شده است. در ابتداى حكومت جديد ما، اين منطقه مركز قرنطينه بود.

آب و هواى مدينه از نوع آب و هواى خشكصحرايى قاره اى است كه البته پوشش گياهى اين منطقه تا حدى از شدت اين خشكى مى كاهد. اين منطقه داراى تابستان هاى

ص:231

طولانى و گرم است و گهگاه بادهاى سوزان مى وزد و زمستان هاى كوتاه با برخى روزهاى بارانى است، هر چند در آغاز و اواخر فصل بهار نيز مى توان از باران، گرچه اندك، سراغ يافت. بنابر احاديث اهل سنت، رسول خداصلى الله عليه و آله خود اين شهر را به كم باران بودن وصف كرده است.

احمد و همچنين طبرانى در معجم الأوسط از طريق رجالصحيح، از ابوهريره نقل كرده اند كه گفت: از رسول خداصلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود: «اين سرزمين كم باران است.» همچنين در حديثى ديگر كه تا حدى ضعف دارد، آمده است كه پيامبرصلى الله عليه و آله فرمود: «هر كس گلّه گوسفندى دارد آن را از مدينه به جاى ديگر برد كه مدينه در زمين خدا از هرجاى ديگر كم بارش تر است»- اين حديث را طبرانى در معجم الكبير نقل كرده است.

ميانگين دماى تقريبى مدينه در ماه هاى سال، از اين قرار است:

ژانويه 160 مه 320 سپتامبر 350

فوريه 210 ژوئن 350 اكتبر 280

مارس 250 ژولاى 350 نوامبر 220

آوريل 270 آگوست 370 دسامبر 190

پوشيده نماندكه چون مراسم دينى بر پايه تقويم قمرى انجام مى گيرد و اين تقويم داراى فصل هاى ثابت نيست، ممكن است در ماه هاى مختلف سال و در شرايط مختلف تابستان و زمستان زائران براى زيارت به مدينه بروند و با وضعيت هاى متفاوت آب و هوا روبرو شوند.

ص:232

عظمت و جايگاه مدينه آن را از نام هايى چند برخوردار ساخته و هر يك از اين نام ها خود به جلوه اى از جلوه هاى آن اشاره مى كند و سويى از تابش عظمت اين شهر را مى نماياند.

نام هاى مدينه رادرمنابع تاريخى تابيش ازنود هم آورده اند. نگارنده دراين جا درصدد يادآورى همه آن نام ها نيست و به ذكر چند نمونه از مشهورترين نام ها بسنده مى كند:

1- مشهورترين نام آن «مدينه» است؛ يعنى هرگاه در متون اسلامى و به تبع آن در ديگر متون، از «مدينه» نام برند و هيچ قيد و توضيحى نياورند، مقصود از آن همين «مدينة النبى» است. مدينه بدين نام، هم در قرآن و هم در سنت ياد شده است و معمولًا در كنار اين نام واژه «منوره» را هم مى افزايند؛ چرا كه اين شهر از خدا و رسولش فروغ جاويدان يافته و اين روشنى را در هميشه تاريخ به جهان تابانده است. حسان بن ثابت از مسجد مدينه با نام «المعهد المنير» ياد كرده است.

2- «طابه» يكى ديگر از نام هاى آن است؛ در حديثى كه بخارى از سهل بن سعد، از ابوحميد نقل كرده، آمده است كه وى گويد: با رسول خداصلى الله عليه و آله از تبوك باز مى گشتيم و چون به نزديك مدينه رسيديم، حضرت فرمود: «اين طابه است.»

3- «طيبه» نام ديگر مدينه است؛ چرا كه شهرى پاك و پيراسته است، رسول پاك و طيب را در خود ميهمان كرد، و پيامبرصلى الله عليه و آله نيز آن را بدين نام خواند؛ در حديثى آمده است كه «مردم، مدينه را يثرب مى ناميدند اما پيامبر خدا آن را طيبه ناميد.»

4- «دار» نامى ديگر براى مدينه است كه خداوند در قرآن كريم از آن بدين عنوان ياد كرده و فرموده است: وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ ... «(1)» 5- «حبيبه» هم نام مدينه است؛ چرا كه پيامبر خداصلى الله عليه و آله آن را دوست داشت و به پيروى از او مسلمانان نيز آن را دوست دارند.

6- «حرم رسول اللَّه» نامى ديگر است كه بر مدينه نهاده اند. طبرانى از طريق رجالى موثق، اين حديث نبوى را نقل كرده است كه فرمود: «حرم ابراهيم مكه، و حرم من

ص:233

مدينه است.»

7- مدينه همچنين «دار الهجره» است؛ زيرا كه پيامبرصلى الله عليه و آله وصحابه او بدين شهر هجرت كردند.

8- «فتح» هم نام مدينه است؛ چه، همه سرزمين ها از اين شهر فتح شد.

9- مدينه را «خانه ايمان» نيز خوانده اند؛ كه رسول خداصلى الله عليه و آله به روايت مسلم و بخارى فرمود: «آن سان كه مار به سوراخ خويش برگردد، ايمان در مدينه خانه گزيند.»

10- مدينه «محفوظه» است؛ چرا كه خدايش از طاعون و از دجال نگه داشته است.

ص:234

برگردد كيفرى سخت يابد.

مدينه شهرى است كه مردمش به ميهمانى چون پيامبرصلى الله عليه و آله افتخار يافته اند. كوه و دشت آن به قدم هاى آن پيامبرصلى الله عليه و آله فخر ورزيده و از شادى برخود لرزيده است و نخل هايش در استقبال آن عزيز رقصِ شادى كرده اند.

در اين شهر پاداش نماز دو چندان است و مسجد اين شهر از آن مسجدهاست كه بار بستن به آهنگ زيارتشان رواست.

خرماى مدينه و خاك اين سرزمين شفاست. در اين سرزمين يادگارهايى از بهشت است و مردمانش همسايگان پيامبر خدايند.

هر كه در اين شهر بميرد بر ايمان مرده است، و آن روز كه مردمان به رستاخيز برخيزند مردمان اين شهر نخستين برانگيخته شدگان پس از پيامبرصلى الله عليه و آله باشند و از شفاعت او بهره برند.

اگر همه شهرها به شمشير گشوده شده، شهر مدينه گشوده قرآن است.

ستايش مدينه را كرانه نيست؛ چرا كه ستايش به اندازه دلدادگى است و دلدادگى مسلمانان به مدينه بى پايان است.

آنچه در اين سطور گذشت، نه سخن سرايى و قلمفرسايى، بلكه يادآورى پاره اى از حقايقى است كه در متون دينى و در احاديث اسلامى آمده است و اينك براى تبرّك نمونه هايى از آن احاديث را يادآور مى شويم:

بخارى از عايشه روايت كرده است كه گفت: رسول خداصلى الله عليه و آله فرمود: خداوندا! آن سان كه مكه را دوست داشتيم، بلكه بيشتر از آن مدينه را محبوبمان بدار خداوندا! كيل ها و پيمانه هاى ما را بركت ده و آنها را برايمان پر و بى عيب بدار!».

درصحيح بخارى وصحيح مسلم از ابوهريره نقل شده است كه گويد:

رسول خداصلى الله عليه و آله فرمود: «آن سان كه مار به سوراخ خود باز گردد ايمان در مدينه خانه كند.»

از ابوهريره همچنين به روايت بخارى نقل شده است كه گفت: پيامبرصلى الله عليه و آله فرمود:

فرمان يافته ام به آباديى بروم كه ديگر آبادى ها را فرو مى خورد. مردم، آن را يثرب گويند.

اما آن مدينه است كه مردمان [ناپاك] را از خود دور كند، آن گونه كه دم آهنگر

ص:235

ناخالصى هاى آهن را.»

بخارى و نيز مسلم از ابوهريره نقل كرده اند كه گفت: پيامبر خداصلى الله عليه و آله فرمود:

«فرشتگان بر دروازه هاى مدينه نگاهبانند و نه طاعون بدين شهر درآيد و نه دجال.»

در بخارى و ديگر منابع آمده است كه پيامبرصلى الله عليه و آله در ضمن حديثى بلند فرمود: «اگر مى دانستند، مدينه برايشان بهتر بود.»

درصحيح مسلم، از عامر بن سعد، از پدرش نقل شده كه گفته است:

رسول خداصلى الله عليه و آله فرمود: «من در ميان دو دشت مدينه اين را حرام مى دانم كه شاخه اى يا بوته اى بريده و يا حيوانى شكار شود.» در همين حديث است كه فرمود: «اگر مى دانستند، مدينه بر ايشان بهتر بود. هيچ كس اين شهر را، از روى بى ميلى به آن، وانگذارد مگر آن كه خداوند كسانى بهتر از او را در اين شهر جايگزين كند، و هيچ كس در اين شهر و در برابر سختى ها و دشوارى هاى آن مقاومت نكند مگر آن كه خود در روز قيامت او را شفيع يا شاهد باشم.» در روايت ديگرى در دنباله همين حديث چنين آمده است: «... و هيچ كس قصد سوئى نسبت به مردم مدينه نكند مگر آن كه خداوند او را در آتش بگدازد، آن گونه كه سرب در آتش يا نمك در آب ذوب شود.»

در روايت ديگرى از عايشه است كه «... و هيچ كس با مردم مدينه نيرنگ و پيكار نكند مگر آن كه از ميان رود، چونان كه نمك در آب از ميان رود.»

در حديث ديگرى كه بخارى و مسلم روايت كرده اند آمده است: «مدينه، از عائر تا ثور، حرم است؛ هر كه در آن فتنه اى (قتلى) كند يا فتنه گرى (قاتلى) را پناه دهد، لعنت خداوند و فرشتگان و مردم، همه، بر او باشد و هيچ كفاره و جايگزينى (واجب يا مستحب) از او پذيرفته نشود.»

ابوهريره مى گفت: اگر آهويى در مدينه به چرا بينم آن را نمى رمانم؛ چرا كه رسول خداصلى الله عليه و آله فرموده است: «ميان دو دشت سوخته مدينه، حرم است.»

ص:236

دارد تصويرى نزديك تر به حقيقت از حرم مدينه، به همان اندازه كه براى ساكنان مدينه و يا زائران ضرورت دارد به دست دهد.

مدينه از منظر فقهى داراى دو حرم است و حرمتِ يكى از آنها از ديگرى بيشتر است. اين دو حرم عبارتند از:

* حرم مركزى كه آن را «حرم الصيد» گويند و سكونت در آن فضيلت دارد. بركت آن فراوان است و فتنه و بدعت آورى در آن، به موجب احاديث، كيفرى دو چندان دارد.

** حرم پيرامونى، كه بيشتر به هدف حفاظت از منافع اقتصادى مدينه و چراگاه هاى آن مقرر شده و آن را «حرم الشجر» يا «قرقگاه مدينه» گويند.

ساده ترين ترسيم از حدود حرم شجر يا قرقگاه مدينه آن است كه دايره اى به مركزيت مناطق مركزى مدينه و به قطر 44 تا 50 كيلومتر رسم كنيم كه از شرق عاقول آغاز مى شود و به منطقه شمال فرودگاه، سپس نعمتى و منطقه خليل ادامه مى يابد و سپس در سمت جنوب غربى در موازات مفرحات و پس از آن نقيع پيش مى رود و ديگر بار از پشت كوه عير با فاصله ده كيلومتر برمى گردد و به نقطه آغازين؛ يعنى شرق عاقول مى رسد.

مبناى اين تحديد حديثى نبوى است كه در سنن ابى داوود از عدى بن زيد نقل شده و مى گويد: «قرق رسول خداصلى الله عليه و آله در چهار سوى مدينه يك بريد در يك بريد است و در اين منطقه نه برگ درختى كنده و نه شاخه اى از درخت جدا شود، مگر بدان اندازه كه براى راندن شتران لازم آيد.»

هر «بريد» كه در اين حديث آمده معادل 12 ميل- به ميل قديم- و هر ميل مساوى با 1848 متر است. بريد همچنين معادل چهار فرسخ- و هر فرسخ معادل سه ميل- است و بدين ترتيب طول هر بريد به متر امروزين 22176 متر مى شود كه تقريباً نصف همان قطرى است كه ما يادآور شديم، هر چند اين ارقام و اعداد از محاسبه هايى نتيجه مى شود كه باتوجه به دقيق نبودن معيارهاى قديم نه خيلى دقيق هستند ونه خيلى دور ازواقعيت.

البته اين حرم الشجر يا قرق مدينه چندان براى مردم مورد ابتلا و اعتنا نيست؛ چرا كه بيرون از دايره منافع اقتصادى و اجتماعى خصوصىِ آنان واقع مى شود. از همين روى،

ص:237

امروزه اگر كسى درباره حرم مدينه بپرسد بيشتر خواهان دانستن حرم مركزى يا «حرم الصيد» است.

تحديد حرم الصيد يا همان حرم مركزى مدينه، مبتنى به روايتى نبوى است كه درصحيح مسلم نقل شده است. بنابراين روايت، رسول خداصلى الله عليه و آله فرمود: «من ميان دو دشت مدينه را حرم قرار مى دهم»- و مقصود از اين دو دشت، كه در گذشته ها حرّة واقم و حرّة وبره نام داشته اند و امروزه حرّه شرقى و حرّه غربى ناميده مى شوند، روشن است و آنچه در اين ميان در آن اختلاف نظرهايى وجود دارد اين مسأله است كه چه اندازه از اين دو دشت در داخل يا خارج حرم قرار مى گيرد. مى توان گفت: آنچه محققان بر آن اتفاق دارند اين است كه كلّ حرّه غربى يا دشت سوخته غربى در داخل حرم واقع مى شود و بخش عمده اى از دشت شرقى هم، تا منطقه پس از ديار بنى حارثه، واقع در مناطق بالايى حره در منطقه عريض، جزو حرم قرار دارد و عريض هم خود، در داخل حرم است.

اين ترسيم از حدود شرقى- غربى حرم مركزى است. اما حدود شمالى- جنوبى آن نيز بر حديث ديگر مبتنى است كه مسلم آن را نقل كرده و بنا بر آن حديث، رسول خداصلى الله عليه و آله فرموده است: «مدينه حرم است، از عير تا ثور.»

جبل عير كوهى است نمايان با قله اى راست كه در سمت جنوب مدينه واقع مى شود و از آن تا مركز مدينه حدود 8 كيلومتر فاصله است.

جبل ثور نيز تپه اى است كم ارتفاع كه بى هيچ گفتگويى پشت كوه احد يا پشت مناطق موازى آن واقع مى شود. كوه احد، خود، جزو حرم است و در اين كه جبل ثور پشت كوه احد يا بر روى خطى كه از پشت كوه احد مى گذرد قرار مى گيرد اختلافى نيست. آنچه در آن اختلاف هست مشخص كردن اين كوه يا تپه است؛ برخى احتمالًا جبل ثور را تپه كم ارتفاع و گنبدى شكلى سرخ رنگ مى دانند كه در شمال كوه احد واقع مى شود. اما برخى ديگر، و از جمله كسانى از محققان تاريخ مدينه، بر اين نظريه اند كه جبل ثور كوهى است كه در ابتداى منطقه خليل و بر دست راست كسانى كه جاده آسفالت را به طرف باغ هاى اين منطقه پشت سر مى گذارند قرار گرفته است.

از ديدگاه نگارنده، ميان اين دو نظر تفاوت چندانى وجود ندارد؛ زيرا هر يك از اين

ص:238

دو بلندى كه بدان ها اشاره شده، در موازات ديگرى قرار دارد و از همين روى هر كدام را كه مرز حرم بدانيم نتيجه تفاوتى نخواهد داشت و هر دوى آنها بر روى خط دايره فرضيى قرار خواهند گرفت كه با مركزيت نقاط مركزى مدينه و به شعاع 8 كيلومتر رسم مى شود.

نگارنده همچنين هيچ مانعى هندسى يا منطقى و يا فقهى براى اين نمى يابد كه دايره حرم اندكى وسيع تر فرض شود تا بخش هاى ميانى وادى عقيق را از مسجد ميقات و مرز شرقى بيداء و همچنين قسمت هايى از اين وادى را كه در سمت مركز شهر واقع مى شود در برگيرد. اين خود به احتياط هم نزديك تر است مگر در يك چيز، و آن فضيلت سكونت گزيدن و شمول بركت است. البته در اين مورد هم دور نيست گفته شود وسيع تر فرض كردن منطقه حرم نوعى گشايش و توسيع بر مردم است و اين امر با جنبه اى ديگر از احتياط سازگارى دارد. همچنين بر طبق برخى احاديث، وادى عقيق- همان كه از منطقه ميقات آغاز مى شود- وادى مباركى است و از ديگر سوى نمى توان گفت تنها منطقه ميانى وادى مبارك، و اطراف آن از اين ويژگى بى بهره باشد، به ويژه آن كه رحمت خداوند فراتر از همه اينهاست.

ص:239

ص:240

همديگر نيز گرفته اند فرا روى نهد. البته مؤلف در مراجعه به منابع و مآخذ، برخى را ترجيح داده است و در عين حال افتخار پيشتازى دراين عرصه را از آنِ پيشينيان مى داند.

نگارنده بحث درباره توسعه هاى تا دوران ملك فهد را، از آن روى كه در ديگر منابع آگاهى هايى فراوان در اين زمينه وجود دارد، به اختصار برگزار كرده و درباره توسعه دوران ملك فهد، بدان دليل كه كمتر بدان پرداخته شده، شرح و بسط بيشترى به ميان آورده است.

اينك در اين فصل، تاريخچه اى از وضعيت و توسعه مسجد النبى و عناصر و اماكن وابسته به آن را پيش روى داريد:

ص:241

هر چه بعدها به مساحت مسجد النبى افزوده شود جزو مسجد است و احكام آن را داراست.

هنگامى كه رسول خداصلى الله عليه و آله براى نخستين بار مسجد را ساخت، قبله مسلمانان به سمت مسجد الأقصى بود و از همين روى، پيامبرصلى الله عليه و آله براى مسجد سه در كه به سمت غرب، شرق و جنوب گشوده مى شدند قرار داد. اما پس از تغيير قبله از مسجد الأقصى به مسجد الحرام، پيامبرصلى الله عليه و آله درى را كه به سمت جنوب باز مى شد مسدود ساخت و درى ديگر از سمت مقابل قبله جديد؛ يعنى سمت شمال گشود.

موقعيت درهاى مسجد النبى در روزگار نخستين از اين قرار بوده است:

1- جاى قديم باب شرقى، كه آن را باب آل عثمان، باب النبى و باب جبريل گويند، در داخل مسجد النبى كنونى قرار گرفته است. هنگامى كه از باب جبريل كنونى به مسجد وارد مى شويد و روى خطى شمالى جنوبى پيش مى رويد، تقريباً چهار يا پنج ذراع مانده به اين كه ضلع شمالى حجره نبوى تمام شود، جاى قديم باب شرقى است.

2- باب غربى در قديم باب عاتكه ناميده مى شده و امروزه درگاهى كه از اين سمت به بيرون گشوده مى شود «باب الرحمه» نام دارد. هنگامى كه از باب الرحمه به مسجدالنبى وارد مى شويد و مستقيم به سمت شرق حركت مى كنيد چون به موازات ستونى كه بر بالاى آن «حد مسجد النبى عليه السلام» نوشته است مى رسيد، آن همان جاى پيشين باب غربى است كه رسول خداصلى الله عليه و آله در ديوار اين ضلع گشوده بود.

3- باب قبله يا باب جنوبى كه آن را باب آل عمرو گفته اند در نيمه شرقى ديوار سمت قبله و در فاصله ميان مصلاى پيامبرصلى الله عليه و آله و حجره نبوى قرار داشته و احتمالًا جاى دقيق آن، چنان كه مورّخان گفته اند، گوشه جنوب غرب ضريح امروزين بوده است.

پس از تغيير قبله از مسجد الأقصى به مسجد الحرام، رسول خداصلى الله عليه و آله درِ اين سمت را بست و درى ديگر از ديوار شمالى گشود.

4- باب شمالى، همان گونه كه گفته شد، اين باب درست در مقابل باب جنوبى و پس از تغيير قبله گشوده شده بود. جاى قديم اين باب نقطه اى مشرف بر نخستينصحن داخلى بدون سقف مسجد النبى است.

ص:242

ص:243

پيامبرصلى الله عليه و آله وجود داشته و از تنه درخت بوده است. بنابراين، وقتى از ستون هاى مسجد النبى نام مى بريم و ستون هاى كنونى را مى نمايانيم در واقع جاى ستون هايى را كه در روزگار پيامبرصلى الله عليه و آله وجود داشته است مشخص مى كنيم.

در ميان ستون ها يا استوانه هاى مسجد النبى هشت ستون در متون تاريخى محور رخدادى قرار گرفته و درباره آن سخن به ميان آمده است. اين ستون ها عبارتند از:

1- ستون مخلّقه: استوانه خوشبو يا معطر، نشان جايى است كه رسول خداصلى الله عليه و آله در آن نماز مى گزارده است.

سلمة بن اكوع پيوسته ترجيح مى داد در جوار اين ستون نماز بگزارد. چون از او در اين باره پرسيدند گفت: من خود ديدم كه رسول خداصلى الله عليه و آله پيوسته در اين مكان نماز مى خواند.

مالك بن انس گويد: بهترين مكان براى گزاردن نمازِ مستحب، جوار ستون مخلقه است، اما نماز واجب را بهتر است در نخستينصف هاى جماعت خواند.

گفتنى است ستون مخلقه مقدارى به سمت قبله به جلو كشيده شده و بخشى از آن جزو محراب گرديده و نام «الاسطوانة المخلّقه» بر بالاى آن نوشته است.

2- ستون عايشه: اين ستون سومين ستون از منبر نبوى، سومين ستون از ضريح و همچنين سومين ستون از سمت قبله است. از آن جا كه مهاجران مدينه در جوار اين ستون مى آسودند، آن را «اسطوانة المجاهدين» هم ناميده اند. يكى از نام هاى ديگر آن نيز «اسطوانة القرعه» است، از آن روى كه از عايشه حديثى رسيده كه مى گويد: «اگر مردم فضيلت نماز در جوار اين ستون را مى دانستند بر سر آن با همديگر قرعه مى زدند.» البته عايشه مقصود از «اين ستون» را مشخص نكرده بود و بعدها مردم، خود آن را استنباط كردند.

3- ستون توبه: اين ستون، از منبر به طرف ضريح چهارمين و به عكس از ضريح به طرف منبر دومين و از طرف قبله به طرف مخالف سومين ستون است. اين ستون را «استوانه ابولبابه» نيز ناميده اند؛ چه، ابولبابه پس از كارى كه به سود هم پيمانان قبيله خود؛ يعنى بنى قريظه انجام داد و پس از آن كه به حكم وجدان گناه بودن كار خويش را دريافت

ص:244

تصويرص 251 قصّة التوسعه

ص:245

و از آن توبه كرد، خود را به اين ستون بست و سوگند ياد كرد تا پيامبرصلى الله عليه و آله او را از ستون باز نكرده است خود را باز نكند. او افزون بر ده شبانه روز در اين مكان ماند تا آن كه ضعيف شد و نزديك بود شنوايى و بينايى خود را از دست بدهد. در اين مدت هرگاه وقت نماز يا قضاى حاجت مى شد دختر آن مرد گره ريسمانش را كه به ستون بسته بود مى گشود و پس از انجام كار ديگر بار آن را گره مى زد. پس از گذشت چند روز، سحرگاهان در حالى كه پيامبرصلى الله عليه و آله در خانه امّ سلمه بود وحى بر آن حضرت نازل شد كه توبه ابولبابه پذيرفته است. رسول خداصلى الله عليه و آله در پى نزول اين وحى به مسجد آمد و با دستان خود ابولبابه را از ستون باز كرد.

پيامبرصلى الله عليه و آله بعدها نافله خود را در جوار اين ستون مى خواند و همچنين پس از نمازصبح در جوار آن، در سمت قبله، به راز و نياز و عبادت مى پرداخت. همچنين بينوايان و تهى دستان و بى خانگانى كه جايى جز مسجد براى خفتن نداشتند به گاه نمازصبح در اطراف اين ستون جمع مى شدند و پيامبرصلى الله عليه و آله پس از نماز به ميان آنان مى آمد و آنچه را شب بر او نازل شده بود بر ايشان تلاوت مى فرمود وباآنان به گفت وگو مى پرداخت.

4- ستون سرير: اين ستون در سمت شرق ستون توبه و چسبيده به پنجره ضريح (حجره) نبوى است. گويند: پيامبرصلى الله عليه و آله تختى از شاخه هاى خرما داشت كه نزديك اين ستون گذاشته مى شد و حضرت بر آن استراحت مى كرد. گاه نيز اين تخت در كنار ستون ابولبابه قرار داده مى شد.

5- ستون محرس (نگهبانى): اين ستون كه استوانه على بن ابى طالب نيز ناميده شده، در شمال ستون سرير قرار دارد و چسبيده به ضريح است. گويند على بن ابى طالب عليه السلام در اين محل نماز مى گزارد و همچنين در فاصله آن و محل كنونى، مضجع رسول خداصلى الله عليه و آله كه آن زمان درگاه خانه پيامبرصلى الله عليه و آله بود مى نشست و از پيامبرصلى الله عليه و آله حفاظت مى كرد.

اميران مدينه نيز در جوار اين استوانه نماز مى گزارند.

6- ستون وفود (هيأت ها): اين ستون در پشت استوانه على بن ابى طالب عليه السلام و در شمال آن چسبيده به ضريح مطهر قرار دارد. پيامبر خداصلى الله عليه و آله در جوار اين ستون مى نشست و با هيأت هاى عرب ديدار مى كرد. اين مكان را «مجلس القلاده» مى ناميدند و سران و

ص:246

بزرگانصحابه آن جا مى نشستند.

7- ستون مربعة القبر (گوشه ضريح): اين استوانه را مقام جبرئيل هم گفته اند و در گوشه ميان دو ضلع غربى و شمالىِ ضريح و بهصورت دقيق تر ميان ضلع شمالى ضريح و ستون وفود كه چسبيده به ضريح است واقع شده است.

سليمان بن مسلم روايت كرده است كه درِ خانه فاطمه عليها السلام از اين جا باز مى شد و پيامبرصلى الله عليه و آله پشت اين در مى ايستاد و چهار چوب در را مى گرفت و مى فرمود: «سلام بر شما اى اهل بيت، خداوند خواسته است ناپاكى را از شما اهل بيت دور كند و به تمامى پاكتان بدارد.»

8- ستون تهجد: اين ستون در پشت خانه حضرت فاطمه زهرا، از سمت شمال، واقع است و در آن محرابى است كه چون نمازگزار به سمت آن بايستد باب عثمان يا همان باب جبرئيل در سمت چپ او واقع مى شود.

ص:247

نخورد مگر آن كه جايش در آتش باشد- يا آتش بر او واجب شود.»

داستان پيدايش منبر: در مسند دارمى آمده است كه پيامبرصلى الله عليه و آله به گاه ايراد خطبه ايستاده سخن مى گفت و چون سخن به درازا مى كشيد، ايستادن او را خسته مى كرد. به همين سبب قطعه اى تنه خرما آوردند و در زمين نشاندند، چنان كه پيامبرصلى الله عليه و آله به هنگام سخن گفتن، چون خطبه طولانى مى شد بدان تكيه مى زد. يك بار مردى تازه وارد به مدينه آمد و حضرت را در اين حال ديد. به كسانى كه پيرامونش بودند گفت: اگر بدانم چنانچه براى محمّد كارى انجام دهم كه اسباب آسايش او را فراهم آورد مرا سپاس خواهد گزارد، براى او نشستنگاهى مى سازم كه هرگاه بخواهد بر آن بنشيند و هرگاه بخواهد برفراز آن برخيزد.

خبر به پيامبرصلى الله عليه و آله رسيد و پيامبر فرمود او را بياورند.

آن مرد را آوردند و وى دستور داد منبرى سه يا چهار پله ساخته شود.

پيامبرصلى الله عليه و آله آن منبر را راحت تر يافت. چون آن تنه درخت را كه پيشتر بر آن تكيه مى زد واگذاشت وبه سراغ منبر تازه رفت، آن تنه درخت به سان شترى ماده به ناله درآمد.

روايت كرده اند كه آن منبر از چوب درختان گز جنگلى ساخته شده بود.

ناله آن تنه خرما: در كتاب يحيى از ابوسعيد نقل شده است كه چون آن تنه درخت به سان شترى كه بچه گم كرده باشد ناله زد، پيامبرصلى الله عليه و آله به سراغش رفت، آن را در آغوش گرفت و در اين هنگام ناله اش خاموش شد. پس پيامبرصلى الله عليه و آله فرمود گودالى بكنند و آن را به خاك بسپارند.

در كتاب ابن زباله آمده است كه اين تنه در زير منبر دفن شد. برخى هم گفته اند در نقطه اى در سمت شرق منبر به خاك سپرده شد.

شكل و شمايل منبر: در مسلم خبرى حاكى از آن وجود دارد كه منبرِ ساخته شده براى پيامبرصلى الله عليه و آله سه پله داشت. كمال ديرى مى گويد: منبر به جز نشستنگاه فوقانى سه پله داشت. پيامبرصلى الله عليه و آله بر پله سوم مى ايستاد. ابوبكر در دوران فرمانروايى خود بر پله دوم مى نشست و پاهاى خود را روى پله اول مى گذاشت. عمر در دوران فرمانروايى خويش به گاه ايراد خطبه، بر پله اول مى نشست و پاهاى خود را روى زمين مى گذاشت. عثمان نيز

ص:248

در شش سال اول فرمانروايى خود به شيوه عمر عمل كرد، اما پس از آن برفراز منبر نشست؛ يعنى همان جا كه پيشتر رسول خداصلى الله عليه و آله نشسته بود.

منبر نبوى در طول تاريخ مورد توجه و اهتمام فراوان شاهان و خليفگان قرار گرفته و حدود هشت بار نوسازى شده است. با اين همه، در تمام نوسازى ها و توسعه هاى مسجد، منبر در جاى پيشين خود قرار داده شد، به گونه اى كه مى توان گفت جاى امروزين منبر همان جايى است كه منبر پيامبرصلى الله عليه و آله درآن، يا در حول و حوش آن، قرار داشته است. «(1)» روضه نبوى: حديثِ «ميان خانه و منبر من باغى از باغ هاى بهشت است» حديثى شريف است كه درصحيح مسلم وصحيح بخارى نقل شده است. مورّخان و بيشتر عالمان بر اين اتفاق نظر دارند كه روضه نبوى (باغ بهشت) محدوده اى است ميان منبر و خانه پيامبرصلى الله عليه و آله، كه همان خانه عايشه بوده است. اما درباره تعيين دقيق اين محدوده ديدگاه هايى متفاوت وجود دارد.

صاحب نزهة الناظرين مى گويد: پذيرفتنى تر و آنچه ظاهراً اغلب علما بر آن هستند،

ص:249

اين است كه حدود روضه در بخش جلويى مسجد النبى (بخش قبله يا جنوب) موازى منبر و در بخش جنوبى نيز موازى ضلع ديگر منبر است، هر چند درست موازى حجره يا ضريح نبوى نباشد. «(1)»

ص:250

جايگزين آن ساخته اند.

3- گلدسته جنوب شرق: اين گلدسته را المنارة الرئيسه (مناره اصلى) مى گويند و تا كنون هم به همين نام خوانده مى شود. گلدسته در جوار گنبد سبز مسجد قرار گرفته و معمولًا در تصويرهايى كه از نماى بيرونى گنبد تهيه شده در كنار آن ديده مى شود.

اين گلدسته در دوران اشرف قايتباى سه بار؛ يعنى در سال هاى 886 ه. ق.، 888 ه. ق. و 892 ه. ق. بازسازى و نوسازى شده است. در آخرين بار، گلدسته كاملًا نوسازى شد و در ساخت آن از سنگ هاى سياه رنگ استفاده گرديد و ارتفاع آن نيز به 120 ذراع يعنى حدود 60 متر افزايش يافت. بناى كنونى گلدسته همين بناى دوران قايتباى است.

براى نخستين بار روزنامه المدينة المنوره در آغازين شماره هاى خود به سال 1356 ه. ق. از گنبد و گلدسته مسجد النبى- همين گلدسته جنوب شرق- به عنوان نشان مدينه استفاده كرد و امروزه غالباً اين گنبد و گلدسته نشان مدينه است.

در گذشته، هر مؤذنى كه در اين گلدسته اذان مى گفت، رسماً جزو مؤذنان بود. اين گروه را رؤسا مى ناميدند و اوقاف ويژه اى داشتند.

4- گلدسته جنوب غربى: اين مناره را مناره باب السلام نامند و در حال حاضر نيز جزو بناهاى موجود مسجد است. به روايت طبرى، ناصر بن قلاوون اين گلدسته را به سال 706 ه. ق. ساخته است. اما ابن فرحون در اين باره ديدگاهى ديگر دارد و مى گويد: آن كه اين گلدسته را ساخت كافور مظفرى معروف به حريرى بود كه گلدسته را به چلچراغ هاى طلا و نقره نيز آراست. او امير بن سلال و بكير بن سكندر را براى نوسازى اين مناره به مدينه فرستاد و آنها بنا را به طور كامل برداشتند و چون براى پى و پايه، تا عمق يك قامت كندند، خمره اى سفالين و آبگينه نشان يافتند كه پر از درهم هاى مظفرى بود. آنان همچنين آثار ريگفرش دوران مروان را كه با ريگ هاى سياه رنگ انجام گرفته بود و به روايت برزنجى بدان مى مانست كه از كوه سلع فراهم آمده باشد، يافتند.

بناى كنونى اين گلدسته به روايت ابن فرحون و تا روزگار او- همان بناى كافور مظفرى است.

ص:251

5- گلدسته غرب: گلدسته غربى مسجد النبى كه مناره باب الرحمه نام داشت در دوران اشرف قايتباى نوسازى شد. اين مناره در خارج بناى مسجد و در ضمن ديوار سرايى كه در جوار مسجد وجود داشت و سكونت گاه مدرسان مدرسه محموديه بود ساخته شده بود، و در نخستين توسعه سعودى، همراه با مدرسه و سراى مدرسان برچيده شد وصحن و ميدان كنونى جايگزين آن گرديد.

گلدسته ها در دوران سعودى: در جريان توسعه ها و نوسازى هاى دوران آل سعود گلدسته هاى شمال شرق و شمال غرب و همچنين گلدسته باب الرحمه برچيده و به جاى گلدسته هاى شمال شرق و شمال غرب دو گلدسته جديد، هر كدام با عمق پايه 17 متر و ارتفاع 70 متر ساخته شد.

در ساخت اين گلدسته ها از جديدترين فن آورى ها استفاده شده و در اطراف هر گلدسته و به ويژه با تمركز بر دو مئذنه يا عرشه منارى كه در هر گلدسته وجود دارد نورپردازى هاى بديعىصورت پذيرفته است، به گونه اى كه وقتى به گلدسته ها مى نگريد، ستون هاى نور را مى بينيد كه سر بر آسمان مى سايند.

گفتنى است در جريان توسعه هاى سعودى و همچنين توسعه دوران ملك فهدبن عبدالعزيز شش گلدسته به گلدسته هاى پيشين مسجد النبى افزوده شد و بدين ترتيب با احتساب چهار گلدسته قبلى، منهاى گلدسته باب الرحمه كه به كلى برچيده شد، شمار گلدسته هاى مسجد النبى به ده رسيد.

ص:252

شرق و روى آن بزرگوار به سمت قبله بود. فاصله مضجع آن حضرت تا ديوار سمت قبله خانه يك وجب و به روايتى به اندازه طول يك تازيانه، و تا ديوار سمت ضلع غربى خانه نيز دو ذراع بود.

بعدها ابوبكر، در جوار آن حضرت به خاك سپرده شد، به گونه اى كه سر او در هنگام دفن، در موازات شانه رسول خداصلى الله عليه و آله و پشت سر آن حضرت قرار گرفت.

پس از چندى عمر بن خطاب نيز بنابر وصيت خود او و با اجازه عايشه در همين خانه به خاك سپرده شد. او را در نقطه اى پشت سر ابوبكر و به گونه اى به خاك سپردند كه سرش در موازات شانه هاى ابوبكر قرار گيرد.

تخريب و نوسازى حجره در دوران وليد: وليد بن عبدالملك در دوران فرمانروايى اش به عمربن عبدالعزيز، كارگزار خود در مدينه نوشت كه پس از خريد خانه هاى همسران رسول خداصلى الله عليه و آله به تخريب اين خانه ها يا حجره ها و توسعه حجره نبوى اقدام كند.

عمر بن عبدالعزيز فرمان اين كار راصادر كرد و به هنگام تخريب خانه ها، خود نيز به نظاره آن پرداخت. چون نخستين خانه را تخريب كردند قبرهاى سه گانه كه تا حدى فرو ريخته بود پديدار گشت.

عمر در آغاز قصد داشت خود به مرمّت قبرها بپردازد، اما بعداًصلاح ديد غلام خود مزاحم را مأمور اين كار كند. عبداللَّه بن محمد بن عقيل روايت مى كند و مى گويد: در شبى بارانى از خانه بيرون رفتم، چون به حدود سراى مغيره رسيدم، در آن جا بويى به مشامم رسيد كه تا آن زمان همانندش را سراغ نداشتم. پس به مسجد رفتم و جست و جوى خود را از مضجع آغاز كردم. بناگاه ديدم ديوار آن از سمت شرق خراب شده است. وارد شدم و سلام كردم. اما ديرى نپاييد كهصداى خش خشى شنيدم، چون نگريستم ديدم عمر بن عبدالعزيز است كه فرمان داده است قبر را با پارچه هاى قباطى بپوشانند.

چونصبح شد عمر بن عبدالعزيز، وردان بنّا را خواست. او به حجره در آمد و گفت:

مردى براى كمك مى خواهم. عمر بن عبدالعزيز جامه خود را تا زانو بالا زد و قاسم بن

ص:253

محمد و سالم بن عبداللَّه نيز چنين كردند. عمر از آنها پرسيد: چه مى كنيد؟ گفتند:

مى خواهيم با تو به درون آييم. گفت: نه، ما اين خفتگان را به شمار فراوان خويش نمى آزاريم. پس، از غلام خود مزاحم خواست او براى كمك به وردان به داخل حجره برود.

روايت شده است كه عمر بن عبدالعزيز وردان را مأمور كرده بود ديوارهاى خانه را تا پى بردارد و پى را نيز بكند. يك روز او، در حالى كه به كار خود مشغول بود ناگاه هراسان كنار كشيد. عمر پريشان و آشفته برخاست. عبداللَّه بن عبيداللَّه كه آن جا بود [رو به عمر كرد و] گفت: مترس، اينها پاهاى جدت عمر بن خطاب است كه در اين زاويه از حجره جاى نگرفته و به ناچار بخشى از پى ديوار را نيز براى قبر كنده اند. عمر نيز به وردان گفت: آنچه را ديده اى بپوشان.

هشام بن عروه روايت كرده است كه چون در روزگار وليد ديوار خانه خراب شد، به تجديد بنا پرداختند و در اثناى كار، پايى ديدند، نگران شدند و ترسيدند پاى رسول خداصلى الله عليه و آله باشد، اما هيچ كس نيافتند كه بداند آن كه ديده اند پاى آن حضرت بوده است. در اين ميان عروه گفت: به خداوند سوگند، اين پاى رسول خداصلى الله عليه و آله نيست؛ فقط پاى عمر است.

گفتنى است روايتى هم كه درصحيح بخارى رسيده است همين روايت عروه را تأييد مى كند.

بناى حجره و حصار آن به دست عمر بن عبدالعزيز: عمر بن عبدالعزيز حجره پيامبرصلى الله عليه و آله را با سنگ هاى سياهِ تراشيده كه به سنگ هاى كعبه مى مانست و به همان مساحتى كه خانه رسول خداصلى الله عليه و آله در نخستين بنا داشت ساخت. او طول ديوارهاى هر ضلع را يك ذراع و نيم و دو قيراط قرار داد مگر ديوار شرقى كه طولش يك ذراع و سه هشتم شد. همچنين بلنداى ديوارهايى كه او ساخت پانزده ذراع بود.

عمر بن عبدالعزيز، سپس بر گرداگرد حجره حصارى پنج ضلعى ساخت كه نوك مثلث ضلع هاى چهارم و پنجم به طرف شمال بود. او بدان دليل اين حصار را پنج ضلعى قرار داد كه مباد با كعبه همانند شود و مردم آن را قبله گيرند و به طرف آن نماز بگزارند.

ص:254

نقشه زير جزئياتى از حجره و حصار پيرامونى آن را نشان مى دهد:

نقشه حجره و حصار مضجع پيامبرصلى الله عليه و آله كارى از سيدابراهيم بن على عياش مدنى

ص:255

بيرون اين ضريح در سمت پيش روى مضجع پيامبرصلى الله عليه و آله قرار بگيرند.

نخستين گنبد: در آغاز، ضريح و مضجع پيامبرصلى الله عليه و آله گنبدى نداشت و تنها بر پشت بام مسجد النبى براى مشخص كردن بخشى از بام كه بر فراز ضريح و مضجع قرار گرفته است، دورچينى از آجر به ارتفاع نصف قد انسان گرداگرد همين بخش بالا آمده بود تا آن را از ديگر قسمت هاى سقف جدا كند.

سلطان قلاوونصالحى نخستين كسى است كه به سال 678 ه. ق. بر فراز ضريح و حجره نبوى گنبدى ساخت. اين گنبد در پايين چهار ضلعى و در بالا هشت ضلعى بود و بر روى ستون هايى قرار داشت كه حجره را در ميان مى گيرد. تركيبى از تخته هاى چوب وصفحه هاى سربى، پوشش رويين آن را تشكيل مى داد و برگرداگرد آن به جاى ديوار چينِ آجرىِ قبلى، دورچينى از چوب فراهم شده بود.

اين گنبد در دوران حسن بن محمد قلاوون، ملقب به ناصر، نوسازى شد و سپس در دوران اشرف شعبان بن حسين بن محمد (سال 765 ه. ق.)صفحه هاى سربى پوشش گنبد برداشته و پس از نوسازى ديگر بار در جاى خود تثبيت شد.

بعدها شكاف هايى در اين گنبد پديدار شد كه در دوران سلطان قايتباى (سال 881 ه. ق.) مرمّت گرديد.

نوسازى گنبد پس از دومين آتش سوزى: در دومين آتش سوزى مسجد النبى كه به سال 886 ه. ق.صورت پذيرفت، ضريح و گنبد حرم نبوى در آتش سوخت. در سال 887 ه. ق. و در دوران حكومت سلطان قايتباى گنبد نوسازى شد. بدين منظور ستون هايى بزرگ از روى زمين بالا آوردند و سقف را بر اين ستون هاى بلند آجرى سوار كردند. همچنين از آن جا كه با احداث اين ستون ها ميان آنها و ديوار شرقى باريكه اى به وجود آمده بود كه آمد و شد از آن دشوار بود. ديوار اين بخش برچيده و تا بلاط (سنگفرش)، محل نمازگزاردن بر جنازه ها، به مقدار يك و نيم ذراع جلوتر برده شد.

گفتنى است به دليل وجود گنبد كوچك و زيرينى كه قايتباى بر حجره و قبر مطهر پيامبرصلى الله عليه و آله و قبور ابوبكر و عمر ساخته بود آتش به حجره مطهّر آسيبى نرساند.

ص:256

در جريان اين نوسازى، در ضلع سمت قبله ضريح مطهر پنجره هايى مسى قرار دادند و در بالاى آنها نيز مشبكى از نوارهاى مسى كه چوب هاى متصل به طاق هاى پيرامونى بالاى ضريح را به هم پيوند مى داد نصب كردند. در سه ضلع ديگر ضريح؛ يعنى ضلع هاى شمال و شرق و غرب پنجره هايى از آهن قرار دادند و در بالاى اين پنجره ها نوارهايى از مس نصب كردند تا مانع نشستن كبوتران شود.

شكاف برداشتن و تجديد گنبد: پس از نوسازى گنبد، به شكلى كه گذشت، شكاف هايى در آن پديد آمد. از همين روى و از آن جا كه انجام مرمت هاى جزئى سودى نداشت سلطان قايتباى فرمان داد قسمت هاى فوقانى گنبد را تخريب و آن را از نو بنا كنند. اين كار انجام گرفت و در سال 892 ه. ق. گنبدى نو و محكم با گچ سفيد ساخته شد.

نوسازى گنبد در دوران سلطان محمود عثمانى: پس از چند سده و در دوران سلطان محمود بن مجيد عثمانى شكاف هايى در قسمت هاى فوقانى گنبد رخ نمود. از همين روى به فرمان سلطان عثمانى اين قسمت ها برچيده و از نو بهصورتى بسيار محكم ساخته شد.

ساخت گنبد نو در سال 1233 ه. ق. پايان پذيرفت و گنبد كنونى مسجد النبى همين بناست.

رنگ آميزى گنبد: براى نخستين بار در سال 1253 ه. ق. سلطان عبدالحميد عثمانى فرمانى درباره رنگ آميزى گنبد به رنگ سبزصادر كرد و بدين ترتيب او نخستين كسى بود كه در روزگار فرمانروايى اش گنبد مسجد النبى به رنگ سبز درآمد.

از آن پس نيز هرگاه نياز بود، اين گنبد مجدداً به همان رنگ سبز رنگ آميزى شد.

گفتنى است گنبد مسجد النبى تا پيش از اين رنگ آميزى قبّة البيضاء (گنبد سفيد)، قبة الفيحاء (گنبد بزرگ) و قبة الزرقاء (گنبد نيلگون) ناميده مى شد و از آن پس به قبة الخضراء (گنبد سبز) شهرت يافت.

مرمت جزئى دوران ملك عبدالعزيز: در دوران ملك عبدالعزيز آل سعود و در پى شنيده شدن اين خبر كه حجره نبوى نيازمند پاره اى مرمت است، فرمانى در اين خصوص

ص:257

صادر شد و از آن جا كه پس از بررسى ها معلوم شد تنها پوسته شدن ها و شكاف هايى در بندكشى برخى از ستون ها رخ نموده است، مرمت هاى جزئى لازم شبانه انجام پذيرفت. «(1)»

ص:258

ص:259

و از آن پس وليد بن عبدالملك و در دوره هاى بعد مهدى عباسى، اشرف قايتباى، سلطان عبدالمجيد عثمانى و سپس ملك عبدالعزيز و سرانجام ملك فهد توسعه هايى در مسجدصورت دادند.

آنچه در اين فصل فرا روى داريد گزارشى از اين توسعه هاست:

ص:260

ترتيب، طول مسجد به 140 و عرض آن به 120 ذراع رسيد. مسجد به سان روزگار پيامبرصلى الله عليه و آله با خشت و چوب هاى تنه خرما و شاخ و برگ آن ساخته شد و ارتفاع سقف آن 11 ذراع بود و در اطراف بام دور چينى به ارتفاع دو يا سه ذراع بنا كرد.

دفتر توسعه مسجد النبى مقدار توسعه روزگار عمر بن خطاب را 1100 متر مربع تخمين زده است «(1)»

ص:261

آهنى كه با سرب تثبيت شده بودند استفاده كرد و سقف را به ساج پوشاند.

بنابر برآورد دفتر توسعه مسجد النبى، توسعه عثمان در اين مسجد 496 متر مربع بوده است. «(1)»

ص:262

و شمالصورت گرفت.

برخى مورخان گويند: پس از اين توسعه، طول ضلع مسجد به 200 ذراع و عرض آن نيز در قسمت هايى جلو به 200 و در قسمت هاى انتهاى مسجد به 180 ذراع رسيد.

بنابر تخمين دفتر توسعه مسجد النبى، مجموع افزوده وليد بر مساحت مسجد النبى 2369 متر مربع بوده است. «(1)»

ص:263

او همچنين نماى مسجد را كاشى كارى كرد و در آن ستون هايى با ميله هاى آهنين كه در داخل جاسازى شده بود نصب كرد.

دفتر توسعه مسجدالنبى مقدار افزوده مهدى عباسى بر مساحت مسجد را 2450 متر مربع تخمين زده است. «(1)»

ص:264

پذيرفت. پس از دومين حريق، مردم مدينه به سلطان قايتباى، فرمانرواى مصر، در اين باره نامه نوشتند و او خواربار و كارگر و مصالح و پول براى بازسازى مسجد فرستاد و مسجد را نوسازى كرد. كار پوشش سقف مسجد در اين نوسازى به سال 887 ه. ق. و كل عمليات بازسازى و نوسازى در سال 890 ه. ق. پايان يافت. در اين نوسازى در محل نماز پيامبرصلى الله عليه و آله يك محراب و در افزوده سمت قبله نيز محراب عثمانى احداث گرديد.

در جريان احداث گنبد سبز بر روى حجره مطهر و پايه هاى آن، ممر ميان حجره نبوى و ديوار سمت شرق مسجد تنگ شد و در نتيجه ناگزير شدند ديوار اين ضلع را حدود دو ذراع و ربع جلوتر ببرند.

اين آخرين توسعه اى است كه پيش از دوران عثمانى و دوران آل سعودصورت پذيرفت.

دفتر توسعه مسجدالنبى، مساحت اين توسعه را 120 متر مربع برآورد كرده است. «(1)»

ص:265

ص:266

صورت پذيرفت و هنوز نيز بخش هاى سمت قبله آن باقى است.

در اين بنا گنبدهاى كوچك جايگزين سقف چوبى و مسطح قبلى گرديد و داخل اين گنبدها با نقش و نگارهاى طبيعى و جذاب تزيين شد، در ديوارهاى سمت قبله كتيبه هايى دربردارنده آيات و سوره هايى از قرآن و نام هاى پيامبرصلى الله عليه و آله و همانند آن كه با خط ثلث زيبا و ممتاز و بهصورت مذهَّب نوشته شده بود پديد آمد و درهايى نو با هنرمندى تمام ساخته شد. درهاى سمت قبله مسجدالنبى؛ يعنى باب النساء، باب جبرئيل، باب السلام و باب الرحمه يادگارهايى از آن دوران هستند.

اين بنا درهايى ديگر نيز داشت. باب مجيدى و باب مخزن الزيت در بخش شمالى از آن جمله اند كه در توسعه هاى بعدى برداشته شده اند.

در ساخت اين بنا دقت شد ستون هاى سمت قبله درست در جاى ستون هايى قرار گيرد كه به روزگار رسول خداصلى الله عليه و آله بوده است.

سلطان عبدالمجيد همچنين در سمت شمالى مسجد مكتب خانه هايى براى آموزش قرآن و نيز انبارهايى ايجاد كرد. وى همچنين از سمت مشرق مسجد؛ يعنى از مناره اصلى تا حدود باب جبرئيل، آن را پنج ذراع و يك چهارم توسعه داد؛ چرا كه در اين نقطه فضاى مسجد تنگ بود.

بنابر تخمين دفتر توسعه مسجدالنبى، مقدار توسعه انجام پذيرفته در دوران عبدالمجيد 1293 متر مربع بوده است. «(1)»

ص:267

ص:268

به منظور انجام سريع تر كارها، كارگاه تهيه بتونى در منطقه آبارعلى احداث گرديد و كار ساخت بناها با سيمان مسلح و بهصورتى زيبا و كاملًا مستحكم انجام پذيرفت.

آمارهايى از نخستين طرح توسعه دوران سعودى:

در جريان توسعه و نوسازى، بخشى از بناهاى سلطان عبدالمجيد، عمدتاً در سمت قبله، باقى گذارده و بخش ديگرى به مساحت 6247 متر مربع تخريب و از نو ساخته شد و در كنار آن بناهايى جديد به مساحت 6024 متر مربع نيز احداث گرديد و به مسجد ضميمه شد. بدين ترتيب مجموع كل ساخت و ساز در نخستين طرح توسعه آل سعود به 12271 متر مربع رسيد.

آن قسمت از بناهاى مجيدى هم كه در سمت قبله واقع مى شد و با مرمّت هايى جزئى به همان وضع پيشين باقى گذارده شد، بنابر گزارش نشريه دفتر توسعه حرم نبوى 4056 مترمربع مساحت داشت. بخش هاى قديم مسجدالنبى شامل حجره مطهر، گنبد سبز، محل نماز رسول خداصلى الله عليه و آله، منبر شريف، روضه مطهر، استوانه هاى كهن، گلدسته اصلى مسجد، مناره باب السلام و همچنين محل نماز پيامبرصلى الله عليه و آله رو به مسجدالأقصى در اين بخش واقع شده است.

گفتنى است پس از نخستين توسعه سعودى، مجموع بناهاى قديم، بناهاى نوسازى شده و نيز بناهاى تازه احداث شده به 16327 مترمربع رسيد.

در گزارش دفتر توسعه مسجدالنبى عناصر احداث شده در طرح توسعه بدين شرح گزارش شده است:

- ستون هاى مربع شكل متصل به ديوارهاى بناهاى توسعه: 474 مورد

- ستون هاى دايره شكل بناهاى توسعه: 232 مورد

- طول ديوار شرقى مسجد: 128 متر

- طول ديوار شمالى: 91 متر

- رواق هاى شمالى: 5 مورد

- رواق هاى شرقى: 3 مورد

ص:269

- رواق هاى ميانى: 3 مورد

- رواق هاى غربى: 3 مورد

- ريگ فرش ها (صحن هاى بيرونى ريگ فرش شده): 2 مورد

- طاق ها: 689 مورد

- دريچه ها: 44 باب

- عمق پى هاى ديوارها و ستون ها: 5 متر

- گلدسته هاى جديد: 2 مورد

- ارتفاع هر گلدسته: 70 متر

- عمق پى هر گلدسته: 17 متر «(1)»

ص:270

هزينه هاى طرح نخستين توسعه سعودى:

شيخصالح قزاز، مدير كل دفتر طرح توسعه، در سخنانى كه در مراحل پايانى نخستين طرح توسعه ايراد كرده است، مى گويد: آنچه در توسعه و نوسازى حرم نبوى هزينه شده 30 ميليون ريال (سعودى) است، و البته اين رقم افزون بر 40 ميليون ريال ديگرى است كه براى خريد املاك و مستغلات و احداث خيابانهاى جديد طرح توسعه هزينه شده است.

اداره طرح توسعه: در چهار چوب احساس مسؤوليت در خدمت گزارى به اسلام و مسلمانان از رهگذر اهتمام به مكان هاى مقدس دينى مسلمانان، ملك فيصل نيز در ادامه طرح توسعه محوطه بازى در سمت غربى به مساحت 49000 متر مربع براى برگزارى نماز احداث شد و سايه بان هايى نيز در اين قسمت ايجاد گرديد. بعدها در دوران ملك خالد و پس از آتش سوزى مشهور بازارچه، املاك و مستغلات اين بخش خريدارى و فضايى ديگر به مساحت 43000 مترمربع به محوطه قبلى افزوده شد.

اين هر دو مساحت بعدها در توسعه دوران فهد جزو طرح قرار گرفت.

ص:271

ص:272

مسجدالنبى نهايى شد. بنابر اين طرح، مى بايست در سه بخش شمال، شرق و غرب مسجدالنبى توسعه اى به مساحت طبقه همكف حدود 82000 مترمربعصورت پذيرد؛ ورودى هاى زائران در اين سه بخش توزيع شود، امكان استفاده از پشت بام براى برگزارى نماز فراهم گردد، امكان ايجاد طبقه فوقانى بر روى بناهاى احداث شده در نظر گرفته شود، در نقاط مختلفى از حرم پله هاى برقى ثابت و متحرك نصب گردد تاصعود و فرود زائران را، بى آن كه به حركت افقى آنها خللى رساند، فراهم كند.

ص:273

6- ايجاد دستگاه ها و شبكه هاى جداگانه آب وضو، آب آشاميدنى سرد شده در آب سردكن هاى مركزى پساب اماكن و همچنين آب باران.

7- ايجاد دو سيستم اصلى و اضطرارى برق، با استفاده از بانك باترى هاى خشك كه بهصورت رايانه اى كنترل مى شود.

8- ايجاد مراكز خدماتى لازم براى انبوه زائران و حاجيان؛ از قبيل توقف گاه خودرو با گنجايش 4500 خودرو در زمان واحد، دستشويى و وضوخانه، مراكز بهداشتى- درمانى، مراكز خدمات اجتماعى، مراكز آتش نشانى، مراكز پليس، پله هاى برقى، پله هاى معمولى و همانند آن.

ص:274

در چهارچوب طرح توسعه و نوسازى مدينه، تمامى اين ضايعات كه مقدار آنها حدود 000، 500 مترمكعب برآورد مى شد و همچنين خاك حاصل از عمليات خاك بردارى كه مقدار آن حدود 000، 443 مترمكعب برآورد شده است، براى پركردن دره ها و گودال هاى واقع در شهر مورد استفاده قرار مى گرفت.

پى ريزى بناهاى طرح توسعه: در اين مرحله خاك مناطقى كه قرار بود بناهاى جديد در آنها احداث شود با دقت آزمايش شد تا مناسب ترين مواد براى پى مشخص شود، به گونه اى كه با خاك ناثابت اين منطقه سازگارى داشته باشد و بتواند وزن بناهاى احداث شده بر آن را، چه در زمان حاضر و چه در زمان هاى بعد، تحمل كند. همچنين همراه با آزمايش خاك، تست هاى آزمايشگاهى متعدد بتون نيزصورت پذيرفت و همه احتمال هاى ممكن مورد ملاحظه و دقت قرار گرفت تا مقاومت بنا در بهترين حد ممكن فراهم گردد.

براى پىِ بنا، از بارتهاى بتون مسلحى استفاده شد كه تا رسيدن به لايه هاى سنگى؛ يعنى عمق ميان 30 تا 50 متر در زمين فرو مى رفت.

در احداث اين بارتها نيز از دو شيوه «كندن» و «كوبيدن» استفاده شد؛ در شيوه نخست با كمك ماشين هاى مخصوص عمليات حفر در زمين بادقت فراوانصورت مى پذيرفت و دقت ماشين ها از هرگونه انحرافى در مسير حفر تا ميزان دو دهم درصد جلوگيرى مى كرد. در شيوه دوم لوله اى فولادى كه غلاف بيرونى بارت را تشكيل مى داد با دستگاه هاى كوبه سنگين و آرام به زمين فرو برده مى شد تا به لايه هاى سنگى برسد.

به هر حال، در هريك از اين دو شيوه تا رسيدن به سطح مطلوب در زيرزمين، عمليات جمع آورى و مكش خاك ها انجام مى گرفت و براى جلوگيرى از هرگونهصدمه ناشى از عمليات كندن يا كوبيدن، كار مكش خاك از طريق لوله باريك تر ديگرى كه در داخل غلاف بيرونى جاى مى گرفت انجام مى شد.

پس از حفر گودال ها، آرماتورهاى مناسب در داخل آنها قرار مى گرفت و سپس با ملاط مخصوص پر مى شد تا بدين ترتيب بارت ساخته شود. عمليات ريختن بتون هر بارت نيز در دو بخش؛ يعنى ابتدا قطر ميانى و سپس لايه بيرونى آن انجام مى شد.

ص:275

بدين شيوه در مجموع 8500 بارت در جاهاى مختلف و با ابعاد و اندازه ها و كيفيت هاى متفاوت احداث شد. طول جمع اين بارت ها (اگر آنها را روى يك خط فرضى به همديگر وصل كنيم) بيش از 70 كيلومتر مى شود، طول جمع ميلگردهايى كه در اجراى طرح مورد استفاده قرار گرفته به حدود 000، 28 كيلومتر و مقدار بتون به كار رفته در اين بارت ها به بيش از 9600 متر مكعب مى رسد و مجموع اين بارت ها مى تواند در برابر لرزه و وزن بيش از 000، 42 تن مقاومت كند.

پس از احداث بارت ها، نوبت به اجراى فونداسيون زيرين بنا رسيد و در اين مرحله سرهاى بارت ها از خاك بيرون آورده و به ديگر سخن در اطراف آنها خاك بردارى هايى تا عمق مناسب و با وسعت معينصورت پذيرفت و پس از شكستن سر بارت ها و تنظيف آنها و نيز گره زدن آرماتور بارت ها با آرماتوربندى فونداسيون كه به شيوه اى دقيقصورت گرفت، بتون ريزى مناسب نيز انجام شد و بدين ترتيب فونداسيون هاى لازم براى بناها آماده گرديد.

در اين مرحله بسته به نوع و جاى بنا تعداد متفاوتى از بارت ها در فونداسيون به هم پيوند مى خورد. اين تعداد از يك بارت تا سى و دو بارت، براى فونداسيون گلدسته ها، در نوسان است.

در مرحله بعد، فونداسيون هاى بخش هاى مختلف با شناژهاى افقى بتون مسلح به همديگر پيوند داده شدند و براى اين كار؛ يعنى پيوند دادن حدود 1877 فونداسيون (قاعده) به هم و همچنين ساخت خود اين فونداسيون ها جمعاً افزون بر 000، 66 مترمكعب بتون مسلح مورد استفاده قرار گرفت.

بدين سان، در مرحله ساخت پى و پايه بناهاى جديد مسجد النبى بيشترين دقت به عمل آمد و بالاترين كيفيت ممكن نيز حاصل گشت تا اين بناها بتواند مدت هاى طولانى برافراشته و با شكوه بماند و اين امكان نيز فراهم باشد كه درصورت نياز در آينده بتوان طبقه هايى فوقانى بر روى آنها بنا كرد.

بخش هاى اصلى ساختمان: در نيمه سال 1410 ه. ق./ 1990 م. پايه ها و بخش هاى اصلى بناهاى طرح توسعه ساخته شده بود و اندك اندك نماى بنا خود را نشان مى داد.

ص:276

در اين بنا كه در مساحت 280 هزار متر مربع در اطراف مسجدالنبى قديم گسترده است 2104 ستون بر افراشته شده كه جمعاً 95 فضا شامل 27 فضاى باز و 68 فضاى محصور و هميشه بسته را مى سازد. هر يك از اين ستون ها، بسته به موقعيت بنا، از 6 تا 18 متر با همديگر فاصله دارند. مجموع اين ستون ها و فضاها طبقه همكف را مى سازد كه ارتفاع آن 55/ 12 متر است.

افزون بر اين، در پايين اين طبقه، طبقه ديگرى وجود دارد كه ارتفاع آن 4 متر، تعداد ستون هاى آن 2414 مورد و مساحت كل آن، با احتساب مجارى پساب ها و همچنين ديوارها، 83482 مترمربع است و به خدمات عمومى اختصاص دارد.

در ساخت طبقه زيرزمين همه نكات مهندسى و فنى رعايت شده و پس از تقسيم كف آن به 95 بخش، كه كوچك ترين آنها 480 و بزرگ ترين آنها 1527 مترمربع است، بتون ريزى به قطر 10 سانتى مترصورت پذيرفته و البته در اين كار مسير شبكه هاى پساب، ورود آب و كانال هاى برق رسانى در نظر گرفته شده است. پس از آن، روى اين لايه بتونى، با عايق رطوبتى عايق بندى شده و بر روى آن لايه اى ديگر از بتون به قطر 5 سانتى متر فرش شده و پس از تعبيه كابل ها و كانال هاى لازم بر روى اين لايه، لايه اى ديگر از بتون به قطر 25 سانتى متر پهن شده است.

همچنين براى تقويت كف طبقه زيرزمين و نيز مقاوم تر كردن ستون ها و پايه هاى بناهاى فوقانى در برابر حركت افقى لايه هاى زمين، بر گرداگرد اين طبقه ديوار حايلى دولايه با بتون و لايه هاى ميانى عايق رطوبتى ساخته شده است.

در هنگام بتون ريزى سقف اين طبقه، كه كف طبقه همكف را تشكيل مى دهد، همه تمهيدات لازم براى عبور لوله ها و كانال هاى لازم؛ اعم از لوله هاى آب يا كانال هاى برق براى تغذيه كف طبقه همكف و يا سقف طبقه زيرزمين و نيز كانال هاى تهويه هوا، در نظر گرفته شده و در اطراف هر يك از ستون ها چهار دريچه براى عبور هواى تهويه شده باز گذارده شده و پس از آن عمليات بتون ريزى بر روى پل ها انجام گرفته است. اجراى اين سقف نيز همانند كف طبقه زيرزمين در 95 بخش جداگانه انجام پذيرفته و همين مشخصات در بتون ريزى سقف طبقه فوقانى نيز لحاظ گرديده است.

ص:277

گفتنى است در بتون ريزى هر يك از اين بخش هاى نود و پنج گانه به طور ميانگين 895 مترمكعب بتون به كار رفته است.

ص:278

اين نوارها به ترتيب از پايين به بالا عبارتند از: نوار عريض با تزيينى از اشكال هندسى منظم، نوار باريك ترى از نقش هاى اسليمى، نوار تشكيل دهنده پايه مقرنس ها و سرانجام طوقه مقرنس هايى كه خود پيش آمدگى هاى تشكيل دهنده نخستين عرشه منار را به وجود مى آورد. در بالاى اين طوقه مقرنس، عرشه منار يا مئذنه مربع شكل را مى بينيم كه گرداگرد آن در هر چهار ضلع حصار كوتاهى با مشبك هاى زيبا ايجاد شده و اين مشبك ها نيز فراهم آمده از مربع هاى به هم چسبيده است و در داخل هر كدام نيز يك هشت ضلعى هماهنگ با ديگر اشكال هندسى تزيين هاى قاعده گلدسته به چشم مى خورد.

طبقه دوم: برش افقى اين طبقه هشت ضلعى است و اين طبقه بلافاصله پس از نخستين عرشه منار شروع مى شود. اين طبقه از پايين به بالا داراى چند بخش متمايز و در عين حال هماهنگ با يكديگر است.

بخش پايينى اين بناى هشت ضلعى داراى ضلع هاىصاف با نماى سنگ است و تنها از يكى از ضلع ها درى به عرشه منار پايين گشوده مى شود. بخش ميانى اين طبقه شامل ستون هاى باريك در زاويه تلاقى ضلع ها و همچنين طاق هايى كشيده است كه بر روى اين ستون ها قرار دارد. اين ستون ها شامل هشت دسته سه تايى و طاق ها نيز هشت مورد است. اين طاق ها مثلث شكل هستند و يكى از مهم ترين عناصر مؤثر در تزيين اين طبقه به شمار مى روند و به نوعى نگاه بيننده را به سوى طبقه سوم كه داراى برش افقى دايره است مى رانند. در نماى ميان طاق ها كه فرورفته تر از طاق هاست سنگ هايى تيره تر به كار رفته و نوارپردازى كمترى نيز در آنصورت پذيرفته است و در بالاى هر طاق، درست در وسط نماى ميان نوك طاق و طوقه يا نوار بالايى اين طبقه، روزن هايى دايره شكل وجود دارد كه قاب هاى برجسته سفيدرنگ آنها را مى آرايد. همچنين در تورفتگى دهنه هر طاق پنجره اى شيشه اى وجود دارد كه با قاب سفيد در پهلوى آن آراسته شده است. بخش بالايى اين طبقه، خود، از چند نوار يا طوقه تشكيل شده كه به ترتيب از پايين به بالا عبارتند از: نوار باريك جداكننده بخش ميانى و فوقانى، طوقه مقرنس هاى تشكيل دهنده پيش نشستگى زيرين عرشه منار يا مئذنه دوم، و سر انجام مئذنه دوم و حصار پيرامونى آن. طوقه مقرنس ها نيز خود از سه رديف تشكيل مى شود و بر خلاف

ص:279

مقرنس هاى طبقه اول، كه در ميان آنها لچكى هايى با نقوش اسليمى به چشم مى خورد، اين مقرنس ها يكپارچه هستند. مئذنه يا عرش منار كه در بالاى طبقه دوم قرار گرفته، هشت ضلعى و داراى حصارى فراهم آمده از مربع هاى كوچكى است كه در ميان هر كدام يك هشت ضلعى ديده مى شود.

طبقه سوم: اين طبقه داراى برش افقى دايره و رنگ زمينه آن سربى تيره است. تزيين عمده اين طبقه نوارهاى برجسته موج مانندى است كه از شيارها و برجستگى ها فراهم آمده و همانند كمربندهايى گرداگرد آن را در برگرفته است. تعداد اين نوارها دوازده مورد است و در بالاى آن پس از يك طوقهصاف و بدون نقش و نگار، مقرنس هايى در دو رديف يا دو طوقه وجود دارد كه پيش نشستگى دايره شكل عرشه منار سوم را تشكيل مى دهد. عرشه منار يا مئذنه دايره اى شكل سوم درست در بالاى اين مقرنس ها قرار گرفته و همانند دو مئذنه پايين تر گرداگرد آن حصارى فراهم آمده از مربع هاى متجاور به چشم مى خورد كه در داخل هر يك از اين مربع ها نيز هشت ضلعى اى وجود دارد.

اين طبقه فاقد هرگونه روزن و دريچه اى است و قدرت تحمل بخش ها و طبقه هاى فوقانى را مى نماياند.

طبقه چهارم: اين طبقه به مانند گردن گلدسته، شامل ستون هاى هشت گانه بلند و طاق هاى هشت گانه مثلث شكل و برجسته است و مجموعاً حصار پيرامونى پلكان دايره اى داخل گلدسته را تشكيل مى دهد. در اين طبقه تا حدى همانند طبقه دوم، در بخش فوقانى، دو رديف يا طوقه مقرنس وجود دارد كه پيش نشستگى زيرين عرشه منار چهارم را مى سازد. چهارمين عرشه منار يا مئذنه اين گلدسته كه دايره اى شكل و كوچك تر از عرشه منار قبلى است، درست در بالاى اين طبقه قرار گرفته و گرداگرد آن، حصارى با همان شكل و شمايل حصار ديگر مئذنه ها به چشم مى خورد.

طبقه پنجم: اين طبقه از بالاى مئذنه طبقه چهارم شروع مى شود و از پايين به بالا به ترتيب، داراى اين بخش ها يا عناصر است: در پايين ترين بخش اين طبقه بنايى استوانه اى و چندضلعى وجود دارد و بر بالاى آن تاجى كنگره دار است كه خود نوعى مئذنه يا عرشه منار كوچك را تشكيل مى دهد. پس از اين عرشه كوچك بناى مخروطى شكل آغاز

ص:280

مى شود و بر بالاى آن قبه اى پيازى شكل است كه پايه قاعده برنزى هلال فوقانى را تشكيل مى دهد. اين هلال و همچنين قاعده آن از جنس برنز است كه با طلاى عيار 24 آب طلا داده شده است.

مجموعاً شكل بديع گلدسته ها و نورپردازى هنرمندانه آنها نمادى از زيبايى را مى سازد و هر بيننده اى را تحت تأثير اين بناى شكوهمند قرار مى دهد و نگاه هاى او را به نشان عظمت اين بنا و بلند مرتبگىصاحب آن به سوى آسمان مى راند.

ص:281

ص:282

كه اين گنبدها جابجا هم مى شوند به چشم نمى خورد. «(1)»

ص:283

سايه بان بزرگ با ارتفاع موازى سقف فراهم گرديد كه مى توان آنها را در مواقع لازم بهصورت ماشين پهن يا جمع كرد تا هم امكان استفاده از سايه و هم امكان استفاده از هواى طبيعى، هر كدام بسته به شرايط، فراهم باشد. اين سايه بان ها از پارچه هاى مناسبى تهيه شده است كه در برابر همه عوامل طبيعى آب و هواى مدينه مقاومت لازم را داراست.

در طرح توسعه، همچنين ايجاد فضاهاى بازى در پيرامون مسجدالنبى و به وسعت كل 000، 235 مترمربع در نظر گرفته شد. اين فضاها يا ميدان ها در چهار طرف مسجدالنبى واقع شده و عرض آنها به ترتيب در ضلع جنوبى 207، در ضلع غربى 154، در ضلع شمالى 144 و در ضلع شرقى 27 متر است.

بخشى از اين فضاها به مساحت 000، 135 مترمربع به نماز اختصاص يافته و بخش ديگر به مساحت 000، 100 مترمربع به خدمات عمومى واگذاشته شده است. در اطراف اين فضاها حدود 30 مدخل با پله هاى برقى و معمولى ساخته شده كه عابران را به بناهاى خدمات همگانى از قبيل وضوخانه يا توقف گاه هاى خودرو كه در زير همين فضاها يا ميدان ها ايجاد شده است مى رساند.

ص:284

ص:285

است و ساختمان هاى خدمات در فاصله ميان آنها قرار گرفته اند. هر واحد مركب از پنج پل باطول 80 وعرض 20 متر است و بدين ترتيب مجموع پل ها در دو طبقه به 110 مورد مى رسد، و در دو طرف هر پل در ابتدا، انتها و وسط، ستون هايى متجاور وجود دارد.

اما واحدهاى ناهمانند كه در محدوده شيب هاى برقرار كننده ارتباط ميان طبقه اول و دوم زيرزمين و در نزديك مدخل ها قرار دارند در مجموع داراى 56 پل هستند كه طول هر پل از 20 تا 70 و عرض آن 20 متر است.

كف توقف گاه؛ اعم از راهروها و ورودى- خروجى و نقاط توقف خودرو، با بتون مسلح متداخل و به مساحت كل 000، 250 مترمربع پوشش شده و ديوارهاى داخلى نيز با بتون مسلح احداث و از نماى سنگصنعتى برخوردار شده است.

ص:286

گرديده و در 4 بخش توقف گاه [واقع در چهار سمت مسجدالنبى و در زير بناهاى طرح توسعه] توزيع شده اند. مراكزى از قبيل مراكز امنيتى و نگهبانى، درمانگاه، اتاق هاى كنترل و ساماندهى (5 مورد)، مراكز آتش نشانى (6 مورد)، تعميرگاه ها (2 مورد)، اتاق كليدخانه (1 مورد)، مراكز بازرسى و تفتيش (4 مورد)، و مخازن (2 مورد) از جمله واحدهاى خدماتى خاص هستند كه در اين توقف گاه با توزيع مكانى مناسب واقع شده اند.

ص:287

شده است.

اين لوله ها، در طبقه زيرزمينِ بناهاى جديد مسجدالنبى، به دو شبكه اصلى با لوله هايى به قطر 50 سانتى متر تقسيم و از آن پس نيز به لوله هايى با قطر كمتر؛ يعنى تا 7 سانتى متر تقسيم مجدد مى شود تا از طريق آنها به 143 دستگاه فنكوئل نصب شده در نقاط مختلف طبقه همكف برسد.

از اين شبكه همچنين شبكه اى فرعى با لوله هايى به قطر 25 سانتى متر منشعب مى شود كه اين شبكه تهويه هواى بناهاى قديم مسجدالنبى را بر عهده دارد. براى اين منظور كانال هاى حامل هواى سرد در موازات ديوار سمت قبله مسجد ايجاد شده و از طريق اين كانال ها، هواى سرد به پنجره هاى تعبيه شده در بالاى ديوار سمت قبله مى رسد و از آنجا در هواى مسجد مى پراكند. به همين منظور در داخل دوصحن ميانى مسجدالنبى نيز دو كانال ايجاد گرديده و بخشى از شبكه هاى خدماتى لازم؛ از جمله شبكه انتقال هواى سرد در آن جاسازى شده است تا بتوان با كمك اين شبكه بناهاى احداثى در نخستين توسعه سعودى را نيز از تهويه مطبوع برخوردار ساخت.

هواى سرد از طبقه زيرزمين و از طريق دريچه هايى كه در قاعده هر يك از ستون هاى بناهاى جديد تعبيه گرديده و با پنجره اى مسى (كه خود داراى قاب ها يا كلاف هاى سنگى هستند) پوشيده شده است در سراسر بناهاى طبقه همكف طرح توسعه پخش مى شود و هوايى كه سردى خود را از دست داده است از طريق دريچه هاى ديگرى كه به همين منظور ايجاد شده بازگردانده مى شود.

سيستم تهويه هوا داراى هماهنگى با گنبدهاى متحرك است تا در شرايط آب و هوايى مناسب، كارِ تهويه ماشينى متوقف شود و با كنار رفتن اين گنبدها تهويه طبيعىصورت پذيرد. هر يك از گنبدها به وسيله چهار موتور، كه هر كدام 5/ 2 اسب بخار قدرت دارند بر روى بالشتك هاى ويژه جابجا مى شوند و امكان باز و بسته كردن همزمان و غير همزمان و تك به تك آنها وجود دارد.

در اين سامانه، همچنين اين امكان فراهم آمده است كه بتواند اندازه آلودگى هوا را تنظيم كند و آن را در حد مقبولى نگه دارد. افزون بر اين، سيستم پيشرفته ايمنى براى

ص:288

هشدار و پيشگيرى از حريق، از طريق آب پاش هاى اتوماتِ نصب شده در سقف فراهم گشته است.

ص:289

اقدام كنند. دليل روى آوردن به خشك كردن چوب ها با ماشين، كاستن از زمان عمليات بوده است؛ چه، اين كار بهصورت ماشينى تنها 5 ماه به درازا كشيده است، در حالى كه اگر قرار بود اين كار بهصورت دستى و به شيوه هاى سنتى انجام گيرد ممكن بود چند سال وقت بگيرد.

پس از انجام اين مرحله و وارسى هاى لازم، چوب ها به بارسلون اسپانيا حمل گرديد و درهاى مورد نياز در آن جا ساخته شد.

در بارسلون نيز درجريان ساخت درها از اره هاى ليزرى و ديگر ابزارهاى پيشرفته در آماده سازى چوب ها استفاده شد و در الصاق چوب ها و كلاف ها به همديگر نيز به جاى بهره جستن از ميخ و ابزارهاى فلزى از ميخ هاى چوبى و نيز فاق و زبانه استفاده كردند.

همزمان با جريان عمليات ساخت درها در بارسلون، در كارگاهى ديگر در روآن فرانسه، عناصر تزيينىِ مسى در حال تهيه شدن بود. اين عناصر بر پايه شيوه هاى مرسوم در هنر اسلامى شكل و شمايل مناسب را كسب مى كرد تا پس از ساخته شدن، درها روى آنها نصب شود.

از آن جا كه اين عناصر مى بايست بعداً آب طلا داده شود لازم بود در عمليات ريختن وصيقلى كردن آنها نهايت دقت به عمل آيد تا محصولى كه تهيه مى شود كاملًاصاف وصيقلى و فاقد هر گونه عيب و خللى باشد؛ چرا كه، درصورت وجود هر گونه عيب يا خلل، اين عيب و خلل پس از آب طلا دادن به خوبى خود را نشان مى داد.

در مرحله بعد براى آب طلا دادن اين عناصر لازم بود اجزاى آنها از همديگر جدا شود و براى قطعه هاى بزرگ كه داراى اشكالى از قبيل نيم دايره بودند كوره هاى ويژه اى با گنجايش لازم فراهم گردد.

به هر حال، پس از پايان يافتن اين مراحل، عناصر و قطعه هاى تهيه شده به بارسلون حمل شد تا روى درها نصب شوند.

گفتنى است از آن جا كه هر درى حدود 5/ 2 تن وزن داشت، در مراحل ساخت و تركيب قطعات و اجزاى درها و همچنين به هنگام نصب آنها در مسجدالنبى، وقتى كافى

ص:290

براى حفظ توازن درها مبذول داشته شد.

ص:291

ص:292

موردالف ب ج جمع ملاحظات

تعداد گلدسته ها 5 4 6 10

ارتفاع گلدسته ها (بر حسب متر) 36 72 104-

تعداد پله هاى ثابت-- 18 18

تعداد مجموعه پله هاى متحرك-- 6 6

شمار درها و مدخل ها 5 17 64 81

تعداد سقف هاى متحرك-- 27 27

ص:293

جدول شماره 2 در آخر همين فايل جايگزين شود.

ص:294

جدول شماره 3: فاصله زمانى ميان توسعه هاى مسجدالنبى «(1)»

رديف فاصله به

ازتاسال

1 نخستين توسعه و نوسازى دوران توسعه و نوسازى عمر بن خطّاب 10

پيامبرصلى الله عليه و آله، پس از فتح خيبر

2 توسعه و نوسازى عمر بن خطاب توسعه و نوسازى عثمان بن عفان 12

3 توسعه و نوسازى عثمان توسعه و نوسازى وليد بن عبدالملك 59

4 توسعه و نوسازى وليد توسعه و نوسازى مهدى 73

5 توسعه و نوسازى مهدى نوسازى هاى حكمرانان مسلمان پس از نخستين 706

آتش سوزى

6 نوسازى هاى حكمرانان مسلمان توسعه سلطان قايتباى پس از دومين حريق 21

7 نوسازى و توسعه قايتباى توسعه سلطان عبدالمجيد عثمانى 377

8 توسعه و نوسازى عبدالمجيد عثمانى توسعه و نوسازى ملك عبدالعزيز آل سعود 105

9 توسعه و نوسازى ملك عبدالعزيز توسعه و نوسازى جامع ملك فهد بن عبدالعزيز 35

ص:295

ص:296

3- مراعات هم نواختى و همگنى مطلوب ميان بناهاى توسعه و بناهاى قديم مسجدالحرام و مسجدالنبى؛ به گونه اى كه تلفيق ميان آنها طبيعى ترين تلفيق ممكن باشد.

4- به كارگيرى جديدترين دستاوردهاى فن آورى نوين؛ اعم از ماشين ها و مواد و مصالح و شيوه هاى ساخت و ساز، تا بهترين كيفيت بنا و بيشترين عمر ممكن را براى آنها فراهم سازد.

اهداف اجرايى برنامه توسعه: برنامه توسعه مسجدالحرام و مسجدالنبى دربردارنده اهداف نهايى زير بوده است:

1- افزودن دو مجموعه بناى جديد به بناهاى مسجدالحرام و مسجدالنبى به هدف بالا بردن گنجايش آنها.

2- افزايش ميزان گنجايش مكان هاى مذهبى اين دو حرم با استفاده از فضاهاى رو باز بيرونى، پشت بام هاى بناهاى جديد و پشت بام هاى بناهاى قديم با ايجاد تغييرات لازم در آنها.

3- ايجاد تحول در ساختار دو منطقه مركزى مكه و مدينه به هدف فراهم آوردن سهولت و آزادى بيشتر براى آمد و شد و ارائه خدمات پشتيبانى فعال و شبانه روزى و همچنين سهولت در ورود و خروج زائران به ويژه در هنگام نماز از طريق احداث درها و راهروهاى مناسب و به تعداد كافى و هماهنگ با مقدار گنجايش هر بنا.

4- فراهم آوردن سامانه هاى لازم براى تأمين امنيت و سلامت زائران؛ از قبيل مجموعه تلويزيون هاى مدار بسته، سامانه هاىصوت مركزى، برق، آتش نشانى، تهويه و همچنين مطبوع سازى طبيعى و ماشينى هوا.

5- احداث سامانه آبرسانى و جمع آورى پساب ها با توجه به گستردگى اماكن مكه و مدينه.

6- ايجاد توقف گاه هاى خودرو با گنجايش متناسب با مجموعه بناهاى توسعه و شمار روز افزون زائران و حاجيان و همچنين ايجاد تسهيلات لازم براى عبور و مرور آسان خودروها و راهيابى آنها به بزرگراه ها و خيابان ها و همچنين راهيابى آسان سرنشينان به داخل اماكن مسجدالحرام و مسجدالنبى.

ص:297

ص:298

7- سامانه آتش نشانى پيشرفته با استفاده از گاز هالون براى مقابله با آتش در مناطق مهم.

ب: سامانه هاى برقى، شامل:

1- سامانه نور و روشنايى

2- سامانهصدا

3- سامانه تلفن

4- سامانه مراقبت و هشدار سريع

5- سامانه نشان دادن ساعات و زمان

6- سامانه كنترل ماشينى

7- سامانه تلويزيون هاى مدار بسته

8- شبكه جريان برق ولتاژ پايين براى تغذيه سامانه هاى الكترونيكى.

جديدترين فن آورى ها: در هر يك از اين سامانه ها، تازه ترين دستاوردهاى دانش بشرى و جديدترين فن آورى ها به خدمت گرفته شده است، تا اين سامانه ها وظايف خود را به بهترين وجه به انجام رسانند و كمترين اختلالى در كار آنها پيش نيايد؛ براى نمونه، سامانهصدا در مسجدالحرام و در مسجدالنبى يكى از سامانه هاى اصلى است كه هر گونه اختلال جزئى در هر بخش از آن مى تواند به نارسايىصوت و در نتيجه عدم بهره ورى لازم ازصدا و كيفيت آن از سوى مردم و نمازگزاران بيانجامد، به ويژه آن كه مى دانيم در اين دو مسجد، به دليل وسعت فراوان و شمار انبوه نمازگزاران، آنان قادر به ديدن امام جماعت و جمعه نيستند و تنها رابط ميان آنها با امامصداى اوست كه از طريق دستگاه هاىصوتى و بلندگوها به آنان مى رسد و به كمك همينصداى فراگير است كه همراه با امام به سجده و ركوع مى روند و همراه او سر از سجده و ركوع بر مى دارند. با اين حساب مى توان تصور كرد كه كوچك ترين اختلالصوتى، حتى براى زمانى كوتاه، چه دشوارى هايى را پديد مى آورد.

گفتنى است تضمين كاركرد هميشگى و مطلوب سامانه هاى ياد شده، مستلزم بازرسى هاى مداوم و همه روزه است كه در ابعاد و سطوح مختلف مى بايست انجام

ص:299

پذيرد. اين خود حجم عمليات نگهدارى فراوانى را مى طلبد.

سامانه هاى تهويه هوا: با رعايت معيارهايى كه پيشتر بدانها اشاره شد، سامانه هايى پيشرفته براى تهويه و مطبوع سازى هوا در مسجد الحرام و مسجدالنبى فراهم گرديد. اين سامانه ها در نوع خود از بزرگ ترين نظام هاى اجرا شده در جهان هستند و شايد با لحاظ ويژگى ها و محدوديت هاى مكانى در مرتبه نخست نيز قرار گيرند؛ چه، نكات زير اهميت و حساسيت اين سامانه را مشخص مى سازند:

1- ويژگى مكان و تقدس و حرمت آن نزد ميليون ها مسلمان سراسر جهان.

2- مساحت اين دو مكان كه در مورد مسجدالحرام بالغ بر 000، 217 و در مورد مسجدالنبى افزون بر 000، 108 مترمربع مى شود و البته اين رقم جداى از پشت بام ها و فضاهاى روبازى است كه در پيرامون اين دو حرم به نماز اختصاص يافته است.

3- ويژگى انحصارى مكان هايى كه مى بايست هوايشان تهويه شود، بدين معنا كه هم بناهاى مسجدالنبى و هم بناهاى مسجدالحرام از چند سمت باز هستند و اين خود مى طلبد كه شيوه خاصى در انتخاب و همچنين به كارگيرى سامانه تهويه لحاظ گردد.

4- دورى فاصله ايستگاه هاى مركزى تهويه از اماكن؛ چه، ايستگاه هاى تهويه مركزى مسجدالحرام و مسجدالنبى به ترتيب در فاصله 450 مترى و 7 كيلومترى اين حرم ها قرار گرفته اند و كانال هاى رساننده آب و هواى تهويه، از طريق دو تونل به حرم مى رسد.

ص:300

جاى مى گيرند.

هر متن كارى، نوع ويژه اى از تزيين را بر مى تابد و مى طلبد؛ براى نمونه داخل بناها و حجره ها و سقف آنها تزيين ويژه خود را داراست، پنجره ها، روزن ها، و حصارها آذين خاص خود را مى طلبند، مسجدها با عناصر خاصى آراسته مى شوند.

اما بناهاى حرم مكه و حرم مدينه مجموعه اى از اين متن ها و زمينه ها را در بردارد و از همين روى، هر بيننده اى در هر نقطه از اين بناها با عناصر متفاوتى از هنر اسلامى روياروى خواهد بود.

تزيين بناهاى مسجدالحرام و مسجدالنبى: تزيين هاى انجام شده در مسجدالحرام و مسجدالنبى اوج طراحى و اجرا و همچنين به كارگيرى عناصر گوناگون را در كنار همديگر به نمايش مى گذارد. در اين تزيين ها مهم ترين عناصر، كارآمدترين شيوه ها، بهترين و مرغوب ترين مواد و مصالح به كار گرفته شده و برجسته ترين هنرمندان و حرفه كاران به خدمت گرفته شده اند و از جديدترين فن آورى ها و نيز قابليت هاى رايانه در طرح عناصر تزيينى، بهصورتى كه با جايگاه و عظمت اين دو مسجد تناسب داشته باشد، استفاده گرديده است.

اگر عناصر به كار رفته در اين بناها را از نظر بگذرانيم، خواهيم ديد هر كدام از اين عناصر سهمى در تزيين بناهاى مختلف حرم بر عهده گرفته است؛ از گلدسته ها و گنبدها گرفته تا رواق ها، ستون ها، ديوارها، سقف ها، كف ها، پله ها، طاق ها، دريچه ها، كرانيش و درها به كمك اين عناصر و همچنين شيوه هاى بديعِ ساخت، تلفيقى مناسب ميان بناهاى قديم، بناهاى نخستين توسعه سعودى و بناهاى توسعه ملك فهد به وجود آمده و يكپارچگى كاملى به بناها بخشيده است.

در ساخت هر يك از اين عناصر مسجد و همچنين در ساخت چلچراغ ها، سرستون ها، پنجره هاى جلو نشسته، نرده ها و حصارها و ديگر عناصر، مواد مختلفى چون مس، طلا، شيشه، انواع كريستال، چوب ساج، چوب ارز مغربى [نوعى درخت از تيرهصنوبرها]، آلومينيوم زرد رنگ، سنگصنعتى تزيين شده، انواع مرمر، انواع گرانيت، سراميك و گچ به كار رفته است.

ص:301

نا گفته نماند، در اين ميان عنصرى كه از همه بيشتر خودنمايى مى كند خط عربى با گونه هاى مختلف آن است.

ص:302

مى گيرد و هم قالب قسمت هاى مختلف قطعه به تدريج و در زمان مناسب از آن جدا مى شود و بدين ترتيب قطعات سنگ هاى مصنوعى متناسب با جاى خاصى كه در بنا براى آنها در نظر گرفته شده است توليد مى شوند.

در اين ميان به سنگ هايى كه تشكيل دهنده طاق ها هستند توجه ويژه اى مى شود و دقت افزون ترى در ابعاد و زاويه بندى آنهاصورت مى گيرد.

در مرحله بعد روى هر يك از قطعه هاى سنگىصافكارى و جلدكارى مى شود و به وسيله خمير مخصوصى درزها و ناهموارى هاى احتمالى جزئى برطرف مى گردد و پس از آن، قطعه هاى سنگ در اتاق ها يا سالن هاى ويژه رطوبت دهى قرار مى گيرد و يك شبانه روز كامل با آب گرم بر آنها آب پاشيده مى شود.

پس از اين مرحله، كار قلمزنى روى سنگ هاى مصنوعى انجام مى پذيرد و سيمان هاى اضافى زدوده مى شود. پس از آن هر قطعه از قطعات سنگصافكارى و جلادهى مجدد مى شود. در انجام اين كار، بسته به نوع و جايگاه نصب سنگ و همچنين تزيين هاى تعبيه شده در آن، دقت هاى ويژه اى معمول مى گردد تا هيچ يك از اجزا و عناصر تزيين خدشه نيابد يا نشكند.

سنگ هايى كه بدين ترتيب فراهم آمده اند، يكى پس از ديگرى در جاى ويژه خود در بناها نصب مى شوند تا نماى چشم نواز آن را تشكيل دهند.

ص:303

سفارش هاى طرح توسعه تأسيس شده بود ده ها هزار قطعه مسى، چوبى، سنگى، گرانيتى و همانند آن توليد شد تا همه به عنوان عناصر تزيينى بناهاى مسجدالحرام و مسجدالنبى به كار برده شوند.

ص:304

ص:305

مسجدالنبى انجام گرفته، تنها طرح هايى براى توسعه اين دو مكان مذهبى نيستند؛ زيرا اگر چنين بودصرفاً به نوسازى و توسعه در اين مكان ها بسنده مى شد و در اينصورت ممكن بود باز هم خدمات ديگرى چون وسايل نقليه، ارتباطات، اسكان، بازار، تأمين مواد غذايى و آب و همانند آن با دشوارى هايى روبرو شود و از سهولت مراسم دينى كه خواسته خدمتگزاران حرم هاى مكه و مدينه است بكاهد.

از همين روى، از آغاز توسعه و همپاى آن، طرح هاى بزرگ ديگرى نيز اجرا شده كه هدف از آنها تكميل كاركرد طرح هاى توسعه و ارائه خدمات مناسب و فراگير به تمامى زائران و حاجيان و همچنين ساكنان مكه و مدينه بوده است.

به همين دليل، در مجموعه طرح هايى كه به هدف ايجاد سهولت در انجام مراسم دينى اجرا شده، كارهاى ديگرى همچون ايجاد بزرگراه هاى ميان مكه و مدينه و جده و ديگر شهرها، جاده هاى داخل شهرى و كمربندى ها، احداث پل هاى غيرهمسطح و تونل ها، توسعه خيابان ها و جاده هاى موجود، ايجاد ميدان ها و توقفگاه ها، ايجاد بازارهاى تجارى و همچنين تدارك سامانه هاى لازم و نيز تدارك آب، برق، محل هاى اسكان و هتل ها و مهمان پذيرها با انواع و درجه هاى مختلف صورت پذيرفته است.

بنابر اين، مشاهده مى شود مجموعه طرح هاى توسعه، همپاى طرح هاى بزرگ ديگرى پيش رفته كه با توجه به كوتاهى زمان انجام آنها تا حدى خارق العاده به نظر مى رسند.

اجراى اين طرح ها، در كنار طرح هاى توسعه حرم توانسته است بيشترين راحت و آسايش را براى زائران و حاجيان در انجام عبادت ها و انجام مراسم دينى فراهم آورد.

2- دستاوردهاى اجتماعى: بى گمان انجام هر گونه برنامه توسعه و نوسازى در هر شهر و آبادى نوعى تحول و تغيير اجتماعى را نيز در پى مى آورد كه مى تواند جامعه را از دايره بسته كهن خود بيرون برد و به فراخنايى نو راه نمايد كه در آن حتى درك اجتماعى مردم همپاى توسعه شهر و آبادى، در سطح و در ارتفاع، بالا مى رود؛ براى نمونه، تخريب يك واحد مسكونى در منطقه مركزى شهر براى توسعه حرم بدان معناست كه مى بايست خسارتى بهصاحب ملك پرداخت شود و اين خسارت مى تواند سرمايه اى در اختيار

ص:306

صاحب ملك باشد تا در جايى ديگر از همين شهر بنايى نو برپا كند و بدين وسيله سهمى در گسترش آبادانى شهر بر عهده گيرد. اين تحرك اجتماعى به ويژه هنگامى اثربخش تر مى نمايد كه بدانيم معمولًا چنين تحركى با نوعى علاقه به سطح و كيفيتى بهتر از آنچه تا آن زمان وجود داشته همراه است. افزون بر اين، همين تحرك و همين تخريب و نوسازى وظايف جديدى را متوجه حكومت مى سازد و آن را وادار مى كند تا مراكز جديدى براى ارائه خدمات بهداشتى، آموزشى- تربيتى و ارتباطات به وجود آورد.

اينها همه، وضع اجتماعى را بهبود مى بخشد و موجب پيدايش سكونت بهتر و پيشرفته تر، تحرك اقتصادى گسترده تر و ثبات سرمايه و سودآورى اطمينان بخش تر تجارت و بازار مى شود.

3- رهاوردهاى اقتصادى: اگر از ديدگاه اقتصادى به هر حركت عمرانى، چون توسعه اماكن دينى يا توسعه شبكه هاى ارتباطى و فك ملكيت اراضى و املاك و مستغلات واقع در محدوده اين طرح ها بنگريم، خواهيم ديد اموالى كه حكومت در چنين طرح هايى هزينه مى كند بخش كوچكى از آن به عنوان خسارت بهصاحبان املاك و مستغلات پرداخت مى شود و بخش ديگرى كه معمولًا بخش عمده تر است نقدينگى جاريى را موجب مى شود كه به دست كارگران و ياصاحبان املاك مى رسد؛ براى نمونه اگر در طرح هاى توسعه مكه و مدينه و طرح هاى الحاقى و تكميل كنندهصد ميليارد ريال سعودى هزينه شده باشد اين بدان معناست كه دست كم هفتاد ميليارد ريال از اين مبلغ بهصورت نقدينگى در اختيار مردم قرار گرفته كه اين خود به افزايش داد و ستد و سرمايه گذارى و در نهايت به تشديد فعاليت اقتصادى جامعى مى انجامد.

اصولًا اين نكته از نظر اجتماعى روشن است كه هر اندازه طرح هاى توسعه و نوسازى در يك كشور فعال باشد شكوفايى اقتصادى نيز همپاى آنها احيا مى شود.

افزون بر اين، در مورد طرح هاى توسعه مكه و مدينه و اماكنى كه خدماتى در اختيار حاجيان و زائران مى گذارد اين نكته را نيز بايد در نظر داشت كه انجام آسان مراسم حج و زيارت و وجود راحت، آسايش و امنيت افزون تر در حج و زيارت مردم را

به اين مهم تشويق مى كند و موجب افزايش شمار حاجيان و زائران مى شود و اين خود اوضاع و

ص:307

احوال اقتصادى مردم مكه و مدينه و عربستان سعودى را بهبود مى بخشد.

كوتاه سخن آن كه مجموعه طرح هاى توسعه مكه و مدينه همان گونه كه براى مسلمانان جهان و زائران اين دو شهر مقدس وسايل راحت و آرامش و آسايش را فراهم ساخته، براى ساكنان اين شهرها نيز زمينه مناسب رشد و پيشرفت اقتصادى و افزايش رفاه اجتماعى و تحرك اقتصادى را در پى آورده است.

اميد كه خداوند آفريدگاران اين كارهاى سترگ و ماندگار را پاداشى دو چندان دهد و در دو سراى سپاس گزارد.

ص:308

ص:309

كتابنامه «(1)» 1- الاساس فى السنة و فقهها، سعيد حوّى.

2- اخبار الكرام باخبار المسجدالحرام، احمد بن محمد مكى، به تحقيق حافظ ندم مصطفى.

3- اخبار مكة و ماجاء فيها من الآثار، ابوالوليد ازرقى، به تحقيق رشيدصالح ملحّس، مكة المكرمة، مطابع الثقافه، 1994 م.

4- اطلس تاريخ الاسلام، حسين مونس.

5- الاعلام، خيرالدين زركلى، بيروت، دارالعلم للملايين، 1980 م.

6- اوراق مطويه، احمد سباعى، طائف، نادى الطائف الأدبى، 1402 ه. ق./ 1982 م.

7- اوزان و مقياس ها در اسلام، و الترهينس، ترجمه و حواشى غلامرضا ورهرام، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، 1368.

8- تاريخ عمارة المسجدالحرام، حسين باسلامه، قاهره، دار مصر للطباعه، 1384 ه. ق./ 1964 م.

9- التاريخ القويم لمكة و بيت اللَّه الكريم، محمد طاهر كردى مكى.

10- تاريخ الكعبة المعظمه، حسين باسلامه، قاهره، دار مصر للطباعه، 1384 ه. ق./ 1964 م.

ص:310

11- الترغيب و الترهيب من الحديث الشريف، منذرى.

12- حاضر العالم الاسلامى، امير شكيب ارسلان، ترجمه عربى عجاج نويهض، بيروت، دارالفكر، 1394 ه. ق./ 1973 م.

13- الحُجج المبينة في التفضيل بين مكة و المدينه، جلال الدين سيوطى.

14- الحج و العمرة الى بيت اللَّه الحرام، اسعد ساغرجى.

15- حَجّة النبى، احمد عبدالغفور عطار، رياض، وزارة الحج و الأوقاف، 1396 ه. ق./ 1976 م.

16- الحَرَمان الشريفان قمة العمارة الاسلامية المعاصرة، منصور حسين عطار.

17- دائرة معارف القرن العشرين، محمد فريد وجدى، بيروت، دارالمعرفه، 1971 م.

18- دعوة الاسلام، سيد سابق، بيروت دارالفكر 1398 ه. ق./ 1978 م.

19- دليل المدينة المنورة للحاج و الزائر، عبيداللَّه محمد امين كردى و عبدالعزيز محمد بدر الدين كابلى.

20- الديانات و العقائد، احمد عبدالغفور عطار، مكةالمكرمة، وزارة الحج و الأوقاف، 1401 ه. ق./ 1981 م.

21- رحلة ابن بطوطه، ابو عبداللَّه محمد بن عبداللَّه بن محمد بن ابراهيم لوائى طنجى، بيروت، دارالتراث، 1388 ه. ق./ 1968 م.

22- رحلة ابن جبير، ابوالحسين محمد بن احمد كنانى، بيروت، دارصادر، 1379 ه. ق./ 1959 م.

23- الرحلة الملكيه، يوسف ياسين، رياض، جامعة الامام محمد بن سعود الاسلاميه، 1408 ه. ق./ 1988 م.

24- روائع الفن فى الزخرفة الاسلاميه، عنايات المهدى، قاهره، مكتبة ابن سينا، 1993 م.

25- زمزم طعام طعم و شفاء سقم، يحيى حمزه كوشك، جده، دارالعلم للطباعة و النشر، 1403 ه. ق./ 1983 م.

26- سنن ابن حبان

27- سنن ابن ماجه

ص:311

28- سنن ترمذى

29- سنن دار قطنى

30- سنن نسائى

31- السيرة النبويه، ابو محمد عبدالملك بن هشام

32- شبه الجزيرة العربية فى عهد الملك عبدالعزيز، خيرالدين زركلى، بيروت، دارالعلم للملايين، 1977 م.

33- شعب الايمان، بيهقى

34-صحيح ابن حبان

35-صحيح بخارى

36-صحيح مسلم

37-صقر الجزيرة، احمد عبدالغفور عطار، بيروت، 1399 ه. ق./ 1979 م.

38- الطبقات الكبير، ابن سعد.

39- عمارة و توسعة المسجد النبوى عبرالتاريخ، ناجى محمد عبد القادر انصارى

40- عدة الاخبار فى مدينة المختار، احمد عبدالحميد عباسى

41- فتح البارى بشرحصحيح البخارى، ابن حجر عسقلانى

42- فصول من تاريخ المدينة المنوره، سيد على حافظ، جده، شركة المدينة المنوره للطباعة و النشر، 1405 ه. ق./ 1985 م.

43- فضائل المدينة المنوره، خليل ابراهيم ملا خاطر

44- الفن فى خط العربى، محمود يوسف غلام، رياض، وزارة المعارف السعوديه، 1402 ه. ق./ 1982 م.

45- فهد الوطن و الحدث، حامد عباس، مكة المكرمه، مؤسسة هديل للاعلام، 1404 ه. ق.

/ 1982 م.

46- فى رحاب البيت الحرام، محمد علوى عباس مالكى، جده، دار القبلة للثقافة الاسلاميه، 1412 ه. ق./ 1992 م.

47- قاموس الحج و العمره، احمد عبدالغفور عطار، مكه، 1399 ه. ق./ 1979 م.

ص:312

48- كسوة الكعبة المعظمة عبر التاريخ، سيد محمد دقن

49- الكسوة و الكعبة، احمد عبدالغفور عطار، مكة المكرمه، 1397 ه. ق./ 1977 م.

50- الكعبة المشرفه، امينهصاوى، جده، دار عكاظ للطباعة و النشر

51- كنز العمال فى سنن الأقوال و الأفعال، علاءالدين برهان فورى

52- مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ابن حجر هيثمى

53- المدينة المنورة تطورها العمرانى و تراثها المعمارى،صالح لمعى مصطفى، بيروت، دارالنهضة العربيه، 1981 م.

54- المدينة المنورة فى التاريخ، عبدالسلام هاشم حافظ، مدينه منوره، نادى المدينه الادلي، 1402 ه. ق./ 1982 م.

55- المساجد التاريخية الكبرى، يوسف فرحات، طرابلس (لبنان)، دار الشمال، 1993 م.

56- المسجد النبوى عبر التاريخ، محمد سيد وكيل

57- مسند ابن حنبل

58- معالم مكه التاريخية و الأثريه، عاتق بن غيث بلادى، مكه، دار مكة للنشر و التوزيع، 1400 ه. ق./ 1980 م.

59- معجم معالم الحجاز، عاتق بن غيث بلادى، مكه، دار مكة للنشر و التوزيع، 1391 ه. ق./ 1979 م.

60- مكة فى القرن الرابع عشر، محمد رفيع عمر، مكة المكرمة، نادى مكة الثقافى، 1401 ه.

ق./ 1981 م.

61- الملامح الجغرافيه لدروب الحجيج، جده، تهامه للكتاب الجامعى، 1401 ه. ق./ 1981 م.

62- ملوك العرب، امين ريحانى، بيروت، مطابعصادر ريحانى، 1951 م.

63- موسوعة التاريخ الاسلامى، احمد شلبى، قاهره، مكتب النهضة المصريه، 1980 م.

64- الموسوعة العربية الميسره، محمد شفيق غربال، قاهره، دارالشعب، 1972 م.

65- وفاء الوفا باخبار دار المصطفى، نورالدين سمهودى

ص:313

جدول شماره 2: خلاصه وضعيت توسعه هاى مسجدالنبى «(1)»

رديف مورد سال انجام آن- هجرى قمرى سال انجام آن- ميلادى مقدار توسعه (بر حسب متر مربع) كل مساحت پس از توسعه (برحسب مترمربع) درصد افزايش مساحت ملاحظات

1 نخستين بناى مسجدالنبى 1 621- 1050- پيامبرصلى الله عليه و آله وصحابه مسجد را بنا كردند،

1 توسعه پيامبر اكرمصلى الله عليه و آله 7 628 1425 2475 68/ 73% پايه هاى مسجد را به سنگ و ديوارها را از خشت و ستون ها را از تنه هاى درختان خرما بنا كردند.

2 توسعه عمر بن خطاب 17 638 1100 3575 44/ 44% براى آن ديوارى دورچين به ارتفاع يك متر تا يك و نيم متر قرار داد.

3 توسعه عثمان بن عفان 29 649 496 4071 87/ 13% ديوارها را با سنگ هاى نقش دار بنا كرد و در ستون ها رشته هاى آهنين به كار برد.

4 توسعه وليد بن عبدالملك 88 706 2369 6440 19/ 58% منبر، محراب و پنجره ها [ى اوليه ضريح] را احداث كرد.

5 توسعه مهدى عباسى 161 771 2450 8890 04/ 38% مسجد را به كاشى تزيين ساخت.

6 توسعه سلطان قايتباى 888 1483 120 9010 34/ 1% گنبد سبز را بر فراز حجره نبوى تجديد كرد.

7 توسعه سلطان عبدالمجيد 1265 1848 1293 10303 35/ 14% سقف گنبدى را جايگزين سقف چوبى ساخت.

8 توسعه عبدالعزيز آل سعود 1370 1950 6023 16327 46/ 58% افزودن بر نوسازى و توسعه حرم، چند ميدان و خيابان نيز احداث كرد.

9 توسعه فهد بن عبدالعزيز 1405 1985 384000 400327 93/ 2351% بزرگ ترين و در عين حال زيباترين و استوارترين توسعه مسجدالنبى است.

ص:314

التاريخ القويم، ج 4،ص 121

التاريخ القويم، ج 5،ص 38

التاريخ القويم، ج 3،صص 12 و 13

التاريخ القويم، ج 4،ص 126

التاريخ القويم، ج 3،ص 133

التاريخ القويم، ج 3،ص 172

التاريخ القويم، ج 2،ص 213

التاريخ القويم، ج 3،ص 166

التاريخ القويم، ج 2،ص 315

التاريخ القويم، ج 3،ص 146

التاريخ القويم، ج 4،ص 257

التاريخ القويم، ج 3،ص 11

سنن، ترمذى، ج 2،ص 175

ص:315

الترغيب و الترهيب من الحديث الشريف، منذرى، ج 2،ص 194

التاريخ القويم، ج 2،ص 124

التاريخ القويم، ج 1،ص 289

التاريخ القويم، ج 1،ص 291

التاريخ القويم، ج 3،ص 80

يكدست كرار كه با گرانيت سبز تزيين شده بود تغيير يافت تا با نماى حجر اسماعيل

در هنر اسلامى شكل و شمايل مناسب را كسب مى كرد تا پس از ساخته شدن، درها روى

خواسته خدمتگزاران حرم هاى مكه و مدينه است بكاهد.

66- دليل المدينة المنورة للحاج و الزائر، عبيداللَّه محمد امين كردى و عبدالعزيز محمد بدر الدين كابلى.