ص:2

ص:3

ص:4

د. محیط اجتماعی   30

 مبحث دوم: جوان   30

 گفتار اول: مفهوم شناسی   30

 جوان در منابع دینی   31

 گفتار دوم: ویژگی های دوره جوانی   33

 1. بلوغ   34

 2. اهمیت دوران بلوغ   35

 3. ویژگی های بلوغ   35

 3-1. بلوغ یک دوره فراگیر است   36

 3-2. بلوغ یک دوره کوتاه است   36

 3-3. مراحل بلوغ   37

 3-4. بلوغ، دوره تغییر و رشد سریع   37

 3-5. بلوغ یک مرحله منفی گرایی است   37

 3-6. بلوغ در سنین متغیری واقع می شود   38

 4. دوره تغییر   38

 5. دوره انتقالی   39

 6. سن مسئله آفرین   39

 7. بهترین دوره برای تربیت و هدایت انسان   40

 8. دوره هویت جویی   40

 9. دوره علاقه مندی به مذهب   41

 10. اثرپذیری   42

ص:8

گفتار سوم: عوامل مؤثر بر شخصیت جوان   43

 الف. خانواده (پدر و مادر)   43

 1. پدر   43

 2. مادر   44

 ب. مربیان و معلمان   45

 ج. نقش دوستان   46

 د. محیط اجتماعی   47

 ه . برنامه های تربیتی   48

 فصل دوم: تأثیر نماز بر شخصیت جوانان   51

 مبحث اول: طهارت   51

 گفتار اول: مفهوم شناسی   51

 الف. مفهوم لغوی   51

 ب. اصطلاحی   52

 گفتار دوم: فلسفه وضو   52

 الف. طهارت و پاکیزگی جسمی و روحی   52

 ب. فراوانی رزق و روزی   54

 ج. بازدارندگی از جرایم   55

 د. رفع آلودگی ها   55

 ه . سلامتی و تندرستی بدن   56

 و. شادابی و نشاط جسمی و روحی   57

 ح. پیش گیری از امراض   58

ص:9

ت. سلامتی روانی   59

 ی. آثار معنوی و اخروی وضو   60

 مبحث دوم: آثار نماز   61

 گفتار اول: تأثیر نماز در بعد شخصیت روحی و معنوی جوان   61

 الف. آثار وضعی   61

 ب. آرامش روانی   62

 گفتار دوم: ایجاد تنفر از بدی ها در جوان   65

 الف. ایجاد نفرت از گناهان   65

 ب. بازدارنده از گناهان   66

 گفتار سوم: رهایی از دام شیطان   68

 الف. حسادت شیطان به نماز جوان   69

 ب. ایجاد موانع در عبادت   69

 ج. خشمناکی شیطان از عبادت   71

 د. نماز جماعت، رهایی از دام شیطان   71

 ه . نماز و طرد شیطان   72

 و. نماز عامل شکست شیطان   72

 مبحث سوم: نماز شاخص اعمال   73

 گفتار اول: تأثیر نماز در کیفیت بخشی به اعمال   73

 الف. نماز معیار ارزش یابی و محاسبه اعمال   73

 ب. نماز تقویت کننده اخلاص و تقوی    74

 ج. تقوا، فراهم سازی قبولی اعمال است   75

ص:10

د. پاداش نمازگزار   76

 گفتار دوم: نماز و گناهان   77

 الف. ریزش گناهان   77

 ب. نماز و کفاره گناهان   79

 گفتار سوم: نماز و سعادت مندی   81

 الف. سعادت مندی   81

 ب. نماز و تکامل معنوی   82

 ج. دست یابی به مقامات معنوی   83

 د. تأمین نیازهای روحی جوانان   83

 ه . نماز و خودسازی   84

 و. نماز و نورانیّت خانه   85

 ز. نماز و رهایی از سختی   86

 ح. برطرف شدن غم و اندوه   86

 ط. نماز و دریافت فیض الهی   87

 گفتار چهارم: نماز و زندگی دنیوی   88

 الف. رفع مشکلات مادی   88

 ب. فراوانی رزق و روزی   89

 ج. برآوردن نیازها   90

 گفتار پنجم: نماز صبر و استقامت   91

 الف. صبر در لغت   91

 ب. صبر در روایت   91

ص:11

ج. استعانت از نماز و صبر در مشکلات   92

 د. صبر در جوانی   93

 ه . نماز و صبر   94

 فصل سوم: عوامل مؤثر بر گرایش جوانان به نماز...   97

 مبحث اول: نقش خانواده در گرایش جوانان به نماز   97

 گفتار اول: مسئولیت والدین   97

 گفتار دوم: نقش والدین در زمینه سازی برای تربیت   102

 الف. تربیت دینی   102

 ب. آشنایی با شرایط، زمینه ها و عوامل مؤثر در تربیت   104

 1. صفات همسر مطلوب   105

 2. صفات ناشایست   106

 3. خصوصیات زن شایسته برای ازدواج   107

 4. صفات زنان ناشایست   108

 برخی از آیین ها و برنامه های ارزش مند دین اسلام   109

 1. نماز برای ازدواج   109

 2. نماز و دعا هنگام شب عروسی   110

 3. اراده فرزندداری   111

 1-3 . زمان، ساعت و شب مخصوص   111

 2-3 . مکان   111

 1. رعایت نکردن برخی مسایل   113

 2. رعایت برخی از آداب   113

ص:12

3. رعایت تقوا و پاکی   113

 4. مراقبت در دوره بارداری   114

 5. آداب تولد و پس از آن   115

 1-5. گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ او   115

 2-5. نام گذاری   115

 3-5. عقیقه کردن و سرتراشیدن و صدقه دادن به میزان موهای فرزند...   115

 4-5. آداب شیردادن و تربیت کردن فرزند   116

 دوران کودکی، نوجوانی و جوانی   116

 هفت سال دوم دوره فرمان بری و اطاعت   119

 هفت سال سوم، دوره وزارت   121

 گفتار سوم: نقش الگویی والدین   122

 الف. الگودهی   122

 ب. نقش الگویی والدین   123

 ارایه الگوهای مناسب   124

 گفتار چهارم: نقش آموزشی والدین   125

 آموزش نماز در سیره معصومین   126

 گفتار پنجم: نقش نظارتی والدین   127

 1. کنترل محیط   128

 2. رفت وآمدها   129

 3. معاشرت   129

 4. تکالیف دینی   130

ص:13

آسان گیری در عبادت جوانان   131

 نکته ها و پیشنهادات   132

 مبحث دوم: نقش جامعه در گرایش جوانان به نماز   133

 گفتار اول   133

 الف. مسئولیت جامعه   133

 ب. مدارا با جوانان   136

 ج. احساس برادری با جوانان   137

 گفتار دوم: نقش معاشرت   138

 الف. نقش معاشرت و دوستان   138

 نقش دوست در سرنوشت انسان   138

 ب. معاشرت با صالحان   139

 گفتار سوم: ایفای نقش سرپرستان و حاکمان   141

 الف. وظایف حکومت جهت اقامه نماز   141

 ب. حاکمان سیاسی جامعه   143

 مبحث سوم: نقش عوامل و نهادهای آموزشی و فرهنگی   144

 گفتار اول: نقش علما و فرهیختگان   144

 الف. نقش عالمان در هدایت نوجوانان و جوانان   145

 ب. اهمیت و نقش عالمان دینی   147

 ج. دامنه مسئولیت روحانیت   147

 د. اقتدا به صالحان   148

 گفتار دوم: نقش مدارس   149

ص:14

الف. برگزاری نماز جماعت در مدارس   149

 ب. نقش معلم   150

 ج. نقش مربیان تربیتی در مدارس   151

 گفتار سوم: رسانه های گروهی   152

 عوامل مؤثر در گرایش جوانان به نماز در رسانه ملی   153

 گفتار چهارم: مسجد   155

 الف. بررسی لغوی واژه مسجد   155

 ب. جایگاه مسجد در میان مسلمانان   155

 ج. نقش امام جماعت در مساجد   157

 د. مسئولیت خطیر امام جماعت   158

 ه . رسالت ویژه امام جماعت   159

 و. مسجد، کانون تربیت و آموزش نوجوانان و جوانان   161

 ز. جذابیت فضای فیزیکی مساجد   162

 ح. پاکیزگی و مساجد   162

 فهرست منابع   165

 ص:15

ص:16

«شما را به نیکی به نوجوانان و جوانان سفارش می کنم زیرا آن ها دلی نرم تر (پذیراتر) دارند. خداوند مرا به پیامبری بر انگیخت تا مردم را به رحمت الهی بشارت دهم و از عذابش بترسانم. جوانان سخنانم را پذیرفتند و با من پیمان بستند ولی پیران از قبول دعوتم سرباز زدند و به مخالفتم پرداختند»(1)

 فواید فردی و اجتماعی این فریضه بزرگ ایجاب می نماید تا همه دست اندرکاران تعلیم و تربیت به این امر توجه جدی داشته باشند و تلاش کنند تا در امر تربیت جوانان و نوجوانان، هرچه بیش تر به نماز و ارزش هایی که در آن نهفته است توجه شود.

 اگر ما جامعه ای نمونه، پر نشاط، با (معنوی) و عاری از گناه می خواهیم، باید فرهنگ نماز را گسترش داده و نهادینه نماییم.

 امروز به برکت نظام جمهوری اسلامی ایران، زمینه ترویج و گسترش فرهنگ نمازخوانی فراهم شده است و پرداختن به مباحثی در این خصوص، به ویژه در ارتباط با نوجوانان و جوانان نیاز است؛ این مهم به سبب تأکیداتی است که بزرگان در مورد جوانان و نماز فرموده اند. امام صادق(ع) می فرماید: «بر تو باد به جوانان، زیرا آن ها تمایل بیش تری به کارهای نیک دارند.»(2)

 البته باید پذیرای این واقعیت باشیم که گرچه در راه ترویج نماز تلاش های زیادی انجام گرفته و برنامه های زیادی نیز اجرا شده، اما فاصله گرفتن نسل نوپای جامعه از نماز نیز امری واقعی است که متأسفانه امروز شاهد آن هستیم.

ص:18

بنابراین لازم است همه کسانی که در امر تربیت مسئولیت دارند، در راه ترویج فرهنگ نماز گام بردارند.

 در این تحقیق، با استفاده از منابع کتاب خانه ای در صدد تعریف شخصیت و تأثیرپذیری نوجوانان و جوانان و خصوصیات و ویژگی های آنان و هم چنین عوامل مؤثر در گرایش و جذب آنان به نماز هستیم و تلاش می کنیم تأثیرات هر کدام را در جای خود مورد بحث قرار دهیم.

 هم چنین به راه کارها و روش های صحیح و اصولی که برگرفته از آیات قرآن و روایات معصومین(ع) و سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) و بزرگان و علمای بزرگ است خواهیم پرداخت و نمونه های عینی و عملی موجود در سیره این بزرگان را به عنوان شاهد و نمونه مطرح خواهیم نمود.

 البته در این راه از نظر صاحب نظران مسایل تربیتی و روان شناسی نیز استفاده خواهیم نمود.

ص:19

ص:20

ویژگی هایی چون فرایندهای ناهشیاری تعریف می کنند که به طور مستقیم قابل مشاهده نیست و باید از رفتار استنباط شود.(1)

 با این تعاریف مشخص می شود که تعریف معین و واحدی از شخصیت که مورد توافق همگان باشد نداریم.

 اما می توان وجه مشترک تمام تعاریف را این گونه بیان کرد:

 «شخصیت عبارت است از مجموعه ویژگیهای جسمی، روانی و رفتاری که هر فرد را از افراد دیگر متمایز می نماید.»

تغییر کند.»(1)

 به هرحال در ویژگی های شخصیت، نمی توان اثر وراثت و محیط را از نظر دور داشت، چون این دو ویژگی اصلی هستند و هیچ صاحب نظری نقش اصلی آن را رد ننموده است. بنابراین مهر تأیید بر این ویژگی های اصلی شخصیت نهادینه شده است، اما در مابقی ویژگی ها، حالت ناپایداری وجود دارد و به موفقیت های مختلف آن ها بستگی دارد.

 به هرحال هنگامی که بخواهیم شخصیت یک فرد را توصیف نماییم، قاعدتاً خصایص او را نام می بریم. خصایص، جنبه های کلی رفتار هستند که مردم برای توصیف شخصیت افراد به کار می برند. به عنوان مثال ویژگی های با هوش، آرام، مسلّط، مشارکت کننده، دوست داشتنی و... همگی ویژگی هایی هستند که با آن ها آشنایی داریم و می توانیم الگوهای رفتاری هر کدام از این ویژگی ها را توصیف نماییم؛ درصورتی که اگر تمام این ویژگی های فرد را بشناسیم، می توانیم رفتار او را پیش بینی کنیم و لازمه این بیش بینی دو چیز است:

 1. ویژگی ها درست تشخیص داده شود.

 2. محیط و موقعیتی که ویژگی های فرد در آن شکل گرفته، شناخته شود.

 بنابراین اگر تاریخچه زندگی فرد را دانستیم، امکان بیش تری برای مطالعه رفتار او در دست خواهیم داشت.

ص:25

آفرینش انسان از (نطفه مخلوط) ممکن است یا اشاره به اختلاط نطفه مرد و زن باشد، همان گونه که در روایات اهل بیت(ع) اجمالاً به آن اشاره شده است یا اشاره به استعدادهای مختلفی باشد که در درون نطفه قرار دارد و به وسیله عامل وراثت از طریق ژن ها منتقل می شود یا اشاره به اختلاط مواد مختلف ترکیبی نطفه است؛ چرا که از دهها ماده مختلف تشکیل یافته است و یا منظور، اختلاط همه این مواد با یک دیگر باشد که معنای اخیر از همه جامع تر و مناسب تر است.(1)

 پس قبل از آن که علوم تأثیر وراثت بر شخصیت انسان را کشف کنند، اسلام از همان آغاز، این تأثیر را برای مردم تبیین نموده است. به هرحال بشر از دیر زمان متوجه این نکته بوده است که موجود زنده، بسیاری از صفات و خصایص خود را به نسل بعد منتقل می کند. در واقع نسل بعد، وارث صفات نسل قبل است(2).

از وراثت دانسته اند. ازجمله عوامل محیطی که در رشد شخصیت انسان تأثیر می گذارند عبارتند از:

 الف. محیط پیش از تولد

 اوّلین محیط مؤثّر بر رشد شخصیت جنین، پس از آن که نطفه بسته شد، رحم مادر است. در این زمان اگرچه کودک با غذا تغذیه نمی شود، امّا بهداشت تن و روان مادر در رشد شخصیّت جنین تأثیر فراوان دارد.

 درصورتی که مادر به این موارد مؤثر، بی توجّه باشد آثار سوء بر رشد شخصیت کودک می گذارد و صدمات غیر قابل جبران برای او به بار می آورد. ناراحتی های بدنی و روانی و مصرف یک سری داروهای مضر در انتقال نوعی صفات عمومی و مشترک آدمیان به فرد مؤثرند. در هر حال در متون اسلامی به نقش وراثت بسیار توجه شده که در فصل سوم به تفصیل به آن اشاره خواهیم نمود.

 ب. محیط پس از تولد

 زمانی که نوزاد به دنیا می آید، عوامل محیطی بسیاری در رشد شخصیت او تأثیر می گذارند.

 ازجمله این عوامل، مادر و پدر و تغذیه هستند که در شخصیت کودک مؤثّرند.

 خانواده به عنوان بنیادی ترین و اساسی ترین نهاد اجتماعی و اوّلین کانونی که انسان در آن پای می نهد و زندگی خود را در آن آغاز می کند، نقش بسیار مهم و اساسی در تربیت بشر دارد، همان طور که نقشی اساسی در تشکیل جوامع و ایجاد تمدن ها دارد. به همین جهت شعار بسیاری از جامعه شناسان، «خانواده سالم جامعه سالم است.»

ص:28

انسان بعد از تولدّ تا هنگام ورود به مدرسه، بیش تر از همه چیز تحت تأثیر پدر و مادر خود است. مادر اولین و مهم ترین کسی است که در زندگی کودک تأثیر می گذارد و کودک با او آشنایی و ارتباط حاصل می کند. وقتی مادر کودک را شیر می دهد با او رابطه محبت آمیزی برقرار می کند و در حقیقت عطوفت و مهربانی را در او پرورش می دهد؛ چرا که میان آن ها علاقه و محبت برقرار می گردد.

 کودکی که مادرش با او رابطه محبت آمیزی برقرار کرده است، دارای شخصیتی سازگار، پویا و فعّال می شود و کودکی که مادر با او رفتار محبت آمیزی نداشته است، ممکن است درون گرا و ناسازگار باشد و شخصیتی ناهنجار پیدا کند. زمانی که کودک به حد کافی رشد کرد و با اعضای خانواده آشنا شد، اهمیت و جایگاه پدر را بیش تر در می یابد. پسرانی که در خانواده های بدون پدر پرورش یافته اند، رشد شخصیتی کمتری دارند و از ویژگی های مردانه ضعیف تری برخوردار هستند.

 معمولاً پدر، الگوی پسر است و پسر می کوشد که از راه همانندسازی پدر، از او تقلید کند ولی الگوی دختران، مادران هستند. دختران با توجه به عوامل فطری و محیطی، مادران خود را الگو قرار می دهند و خود را با آن ها همانند می سازند.

دانش اندوزی نماید و از سوی دیگربر اساس رفتار و برخورد نا بجا، سبب شود کودک از ادامه دادن به تحصیل بیزار شده تحصیل را ترک نماید.

 ب. مقطع سنّ جوانی: «برنا، ضدپیری: جوانی: برنایی، بهار عمر از سن 18 تا 35 سالگی در انسان را(1)» جوانی می گویند.»

 صاحب نظران در کتب عربی نیز تعاریفی برای جوان ارائه نموده اند. طریحی منظور از جوانی را «دوران قبل از پیری می داند.(2)» روان شناسان نیز درباره این که دوره جوانی چه سنینی را شامل می شود اختلاف دارند.

 آغاز دوران جوانی را نمی توان سن خاصی دانست، چون بر حسب افراد و جوامع متفاوت است. شروع جوانی را که همراه با بلوغ جنسی است، می توان با قاطعیت

بیش تری تعیین نمود، لکن پایان آن را بر حسب شرایط فرهنگی و محیطی نمی توان در جوامع یکسان دانست.(3)

بلوغ جنسی که بلوغ جنسی را که به طور کامل حاصل نشده باشد هم مد نظر قرار می دهیم.

 دوره نوجوانی و جوانی با تحرّک و انرژی زایی همراه است و به همین علت اگر فرد در این دوره سعی و کوشش نماید و بهره گیری لازم را انجام دهد، تجربه و نتایج آن در دوره های بعدی عمر می تواند برای او به عنوان یک سرمایه با ارزش محسوب شود.

 رسول گرامی اسلام می فرماید: «لاتَزوُلُ قَدَما عَبْدٍ یَوْمَ الْقِیامَةِ حَتَّی یُسْئَلُ عَنْ اَرْبَع عَنْ عُمْرِهِ فیمَا اَفْنَاهُ، عَنْ شَبابِهِ فیما اَبْلاهُ وَ عَنْ مالِهِ مِنْ اَیْنَ اِکْتَسَبَهُ وَ فیما اَنْفَقَهُ، وَ عَنْ حُبِّنا اَهْلَ الْبَیْتِ(ع)»(1)

 رسول خدا(ص) می فرماید:

 «در روز قیامت عبد قدمی بر نمی دارد مگر این که از چهار چیز از او سؤال می شود از این که:

 1 - عمرش را درچه راهی فنا کرده است؟

 2 - جوانیش را در چه چیزی گذرانده است؟

3 - از مالش که از چه راهی به دست آورده و در چه راهی خرج کرده است؟

 4 - از محبت اهل بیت(ع)؟

 امام علی(ع) نیز می فرماید:

 «دوچیز است که کسی ارزش آن را نمی شناسد مگر وقتی که آن را از دست بدهد؛ جوانی و سلامتی.(2)»

 «فعالیت ذهن و قدرت فراگیری انسان در دوره جوانی، بیش از سایر

ص:32

اوقات است و می توان بیش ترین اندوخته ها را در این مقطع گردآوری نمود و برتری خلاقیت ها را به نمایش گذاشت.(1)»

این دوره است.

 اگر راه نمایی های لازم، از طرف والدین و از طرف مربیان صورت نگیرد، نوجوان نمی تواند بهترین بهره را ببرد و از دوران بلوغ به راحتی عبور نماید. دوره بلوغ ویژگی هایی دارد که در ذیل به برخی از آن اشاره می کنیم:

انجام آن از فرد انتظار می رود، برای او مسایل جدیدی را به وجود می آورد.

4. ارزش های او تغییر می کند، آن چه در کودکی برایش مهم بود، اکنون اهمیت کمتری پیدا می کند.

 5. حالت دمدمی دارد.(1)

بی استعدادی فرد نیست.»(1)

 پس کارهای درست و یا نادرست مربوط به استعداد نیست بلکه مربوط به نوع شکل گیری شخصیتی فرد و نوع تربیتی است که او آموخته است؛ هم چنین این موضوع به نوع آرمان گرایی و ارزش هایی که در او شکل گرفته است بستگی دارد.

این است که او کیست؟ نقشی که باید در جامعه ایفا نماید چیست؟ آیا او یک کودک است یا بزرگسال؟ آیا او می تواند روزی به عنوان یک همسر یا پدر باشد؟ با وجود نژاد و مذهب و زمینه های ملی که او را در نظر مردم کم ارزش جلوه می دهد، آیا او احساس اعتماد به نفس دارد؟»(1)

 «نوجوانان تلاش می کنند نقش های متعدّدی را آزمایش کنند تا به نقش اصلی خود پی ببرند و این جاست که نیاز به راه نما دارند آن ها نباید احساس کنند که کسی دارد فکرش را به آن ها دیکته و تحمیل می نماید. در دوران نوجوانی، مسأله هویت یابی به صورت یک گره کور برای فرد در می آید. نوجوان در این دوره پرتلاطم ما روزبه روز دچار تغییرات عمده درونی و بیرونی گردیده با مجموعه ای از تغییرات روانی، فیزیولوژیکی، جنینی، شناختی و نیز تقاضای مختلف شغلی و اجتماعی روبه رو می شود(2).»

 به همین دلیل به نظر دیگران در مورد خودش، اهمیت داده و آن را با تصوّری که از خود دارد مقایسه می کند.

می شود و حتی مطالب برای او تازگی پیدا می کند و جذّاب می شود. چنین نوجوانی می تواند در این زمینه بسیار موفق تر باشد و در زندگی از سایر هم سالان خود آرامش بیش تری داشته باشد.

 در این زمینه، تحقیقاتی که کولن و آرلوند انجام داده اند نشان می دهد که نوجوانان در سنین 12 تا 15 سالگی دارای اعتقادات مذهبی بیش تری هستند و این اعتقادات از سن 18 سال به بعد کاهش می یابد.

 به گفته مورس دبس، در این دوره حتی در افرادی که مذهبی نبوده اند، چنین بیداری مذهبی دیده می شود و حتی این بیداری را می توان بخشی از رشد نوجوانان دانست.(1)

افرادی، قاعدتاً از استقلال، قدرت و مدیریت کافی برخوردار نیستند.

 اگر پدر در مسایل مذهبی و انجام تکالیف الهی انسانی خود، سست اراده باشد، قطعاً عمل او آثار سوء فراوانی خواهد داشت و اگر آگاهی کامل از مسایل مذهبی داشته باشد و خودش به آن ها عامل باشد، قطعاً اثرات به سزایی بر شخصیت فرزندان خواهد گذاشت.

با توجه به این که جوانان در انتخاب دوست و رفیق براساس نیاز فطری عمل می کنند، دو ویژگی عمده در آنان دیده می شود:

 1 - دوستان غالباً شناخت کافی و کامل از هم ندارند و به راحتی یا از محیط درس و یا از محیط زندگی و یا کار طرح دوستی ریخته می شود.

 2 - دوستان به آسانی از همدیگر اثر می پذیرند.

 امام علی(ع) می فرماید: «هرکس بدون سنجش با کسی دوستی کند، به ناچار با فاسدان هم نشین می شود»(1).

 حدیثی جامع و کامل از امام صادق(ع) راجع به این که چه کسی را برای خویش دوست قرار دهیم وجود دارد. ایشان می فرماید: «دوستی، دارای مشخصاتی است که هرکس آن مشخّصات را به طور کامل نداشته باشد، او را دوست کامل محسوب نکن و هرکس هیچ یک از این مشخصات را ندارد، هیچ گونه دوستی با او نداشته باش:

 1 - در نهان و آشکار با تو یک گونه باشد

 2 - خوبی تو را خوبی خودش و بدی تو را بدی خوش بداند

 3 - مال و منال، در دوستی اش با تو اثر نگذارد

 4 - از توان خود برای تو مضایقه نکند

 5 - در سختی ها، تو را تنها نگذارد(2).

در مسایلی مانند اعتقادات و جریانات مذهبی هم اثرگذار است. جوانان، صفات اجتماعی خود را از کسانی کسب می نمایند که بیش ترین ارتباط را با آن ها دارند. این فراگیری از کودکی آغاز می شود و در دوران نوجوانی و جوانی به بالاترین حدّ خود می رسد.

پس در اصل اثرگذاری محیط اجتماعی، شکّی نیست و نوع برنامه ریزی از طرف مسئولان برای جامعه در این زمینه اهمیت دارد. امام علی(ع) در این زمینه می فرماید:

 «اَلنَّاسُ بِأُمرائِهِمْ اَشْبَهُ بِآبائِهِمْ»(1).

 مردم در روش های اخلاقی و صفات اجتماعی، به حکومت های خود بیش تر شباهت دارند تا به پدران خویش.

 2. توجّه داشتن به روح اثرپذیری جوانان در برنامه های فرهنگی و جلوگیری از آلودگی های غلط و توجه به این که هدایت جوانان به صفات والای انسانی، یک وظیفه شرعی و انسانی است.

 3 - رعایت و خواست فطری جوانان و رساندن رسالت برنامه جوانان از طریق رسانه های گروهی.

 4 - ارایه دادن بهترین کتب تربیتی روز با قیمت های مناسب.

5 - بهره برداری از اردوهای تفریحی و زیارتی، در جهت امور تربیتی و کوشش در سالم سازی محیطهای ورزشی و تفریحی و غنی سازی برنامه های ورزشی و تفریحی که موجب رشد جوانان می شود.

 6 - استفاده از نظرسنجی های جوانان در شناخت نیازهای نو و به روز آن ها، در جهت برنامه ریزی امور جوانان و با تأثیر از دستورهای کارشناسی برنامه ریزان.

 7 - توجّه کامل به دستورات دین مبین اسلام و گفتار انبیاء و بزرگان در تربیت جوانان و ارایه آن ها با شیوه های جدید.

 ص:49

 ص:50

فرموده و پاکیزه باشد از کثافت و نجاست»(1).

 وضو، دل و روح را آماده ایستادن در برابر پروردگار می سازد. مرحوم فیض کاشانی می گوید: «یک باره برخاستن از مادیت و کوچ به معنویت مشکل است ولی وضو گرفتن انسان را کم کم آماده می سازد»(2).

 نورانیت و صفای باطنی که در سایه وضو به وجود می آید، دارای اهمیت خاصی است. در این مورد روایات فراوانی وارد شده و تأکید هم شده است که انسان همواره با وضو باشد. در روایات وضو به نور تشبیه شده است و این نور است که انسان را از ظلمات نجات می دهد(3).

 علاوه بر این، وضو به منزله اجازه ورود به محضر پروردگار است. امام رضا(ع) برای یکی از شاگردانش، فلسفه وضو را چنین تفسیر نموده است: «طرز وضو گرفتن و غسل و مسح این است که انسان با اعضای پاک متوجه خداوند سبحان گردد. آیا می شود انسان با چشم گناه کند و با همان چشم و صورت متوجه خداوند شود؟»(4).

از نظر بهداشتی هم، شستن صورت و دست ها آن هم پنج بار یا لااقل سه بار در شبانه روز، اثر قابل توجهی در نظافت بدن دارد و سبب می شود اعضاء نیز پاکیزه بمانند.(5) علاوه بر این، تماس آب با پوست، باعث نشاط است. حتی در مواقعی که انسان تعادل خود را از دست می دهد و عصبی می شود، وضو باعث آرامش انسان می شود. در روایتی آمده است که

ص:53

«هنگامی که غضب ناک و خشمگین شدی وضو بگیر.»(1) بنابراین وضو هم طهارت ظاهری را برای انسان به ارمغان می آورد و هم طهارت باطنی را. البته آثار وضو تنها به زندگی دنیا محدود نمی شود بلکه آثار زیادی نیز برای فرد در جهان آخرت دارد.

 وقتی روز قیامت فرامی رسد، برخی با چهره های سفید و برخی با چهره های سیاه ظاهر می شوند و خداوند وضو گیرنده را سرافراز و رو سفید می گرداند و کسی که دست ها و پاها را می شوید، خداوند متعال زنجیرها و پای بندهای جهنم را بر او حرام می کند. رسول خدا(ص) می فرماید: «اِنّی لأَعرِفُ اُمَتی یَوْمَ الْقِیمَةَ بِآثارِ الوُضُوء، من در روز قیامت امتم را به آثار و علامت وضومی شناسم»(2).

 لذا برای جوانان شایسته است خود را مهیا سازند، با این عبادت ارزنده و برای شناسایی شخصیت خویش با این آمادگی وارد قیامت شوند چون نتیجه اعمال عبادی ما در آن سرا است. توصیه به دائم الوضو بودن نیز به همین سبب است تا اثر آن کامل و همیشگی باشد.

 امروز که مسایل اقتصادی ازجمله دغدغه های جوانان است، هرچند در متون دینی توصیه های زیادی به کار و فعالیت شده است و جوانان را به داشتن شغل ترغیب کرده اند

اما اموری نیز وجود دارد که سبب توجه خداوند سبحان می شود و این دغدغه را همراه با داشتن شغل و کار کاهش می دهد که ازجمله آن ها، وضو است.

نماز باید خداوندی را عبادت نماید که زیباست و زیبایی را دوست دارد، خود را از آلودگی های جسمی پاک می نماید و تمام دستوراتی را که اسلام سفارش نموده، در موقع وضو ساختن انجام می دهد و هیچ آلودگی را در بدن خود باقی نمی گذارد.

 «لَمْ یُرَ رَسولُ اللَّه(ص) قَطُّ اِلاّ تَوَضَّاءَ وَ یَبْتَدِی ءَ بِالسِّواکِ.»(1)

 هرگز دیده نشد رسول خدا(ص) مگر آن که وضو می گرفت و آن را با مسواک زدن شروع می کرد.

 فرستادن صلوات، گفتن ذکرهای خاص، خواندن برخی آیات و سوره ها و نیز اعمال دیگر هنگام وضو گرفتن مؤثر هستند و سفارش شده اند.

عروق جلدی در قالب جریان آب در وضو بر آن ها می یابند، موجب ازدیاد حرکت قلب و نشاط جسمی می شود.(1)

 در روایات هم اشاره شده که هنگام عبادت، انسان باید حالت کسالت و خواب آلودگی را از خود دور نماید. در این زمینه امیرالمؤمنین علی(ع) می فرماید: «اَلوُضُوءُ بَعدَالطَّهورِ عَشْرُ حَسَناتٍ فَتَطَّهروا ایّاکُم وَ الْکَسَلِ فَاِنَّ مَنْ کَسِلَ لم یُؤَدِّ حَقَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»(2)

 وضو ساختن بعد از پاکیزگی موجب ثواب و اعمال نیک می گردد، بنابراین باید با وضو باشید و از کسالت دوری بجویید زیراکسی که خواب آلود و مدام کسل باشد، نمی تواند عبادت را خوب ادا نماید.

 امام خمینی(ره) در این زمینه می فرماید: «تا این جا نکته اصل وضو را بیان فرمود و اهل معرفت و اصحاب سلوک را متنبه نمود به این که در محضر حق جل و علا ایستادن و مناجات با قاضی الحاجات نمودن را آدابی است که باید منظور شود، حتی با قذرات صوریه و کثافات ظاهریّه و کسالت چشم ظاهر نیز نباید در آن محضر رفت چه جای آن که دل معدن کثافات باشد و قلب مبتلا به قاذورات معنویّه که اهل همه قذارات است باشد.(3)

شستن دست ها پیش از غذا و پس از آن و شانه زدن مو،مضمضه و استنشاق، به این دلیل است که همه این ها موجب سلامتی جسمی و پیش گیری از امراض بدنی است.

 اسلام به رعایت اصول حفظ صحت و سلامت جسم وعوامل پیش گیری اهمیّت بسیاری داده است. هم چنین در اسلام در باب نظافت، مانند سایر مسایل، به جسم و جان توجه توأم شده و مردم را به پاکیزگی تن و روان به موازات یک دیگر دعوت نموده است. قرآن کریم می فرماید: «وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرینَ»؛ تطهر به معنی پذیرفتن و شروع به طهارت است و نیز خدا انواع تطهر را دوست می دارد، چه آن که با گرفتن وضو و انجام غسل باشد.(1)

 آیه فوق به این موضوع اشاره دارد و می گوید: «کسانی که در پاکی روان و پاکیزگی جسم خود کوشش می کنند و وظایف خویش را انجام می دهند، آن ها دوستان خدایند.»

 پس نمازگزاری که می داند باید به خصوص هنگام نماز پاک باشد و در فکر نظافت و فکر حمام کردن و بهداشت باشد،در پیش گیری از امراض پیش قدم شده و خود با رعایت نمودن پاکیزگی، جزئی از ایمان را به جا آورده است.(2)

خطرناک تر از امراض جسمی می داند.

 امیرالمؤمنین می فرماید: «بالاترین خطر برای جامعه فقر است... و بالاتر از آن مرض و بیماری جسمی و بالاتر از آن بیماری روح است.»(1)

امام خمینی(ره) در این زمینه می فرماید: «خداوند از طهارت صوریّه و نظافت ظاهریّه نیز اهمال ننموده است... از فوائد وضو معلوم شود که برای وضو باطنی است که به آن تزکیه باطن شود و نیز رابطه ما بین ظاهر و باطن و شهادت غیبت معلوم شود و نیز استفاده شود که طهور ظاهری و وضوی صوری از عبادات است واطاعت رب است و ازاین جهت، طهور ظاهر باطن گردد و از طهارت صوری تزکیه فؤاد حاصل می شود.»(2)

وَ اِذا مَسَحَ قَدَمَیْهِ اَجازَهُ عَلَی الصِّراطِ یَوْمَ تَزِلُّ فیهِ الْاَقْدامُ.»(1)

 وقتی آب را مضمضه می کند، شیطان از او دور می شود. خدا دل و زبانش را به حکمت نورانی می کند و وقتی در بینی آب می ریزد، خدا او را از آتش دوزخ امان می دهد و بوی بهشت نصیبش می کند. آن گاه که رستاخیز فرا می رسد و برخی از چهره ها سفید و برخی دیگر سیاه می شود، وضو گیرنده را خداوند سر افراز و رو سفید می کند. او که دست ها را می شوید، خدا زنجیرها و پابندهای جهنم را بر او حرام می کند؛ وقتی سر را مسح می کند پلیدی های ناشی از گناه را از بین می برد؛ زمانی که پاها را مسح می نماید،

خداوند پاهایش را برپل صراط نمی لرزاند. پس این همه آثار به وسیله وضو فراهم می شود.

قانون هایی که انسان آن را وضع می نماید، سلیقه های شخصی و جناحی به وضوح دیده می شود. به همین جهت با گذشت زمان این قوانین مفهوم خود را از دست می دهند. اما قانون گذار الهی، بالاتر از همه انسان ها و آگاه به تمامی مصالح و مفاسد آن هاست و کوچک ترین تنگ نظری و ظلم و اعمال سلیقه های شخصی و حکومتی نیز در حوزه قانون گذار اسلامی وجود ندارد.

 قوانین آسمانی و الهی همه جانبه است. هم سعادت دنیا و هم آخرت و هم جسم و هم روح انسان در قانون گذاری دیده شده است. تاکنون از آثار جسمی نماز یا آثار نماز بر جسم انسان سخن گفتیم. اکنون به بیان آثار نماز بر روح و روان انسان می پردازیم.

وارد می شود، نهی می کند.

 امروزه در دنیای علم پزشکی و روان پزشکی نیز اعتقاد است که دعا و نماز و داشتن یک ایمان محکم به دین، نگرانی، تشویش و ترس را که علت بیش تر بیماری هاست، برطرف می سازد. «در آمریکابیش ترین بیماری ها، روانی است و در کشورهای اروپایی نیز اضطراب، بزرگ ترین بیماری است.»(1)

 در کشورهای غربی وجود این همه امکانات و تکنولوژی، باعث آرامش روحی آنان نشده و علت بیش تر امراض آنان، عدم برقراری ارتباط با خداوند است.

 حال سؤال این است که چگونه نماز باعث آرامش روانی جوانان می شود؟

 افرادی که زندگی را پوچ و بی معنی و بی هدف برای خود تصور می کنند و آن را رنگ باخته و از دست رفته می بینند، به نا امیدی و افسردگی، اضطراب و انزواطلبی مبتلا می شوند. آنان به علت این که برای خود و کار خود ارزش قائل نیستند و قدرت ماورایی را که ناظر بر اعمالشان باشد قبول ندارند، اعتماد به نفس و امنیت روانی خود را از دست می دهند. اما جوان نمازگزار در روز، مرتباً می گوید: این جهان آفریننده و پرورش دهنده ای دارد که بر آن نظارت دارد و داور ارزش گذار کار بندگان خود است. کوچک ترین کار آنان را زیر نظر دارد و به آن نمره می دهد و برای آن، ثواب و عقاب معیّن می کند. او مالک روز محاسبه (یوم الدین) است. پس نمازگزار به یقین می داند که هر ذره ای قابل حساب است: «فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ* وَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرّاً یَرَهُ؛ پس هرکس هم وزن ذره ای کارخیر انجام دهد آن را می بیند و هرکس هم وزن

ص:63

ذره ای کار بد کرده آن را می بیند.»(1) و همین است که به او آرامش خاطر و

امنیت روانی می دهد؛ لذا گرفتاری های دنیا، رنج ترک گناه و عمل به تکلیف را راحت تر و آسان تر می پذیرد.

 توجه و خشوع از شرایط مهم نماز است و وسیله ای است برای پرورش و تمرین حضور و تمرکز حواس که در زندگی بسیار حائز اهمیت بوده، بیش ترین موفقیت های انسان در نتیجه همین تمرکز و توجه کامل و و حضور ذهن است. نماز نشان می دهد که رابطه ای بین انسان و پروردگارش وجود دارد. خشوع و خضوع انسان در نماز، به او نیرویی معنوی می بخشد که صفای روحی و آرامش جسمی و امنیت روانی را در او به وجود می آورد.

 رسول خدا به بلال می فرماید: «قُمْ یا بَلالْ فَأَرِحْنا بِالصَّلاة(2)» «بلال برخیز و ما را با نماز، آسایش بخش»؛ نقش نماز در آرامش انسان مورد آزمایش و بررسی نیز واقع شده است و امروزه یکی از روش های مورد استفاده برخی روان پزشکان جدید است. رسول خدا می فرماید: «عَلَیْکُمْ بِصَلاةِ اللَّیْلِ فَاِنَّهُ مُطردةُالداءِ فِی الجَسَدِ(3)؛ نماز شب را بخوانید که آن دافع بیماری از بدن است.

 پس نماز، نه تنها یک عبادت است، بلکه یک برنامه تدوین شده برای نظم و سلامت جسمی و روحی و آرام کننده ناراحتی های تن می باشد.

 در دوره پناه جویی، بشر به کسی پناه می برد که نمی داند کجاست، اما می داند همه جا هست و او را از ناامیدی می رهاند. او همان خدایی است

ص:64

که در همه ادوار به او پناه می برد و از او آرامش می گیرد و در سایه عبادت او، به آرامش می رسد.

 پس نماز، نمازگزار را از اضطراب و دغدغه های فکری دور نگاه می دارد، به او آرامش روح و روان می بخشد و در آرامش روانی او اثر فراوان دارد.

پذیرد و با دقت تمام و کمال به جا آورده شود، موجب توجه به ذات اقدس احدیت می گردد.

 چنین نمازی فرد را از کارهای زشت و قبیح که با فطرت انسان سازگاری ندارد، باز می دارد و دژ محکمی در مقابل شیطان است. امام علی(ع) می فرماید: «نماز قلعه و دژ محکمی است که نمازگزار را از حملات شیطان دور نگاه می دارد.»(1)

 پس نماز وقتی با عشق خوانده شود و استمرار پیدا کند، موجب دوری از گناهان می شود و حلاوت ارتباط با خدا برقرار کردن، تنفر از گناه را در وجود فرد تقویت می کند.

 با این وصف اگر از همان ابتدا که فرزندان هنوز تأثیرپذیر هستند، از طرف خانواده به درستی به نماز سوق داده شوند نفس آنان از گناه احساس لذت نمی نماید و احساس تنفر از گناهان در وجود آن ها ایجاد می شود.

نماز برای آنان آنقدر لذت بخش و آرام بخش است که نیازهای روحی و روانی آن ها را برآورده می سازد و از مراجعه آنان به سایر چیزها جلوگیری می کند. این امر، یعنی بر پایی نماز برای جوان و نوجوان تأثیرات بیش تری در سازندگی روحی و شخصیتی آن ها دارد؛ به همین علت، جوانان، دیگر به دنبال گناه نمی روند، چون قلب آنان از گناه سیاه نشده است. وقتی جوان به آثار شخصیتی نماز پی برد، جایگاه آن را می شناسد و به طور قطع به دنبال گناه نمی رود و مدام خداوند را واقف بر اعمال خویش می داند و از گناه دوری می جوید.

 اکنون این سؤال پیش می آید که اگر نماز دوری از گناه را در فرد ایجاد می کند، چرا این حالت برای برخی افراد پیش نمی آید؟

 ذکر یک روایت از تاریخ در این زمینه بی تأثیر نیست. «روزی به رسول خدا(ص) گزارش دادند فردی که به شما در نماز اقتدا می نماید، مرتکب فواحش می شود. رسول خدا(ص) در جواب آن ها فرمود: بالاخره روزی نماز او را نجات خواهد داد و پس از مدتی آن جوان توبه کرد.»(1)

 در تفسیر آیه ذکر شده در بالا، مرحوم علامه طباطبائی در تفسیر المیزان می فرمایند: «سیاق آیه شاهد بر این است که مراد از این، باز داری طبیعت نماز از فحشا و منکر است. البته بازدارندگی آن، به نحو اقتضاء است، نه علّیت تامه. که هر کس نماز خواند دیگر نتواند گناه کند.»(2)

ص:67

عمل شیطان اند و رجس هم از عمل شیطان است برای این است که شیطان هیچ غرضی از این اعمال خود یعنی خمر و میسر ندارد، مگرایجاد عداوت و بغضاء بین شما و این که به این وسیله شما را به تجاوز از حدود خدا و دشمنی با یک دیگر وادار کند، و در نتیجه به وسیله همین شراب و قمار و انصاب و ازلام، شما را از ذکر خدا و نماز باز دارد.(1)

 پس شیطان با این عوامل در صدد فراهم سازی عداوت بین شما و دوری جستن از ذکر خدا و رواج دادن بی بندوباری و ارتکاب فواحش و مخالفت با احکام الهی است.

 و گاهی برخی دچار این توهم می شوند که اگر از انسان گناهی سر زد و یا کار زشتی انجام داد، دیگر نمازخواندن فایده ای ندارد. گاهی نیز فرد به خود چنین تلقین می نماید من مشغول گناه هستم دیگر چرا نماز بخوانم و نماز چه تأثیری می تواند در من داشته باشد؟ این افکار در دوران جوانی بیش تر است و شیطان در چنین مواقعی وسوسه بیش تری دارد. در روایتی از مولا علی(ع) آمده است: «اَلصَّلاةُ صابُونُ الْخَطایا»(2) نماز صابون شست و شوی گناهان است.

 پس نباید از رحمت الهی، نا امید شد چون ناامیدی از گناهان کبیره است و وقتی انسان نا امید شود وسوسه شیطان بیش تر می شود و باب توبه رو به فروبستگی می گذارد.

امام علی(ع) در نهج البلاغه می فرماید: «پس شیطان، بزرگ ترین مانع برای دین داری است.»(3) وسوسه های

ص:70

شیطانی انسان را رها نمی سازند و مدام درپی آتش افروزی هستند؛ چه وسوسه های فردی و چه جمعی.

بِهِ العَبْدُ عَن الْصَلاَة فاِذا قُبِلَتْ قُبلَ مِنْهُ سَائِرُ عَمَلِهِ و اذا رُدّت علیه رُدَّ عَلَیْهِ سائِرُ عَمَلِه، فَاِذا صَلَّیْتَ فَأقْبِلْ بِقَلْبِکَ اِلَی اللّهِ عَزَّوَجلَّ فَاِنَّهُ لَیْسَ مِنْ عَبدٍ مُؤمِنٍ یُقْبِلُ بِقَلْبِهِ عَلَی اللَّه عَزَّوَجلّ فی صَلاتِهِ وَ دَعائِهِ اِلّا اَقْبَلَ اللَّه عَلَیْهِ بِقُلُوبِ الْمُؤْمِنینَ اِلَیْهِ وَ أید مع مودتهم اِیّاهُ بِالْجَنّة»(1)؛ اول چیزی که انسان با آن مورد محاسبه قرار می گیرد نماز است. اگر نماز قبول شد سایر اعمال هم از نمازگزار قبول می شود و اگر رد شد، سایر اعمال نیز مردود است. پس هرگاه نماز می خوانی، با قلب خود متوجه خدای سبحان باش تا دعا و نماز تو قبول شود و خدا با قلوب مؤمنان به تو رو کند.

 نماز کوثری است که انسان را تطهیر میکند. اگر ما از نماز این طهارت را در خود احساس نکردیم، باید بپذیریم که نماز مان، نماز واقعی نبوده است.(2)

 پس فرد نماز خوان می تواند اعمال خود را با ملاک و میزان نماز، مورد ارزیابی قرار دهد و هر کجا که نیاز به تغییر و اصلاح دارد، نسبت به آن اقدام کند.

حضور قلب و خشوع در نماز باید دقت ویژه کند تا بتواند نمازی کامل به تمام معنی داشته باشد.

در خصوص حضور قلب در نماز هم، از کلام اولیاء دین چنین استفاده می شود: «حضور قلب یعنی فارغ ساختن دل از همه، برای عملی که به آن مشغول است تا این که بداند چه می کند و چه می گوید و تمرکز فکر و اقبال به نماز داشته باشد و این را خشوع دل نیز می گویند»(1)

سری مقدمات دارد که اگر در برنامه نباشند، تقوای او پذیرفتنی نیست. امام صادق می فرماید: «وَالْعَمَلُ الخَالِصُ الذّی لا تُریدُ اَن یَحْمَدَکَ عَلَیْهِ اَحَدٌ اِلاّ اللَّهُ»(1) «عمل خالص، عملی است که در انجامش، جز از خدا از احدی انتظار و سپاس نداشته باشد.»

 آن حضرت هم چنین می فرماید: «گاهی پنجاه سال بر انسان می گذرد ولی خداوند یک نماز او را نپذیرفته است.»(2)

 جوانان باید به موجبات قبولی اعمال توجه داشته باشند این موجبات از طهارت گرفته تا سلام کردن و... برنامه دارد و هر کدام در جای خودش لازم است.

جایگاه خاصی برخوردار است و عملی با فضیلت تر از نماز نیست. روایت دیگری نیز از امام صادق(ع) نقل شده است که می فرمایند: «بهترین عمل در روز قیامت نزد خداوند، نماز است.»(1)

 بنابراین نماز بدی ها را از بین می برد، گناهان را از صفحه قلب انسان محو می کند و سبب می شود خداوند بزرگ مجازات ها را عفو فرماید. خداوند عزّوجل می فرماید: «وَأَقِمِ الصَّلاَةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکْرَی لِلذَّاکِرِینَ؛(1) «در دو طرف روز و اوایل شب نماز را بر پا دار، چرا که حسنات، سیئات(و آثار آن ها را) از بین می برد. این تذکری است برای کسانی که اهل تذکرند.» این خاصیت نماز، برای جوان که در معرض لغزش ها و آفات است، جای امیدواری فراوان دارد.

 در روایاتی از امیرالمؤمنین علی(ع) آمده است که از اصحاب سؤال فرمودند: «آیا می دانید امیدبخش ترین آیه قرآن کدام است؟» هر کدام از اصحاب، آیه ای را عنوان کردند. حضرت فرمودند: «امیدبخش ترین آیه در کتاب خدا، «وَأَقِمِ الصَّلاَةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ»(2) است.»

 نماز، جوان را از گناهان شستشو می دهد و او را از ارتکاب گناه بازمی دارد و به همین علت، نماز یک اهرم قوی و یک محافظ خوب برای جوان است و تذکاری است به او تا از خلاف دوری کند. خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «إِنَّ الصَّلاَةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ؛»(3) «نماز را برپا دار، که نماز انسان را از زشتی ها و گناه باز می دارد.»

 زمانی که انسان به سبب گناهانی که برای او اندوه و غم به همراه آورده است، خود را از همه جا رانده می بیند و نمی داند چه کند تا از این حال

ص:78

رهایی یابد، نماز به او یاری می رساند. امام علی(ع) می فرماید: «ما اَهَمَّنی ذَنْبٌ اُمْهِلْتُ بَعْدَهُ حَتَّی اُصَلِّیَ رَکْعَتَیْنِ وَ

اَسْأَلَ اللَّهَ الْعافِیَةَ؛(1) «اندوهگینم نکرد گناهی که در پی آن مهلت یافتم دو رکعت نماز بگزارم و از خدا اصلاح آن را بخواهم.»

 ابن میثم در شرح این جمله چنین می نویسد: «علت این که انسان نباید پس از خواندن دو رکعت نماز نسبت به گناهان اندوهگین باشد، این است که نماز پوشاننده گناهان است.»(2)

 این رهنمود مولا در نهج البلاغه، برای ما یک الگوست تا وقتی گناهی از ما سر زد با توسل و نماز، موجبات غفران و پاکی آن را فراهم آوریم.

که برای سوزاندن خویش بر افروخته اید خاموش کنید. آن ها مجدداً برمی خیزند و وضو می گیرند و نماز به جا می آورند و آن گاه هرچه که در میان دونماز مرتکب شده بودند بخشوده می شود و هرگاه نماز عصر فرا می رسد نیز چنین است. با فرارسیدن نماز مغرب و اقامه آن نیز معصیت های قبل از نماز مغرب آمرزیده می شود و هرگاه وقت نماز عشا می شود با اقامه نماز، گناهان گذشته فرد آمرزیده می شود.

سپس آن ها می خوابند درحالی که آمرزیده شده اند و چیزی از گناهان بر آنان نیست؛ اما دریغ که بعداز آن، گروهی در راه خیر سیر می کنند و گروهی در راه شر.»(1)

 از حدیث فوق می توان چنین نتیجه گرفت که اگر انسان بخواهد گناه او پاک شود و به قیامت کشیده نشود، با اقامه نماز این مسیر است که هم موجب بخشیدن گناهان می شود و هم موجب فراهم سازی خاموشی آتشی که انسان به دست خود افروخته است. پس نماز نهر روان و چشمه کوثری است که هم آتش ها را خاموش می کند و هم نمی گذاردانسان بعدها گرفتار آتش شود.

 علاوه بر این، در شرح نهج البلاغه آمده است: «حتی اگر انسان توفیق خواندن دو رکعت نماز پیدا کند و به آن عمل نماید، موجب کفاره گناهان و از بین بردن اثر آن می گردد؛ چون حسنات، اثر سیئات را محو می نمایند.»(2)

ص:80

 خانواده هایی که روح ایمان و مذهب و اعتقاد به معنویت در آن ها جای ندارد با وجود این که از جهت مادی بی نیاز هستند اما مسایل تربیتی فرزندان و مشکلات اخلاقی و خانوادگی جدی دارند که در موارد بسیاری برای آن ها مشکل ساز است. درمقابل، خانواده های با ایمانی که بی بضاعت اند، همواره کانونی گرم و محبّت آمیز دارند؛ زیرا از جذب نیروی ایمان و معنویت، خوشبختی و سعادت حاصل می شود و آن ها را از رذایل اخلاقی دور می سازد.

 نماز روح ایمان و اطاعت از پروردگار را در وجود فرد زنده می سازد و اگر فرد اهل نماز شد، بهترین راه خودسازی برای او فراهم شده است.(1)

است.

برای هر فرد امکان غم و اندوه وجود دارد. ممکن است از دست دادن عزیزی یا مقامی باشد و یا اضطراب و نگرانی حاصل از مشاهده صحنه های تأثرانگیز. در این مسایل، صبر انسان به خصوص جوان کم است و دچار غم و اندوه و اضطراب می شود. در این حال، نماز می تواند فرد را از مشکل رهایی بخشد و غم و اندوه او را برطرف سازد. در این مواقع و مواقف، خداوند بهترین پناه گاه برای رهایی است. قرآن می فرماید: «لِکَیْلاَ تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکُمْ»(1)؛ «تا بر آن چه از دست رفته، افسوس نخوری.»

 انسان به وسیله نماز، به درجه ای از معرفت دست می یابد که به خاطر از دست دادن دنیا اندوه گین نمی شود. آن که خدا را مالک خود می داند و به تقدیر او رضایت می دهد در واقع خود را از این مشکلات رهانیده است.

خدا(ص) منقول است که می فرماید: «هر کس چهل شبانه روز تمام اعمال و عبادت را خالصانه انجام دهد، خداوند چشمه های حکمت را از قلبش بر زبانش جاری می کند.»(1)

 وقتی اولیاء و انبیاء از دریافت امداد الهی به وسیله نماز بهره برده اند، لازم است جوانان نیز در این زمینه تلاش لازم را بنمایند.

گردد.

 ادای نماز به فرد، وجهه اجتماعی و تکریم شخصیت می بخشد و به دنبال آن، شرافت ظاهری او در جامعه حاصل می شود. وقتی نمازگزار در سوره حمد به ستایش خداوند متعال و تحمید او می پردازد و او را مورد ستایش قرار می دهد، خداوند هم او را به این شکل مورد ستایش قرار داده و بی پاداش رها نمی سازد. در نصایح حضرت عیسی(ع) وارد شده است که: «... وهیچ یاور و ناصری بر مشکلات و سختی های دنیا، بهتر و بالاتر از نماز دائمی نیست...»(1) البته باید این نکته را نیز در نظر داشته باشیم که این امر به معنی دست شستن از کارهای دیگر نیست، بلکه هرچیز اثر خاص خود را دارد.

شب می خوانم و روز را در گرسنگی به سر می برم، دروغ گفته است؛ زیرا نماز شب... ضامن روزی روز است.»

 البته روایات زیادی در این مورد هست که از ذکر آن در این جا چشم پوشی می کنیم.

شده اند. درباره اهمیت «صبر» همین بس که امام علی(ص) می فرماید: «عَلَیْکُمْ بالصْبرِ؛ فانَ الصّبْر مِنْ الإیمانِ کالرّأسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ لاخَیْرَ فی جَسَدٍ لارَأْسَ مَعَهُ وَ لافی ایمانٍ لاصَبْرَ مَعَهُ؛»(1)؛ «به صبر و شکیبایی رو کنید که صبر نسبت به ایمان مانند سر نسبت به تن است. نه در تن بی سر، ارزشی هست و نه در ایمان بدون صبر.»

 روزی رسول خدا(ص) از جبرئیل سئوال نمودند: «ای جبرائیل! معنی صبر چیست؟» جبرائیل گفت: «این که در سختی صبر می کنی، همان طور که در روزگار آسایش. در هنگام توان گری صبر می کنی، هم چنان که در فقر و این که در بیماری و گرفتاری صبر می کنی هم چنان که در زمان سلامت و عافیت. انسان صبور از بلایی که به او می رسد، نزد مخلوق زبان به شکوه نمی گشاید.»(2)

پس از بررسی معنای لغوی و اصطلاحی صبر و توضیحاتی که داده شد، در صدد بیان آثار صبر هستیم و این که اصلاً صبر چه کاربردی دارد و در زندگانی انسان و برای جوانان چه راهبردهایی می تواند داشته باشد و یک جوان چه قدم هایی می تواند در این راه بردارد تا به حد مطلوب برسد؟

 اگر جوانان می خواهند راه موفقیت را در پیش بگیرند، باید اهل نماز و صبر گردند. قرآن می فرماید: «یَا اَیُّها الَّذینَ آمنُوا استَعینُوا بِالصَّبْرِ وَالصّلوةِ اِنَ اللَّه مَعَ الصَّابِرینَ»(1)؛ «ای افرادی که ایمان آورده اید! از صبر و نماز کمک بگیرید، خداوند با صابران است.»

 در سیره معصومان وارد شده است که ایشان هرگاه با مشکل و ناراحتی برخورد می کردند به نماز می ایستادند و از نماز برای رفع مشکل کمک می گرفتند و بلافاصله هم نتیجه می گرفتند.

 هم چنین بزرگان اخلاق نظیر حضرت آیت اللَّه مشکینی، برای صبر چنین توضیح نموده اند:

 «صبر ملکه و نیروی استحکام نفس است که مایه عدم انفعال در برابر ناملایمات و تسلیم نشدن در برابر هوای نفس است. بر اثر همین نیروی صبر است که انسان در برابر مصیبت ها، آرامش خود را حفظ می کند و در برابر وظایف دینی به اطاعت واداشته می شود. براین اساس پاره ای از صفات ارزشی زیرمجموعه صبر واقع می شود؛ صفاتی مانند شجاعت، رازداری، تقوا، و سخاوت.»(1)

 پس، از معنی صبر چنین برداشت می شود که آن چه مطلوب عقل و شرع است، صبر فعال و تحرک آفرین است. زیرا در آن، دو عنصر عقل و شرع همزمان وجود دارد.

اصولاً رشد و بالندگی بر پایه صبر و استقامت استوار است و هیچ استقامتی منجر به شکست نمی شود. این را تأکید می کنیم که هر استقامت و ایستادگی در برابر سختی ها وجهی از خوشبختی را به دنبال دارد. قرآن کریم نیز مؤید این مطلب است: «فَإِنَّ مَعَ العُسْرِ یُسْراً إِنَّ مَعَ العُسْرِ یُسْراً»(1)؛ «به یقین با هر سختی آسانی است (آری) مسلماً با هر سختی آسانی است.»

 به دلیل اهمیت فراوان صبر در زندگی است که خداوند رسول خود را به صبر فرا می خواند و به دلیل اهمیت بیش تر صبر و استقامت در جوانی است که ائمه دینی پیوسته فرزندان خود را به صبر و پایداری دعوت می نموده اند. به طور کلی یکی از خصلت های مهم پیشوایان دینی که می بایست اسوه زندگانی ما باشد، خصلت صبر و استقامت آن هاست.

 امام رضا(ع) دراین باره می فرماید: «لا یَکُونُ المؤمِنُ مؤمناً حَتیَ یکُونَ فیهِ ثلاثُ خصَّالٍ... و سنةُ ولیّه... و امَا لسُنَةُ من ولیّهِ فالصبرُ فی البأساء و الضَرّاءِ»؛ «هیچ مؤمنی مؤمن واقعی نمی شود مگر این که سه خصوصیت اخلاقی از سه کس بیاموزد تا ایمانش کامل گردد... از امامان صبر و استقامت در سختی ها.(2)

 جوان می خواهد هم چون بسیاری از بزرگ ترها به کمال برسد و رشد کند و بالنده گردد و به شغل و علم و زندگی خوب برسد. تصور او این است که رسیدن به این هدف میسر است،اما وقتی این هدف محقق نمی شود، آرزوها فرو می ریزد و جوان، سر خورده و ناامید می گردد.

 قرآن در این موقعیت، دو راه مناسب پیش پای او می گذارد: یکی صبر و شکیبایی و دیگری نماز. نماز انسان را در رسیدن به هدف ها یاری

ص:95

می کند. قرآن کریم می فرماید: «ای افرادی که ایمان آورده اید! از صبر و استقامت و نماز کمک بگیرید؛ زیرا خداوند با صابران است.»(1)

براین اساس، نوجوانان و جوانان در مسیر رسیدن به کمال در زندگی خویش بر مبنای افق ذهنی خود که برای خویش ساخته اند، گاهی خود را تنهای تنها می یابند و در این حالت است که با نماز و اُنس با پروردگار، روح خود را دارای پشتیبان و همراه، می بینند.

 امام علی(ع) در مورد راهیابی به سعادت چنین سفارش می فرماید: «بادِرْ بِالطّاعَةِ تَسَْعدْ(2)؛ به طاعت بشتاب تا سعادتمند شوی.»

 پس با این تفاصیل صبر بر سختی ها و مصائب به خصوص در دوران جوانی، برای رسیدن به کمال بسیار مهم است و ضرورت جدی دارد.

 ص:96

«در چه سنی فرزند را وادار به نماز کنیم» فرمودند: «در سن 6 الی 7 سالگی»(1).

 از این فرمایش امام فهمیده می شود که مسئولیت خطیر والدین در آموزش نماز فرزندان و هم چنین در مورد زمان آموزش نماز، از همان دوران کودکی آغاز شود.

در احادیث و آیات قرآن نیز مسایلی در ارتباط با نماز در خانواده و دعوت اعضای خانواده به نماز و استمرار این امر دیده می شود که همگی بیان گر مسئولیت والدین در فراهم سازی زمینه های جذب و گرایش جوانان به نماز است.

 در سوره مریم نماز این چنین مورد سفارش قرار گرفته است:

 «وَ کانَ یَأْمُرُ اَهْلَهُ بِالصَّلوةِ... وَ کانَ عَنْدَ رَبِّهِ مَرْضّیاً» «و خاندان خود را به نماز.... فرمان می داد و همواره نزد پروردگارش پسندیده رفتار بود.»(2)

 در سوره مریم، خداوند به شرح حال انبیای گذشته و فضایل و صفات ارزنده ای که داشته اند پرداخته است نظر این آیه که به یکی از خصوصیات بارز حضرت اسماعیل اشاره دارد و فرمان و سفارش خاندان خود به نماز است و مراد از اهل خانواده اش، فرزندان و خویشانش می باشند.(3).

 ازجمله «کان یأمر» نیز استنباط می شود که حضرت اسماعیل در فرمان دادن خانواده اش به نماز استمرار داشته است.

 این روش یک روش اساسی در تشویق و ترغیب فرزندان (شامل

ص:98

کودکان، نوجوانان و جوانان) به نماز است که خداوند در قرآن به عنوان یک رفتار پسندیده برای حضرت اسماعیل(ع) نقل می فرماید و می تواند برای همه پدران و مادران الگو و سرمشق باشد.

 با توجه به مباحثی که در گذشته به آن ها اشاره کردیم و مباحث آینده و نیز خصوصیات نوجوانان و جوانان به لحاظ شرایط سنی و غیره در می یابیم که جوانان از برخی امور مهم دچار غفلت می شوند و اگر یادآوری مستمر و پیوسته برای آن ها نباشد و با روش و اسلوب صحیح موضوع، پی گرفته نشود، مسلماً نتیجه مطلوب گرفته نخواهد شد.

 ازجمله «وکان عند ربّه مرضیاً»؛ استفاده می شود که این توجه دادن به نماز، با روش پسندیده و مناسب روحیه آنان انجام می شده است؛ نه آنطور که برخی والدین با روش های غلط و تذکرات ناپسند و با عصبانیت و توهین و تحقیر انجام می دهند. در نتیجه گیری از این آیه به این نکات می رسیم:

1. پدران و مادران باید فرزندان خود را پیوسته به نماز سفارش نمایند.

 2. روش صحیح و الگوی آنان در این مورد باید قرآن باشد.

 3. سفارشات و تأکیدات باید همراه با احترام و محبت و دل سوزی خوشایند برای نوجوانان و جوانان باشد. در این زمینه توجه به مسایل زیر مهم است:

 الف. از مسایل بسیار مهم امروز، ایجاد احساس خوشایند و دل پذیری در برنامه های دینی است. دانشمندان علم تربیت و روان شناسان بر این باورند که برای تقویت گرایش نوجوانان و جوانان به مسایل دینی و مذهبی ازجمله نماز، یکی از بهترین راه ها، ایجاد همین احساس است که امر مورد توصیه، امری خوشایند است.

ص:99

 «کودکان و نوجوانان در یادگیری و کسب عادت مطلوب، بیش از آن که متأثر از زبان منطق و استدلال باشند وجودشان مملو از عواطف و احساسات بوده و مستعد پذیرش از طریق زبان مهر و محبتند؛ با ایجاد این احساس، یادگیری رفتارهای مطلوب و پیدایش انگیزه های همانندسازی و اتصاف به صفات و الگوهای دل خواه فراهم می گردد».(1)

 پس ایجاد انگیزه در جوانان و نوجوانان، باید از همان دوران کودکی آغاز شود؛ آن هم با کلمات محبت آمیز. بارزترین سبک آن هم در قرآن کریم و از زبان لقمان حکیم به فرزندش آمده است که می فرماید:

 «یَا بُنَیَّ! أَقِمِ الصَلَوةَ»؛ «پسرم! نماز را برپا دار.(2)»

 در این آیه، لقمان حکیم صریحاً فرزندش را سفارش به نماز نموده است و نکته حائز اهمیت در این آیه به کار بردن (یا بنی) است که حکایت از محبت و مهربانی و دل سوزی دارد که این بهترین روش و مؤثرترین راه برای تأثیر نصیحت و پند و جذب نوجوانان و جوانان به رفتارهای پسندیده است.

 «به کار بردن «یابنی» به صورت اسم تصغیر در این جا، برای دل سوزی و محبت است نه برای تحقیر و کوچک شمردن»(3).

پس نتیجه می گیریم که با توجه به لحن آیه، سفارش و نصیحت به فرزندان اگر همراه با محبت و مهربانی و دل سوزی باشد، پذیرش بهتر و همراه اطاعت خواهد بود؛ اما اگر با سرزنش یا تحکیم و زور همراه باشد،

ص:100

نوجوانان و جوانان را به جبهه گیری و مقاومت واخواهد داشت و نتیجه مطلوب حاصل نخواهد شد.

 ب. استمرار بر نماز: مسئله مهم در مورد نماز، تنها جذب و گرایش نیست بلکه ادامه و استمرار بر آن نیز یکی از رکن های اصلی است. در قرآن، خداوند به پیامبر(ص) امر می فرماید: «وَأمُرْ اَهْلَکَ بِالصَّلوةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها(1)»؛ «ای پیامبر! خانواده خود را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش.»

 در تفسیر این آیه و زمان نزول آن بین مفسرین بزرگ قرآن اختلاف نظر است. برخی از آنان من جمله صاحب مجمع البیان روایت ذیل را در تفسیر آن آورده اند:

 ابوسعید خضری روایت کرده: «وقتی این آیه نازل شد، رسول خدا (ص) به مدت نه ماه هنگام هر نماز می آمد به خانه علی(ع) و فاطمه (س) و می فرمود: «الصلوة (نماز)؛ خدا شما را رحمت کند» و آیه شریفه تطهیر را می خواند».(2)

 این روایت دلالت بر این مطلب دارد که پیامبر(ص) خانواده خود را به نماز دعوت نموده و در این کار دقت و توجه جدی داشته تا استمرار این امر، مورد تاکید قرار گیرد؛ چرا که نماز بدون استمرار، عبادتی است که اثر چندانی بر آن مترتب نیست.

ص:101

تحویل جامعه بدهید، یک وقت می بینید که همین یک بچه متدین متعهد، یک جامعه ای را اصلاح می کند».(1)

 پس تربیت دینی، استوار کردن دین و تعالیم الهی در نفس انسان و اجتماع است و اگر دین در نفس انسان پایگاه استواری بیابد، او را به حد اعتدال می رساند و حرکت او را به سوی کمال تسهیل می کند.

 براین اساس، در تربیت دینی مساعد نمودن زمینه برای رشد فکری، عاطفی و انفعالی انسان، او را برای دنیا و آخرت آماده می کند و به همین دلیل گفته می شود که تربیت دینی با تمدن همگامی دارد.

 تربیت دینی، به عقل جایگاه خاص می بخشد و فرهنگ را غنی می سازد. اگر نگاهی به تاریخ سیر تمدن ها و فرهنگ ها بیاندازیم در می یابیم که همه آن ها از سرچشمه دین

سیراب شده اند و توانسته اند مسیر رشد و کمال خود را طی کنند. هرگاه نیز که تمدن ها و فرهنگ ها خود را از وحی دور نگه داشته اند، انسان ها را به سراشیبی سقوط، فلاکت، نابودی و هلاکت کشانیده اند.

 در این گفتار به نکاتی پیرامون آشنایی با شرایط، زمینه ها و عوامل مؤثر در تربیت از دیدگاه متون دینی می پردازیم و در واقع، با بیان نکاتی که از متن دستورات و آئین اسلام برداشت شده، زمینه های مناسب تربیت دینی را داشتن پیشینه ای سالم سرشت و فطرت پاک و مستعد و آماده می دانیم و اهداف تربیتی را بیان می نماییم.

 باید بر این نکته تاکید کنیم که اسلام در واقع با سفارش های خود، خواسته است همه زمینه های لازم برای رسیدن به سعادت و کمال را در انسان مسلمان فراهم آورد.

ص:103

پدر و مادر باشد و عیالش را محتاج دیگری نکند».(1)

 پس اگر کسی با این اوصاف، قصد ازدواج با دختری را داشت باید والدین دختر بپذیرند؛ چون در تربیت فرزندان، همه این اوصاف از جهت وراثت قابل انتقال است.

شهرت داشته باشد.»(1)

 چنین زنانی موجب خوشبختی مردان می شوند و هم همسر خوب و شایسته و هم مادر خوب و مربی لایقی برای فرزندان هستند. سعادت همسر و فرزندان در دنیا و آخرت بدون شک به داشتن مادر و همسر شایسته بستگی دارد.

خدا(ص) و ائمه(ع) بر احراز این شرایط قبل از انتخاب همسر است و مسلم است که وجود این صفات و خصوصیات اخلاقی در فرد، نقش بسیار اساسی در تحکیم و ضعیف یا قوی بودن بنیاد خانواده و داشتن فرزندانی سالم و دارای زمینه های تربیت خوب یا بد دارد.

 اگر از هر طالب ازدواجی بپرسیم که هدفش از ازدواج چیست؟ جواب می گوید: «خوشبختی و داشتن فرزند صالح و نیکوکار» و گرچه خوشبختی یک امر نسبی است و هر کس ممکن است خوشبختی خود را در مورد خاصی ببیند اما در فرهنگ جامعه ما (مسلمانان) که متأثر از فرهنگ غنی اسلام است، خوشبختی در جلب رضای خدا و داشتن رفتاری متعادل و مطلوب بر اساس موازین دینی و شرعی و برخورداری از امکانات مناسب برای چنین زندگانی است.

 پس ملاحظه می شود که این برنامه ها و دستورات اسلام در مراحل مختلف ازدواج، متضمن سعادت و خوشبختی و داشتن فرزندانی صالح و نیکوکار و تربیت صحیح دینی و اخلاقی آنان است.

 برای تکمیل بحث، اکنون به برخی از آیین ها و برنامه های ارزش مند دین اسلام در هنگام ازدواج به صورت خلاصه اشاره می کنیم.

و حافظ خود و مال من و باعث رزق بیش تر و برکت زیادتر است.

 و مقدّر کن برای من فرزندی پاک که خلف صالحی برای من در زندگی و پس از مرگم باشد».(1)

 از این موضوع به خوبی فهمیده می شود که در اسلام هدف از ازدواج، جز زندگی سعادت مندانه و همراه با صفا و صمیمیّت و داشتن فرزندانی با تربیت پاک و صالح نیست.

را مبارک و پرهیزکار از شیعیان آل محمد(ص) قرار بده و قرار مده برای شیطان در او بخشی و شراکتی.(1)

 3. لوازم بهداشتی و نکات بهداشتی مثل استفاده نکردن والدین از دستمال مشترک نیز سفارش مؤکد شده و استفاده از غذای پاک و طاهر و حلال قبل از آن نیز توصیه شده است.

 4. توصیه شده که آمیزش با طهارت و وضو باشد و بسم اللَّه بگویند و از شر شیطان به خدا پناه ببرند.(1)

 از مولا امیرالمومنین(ع) نقل است که می فرماید: «اللَّهُمَّ جَنِّبْنی الشَّیْطانَ وَ جَنِّبْ الشَّیْطانَ ما رَزَقْنی؛(2) بار خدایا! شیطان را از من دور گردان و دور گردان

شیطان را از فرزندی که به من عطا می کنی تا اگر فرزندی به وجود آید، شیطان هرگز به او ضرر نرساند.»

 از امام باقر(ع) نیز دعای خاص ذکر شده که می فرماید: «اَللُّهُمَّ ارْزُقْنی وَلَداً وَ اجْعَلْهُ تَقَّیاً لَیْسَ فی خَلْقِهِ زِیادَةً و لا نُقصاناً وَ اجْعَلْهُ عاقِبَتَه اِلی خَیْرٍ؛(3).

 «بار خدایا! روزی فرما بر من فرزندی و او را پرهیزگار قرار ده که در خلقت او هیچ زیادی و نقصانی نباشد و عاقبتش را خیر قرار ده».

 بسیاری از آدابی که بیان شد، سفارش های پیامبر اکرم(ص) در شب ازدواج حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) است که در منابع معتبر ازجمله حلیةالمتقین نقل گردیده است. رعایت کلیه این آداب و توجه خاص به مسایل مذکور، تأثیر و نقش سرنوشت ساز و به سزایی در فضائل و خصوصیات فرزندان دارد. اسلام نیز بر این مبنا و برای این که فرزندان سالم و مستعدی داشته باشیم که ایمان و تقوا در ذات آن ها و سرشت آنان

ص:112

نهادینه گشته باشد، ما را به این امور و آیین و آداب سفارش نموده است.

 هم چنین در اسلام آمده است که رعایت نکردن برخی آداب یا رعایت آن ها چه اندازه در خصوصیات فرزند اثر دارد.

روایات، برنامه های تربیتی را بر اساس سنین مختلف طبقه بندی و اولویت گذاری نموده، برای هر دوره سنی، برنامه و توصیه های خاص ارائه نموده است که باید در تکمیل موارد فوق به آن ها نیز توجه کرد.

 در این زمینه، پیامبر اکرم(ص) بهترین برنامه را ارایه نموده اند: «اَلْوَلَدُ سَیِّدٌ سَبْعَ سِنینَ وَ عَبْدٌ سَبْعَ سِنینَ وَ وَزیرٌ سَبْعَ سِنینَ»؛(1) «فرزند 7 سال آقا و سرور است و 7 سال فرمانبرو و مطیع و 7 سال وزیر و مشاور.»

در روایتی از حضرت مولا امیرالمؤمنین علی(ع) منقول است که فرمودند: «یرفی «یُرَبَّی» الصَّبیُّ سَبْعاً و یُؤَدَّبُ سَبْعاً و یُسْتَخْدَمُ سَبْعاً؛(2) فرزند 7 سال بازی می کند و 7 سال تربیت می شود و 7 سال به خدمت گرفته می شود».

 باز در روایت دیگر از آن حضرت منقول است که: «طفل، هفت سال نگاه داری و تربیت لازم دارد، هفت سال به آموختن آداب و هفت سال دیگر دوران خدمت اوست.»(3)

 از این روایات، روش اهل بیت(ع) در تربیت کودک مشخص می شود.

 در تربیت دینی فرزندان باید از ظرافت های خاص و آموزش های آسان و تدریجی استفاده کرد و او را مشتاق برنامه های دینی نمود.

 در واقع اولین مرحله تربیت دینی که موجب ایجاد شوق و علاقه نسبت به برنامه های دینی و ازجمله نماز است، در این دوره باید سپری و محقق شود.

 در بحث سیره ائمه و پیامبر(ص) موارد زیادی مطرح شده است؛ در

ص:117

مورد این که پیامبر(ص) چگونه با بچه های خردسال و کودکان برخورد می نمود. مثلاً ایشان در حال نماز بود و امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) هنگام سجده از شانه های حضرت رسول بالا می رفتند(1) ولی پیامبر(ص) صبر می کرد تا آنان خودشان پائین آیند یا به آرامی آن ها را می گرفت و بر زمین می گذاشت. اما وقتی پیامبر(ص) دوباره به سجده می رفت، همین کار تکرار می شد؛ با این حال هیچ گاه پیامبر با آنان رفتار خشونت آمیزی نداشت.

 این گونه برخوردها و رفتارها می تواند در دوره کودکی به ایجاد علاقه و اشتیاق نسبت به نماز در ذهن و دل کودک بینجامد. همانگونه که خشونت و عصبانیت همه می تواند به ایجاد نفرت و بیزاری از رفتارهای دینی در کودک منجر شود.

 برخی بر این تصورند که منظور از «سروری» که در کلام رسول خدا(ص) آمده این است که کودک را باید کاملاً رها کرد تا هرچه خواست از خوب و بد انجام دهد.

اما سروری و آقایی به این معنی نیست بلکه مراد برخورد مطلوب و بزرگوارانه و بزرگ منشانه با آن هاست. باید به آن ها احترام گذاشت و آن هارا مورد اکرام قرار داد و سعی کرد در قالب بازی و شادی، آموزش های لازم به آن ها داده شود. هم چنین باید با آن ها به درستی سخن گفت و خوب و صحیح آن ها را راه نمایی کرد.

ص:118

نماز می دهیم، شما فرزندانتان را وقتی هفت ساله شدند فرمان به نماز دهید».

یکی از یاران امام صادق(ع) به نام معاویة بن وهب از امام صادق(ع) درباره این که در چه زمانی فرزندان خود را وادار به نماز نمائیم پرسید. امام در جواب چنین فرمود: «بین 6 تا 7 سالگی.»(1)

 اگر در این سنین بتوان کودکان را به نماز عادت داد و سایر فرایض دینی را به آنان آموخت، به مرور نماز جزیی از شخصیت رفتاری آن ها در دوره نوجوانی و جوانی می شود.

 در واقع نوجوان و جوانی که از دوره کودکی به خواندن نماز عادت کرده و زیر نظر والدین خوب و مربیان و معلمان خوب با برنامه های دینی آشنا شده و آموزش های لازم را دیده و به انجام وظایف دینی و نماز عادت پیدا کرده است، به مرور زمان در دوره نوجوانی و جوانی، در وجود او یک شاکله و شخصیت دینی به صورت ملکه ذهنی پیدا می شود و به فردی دین دار و متدین تبدیل می شود. او دیگر حاضر نمی شود عملی را که بر خلاف دین باشد و در واقع شخصیت اورا زیر سؤال ببرد انجام دهد.

 چنین فردی همواره تلاش و کوشش لازم را در دین داری و مواظبت و مراقبت از رفتارهای خود دارد و در جمع دین داران و مراسم های مذهبی شرکت می نماید. این همان چیزی است که از یک جوان مسلمان انتظار می رود.

ص:120

پرداخت و زمنیه هجرت پیامبر(ص) به مدینه را فراهم نمود».(1)

 نوجوانان و جوانان بسیاری در طول تاریخ اسلام، حماسه آفرین بودند و نقش های بسیار با اهمیت و شگفتی داشتند.

 ازجمله نمونه های این افراد در انقلاب اسلامی نیز می توان افرادی مانند شهید محمد جهان آرا، شهید فهمیده و... را نام برد.

 بنابراین اگر والدین برنامه های تربیتی را قبل از ازدواج تا دوران نوجوانی وجوانی، آنطور که به صورت خلاصه بیان شد، موردتوجه جدی وعمل قرار دهند، می توان انتظار داشت که فرزندان شایسته،لایق،متدین وخدمت گذاربه دین وجامعه وخانواده تربیت شوند.

که «یک جوان بدون زمینه مذهبی و دینی، شبیه به کشتی بدون سکان است».(1)

 پس نقش الگویی، خیلی مهم است و می تواند در سرنوشت انسان بسیار مؤثر باشد. کودک در دوره کودکی اراده خاصی از خود ندارد. او یا از رفتار دیگران تقلید می کند و یا از الگویی که به اسوه ها و بزرگان دین مربوط است، پیروی می کند.

 در مسیر الگودهی، والدین و مربیان از جایگاه خاصی برخور دارند و از ارکان اساسی الگودهی به حساب می آیند. رفتار عملی والدین در الگودهی به فرزندان قطعاً جایگاه ویژه و اول را دارد و بعد از آن مربیان (معلمان) و بعد دوستان و سپس جامعه در این مسیر نقش دارند. امروزه رسانه های خبری هم تأثیر گسترده ای در الگودهی به نوجوانان و جوانان دارند.

رودخانه ای است که او شاید بترسد در آن پای بگذارد و غرور و خود خواهی به او اجازه پرسش از بهترین مسیر برای رسیدن به مقصد را ندهد.

 اما رفتار والدین به صورت نا خواسته راه را به او نشان می دهد و او را به مسیر درست هدایت می کند.

 حق نیز این است که والدین و مربیان کمک و هدایت خویش را به نوجوانان عرضه نمایند.(1)

 از سوی دیگر با توجه به این که فرزند، والدین خود را بهترین و موفقترین انسان ها می داند و برای آن ها نقش کامل قایل است باید به او از طریق غیر مستقیم رفتار و سیره صحیح تربیتی را آموخت. او زمین مناسبی است تا در این دوره کشت تربیتی لازم در آن صورت گیرد و در آینده از آن برداشت شود.

 امام کاظم(ع) فرموده اند: «یُحْفَظُ الاَطْفالُ بِصَلاحِ ابائِهِمْ»؛(1) «رفتار کودکان (فرزندان) در اثر خوبی های رفتار والدین آن ها، حفظ و نگهداری می شود.»

 پیش از آن که پدر و مادر به امر و نهی کودک بپردازند، عملشان مقابل کودک و فرزندان و در منظر تیزبین او جلوه می کند و این زمان زمانی است که والدین فکر

می کنند فرزندشان چیزی را متوجه نمی شود، اما کودک در حال الگو برداری است. اسلام در این مورد تأکید زیادی داشته، پدر و مادر را به مواظبت بیش تر در اوقات خلوت با یک دیگر توجه داده است.(2)

 در بعد تربیت دینی نیز اگر مادر و پدر مذهبی بودند و مقید به تکالیف دینی، مسلماً در تربیت دینی و پرورش احساس مذهبی تأثیر گذار خواهند بود. در غیر این صورت نباید توقع خاصی داشت.

 «ما که چند جوان همسال بودیم نزد پیامبر رفتیم و بیست شب نزد پیامبر(ص) ماندیم. پیامبر(ص) مهربان و نرم خو بود و هنگامی که دانست ما میل به خانواده مان داریم از خانواده مان پرسید و ما جواب دادیم. آن گاه فرمود: به سوی خانواده خود برگردید و در خانواده هایتان نماز را بر پا دارید و به آنان بیاموزید و آنان را به نماز امر کنید».(1)

 پایداری و سفارش اهل بیت(ع) به انجام نماز سبب می شود که خانواده بیش تر به نماز توجه کند و فرزندان نیز به آن گرایش پیدا کنند هم چنین باید در دعوت فرزندان و اعضاء خانواده به خصوص کودکان و نوجوانان و جوانان به نماز، شکیبا و صبور بود(2) و با محبت و مهربانی با آنان مواجه شد و تلاش کرد به شبهات و ایرادات آن ها به درستی پاسخ داده شود و در برنامه فریضه نماز آموزش صحیح و رفع اشکالات باشد.

تعجیل و اصرارها در دعوت به نماز ممکن است منجر به سرکشی و نافرمانی و در نهایت بی علاقگی و دل زدگی به انجام این عبادت گردد که باید به آن توجه نمود.

نماز به کودکان، هفت سالگی است و در این زمینه روایت متعدد آماده است:

 امام صادق(ع) به یکی از یاران خود فرمود: «ما بچه هایمان را از پنج سالگی به نماز امر می کنیم؛ شما فرزندانتان را از هفت سالگی امر به نماز کنید.»(1).

 در سن هفت سالگی کودک آمادگی هر نوع آموزش را دارد و اصلاً دل نوجوانان مانند زمین خالی است و در این دوران، استعداد یادگیری او بسیار قوی است.

 امام علی(ع) نیز در وصیت به فرزند بزرگوارش می فرماید: «دل نوجوان مانند زمین خالی و مستعد است که هر بذری در آن افشانده شود می پذیرد. از این رو در آغاز جوانی و قبل از آن که قلبت سخت شود به تربیت تو اقدام کردم»(2).

 این نکته را نباید فراموش کرد که آمادگی نوجوانان و جوانان برای پذیرش هر گونه آموزش آمادگی موقتی است و از دست خواهد رفت. ضرورت استفاده از این آمادگی و استعداد تربیتی امری مهم است.

احادیث نیز این نکته بیان شده است رسول خدا(ص) در تبیین این موضوع می فرماید: «الرَجُلُ راعٍ فی اَهلِهِ وَ هُوَ مَسئولٌ عَن رَعِیَتِهِ»؛(1) «مرد، سرپرست خانواده خود است و نسبت به زیردستان مسئول خواهد بود.»

 والدین در قبال اعمال فرزندان خود مسئولیت دارند. پس باید نسبت به اعمال آنان نظارت و مراقبت نیز داشته باشند. از جهت تربیتی، اخلاقی، عبادی و حتی معاشرت با دوستان، این مسئولیت مهم است. تربیت فرزندان مانند پرورش نهالی است که باید از آن مراقبت کرد تا ثمر دهد و این مراقبت، آب دادن نیست بلکه گاهی هرس کردن و زدن شاخ و برگ های اضافی نیز هست.

 تربیت مانند هر علم دیگری نیاز به مدیریت و برنامه ریزی صحیح دارد و در مدیریت، نظارت و کنترل نیز لازم است.(2)

 اما وجه نظارتی والدین چند لایه و شاخه دارد:

از دهان آن ها بیرون می آورد و می فرمود: آیا نمی دانید که آل محمد صدقه نمی خورند»(1).

 پس مسئولیت سنگین تربیت بر عهده والدین است و آنان می توانند بهترین فرد برای این کار باشند.

 مسئولیت تربیتی والدین، بعد دیگری نیز دارد. در بعضی موارد ناچارند مستقیماً به تربیت دینی فرزندان خود اقدام کنند. به عنوان مثال الزام فرزندان به نماز و روزه، مواظبت و نظارت بر انجام فرایض دینی، نظارت بر رفت وآمدهای آنان با دوستان، نظارت بر رفت وآمدهای آنان در بیرون خانه، رعایت آداب اسلامی در معاشرت ها و رفت وآمدها و مانند آن از اموری هستند که والدین، بهترین افراد - اگر نگوییم تنها افراد مناسب - برای انجام آن هستند.(2)

 امام صادق(ع) می فرماید: «اجْتَهَدْتُ فِی الْعِبادَةِ وَ اَنَاشابٌّ فَقالَ لی أَبی: یابُنَیَّ دُونَ ما اَراکَ تَصْنَعُ، فَاِنَ اللَّه اِذا أَحَبَّ عَبْداً رَضِیَ مِنْهُ بِالْیَسیرِ(1)؛ در سنین جوانی در عبادت سخت کوش بودم. پدرم به من فرمود: فرزندم کمتر از این که از تو می بینم عبادت کن، زیرا وقتی خداوند بنده ای را دوست بدارد به کم هم از او راضی می شود.»

 پس ائمه معصومین(ع) از افراط و تفریط فرزندان خود در عبادت جلوگیری می کردند و روش معتدل را به آنان ارائه کردند. آن ها با آسان نشان دادن دین و سهل گیری در عبادت موجبات گرایش هرچه بیش تر آنان به عبادت را فراهم می آوردند.

7. آگاهی دادن و آشنا نمودن فرزندان به فواید، ثمرات و نتایج خوب و ارزش مند نماز.

 8. بیان و تفسیر داستان های قرآن درباره پیامبران و امت های قبل با موضوع نماز و تأثیر آن بر شقاوت یا سعادت آنان.

 9. فراهم نمودن زمینه های مساعد در محیط خانواده برای تمام اعضای خانواده جهت برپایی نماز.

 10. گفتن داستان های معتبر و تأثیر گذار راجع به نماز برای فرزندان.

 11. آگاهی دادن به فرزندان در مورد عواقب ترک نماز و دوری از خدا.

 12. تشویق فرزندان به خاطر خواندن نماز.

 در جامعه اسلامی مردم وظیفه دارند جلوی نابسامانی ها را بگیرند، راه نفوذ و گسترش عوامل فساد را سد کنند، محیطی سالم را برای جوانان فراهم آورند تا جوانان و نوجوانان با فضیلت، در جامعه پرورش یابند. سلامت اعتقادی و اخلاقی مردم و حاکمیت فرهنگ معنوی بر فضای عمومی جامعه می تواند در مذهبی کردن و نمازی نمودن (جوانان و نوجوانان) مؤثر باشد.(1)

وقتی یک نوجوان و جوان صدای مؤذن را می شنود و جامعه نیز در مقابل حساسیت از خود نشان می دهد. او اشتیاق جامعه را در برابر این رستگاری می بیند و آمادگی خانواده خود را قبل از اذان، برای برپایی نماز مشاهده می کند مسلماً این موارد تأثیر فراوانی بر ذهن و ضمیر او خواهد گذاشت اگر این بستر اجتماعی آماده باشد، قطعاً گرایش جوانان و نوجوانان به نماز نیز بیش تر خواهد بود.

 یکی از عوامل بسیار مهم در ایجاد محیط سالم در بین جوانان، فراهم نمودن هم دلی و وفاق و وجود نیکی در بین گروه های مختلف سنّی جامعه است. مهر و نیکی در جامعه نقش اساسی در ایجاد و برقراری حس همکاری روحی و روانی دارد. بر همین مبنا اسلام دستور داده است: «حتی به افراد فاسق و گناه کار، خوبی و محبت نمایید».(2)

 احسان و نیکی در ایجاد روابط محکم، مؤثر است و به گفته عامیانه «الانسان عبیدالاحسان»؛ انسان در برابر نیکی و احسان بنده، اسیر است.

 بر همین اساس، امام علی(ع) می فرمایند: «احسان کن تا دیگران را به

ص:134

اطاعت خویش در آوری».(1)

 در بین گروه های جامعه، جوانان و نوجوانان بیش تر از سایر گروه ها در عرصه اجتماعی نیاز به نیکی و نگاه پر مهر و محبت و لطف بزرگ ترها دارند. عدم توجه به این نیاز از طرف بزرگ ترها، عرصه شکفتن و بالندگی را بر جوانان تنگ می کند.

 جوانان در مقام یک گروه نوپا در محیط اجتماع، حق توجه و پذیرش از طرف بزرگ ترها را دارند تا ریشه گل وجود شان پایدار و وجودشان سرزنده و بالنده شود؛ همان طور که بزرگ ترها در جایگاه خود به عنوان باغبان جامعه، هدایت آن ها را دارند تا آینده جوانان و جامعه به این وسیله تضمین شود. جوانان فرزندان جامعه اند و برای آینده اجتماع، امانت دارانی مطمئن به حساب می آیند.

بنابراین باید رفتاری شایسته با آنان داشته باشیم! چون جوانان دارای روحی حساس و دلی پاک هستند. رسول خدا(ص) فرموده است: «اُوصیکُم بِالشُّبّان خَیراً فَاِنَّهُمْ أَرَقَّ اَفْئِدَةً اِنَ اللَّهَ بَعَثَنی بَشیراً وَ نَذیراً فَحالَفَنی الشُّبّان وَ خالَفَنی الشُّیُوخُ ثُمَّ قَرَأَ فَطالَ عَلَیْهِمْ الاَمَدْ فَقَسَتْ قُلُوبُهُم»؛(2) «شما را به نیکی به نوجوانان و جوانان سفارش می کنم، زیرا آن ها دلی نرمتر (پذیراتر) دارند. خداوند مرا به پیامبری برانگیخت تا مردم را به رحمت الهی بشارت دهم و از عذابش بترسانم. جوانان سخنانم را پذیرفتند ولی پیران سرباز زدند».(3)

ص:135

جوانان فطرتاً پاک و مسئولیت پذیر و هدایت پذیرتر از پیران هستند. پس جامعه و عوامل اجتماعی در تربیت دینی و گرایش آنان به امور عبادی از طریق هم دلی و اتحاد، نقش به سزایی دارد.

 خداوند در قرآن کریم و بزرگان و رهبران دینی ما - به عنوان کامل ترین کارشناسان تربیتی - دیدگاه های ارزنده ای پیرامون این مسئله دارند. در تفسیر نمونه، ذیل آیه 28 سوره فرقان، یک نکته بسیار مهم و سرنوشت ساز نقل شده که ما نیز آن را در دوستی جوانان بسیار مفید می دانیم. بدون شک، عامل سازنده شخصیت انسان بعد از اراده و تصمیم او، امور مختلفی است که از اهم آن ها، هم نشین، دوست و معاشر است؛ چرا که انسان خواه ناخواه تأثیرپذیر است و بخش مهمی از افکار و صفات اخلاقی خود را از طریق دوستانش می گیرد. این حقیقت هم از نظر علمی و هم از طریق تجربه و مشاهدات حسی به ثبت رسیده است.

به راستی گاه نقش دوست در خوشبختی و بدبختی یک انسان از هر عاملی مهم تر است؛ گاه او را تا سرحد فنا و نیستی پیش می برد و گاه او را به اوج افتخار می رساند.(1).

 براین اساس، اگر دوستان دوران جوانی گرایش به امور عبادی مانند نماز داشته باشند، فرد نیز گرایش به نماز پیدا می کند، چون دوست از دوست تأثیر می پذیرد.

 امام علی(ع) در نامه به فرزندش امام حسن(ع) می فرماید: «از بهترین بهره های مرد، داشتن هم نشین خوب است؛ پس با نیکان بنشین تا از آنان به شمار آیی.»(1)

 هم نشینی صالح، با کردار و رفتار خود بر فرد اثر بگذارد و در تفسیر نمونه نیز به جایگاه «صالحان و افراد شایسته و برجسته ای که با انجام کارهای مثبت و سازنده و مفید و پیروی از اوامر انبیاء به مقامات برجسته نایل شده اند» اشاره شده است.(2)

 در همین مأخذ آمده است:

 «موضوع معاشرت خوب و هم نشین های باارزش، به قدری اهمیت دارد که حتی در عالم آخرت برای تکمیل نعمت های بهشتی، این نعمت بزرگ به مطیعان ارزانی می گردد و علاوه بر همه افتخارات، هم نشینانی هم چون پیامبران و صدیقان و شهیدان و صالحان خواهند داشت.»(3)

 با این وصف در مورد دوستان صالح و جایگاه آنان جای ابهامی باقی نمی ماند.

لذا این عامل بسیار ارزش مندی است که در گرایش افراد به اوامر الهی و پیامبران و اهل بیت(ع) و در مسیر آنان قرار گرفتن، اثر مهم و ارزنده ای دارد.

ص:140

سفارش های پیامبر به من، سفارش به گزاردن نماز... بود.»(1)

این سفارش پیامبر به امیرالمؤمنین، اشاره به جایگاه مسئولان حکومت دینی در قبال تشویق و ترغیب به اقامه نماز در جامعه دارد و این که نظام اسلامی و حاکمان آن موظفند علماً و عملاً راه ها و فرآیندهای مربوط به اقامه نماز را در جامعه، در هر عصری بیابند و در جهت توفیق روزافزون و ترغیب به اقامه نماز قدم بردارند.

 براین اساس، مسئولیت سنگینی در این زمینه بر عهده حاکم اسلامی است تا در برخورد با مردم، علاوه بر این که مسئول امرار معاش و زندگی و اقتصاد آنان است متصدی یک رشته اوامر مهم دیگر نیز هست که ازجمله آنان، توجه به تربیت و اصول دینی و عبادی آنان است.(2)

 امام علی(ع) در یکی از خطبه های دیگر می فرماید:«اما حق شما بر من آن است که از خیرخواهی شما دریغ نورزم و بیت المال را در میان شما عادلانه تقسیم کنم و شما را آموزش دهم تا از جهل و نادانی نجات یابید و تربیت تان کنم تا آداب فرا گیرید»(3).

 پس اگر حاکم شرع به این سفارشات پیشوایان و بزرگان دین عمل نمود، جایگاه او در جامعه مشخص می شود. و نقش به سزائی نیز در جامعه به جا می گذارد. در چنین جامعه ای ما شاهد جوانان تربیت یافته و تعلیم دیده دینی خواهیم بود.

ص:142

 - ضرورت اهتمام به تربیت دینی جوانان

 - مسئولیت همه در مقابل جوانان(1)

 پس این روش برخورد با نوجوانان و جوانان آن هم از رسول خدا (ص) به عنوان سیره عملی - می تواند راه گشای بزرگان و عالمان باشد و وظیفه آن ها را به آن ها گوشزد نماید. بسیاری از انسان های ناآگاه تصور می کنند نوجوانان و جوانان، نادان و جاهلند و چیزی از خوبی ها و بدی ها نمی دانند و تصور آنان بر این است که آن ها کم تجربه و ناپخته اند و به قول معروف هنوز دهانشان بوی شیر می دهد. بین افراد برای جوانان ارزش قائل نمی شوند و به آن ها بها نمی دهند که این عمل آنان، عکس کردار رسول خدا(ص) و اهل بیت(ع) است و نتیجه معکوس نیز خواهد شد.

پیروزی انقلاب اسلامی در ایران نیز مدیون نقش بسیار مدبرانه عالمان دینی به رهبری حضرت امام خمینی(ره) بود. با رهنمودهای ایشان و هدایت جوانان بود که انقلاب پیروز شد و مردم با از خودگذشتگی، جان خود را فدای اسلام عزیز می نمودند.

 در صدر اسلام نیز چنین بود و رسول خدا وقتی مردم را به اسلام دعوت نمود، بیش تر جوانان بودند که به خواست و دعوت او لبیک گفتند و او را یاری رساندند.

 وقتی عالمان به عنوان جانشین رسول خدا و ائمه(ع) در جامعه شناخته می شوند، باید به سیره آنان نیز عمل نمایند. رسول اکرم(ص): می فرماید: «اِذا ظَهَرَتْ البِدْعَ فی اُمَّتی فَلْیُظْهِرْالعالِمُ عِلْمَهُ فَمَنْ لَمْ یَفْعَلْ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُاللَّه»؛ «یعنی وقتی بدعت ها بر امت من پیدا شد، باید عالم علم خود را ظاهر کند و حق را بگوید و کسی که چنین نکرد بر او لعنت خدا باد.(1)»

 پس جایگاه و مسئولیت عالم دینی و تکلیف او در جامعه، بسیار بالاست براین اساس باید یک سری مشخصات را نیز داشته باشد؛ مثل

 1. حسن خلق

 2. عفت نفس و علو همت

 3. تأدب به موازین اخلاقی و قیام به وظایف دینی

 4. شهامت در اظهار حق.

 عالمانی که به این صفات آراسته باشند، عالمان واقعی و هدایت گر جامعه اند.

ص:146

والدین باشند. آن ها باید محرم راز جوانان باشند و مشکلاتشان را شناسایی نموده و به حل آن اقدام نمایند.

 این مسئولیت، هنگامی سنگینی تر می شود که در عصر ما مسایل زیاد و فساد دامنه داری از راه تبلیغات غلبه یافته است.

 بنابراین عالمان و مبلغان دین وظیفه دارند در دنیایی ناسازگار، با اطمینان به خدا و با برنامه ای خاص در راه تربیت جوان و ابلاغ کلمه حق به این نسل بکوشند.

ائمه معصومین (علیهم السلام)، در کلمات و نوشته های خویش از بسیاری بزرگان نیز به عنوان الگو و اسوه نیک یاد می کردند و همیشه همه را دعوت می کردند تا با چشمی بینا و گوشی شنوا، قول، فعل و کردار عملی بزرگان و اولیا را الگوی خود قرار دهند. از مجموعه بیانات امام و نظریات او درباره اسوه و الگو می توان چنین نتیجه گرفت که جوانان در اسوه سازی و در برخورد با کسی که اسوه ای در نزد اوست، باید با بصیرت و انتخاب گری عمل نمایند و از غلبه احساس بپرهیزند.

حتماً شرکت نمایند و شرکت در نماز جماعت مدارس، هم به لحاظ ادای تکلیف الهی و هم به جهت فواید بزرگ برگزاری آن و نتایج تربیتی در دانش آموزان دارای اهمیت فراوانی است.

 وقتی زمینه ای برای نوجوانان و جوانان فراهم می شود تا در یک فضای معنوی در کنار هم سن و سالان و هم کلاسی های خود، مشغول خواندن نماز شوند، با آنان احساس دوستی بیش تری نیز خواهند کرد.

 در این مراسم، زمینه پیدا کردن دوستان خوب هم فراهم است و دوستی ها نیز تحکیم می گردد.

 برخی برنامه های دیگر در مدارس مثل مسابقات و برنامه های گروهی دیگر نیز در موقع نماز برگزار می شود که طرح آن در هنگام برگزاری نماز جماعت، باعث آشنائی دانش آموزان با آن ها می شود.

دانش آموز و عفو بخشش و... مهم ترین صفات و ویژگی هایی هستند که در این تربیت مفید واقع می شود و معلم با داشتن این صفات، اثر بیش تری در تربیت دانش آموز خواهد داشت.

 هم چنین رفتار معلم در رعایت مناسک دینی و عمل او به اعمال و فرایض، با توجه به نقش الگویی او اهمیت زیادی در گرایش دانش آموزان به امور عبادی مثل نماز دارد.

باید به طرح مسایل ضروری این دوره پرداخت و دانش آموزان نوجوان را با اهم وظایف وظایفشان آشنا نمود.(1)

رسالت و مسئولیت خطیر مربیان در مدارس عبارت است از برنامه ریزی دقیق و فراهم نمودن زمینه مناسب در آشنا نمودن دانش آموزان با مسایل دینی، نماز، قرآن و برنامه های فرهنگی و جذاب هنری، از قبیل سرود، نمایش، مسابقات هنری، برپایی نماز جماعت، اردوهای درون شهری و برون شهری و بهره مندی از امکانات تربیتی.

 این مجموعه فعالیت در مدارس بستگی به ارتباطی دارد که مربیان با دانش آموزان برقرار می کنند.

 عمل آن ها نیز به عنوان جزیی از جریان تربیت و الگوی تربیتی، در نوجوانان و جوانان تأثیر زیادی دارد و باید با فعالیت و انجام فرایض و سایر امور عبادی، زمینه مناسب را برای تأثیر گذاری بر دانش آموزان فراهم آورند.

و تمایلات جدید که مسلماً تأثیر به سزایی در تکوین شخصیت کودکان، نوجوانان و جوانان دارد ... و مابقی رسانه ها هر کدام اثر خاصی بر روند تکوین شخصیت کودکان، نوجوانان و جوانان بجا می گذارند.(1)

 پس نقش رسانه های تصویری در تربیت بیش تر است و به همین دلیل ما به وظایف صدا و سیما در این زمینه اشاره می کنیم.

فیلم های تلویزیونی مسئله مهم دیگر است.

 4. پخش اذان با صدای گیرا و جذاب در صدا و سیما، ساختن سرودهای زیبا برای نماز و اذان و پخش آن ها لحظاتی قبل از اذان، در جذب نوجوانان و جوانان به دین مؤثر است.

 5. برگزاری مسابقه ها و فراهم نمودن سرگرمی با موضوعات مذهبی مثل نماز با جوایز ارزنده و پخش آن ها هر هفته از صدا و سیما می تواند فعالیت دیگری در این زمینه باشد.

 6. قطع برنامه های صدا و سیما موقع پخش اذان، فعالیت دیگری است که ممکن است در یاد آوری وقت نماز و گرایش به آن مهم باشد. حداقل باید سعی شود برنامه های جذاب در این موقع پخش نشود.

برخی صاحب نظران معتقدند امروزه، پس از گسترش این ابزار، تلویزیون به صورت عضو بی بدیل جامعه و حتی خانواده ها در آمده است. به طور طبیعی، چون این وسیله همانند دیگر ابزارها و تکنیک ها از فرهنگ ماده گرا و نظام انسان مدار غرب بر آمده است، روح باطن و ماهیت آن را از نظام فرهنگی اش نمی توان جدا دانست، حتی اگر پیام ارسالی آن، پیام ارزشی باشد.

 اندیشمندان، جامعه شناسان و کارشناسان علوم ارتباطات درباره کارکرد این وسیله دیدگاههای متفاوتی دارند. لذا تعریف واحد برای آن وجود ندارد.(1)

 اما با وجود همه این تفاوت ها در تعریف، نمی توان نقش مهم و مؤثر رسانه ها را در شکل دادن ابعاد تربیتی جامعه، به خصوص مسایل و امور مذهبی نادیده گرفت؛ زیرا اثر آن بسیار زیاد و فراگیر است.

ص:154

 «مسجد عهده دار نقش های مهمی در عرصه های عبادی، تربیتی، فرهنگی، سیاسی و نظامی است».(1)

 بعد از انقلاب اسلامی، مسجد برای جوانان به یک کانون فرهنگی تبدیل شد و حتی در زمان جنگ عراق علیه ایران و دفاع مقدس، جوانان از راه جذب شدن به پایگاه های بسیج که زیر نظر مسجد مشغول به فعالیت فرهنگی و تربیتی و پشتیبانی جنگ بود به جبهه اعزام می شدند.

 علاوه بر این، امروز مسجد یک جبهه فرهنگی است و توجه مسلمانان را بیش تر از قبل به خود جلب کرده و در دل دشمنان اسلام خوف انداخته است.

 امروز، مساجد از حالت رکودی که در آن چند نفر سالمند نماز برپا می کردند درآمده و به کانون های فعالیت تبدیل شده است.

 در حال حاضر، مساجد یک دوره فعال را طی می نمایند و نیاز به برنامه ریزی دقیق دارند. وقتی ما می خواهیم جوانان، اهل مسجد و نماز خوان باشند، نیاز است از دوران کودکی در این زمینه برای آن ها سرمایه گذاری شود و در دوران نوجوانی و جوانی، نتیجه آن گرفته شود.

 گرچه خانواده ها از جایگاه مهم و بسیار مؤثری در تربیت و ترغیب جوانان به نماز برخوردارند اما عوامل دیگری نیز هستند که در جایگاه خود بی تأثیر نیستند.

 یکی از عوامل مؤثر در گرایش جوانان به نماز، مسجد است. علاوه بر محیط جغرافیایی و فیزیکی مسجد و فضای آن، نظافت و تمیزی مسجد، عوامل انسانی و کارگزاران مسجد مانند امام جماعت و... نیز در گرایش جوانان به نماز نقش دارند.

ص:156

صرف نهار و اقامه نماز توسط امام جماعت مسجد می باشد.(1)

 امام صادق(ع) وقتی مبلغان دین و شاگردان خویش را به تبلیغ می فرستاد می فرمود: «نوجوانان را دریابید! که آنان به هر خیر و صلاحی پیشتازند».(2)

دلیل این توجه و سفارش هم، تمایل جوانان به کارهای نیک است که ضرورت توجه بیش تر در برنامه های فرهنگی و تربیتی نوجوانان و جوانان را دو چندان می کند. پس اگر امامان مساجد و روحانیون هنگام تبلیغ به نوجوانان و جوانان توجه خاص بنمایند، می توانند در آن ها گرایش به نماز ایجاد کنند.(3)

است: «یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ اُناسٍ بِاِمامِهِم؛ روزی که هر مردمی را با امام و پیشوایشان می خوانیم.»(1)

 در تفسیر آیه فوق چنین برداشت می شود که در روز قیامت، هر امتی با پیامبرانشان خوانده می شوند و نامه اعمالشان به آن ها داده می شود.

 در روایتی از امام علی(ع) نیز نقل شده است «امامان دو گونه اند: امام و رهبر هدایت و ارشاد و امام و پیشوای ضلالت و گمراهی»(2).

 رسالت امام جماعت بسیار مهم است؛ چون هدایت بخش مهمی از جامعه برعهده اوست. او در واقع جانشین پیامبر شده و مردم به او اقتدا می نمایند؛ پس اگر درست و به جا عمل نماید، جامعه از عذاب الهی در امان خواهد بود و مشمول الطاف الهی قرار خواهد گرفت و اگر از عهده مسئولیت بر نیامد، آن جامعه به سمت تباهی و گمراهی خواهد رفت(3).

روشن است که مسولیت گمراهی یا سعادت جامعه نیز بر عهده امام جماعت و سایر امامان جماعت خواهد بود که نقش رهبری جامعه را بر عهده داشته اند.

خواهد بود. چنان که قبلاً اشاره شد، پیش نمازی و امامت در نماز، نوعی رهبری و پیشوایی است و هر پیش نماز و امام جماعتی در حد خود باید واجد کمالات، خصال و روحیات و عمل کردهای پسندیده باشد. راز این مطلب نیز آن است که اسلام، خواهان پیاده شدن مجموعه ارزش های انسانی در ابعاد مختلف زندگانی انسان است.

 پس امام جماعت باید خود یک انسان اسوه و نمونه و برای مأمومین و پیروانش سرمشق علمی و عملی باشد؛ هر چند محیط رهبری او مانند مسجد، کوچک باشد.

 رسول خدا(ص) در حیات خود همواره در همه نمازها، امام و پیش نماز بوده و کارهای چشم گیر و جالب توجهی نیز انجام می داد.

 ایشان خود بنیان گذار مسجد و نماز بود و در مدیریت مسجد و تشکیل نماز جماعت نیز نقشی اساسی داشت. در مجموع، یک امام جماعت باید دارای ویژگی های ذیل باشد:

 1. مدیریت مسجد: امام جماعت باید کنترل نمازهای جماعت، رعایت نظم و ترتیب ظاهری و انضباط معنوی را بر عهده داشته باشد. او زمانی موفق است که تمام برنامه های مسجد را کنترل کند.

 2. خودسازی: ویژگی بارز یک امام جماعت، خودسازی و پرداختن به تعلیم و تربیت خویش است، چون او هدایتگر است. کسی که خود را گم کرده نمی تواند راهبر دیگران

باشد. امام علی(ع) می فرماید: «کسی که خود را رهبر مردم قرار داد، بیش از آن که به تعلیم دیگران بپردازد باید خود را بسازد و بیش از آن که به گفتار تربیت کند، با کردار تعلیم دهد».(1)

 3. علم و آگاهی: پیش نماز باید دارای آگاهی، درایت و دانش لازم روز

ص:160

باشد؛ چون از موارد خودسازی یک امام جماعت، عالم بودن اوست که بدون آن، خود گمراه است و نمی تواند هدایت گر باشد. امام علی(ع) در مورد عالم می فرماید:

 «درباره چیزی که علم و شناخت ندارید صحبت نکنید».(1)

بوده و نظافت این فضای هنری بر رونق آن می افزوده است.

 سنگر خداپرستان (نمازگزاران) باید پاکیزه باشد تا نمازگزاران به پاکیزگی جسم و روح نیز متوجه شوند. مسجد باید برای نوجوانان و جوانان جذابیت آفرین باشد و آنان را به سوی هدایت بکشاند؛ چون ذات نوجوان و جوان، پاکیزگی را دوست دارد.

اسلام نیز راجع به پاکیزگی و نظافت مساجد سفارش زیادی نموده است. رسول خدا(ص) می فرماید: هر کس مسجدی را خاکروبی کند، خداوند پاداش آزاد کردن بنده ای را برایش می نویسد و اگر از این مسجد به اندازه خاشاکی که در چشم می رود غبار برگیرد، خداوند دو برابر آن، رحمت خویش را به او عطا می فرماید.

 هنگام رفتن به مسجد باید تمیز بود و زینت های خود را همراه داشت. در قرآن کریم سفارش شده است: «یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ»؛ ای فرزندان آدم! زینت خود را هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید».(1)

 مرحوم علامه طباطبایی در ذیل آیه شریفه می فرماید: «مراد از همراه داشتن زینت در تمام مساجد، این است که انسان به هنگام حضور در مسجد، زینت های نیکو و پسندیده را به همراه داشته باشد و البته این کار برای نماز... جنبه یاد خدا دارد... پس فرمان خداوند به «زینت کردن» در هنگام ورود به مساجد، در حقیقت به معنای مطلوب بودن زینت برای نماز و دیگر عبادات مشابه است و شامل زینت کردن در اعیاد و جماعات و نمازهای یومیه و سایر عبادات نیز می شود».(2)

ص:163

 در این مورد برخی صاحب نظران مثل آقای قرائتی تاکید دارند که در مورد لباس، بهتر است انسان لباس تمیز و سفید و معطر را برای نماز انتخاب کند، چرا که به دیدار خدا می رود. شرط ادب در چنین دیداری استفاده از بهترین لباس هاست.(1)

 از سوی دیگر از نظر متون اسلامی ظاهر انسان دلالت بر باطن می کند و بین ظاهر و باطن، رابطه ای محکم برقرار است.

 کسی که از جهت ظاهری، خوب خود را آماده کرده است، قطعاً در باطن نیز آمادگی خواهد داشت.

 از سوی دیگر تمیز بودن و همراه داشتن زینت در هنگام رفتن به مسجد، کودکان و نوجوانان را نیز مورد تأثیر قرار می دهد و در آن ها رغبت آمدن به مسجد را زیاد می کند.

ص:164

1380 ه .ش.

 15. ایزدی، سیروس، روان شناسی شخصیت از دیدگاه مکاتب، چاپ دهخدا، تهران، 1356 ه .ش.

 16. بابایی، احمد علی، برگزیده تفسیر نمونه، چاپ تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374 ه .ش.

 17. بالایان، مسروب، روان شناسی بلوغ.

 18. بانکی پورفرد، امیر حسین، تعلیم و تربیت از دیدگاه مقام معظم رهبری، چاپ تهران، نشر تربیت اسلامی، 1380 ه .ش.

 19. بحرانی، کمال الدین میثم بن علی بن میثم، شرح نهج البلاغه، مترجم: محمد رضا عطایی، چاپ اول، بنیاد پژوهش های اسلامی، آستان قدس رضوی، 1374 ه .ش.

 20. بیابانگرد، اسماعیل، روان شناسی نوجوان، چاپ اول، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1376 ه .ش.

 21. پاینده،ابوالقاسم، نهج الفصاحه، چاپ سیزدهم،تهران،جاویدان،1360ه .ش.

 22. پور افکاری، نصرت اللَّه، فرهنگ جامع روان شناسی و روان پزشکی انگلیسی به فارسی، چاپ دوم، تهران، نوبهار، 1376 ه .ش.

 23. جمال فر، سیاوش، روان شناسی شخصیت، نشر روان، تهران، 1378 ه .ش.

 24. جوادی آملی، عبداللَّه، اسرارالعبادات، چاپ سوم، قم، اسراء، 1370 ه .ش.

 25. جوادی آملی، عبد اللَّه، حکمت عبادات، چاپ دوم، قم، اسراء، 1378 ه .ش.

 26. جوادی، محمد جعفر، کدیور، پروین، روان شناسی شخصیت، چاپ تهران، 1372 ه .ش

 27. جهانگرد، یداللَّه، نحوه رفتار والدین با فرزندان، چاپ دوم، تهران، انجمن اولیاء مربیان، 1372 ه .ش.

28. حجّتی، محمد باقر، اسلام و تعلیم و تربیت، چاپ نشر فرهنگ اسلامی.

 29. حرّانی، ابو محمد، تحف العقول، حسن زاده، صادق، چاپ اول، قم، آل علی، 1382 ه .ش.

ص:166

 30. حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، چاپ احیاءالتراث العربی، بیروت، 1412 ه .ق.

 31. حق جو، محمد حسین، آیین ارشاد و هدایت نسل جوان، چاپ اول، قم، نشر نهضت، 1375 ه .ش.

 32. خادمی، عین اللَّه، بررسی عوامل مؤثّر درونی کردن ارزش های اسلامی در دانش آموزان از دیدگاه مربیان تربیتی ناحیه 2 آموزش و پرورش، قم، در سال 1379، چاپ اول، اداره کل آموزش و پرورش، قم، شورای تحقیقات، 1379ه . ش.

 33. خادمی کوشا، محمدعلی، جوان در پرتوی اهل بیت(ع)، چاپ اول، قم، بوستان کتاب.

 34. داوودی، محمد، سیره تربیتی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، چ 2، تربیت دینی، چاپ اول، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1382، زیر نظر علی رضا اعرافی.

 35. دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، چاپ اول، قم، شاکر، 1379 ه .ش .

 36. دلخوشنواز، هاشم، روان شناسی شخصیت کودک و نوجوانان، چاپ تهران، مروی، 1369 ه .ش.

 37. دوروم، دورلین، سیری در بلوغ، چاپ تهران، طوسی 1354، مترجمان کاظم سامی و محمود ریاضی.

 38. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، چاپ دانشگاه تهران، 1337 ه .ش.

 39. راشدی، حسن، نمازشناسی، ستاد اقامه نماز، چاپ دوم، 1380ه .ش.

 40. راغب اصفهانی، ابوالقاسم، مفردات قرآن، با تحقیق صفوان عدنان داوودی، چاپ دارالقلم، دمشق، 1996 م.

41. رضوان طلب، محمدرضا، پرستش آگاهانه، چاپ سوم، ستاد اقامه نماز، 1376 ه .ش.

 42. زین العابدین بن علی، منیّةالمرید فی آداب المفید والمستفید، ترجمه محمد باقر حجتی، چاپ تهران، 1367 ه .ش.

ص:167

 43. سعادت، محمد علی، شیوه های برخورد با نوجوانان، چاپ یازدهم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1381 ه .ش.

 44. شاهلویی پور، فضل اللَّه و قائمی، پروین، روان شناسی بلوغ و تربیتی جنسی کودکان و نوجوانان، چاپ تهران، انتشارات حسام، 1370ه .ش.

 45. شایان مهر، علی رضا، دایرةالمعارف تطبیقی علوم اجتماعی، چاپ اول، تهران، سازمان انتشارات کیهان، 1377.

 46. شرفی، محمدرضا، دنیای نوجوانی، چاپ سوم، تهران، انتشارات تربیت، 1374 ه .ش.

 47. شریعتمداری، جعفر، شرح لغات و تفسیر قرآن براساس تفسیر نمونه، چاپ مشهد بنیاد پژوهش های اسلامی، آستان قدس رضوی، 1372ه .ش.

 48. شهید اول، لمعه دمشقیه، چاپ بیروت، مشکات الاعلامی الاسلامی، 1406 ه .ق.

 49. طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، چاپ یازدهم، قم، انتشارات اسلامی، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، 1378 ه .ش.

 50. طبرسی، ابو علی الفضل بن الحسن، مجمع البیان، چاپ تهران، وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی، ترجمه علی کرمی، 1380 ه .ش.

 51. طبرسی، میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل و مستنبطالمسائل، با تحقیق مؤسسة آل البیت(ع)،چاپ اول،مؤسسة آل البیت لاحیاءالتراث، 1408 ه .ق.

 52. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، چاپ نجف، آداب، 1340 ه .ق.

53. طوسی ابی جعفر محمد بن الحسن، الامالی، چاپ اول، قم، دار الثقافه، 1414 ه .ق.

 54. عفیف، عبدالفتاح طیاره، روح الصلاة فی الاسلام، چاپ بیروت، 1392 ه .ق.

 55. عمید، حسن، فرهنگ عمید، چاپ یازدهم، تهران، امیرکبیر، 1376ه .ش.

 56. غلامعلی، افروز، روان شناسی تربیت کار بردی، انجمن اولیاء و مربیان، چاپ 1372 ه .ش.

 57. غلامعلی، افروز، روش های پرورش احساس مذهبی نماز در کودکان و

ص:168

نوجوانان، چاپ ششم، تهران انجمن اولیاء و مربیان، 1377 ه .ش.

 58. فرهادیان، رضا، اجلاس سراسری نماز، 1377 ه .ش.

 59. فرهادیان، رضا، والدین و مربیان، چاپ اول، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1377 ه .ش.

 60. فرید، مرتضی، الحدیث، روایات تربیتی از مکتب اهل بیت(ع)، چاپ نشر فرهنگ اسلامی، 1363ه .ش

 61. فلسفی، محمد تقی، کودک از نظر وراثت و تربیت، چاپ تهران، هیأت نشر معارف اسلامی، 1341 هش.

 62. فلسفی، محمد تقی، گفتار فلسفی جوان از نظر عقل و احساسات، چاپ دوازدهم، تهران، هیأت نشر معارف اسلامی، بی تا.

 63. فولادوند، محمد مهدی، ترجمه قرآن، چاپ تهران، دارالقرآن الکریم، 1374 ه .ش.

 64. فیض کاشانی، ملامحسن، محجةالبیضاء، با تصحیح علی غفاری، چاپ بیروت، مؤسسة الاعلای للمطبوعات، 1403 ه .ق.

 65. قائمی، شناخت و هدایت و تربیت نوجوانان و جوانان، چاپ انتشارات امیر، 1372 هش.

66. قائمی،علی، تربیت و بازسازی کودکان،چاپ نشردانش اسلامی،1362ه .ش.

 67. قائمی، علی، دنیای نوجوان دختران، چاپ انتشارات امیری، 1370 ه .ش.

 68. قائمی، علی، زمینه تربیت، چاپ هفتم، انتشاراات امیری، 1370 ه .ش.

 69. قائمی، علی، هدایت نوجوان به سوی نماز، چاپ تهران، ستاد اقامه نماز، 1376 ه .ش.

 70. قرائتی، محسن، آشنایی با نماز برای نوجوانان، چاپ تهران، وزارت فرهنگ انتشارات اسلامی، بی تا.

 71. قرائتی، محسن تفسیر نور، چاپ قم، مؤسسه در راه حق، 1374ه .ش.

 72. قرائتی، محسن، راز نماز برای جوانان، تدوین جواد محدثی، چاپ اول، تهران، وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی، 1368ه .ش.

ص:169

 73. قرائتی، محسن، همراه با نماز، با همکاری سید جواد بهشتی، چاپ پنجم، ستاد اقامه نماز، 1375 ه .ش.

 74. قره بیکلو، محمد و کریمیان، رضا، روان شناسی و مسایل نوجوانان و جوانان، چاپ اول، امیر، تهران، 1380 ه .ش.

 75. قمی، ابی جعفر محمدبن علی بن الحسین بابویه، شیخ صدوق، معانی الاخبار، با تصحیح علی اکبر غفاری، چاپ قم، انتشارات اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1361 ه .ش.

 76. قمی، امالی صدوق، چاپ سوم، تهران، کتاب روش اسلامیه، 1355ه .ش.

 77. قمی، خصال صدوق، با تحقیق علی اکبر غفاری، چاپ بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1410 ه .ق.

 78. قمی، شیخ عباس، کلیات مفاتیح الجنان، مترجم الهی قمشه ای، چاپ اول، قم، سیمای ولایت، 1382ه .ش.

 79. قمی، علل الشرایع، چاپ بیروت، دار احیاءالتراث العربی، 1966 م.

80. قمی، من لایحضرالفقیه، چاپ دوم، بیروت، دار الاضواء، 1413 ه .ق.

 81. کریما، زهرا، روش های جذب کودکان به نماز، مرکز آموزش خواهران، پایان نامه سطح 2، معارف اسلامی و تبلیغ، استاد راه نما دکتر علی نقی فقیهی، استاد مشاور: دکتر حاجی ده آبادی، 80-1379 ه .ش.

 82. کلینی، ابی جعفر محمد بن یعقوب ابن اسحاق، فروع کافی، چاپ تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1350 ه .ش.

 83. کلینی، اصول کافی، با ترجمه و شرح، چاپ سوم، اسوه، 1375 ه .ش.

 84. گرامی، آیت اللَّه محمد علی، اخلاق و عرفان در وضو و نماز، چاپ اول، قم، احسن الحدیث، 1376ه .ش.

 85. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، چاپ سوم، بیروت، دارالاحیاءالتراث العربی، 1403 ه .ق.

 86. مجلسی، محمد باقر، حلیةالمتقین، چاپ مکرر، فؤاد، تهران، 1369ه .ش.

 87. مجله پیام زن، 1373ه .ش.

ص:170

 88. مجموعه روایت جوان، چاپ نشده، پژوهشکده حوزه و دانشگاه.

 89. محمدی ری شهری، محمد، الصلاة فی الکتاب والسنة، چاپ اول، دارالحدیث مترجم، عبدالهادی مسعودی 1377 - قم.

 90. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، چاپ اول، دارالحدیث با ترجمه حمید رضا شیخی - قم.

 91. مشکینی، علی، دروس فی الاخلاق، چاپ قم، نشر الهادی 1374ه .ش.

 92. مصطفوی، حسن، ترجمه و شرح مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه، چاپ تهران، قلم، 1363ه .ش.

 93. معزّی الملایری، شیخ اسماعیل، جامع احادیث الشیعه فی احکام الشریعه، چاپ قم، مهر 1371ه .ش.

94. معین، محمد، فرهنگ فارسی، چاپ تهران، انتشارات امیرکبیر، 1375ه .ش.

 95. مکارم شیرازی، آیت اللَّه ناصر، و جمعی از همکاران، تفسیر نمونه، چاپ نوزدهم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1380ه .ش.

 96. مکارم شیرازی، قرآن کریم.

 97. موسوی الخمینی، آیت اللَّه روح اللَّه، صحیفه نور، چاپ اول، تهران، مؤسسه تنظیم آثار امام خمینی(ره)، 1378ه .ش.

 98. موسوی الخمینی، روح اللَّه، آداب نماز، چاپ چهارم، تهران، مؤسسه تنظیم آثار امام خمینی(ره)، 1373ه .ش.

 99. موسی زاده، ابراهیم، نماز و آثار آن در دوران جوانی، چاپ اول، نشر فرهنگ اسلامی، 1380ه .ش.

 100. مؤلفان دوان شولتز، و سیدنی شولتز، نظریه های شخصیتی، مترجم، سید یحیی محمدی، چاپ دوم، تهران نشر هما، 1378 ه .ش.

 101. مؤلفان مصباح - علی، زارعان، محمدجواد، بی ریا، ناصر، آقا تهرانی، مرتضی... روان شناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، چاپ اول، قم، مهر 1374ه .ش.

 102. نجاتی، حسین، روان شناسی کودک، چاپ تهران، بی کران، 1377 ه . ش.

ص:171

 103. نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، چاپ نشر اسلامی، 1412 ه .ق.

 104. نراقی، ملا احمد، معراج السعادة، چاپ اول، مؤسسة انتشارات هجرت 1371 قم.

 105. نراقی، مهدی، جامع السعادة، مترجم، جلال الدین مجتبوی، چاپ چهارم، انتشارات حکمت، 1366، تهران.

 106. نوبهار، رحیم، مسجد نمونه، چاپ ستاد اقامه نماز، 1375ه .ش.

 107. ورام بن فراس، مجموعه ورام، چاپ قم، انتشارات مکتبةالفقیه.

108. هاشمی، الخوئی، حاج میرزا، حبیب اللَّه، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، با تصحیح و تعلیق ابراهیم میانجی چاپ چهارم، بنیاد فرهنگی امام مهدی(عج)، 1360ه .ش.

 109. هاشمی، سیدمجتبی، تربیت شخصیت انسانی، چاپ اول، قم، مرکز دفتر تبلیغات اسلامی 1374ه .ش.

 110. هندی، علاءالدّین بن علی المتقی بن حسام الدین، کنزالعمّال فی السنن والاقوال، با تصحیح و تعلیق شیخ بکر حبّانی، چاپ مؤسسه رسالت 1409ه .ق.

 111. یادگاری، عبدالمهدی، و عاقل فاخر، فرهنگ روان شناسی روان پزشکی، انگلیسی و فارسی، چاپ دوم، تهران 1376ه .ش.

ص:172