ص:2

ص:3

ص:4

قرآن و ذکر خدا .................................................................................     24

نکوهش سخن گفتن از دنیا در مسجد ...............................................     24

جنب نباید در مسجد بنشیند ...............................................................      24

قصاص، فریاد و جستن گم شده ممنوع .............................................     25

اجرای حدود در مسجد ممنوع ............................................................    25

بعد از خوردن سیر و پیاز به مسجد نروید .........................................      25

فصل دوم: آیات / 27

اولین محل برای عبادت ......................................................................     29

امتیازات خانه کعبه .............................................................................      30

مساجد از آن خداست .........................................................................     31

لباس و زیبایی .....................................................................................      32

نمونه ای از پاکیزگی و زیبایی ...........................................................      33

بهداشت مساجد ...................................................................................     33

آبادی و عمران مساجد .......................................................................     34

شرایط آبادکنندگان مساجد وکانون های پرستش وعبادت ............    35

آبادی معنوی مساجد ...........................................................................     35

ویژگی کانون­های مثبت دینی و اجتماعی ......................................       36

ویرانی مساجد یعنی چه؟ ....................................................................     36

نقشه های دشمن برای ویران کردن مساجد .....................................     36

کاری همانند کار مشرکان جاهلیّت ..................................................      37

ستم­کارترین مردم ..............................................................................      37

موضع­گیری قرآن .............................................................................       38

چرا بزرگ ترین ستم؟ .......................................................................       39

غریبان جهان .......................................................................................      39

بی­توجهی به مساجد در بعضی کشورهای اسلامی ...........................     39

دستور به یکتاپرستی و مبارزه با هرگونه شرک ...............................      40

دفاع از معابد و مساجد یکی از اهداف تشریع جهاد .........................     40

مساجد پر رونق ترین مراکز عبادت در جهان ..................................       41

ص:6

بت­خانه ای در چهره مسجد (مسجدی که ویران شد) ......................      42

ساختن معبد و مسجد به احترام قبور بزرگان دین ............................      43

فصل سوم: مساجد معروف / 45

مسجدالحرام .........................................................................................     47

مسجد قبا ..............................................................................................     47

نخستین نماز جمعه در اسلام « بعد از بنای مسجد قبا » ....................      48

مسجد النّبی ...................................................................................     48

مسجدی با دو قبله « ذوقبلتین » .........................................................      50

مسجد الاقصی .....................................................................................     50

جامع کوفه ...........................................................................................      51

مسجد اموی « جامع دمشق » ..............................................................      51

مسجد اعظم .........................................................................................     51

مسجد جمکران « مسجد صاحب الزمان  » .................................    52

مسجد ایاصوفیه « ایا صوفیا » .............................................................      54

مسجد گوهرشاد ..................................................................................     54

مدرسه و مسجد سپهسالار « مدرسه عالی شهید مطهّری » .................    55

جامع اصفهان .......................................................................................     56

مسجد شیخ لطف الله ...........................................................................     57

مسجد وکیل « در شیراز » .................................................................       60

مسجد کبود تبریز، فیرو زه اسلام .......................................................     60

مسجد سنگی ترک (بخش کندوان میانه) .........................................     63

بقعه امام زاده اسماعیل و مسجد جامع میانه .........................................   64

فصل چهارم: دانستنی ها / 67

دانستنی­ها ...........................................................................................       69

فصل پنجم: نکته ها، توصیه ها و پیشنهادها / 73

آباد کنند گان مساجد ........................................................................      75

ص:7

هیأت امنا و خادمان مساجد ................................................................     76

کاربردهای فرهنگی و معنوی مساجد ...............................................      76

ادب حضور در مساجد ........................................................................     78

بهداشت نمازگزار ...............................................................................     79

بهداشت مساجد ...................................................................................     80

اهتمام به نظافت و پاکیزگی مساجد .................................................        81

خادمان سلامت ...................................................................................      82

پایگاه سلامت .....................................................................................       83

برای تمام فصول .................................................................................       84

نکات ضروری ....................................................................................      85

فصل ششم: نماز جمعه، نقش و اهمیت آن/87

نماز جمعه ............................................................................................     89

کیفیت نماز جمعه ...............................................................................      89

اهمّیّت نماز جمعه ...............................................................................      90

منابع و مآخذ ....................................................................................    93

ص:8

مساجد در زندگی اجتماعی مسلمانان نقش مهمّی ایفا می کنند که در این جا به پنج نقش عمده مساجد اشاره می کنیم:

1. پایگاه عبادت و یاد خدا

2. پایگاه جهاد فکری و تعلیم و تعلّم معارف اسلامی

3. پایگاه تجمّع نیروهای رزمنده و اعزام آن ها به جبهه ها

4. پایگاه وحدت و نمایش آن در برابر دشمنان پیدا و پنهان

5. قوی ترین رسانه تبلیغی

مجموعه حاضر مسجد و جایگاه و نقش آن در زندگی اجتماعی مسلمانان را مورد بررسی قرار داده و تعدادی از مساجد معروف جهان اسلام و کشورمان را به اجمال معرّفی می کند و توسط محقّق ارجمند جناب آقای «جعفر شیخ الاسلامی» به رشته تحریر درآمده است.

امیدوارم که خداوند متعال این اثر را برای ایشان و تمامی خوانندگان ذخیره یوم المعاد قرار داده و همه ما را از آبادکنندگان مساجد مقرّر فرماید.

در پایان یاد و خاطره امام جمعه شهید شهرستان میانه «حضرت آیت الله حاج شیخ رفعت­الله حامدی» را گرامی می داریم که در طول عمر با برکتش در مناطق مختلف کشور مساجد متعددی تأسیس و آباد کرد؛ روحش شاد و یادش گرامی باد.

وفّقکم الله لمرضاته

حامدی

ص:10

یگانگی و برادری و مهر و الفت است و بی­آن­که کسی عهده­دار نظم آن باشد، خود­دارای روح انضباط و نظم و ترتیب است.

مسلمانان با شنیدن صدای اذان از این­سو و آن­سو روانه مساجد می شوند و چون بانک تکبیر و اقامه نماز گفته شد همه همراه با صفوف منظم خود به پا می خیزند و با هم تکبیر می گویند و آن­گاه با سکوتی همراه با وقار و توجه به معنای حمد و سوره که توسط امام جماعت خوانده می شود گوش می دهند. و آن­گاه همه باهم گویی دارای یک روحند به رکوع و سجود می روند، می نشینند و بر می خیزند و در پایان نماز به یکدیگر سلام می دهند و دست یکدیگر را می فشارند. بدیهی است در یک چنین اجتماعی نفاق­ها و کی_نه­ها، بدبی_نی­ها و بدخ_واهی­ه_ا و ه_م­چن_ین اخت_لاف_ات طبقات_ی رخت  برمی­بندد و جای خود را به مهر و صفا، برادری و برابری می دهد.

در سرزمین­های اسلامی مسجد به­عنوان پناه­گاهی برای زندگی پرآشوب و پرتلاطم شهر به­شمار می آید. در روزهای جمعه هزاران نفر از مسلمانان در صحن مسجد و شبستان سرپوشیده آن گرد می آیند و به­طور دسته­جمعی در برابر دیوار قبله، که به­سوی مکّه مکرّمه قرار گرفته است به سجده می پردازند. در سراسر جهان، عموم مسلمانان هم­چنان­که ذرات آهن به سوی آهن­ربا جذب می گردد، به­سوی این مرکز مقدس روی می نمایند.

امروزه بزرگ ترین و نگران کننده ترین خطری که مسلمین را تهدید می کند تهاجم بی رحمانه فرهنگی استکبار جهانی است و تنها وسیله ای که می تواند جلوی این تهاجم خصمانه را بگیرد تیری است که از سنگر مسجد توسط معنویت مسلمانان به سوی مهاجمین شلیک می شود.

کتاب حاضر گوشه ای از آیات و روایات را بررسی کرده اهمّیّت مسجد، این سنگر مقدس فرهنگی معنوی را بازگو می کند. فصل­های مختلف این کتاب خواننده را با کاربردهای فرهنگی، نقشه ها و توطئه­های دشمن، دردها، درمان ها و پیشنهادها، بهداشت مساجد، مساجد معروف، مصلّی و نماز جمعه و جایگاه مهم آن و دانستنی­های گوناگون آشنا می سازد.

امیدواریم در آینده شاهد شکوفایی بیشتر مساجد به ویژه در زمینه فرهنگی به­وسیله حمایت های دولت و ستادهای اقامه نماز و کانون­های فرهنگی و هنری و ستاد عالی کانون های فرهنگی مساجد و انسان های مسئول باشیم.

جعفر شیخ الاسلامی

ص:12

ص:14

خانه من، مرا زیارت کند. آگاه باش که احترام زیارت کننده و میهمان بر صاحب خانه لازم است».(1)

³  اگر بیمار بود به دیدارش می روند.

³  اگر گرفتار بود به یاریش می شتابند.

امیرالمؤمنین علی  فرمود:

«مَنِ اختَلَفَ اِلَی المَسجِدِ اَصَابَ اِحدَی الثَّمَانِ: اَخاً مُستَفاداً فِی اللّهِ، اَو عِلماً مُستَطرَفاً، اَو ءَایَةً مُحکَمَةً، اَو سَمِعَ کَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَی الهُدَی، اَو رَحمَةً مُنتَظِرَةً، اَو کَلِمَةً تَرُدُّهُ عَن رَدًی، اَو یَترُکَ ذَنباً خَشیَةً، اَو حَیَاءً : هر کس در مسجد رفت و آمد کند به یکی از هشت مورد زیر می رسد: یا به برادری می رسد که در راه خدا از او فایده ای می برد، یا به علم و دانش تازه، یا به آیه محکمه و دلیل درست و مطابق با واقع، یا سخنی شنود که او را به راه حق هدایت و رهبری نماید، یا به رحمت الهی که انتظار آن را می برد، یا به سخنی که او را از انحراف و گمراهی باز دارد، یا ترک گناهی کند به خاطر ترس از عقوبت و یا شرم از خدا».(1)

و پول آن را اگر ممکن است صرف تعمیر همان مسجد و گرنه صرف تعمیر مسجد دیگر نمایند.(1)

³  ساختن مسجد و تعمیر مسجدی که نزدیک به خرابی می باشد مستحب است و اگر مسجد طوری خراب شود که تعمیر آن ممکن نباشد، می توانند آن را خراب کنند و دوباره بسازند بلکه می توانند مسجدی را که خراب نشده، برای احتیاج مردم خراب کنند و بزرگ تر بسازند.(2)

³  تمیز کردن مسجد و روشن کردن چراغ آن مستحب است، و کسی که می خواهد مسجد برود، مستحب است خود را خوش بو کند و لباس پاکیزه و قیمتی بپوشد، و ته کفش خود را وارسی کند که نجاستی به آن نباشد.(3)

³  وقتی انسان وارد مسجد می شود، مستحب است دو رکعت نماز به قصد تحیّت و احترام مسجد بخواند، و اگر نماز واجب یا مستحب دیگری هم بخواند کافی است.(4)

³  بلند کردن صدا برای اذان مانعی ندارد.(5)

 در شرع مقدس اسلام بسیار سفارش شده است، که نماز را در مسجد بخوانند و بهتر از همه مسجدها مسجدالحرام است و بعد از آن مسجد پیغمبر و بعد مسجد کوفه و بعد از آن بیت المقدس و بعد از ³ آن مسجد جامع هر شهر و بعد از آن مسجد محله و بعد از مسجد محلّه، مسجد بازار است.(6)

ص:21

عَن عَلیّ: اِنَّ رَسُولَ اللّهِ کَانَ اِذَا دَخَلَ المَسجِدَ قَالَ: اَللّهُمَّ افتَح لی اَبوَابَ رَحمَتِکَ فَاِذَا خَرَجَ قالَ اللّهُمَّ افتَح لِی اَبوَابَ رِزقِکَ :

از امیرالمؤمنین نقل شده است که: «پیامبر اکرم چون وارد مسجد می شدند می فرمودند: بار خدایا! درهای رحمت خود را به روی من بگشا و به هنگام بیرون رفتن می فرمودند: بار خدایا! درهای روزی خود را بر من بگشا».(1)

از علی نقل است که فرمود: «رسول اکرم از نشستن جنب در مسجد نهی فرموده است».(1)

ابوبصیر از امام صادق ازپدران بزرگوارش از امیرالمؤمنین روایت کرده که فرمودند: «هر کس چیزی از خوردنی هایی که بوی آن مردم را می آزارد بخورد نباید به مسجد نزدیک گردد».(1)

ص:26

ص:28

بیت الله:

جالب توجه این که خانه کعبه که نام دیگرش «بیت ا لله» است به عنوان خانه مردم معرفی شده و این تعبیر بیان کننده این حقیقت است که:

آن چه به نام خدا و برای خدا است باید در خدمت مردم و بندگان او باشد، و آن چه در خدمت مردم و بندگان خدا است برای خدا محسوب می شود.

4.  فیِهِ ءَایَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَقَامُ اِبرَاهِیمَ: نشانه های روشنی از خداپرستی و توحید ومعنویت آثار پیامبران پیشین، زمزم، صفا، مروه، رکن، حجرالاسود، حجر اسماعیل، مقام ابراهیم و ... (1)

5. وَ مَن دَخَلَهُ کَانَ ءَامِناً: سرزمین امن و مایه آرامش روح و امنیت اجتماعی مردم.(2)

این آیه درباره طهارت خانه کعبه است و منظور از طهارت و پاکیزگی، پاک ساختن ظاهری و معنوی این خانه توحید از هرگونه آلودگی است از جمله پاک سازی از مشرکان، از بت ها و از آلودگی های حیواناتی که قربانی می کنند.(1)

نماز باید در محیطی پیراسته از هرگونه آلودگی انجام بگیرد.(2)

باید تمام دست های ناپاک را از این مراکز مقدس کوتاه ساخت. از آن روز که گروهی از زمامداران جبّار و یا ثروتمندان آلوده و گنه کار دست به ساختمان مساجد و مراکز اسلامی زدند، روح معنویت و برنامه سازنده آن ها مسخ شد و همین است که می بینیم بسیاری از این گونه مساجد شکل «مسجد ضرار» را به خود گرفته است.(1)

سازند و یا تبلیغات سوء کنند که توده مردم را از معابد و مساجد، منحرف نمایند و به این ترتیب آن ها را عملاً به ویرانه ای تبدیل کنند.

یهود با ایجاد وسوسه در مسأله تغییر قبله کوشش داشتند که مسلمانان به سمت بیت المقدس نماز بخوانند تا با این کار هم یک برتری بر آن ها داشته باشند و هم مسجدالحرام و کعبه را از رونق بیندازند.(1)

مشرکان مکه با منع پیامبر اسلام  و مسلمانان از زیارت خانه خدا عملاً به سوی خرابی این بنای الهی گام بر می داشتند.

مسیحیان با گرفتن بیت المقدس و ایجاد وضع ناهنجاری از جمله جنگ آن ها با بنی اسراییل و آتش زدن تورات و کشتن فرزندان آن ها و به اسارت گرفتن آن ها، بیت المقدس را ویران ساختند و مردارها در آن ریختند.(2)

نتوانند آشکارا و بدون ترس و وحشت وارد این مکان های مقدس شوند.(1)

 لَهُم فِی الدُّنیَا خِزیٌ وَ لَهُم فِی الاَخِرَةِ عَذَابٌ عَظِیمٌ: ]کسانی که بخواهند میان بندگان و خدایشان جدایی بیفکنند [در این دنیا ایشان را خواری، و در آخرت عذابی بزرگ است».(2)

آیه وَ مَا لَهُم اَلاَّ یُعَذّبَهُمُ اللّهُ وَ هُم یَصُدُّونَ عَنِ المَسجِدِ الحَرَامِ(1): گرچه درباره مسجدالحرام گفته شده است ولی در واقع شامل همه کانون های دینی و مساجد و مراکز مذهبی در کشورهای اسلامی می شود. متولّیان و متصدیان آن ها باید از پاک ترین و پرهیزکارترین و فعال ترین مردم باشند که این کانون ها را پاک و زنده و مرکز تعلیم و تربیت و بیداری و آگاهی قرار دهند، نه مشتی افراد وابسته و خود فروخته و آلوده که این مراکز را تبدیل به «د کّه تجارتی» و «مرکز تخدیر افکار» و بیگانگی از حق سازند.

اگر مسلمانان همین دستور اسلامی را درباره مساجد و کانون مذهبی اجرا می کردند امروز جوامع اسلامی شکل دیگری داشت .

اگر خداوند از مؤمنان دفاع نکند و از طریق اذن جهاد بعضی را به وسیله بعضی دفع ننماید، دیرها و صومعه ها و معبدهای یهود و نصارا و مساجدی که نام خدا در آن بسیار برده می شود ویران می گردد».(1)

اگر افرادی با ایمان و غیور دست روی دست بگذارند و تماشاچی فعالیت های ویران گرانه طاغوت ها و مستکبران و افراد بی ایمان و ستم گر باشند و آن ها میدان را خالی ببینند اثری از معابد و مراکز عبادت الهی نخواهند گذارد، چرا که معبدها جای بیداری است و محراب میدان مبارزه و جنگ است و مسجد در برابر خودکامگان سنگر است، و اصولاً هرگونه دعوت به خداپرستی بر ضد جبارانی است که می خواهند مردم هم چون خدا آن ها را بپرستند و لذا اگر آن ها فرصت پیدا کنند تمام این مراکز را با خاک یکسان خواهند کرد.(2)

بنابراین به طور مسلم خداوند کسانی را که او را یاری کنند و از آیین و مراکز عبادتش دفاع نمایند یاری می کند: وَ لَیَنصُرَنَّ اللّهُ مَن یَنصُرُهُ.(3)

مسج__د ای خانه آب__اد خ_____دا               مسج__د ای پای__گه ی__اد خ_دا

مسج__د ای ج_ای مناجات و نماز             درگ_ه خ__الق مخل___وق ن_واز

   از بلن___دی  من__اری  از   ن_______ور        می زنی بانگ، به نزدیک و به دور

می­کن_____ی دعوتمان با ص_د شور        که ب__ی__ایید به درگ____اه غف__ور

بشت_______ابی__د، که شد وقت نم__از           وقت مع____راج و زم__ان پ__رواز

بشتابی___د ب_____دی__ن راه ن____ج___ات        بهت__رین کار، صلوة اس_ت صلوة

 مس_____ج__د ای راهن____م__ای انس___ان     ای ن__دای ت________و ن__دای ق__رآن

ه______ر زمان سوی من آغ_وش تو باز      تا ب_______ه خلوت_گه ت__و گوی__م راز

س______ای_____ه رحم__ت تو ب__ر سر من      در خ____ط__رگاه زم__ان، سنگر من(1)

این نیز واضح است که این گونه بناها کمترین منافاتی با مسأله توحید و اختصاص پرستش به «الله» ندارد، زیرا «احترام» مطلبی است و «عبادت» و پرستش مطلبی دیگر.(1)

* * *

ص:44

ص:46

مسجد مطهّر نبوی در شهر مدینه را می توان به عنوان نخستین پایگاه علمی یا دارالعلم اسلامی به شمار آورد، خاصّه آن که بنیانگذار این مسجد استاد استادان و پیام آور دانش و معرفت حضرت محمّد بود، کسی که آداب دین و دانش را به شیفتگان و جویندگان حق آموخت و آنان را به طلب دانش فرا خواند و کاخ رفیع تمدن درخشان اسلامی را، بنیانی که با گذشت زمان و طی دوران هم چنان بالیده و از پرتو برکت کتاب مبین و اعجاز انگیزی که این پیامبر بزرگوار از سوی خدای خود به عنوان برنامه دین و دنیا بر بشریت عرضه کرد بارور شد و آن چه را که از قول و فعل و تقریر آن حضرت راهبر و مقتدای پیر دانش گردید همه و همه مفسر علمی آیات رسا و زندگی سازی بود که در قرآن کریم الهی گردآوری و بر جهانیان عرضه گردید.(1)

مسجدی است در وسط مدینه که پیامبر اسلام پس از هجرت به این شهر آن را بنا فرمود. سپس در طول تاریخ بارها تجدید بنا شد و توسعه یافت. مرقد مطهر پیامبر در آن جا قرار دارد و نیز منبر و محراب و روضه شریف که در آن جا نماز می گزارد. پیامبر اکرم می فرمود: «ما بین قبری و منبری روضة من ریاض الجنه» بین قبر و منبر من باغی از باغ های بهشت است.

مسجدی که پیامبر اسلام و اصحاب ساختند بسیار کوچک بود ولی با تغییرات و توسعه هایی که در طی قرون مختلف به عمل آمد تا سال 1370 هجری قمری به 10303 متر مربع رسید. در سال های 1370 تا 1375 هجری قمری نیز دولت عربستان با هزینه ای معادل 55 میلیون ریال سعودی به اصلاحاتی اساسی و توسعه ای جدید دست زد که در نتیجه مساحت کل مسجد به 16326 مترمربع رسید.

ص:49

این مسجد در سال 1375 دارای 706 ستون و 189 طاق نما و 9 در و 44 پنجره بوده است.(1)

متأسفانه این مکان بزرگ و مقدس مدت زیادی است که در چنگال صهیونیست ها، این دشمنان سرسخت اسلام و مسلمین، گرفتار است. همان جا که قبل از کعبه، قبله مسلمانان بوده است. معراج پیامبر از این مکان آغاز شده است.(1)

کتابخانه، دستگاه تهویه، حجرات خاص طلاب، قرائت خانه، آبدارخانه، وضوخانه و یک دستگاه چاه عمیق دارد.(1)

آن را انداختم و از خود برگرفتم و درپوشیدم و طلب کلید در سرای کردم. آواز آمد که: «الباب مفتوح»

چون به در سرای آمدم، جماعتی بزرگان را دیدم. سلام کردم. جواب دادند و ترحیب کردند (یعنی مرحبا گفتند) مرا بیاوردند تا بدان جایگاه که اکنون مسجد است؛ چون نیک بنگریدم تختی دیدم نهاده و فرشی نیکو بر آن تخت گسترده و بالش های نیکو نهاده و جوانی سی ساله بر آن تخت تکیه بر چهار بالش کرده و پیری پیش او نشسته و کتابی در دست گرفته و بر آن می خواند و فزون از شصت مرد بر این زمین بر گرد او نماز می کنند. بعضی جامه های سفید و بعضی جامه های سبز داشتند و آن پیر، حضرت خضر بود.

پس آن پیر مرا نشاند و حضرت امام مرا به نام خواند و گفت: «برو و حسن مسلم را بگو که تو چند سال است که عمارت این زمین می کنی و می کاری و ما خراب می کنیم و پنج سال است که زراعت می کنی و امسال دیگر باره باز گرفتی و عمارتش می کنی، رخصت نیست که تو در این زمین، دیگر باره زراعت کنی. باید هر انتفاع که از این زمین گرفته ای رد کنی تا بدین موضع، مسجد بنا کنند و بگو این حسن مسلم را که این زمین شریفی است و حق تعالی این زمین را از زمین های دیگر برگزیده است و شریف کرده و تو با زمین خود گرفتی و دو پسر جوان، خدای عزوجّل از تو باز ستد و تو تنبیه نشدی و اگر نه چنین کنی آزار وی به تو رسد، آن چه تو آگاه نباشی».

حسن مسلم گفت: «یا سیّدی و مولای! مرا در این نشانی باید که جماعت سخن بی نشان و حجّت نشنوند و قول مرا مصدق ندارند».

گفت: «انا سنعلم هناک» علامت ما این جا بکنیم تا تصدیق قول تو باشد. تو برو و رسالت ما بگذار.

به نزدیک سیّد ابوالحسن رو و بگو تا برخیزد و بیاید و آن مرد را حاضر کند و انتفاع چند ساله که گرفته است، از او طلب کند و بستاند و به دیگران دهد تا بنای مسجد بنهند و باقی وجوه از رهق به ناحیه

ص:53

اردهال که ملک ماست بیارد و مسجد را تمام کند و یک نیمه رهق را وقف کردیم بر این مسجد که هر ساله وجوه آن را بیاورند و صرف عمارت مسجد بکنند.(1)

ایوان جنوبی مسجد به نام ایوان مقصوره مشهور است؛ در سراسر ایوان مقصوره کتیبه ای است به خط ثلث بسیار زیبا از میرزا بایسنقر (ه_ .م) که تاریخ کتابت آن 821 ه_ .ق. است. عین عبارت آخر کتیبه چنین است:

«کتبه راجیاً الی الله بایسنقر بن شاهرخ بن تیمور گورکانی فی سنة احدی و عشرین و ثمان مأئة». از شاهانی که نام آنان در کتیبه ها نقش شده است شاهرخ بن تیمور شوهر گوهرشاد آغا است که مسجد در زمان سلطنت وی بنا شده است.(1)

مشیرالدّوله در تکمیل و اتمام این بنا و پس از مرگ وی قسمتی از ناتمامی ها و تزیینات تدریجاً به وسیله نایب التّولیه های وقت انجام یافت. هم زمان با تأسیس دانشگاه تهران، وزارت فرهنگ وقت در سال 1313 ه_ .ش. آن جا را محل دانشکده معقول و منقول قرار داد ولی بعداً این دانشکده به محل دیگر منتقل شد.

در چهار طرف اضلاع ساختمان چهار ایوان قرار دارد که ایوان بزرگ اصلی در طرف جنوب واقع شده و منتهی به مقصوره و گنبد عظیم می شود.

این بنا بعد از انقلاب اسلامی ایران به نام «مدرسه عالی استاد شهید مطهّری» نام گذاری شده است.(1)

صورت مایل نسبت به میدان ساخته شده به طوری که تغییری در شکل میدان نمی دهد.(1)

مسجد شیخ لطف الله اصفهان که هم چون گوهر در تاریخ معماری ایران می درخشد واقع در شرق میدان امام روبروی عمارت زیبای عالی قاپو است.

این مسجد بر روی خرابه های مسجدی قدیمی به امر شاه عباس اول در قرن یازدهم (تاریخ ساخت: 1012-1028ه_ .ق) هجری قمری به منظور تجلیل از مقام شامخ شیخ لطف الله عاملی ساخته شده است.

تاریخ اتمام این بنای باشکوه و نام معمار آن استاد محمد رضا بنّا اصفهانی در دو لوحه کوچک در داخل محراب به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی آمده است معمار هنرمند مسجد مشکل اختلاف جهت قبله و سر در بنا را با دو چرخش نامحسوس به گونه ای طی می کند که شخص وقتی وارد شبستان زیر گنبد می شود محراب درست رو به رویش قرار دارد این تغییر جهت از بیرون مسجد هم ناپیدا است زیرا گنبد دایره شکل و بدون گلدسته فاقد جهت است.

گنبد کوتاه مسجد همچون پیاله چینی واژگونی است با قطر 12 متر که سنگینی بارش را بر دوش دیوارهای قطور 170 سانتی متری نهاده است. سطح داخلی گنبد را کاشی معرق با رنگ های روشن سفید، طلایی، زرد، حنایی، شیری و قهوه ای پوشانده است.

در میانه گنبد خورشید زرینی قرار دارد که انوار درخشانش را تا کرانه های گنبد مسجد پراکنده است. این مسجد بر خلاف سایر مساجد فاقد صحن است و گنبد آن نیز مناره ندارد.

به همین دلیل برای تعبیه نور زیر گنبد، معمار بنّا یکی دیگر از مهارت های چشم گیر خود را در تأمین و تقسیم نور به کار برده است دور تا دور ساقه گنبد و در بالای هشت طاق نمای زیبایی که گنبد را بر فراز چهار طاق اصلی نگه می دارد، شانزده جفت پنجره مشبک قرار دارد که فضاهای پر و خالی نقوش اسلیمی های در هم تنیده آن به دلیل دوپوش بودن، نور مستقیم را شکسته و به آرامی به سطح داخلی گنبد باز می تاباند.

ص:58

این فضای سحرانگیز هر بیننده ای را مسحور کرده به اعجاب وامی دارد.

طرح ساخت این مسجد هم زمان با اجرای نقشه چهارباغ و باغ هزار جریب به مرحله اجرا درآمد و هجده سال به طول کشید.

بنای این مسجد به بلندی 6 پله سنگی از زمین بلندتر است که سردر کاشی کاری بسیار ظریفی دارد. نکته استثنایی بودن این مسجد بر همه شاه کارهای دیگر، عدم صحن و مناره است که در تمامی مساجد اسلامی جزء لاینفک بناست.

گنبد بر اثر تزییناتی که از زمینه کرمی با نقش و نگارها یی به رنگ آبی سیر تشکیل می شود نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند.

بلندای این گنبد یک جداره ای آن اندازه است که بتواند در کنار میدان خودنمایی کند و بر فضا مسلط باشد.

کتیبه های نفیس به قلم علیرضا عباسی و طره های سردر درون گلدان مرمرین در نوع خود بی نظیر هستند. کاشی کاری بقیه گنبد از طاق رومی هایی تشکیل شده که هریک شامل گل و بوته های زیبایی است که این گل و بوته ها در پارچه بافی هم به کار رفته است.

روشنایی این مسجد بسیار قابل توجه است، در اطراف گنبد به فواصل منظم پنجره های شانزده گانه معرق و مشبک در قطر گنبد تعبیه شده که به وسیله پنجره های گچ بری از داخل و خارج مسدود می شود و نور را از هر طرف که می تاباند جلوه ای خاص به نقاشی های سقف می دهد. معماری محراب اثر الهامی دارد و دارای حالت ویژه ای است که عبادت را به یاد می آورد.

این همه شکوه و جلال، هنر استاد حسین بنّای اصفهانی است، درون این محراب کتیبه ای وجود دارد که متن آن بدین شرح است: «عمل فقیر حقیر، محتاج به رحمت خدا محمدرضا ابن استاد حسین بنّای اصفهانی 1028)

ص:59

در جلو مسجد حوض هشت گوش بسیار زیبایی وجود داشته که پیوسته لبریز از آب بوده و این حوض را در اواخر دوره قاجاریه خراب کردند.

استناد به کتیبه برجسته سر درب به سال 870 ه_ .ق ساختمان آن به اتمام رسیده است.

سلطنت جهان شاه از سال 839 ه_ .ق آغاز و تا 872 ه_ .ق ادامه داشت که وی به دست اوزون حسن از طایفه آق قویونلو کشته شد و بساط اقتدار حکومتی وی که از آسیای صغیر تا خلیج فارس و هرات و ماوراءالنّهر گسترده شده بود برچیده شد. بنای اصلی در مقام مسجد مقبره، دارای صحن وسیعی بوده که در آن مجموعه ای از ساختمان ها از جمله مدرسه و حمام و خانقاه و کتابخانه و... ساخته شده بود که متأسفانه آثاری از آن ها به جا نمانده است.

خصوصیت بارز و شهرت وافر مسجد کبود با معماری ویژه تلفیقی و اعجاب انگیز آن بیشتر به خاطر کاشی کاری معرق و تلفیق آجر و کاشی، اجرای نقوش پرکار و در حد اعجاز آن می باشد، که زینت بخش سطوح داخلی و خارجی بنا بوده است. در متن کتیبه برجسته سر درب باشکوه و پر نقش و نگار آن، عمارت مظفریه و نیز نام نعمت الله بن محمد البواب، خطاط و احتمالاً طراح نقوش که از هنرمندان برجسته خوش نویسی آذربایجان بوده، درج شده است.

چنین تصور می شود که ساختمان مسجد کبود به مثابه یادمان از پیروزی های جهان شاه برپا گردیده است به طوری که در این خصوص می توان به سوره «فتح» که به صورت کامل و به شکل برجسته، زینت بخش دور تا دور بالای شبستان بزرگ می باشد اشاره نمود. نام جهان شاه در کتیبه بالای درب ورودی نقش بسته که قبلاً روکش طلایی داشته است.

مسجد کبود دارای دو مناره باریک و بلند در منتهی الیه شرق و غرب ضلع شمالی بوده است، در پشت درب ورودی به شبستان بزرگ، یک بیت شعر فارسی به خط ثلث نوشته شده بدین مضمون:

ک__ردار بی__ار و گ__رد گفت_ار مگ_رد

چون کرده شود، کار بگوید که، که کرد

ص:61

شبستان بزرگ را از سه طرف رواق ها در بر گرفته و بر بالای آن گنبد دو پوشی به قطر تقریبی 17 متر قرارگرفته است. شبستان کوچک که در حکم مکانی خصوصی و مقبره سلطنتی در نظر گرفته شده بود، در سمت جنوب بنا واقع شده و با قطعات سنگ مرمر ازاره بندی شده بود که آیات قرآنی به خط زیبای ثلث و به صورت برجسته زینت بخش قسمت فوقانی سنگ هاست.

کاشی کاری آن صرفاً به رنگ لاجوردی و عمدتاً از قطعات شش ضلعی کار شده بود و تمام سطح سقف آن زرنگار (نقاشی با آب طلا) و کف شبستان ها به احتمال قوی مرمرین بوده است. نقش و نگار نقاشی معرق مسجد شامل گره بندی های هندسی، گل و بوته اسلیمی و ختایی و کتیبه های مختلف که مجموعاً حکایت از زیبایی خارق العاده ای داشته است.

آرام گاه جهان شاه و نزدیکان وی در انتهای شبستان کوچک در داخل سرداب بوده است. زلزله مهیب سال 1193 ه_ .ق باعث ویرانی شهر تبریز و کشته شدن عده زیادی از مردم آن گشته و از مسجد کبود بجز سر درب و چندین جرز پایه بر جا نمی گذارد و در فاصله بین سال های پس از زلزله تا شروع مرمت، درب ورودی اصلی و قطعات مرمرین و ... به تاراج میرود.

مسجد کبود در سال 1310 ه_.ش در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و بیشترین مرمت آن تا سال 1343 انجام پذیرفته و در فاصله سال 1352-54 بازسازی شد.

گنبدهای بالای شبستان ها به همت مرحوم اسماعیل دیباج و دفتر فنی حفاظت آثار باستانی و به دست توانای معمار شهیر و فقید آذربایجان، استاد رضا معماران جامه عمل پوشید. اینک کار محوطه

ص:62

سازی و بازیافت نقش و نگار کتیبه های داخل مسجد در دست اجرا است.(1)

است و قسمت دوم کوچک تر از خود مسجد است و دارای محراب بسیار زیبایی است که اطراف آن کنده کاری های جالبی شده است.

به گفته راهنمای مسجد و اهالی، قسمت دوم مسجد احتمالاً محل اجتماع صوفیان و عارفان بوده و به « صوفی لر یری » معروف است یعنی محل اجتماع صوفی ها.

در حال حاضر دسته های عزاداری در این قسمت مسجد تعویض لباس کرده سیاه پوش می شوند و در قسمت اول مسجد که محل اجتماع عموم است عزاداری می نمایند.

در قسمت جنوب غربی مسجد، مقبره ای است که به اعتقاد اهالی، قبر بانی یا معمار مسجد می باشد.(1)

آن رواق ها و حجره ها با کیفیت عالی و کاشی کاری های زیبا با دو مناره و یک گنبد کوچک نیز احداث گردیده است.

مناره اصلی و قدیمی که در صحن بقعه با آجر بنا شده و از نظر استحکام و زیبایی قابل توجه می باشد به ارتفاع 13 متر و تاریخ ساخت آن در روی کتیبه ای که به صورت شعر روی سنگی نوشته شده ودر پای مناره نصب شده است. (مشهدی بایرامعلی ابن عوض، سنه 1258 هجری قمری)

این مناره دارای دو کتیبه سنگی است یکی در بالای در که در راه پله داخل مناره قرار دارد وکتیبه دیگر ی که نمای آن از داخل صحن معلوم نیست و باید از سمت کوچه آن را مشاهده کرد که البته با نوسازی اخیر قسمتی از کتیبه به روشنی قابل مشاهده نیست.(1)

ص:65

ص:66

ص:68

هزاران مسجد کوچک و بزرگ وجود دارد و به همین علت این شهر را دارالمساجد نامیده اند.

شبستان: قسمتی از مسجدهای بزرگ که دارای سقف است.

صحن: میان سرا و ساحت آن. حیاط بزرگ مسجدها و حرم بزرگان دین که اکثراً  نماز جماعت و جمعه برگزار می شود.

غبار روبی: مراسمی است که هر سال یک یا دو بار در کعبه و قبور مطهر امامان و مساجد انجام می گیرد که با گلاب و پارچه های تمیز آن مکان ها را شستشو داده غبار از آن ها بر می گیرند.

قبله: جهت ما به سوی خدا است، قبله مشترک بین مسلمین نشانه وحدت و یک پارچگی در عالم اسلام است، بیان گر هدف واحد و بازدارنده از تفرقه و تک روی است.

گلدسته: گلدسته از نشانه های مسجد و اسلام است. در کنار گنبد مساجد دو مناره یا گلدسته به صورت زیبا و با کاشی ها و نقش های متنوع ساخته می شود.

گنبد: یکی دیگر از نشانه های مسجد و اسلام، گنبد است. سقف بزرگ کروی شکل بر بالای مسجد به صورت زیبا با کاشی ها و نقش های زیبا تزیین می شود.

مأذنه: جایی که اذان گویند.

محراب: جای ایستادن پیش نماز را محراب گویند. محراب در لغت یعنی محل حرب و جنگ. چون برای جنگ با دشمنان خدا در مسجد سازمان دهی می کردند و از آن جا به سوی میدان نبرد حرکت می کردند. و همچنین جنگ با شیطان و هوای نفس را نیز شامل می شود.

ص:70

مسجد: جای سجده، محلی که مسلمانان در آن نماز می گزارند. طبق روایات بهترین مکان برای نماز مسجد است. مسجد خانه خدا و مرکز عبادت و مایه هدایت انسان است.

مسجد جامع: مسجد بزرگی در هر شهر که روزهای جمعه در آن نماز جمعه برگزار می شود. مسجد جمعه یا مسجد آدینه نیز می گویند.

مَطهَره: جای طهارت، وضو خانه

معبد: پرستش گاه، محل عبادت، اعم از مسجد، کلیسا، و... .

مقصوره: حصار یا جدار مشبک از چوب یا فلز که منبر و عبادت گاه را در بر می گیرد.

مناره: محل نور، ستونی مرتفع که از آجر یا سنگ درست می کنند و بر بالای آن اذان می گویند. برجی که شکل آن در هر کشور تفاوت می کند در بالا به بالکن مانندی ختم می شود.

منبر: کرسی دارای یک یا چند پله که خطیب یا واعظ بر بالای آن نشیند و خطبه خواند یا وعظ نماید. جمع منابر.

در آغاز به صورت صندلی بوده است که بر روی سکویی قرار داشته و پیامبر اسلام به خاطر آن که انبوه پیروانش بتوانند او را ببینند و گفته هایش را بشنوند برای اولین بار در مدینه از آن استفاده نموده است.

نماز: به معنای دعا، رحمت، سلام و درود است.

صلوة: کلمه عربی از ریشه «صلة» به معنای پیوند و رابطه است. با انجام این کار، انسان با آفریدگار توانای خود، پیوند و ارتباط پیدا می کند.

در قرآن بیش از 90 بار با عبارات مختلف و مفاهیم گوناگون ذکر شده است. نماز رکن اصلی دین است و باید اصلی ترین جایگاه را در زندگی مردم داشته باشد.

ص:71

نمازخانه ادارات و مدارس: یکی از کارهای با ارزش در جامعه اسلامی اختصاص دادن مکان هایی در مدارس و ادارات برای اقامه نماز است که دانش آموزان و کارمندان در صف های واحد به راز و نیاز با خدای خود می پردازند.

مساجد بین راه: از جمله اقدامات مهم و ارزنده ای که در کشور انجام گرفته است، بناهای زیبایی که محل امن و راز و نیاز بندگان با خداست و زینت بخش جاده های بین شهری است. ولی باید مسئولین از این مکان های پاک مراقبت دایمی به عمل آورند تا عده ای سودجو و منحرف برای استفاده نادرست از این مکان ها به اهداف خود نرسند و این مکان ها را آلوده نسازند .

ص:72

ص:74

³ مسجد باید کانونی برای فعال ترین قشرهای اجتماع یعنی جوانان با ایمان باشد نه این که محل تجمع عده ای وامانده و از کار افتاده و افراد بیکاره و بی حال و خواب آلوده و ریاکار باشد.

³  مسجد باید کانونی برای هرگونه حرکت و جنبش سازنده اسلامی در زمینه آگاهی و بیداری مردم باشد.

³  جای کتابخانه در مساجد واقعاً خالی است. باید در هر مسجدی کتابخانه ای ایجاد کرد و در این راه صرف هزینه نمود و نوجوانان را از این طریق به مسجد و کتاب خوانی تشویق نمود.

³  ایجاد مسابقات فرهنگی در هر مسجد به مناسبتی یکی از راه های جذب و تشویق است.

³  مساجد فقط برای مجالس ترحیم و ختم و عزاداری برپا نشده اند.

³  بهترین محل برای زنده نگه داشتن سنت های حسنه مساجد هستند. در صورت امکان مراسم احیا،جشن های تکلیف، مراسم دعا، مراسم مذهبی از جمله جشن های میلاد معصومین  و مراسم عقد ازدواج با تزیین مسجد (که از نظر روانی یکی از بهترین راه ها برای جذب کودکان و نوجوانان به مسجد است.) در مساجد برپا شود . همان طور که کعبه برای زن حامله (تولد علی  ) شکافته شد مسجد هم می تواند جای عقد باشد.

³  مراسم نام گذاری نوزادان، افطاری دادن، آشتی دادن بین بعضی خانواده ها، ایجاد سنت های حسنه در مساجد برپا شود (باید نظافت مساجد حفظ شود).

³  مربیان و معلمان هر ماه برنامه ای ترتیب دهند تا همراه با دانش آموزان برای تمیز کردن خانه های خدا و غبارروبی به مساجد بروند تا از این طریق، دانش آموزان با محیط مسجد بیشتر آشنا شوند.

ص:77

³ بزرگ­ترها کوچک­ترها(1) را به مسجد ببرند ولی توجه به رفتارشان با آن ها نیز بکنند که آن ها را از مسجد رفتن دل­سرد نکنند.

«فرزندان را از سنین پنج یا شش سالگی با خود به مسجد ببرید تا انجام مراسم مذهبی را توسط مردم ببینند و سعی کنید که در این برنامه ریزی، کودکان خسته نشوند و از این کار احساس نفرت نکنند».

³  «مساجد را پرکنید که مساجد سنگرند و محراب یعنی جایی که حرب (جنگ و مبارزه) از آن جا آغاز شود.

شیطان ها از مساجد و نماز می ترسند، آن ها می خواهند از نماز جلوگیری کنند و بعد از خالی کردن سنگرها، حمله کنند».(2)

³  کلاس های آموزش قرآن و احکام و جلسات تفسیر قرآن بهترین مکانش مسجد است. همان طورکه پایگاه حکومتی اسلام درزمان پیامبر از مسجد شروع شد و آموزش و تفسیر قرآن نیز برپا بود.

³  ادارات و نهادها، مراسم میلاد و جشن های مذهبی را به جای برگزار کردن در سالن ها و سینماها و صرف هزینه های گزاف برای کرایه سالن ، در مساجد برگزار نمایند.

³  مساجد باید به کانون های ارتقای سطح فرهنگ جامعه تبدیل شوند مثلاً با تأسیس بنیاد خیریه، بخش فرهنگی، کتاب خانه، واحد مشاوره برای جذب نوجوانان و جوانان با برنامه ریزی منظم و دعوت از والدین.

³  مساجد ایران باید شایسته جمهوری اسلامی ایران باشد لذا بخش عمده ای از اعتبارات مالی و فرهنگی مساجد را بیش از پیش، دولت باید متعهد شود.

³ امام جماعت را تنها نگذاریم.

³  به کسانی که وارد مسجد می شوند احترام بگذاریم.

³  احترام مسجد را نگه داریم.

³  از فریاد کشیدن و سر و صدای زیاد باید خودداری کنیم.

³  در محوطه مساجد نباید شوخی های بی مورد کنیم.

³  داخل مسجد سیگار نکشیم. فضای مسجد باید از همه آلودگی ها محفوظ بماند.

³  از کارهای دنیایی صحبت نکنیم.

³  هیچ کس حق ندارد در مسجد پز بدهد.

³  احترام و شخصیت افراد را باید حفظ کرد. اگر کسی به بچه ای بگوید برو آن طرف بنشین و در جای او بنشیند آن مکان غصبی است.

³  هر کس در هر جای مسجد نشست هیچ کس حق ندارد او را از جای خود بلند کند.

³  کسی که در مسجد برای نماز خواندن جا گرفته و مهر گذاشته (مثلاً برای وضو گرفتن رفته) دیگری نمی تواند در جای او بنشیند.

³  هنگام سخنرانی و یا خطبه های نماز جمعه، بهتر است از حرف زدن با یکدیگر خودداری کرد.

³  خانم های محترم باید آداب مسجد را رعایت کنند و سرجا و محل نشستن با همدیگر بگو و مگو و مشاجره ننمایند.

³  از غیبت کردن و عیب جویی دیگران در مسجد باید خودداری کرد.

³ چون خداوند از آلودگی و ناپاکی بنده اش متنفر است نمازگزار باید همیشه بدن خود را از بوی ناخوشایند پاک سازد.

³  نمازگزار نباید در محیط مسجد سیگار بکشد.

³  نمازگزار نباید بعد از مصرف تره و سیر و پیاز خام به مسجد بیاید.

³ مُهر مساجد باید همیشه تمیز باشد. گاهی نیز باید آن ها را با سوهان تمیز کرد . گاهی نیز تعویض نمود .

³  جای مخصوص تیمم با خاک تمیز و مناسب تهیه شود.

³  هر چند وقت یک بار اهالی محل باید جمع شده و مراسم غبارروبی را انجام دهند تا مساجد که خانه خدا هستند همیشه تمیز و بهداشتی بمانند.

 در هر حال باید موارد زیر را مورد نظر قرار داد:

بهداشت آبدار خانه، کفش داری، وضوخانه، فرش و کف پوش ها، پذیرایی (لیوان، استکان، خوردنی ها، نوشیدنی ها، ظروف آن ها و...)، توجه به نور، تهویه و گرما و سرمای مسجد، چادر های مشترک خانم ها و...

روایت معتبری در زمینه اهمیت پاک سازی مساجد، استحباب جارو کردن مسجد، خوشبوسازی فضای مسجد با استفاده از بخور، کندر، عود هندی، گلاب، مشک و... وجود دارد. هم چنین روشن کردن فضا و تأمین نور کافی در مساجد توصیه شده و از هر اقدامی که موجب آلودگی صوتی در مساجد شود، دستور پرهیز داده شده است.

وقتی صحبت از بهداشت مسجد می شود، بهداشت وضو خانه ها اولین نکته ای است که به ذهن می آید؛ هرچند در دستورات اسلامی توصیه شده افراد قبل از ورود به مسجد در خانه یا جای دیگر خود را پاکیزه کنند و وضو بگیرند، اما در هر حال وضوخانه و سرویس بهداشتی باید در هر مسجدی وجود داشته باشد.

نظافت دایمی و مرتب دستشویی ها و وجود صابون مایع در دستشویی از نکاتی است که باید به آن توجه شود. تهویه مناسب یکی از نکات بسیار مهم است که گاهی از آن غفلت می شود.

هم چنین نظافت همیشگی و شستشوی گاه به گاه فرش ها، استفاده از مواد ضدعفونی مناسب برای شستشوی گاه به گاه صحن ها و وجود کفش کن مناسب یا کیسه های نایلون برای قرار دادن کفش نمازگزاران از مواردی است که در مساجد باید به آن ها توجه شود.

تأمین آب آشامیدنی سالم و بهداشتی، رعایت بهداشت پذیرایی از قبیل سالم و پاکیزه بودن قند، قندان، استکان و دیگر ظروف و رعایت بهداشت فضای آشپزخانه و آبدارخانه از مهم ترین مواردی است که باید در آبدارخانه مساجد مورد توجه قرار گیرد.

فردی مسئول تأمین سلامت نشود بهداشت محیط مساجد امکان پذیر نیست.

از سوی دیگر، متولیان مساجد نیز باید انسان هایی آراسته و پاکیزه باشند تا انجام نظافت توسط آن ها مورد قبول باشد و حاضران به بهداشت مسجدها اعتقاد داشته باشند.

ازاین رو بود که از سال گذشته با مشارکت شهرداری تهران طرح تعیین خادمان سلامت در مساجد آغاز شد. این طرح با اهداف حفظ و ارتقای سطح بهداشت مساجد و نمازگزاران، ارائه خدمات در امور پیش گیری و آموزش و درمان به مردم جامعه بر اساس سیاست های بهداشتی جامعه در مکان هایی علاوه بر اماکن درمانی شناخته شده، صورت می گیرد.

وظایف خادمان سلامت مساجد نظارت بر وضعیت بهداشتی سیستم تهویه، سرویس بهداشتی آب آشامیدنی، ایمنی، سیستم اطفای حریق و در و پنجره مسجد، فاضلاب، نظارت بر وسایل مصرفی و داخلی از جمله جانماز و مهر،کتابخانه،کفش داری ها و فرش ها، نظارت بربهداشت آبدارخانه ها و مکان های پخت غذا، نظارت برسلامت خادمان مساجد، برگزاری کارگاه های آموزشی برای نمازگزاران و هماهنگی با ائمه مساجد و هیأت های امنا در امور بهداشتی، ارائه خدمات بهداشتی به مردم و اجرای دستورالعمل های اعلام شده و ارائه پیشنهادهای لازم به شهرداری و مرکز امور رسیدگی به مساجد برای ارتقای سطح سلامت مسجد و محله است.

سلامت یار مسجد، طرحی است که به این منظور طراحی شده است. سلامت یاران مساجد متشکل از اعضای هیأت امنا، مراجعان به مسجد و خادمان سلامت مساجد است. این اعضا دوره های آموزشی بهداشت و سلامت را فرا می گیرند و در مسجد محله خود به افراد دیگر آموزش می دهند.

سلامت یاران مساجد با مشارکت فعال خود آموزش های بهداشتی لازم را فرا می گیرند و از طریق مساجد به افراد درسطح منطقه آموزش می دهند.

همواره از فضایی پاکیزه، شایسته و دل چسب برای حضور پرشور برخوردار باشند(1).

ص:86

ص:88

فاصله دو نماز جمعه، نباید کمتر از یک فرسخ باشد. گوش دادن به خطبه های نماز جمعه واجب است.

بهتر است که امام جمعه، در رکعت اوّل، پس از حمد، سوره جمعه را بخواند و در رکعت دوم، سوره ی منافقین را.

رسول خدا  فرموده است: خداوند با سوره جمعه، مؤمنان را گرامی داشته است، از این رو، پیامبر  به عنوان بشارت آنان، جمعه را سنّت کرده و به عنوان توبیخ منافقان، سوره منافقین را لازم ساخته است.(1)

برکات و آثار سازنده تربیتی و اجتماعی این عبادت سیاسی بسیار است، که چند نمونه اشاره می شود:

1. تقویت روحیّه اخوت و برادری

همه از هر جا در یک مجمع و مصلّی گرد می آیند و با رنگ ها و نژاد مختلف کنار هم می نشینند. آن چه در نماز جماعت بود، به مراتب بیشتر و قوی تر در نماز جمعه، این تجمّع هفتگی مسلمانان وجود دارد.

2. تشکّل نیروهای اسلام

این عبادت، به نوعی مسلمانان را بر محور عبادت و نماز، تشکلّ و یک پارچگی می بخشد و مایه ترس دشمنان اسلام و خنثی شدن توطئه های تفرقه افکنانه و شایعه های آنان است.

3. رشد فکری _ سیاسی مسلمانان

به مقتضای مطالب آگاهی بخشی که درخطبه های جمعه بیان می شود، مردم از مسایل سیاسی کشور خود و جهان با خبر می شوند و با آشنایی به وظایف اجتماعی خویش، در صحنه اجتماع حضور بیشتر می یابند.

4. تقویت روحیّه جمعی

این نیز از آثار نماز جمعه است که قطره های پراکنده افراد انسانی را در یک اقیانوس، گرد می آورد و همه با ارتباط متقابل و شناسایی هم، روحیه اجتماعی پیدا می کنند و انزوا و فرد گرایی از بین می رود.

ص:91

5. مرکزیت بسیج مردم

سنگر نماز جمعه، بهترین جای دعوت مردم به بسیج شدن برای جهاد و دفاع و حلّ مشکلات اجتماعی و یاری رسانی به دیگران است. این قدرت عظیم مردمی که در نماز جمعه متجلّی می شود، همواره مورد توجّه بوده و در صدر اسلام نیز، رسول خدا  و امیرالمؤمنین  از مساجد و پس از خطبه ها، افراد را بسیج کرده و به جبهه های جهاد، می فرستادند و بسیاری آثار دیگر ...

همه توفیق­ها از خدا است. جعفر شیخ الاسلامی

ص:92

14. _فرهنگ فارسی معین_؛ محمد معین، تهران، انتشارات امیرکبیر، (شش جلدی)، چاپ هشتم، 1371ش.

15. _المحجة­__البیضاء فی احیاء­الاحساء_؛ فیض کاشانی، به اهتمام سید محمد مشکوة، تهران، المکتبة الاسلامیه.

16. _المعجم­المفهرس لالفاظ­القرآن­الکریم_؛ محمد فؤاد عبدالباقی، تهران، انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1374ش.

17. _النجّم­الثّاقب_؛ حاج میرزا حسین طبرسی نوری، قم، انتشارات مسجد جمکران، چاپ دوم، 1377ش.

18. _نهج__ __البلاغه_؛ سید رضی، ترجمه و شرح علینقی فیض الاسلام، ج 1-6، تهران، چاپ دوم، 1351ش.

19. _نهج­الفصاحه_؛ مجموعه کلمات قصار رسول اکرم ، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران؛ انتشارات جاویدان، چاپ شانزدهم، 1360ش.

20. _وسای__ل­الشّیعه_؛ شی__خ ح__رّ عام__لی م__حمد بن ال__حسن، ب_یروت، دارالاحیاء التّراث العربی، چاپ چهارم، 1319ق.

ص:94