اهداء:

این برگ سبز را متواضعانه به تو تقدیم می کنم که آغاز و انجام آن، توسل به تو را وامدار است.

ای غایب از دیدگان و حاضر در قلوب

ای انقلابی مرد، ای شراره ایمان

ای که با عدالتت، تلخابه فریاد را در حلقوم شب ریختی

ای امیر لشکر دین که در قیام تو قیامتی است

آری تو کلاس فشرده تاریخی

ص:2

تقدیر و تشکر:

در اینجا به حکم وظیفه اخلاقی و انسانی و بعنوان یک سنت حسنه و به مصداق آیه شریفه «من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق» از اندیشمند معظم، استاد برجسته حوزه و دانشگاه آقای دکتر نجف لک زایی که در طی این تحقیق بنده را در عرصه تفکر و پژوهش صحیح علمی مشتاقانه راهنمایی کردند ستایش وسپاس گزاری می کنم و همچنین از استاد فرزانه و فرهیخته فاضل، آقای دکتر محسن مهاجرنیا که زحمت مطالعه اثر حاضر و ارائه نکات سودمند را بر خویش هموار نمودند کمال منت و سپاسگزاری را دارم.

سزاوار است در این مجال از جناب آقای دکتر غلام رضا بهروز لک که داوری این رساله را بعهده داشتند نیز کمال تقدیر و تشکر را داشته باشم امیدوارم که اجر همه این عزیزان در درگاه خداوندی محفوظ باشد.

ص:3

چکیده:

این پژوهش با عنوان بازخوانی هویت انقلاب اسلامی با تأکید بر آموزه مهدویت در تفکر شیعی، در صدد بررسی نقش آموزه مهدویت در سپهر هویتی انقلاب اسلامی ایران بوده است. سؤال اساسی این پژوهش این است که آموزه مهدویت، از چه طریقی در تکوین هویت دینی انقلاب اسلامی ایران نقش آفرین بوده است؟

فرضیه علمی ما بیانگر این حقیقت است که آموزه های مهدویت از طریق تحول در باورها، رفتارها و نمادهای ایرانیان شیعه در تکوین هویت دینی انقلاب اسلامی ایران نقش آفرینی کرده است.

با استفاده از چارچوب نظری و بر اساس مدل فکری شهید صدر «نظریه محتوای باطنی» این تئوری، محتوای باطنی آدمی را مرکب از دو گوهر اندیشه و اراده می داند که در ساخت اجتماع و حرکت تاریخ تأثیر گذار است و تغییر در محتوای درونی انسانها (اندیشه و آرمان + اراده) به خلق تحولات تاریخی  می انجامد.

از آنجا که جامعه ایران یک اجتماع شیعی مذهب است و مذهب تشیع ایده آل ترین مدل حکومت بشری را حکومت امام مهدی(عج) میداند همواره شیعه، موضوع مهدویت را با هویت دینی-مذهبی خود یکی دانسته و به این مسأله نگاه عقیدتی-کلامی دارد این آموزه بن مایه اصلی نظام نامه تئوریک شیعه است و به نوعی با هویت تشیع گره خورده است.

در طول قرون متمادی از تاریخ تشیع با غلبه نگرش نقل محور بر فرهنگ مهدویت، خواسته یا ناخواسته، در جوامع شیعی جبرگرایی خاموشی رقم خورد که بار مسئولیت و تکلیف را از دوش منتظران برداشته و سبب گشته بود مکلفان، بی اعتناء به عمل به تکالیف عصر غیبت، در پس گفتمان سلبی انتظار، چهره در نقاب تقدیرگرایی افراطی کشیدند و سرنوشت اجتماعی خویش را به قضا و قدر سپردند.

ص:4

ترویج فرهنگ اباحی گری، تعطیل حکومت مشروع، تمکین حکومتهای جور و تشدید ادبیات تقیه محور از محصولات نگرش منفی به آموزه مهدویت و انتظار فرج بود.

اما امام خمینی که نقش رهبری و هدایت کشتی انقلاب را عهده دار بود، توانست مفهوم انتظار را در اجتهاد فقهی خود بازسازی کند و اصالت نقلی مهدویت را بر پایه های عقلانی و اجتماعی آن استوار سازد. امام خمینی با قرائت ایدئولوژیک خود از گزاره های دین و آموزه مهدویت به ترمیم لایه های ذهنی اجتماع پرداخت و با تحولی که محصول تعمق ایشان از آموزه انتظار فرج بود توانست ادراک و اراده ایرانیان شیعه را در باورها، رفتارها و نمادها همسو کند. آموزه مهدویت، در قالب یک عنصر معنا بخش از مجموعه نظام مفاهیم دین، نوعی پیوند عاطفی و معنادار بین توده انقلابیون ایجاد نمود که با تعمیق باورها وزیرساختهای تئوریک توده، توانست با ایجاد همسانی واژگان اعتقادی- رفتاری و زبان نمادین و سمبلیک خود، با ایجاد همبستگی جمعی و انسجام منطقی، موجبات طرحی نو در باب هویت دینی این انقلاب را فراهم آورد.

ص:5

1-مفاهیم و چارچوب نظری6

1-1-مقدمه7

1-2-گفتار اول: مفاهیم نظری7

1-2-1.غیبت7

1-2-2.انتظار8

1-2-3.طلب وضع مطلوب10

1-2-4.مهدویت11

1-2-5- انقلاب13

1-2-6.انقلاب اسلامی13

1-2-7.باورها15

1-2-8.رفتارها15

1-2-9.نمادها15

1-2-10.تحوّل16

1-2-11.شیعه16

1-3-گفتار دوم: چارچوب نظری18

الف) نخبگان ابزار:21

ب) نخبگان فکر:21

نقش انسان در حرکت تاریخ در اندیشه شهید صدر23

1-3-1.مدل مطلوب در حیات انسان26

1-4-جمع بندی27

ص:7

فصل دوم28

2-مؤلفه ها، شاخص ها و ابعاد آموزه مهدویت و ویژگیهای گفتمان سلبی و ایجابی انتظار28

2-1-مقدمه29

2-2-گفتار اول30

2-2-1.ابعاد آموزه مهدویت30

2-2-2.بعد اعتقادی کلامی مهدویت30

2-2-3.بعد اجتماعی مهدویت32

2-2-4.بعد سیاسی مهدویت32

2-3-گفتاردوم34

2-3-1.گفتمان سلبی انتظار و تعطیل حکومت مشروع34

2-3-2.انتظار سلبی35

2-3-3.ویژگیهای اعتقادی- کلامی گفتمان سلبی انتظار39

2-3-4.تشدید رویکرد نقل گرایی39

2-3-5.توسعه نگرش جبرگرایی (تقدیرگرایی)40

2-3-6.ترویج فرهنگ اباحی گری40

2-3-7.ویژگی های اجتماعی گفتمان سلبی انتظار41

2-3-7.1.اختیار حداقلی انسان41

2-3-7.2.تعطیل شدن حدود و مقررات دینی41

2-3-7.3.انزواطلبی و از هم گسیختگی اجتماعی42

ص:8

2-3-8.ویژگیهای سیاسی گفتمان سلبی انتظار42

2-3-8.1.غلبه گفتمان تقیه محور بر ادبیات انقلابی42

2-3-8.2.تقویت تفکر حجتیه ایسم و رشد فساد در جامعه43

2-3-8.3.پذیرش حکومت جور و سکوت در مقابل طاغوت45

2-3-8.4.عدم تشکیل حکومت مشروع45

2-4-گفتار سوم46

2-4-1.گفتمان ایجابی انتظار و تشکیل حکومت مشروع46

2-4-2.انتظار ایجابی47

2-4-3.ویژگیهای اعتقادی – کلامی گفتمان ایجابی انتظار48

2-4-3.1.رشد عقل گرایی48

2-4-3.2.تبدیل راوی حدیث به فقیه مجتهد49

2-4-3.3.استقلال فکری شیعه و نفی گفتمان تقدیرگرایی51

2-4-4.ویژگیهای اجتماعی گفتمان ایجابی انتظار51

2-4-4.1.تقویت روحیه امیدواری51

2-4-4.2.اصلاح ناهنجاریها و همبستگی اجتماعی52

2-4-4.3.پویایی اجتماعی52

2-4-4.4.احیای امر به معروف و نهی ازمنکر53

2-4-5.ویژگیهای سیاسی گفتمان ایجابی انتظار54

2-4-5.1.تحول مفهوم تقیه54

ص:9

2-4-6.طاغوت ستیزی55

2-4-7.نظریه ولایت حداکثری فقیه55

2-4-8.انقلاب اسلامی و تشکیل حکومت دینی56

2-5-جمع بندی57

فصل سوم59

3-هویت انقلاب اسلامی59

(باورها، رفتارها، نمادها)59

3-1-مقدمه60

3-2-چیستی هویت و هویت دینی انقلاب اسلامی61

3-3-گفتار اول65

3-3-1.باورهای انقلابیون در انقلاب اسلامی ایران65

3-3-1.1.امامت65

3-3-1.2.ولایت67

3-3-1.3.اجتهاد68

3-3-1.4.نفی سلطه69

3-3-1.5.تقیه70

3-3-1.6.امر به معروف و نهی از منکر72

3-3-1.7.عدالت74

3-3-1.8.مبارزه با ظلم (ظلم ستیزی)75

ص:10

3-3-1.9.شهادت و فرهنگ شهادت طلبی75

3-3-1.10.جهاد76

3-3-1.11.انتظار فرج و مهدویت77

3-3-1.12.ولایت فقیه80

3-3-1.13.نظریه غیبت امام و مشروعیت مرجعیت81

3-3-1.14.رابطه ولایی مردم و مرجعیت82

3-4-گفتار دوم86

3-4-1.رفتارهای انقلابیون در انقلاب اسلامی ایران86

3-4-2.رفتارهای سیاسی86

3-4-3.فدائیان اسلام (رادیکالیسم اسلام شیعی)86

3-4-4.حزب ملل اسلامی87

3-4-5.هیئت های مؤتلفه اسلامی88

3-4-6.گروه مذهبی ابوذر89

3-4-7.کانون نشر حقایق اسلامی89

3-4-8.هیئت قائمیه90

3-4-9.انجمن حجتیه90

3-4-10.رفتارهای اجتماعی91

3-4-11.نفی غرب گرایی و استقلال طلبی92

3-4-12.حرکت مردمی و بسیج اجتماعی92

ص:11

3-4-13.مخالفت اجتماعی با تصویب لایحه کاپیتولاسیون93

3-4-14.رفتارهای اقتصادی94

3-4-14.1.نهضت تنباکو94

3-4-14.2.طرح ملی شدن صنعت نفت95

3-4-14.3.طرح عدالت اقتصادی96

3-4-14.4.جلوگیری از افراط در مصرف بیت المال96

3-4-14.5.رفتارهای فرهنگی97

3-4-14.6.فرهنگ شهادت طلبی و ایثار97

3-4-14.7.دفع خطر اسلام زدایی و تغییر تاریخ رسمی کشور99

3-4-14.8.جلوگیری از گسترش فرهنگ فساد و فحشاء در دولت پهلوی100

3-5-گفتار سوم102

1-5-3. نمادهای انقلابیون در انقلاب اسلامی ایران 102

-13-5-.نمادهای مادی103

3-5-2.1.مساجد و تکایا103

3-5-2.2.حوزه های علمیه104

3-5-2.3.شعارها و دیوارنوشته ها105

3-5-3.تأسیس انجمن ها و مؤسسات متأثر از فرهنگ مهدویت107

3-5-3.1.تأسیس انجمن مخفی در بهمن سال 1282 ه_. ش:107

3-5-3.2.تشکیل گروهی به نام مهدیون107

3-5-3.3.فدائیان اسلام108

ص:12

3-5-3.4.نامه ها و تلگراف های متأثر از آموزه مهدویت108

3-5-3.5.نمادهای معنوی112

3-5-3.6.نهضت عاشورا112

3-5-3.7.اربعین114

3-5-3.8.نیمه شعبان115

3-5-3.9.امدادهای غیبی (و عنایات حضرت ولی عصر به انقلاب اسلامی)117

3-5-3.10.حکومت پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع)118

3-5-3.11.دولت کریمه امام زمان (عج)119

3-6-جمع بندی119

فصل چهارم:121

4-تأثیرگذاری آموزه مهدویت بر انقلاب اسلامی121

4-1-مقدمه122

4-2-نظام ارزشی اسلام مبتنی بر آموزه مهدویت123

4-3-گفتار اول128

4-3-1.نقش رهبری امام خمینی در هدایت انقلاب اسلامی128

4-3-2.تحول حداکثری باورهای دینی در نگاه امام خمینی (ره)130

4-3-3.امامت133

4-3-4.ولایت133

4-3-5.اجتهاد135

ص:13

4-3-6.تقیه137

4-3-7.ارتباط دین و سیاست (اصل سیاست عین دیانت)139

4-3-8.استقلال و نفی سلطه141

4-3-9.ظلم ستیزی142

4-3-10.امر به معروف و نهی از منکر142

4-3-11.فرهنگ شهادت و قیام عاشورا143

4-4-گفتار دوم147

4-4-1.آموزه مهدویت و بازتعریف انقلاب اسلامی در آرمان و اندیشه امام خمینی (ره)147

4-4-1.1.استراتژی انتظار فرج در اندیشه امام خمینی (ره)147

4-4-1.2.چگونگی تحول گفتمان سلبی انتظار به ادبیات ایجابی149

4-4-1.3.تأسیس حکومت اسلامی و دولت منتظر برپایۀ استراتژی انتظار151

4-4-1.4.آموزة مهدویت و تحول نفوس154

4-5-جمع بندی156

نتیجه گیری158

منابع165

منابع لاتین:173

Abstract174

ص:14

تحقیق بدین لحاظ که انقلاب اسلامی ایران را در پیش فرضها و اهداف به انقلاب امام مهدی (عج) متصل می کند از حیث نظری و تئوریک می تواند یک پشتوانه عمیق برای تحلیل دینی انقلاب اسلامی ایران محسوب گردد.

اهداف کاربردی این پژوهش، ارائه راهکار و طرح استراتژی بلند مدت برای انقلاب اسلامی با استفاده از آرمان مهدویت در قلمرو حکومت و جامعه می باشد.ارائه چشم انداز سیاسی، فرهنگی نظام جمهوری اسلامی ایران که به خلق نظام مهندسی فرهنگی می انجامد باید از اندیشه مهدویت ریشه بگیرد در واقع جامعه موجود را باید با توجه به جامعه مطلوب طراحی کرد که این مهم، ضرورت تبیین الهام انقلاب اسلامی از اندیشه مهدویت را مضاعف می نماید.

عصر(عج) به عنوان زمینه ی بالقوه ای برای صدور جواز انقلاب، مورد استفاده قرار گرفته است.

غیبت به معنای پوشیده بودن از دیدگان است، نه حاضر نبودن. مراد از غیبت، دوره ای است که امام مهدی (عج) از چشمان مردم غایب است و آنها او را نمی بینند و این در حالی است که آن بزرگوار در بین مردم حضور دارد و در کنار ایشان زندگی می کند. غیبت در اصطلاح، پنهان زیستی دوازدهمین امام شیعیان امام مهدی (عج)است که این مطلب جزو مسلمان معارف شیعه است.

در روایتی پیامبر عظیم الشأن اسلام (ص)فرمودند: مهدی از فرزندان من است... برای او غیبتی است و حیرتی (پریشانی) تا آنگاه که مردمان از دین های خود گمراه شوند پس در آن زمان می آید مانند شهاب ثاقب (ستاره ای روشن و تابان) پس زمین را از عدل و داد پر می کند همانگونه که از ظلم و ستم آکنده باشد.(1)

دوران غیبت دورانی است که امام زمان (عج) در طول مدت غیبت خویش، از انظار مردم به دور بوده و اگرچه آن حضرت در این مدت مردم را می بینند و از حال آنها با خبر می شود، اما کسی توان دیدن ایشان را بطور عمومی در این مدت ندارد.

نگه داشته است. در تمام حوزه ها اعم از سیاست، فلسفه، هنر، ادبیات، شعر و رمان، این مفهوم با واژگان بومی به چشم می خورد.که این آرمان انسانی، در مفهوم انتظار با غالب دینی خود، نمود بیشتری دارد.

انتظار فارغ از همه جوانب خود، گونه ای مفهوم متا فیزیکی و الهیات امید بخش است که در فراسوی جاده های سرد و خلوت ناسوتی، حقیقتی لا هوتی را طلب می کند.

انتظار پدیده ای روانی با چاشنی اضطراب و امید، صرفاً یک فرایند درونی در حد یک احساس شخصی نیست، بلکه انتظار پادتنی است که شیوعش در جامعه، کشنده کج روی ها و کنش های منفی در سطح اجتماع است.

انتظار از آنرو که به پالایش باطنی فرد و تطهیر حریم خصوصی افراد همت می گمارد، امری شخصی و فردی است و از آنروی که نمود در فرهنگ بیرونی جامعه دارد و باعث تقویت عرصة عمومی می گردد هنجاری اجتماعی است.

گرچه انتظار در نگاهی اولیه نوعی پالایش و بازسازی درونی است، اما ارتباطی مستقیم با حوزة عمل و رفتار شخص دارد. از اینروست که در روایات ما از انتظار به عنوان یک عمل، بلکه بهترین عمل یاد شده است.

در روایات دیگر اصولاً شرط قبولی دیگر اعمال نیز باور و اعتقاد به انتظار است. امام صادق (ع) به یاران خود می فرماید: آیا شما را از چیزی آگاه نکنم که خداوند بدون آن هیچ عملی را از بندگاننمی پذیرد؟ گفتند: بفرمایید. فرمود: گواهی به یگانگی خدا و نبوت پیامبر اسلام (ص) و اقرار به آنچه خدا امر فرموده، و ولایت ما و بیزاری از دشمنان ما و تسلیم شدن در برابر ایشان (امامان) و پرهیزکاری و کوشش و خویشتن داری و انتظار قائم (عج).(1)

بنابراین انتظار به حالت کسی گفته می شود که از وضع موجود ناراضی است و برای ایجاد وضعیت بهتر تلاش می کند. درواقع موضوع انتظار، مرکب از دو عنصر اصلی است 1- انتقاد از وضع موجود.

ص:9

این اساس آن که بخواهد به واقع منتظر وجود مبارک آن حضرت باشد، لازم است خویشتن را مهیا سازد، اگر چه با آماده کردن یک تیر باشد.

نتیجه آنکه معنای انتظار امام زمان (عج) در نگاه شیعی، از سویی اقتدا به سنت امامان هدایت (علیهم السلام) و از سوی دیگر، مسلح بودن و یا مسلح شدن به سلاح علم و ایمان برای مجاهده در راه خداست.(1)

بنابر این مهدویت عبارت است از یک طرح و بنیان فکری و ایدئولوژیک به منزله یک اصل راه بردی در اندیشه سیاسی – عقیدتی اسلام که حصارهای قومی منطقه ای و نژادی را در هم می شکند. از این منظر آموزه مهدویت در حقیقت طرح جامع، علمی و نظام مند اسلامی است که توسط شخص پیامبر خاتم(ص) در قالب دین برای بشر به ارمغان آمده است. و حضرت مهدی(عج) رسالت خطیر عملیاتی و اجرایی کردن این مهم را عهده دار می باشد.

آموزه مهدویت تئوری جامعی است که با تعریف صحیح از انسان و نیازها و جایگاه واقعی وی، چشم انداز آینده را به بهترین و زیبا ترین شکل به تصویر کشیده و مکانیسم و راه کارهای ایجاد چنین تحول عظیم در فردای تاریخ بشر را به خوبی پیش گویی نموده است از این رو مهدویت با این تعریف نه به عنوان نظریه ای رقیب در عرض تئوریهای دیگر بلکه به عنوان دکترینی بی رقیب برای سعادت و سلامت بشر به حساب می آید.

اندیشه مهدویت در تفکر شیعه، انتظاری برخواسته از خوش بینی های تاریخی و افسانه های خیالی نیست هم چنین یک فرضیه ذهنی و سابجکتیو (subjective) صرف و اعتقاد بریده از عمل به شمار نمی آید چنان که اهل سنت گرفتار آن هستند. بلکه آموزه مهدویت در تفکر شیعی کاملا کاربردی و پویا است که نه در حاشیه بلکه در متن زندگی جریان دارد.

سخن از آموزه مهدویت در نگاه شیعی، سخن از طرح و عمل، حرکت و اجرایی کردن برنامه های دین و راه کارهای عملی شدن کامل دین است. با این رویکرد، مهدویت از نگاه دینی، تنها با رویکرد شیعی قابل خوانش و تحلیل است. زیرا تفکر مهدویت شیعی گزاره های فلسفی – کلامی – سیاسی، حقوقی، اقتصادی، اجتماعی و تاریخی را بسیار غنی تر و پخته تر در درون مبانی معرفتی خود پرورانده است شاید بخاطر همین غنای معرفتی است که امروزه مهدویت قبل از آن که یک اصل عمومی اسلامی تلقی گردد، بیشتر یک ویژگی تفکر شیعی در جهان شناخته می شود.

ص:12

پس آموزه مهدویت از آن رو که در بطن خویش پویایی و امید به فردای روشن را به ارمغان دارد و با زنده ساختن بارقه امید در دل انسان، آینده تاریخ را منوّر می بیند، ماحصل و خروجی اندیشه شیعه محسوب می­شود.

انقلاب اسلامی از دو واژه «انقلاب» و  »اسلام» ترکیب یافته است در اینجا انقلاب وسیله و اسلام هدف می باشد در واقع مردم و رهبری انقلاب به وسیله انقلاب تلاش کردند که اسلام را به عنوان یک مکتب اجتماعی و سیاسی مجدداً احیا نمایند هدف اصلی انقلاب اسلامی، انسان سازی بود که این هدف را در دو بعد فردی و اجتماعی تعقیب می کند.

اساساً انقلاب یعنی دگرگونی بنیادی افکار و رفتار فرد و جامعه در جهت نیل به کمال مطلوب که به صورت سریع و نوعاً توأم با خشونت و خونریزی انجام می شود.(1)

انقلاب اسلامی، انقلابی منحصر به فرد بود که در هیچ یک از مبادی، طرق، نتایجو آثارش هیچ گونه وجه اشتراکی با انقلابهای دیگر ندارد. از این رو تبیین آن نیز باید فارغ از همه دسته بندی ها و تئوری­های موجود باشد. این مهم مستلزم تأسیس و استخدام الفاظ و ادبیاتی است که با ساختارهای منحصر به فرد این انقلاب تناسب داشته باشد.

انقلاب ایران، عرصه ای جدی برای آزمون، تایید، تعدیل و ابطال بسیاری از نظریات رایج و مرسوم در علوم اجتماعی محسوب می شد. این انقلاب بسیار گسترده تر از آن بود که در ابتدا به نظر می رسید چرا که تنها به دگرگونی ساختار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی یک رژیم اکتفا نکرد بلکه در شالوده کاخ رفیع دانش اجتماعی نیز لرزه افکند.(2)

انقلاب اسلامی ایران، کنشی انسانی، برخاسته از یک نظام معنایی است که این نظام معنایی از یک نظام دانایی که برخاسته از یک جهان شناختی توحیدی است پدیدار شد. این نظام دانشی، معرفتی بود که ناشی از سوژه های برتر و ذهنیت های نخبگان بود که مبنای فلسفی خود را بر معنا گرایی وانهاده بود.

انقلاب اسلامی ایران بعد از چندین قرن حاکمیت رویکرد امانیستی و مادی بر حیات بشری، احیاگر دین، معنویت و خدا پرستی در ساحت اجتماعی حیات بود که با ظهور خود

ص:14

امید تازه ای در دل و ذهن بشر نسبت به بازگشت به فطرت الهی و حیات سعادت مندانه ایجاد نمود و ضربه سنگینی بر مارکسیسم و لیبرالیسم وارد ساخت و راه سومی در مقابل آینده جهان گشود انقلاب اسلامی در راستای اصلاح تاریخ و جامعه بشری و نیز جهانی سازی ایمان با جهان بینی الهی و الگویی دینی پا به عرصه حیات اجتماعی نهاد.(1)

این انقلاب که بر بنیاد سنت اسلامی بود و پیامی جهانی داشت، مدرنیسم تعیّن طلب و انحصارگرا را به چالش طلبید و ادبیات مدرنیستی حاکم بر جهان را به گفتمان آنتی مدرنیسم بدل کرد.

نماد نوعی علامت واجد هویت بصری است که به عنوان ابزاری برای ایجاد ارتباط استفاده شده است در طول تاریخ، شخصیت ائمه شیعه علیهما السلام و رویدادهای زندگی آنها کانون توجه مراسمات مذهبی تشیع بوده است.

همچون عصمت و عدالت هستند، این افراد امام نامیده می شوند. نخستین امام شیعیان علی بن ابیطالب (ع) و آخرینشان امام زمان (عج) می باشد.

 در یک تعریف کلی، می توان گفت: «شیعه» نام عمومی تمام فرقه هایی است که قائل به امامت و خلافت بلا فصل حضرت علی (ع) پس از پیامبر (ص) هستند و اعتقاد دارند: امامت از اولاد ایشان خارج نمی شود. تمام فرقه های شیعی معتقد به وجوب تعییین و تنصیص امام از جانب خدا و پیامبر (ص) بوده، انبیا و امامان معصوم(علیها السلام) را ازگناه مبرّا و معصوم میدانند.

بنابراین شیعه، منشور مقدسی است که از عناصر و مفاهیم معرفتی همچون: اصل امامت، عدل، اعتقاد به غیبت امام دوازدهم و ظهور ایشان در موقع مقرر به ارادة الهی (مهدویت) ، شهادت (عاشورا) و... سود می برد.

در واقع مذهب تشیع مفاهیم و نمادهایی دارد که آن را از سایر فرق اسلامی متمایز می کند. و اساساً این مفاهیم جزو کلید واژگان اصلی فرهنگی و اعتقادی شیعیان محسوب می شوند.

ص:17

خداوند در نهاد انسان نیروی اراده و اختیار را قرار داد، تا با قوه عقل، تدبیر و میل فطری به نوآوری و خلاقیت و... خود تصمیم بگیرد و بیندیشد و سره را از ناسره تشخیص دهد. برای او راهنما و هادی فرستاد و همواره در مسیر زندگی او مبشریّن و منذرین قرار می دهد تا او را هدایت کنند. خداوند در سرشت و فطرت انسان دو مکانیزم اراده و اختیار را طراحی کرد.

انسانها در به کارگیری قوة اراده و اختیار به سه گروه تقسیم می شوند:

1- انسانهایی که از اراده قوی برخوردارند و ساختارها را می سازند (نخبگان)

2- انسانهایی که از اراده ضعیفی برخوردارند و در چارچوب ساختارهای رایج عمل می کنند.

3- انسانهای شناور

گروه اول که عده قلیلی هستند و شامل نخبگان جامعه می شوند کسانی هستند که شرایط ذهنی برای آنها تعیین کننده است و کمتر تحت تأثیر شرایط عینی قرار می گیرند با اعتماد به نفس فقط آن هدفی را که دارند دنبال می کنند چه آن هدف مثبت باشد و چه منفی، بسان پیامبران، مخترعین، مدسازان و... اما گروه دوم، توده و عوام جامعه هستند کسانی که شدیداً تحت شرایط عینی خود هستند و قدرت فاصله گرفتن از محیط و جو حاکم را ندارند و نمی توانند برخلاف جریان آب حرکت کنند رودخانه سیّال زندگی آنها را به هر طرف که بخواهد می کشاند و آنها بر موج زندگی سوارند و اراده ای از خود، جهت تغییر این مسیر نشان نمی دهند و گروه سوم کسانی هستند که هیچ اراده و اختیاری از خود نشان نمی دهند و شناور در جامعه روزگار می گذرانند.

این پژوهش با استفاده از تئوری شهید محمد باقر صدر، اندیشمند و متفکر جهان اسلام به بررسی نقش آموزة مهدویت در تکوین هویت دینی انقلاب ایران می پردازد.

اندیشه ، مهمترین رکن دنیای درون و رفتار مهمترین شاخصه دنیای بیرون می باشد در واقع اندیشه و عمل هر فرد شخصیت او را تشکیل می دهند افکار حاکم بر جامعه معرّف هویت و شخصیت فرهنگی آن جامعه می باشد.

ص:19

چارچوب نظری این پایان نامه نظریه محتوای درونی انسان است.

این نظریه منسوب به شهید بزرگوار آیت الله سید محمد باقر صدر می باشد. ایشان در کتاب سنت های اجتماعی و فلسفه تاریخ در مکتب قرآن، منشأ و مدار حرکت تاریخی را محتوای درونی انسان می داند. این تئوری، محتوای باطنی آدمی را مرکب از دو گوهر اندیشه و اراده می داند که در ساخت اجتماع و حرکت تاریخ تأثیرگذار است به عبارت دیگر، زیربنا محتوای درونی آدمی و مجموعه پیوندهای اجتماعی و نظامات زندگانی و تشکیلات بشری روبناست.(1)

تغییردر محتوای درونی انسانها (اندیشه و آرمان + اراده)= تحولات تاریخی.

این نظریه متخذ از وحی و این آیه شریفه است«إنَّ اللهَ لاَ یغَیرُ مَا بِقَومٍ حَتَّی یغَیرُوا مَا بِأنفُسِهِم»(2) همانا خداوند وضع جامعه ای را تغییر نمی دهد مگر آنکه محتوای باطنی و درون خود را تغییر دهند.

محتوای درونی و روانی و فکری انسان زیربنا را ، و وضع اجتماعی، روبنا را تشکیل می دهند و این روبنا جز به تبع تغییر در پایه و دگرگونی بنیادین و زیر بنایی، تغییر و دگرگونی نخواهد پذیرفت.(3)

ارتباط و پیوندی که میان زیربنا(محتوای درونی انسان) و روبنا(وضع فعلی جامعه) وجود دارد نوعی رابطه علّی معلولی است آیه شریفه بیانگر همین رابطه سطوح رویینی و زیرینی اجتماع است.

ظواهر،شعائر و وضعیت یک ملت زمانی تغییر خواهد کرد که باطن آنها تغییر نماید. و تغییر درونی برخی از افراد یک اجتماع نمی تواند تغییر ساختاری را به دنبال داشته باشد بلکه

ص:20

آنچه انقلاب زاست دگرگونی معرفتی غالب افراد یک جامعه می باشد که منجر به خلق انقلاب و تغییر در سرنوشت عمومی می شود.

نقش نخبگان فکری در فرآیند تأثیرگذاری فکر توده نقشی حساس و کلیدی است. اگر بخواهیم ملتی را که رخدادی را خلق کرده اند مطالعه کنیم باید محتوای باطنی و فکری آن ملت را مورد مطالعه قرار دهیم تا راز سر به مهر آن انقلاب فاش شود. از نظر دانشمندان علوم اجتماعی افرادیک جامعه به سه گروه نخبگان، افراد شناور و اکثریت مردم تقسیم می شوند. اکثریت افراد جامعه در زمره مقلدان تیپ نخبه به حساب می آیند. گروه شناور نیز با کمی تفاوت، در سطحی بالاتر از توده اما با نوسان و افت معرفتی به اکثریت غالب می پیوندند و جمع کثیری از مقلدان را تشکیل می دهند اما نخبگان که گردانندگان اصلی تحولات اجتماعی محسوب می شوند به دو گروه ابزاری و فکری تقسیم می شوند:

توانست علاوه برباطن مردم، ظاهر آنها را نیز با خود همراه کند. بنابراین نخبگان افرادی هستند که بواسطه تفاوتهای ذاتی یا اکتسابی، به نوعی با دیگران متفاوت و مافوق دیگران هستند و لذا در بعد فرهنگ سازی جامعه، گام اول باید توسط نخبگان فکری برداشته شود و نخبگان فکری می بایست محور توسعه فرهنگی قرار گیرند. نقش انکار ناپذیر رهبری در انقلاب اسلامی ایران نقشی بی بدیل و غیر قابل انکار بود اگر چه علمای شیعه در عصر غیبت نظراً به ولایت فقیه و بعضاً تشکیل حکومت اسلامی معتقد بودند ولی عملاً دیده نشد که کسی به صراحت و شجاعت امام خمینی(ره) آن را در حیطۀ عمل تا این حد پیش ببرد. حلقه های درس ولایت فقیه امام در نجف پایة تئوریکی یک انقلاب تمام عیار فقهی- کلامی را فراهم کرد و تئوری ولایت فقیه علاوه بر پوشش نظری و ایدئولوژیک حکومت اسلامی بر عدم مشروعیت نظام شاهنشاهی نیز صحه گذاشت.

در هر اجتماعی نخبگان فکری، تولیدکننده نظریه و نقش آفرین اند و برای مطالعه هر مقطع خاص از تاریخ، بازخوانی افکار این تیپ فکری تعیین کننده آن مقطع می باشد.

آن چه که کانون سازندگی درونی انسان را تشکیل می دهد الگوی برتر و ایده آل می باشد. هر اندازه آرمان نخبگان و به تبع اندیشه اجتماعی متعالی تر باشد، غایت مقدس تر و مطلوب تر است و بالعکس هر قدر آرمان پست و کوچک باشد، غایت نیز ناچیزتر جلوه می نماید. با این پیش فرض آرمان، نقطه آغاز شکل بندی محتوای باطنی یا درونمایه هر جامعه انسانی است.

مهمترین انگیزه و علت برای ایجاد یک انقلاب، فکر و اراده انسان می باشد خداوند انسان را با اراده آزاد آفریده است در نهایت این انسان است که با اختیار خود نظام زندگیش را سامان می دهد. غالب تئوری ها و نظریات مختلف درباره انقلابها، نهایتاً بازتابی از اندیشه ها و نیازهای انسان است که عامل انقلابها و تحولات اجتماعی هستند و به سایر عوامل نقش فرعی و ثانوی می دهند البته ما به عنوان مسلمانان با توجه به اعتقادات و در چارچوب جهان بینی توحیدی و استدلالهای عقلی و تجربیات، در تحلیل نهایی به یک سری از علل و عوامل دیگر

ص:22

نیز اعتقاد داریم و بر این باوریم که اراده تکوینی خداوند بر سراسر جهان هستی و از جمله بر تغییرات و تحولات اجتماعی حاکم است چنان که اراده تشریعی او نیز در چارچوب مکتب اسلام و نظام سیاسی آن از کانال اراده و اختیارات انسان در تحول ارزشهای منفی حاکم بر جامعه به ارزشهای مثبت و ایجاد انقلاب اسلامی تأثیر خود را می گذارد فرد با اراده اش منشأ تحول و دگرگونیهای اجتماعی می شود و تغییر تاریخ و جوامع بشری و محتوای آنها ناشی از تلاقی اراده افراد با جبرهای طبیعی و قوانین اجتماعی است.

از آنجا که شیعه معتقد است ایده آل ترین مدل حکومت بشری حکومت امام مهدی(عج) می باشد و اساساً انتظار این حکومت برترین اعمال است،« افضل اعمال امتی، انتظار الفرج من الله عزوجل »(1)، تاریخ سیاسی ایران پابه عرصه ای جدید گذاشت.

امام خمینی(ره) با تبیین نظریه ولایت فقیه و با چشم داشت به زمینه سازی برای ظهور حکومت عدل جهانی، آتش انقلابی را مشتعل کرد که زبانه های آن کاخ هزار و یک شب پهلوی را به کام نیستی فرو برد.

امام خمینی(ره) با ترمیم و تقویت گفتمان ایجابی مهدویت در لایه ذهنی اجتماع و باطنی مردم تأثیر ژرفی در اراده آنها نهاد که انقلاب اسلامی ایران از یک منظر محصول خوانش صحیح آموزه مهدویت می باشد.

انقلاب آخر انقلابی است که عدالت، رفاه، امنیت، اقتصاد و... را در غایت مطلوب خواهد دید. لذا انقلاب اسلامی ایران نیز با چشمداشت به انقلاب مهدی(عج) و مدینه فاضله در صدد پیوستن به این مطلوب، فصلی نو در عرصه نظریات انقلاب بود.

است ایشان معتقدهستند انسان یا محتوای درونی انسان، بنیاد وجوهر حرکت تاریخ را می سازد و حرکت تاریخ از دیگر حرکات، استیلائش به داشتن هدف است، یعنی حرکت تاریخ یک حرکت هدفدار است. تنها تحت تأثیر قانون علیت و فرمولهای مکانیکی عالم نیست که وابسته به علتش و به گذشته اش باشد بلکه به هدفش نیز مرتبط است.

بنابراین وجود ذهنی از یک سو نشان دهندة جنبة فکری است یعنی ناحیه ای که تصور هدف را در بردارد، و نیز از سوی دیگر نشان دهندة نیرو و اراده ای است که انسان را به سوی هدف بر می انگیزد، بنابراین، وجود ذهنی که تجسم آینده و محرک تاریخ است از یک سو نشان دهندة اندیشه و از سوی دیگر نشان دهندة اراده است و با به هم پیوستن فکر و اراده، قدرت سازندگی آینده و نیروی حرکت آفرینی فعالیت تاریخی بر صحنة اجتماعی تحقق می یابد. این دو عنصرفکر و اراده در حقیقت تشکیل دهندة ضمیر و جوهر انسان هستند محتوای درونی انسان در این دو رکن اساسی «فکر و اراده» دیده می شود.

بنابراین محتوای باطنی انسان موتور محّرک تاریخ است با آمیختن فکر و اراده می توان هدف های انسان را تحقق بخشند، با این توصیف می توان گفت سازندة حرکت تاریخ، محتوای باطنی انسان یعنی اندیشه و اراده اوست و ساختمان جامعه در سطح رو بنا با همة پیوندها، سازمان ها، اندیشه ها و خصوصیاتش روی زیربنای محتوای باطنی انسان قرار دارد و هرگونه تغییر و تکاملی نسبت به رو بنای آن تابع تغییر و تکامل این زیر بنا است و با تغییر آن، فرم جامعه نیز متغیر می شود بر اساس آنچه که یاد شد، رابطه بین محتوای باطنی انسان و رو بنای اجتماعی و تاریخی جامعه، یک رابطة تابع و متبوع یا علت و معلول است آیة شریفه(1)(ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما با انفسهم) می گوید تغییر اوضاع و شوؤن اجتماعی هر قوم، رو بنا و ظاهر آن قوم است تغییر بنیادی تغییری است که در خود قوم پدید آمده باشد و هر تغییر دیگر از این تغییر بنیادی سرچشمه گرفته است. مانند تغییر حالت نوعی یا تغییر حالت تاریخی، و یا تغییر حالت اجتماعی قوم، بدیهی است مقصود از تغییر در (مابأنفسهم) تغییر در درون توده

ص:24

های ملت است، به طوری که محتوای باطنی جامعه به عنوان یک ملت و یک قوم عوض شود وگرنه تغییر یک فرد، یا دوفرد یا سه فرد از افراد جامعه و ملت، نمی تواند بنیاد تغییر یک جامعه و قومی را تشکیل دهد. این تنها تغییر اوضاع و احوال یک قوم و ملت است که از ریشه درونی خود آن قوم و ملت تغذیه می کند قرآن معتقد است عمل تغییر در ظاهر و باطن باید دوش به دوش هم پیش رود. از این رو اسلام، کار درون سازی و تغییر در محتوای روحی و فکری را اگر در راستای صحیح و شایسته ای باشد «جهاد اکبر» و کار

برون­سازی و تغییر رو بنایی را باز هم اگر در جهت درست و شایسته ای عملی شود «جهاد اصغر» می نامد و این دو جهاد را به یکدیگر گره می زند و چنین عنوان می کند که اگر جهاد اصغر از جهاد اکبر جدا شود معنی و محتوای خود را از دست می دهد و از عهده هیچ دگرگونی حقیقی در صحنة تاریخ و اجتماع نمی­تواند برآید. دانشمندان و اندیشمندان، عوامل اصلی تحولات و دگرگونیهای اجتماعی را عوامل متعددی ذکر کرده اند و هر یک عاملی را علت موجده می دانند. گروهی عوامل مادی را منشأ پیدایش انقلابات و تحولات دانسته، برخی نیز فرهنگ و ایدئولوژی و به طور کلی محتوای باطنی انسان را اثرگزارترین عامل دگرگونیها می دانند.

 شهید صدر منشأ مشارکت سیاسی و اجتماعی را محتوای درونی انسانها می داند، محتوای درونی انسانها اندیشه و ارادة او را تشکیل می دهد و اساس جنبش ها را پدید می آورد به عبارت دیگر محتوای درونی انسانها، زیر بنا و مجموعه ی پیوندهای اجتماعی و ساختار زندگی شهر، رو بنای زندگی اجتماعی محسوب می شود پیوند محتوای درونی انسان ها با وضعیت اجتماعی، بیانگر نوعی رابطة علّی معلولی است که آیه « ان الله لا یغیر بقوم...» برآن دلالت دارد که تغییر سرنوشت اجتماعی انسانها به تغییر ارادة فردی آنها بستگی دارد و نقش آگاهی های عمومی را در گسترش مشارکت سیاسی نمی توان نادیده گرفت.

ص:25

است، قلمروی که در آن امام غایب، دست اندرکار فرارساندن ساعت موعود در زمان غیبت است(1) .

امامت  محوری ترین مفهوم فرهنگ تشیع است. که شیعه را از دیگر فرق اسلامی و ادیان جدا کرده و ویژگی خاصی بدان بخشیده است. با وجود عنصر امامت به عنوان بنیادی ترین عنصر معرفتی در مذهب تشیع، منظومه ای از مفاهیم مکمل در ساخت نظری و عملی شکل می گیرد و فرهنگ شیعه تکون می یابد. و به تبع آن علوم اسلامی شکل می گیرد. در واقع با مفاهیم کلیدی همچون انتظار، مهدویت، تشکیل حکومت جهانی، عدالت امر به معروف و نهی از منکرو... حلقةمفهومی و معرفتی اندیشة اجتماعی و سیاسی شیعه شکل می گیرد و این مفاهیم اساسی که جز و کلید واژگان اعتقادی شیعه هستند در برون داد معرفتی خود به تأسیس و ایجاد نهادهای سیاسی و اجتماعی در راستای مفهوم امامت و حرکت دین می انجامد.

لذاست که آموزه مهدویت یکی از عناصر اصلی و مهم در هرم معرفتی تشیع چه در ساحت نظر و چه در حیطة عمل بوده و هست و اساساً تشیع با قبول انتظارمهدی(عج) در دوران غیبت به اندیشه نظری و عملی خود در معرفت شناسی دینی می رسد.

همواره شیعه موضوع مهدویت را با هویت دینی – مذهبی خود یکی می داند و به این مسأله نگاه عقیدتی- کلامی دارد. چون اندیشه مهدویت تکیه گاه و زیر بنای تفکر شیعه به شمار می آید. نظام­نامه تئوریک شیعه براساس آموزه مهدویت، تدوین و تنظیم گردیده است این همان تفاوت اساسی و جوهری است که میان دیدگاه شیعه و اهل سنت در مورد شرایط، شیوه و شئون رهبری دینی بعد از پیامبر اکرم(ص) دیده می شود.

اصالت مبانی فکری و نگرش کلامی شیعی به مقوله " امام شناسی و مسئله خلافت" عامل اصلی اتکای شیعه به مسئله مهدویت است از این جهت آموزه مهدویت به کیان شیعه گره خورده است هیچ فرقه­ای در حوزه داخلی اسلام به اندازه تشیع، در حیات سیاسی – اجتماعی فرهنگی خود متأثر از اندیشه مهدویت نبوده است.

ص:31

در یک بازخوانی تاریخی در باب آموزه مهدویت این بحث عمدتاً از زاویه کلامی یا تاریخی بررسی شده است اما از آنجا که مهدویت منشوری است با ابعاد مختلف و وجوه متعدد، با توجه به محوریت عنصر امامت در اندیشه سیاسی شیعه، بعد سیاسی مهدویت اهمیتی دو چندان پیدا می کند از این جهت آموزه مهدویت اسلامی، بعد سیاسی مهمی در حوزه معارف اسلامی دارد.

بر این باوریم که آموزة مهدویت در گذرگاه تاریخی حیات سیاسی شیعه، تأثیراتی را برحوزة زندگی سیاسی شیعیان داشته است که این تأثیر پذیری سیاسی ناشی از عمق مفهوم آموزه مهدویت در اعتقاد و باور شیعیان به این مسأله است. حضرت مهدی (عج) یکی از دوازده جانشین منصوص پیامبر گرامی اسلام(ص) است و مصداق تام امامت در عصر حاضر به شمار می رود. آموزه امامت از همان ابتدا، بعد سیاسی مهمی در جامعه اسلامی داشته است(1) و به تعبیر شهرستانی در ملل و نحل هیچ موضوعی به اندازه امامت و جانشینی پیامبر(ص) شمشیرها را برهنه نکرده و خون ها را نریخته است(2).

شیعه با الهام و الگوپذیری از آموزه مهدویت، حرکت های اصلاحی و افتخارات بزرگی را در کارنامه وزین سیاسی خودخلق نموده است که در این میان پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار حکومت اسلامی با تفکر شیعی در ایران به رهبری امام خمینی(ره) و هدایت روحانیت شیعه را می توان به عنوان نقطه عطف مبارزات سیاسی شیعه، یاد نمود که به جامعه شیعی رویش مضاعف و به جهان اسلام حیاتی دوباره بخشید نقش باور داشت مهدویت در حیات سیاسی شیعه، یک نقش کلیدی و تعیین کننده است زیرا نشاط و سرزندگی، پویایی و بالندگی فرهنگ شیعی به خاطر برخورداری از چنین منبع انرژی است که در کانون تفکر شیعی قرار دارد.

ص:33

باشد و در قرائت دوم، گسترش عدالت خواهی و آمادگی اجتماعی برای ظهور حضرت می باشد این دو برداشت از انتظار فرج در همه حوزه ها ی اعتقادی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در سرنوشت جامعه اسلامی تأثیر گذار بوده است.

که در جهت احیای دین و اقامه توحید در سطح عام باشد. بر اساس این برداشت، نه تنها هر گونه تلاش در عصر غیبت برای بر پایی حکومت اسلامی، باطل و بی نتیجه است بلکه نتیجة معکوس داشت و منجر به تأخیر قیام حضرت می گشت. لذا استاد بزرگوار مرحوم شهید مطهری از این انتظار، تعبیر به انتظار ویران گر نموده و چنین بیان می کنند: برداشت قشری مردم از مهدویت و قیام و انقلاب مهدی موعود این است که صرفاً ماهیت انفجاری دارد و فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ظلم ها و اختناق ها، حق کشی ها و تباهی ها ناشی می شود(1).

در این نگرش، هر اصلاحی محکوم است زیرا هر اصلاح، یک نقطة روشن به حساب می آید. و هر گاه عمل مثبت و اصلاح اجتماعی در جامعه صورت پذیرد ظهور بعید الوقوع و غیر ممکن می گردد، پس ترویج فساد و فرهنگ اباحیگری، بهترین خدمت در جهت تسریع فرج و انتظار است. در بین طرفداران تفریطی انتظار نیز شدت و ضعف و نوسان وجود داشت اما، سرگشتی، بلاتکلیفی و عدم اصلاح امور جزو اصول مشترک این جریانات بود که در آن اتفاق نظر داشتند.

در بیانات و اظهارات معمار کبیر انقلاب امام روح الله نیز این تنوع قرائات مورد دقت و گوشزد قرار گرفته است امام، با انتقاد از صاحبان این فکر، زاویه انحراف آنها را در بیانات خویش مکرّر گوشزد فرمودند.

بعضی ها انتظار فرج را به این می دانند که در مسجد، در حسینیه و در منزل بنشینند و دعا کنند و فرج امام زمان(عج) را از خدا بخواهند...

یک دسته دیگری بودند که انتظار فرج را می گفتند این است که ما کار نداشته باشیم به این که در جهان چه می گذرد، بر ملتها چه می گذرد، بر ملّت ما چه می گذرد، به این چیزها کار نداشته باشیم، ما تکلیف های خودمان را عمل می کنیم، برای جلوگیری از این امور هم خود حضرت بیایند ان شاء الله درست می کنند...

ص:36

یک دسته ای می گفتند که خوب ! باید عالم پر از معصیت بشود تا حضرت بیاید، ما باید نهی از منکر نکنیم، امر به معروف هم نکنیم تا مردم هر کاری می خواهند بکنند، گناهان زیاد بشود که فرج نزدیک شود...

یک دسته ای از این هم بالاتر بودند و می گفتند باید دامن زد به گناهان، دعوت کرد مردم را به گناه تا دنیا پر از ظلم و جور شود و حضرت(عج) تشریف بیاورند...

یک دستة دیگر بودند که می گفتند هر حکومتی اگر در زمان غیبت محقق بشود این حکومت باطل است و بر خلاف اسلام است(1).

دستة دیگری بودند که می گفتند: هر حکومتی اگر در زمان غیبت محقق شود این حکومت باطل است و بر خلاف اسلام است. آنها مغرور بودند به بعضی روایاتی که وارد شده است بر این امر که هر عَلَمی بلند شود قبل از ظهور حضرت، آن عَلَم، علم باطل است آنها خیال کرده بودند که نه، هر حکومتی باشد در صورتی که آن روایات، که هر کس عَلَم بلند کند، عَلَم مهدی بعنوان مهدویت بلند کند حالا ما فرض می کنیم که یک همچو روایاتی باشد، آیا معنایش این است که تکلیفمان دیگر ساقط است(2) ؟

اینهایی که می گویند که هر عَلَمی بلند بشود... خیال کردند که هر حکومتی باشد، این بر خلاف انتظار فرج است.

ایشان با نکوهش کسانی که در زمان غیبت، تشکیل حکومت را جایز نمی دانند و هر گونه فعل و تلاش اصلاحی برای رفع ظلم و فساد و تبعیض را حرام می شمارند، خطاب به آنان می فرماید: ای بی خردان ! اسلامی که می گوید : وَ قاتِلو المشرِکینَ کافّةً کَما یُقاتِلوُنَکُم کافة(3)، آیا می گوید بنشینید تا طعمة دیگران شوید؟ اسلامی که می گوید: وَاقتُلُوهُم حَیثُ ثقِفتُمُوهُم َو أََخرِجُوهُمِ مِن حَیثُ أَخرَجوکُم(4) ، آیا می گوید دست روی دست بگذارید تا دیگران بر شما

ص:37

چیره شوند؟ اسلامی که می گوید: وَ قاِتلوُا فی سَبیلِ اللهِ الّذینَ یُقاتِلوُنَکُم(1) ، می گوید خود راتسلیم دیگران کنید؟ اسلامی که می گوید: "الخیر کلّه فی السیف و تحت ضلّ السیف ولا یقیم الناس الّا السّیف و السّیوف مقالید الجّنۀ و النّار"(2) و " للجنّة باب یقال له باب المجاهدین

"(3)و صد ها آیات و احادیث دیگر برای جنگ با اجانب و برای استقلال کشور آیا مردم را از کوشش و جنگ باز می دارد؟(4)

بنابراین، دیدگاه تفریطی و واگرایانه به انتظار فرج به این معنا است که جامعه بایستی به حال خود رها شود و نباید به فساد آن توجهی نشان داد تا زمینه ظهور فراهم آید، عده ای نیز فراتر از این عقیده معتقدند نه تنها نباید جلوی فساد و گناهان را گرفت، بلکه بایستی به آنها دامن زد تا هر چه بیشتر زمینه ظهور حضرت مهدی (عج) فراهم آید(5).

در این راستا اینان هر حرکت اصلاح طلبانه ای را محکوم به شکست دانسته و به هیچ تحول و حرکتی کمک نمی کنند و با همه حرکت ها با بدبینی می نگرند " این گروه طبعاً به مصلحان و مجاهدان و آمران به معروف و ناهیان از منکر با نوعی بغض و عداوت می نگرند زیرا آنان را از تأخیر اندازان ظهور و قیام مهدی(عج) می شمارند. برعکس اگر خود اهل گناه هم نباشند در عمق ضمیر و اندیشه با نوعی رضایت به گناهکاران و عاملان فساد می نگرند زیرا اینان مقدمات ظهور را فراهم می نمایند.

طبیعتاً این نوع برداشت از ظهور و قیام مهدی(عج) و این نوع انتظار فرج، که منجر به نوعی تعطیلی در حدود و مقررات اسلامی و گسترش فساد به وسیله مستکبران می شود نوعی اباحی گری باید شمرده شده و به هیچ وجه با موازین اسلامی و قرآنی مطابقت ندارد.

ص:38

این نگرش قشری و سطحی از انتظار، تأثیرات خود را بر دیگر زوایای زندگی اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و … در جامعه ی شیعی گذاشت و این حوزه ها را متأثر از خود نمود در این بخش به کیفیت تأثیرگذاری انتظار سلبی در ابعاد اعتقادی، اجتماعی، و سیاسی در جامعه ی شیعه می پردازیم و مؤلفه های هریک را در بعد سلبی بررسی می کنیم.

سیره ی غالب امامان شیعه، دور بودن از حکومت را نشان می داد و هم روایات قابل توجهی، همه حکومت های پیش از ظهور (عصر انتظار) را نامشروع تلقی می کرد(1). در ذهن و اعتقاد توده، کژتابی از این آموزه شکل گرفت که فرهنگ انتظار سلبی را در روح و روان آحاد جامعه اسلامی تثبیت نمود.

طرفداران این دیدگاه برای انتظار، ماهیت انفجاری قائل بودند و بر این باور که برای اصلاح جهان باید اوضاع چنان ملتهب و مخدوش گردد که به مرحله انفجار برسد اصرار می ورزیدند. این دیدگاه ترویج نوعی اباحی گری بود که به توجیه حقایق موجود و تسلیم شدن در برابر مستکبران و ظالمان می پرداخت این تیپ فکری، مصلحان، مجاهدان، و آمران به معروف و ناهیان از منکر را تأخیر اندازان در امر ظهورمی شمارند و اگر در حریم شخصی و فردی خود اهل گناه و نسیان نباشند از اعماق اندیشه و باطنشان نوعی همدلی و رضایت از معاصی و مفاسد اجتماعی دارند و عملاً مسیر جامعه را یک سیر قهقرایی می دانستند.

می رسد شهید مطهری این نوع برداشت را نوعی اباحی­گری می­داند و لازمه ی این نوع تفکر این است که به مصلحان و مجاهدان و آمران به معروف و ناهیان از منکر با نگاه عدالت گونه نگریسته شود(1).

را شرایط و موقعیت زمان مشخص می­نموده است(1). لذا به مدد استراتژی تقیه می توان با پنهان داشتن اعتقاد وایدئولوژی خویش، در انجام فعالیتهای زیرزمینی و مخفیانه هم نیروی انسانی شیعه و هم ایدئولوژی و تفکر تشیع را از مراحل و موقعیت های سخت عبور داد.

با آغاز دوران غیبت کبری، زندگی عمومی و سیاسی شیعیان، با مشکل مواجه شد عدم حضور فیزیکی امام (ع) در جامعه دو دیدگاه غالب در بین شیعیان را رقم زد. برخی معتقد بودند که در دوران غیبت به دلیل عدم حضور امام معصوم، باید به زندگی تقیه آمیز در سایه حکومت های نامشروع اکتفا کرد و هیچ گونه مجاهدت و تلاشی در جهت اصلاح وضع حاضر و تشکیل حکومت نباید انجام داد زیرا منصب حکومت، منصب ائمه است و ولایت از آن امام معصوم است و احدی چنین حقی را برای تشکیل حکونت ندارد(2). برخی از فقها هم نظیر امام خمینی (ره) در عصر غیبت قائل به نیابت حداکثری فقیه از امام معصوم بودند فلذا تشکیل حکومت را واجب می دانستند. وقتی ادبیات سلبی انتظار به گفتمان رایج تبدیل شد تقیه بیشترین حجم از رفتار سیاسی مسلمانان را به خود اختصاص داد و انتظار فرج در جامه تقیه، گفتمان تقدیرگرایی را رقم زد که رخوت و سکون و سستی در جامعه معلول نگاه افراطی به تقیه است. در این نگاه منتظر بی هیچ گونه تلاشی و صرفاً به امید آینده ای بهتر، در انتظاری فرسایشی و رو به زوال به سر می برد.

دستیابی به این هدف، همواره با حکومت پهلوی در تعامل و سازش بوده و ظلم رژیم به مردم ایران را نادیده می انگاشتند. بعد از انقلاب اسلامی نیز به دلیل تضاد افکار آنان با انقلاب اسلامی، نه تنها با آن همکاری نکردند بلکه در مواردی با آن مقابله نیز می کردند این  گروه که به انجمن حجتیه معروف اند «در ظاهر با فساد مخالف اند ولی در عمق ضمیرشان به اشاعه ظلم و فساد برای تسریع ظهور مهدی به عنوان تقویت زمینه های منفی که لازمه قیام حضرت است رضایت می دهند(1).

این گروه قائلند برای تحقق انقلاب مهدی(عج) باید بسترها و زیرساختهای منفی در جامعه مثل تبهکاری و ستمگری ها شیوع پیدا کند.(2)

بعد از آغاز قیام امام خمینی (ره) که به رویداد 15 خرداد 42 منجر شد در سال های بعد جریان متأثر از تفکر اخباری گری(موسوم به انجمن حجتیه) بیشتر مبارزه خود را متوجه تفکر امام خمینی(ره) نمود(3). و می کوشید تا با تکیه بر روایاتی که هر گونه قیام قبل از ظهور موعود را نفی می کنند و نا مشروع می دانند، جبهه مقابل رااین گونه بنمایانند.

 امام نیز بیشترین کوشش های فکری خود را برای نشان دادن مشروعیت جنبش و قیام در عصر انتظار به کار برد و با بیان آرای خود در باب ولایت فقیه و ارتباط گسترده با مردم و دعوت همه آنان از زن و مرد در عرصه مسئولیتهای اجتماعی، مفهوم تازه انتظار را رقم زد.

سر انجام انجمن حجتیه در پی سخنرانی حضرت امام خمینی(ره) مبنی بر مذمت کسانی که معتقد به تشدید فساد برای ظهور امام زمان(عج) بودند، منحل شد بدان خاطر که امام خمینی این فکر را یک اندیشه وارداتی و دارای ریشه استعماری می دانست که استعمارگران، تفکر

ص:44

جبر و انفعال را از این طریق در میان دینداران ترویج می دهند تا به راحتی بتوانند سلطه خود را ادامه دهند.

نظریه های سلبی حکومت شیعه معتقد بود که رهبری سیاسی از آن معصوم است و قابل واگذاری به غیر نیست و شیعیان در دوران غیبت نمی توانند نظام سیاسی تشکیل دهند و دوران غیبت دوران انتظار است. و معتقد به عدم همکاری با حکام جائر بودند و همچنین بر این عقیده بودند که باید از حکومتها فاصله گرفت و هر گونه همکاری با دولت حرام است. این اندیشه، دوران غیبت را دوران، تقیه زمانیه می داند یعنی اینکه چون زمان غیبت زمان تقیه است اگر انسان امکان تشکیل دولت را هم داشت، نباید تشکیل دولت بدهد. بر اساس این نظریه شیعیان نباید علیه دولت قیام کنند و همینطور هرگز نباید با دولت نیز همکاری داشته باشند و نیروی بی طرفی در جامعه تلقی شوند. که این نظریه در طول تاریخ یک انحطاط و عقب گرد سیاسی را برای مسلمانان رقم زد. و در پرتو تفکر اخباری گری،فقهاء هیچگاه در رأس هرم حاکمیت سیاسی قرار نداشتند. بلکه از دور نظاره گر جور حکام بودند و دل به ظهور ناگهانی حضرت(عج) داشتند.

پرداخت و نقش محوری امام خمینی(ره) را به عنوان نخبه فکری در تحول این واژه و عینیت بخشیدن آن در حوزه های کلامی ، سیاسی و اجتماعی را بررسی می کنیم.

عقل گرایان از تحول، برخوردار گردید، چندان که امروز می توان از تاریخ شیعه بر پایه اندیشه اجتهادی و عقلانی، مفاهیم گوناگون از انتظار را به تناسب شرایط هر دوره دریافت کرد.

بسیار طبیعی بود که با این اجتهاد، عصر منتظران دوره علامه حلی هم دچار تحول شد و آنان همانند خود او باید در عرصه های تازه ای از مسایل اجتماعی سیاسی حضور یابند که از وظایف اختصاصی امام تلقی می شد.

با ظهور صفویان در عرصه تاریخ سیاسی اجتماعی ایران، این سرزمین دچار تحول فوق العاده ای شد و آنان عرصه تازه ای را برای مسئولیت های فقیه، فراهم ساختند، و از وی به عنوان نایب امام زمان(عج) خواستند در عرصه های تصمیم گیری مهم حکومت مانند مشاوره، قضا و سیاست گذاری حاضر باشند علاوه براین ده ها منصب مهم را برای روحانیون آماده کردند(1). محقق کرکی در دستگاه صفویان منصب«شیخ الاسلام اول» را داشت در این مقطع ورود بیشتر فقیهان اصولی(عقل گرا) باز هم منجر به افزایش مسئولیت­های بیشتر اجتماعی آنان شد و منتظران موعود در این دوره را با عرصه های تازه ای از مسئولیت­های اجتماعی درگیر کرد این همکاری و پذیرش مسئولیت موجب شد تا پاره ای از مسئولیت ها چون قضا، جبایت خراج، فرماندهی جنگ ها و برپایی نماز جمعه را عهده دار شوند. با سقوط صفویان و آمدن افشاریان و کاهش نفوذ فقیهان اصولی، بار دیگر موضوع اختیارات فقیه، محل نزاع دو تیپ اخباری و اصولی شد. اصولیها بار دیگر با ظهور بهبهانی و کاشف الغطاء توانستند ابتکار عمل را بدست بگیرند و به ساماندهی نظام مرجعیت پرداختند. مراجع شیعه در تاریخ ایران قاجار در ماجراهایی چون جنبش مشروطه و نهضت تنباکو تأثیر گذار بودند و بالتبع، انتظار منتظران در این دوره نیز با دوره های پیشین متفاوت شد. احساس مسئولیت عمومی مردم در این دوره کاملاً با دوران گذشته تفاوت کرد فقیهان اصولی این دوره در بزرگترین حادثه فکری یعنی نوشتن قانون اساسی اول برای ایران، نقش آفرینی کردند و کسانی چون نایینی برای نخستین بار از منظر اجتهادی و فقهی به تئوریزه کردن نظام سیاسی مشروطه پرداختند به طور کلی ورود به عرصه سیاسی و اجتماعی معطوف به انتظار فرج در این مقطع تاریخی عمق بیشتری گرفت و با تولد سیاسی امام خمینی(ره) و خلق انقلاب اسلامی به اوج غلیان رسید.

ص:50

الکافرون(1)» در این آیه شریفه قرآن کریم ناامیدی از رحمت خدا را از ویژگیهای کافران برشمرده است(2).

مسلمانان بر اساس وعده های قرآن کریم، عقیده دارند که طبق قانون خلقت و سنت آفرینش، حکومت جهان به دست صالحان و حق پرستان خواهد افتاد و عدالت و امنیت در سراسر جهان برقرار خواهد گردید.

ویرانگر و افیون توده­ها است. تحرک و پویایی اجتماعی موجب می شود که هرگز منتظر واقعی در برابر رهبران فاسد و استعمارگر نه تنها خضوع نمی کند بلکه دائم در حال مبارزه با فساد و حاکمان فاسد به سر می برد و در انتظار آینده ای روشن و نوید بخش به سر می برد. انتظار مهدی (ع) با توان بخشی و تزریق انرژی مثبت و دمیدن روح امید و سازندگی به فرد و جامعه، عاملی در جهت پویایی و تحرک اجتماعی است.

این بعد، به مهدی اقتدا نکند و به او تشبّه نجوید(1). فلذا امر به معروف و نهی از منکر یکی از سازوکار های مهم در عصر انتظار، در جهت کاهش ناهنجاری های اجتماعی است انجام این فریضه باعث استحکام و تعادل نظام اجتماعی می گردد وتعطیل آن، به انحراف و

ناهنجاری­های اجتماعی دامن می زند و موجب اضمحلال و نابودی جوامع مسلمین می گردد.

او وظیفه مؤمنان را، دست یابی به حکومت اسلامی که بتواند زمینه قیام قائم را به بهترین صورت فراهم آورد اعلام نمود در نتیجه این دگرگونی مفهومی، تقیه از بار منفی خود تهی شد و به منزله یک ابزار مبارزاتی و مبارزه­ی پنهانی علیه ظلم و استبداد نمود پیدا کرد و با تأسیس حکومت اسلامی، تقیه در ساحت حکومت رنگ باخت اما استراتژی تقیه تعطیل نمی گردد.

حقیقی این دو اقتدار هستند(1). در زمان غیبت آخرین امام معصوم هم این دو اقتدار دینی و سیاسی مختص به فقهای عادل می باشد.

امام خمینی (ره) از نوادر علمایی بود که علاوه بر بسط نظری و تحلیل مباحث فقهی، در حیطه عمل نیز موفق به اجرای آن مباحث شده، کتاب ولایت فقیه ایشان علاوه بر انتفاعات علمی و استخراجات فقهی، منشور نهضت انقلاب ایران شد ولایت مطلقه فقیه، تئوری بود که ضمانت زعامت و رهبری حکومت اسلامی را در عصر غیبت برای فقیه جامع الشرایط، تجویز و قانونمند می کرد. مرحوم امام در همین کتاب می فرمایند:

«اکنون که دوران عصر غیبت امام (ع) پیش آمده و بنا است احکام حکومتی اسلام باقی بماند و استمرار پیدا کند و هرج و مرج روا نیست، تشکیل حکومت لازم می آید. عقل هم به ما حکم می کند که تشکیلات لازم است تا اگر به ما هجوم آورند بتوانیم جلوگیری کنیم ... اکنون که شخص معینی از طرف خدای تبارک و تعالی برای احراز امر حکومت در دوره غیبت تعیین نشده است، تکلیف چیست؟ آیا باید اسلام را رها کنیم؟ دیگر اسلام را نمی خواهیم(2)؟ ...

جامع الشرایط در عصر غیبت، به مفهوم انتظار و ابعاد آن جان تازه ای بخشیدند اما اوج این استنباط ها را امام خمینی (ره) صورت داد ایشان که مهم ترین مسئولیت امام معصوم را حفظ واجرای احکام اسلامی و انجام این مهم را منوط به تشکیل حکومت اسلامی می دانست، با اعلام مبارزه آشکار خود با نظام سلطنتی و ارائه ی دیدگاه ولایت فقیه به عنوان رأس نظام اسلامی، بزرگ ترین تحول در مفهوم انتظار را به وجود آورد. در نتیجه دیدگاه ایشان همان گونه که فقیه جامع الشرایط واجد اختیاراتی چون استنباط احکام، قضا و غیر از این ها در عصر غیبت است مسئولیت برپایی حکومت اسلامی را نیز به عهده دارد ایشان برای تبیین این دیدگاه به برگزاری جلسات درسی در تبیین این موضوع پرداخت و از حکومت اسلامی در عصر غیبت به عنوان جهاد اکبر یادکرد(1). و آن را از امور بدیهی عقلی شمرد(2). و روایت های به ظاهر مخالف با این حکم عقلی را مربوط به مواردی دانست که تشکیل دهندگان حکومت، قصد اجرای قوانین اسلام را نداشته باشند.

انتظار سلبی موضع تدافعی و منفعلانه شیعه در مقابل حرکت های استکباری بوده است و حرکت تهاجمی و فعّالانه شیعه که همواره آن را در یک مبارزه تاریخی در برابر طاغوت نگه داشته را انتظار ایجابی رقم زده است.

این دو قرائت از انتظار و مهدویت همواره در همه حوزه های اعتقادی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در سرنوشت جامعه اسلامی تأثیر گذار بوده است.

در گفتار دوم بعد از تعریف انتظار سلبی ویژگیهای کلامی، اجتماعی و سیاسی آن را بررسی کرده ایم.و در گفتار سوم بعد از تعریف وتبیین گفتمان ایجابی انتظار به بازکاوی ویژگیهای آن در حوزه های مختلف پرداخته ایم.

ص:58

هویت همان معناداری در دو سطح فردی و اجتماعی است که کنش­گران اجتماعی را قادر می­سازد به پرسش­های بنیادی معطوف به کیستی خود پاسخی مناسب و قانع کننده بدهند «اشخاص با درک نوعی خودآگاهی درباره­ی هویت خویشتن، قابلیت و توانایی قوام بخشیدن به شخصیت فردی و اجتماعی خویش را می­یابند و با طرح نوعی الگوی معنابخش فکری- رفتاری به ترسیم گفتمان­های خاص هویتی می­پردازند.»(1)

بدون برخورداری از چارچوب­های مشخص هویتی، افراد یک جامعه امکان برقراری ارتباط معنادار و مستمر را با یکدیگر نخواهند داشت. هویت یکی از اجزای اصلی واقعیت ذهنی است و مانند هرگونه واقعیت ذهنی، در رابطه­ای دیالکتیکی با جامعه قرار دارد. هویت فردی جدا از سپهر اجتماعی دیگران معنادار نیست. افراد یگانه و متفاوت هستند، اما هویت آنها در اجتماع ساخته می­شود؛ یعنی افراد در چارچوب فرآیندهای اجتماعی شدن اولیه و ثانویه که خود و دیگران را تعریف و بازتعریف می­کنند، شکل می­گیرند.(2)

بنابراین هویت سطوح مختلفی دارد که از سطح فردی شروع می­شود و به سطح گروهی (جمعی)، ملی و فراملی نیز می­رسد لذا هویت امری سیّال است که همواره مؤلفه­های اصلی آن دچار تغییر و تحول می­شوند. مروری بر تاریخ یکی دو قرن گذشته در باب هویت، در جامعه ایران نشان می­دهد که مؤلفه­های هویت در کشورمان از سه حوزه ایران،اسلام و غرب متأثرند.به دنبال حیات مشترک و طولانی دو حوزة اول، مؤلفه­های ملی و مذهبی تا دوران قاجاریه به میزان زیادی با یکدیگر سازگاری و همزیستی مسالمت آمیز داشته­اند. اما به دنبال آشنایی و تحمیل عناصر مدرن غربی به فرهنگ و هویت ایرانی- اسلامی از اوایل سده نوزدهم میلادی، شاهد بروز نوعی بحران در هویت ایرانیان بودیم. در واقع با گذشت کمتر از دو قرن از

ص:62

نفوذ ارزشهای بنیادین فرهنگ غرب به جامعه ایران قبل از انقلاب اسلامی، شاهد عدم سازگاری هویت دینی- ملی با هنجارهای مدرنیته خصوصاً در عصر پهلوی بودیم.

اما وقوع انقلاب دینی (religious revolution) در آخرین دهه­های قرن بیستم، آن­هم در قلمرو حکومتی که توسط معتبرترین دستگاههای امنیتی و تحلیل گران مسائل اجتماعی- سیاسی «جزیرة ثبات» (island of stability) منطقه نامیده شده بود چالشهای اساسی فرا روی صاحب نظران و تحلیل­گران سیاسی- اجتماعی قرار داد و اکنون که بیش از سه دهه از عمر این رخداد عظیم می­گذرد، با انبوهی از تحلیل­ها و تبیین­هایی مواجهیم که هریک کوشیده اند علل و عوامل این تکانه مهیب را تشریح کنند. در مورد انقلاب اسلامی ایران مطالعات گوناگون و گسترده­ای صورت گرفته که تبیین ماهیت دینی این انقلاب، بخشی عمده از این مطالعات می­باشد. این رویداد بزرگ و بی­نظیر، ضمن طرح اسلام به عنوان یک نیروی جدید در جهان مدرن، بر نظریة «پایان یافتگی دورة دین» خط بطلان کشید و ثابت کرد که نه تنها دوره دین و باورهای دینی به پایان نرسیده، بلکه می­تواند نیروی تحول­زای جوامع نیز باشد. از این رو فهم و تحلیل زیرساخت­های فکری این انقلاب که در نهاد فکری و تاریخی شیعه به منزلة منبع محرکه و تغذیه فرهنگی آن نهفته است، ضروری است.

تفاوت اصلی این انقلاب با انقلابهای بزرگ دنیا، تفاوت در رسالت فرهنگی و هویت دینی مستقل بود. در انقلاب دینی، انقلاب از هویت دینی بر می­خیزد و انقلابها به ندایی که از درون می­شنوند، پاسخ می­دهند و با خون، درخت انقلاب را آبیاری می­نمایند. هویت دینی در انقلاب اسلامی، انسانها را به ارزش­های اخلاقی و قوانین الهی پای­بند ساخت و انقلاب مردم را به ستم زدایی و عدالت خواهی سوق داد. در هویت دینی انقلاب اسلامی، انسانهای معتقد به وحی الهی، هر نوع سازش با ابر قدرت­ها را برخلاف ارزشهای مسلم انقلاب دانسته و آن را رد کرده و سلطه­پذیری استکبار را عار و ننگی ابدی برای خود تلقی می­کنند. این انقلاب عظیم مردمی و الهی که برای پیش­برد اهداف و رسالت­های خود، بر ایمان و اعتقاد راسخ و قلبی توده­های مؤمن و متدین تکیه دارد، با ارایه الگویی  عینی و عملی از یک نظام سیاسی و

ص:63

اجتماعی مبتنی بر ارزشهای الهی و انسانی، از یک سو بسیاری از مدعیان دروغین اندیشه و فرهنگ را به چالش فرا خواند و از سوی دیگر، چون بارقه­ای امید بخش در ظلمتکده تفکرات امانیستی رژیم سابق در حیات سیاسی ایران معاصر ظهور نمود. هویت دینی به دلیل ماهیت و محتوایی که دارد تقریباً مهم­ترین بُعد هویت است که نقش بسیار تعیین کننده­ای در هویت­یابی افراد یک جامعه بازی می­کند، می­توان ادعا داشت تقویت این بعد از هویت، موجب دوام و قوام سایر ابعاد آن شود و از سوی دیگر چالش در این حوزه می­تواند زمینه­ساز بحران در سایر ابعاد هویت شود. این ادعا در جوامعی که دین رکن اساسی ادارة آن را مشخص می­کند کاملاً صادق است.

برخورداری از دین و تعالیم مذهبی مشترک، پایبندی و وفاداری به آن، اعتقاد و تمایل به مناسک و آیین­های مذهبی فراگیر در فرآیند شکل­دهی هویت ملی، بسیار مؤثر است. مذهب از گذشته تاکنون عامل بوجود آورندة هویت مشخصی برای معتقدان خود و تمایز بین آنها بوده که اعتقادی به آن نداشته­اند. یعنی هویت انسانها با مذهب و دین آنها شناخته می­شد. یهودی، مسیحی و مسلمان بودن، هویت فرهنگی انسانهای مختلف را به نمایش می­گذاشت. در انقلاب ایران نیز یکی از ارکان مهندسی ماهیت آن، عنصر دین بود. اسکاچ پل در این خصوص معتقد است: «اسلام شیعه، هم به لحاظ سازمانی و هم به لحاظ فرهنگی در ایجاد انقلاب ایران نقش تعیین کننده داشت......شبکه­ها و صورت­ بندی اجتماعی و اسطوره­های محوری اسلام شیعه به هماهنگ ساختن مقاومت توده­های شهری کمک کرد و ارادة اخلاقی لازم را برای مقاومت آنها در برابر سکوت ارتش فراهم کرد.(1)

ص:64

امامت تنها مقام مشترک بین انبیاء و ائمه هدی و فقهاء جامع الشرایط می­باشد. برخی از پیامبران عظیم­الشأن الهی دو رسالت و وظیفه داشتند یکی وظیفه «نبوت» و دیگری وظیفة «امامت» نبوت یعنی ابلاغ پیام الهی به انسان­ها. اما امامت یعنی تقبلّ اجراء پیام الهی در متن جامعه و برقراری یک نظام براساس آن پیام. براساس این اصل هر پیغمبری «نبی»بود، اما فقط بعضی از آنها «امام» بودند.(1)

از نظر دکتر شریعتی، ائمه شیعه به خاطر شخصیت انسانی خودشان حتی رهبری جامعه را دارند و جامعه به رهبری آنها نیازمند است. بنابراین، اعتقاد به امامت در مفهوم تشیع، تسلیم انسان معتقد و موحد را در برابر هرگونه نظام ضد آن نظام نفی می­کند، و اعتقاد به این است که در زمان غیبت امام معصومحکومت­هایی که شیعه می­تواند بپذیرد، حکومت­هایی هستند که به نیابت از امام شیعی، براساس همان ضوابط و همان راه و همان هدف بر مردم حکومت می­کنند.(2)

امام در آیین تشیع شأن سیاسی دارد. شیعه امامیه به وجود امام در هر زمان اعتقاد دارد. سر سلسلة حلقه امامت را شخص علی­بن ­ابیطالب (ع) و منتهی­الیه این رشته را امام مهدی (عج) می­­دانند. علاوه بر نص صریح و احادیث و تفسیری که از برخی آیات قرآن می­شود. شیعه اعتقاد دارد که نصب امام به لحاظ «عقلی» نیز قابل استدلال است. نیاز به کسی که حقایق موجود در دین را که عامه مردم قادر به فهم و درک آن نباشند را درک و ابلاغ کند و همچنین لزوم هدایت مردم به فضایل هرچه بیشتر و مواردی مانند آن، مسائلی است که ریشة عقلانی دارند.

با پذیرش قاعده امامت، آموزه نص به این مفهوم که هر امامی از سوی امام پیش از خود تعیین و معرفی می­شود و اینکه این امام از سلاله فاطمه و از نسل حسین (ع) است، تداوم نص را در تعیین امامان بعدی تضمین می­کند. امام منصوص، باید از ویژگی عصمت برخوردار باشد

ص:66

چرا که چنین خصلتی دربردارنده عدالت به معنی واقعی در بالاترین امکان است. وظایف و مسئولیت­های سیاسی امام بسیار گسترده است. اهم وظایف کلامی- سیاسی امام عبارتند از:

ریاست عالیه و نیروی نظامی، تفسیر شریعت و بیان احکام مستحدثات، اجرای احکام و حدود نظارت بر ثروت­های عمومی، برقراری قسط و عدل، پاسداری از مرزهای اسلامی، در صورت لزوم جهاد کردن(1) و مهم­ترین وظیفه «رهبری مشروع جامعة اسلامی» که این وظیفة مهم یعنی حق تشکیل حکومت است و رهبری آن، از آن امام معصوم (علیهم­السلام) است و در هر زمانی، امامی معصوم حضور دارد و در دوران غیبت، نائب (خاص- عام) امام زمان (عج) که فقیه جامع­الشرایط است حق حکومت و رهبری دارد. این مسأله در ایران همواره مورد استناد علما و روحانیان قرار می­گرفت و مردم مسلمان ایران را متوجه این مطلب می­کردند که حکومت فعلی اسلامی نیست و حاکم جامعه اسلامی باید فقیه جامع­الشرایط باشد.

بنابراین ولایت یعنی حق رهبری و حکومت و حق تصرف در مال شخص به نفع دین اکثریت جامعه و یا فقراء و ضعفاء. و حق تعیین و نصب مقامات نظامی و کشوری و حق سرپرستی و نصب امین بر اموال ایتام، مجهول المالک و موقوفات و به طور کلی حق ادارة اجتماع براساس ضوابطی که خداوند ارسال فرموده حق ولایت و امامت بعد از پیغمبران و به ویژه آخرین پیغمبر و خاتم الانبیاء به اوصیاء بلافصل آنها می­رسد. اوصیاء پیغمبر خاتم یعنی ائمه معصومین (علیهم­السلام) مانند شخص پیغمبر، امامت و ولایت بر مردم داشتند. اما نبوت نداشتند یعنی به آنها وحی نازل نمی­شد اما ولایت داشتند. خداوند در قرآن می­فرماید: «یا ایّها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرّسول و اولی الامر منکم»(1) یعنی ای مؤمنان از خدا و پیغمبر او و نیز از «اولی الامر» هائی که از خودتان دارید اطاعت کنید.

طبق احادیث معتبر و صحیح منظور از اولی الامر، ائمه معصومین (علیهما­السلام) هستند و نیز هر مقامی که از آنها نیابت داشته باشند. بعد از غیبت امام دوازدهم (ع) نوّاب خاص و عام آن حضرت یعنی فقهاء جامع­الشرایط و مجتهدین، این مقام را به وراثت می­بردند.یعنی در زمان غیبت «ولایت فقیهان» شروع می­شود.(2)

تکلیف هیچ وقت از انسان ساقط نمی­شود چه زمان پیامبر باشد و چه زمان وصی پیامبر و چه زمان غیبت وصی و عصر فقاهت. انسان همیشه مکلف است و باید تکلیف خود را پیدا کند و به دست آورد. و در زمان غیبت امام معصوم مسلمان­ها برای آشنایی با تکلیف و وظایف شرعی خود باید یکی از سه راه را طی نمایند:

1. اجتهاد کند و شخصاً وظایف خود را از منابع اسلام به دست آورند و استنباط نماید و این نیاز به تحصیل دارد.

2. در صورت عدم امکان اجتهاد، تقلید کند.

3. عمل به احتیاط کند.

بنابراین کسی که قادر به استنباط احکام شرعی می­باشد «مجتهد و فقیه» نامیده می­شود. وظیفة مجتهد، تطبیق قوانین کلی بر موارد جزئی و استنباط حکم شرعی فرعی برای موضوعات جدید براساس مبانی و اصول استنباط است.

برداشت و تفسیر علما و روحانیون شیعه از مفاهیم و آموزه­های شیعه بسیار متفاوت از تفسیر سنتی و کهن آن است. در این تحول و تغییر تدریجی، اجتهاد نقش اساسی داشته است و مانع سکون و رکود در مذهب تشیع شده است. مسأله اجتهاد در مذهب تشیع، از ارزش و مقام والایی برخوردار است و در تحولات ایران به ویژه انقلاب اسلامی این تغییر و تحول در برداشت و فهم از باورها، رفتارها و نمادهای مذهبی که هدف آن ایجاد نوعی تحرک سیاسی و ظلم ستیزی می­باشد نقش بسیار مهمی در پیروزی و موفقیت این تحولات داشته است.

سیاست، جعل شده است بنابراین به مقتضای این قاعده هر عقد و پیمان و هر ایقاع و قراردادی اگر موجب علو و عزت و شرف کافر بر مسلم شود باطل است.

همچنین سخن پیامبر اکرم (ص) که فرمود: «الاسلام یعلو و لا یعلی علیه» دلالت بر این دارد که مجموعه قوانین و احکام، اعم از حقوق جزائی و مدنی و مانند آن موجب علو و برتری مسلمان بر کافر است در تمامی امور آیین آنها واقع می­شود از عقود، ایقاعات، ولایات، معاهدات، پیمان­ها، ازدواج­ها و مانند آن در تمام این مسائل اعم از روابط فردی و اجتماعی، کفار نمی­توانند بر مسلمانان علو و سلطه داشته باشند. و هرجا نتیجة پیمان، معاهده و قراردادو عقد و نتیجة ایقاع، سلطه کافر بر مسلم باشد این امور باطل و منفی هستند و اعتبار حقوقی ندارند. به فرض اگر پیمانی بین یک کشور اسلامی و یک کشور غیراسلامی واقع شود، اگر نتیجة آن پیمان سلطه کافر بر مسلمانان باشد، این پیمان هیچ ارزش قانونی و شرعی ندارد.(1)

عنصر نفی سلطه و استکبار ستیزی از  عناصر مهم و نقش­آفرین در فرهنگ سیاسی شیعیان است که در زمان­های مختلف، عامل بیگانه ستیزی و مقابله با استکبار توسط شیعیان بوده است. این شاخصه در واقع ضامن استقلال سیاسی و اقتصادی مسلمانان در برابر سایر کشورها می­باشد و به ویژه در سده­های اخیر نقش مهمی در سرنوشت کشورهای اسلامی داشته است.

است. هرچند تقیه به عنوان یک اصل انحصاری شیعی، با تفکر و عمل شیعه قرین شده است، نه تنها در تاریخ اسلام منحصر در شیعه نیست بلکه باید آن را در رفتار طبیعی و معتدل و احتیاط آمیز انسان­ها تلقی کرد که در عرف بیشتر اقوام و ملل سابقه دارد و متضمن واکنش فرد یا قوم مقهور یا در اقلیت است که توانایی مقابله و مبارزه مستقیم را ندارند یا مبارزه مستقیم به مصلحت آنان نیست. موقعیت شیعه در تاریخ به دلیل وجود نظام­هایی که همواره علیه آنان اقدام می­کرده­اند، باعث شده است که خردمندانه برای پیشگیری از زوال حتمی و استمرار تاریخی اندیشه­های خود از بیان آزادانه دیدگاه­هایشان پرهیز کنند.(1) هرچند این دیدگاه مانع قیام و شورش علیه حکومت­های ظالم در مواقع مناسب نشده است. این رفتار محتاطانه برای همه گروه­ها معقول و منطقی تلقی می­شود؛ ولی در این میان به دلیل اقلیت بودن شیعیان، این ساز و کار حفاظتی مخصوص شیعیان شد، به ویژه اینکه در فقه شیعه نیز بحث مستقلی به آن اختصاص یافته است. هر چند این نکته نافی این معنا نیست که در ادبیات فقهی اهل سنت نیز تقیّه وجود داشته و دارد.(2)

واجب بودن تقیه از روشن­ترین احکام عقلی است. خداوند در قرآن شریف می­فرماید:

« من کَفَرَ بالله من ایمانه الّا من اُکره و قلبه مطمئنّ بالایمان»(3): یعنی غضب خدا بر کسی است که کافر به خدا شد پس از ایمان آوردن، مگر کسانی که از روی اکراه اظهار کفر کردند و قلب آنها به ایمان به خدا مطمئن باشد.

آیه درباره عمار یاسر نازل شد کفار او را اجبار کردند که کافر شود او هم اظهار کفر کرد و هر چه آنها خواستند از ناسزاها گفت سپس گریان پیش پیامبر اکرم (ص) آمد این آیه نازل شد و اجازه تقیه داده شد.

ص:71

در زمان ائمه اطهار (علیهم­السلام) هم چون جان و مال شیعیان به خاطر ظلم خلفاء و سلاطین وقت در معرض خطر قرار داشت ائمه اطهار (علیهم­السلام) و شیعیان برای حفظ جان و ناموس و عرض خود تقیه می­کردند.(1)

در قرآن کریم، امر به معروف و نهی از منکر به عنوان علامت و نشانة مؤمن از بقیه مسلمانان بیان شده است: «والمؤمنون و المؤمنات بعضهم اولیاء بعض یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر، و یقیمون الصلاﮤ و یؤتون الزکاﮤ و یُطیعون الله و رسوله، اولئک سیرحمهم الله، انّ الله عزیز الحکیم»(1)؛ مردان و زنان مؤمن، بعضی دوست و ولی، بعضی دیگرند. اینان امر به نیکی کنند و از بدی­ها باز دارند، و نماز به پای داشته و زکات را بپردازند، و خدا و پیامبرش را فرمان ببرند، آنان هستند که به زودی خدا، آنان را مورد لطف و رحمت خود قرار می­دهد و خداوند عزیز و حکیم است.

در این آیه نکته جالبی نهفته است و آن مقدم داشتن امر به معروف و نهی از منکر، بر سایر صفات ذکر شده می­باشد. از جمله اقامة نماز و پرداخت زکات و اطاعت خدا و پیامبرش و این به خاطر اهمیت این فریضه است و اگر چه این فریضه، خود قسمتی از اطاعت خدا است ولی به خاطر اظهار این وظیفه خاص مقدم بر عام، بیان شده است.

مسلماً آنچه از پیامبر اکرم و ائمه هدی (علیهم­السلام) در تأکید و اهمیت و فوائد این فرضیه رسیده است را نمی­توانیم در این مختصر بگنجانیم لذا به عنوان نمونه پیامبر اکرم (ص) می­فرمایند: «من رأی منکم منکراً، فلیغیره بیده، فان لم یستطع فبلسانه فان لم یستطع فبقلبه و ذلک اضعف الایمان»، هر یک از شما که عمل زشتی را دید اگر برایش امکان داشت باید با قدرت از آن جلوگیری کند و اگر این در توانش نبود با زبان و اگر با زبان هم نتوانست در دل، با انجام آن عمل مخالف باشد و این ضعیف­ترین مرتبة ایمان است.(2)

در مورد شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر فقها چهار شرط ذکر کرده­اند: علم و معرفت، احتمال اثر و نتیجه، مترتب نشدن مفسده و اصرار مختلف بر ادامة آن و مراتب و درجات آن به طور کلی سه درجة قلب، زبان و دست برای آن ذکر شده که نشانة تنفر قلبی

ص:73

ابراز یک عمل یا عکس العمل منفی است مثل ترک معاشرت یا اظهار تأسف و ناراحتی با قیافه، در مرتبه زبان، ابتدا پند و نصیحت ملایم و بعد درشتی و خشونت، برای مرتبه عمل نیز درجاتی ذکر کرده­اند و اغلب، جایی را که منجر به قتل یا جراحت شود، مشروط به اجازة حاکم شرع است.(1)

همواره زمینه­ساز حرکت­های عدالت خواهانه در میان شیعیان بوده است. لذا عدل از اصول اعتقادی شیعه است، که هستی بر پایه آن خلق شده، در چارچوب عدل نظم یافته و در بستر عدل به تکامل می­رسد. بر این اساس، گسترة عدل به حوزه مسائل کلامی محدود نمی­شود. بلکه حیات فردی و اجتماعی را نیز در بر می­گیرد یعنی مناسبات فردی و اجتماعی انسانها نیز باید مبتنی بر عدل باشد و عدالت، محور تنظیم همه رفتارهای شخص و برنامه­های اجتماعی قرار گیرد.(1)

راه خدا و کشته شدن در این مسیر یادآوری کرده است. خداوند در قرآن می­فرماید: «ولا تحسبنّ الذین قُتلوا فی سبیل الله امواتاً بل احیاء........»(1) هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده­اند مرده مپندار بلکه زنده­اند.

لذا شهادت در فرهنگ اسلامی و قرآنی از ارزش والایی برخوردار است. این ارج و اعتبار در فرهنگ شیعه زمانی جایگاه ویژه­ای به خود گرفت که با واقعة عاشورا و شهادت امام حسین (ع) پیوند پیدا کرد. از آن پس هرگونه یاد و بزرگداشت خاطرة شهادت امام حسین (ع) نوعی یادآوری و تعظیم ارزش شهادت نیز به شمار می­آمد. همه نهضت­های انقلابی که دارای وجهه مذهبی بوده­اند از این عنصر ارزشمند در جهت پیگیری هدف­های خود الهام گرفته­اند.(2)

روحیة ایثار و شهادت طلبی یکی از ارزشهای سیاسی و اعتقادی شیعیان است. شیعه اعتقاد خاصی به شهادت دارد با مروری بر تاریخ زندگانی ائمه (ع) می­بینیم که تمامی آن­ها به دست دشمنان، مقتول یا مسموم شده­اند این ارزش بزرگ با نام حسین بن علی (ع) در فرهنگ سیاسی تشیع آمیخته شده است. و شیعیان لقب سیدالشهداء را برای او از هر کس دیگری مناسب­تر می­دانند، زیرا شهید با ایثار قطرات خونش در پیکر جامعه، خون گرم و زنده­ای را به جریان می­اندازد و راه خدا را باز می­کند و سدها و موانع را بر می­دارد.(3)

هرچند مفهوم شهادت در کلیت آموزه اسلام وجود دارد، روح آن در مبانی تفکر شیعی بازتاب گسترده­ای یافته است. بدون تردید، واژه شهید و شهادت از جمله واژه­های مقدس اسلام است.

یکی دیگر از اصلی­ترین مؤلفه­های اعتقادی شیعه که از عناصر مهم فرهنگ سیاسی شیعه نیز محسوب می­شود جهاد است. جهاد یکی از فروع دین و مذهب تشیع می­باشد. به معنی جهاد و تلاش و مبارزه در راه خدا برای حفظ دین، عرض، جان، ناموس، سرزمین و.....که از ارزش و اهمیت بسیار زیادی در بین شیعیان برخوردار است و در واقع زمینه را برای تقویت روح مبارزه و انقلابیگری در میان شیعه به ویژه در دوران معاصر فراهم ساخته است خداوند در قرآن کریم می­فرماید: «و اعدّوا لهم ماستطعتم من قوه»(1) هرچه در توان دارید از نیرو بسیج کنید.

و در جای دیگر می­فرماید «یا ایّها النّبی حرضّ المؤمنین علی القتال»(2) ای پیامبر! مؤمنان را به جهاد برانگیز.

لذا، جهاد، یک مبنای قوی اعتقادی برای تهییج روح انقلابی­گری در شیعیان بوده است. در اسلام، جهاد یکی از واجبات است و برای آن ثواب و اجر فراوانی در نظر گرفته شده است. به گونه­ای که یکی از درهای بهشت مخصوص مجاهدان است. براساس اعتقادات اسلامی، کسی که از جهاد فرار کرده یا از آن خودداری کند، بدترین مجازاتها به او وعده داده شده است. شیعیان براساس همین تأکیدات قرآن و روایات، در میدان­های مبارزه با ظلم و ستم بر یکدیگر سبقت می­گرفتند. از این رو، تاریخ پر فراز و نشیب شیعه با جهاد و مبارزه در راه حق و عدالت عجین شده است همین زمینة اعتقادی و ایمانی و سابقه تاریخی، بستر مناسبی را برای تقویت روح مبارزه و انقلابی­گری در میان شیعه فراهم ساخته است.

تفاوت­هایی وجود دارد؛ اما در این میان برای شیعه، اعتقاد به وجود حضرت مهدی (عج) و ظهور وی برای عدالت گستری و اصلاح جوامع، امید بخش­ترین نقطه به شمار می­آید.

در درون دیدگاه انتظار فرج، یک نوع خوش­بینی و امیدواری نسبت به سیر تاریخ و وضعیت آینده بشر وجود دارد. امید هیجان انگیزی که در ادبیات دینی و اعتقادی به عنوان «انتظار فرج» خوانده شده است.

این آموزه بنیادین شیعه، در صورت­بندی اندیشه تشیع، هم در مبادی و مبانی و هم در گرایش­ها و موضع­ گیری­های تاریخی به ویژه در مسائل بحث انگیز اعتقادی و سیاسی، بازتاب داشته است. به اعتقاد شیعه، وحی به وسیله هدایت و راهنمایی­های ائمه (ع)، که همواره نیز باید به عنوان حجت­های بالغه الهی وجود داشته باشند، تداوم می­یابد. به عبارت دیگر، سیر تاریخی در جهت کمال پیش­رفته و با ظهور امام زمان (عج) کامل می­شود. بدین ترتیب، از نظر شیعه، انتظار فرج، امیدواری همیشگی به پیروزی نهایی حق علیه ظلم است و با ظهور امام زمان (عج) نابسامانی­ها و رنج­ها پایان می­پذیرد.

هر چند دستمایه قوی­ای که در بنیان چنین نظریه­ای نهفته است، همواره اندیشه شیعه را به سوی تعالی و کمال­جویی پویا نشان می­دهد، در تاریخ گذشته، شیعه کمتر از این اندیشه برای فعال سازی و حرکت زایی سیاسی و اجتماعی استفاده شد و عمدتاً به صورت رویکردی آرمان گرایانه در اذهان شیعیان جای گرفت و در نتیجه، چنین دیدگاهی، حکومت فاضله شیعی، یک امر دست نیافتی برای انسان­ها درآمد.

این آرمان خواهی، اثری متناقض بر رفتار سیاسی- اجتماعی شیعه گذاشت و در کنار تمایل مشخص شیعه به مبارزه خستگی ناپذیر، که به ویژه بنیان آن را باید در قیام حضرت امام حسین(ع) جستجو کرد، نوعی بی اعتنایی نسبت به شرایط و اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی به وجود آورد. موضوعی که نوگرایان و مفسران معاصر شیعه را رنج داده و آنان کوشیده­اند با دفع این تعارضات، اندیشه انتظار فرج را با شرایط سیاسی و اجتماعی تطبیق داده و به عنوان

ص:78

یک ساز و کار متحرک، آن را توضیح دهند. از این رو دو رویکرد نسبت به انتظار شکل گرفته است.

رویکرد اول مربوط به گروهی بود که معتقد به ترک مبارزه و مسئولیت اجتماعی در دوران غیبت بودند. نباید حکومت اسلامی تشکیل داد و با حکومت­های وقت مبارزه کرد بلکه باید کلیه امکانات را، برای جنگ نهایی حفظ کرد، جلوی ظلم و فساد را نباید گرفت و ترویج فساد اخلاقی، و ظلم و پایمال کردن حقوق، باعث تعجیل در ظهور منجی می­شود و هرکس قبل از قیام امام، اقدامی جهت اصلاح کار نماید تأخیر در ظهور ایشان ایجاد کرده است. چنین نگرشی باعث رشد این اعتقاد شد که هر حرکت اصلاحی و انقلابی با ظهور حضرت حجت (عج) مغایر است و ظهور وی را به تأخیر می­اندازد و بدین ترتیب، هرگونه مبارزه علیه وضعیت موجود را نادیده انگاشته و انزوا و گوشه­نشینی و نیایش را تشویق و تشدید می­کند و با عنایت به علائم ظهور، امر به معروف و نهی از منکر، نباید صورت پذیرد. مهم­ترین گروهی که این رویکرد را مطرح ساخت و از نقش اساسی انتظار کاست، گروه موسوم به «حجتیه» و انجمن­های وابسته به آن بود که حد فاصل سال­های 1320-1357 فعالیت داشت و این تفکر، تا به امروز نیز در عرصة فرهنگی- دینی جامعة ایران حضور دارد. اما رویکرد دوم معتقد هستند که دوران انتظار، دوران آماده شدن منتظران است. منتظران واقعی کسانی هستند که اصلاح نفوس کنند و با قبول نکردن حکومت ستمکاران و عدم تبعیت از آنها، خود را آماده ظهور کنند تا یار و یاور امام در هنگامة ظهور باشند. براساس این دیدگاه، انتظار تحرک است نه سازش و رکود.(1)

شخصیت­هایی مثل شهید مطهری، دکتر شریعتی و در رأس همة آنها امام خمینی با تأیید و تجویز دیدگاه دوم به نقد رویکرد اول به انتظار و فرهنگ مهدویت پرداختند و به مردم آگاهی دادند. براساس اصل انتظار فرج، مشروعیت حکام دنیوی زیر سؤال می­رفت و این به طور بالقوه، موجد حالتی انقلابی بود. این برداشت مبارزه­ جویانه از اندیشة مهدویت و انتظار

ص:79

فرج در دوران مبارزات و تحولات ایران به ویژه در دوران انقلاب اسلامی به طور چشمگیر گسترش یافت و روحانیون و روشنفکران دینی در گسترش و توسعه این برداشت نقش به سزایی داشتند.

الشرائط واجب است که با ایجاد شرایط به طور انفرادی و یا دسته جمعی تشکیل حکومت دهند.

فلذا اندیشه سیاسی امام خمینی براساس نظریه امامت و ولایت فقیه، یک اندیشه انقلابی است.

انقلابی که به رهبری مرجعیت به پیروزی رسید، علاوه بر تحولات اجتماعی- اقتصادی و پویاییهای سیاسی، باید در این تغییرات در عرصة نظریه­های مشروعیت در حوزه شرع جستجو کرد.(1)

پادشاهان را محدود کند و تنها قانون قابل اجراء، شریعت است. بالطبع در بین این دسته کسانی بودند که با قدرت استبدادی شاه مخالف بودند. اما طرفدار مشروطه و پارلمان هم نبودند نظریة آنها مبتنی بود بر قدرت روحانیت، یعنی همان نظریه «ولایت فقیه» که امروز اعمال می­شود. از نظر تاریخی این مشروطه خواهان و عده­ای از روحانیون بودند که موضعی مترقی اتخاذ کردند اما اعتبار ناشی از این اقدام به همه روحانیون رسید بدینگونه روحانیت و مرجعیت سیمایی سیاسی پیدا کرد که با هویت گذشته خویش که نیروی کمکی قدرت بود متفاوت بود. این آغاز پیوند سیاسی بین مردم و مرجعیت شیعی بر سر یک مسأله ملی و مهم بود. بدین سان، یک حوزة سیاسی مشترک برای عمل عام بوجود آمد که مردم و مجتهدین را در برابر دولت قرار می­داد. با پرداخت وجوهاتی به مجتهدین، مردم حامیانی در مقابل دولت پیدا می­کردند.

در واقع نهاد روحانیت به مدت یک قرن حرکت مضاعفی را پشت سر گذاشت که به تقسیمی درونی انجامید و این تقسیم بود که آنرا شایستة ایفای نقش در انقلاب 1979 می­ساخت این رویارویی با دولت ادامه یافت و سبب شد تا روحانیت بتواند هنگام قیام 1978 و 1979 در کنار مردم قرار گیرد از سوی دیگر ادعای آنها نسبت به قدرت سیاسی و آماده ساختن خود برای آن، کار بخش دیگری از روحانیون بود این وضع آنها را قادر ساخت تا از این موقعیت استفاده کرده و خلأ ملی از سقوط شاه را پر کند و به آرزوی خود نیز برسند.(1)

از عوامل مهم و تأثیرگذار در روند انعقاد حرکت انقلاب اسلامی، رابطه تقلید و اجتهاد میان مردم و رهبران مذهبی است این رابطه چنان مردم و رهبران مذهبی را به یکدیگر همبسته می­کند که هر اقدامی چه در بعد فردی و چه در بعد اجتماعی با فرمان رهبران مذهبی الزام آور می­گردد. تأثیرگذاری این رابطة ولایی را می­توان در نهضت تنباکو با فتوای میرزای شیرازی بزرگ، در نهضت مشروطه با فتوای علمای نجف و در نهضت امام خمینی (ره) با فتاوای مختلف، به ویژه فتوای لزوم فرار نیروهای نظامی از ارتش که ماشین جنگی و ستون فقرات قدرت رژیم را از کار انداخت، ملاحظه نمود.

ص:83

عالمان دین و مبلغین شریعت در طول تاریخ اسلام برای مردم، مرجعی امین در شناخت دین و وظائف شرعی و نیز پناهگاه مطمئنی در امور دنیایی شدند. مراجعه و اطمینان مردم به علماء دین و روحانیون و اعتقاد به اینکه اینان وارث رسالت انبیاء و ولایت امامان هستند و در دین و دنیای خود از آنان بی­نیاز نیستند، پیوندی استوار بوجود آورد که در تاریخ اسلام کمتر مشابه آن دیده می­شود مفتوح بودن باب اجتهاد و لزوم مراجعه به فقیه زنده در فقه شیعه این پیوند را تداوم بخشید و عدم دسترسی به مرجع تقلید برای عامة مردم، این رابطه را در سطح وسیعتر شامل همة علما و روحانیونی که حتی در سطح اجتهاد نبودند نیز گسترش داد.(1)

نفوذ روحانیت بالاخص در تشیع به اندازه­ای بود که قدرتمندان حاکم مجبور بودند علی­رغم خواست قبلی خود در انظار مردم به آنان ارج نهند و در برابر این نهاد مذهبی سر تعظیم فرود آورند.

با شکل­گیری مرجعیت عام از یک قرن پیش، نفوذ و محبوبیت مردمی روحانیت، عمق و گسترش بیشتری یافته و روحانیت حتی در اوج اقتدار حکام جائر بصورت یک قدرت تعیین کننده­ای درآمدند و در حقیقت بطور بالقوه حکومت واقعی را فقها و روحانیون متنفذ در اختیار داشتند و هرگاه اراده کردند خواستة خود را بر قدرتهای حاکم تحمیل کرده­اند. مثلاً فتوای معروف میرزای شیرازی در زمینة تحریم تنباکو که پشت استبداد ناصری را شکست و به استعمار انگلیس ضربة مهلکی وارد آورد نشانگر نقش تعیین کنندة قدرت بالقوة مراجع تقلید و علما و بطور کلی روحانیت می­باشد.

علما و روحانیون در پرتو روابط تنگاتنگ خویش با گروه­های اجتماعی، از موقعیت ممتازی در جامعه مدنی ایران برخوردار بوده و همواره در طول تاریخ، به منبع قدرتی اجتماعی در برابر قدرت دولتی تبدیل شده و دامنه­ی نفوذ دولت را محدود کرده­اند. پایه­ی قدرت و نفوذ علمای شیعه بر سازمان­های اجتماعی­ای نظیر مرجعیت، نیابت امام غایب، تدریس، اجتهاد، قضاوت، مراسمات عقد و ازدواج، جمع­آوری و تصدی­گری مالیات­های مذهبی مثل خمس،

ص:84

زکات و سهم امام، تولیت اماکن مقدسه، سرپرستی اوقاف و امور خیریه و ....استوار بوده است.(1)

نکته مهم­تر این که، علمای شیعه همواره در بین مردم زندگی می­کرده­اند و نقش نمایندگی آنها را در مقابل دولت بر عهده داشته­اند همین مسأله موقعیت بی­نظیری به آنها می­داد که هرگاه شرایط ایجاب می­کرد توده­های وسیعی از مردم را علیه دولت و یا هر نیروی دیگری بسیج کنند.(2)

ص:85

فدائیان اسلام درصدد ادغام نظریه و عمل سیاسی برآمدند و اولین تشکلی بودند که هدف خود را اجرای احکام اسلام و ایجاد حکومت اسلامی اعلام کردند آنها با جدیت تمام شعار «اسلام باید زنده شود و اسلام باید حکومت کند» را دنبال کردند.

نظریه­پرداز این گروه برای زدودن آثار ناشی از فرهنگ غرب زدگی، احیای ارزش­های اصیل و مذهبی، ارتقای ملّت ایران در عرصه­ی علمی، صنعتی و اخلاقی، اعمال نظر روحانیت طراز اول در فرایند سیاستگذاری، رفع نفوذ بیگانگان و برانداختن سلطه­ی آنها تلاش می­نمودند. سید مجتبی نواب صفوی، رهبر این گروه در آبان 1328 با نوشتن جزوه­ای تحت عنوان «راهنمای حقایق» درصدد بود تا ضمن برشمردن معایب فساد­های عارض شده بر جامعه، نوعی راهکار اصلاحی یا برنامه­ای انقلابی را بعنوان دستورالعمل و رفتار سیاسی ارائه کند.(1)

اسلامی،داعیه­ی حاکمیت و تسلط بر کل جهاناسلام را در سر داشت، برای حکومت اسلامی مرز سیاسی و جغرافیایی قائل نمی­شد.

سیاسی نیز غفلت نداشتند. در جریان ملی شدن صنعت نفت، کانون فعالیت می­کرد و به خاطر مواضع سیاسی آن در سال 1336 استاد محمد تقی شریعتی، مسئول کانون، به همراه همکاران دستگیر و به تهران منتقل شدند مباحث مطروحه در کانون نشر حقایق اسلامی در روزنامه­های محلی خراسان درج می­شد و مورد استقبال جوانان واقع می­گردید.(1)

کرد، اما بعد از کودتا، سیاست را رها کرد و حتی شرط عضویت در انجمن را عدم مداخله سیاسی قرار داد پس از چند سال، انجمن توانست در سرتاسر کشور نیروهای مذهبی را متشکل و با گردهمایی در منازل، تکایا، حسینیه­ها و پایگاه­های مستقل به تمرین مباحث ضد بهایی و مباحث مذهبی بپردازند.

انجمن تا قبل از آغاز انقلاب اسلامی برای افرادی که دارای روحیه­ی مذهبی بودند، دارای جاذبه بود، اما با شروع انقلاب به دلیل ماهیت غیرسیاسی آن، جاذبه­اش را برای نیروهای مذهبی انقلابی از دست داد.(1)

با این که انجمن ماهیت غیرسیاسی داشت، اما نتوانست مانع سیاسی شدن اعضای خود گردد و لذا بسیاری از کادرهای مرکزی آن به انقلاب پیوستند و خدمات شایانی را از خود نشان دادند.

قدرت پهلوی، اجازه ظهور هویت اسلامی را در پهلوی اول نمی داد، در عصر پهلوی دوم عملاً زمینه های ظهور هویت اسلامی فراهم آمد.(1)

یکی از گونه های هویت انقلاب اسلامی در بعد رفتارها، بسیج بیست میلیونی مردمی بود که برای حمایت از انقلاب به خیابان ها آمدند تلاش و پیش قدمی حرکت خودجوش مردمی در تأسیس یا تقویت مجامع و   هیأت­های مذهبی (به ویژه هیأت­های عزاداری مذهبی) در سال­های آخر حکومت شاه وسعت بیشتری یافته بود میل اقشار مختلف جامعه به جنبه ها و تفسیرهای سیاسی اسلام و تلقی مذهبی (شیعه) به عنوان ایدئولوژی انقلاب، جلوه هایی از تقویت مذهب را در میان این اقشار به تصویر کشیده بود.

گفتمان انقلاب که تجلی ایدئولوژی اسلام و مؤلفه­های تشیع بود هر چند در تاریخ و سنت فکری و اعتقادی مردم ریشه داشته ولی به نحو ویژه و خاصی توسط امام خمینی احیاء و ادراک شد و سبب تجمع احزاب مختلف اجتماعی بر گرد مرجعیت شیعه شد و توانست موتور انقلاب را به حرکت درآورد.

آبان مردم با شنیدن سخنرانی مهیّج و کوبنده امام به شدت گریستند سخنرانی امام منجر به تبعید ایشان در 13 آبان 1343 شد.(1)

جنبۀ مهم این مخالفت­ها و نارضایتی­ها، ناشی از نفوذ روح استکبارستیزی موجود در فرهنگ سیاسی شیعه در اعماق جان مردم ایران بود.

استعمار و استبداد قاجاری استفاده کرده و سرانجام آن حکم تاریخی میرزای شیرازی صادر شد.

«بسم الله الرحمن الرحیم: الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحو کان در حکم محاربه­ی با امام زمان (عج) است محمد حسن الحسینی».(1)

این حکم میرزای بزرگ کسانی که دخانیات را به هر نحوی استعمال کنند را بسان کسانی دانسته که به جنگ حضرت مهدی (عج) رفته است لذا با اتکاء به آموزه مهدویت که از اعماق باورهای مردمی سرچشمه گرفته، یک رفتار اقتصادی به نفع مردم و ملت شکل گرفت.

در جریان ملی شدن صنعت نفت هم آقای کاشانی بر اساس قاعده نفی سبیل یکی از راه­های رهایی از تسلط بیگانگان را ملی شدن نفت می­دانستند.

غصب اموال عمومی، تصرف اراضی دولتی توسط خاندان پهلوی(1) و خروج میلیاردها دلار توسط مقامات،(2) از نمونه های حیف و میل بیت المال است. گفته شده است که شرکت ملی نفت، بخشی از درآمد نفت را به طور محرمانه به حساب شاه واریز می کرد. فقط در سال 1355 دست کم یک میلیارد دلار به حساب شخصی شاه واریز شده است.(3)

امام خمینی هنگامی طرح نظریه انقلاب اسلامی، حیف و میل بیت المال مسلمین توسط حکومت شاه و امثال او را منکر وحشتناک خواند فرمودند: «این یک اکل سخت است، حرام خواری در مقیاس وسیع و بین المللی است. منکر وحشتناک و خطرناک ترین منکرات این است.(4)

گفته شده است که جشن 2500 ساله شاهنشاهی، حدود دویست میلیون دلار هزینه داشته است.(5)

بنابراین در هم آمیختن دو موضوع اصلی حرکت امام حسین (ع) یعنی نفی قدرت سیاسی ظالم و ایمان به فضیلت شهادت، تشیع را به زیور مقاومت مبارزه جویانه­ای آراسته است که در میان سایر مذاهب اسلامی کمتر به چشم می خورد.(1)

براساس چنین الگوی برجسته و عملی­ای از شهادت که در حرکت امام حسین (ع) دیده می­شود، شیعیان در سراسر تاریخ سیاسی خود، در مواجهه با قدرت­های نامشروع و فاقد حقانیت، دارای الگویی نمادین بوده­اند که براساس آن ایثار، فداکاری و گذشتن از جان خویش در راه حق، نوعی فضیلت و ارزش اجتماعی تلقی شده است در این رویکرد، شهادت و فداکاری، دیگر همچون آیین ساده­ای از محنت و غم یا بزرگداشت عزا و ماتم یا یک آیین و مراسم فرقه­ای نیست، بلکه رفتاری مثبت و کرداری برجسته از اعتراض، رد، انکار، قیام و شورش است. شهادت به معنای رفتار قاطعانه و خالی از تردیدی است که باید در برابر دولت نامشروع بپیوندد و مفاهیمی نظیر «تقیه» و «صبر» باید جای خود را به حرکت و عصیان علیه ظلم دهد براساس این تحمیل، انکار و رد رژیم پهلوی و اعتراض علیه آن از طریق به کارگیری مجموعه­ای از استعاره­ها اظهار می­شد که در آن عوامل و شخصیت­های برجسته سیاسی انقلاب به کنش گران و کارگزاران کربلا تشبیه می­شدند.(2)

امتناع تزلزل ناپذیر امام خمینی در سازش با شاه برای مؤمنان شیعی که درس شهادت را در مکتب امام حسین (ع) آموخته بودند جاذبه داشت. امام با «ایجاد یک تکنولوژی موفق انقلاب» که ناشی از درک عمیق فرهنگ شیعه بود، به مردم آموخت هر چهل روز یک بار از مراسم عزاداری شهدای تظاهرات­های پیشین و همچنین تعطیلات مذهبی به عنوان فرصت­هایی برای اعتراضات جدیدی که هر بار گسترده­تر از مرتبه­ی پیش بود، استفاده کنند. «ایشان از

ص:98

پیروان خود می خواستند تا در مقابل سربازان شاه، خود را برای شهادت عرضه کنند زیرا می­دانستند با توجه به رسوخ ارزش­های مذهبی مشترک در میان نیروهای مسلح، مرگ این افراد [در نتیجه­ی اقدام نظامیان] به تدریج روحیه­ی نیروهای مسلح را در هم می شکند و نهایتاً توانایی قهریه­ی رژیم سلطنتی را نابود می کند.(1)

2535 شاهنشاهی تبدیل می شد که عدد 2500، نشانۀ گذشت زمان سلطنت کوروش و عدد 35، نشان دهندۀ سنوات سلطنت محمدرضا شاه بود. امام خمینی که به خاستگاه فکری اندیشه تغییر تاریخ پی برده بود آن را بازی با حیثیت رسول خدا و اهانت به اسلام خواند و آن را تحریم کرد.(1)

می­شد و از مهم ترین برنامه­های آن، نمایش اعمال منافی عفت و روابط جنسی زن و مرد بود اولین برنامه این جشن در سال 1346 برگزار شد و هر ساله ادامه داشت و سال به سال بر ابتذال آن افزوده می­شد. ابتذال این برنامه­ها به حدی بود که پارسونز نیز اعتراض خود را صریحاً اعلام کرده و خطاب به شاه می­گوید: اگر چنین نمایشی به طور مثال در شهر «وینچستر» انگلستان اجرا می­شد، کارگران و هنرپیشگان آن جان سالم به در نمی­بردند شاه مدتی خندید و چیزی نگفت.(1)

جشن هنر شیراز به شدت مورد انتقاد نیروهای مذهبی قرار گرفت. امام خمینی (ره) در مقابل آن موضع­گیری کردند و سکوت علما و متخصصان کشور را مورد انتقاد قرار دادند علمای شیراز نیز اعتصاب کردند و کار به جایی رسید که رژیم مجبور شد در سال 1357 این جشن را تعطیل کند.(2)

ص:101

نمادهایی هستند که در عینیّت تاریخی – اجتماعی یک ملت قابل لمس و درک هستند و آن دسته از نمادها و سمبل هایی که از بار معنایی و مفهومی برخوردارند و به باز تولید یک گزاره خاص در ذهن جامعه می پردازند را نمادهای معنوی می نامند در این گفتار به مؤلفه های نمادهای مادی و معنوی در فرایند شکل گیری هویت انقلاب اسلامی خواهیم پرداخت و به دقت آنان را مورد تحلیل و بررسی قرار خواهیم داد.

شوند، در بقای اولیۀ آنها در صدر اسلام نیز، علاوه بر آن که به مثابۀ کانونی برای عبادت محسوب می شدند، مرکز فعالیت های اجتماعی نیز به حساب می آمدند. از سوی دیگر، در حملات دشمنان به جهان اسلام نیز مساجد از اولین کانون هایی بوده اند که مورد تخریب و هتک حرمت قرار گرفته اند.(1)

مساجد در چند قرن اخیر، صرفاً کانونی در جهت عبادت تلقی می شده است. نهضت احیاگری حضرت امام خمینی (ره)، که موجب احیای مفاهیم، نمادها و تحلیل های اسلامی بود، موجب تحول در کارکرد دین و ایفای همان نقش های اصیل و اولیه­ای گردید که مساجد داشتند. (کانون عبادت، آموزش، پایگاه قضایی و داوری منازعات، کانونی برای ارتباط جمعی و تبادل اخبار و پایگاه جهاد و حرکت های انقلابی) امام راحل در این زمینه فرمودند: «مسجد در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش حرکت های اسلامی بوده است. از مسجد تبلیغات اسلامی شروع می شده است و از مسجد قوای اسلامی برای سرکوبی کفّار و وارد کردن آنها در زیر بیرق اسلام و همیشه در صدر اسلام، مسجد مرکز حرکات و جنبش ها بوده است.(2)

بنابراین نقشی که مساجد در شعله ور ساختن و گرم نگه داشتن تنور انقلاب تا پیروزی آن به عهده داشتند و تعرضی که رژیم به برخی مساجد داشت که منجر به تعطیلی و بستن برخی حسینیه ها و مساجد و حتی آتش زدن بعضی از آنها گردید، نشان دهندۀ تأثیر مساجد و تکایا و محمل های مادی در تکوین و شکل گیری انقلاب است.

می نمود. پس از رحلت آیت الله بروجردی، رژیم به تصور این که فقدان ایشان موجب ضعف حوزۀ علمیه و روحانیت شده، یورش همه جانبه­ای را برای پیاده کردن منویات آمریکا آغاز نمود با وجود این که در خلأ ناشی از فقدان آیت الله بروجردی حوزه دچار مسائل و مشکلاتی شده بود، لکن یکه تازی رژیم در حقیقت جرقه ای بود که کانون آماده اشتعال نهضت را مشتعل نمود و همه قدرت و نفوذ و معنویت حوزه در فریادهای امام متجلی شد و نهضت حوزه به رهبری امام، چون خون در شریان ملت مسلمان به جریان افتاد.(1)

حوزه با همه موجودیت خود، از مراجع تقلید گرفته تا اساتید و طلاب، پشت سر رهبری نهضت قرار گرفت و حمایت بی دریغ خود را بنابر رسالت خویش نثار نهضت کرد. سرکوب مکرر طلاب حوزه همچون جریان فیضیه، نتوانست در مقاومت دلیرانۀ سربازان امام زمان (عج) خللی ایجاد کند و طلاب هر بار با صلابت بیشتر و فریادی رساتر به انجام رسالت خود در زمینۀ رساندن آرمان های انقلاب اسلامی و پیام های رهبر انقلاب به مردم و افشای ماهیت ضد مردمی و وابستۀ رژیم منحوس پهلوی، دست به تلاشی خستگی ناپذیر زدند و تا اعماق جغرافیایی کشور پیش تاختند و حماسه­ها آفریدند.

از ماهیت فکری انقلاب داشت. قریب به اتفاق شعارهای انقلابیون طی سال های شکل گیری انقلاب برخاسته از اسلام و مهم ترین خاستۀ آنها ایجاد حکومت اسلامی و احیای دین بود یک تحلیل آماری که از دیوار نوشته های سال 1357 تهیه شده است نشان می دهد که از مجموع 1077 مورد، بیش از 90 درصد شعارها در حمله به رژیم پیشین و کارگزاران آن، حمایت از امام، تایید اسلام، حکومت اسلامی، شهدای اسلام و تلاش در جهت وحدت مردم برای تداوم مبارزه است از 10 درصد بقیه، 8/5 درصد شعارهای متفرقه است که محور خاصی ندارد و با این وصف، از سویی در جهت تخریب رژیم است.(1)

شعارهای دوران انقلاب اسلامی نشان می دهد که این انقلاب به لحاظ ایدئولوژیک، مبتنی بر اسلام شیعی بوده است. زیرا در سامان دهی شعارها و نمادهای انقلاب، تشیع نقش برجسته­ای ایفا نمود و فریادهای مردم حول محور آن بلند شده است و این نکته قابل توجهی است که شعارهای مردم در تظاهرات متعدد در استان ها، شهرستان ها و ایالات مختلف همه دارای صبغه­ی مذهبی و منبعث از الهامات فرهنگی شیعی بوده تا آنجا که یک همگونی بین این شعارها کاملاً ملموس است.(2)

جان فوران در این باره می نویسد: در طول انقلاب واژه های دینی دارای اهمیت زیادی بودند یکی از راه های آشنایی با فرهنگ سیاسی انقلاب، بررسی شعارهای بی شماری است که در طول انقلاب سر داده می شد ...  از جمله شعارهای اسلامی عبارت بودند از: «نهضت ما قرآنیه، کشور ما اسلامیه»، «سکوت هر مسلمان خیانت است به قرآن، حزب فقط حزب الله، رهبر فقط روح الله، ...».(3)

با توجه به این مباحث و این که ایدئولوژی غالب و آن نظام معنایی که به جامعۀ ایران در زمان وقوع انقلاب، شکل داد و باعث شد مردم در آن زمان از وضع موجود خود تعریف

ص:106

جدیدی ارائه دهند و خواست های خود را به نحو تازه­ای بیان نمایند، ایدئولوژی تشیع بوده است.(1)

شود و حق بر باطل غالب می شود نام سازمان خود را مهدیون نهاد. لذا معتقد بود که هیچ انقلابی نتوانسته و نخواهد توانست به تمام خواسته های به حق مردم جامة عمل بپوشاند و در حقیقت هر انقلابی به طور نسبی انقلابی است و انقلاب واقعی را، همان امام زمان (ع) خواهد کرد.»(1)

بر اساس این اعتقاد، سازمان مهدیون، برای رسیدن به انقلاب مهدی (ع) باید زمینۀ این انقلاب جهانی را درست کند و آن با از بین بردن مظاهر باطل و فساد محقق می شود بر این اساس این گروه، عضوهای خود را سربازان امام زمان (عج) می دانستند.

- نامه ای که فضلاء یزدی مقیم قم به آیت الله خمینی نوشتند ضمن ابراز خوشحالی از انتقال معظم له به عراق و نجف اشرف و ابراز نگرانی از عدم حضور امام در قم می نویسند: «امیدواریم ... با رهبری های خردمندانه آن زعیم عالی قدر و توجهات حضرت ولی عصر ارواحناه فداه دست اجانب کوتاه و استقلال ملت و مملکت در پرتو تعالیم قرآن محفوظ بماند.(1)

- در پی تبعید امام در روز 13 آبان 1343 به خارج از ایران، اعلامیه های مختلفی منتشر شد، از جمله اعلامیه آیت الله مرعشی نجفی که در قسمت پایانی اعلامیه آمده است: «ما بدین وسیله مراتب انزجار و تنفر خود و جامعه روحانیت و عموم مسلمانان را ابراز نموده و به یاری حضرت ولی عصر (عج) عظمت اسلام و مسلمین را از خداوند متعال خواستاریم».(2)

- در پی اعدام محمد بخارایی، روحانیت مجاهد واکنش نشان دادند که در این نامه ضمن محکوم کردن این اقدام رژیم طاغوت، اعلام می دارند که هر نوع برخورد و ضدیت با گروه انقلابی و مجاهد برخلاف دستور امام زمان است و باعث جریحه دار شدن قلب مقدس حضرت می گردد. بر این اساس حرکت های انقلابی و جنبش های آزادی خواه اسلامی که به برپایی حق و عدالت دعوت می کند در سایه خدمت به امام زمان و آماده کردن مقدمات ظهور حضرت است در این اعلامیه روحانیت مجاهد، آمده «دستگاهی که به ... خود اجازه داده که در جبهه مقابل دین و مردم متدین و آزاده و مصلح صف آرایی نموده ... اخیراً با اعدام چند تن از مسلمانان مبارز و غیور و محکوم ساختن چند تن دیگر قلب مقدس حضرت ولی عصر ارواحنا فداه را جریحه دار نموده است».(3)

ص:109

- در پی تصویب لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی، اکثر علماء و بزرگان به اعتراض این لایحه برآمدند، به خاطر وجود دستوراتی که برخلاف شرع و اسلام بود. آیت الله گلپایگانی از مراجع آن وقت، تلگرافی به نخست وزیر وقت (عَلَم) زدند و اعلام کردند که اکثر قریب به اتفاق مردم ایران، به اصول اسلامی و استقلال مملکت خود علاقه مند هستند و دین مبین اسلام باید در این کشور باقی بماند و در سایه لطف و عنایات امام زمان باقی خواهد ماند. «دین مبین اسلام و ملت مسلمان و مملکت ایران باید باقی بماند و با عنایت الهیه و توجهات حضرت ولی عصر ارواح العالمین له الفداء باقی خواهد ماند.»(1)

- همچنین آیت الله میلانی در واکنش به لایحۀ انجمن های ایالتی و ولایتی خواستار بازگشت این لایحه شدند و فرمودند: «وظیفه خود می دانم با استمداد از حضرت بقیۀ الله ارواحناه فداه، برای سومین بار صریحاً اعلام بدارم، تصویب نامه دولت شما، در مورد انجمن های ایالتی و ولایتی با عدم رعایت شرط اسلام در انتخاب شوندگان و تبدیل قسم به قرآن مجید، به قسم به کتاب آسمانی، ملت مسلمان ایران و خاصه علمای اعلام را بی نهایت خشمگین ساخته است».(2) این حرکت رژیم که کشور را به سوی غیر اسلامیت می برد با واکنش علماء و استمداد از امام زمان خنثی شد و این مصوبه لغو گردید.

آیت الله خوانساری در یک اعلامیه شدید اللحنی نسبت به مسأله رفراندوم، فتوا دادند که «کلیه تصویب نامه هایی که برخلاف شرع مقدس باشد حرام و شرکت در رفراندوم، شرکت در امر حرام است و در حکم مبارزه با امام زمان است. همچنین علماء شرکت در انتخابات مجلس بیست و یکم را تحریم کردند، از جمله آیت الله سید عبدالله شیرازی که با صدور اطلاعیه ای اعلام کرد «اقدام در

ص:110

- انتخابات و شرکت در مجلسین بر عموم اهالی ایران حرام در حکم محاربه با صاحب شرع مقدس و حضرت ولی عصر می باشد.(1)

- بنابراین هم حرکت های اصلاحی مردم ایران و هم پیروزی در این حرکت ها و جنبش های مردمی در سایه انتظار امام زمان (عج) و استمداد از آن بزرگوار بوده است.

- پس از ماجرای انقلاب شاه و مردم، چون نزدیک به ایام عید نوروز سال 42 بود، امام خمینی اعلامیه ای صادر کردند مبنی بر تحریم عید نوروز و تبدیل عید به عزا و مردم را به عزاداری جهت تسلیت به امام زمان (ع) دعوت کردند و با این استراتژی، غیرت دینی مردم را به فعلیّت رساندند و ضربۀ سنگینی به رژیم پهلوی وارد ساختند.

در قسمتی از این اطلاعیه آمده است: «چنان که اطلاع داریم دستگاه حاکمه می خواهد با تمام کوشش به هدم احکام ضروریه اسلام قیام و به دنبال آن مطالبی است که اسلام را به خطر می اندازد لذا اینجانب عید نوروز را به عنوان عزا و تسلیت به امام عصر (ع) جلوس می کنم».(2)

همچنین حضرت امام خمینی در اعلامیه ای که به مناسبت چهلم فاجعه مدرسه فیضیه صادر کردند نوشتند که «باید به پیغمبر اسلام (ص) و امام عصر (عج) عرض تسلیت کرد ما به خاطر آن بزرگواران سیلی خوردیم و جوانان خود را از دست دادیم.(3)

در پی فاجعه دردناک مدرسه فیضیه و آنچه در ایران رخ داد، علماء به تفصیل برای آیت الله خویی نامه ای نوشتند و اوضاع ایران را تشریح کردند ایشان در جواب نکاتی را متذکر شدند از جمله این که برای حفظ دین و قرآن باید خون هایی

ص:111

- پای درخت اسلام ریخته شود و اینک افتخار بنده این است که خون خویش برای سلامتی اسلام ریخته شود و مورد قبول امام زمان (ع) واقع شود. و قبول درگاه امام زمان (عج) را نهایت خوشوقتی و سعادت می دانم لذا فرمودند: «من نیز خون خود را در این راه اهدا می کنم و بزرگترین افتخار من آن است که این هدیه برای سلامتی دین مقدس اسلام و برای محفوظ ماندن قرآن مجید ... قرار گیرد، نهایت خوشوقتی آنجاست که این هدیه در پیشگاه حضرت بقیۀ الله ارواحناه الفداء مورد قبول واقع گردد».(1)

- در پی بازداشت امام خمینی در 15 خرداد سال 42، اعلامیه هایی از سوی مراجع و علماء صادر گردید. از جمله این اعلامیه ها، اعلامیه ای بود که از سوی علمای آذربایجان صادر شد. در این اعلامیه تکیه گاه مبارزان را وجود مقدس امام زمان دانسته و خاطر نشان کرد «تکیه گاه همه، قدرت لایزال الهی در تحت سرپرستی حضرت مهدی موعود (عج) ... می باشد».(2)

مصادف با ایام عاشورا بود در سال 1357 بیش از دو میلیون نفر در تهران در راهپیمایی این روز شرکت کردند که موجب شگفتی ناظران خارجی شد.(1)

برگزاری مراسم یادبود برای شهداء از دیگر نمادهای دینی است که موجب تداوم حرکت انقلاب شد این کار از سال 1356 شروع گردید. یک نویسندۀ خارجی در این زمینه می نویسد: «برگزاری مراسم چهلم از بهترین نمونه های استفاده از سنت های شیعی در جهت اهداف سیاسی بود.(2)

حضرت امام خمینی با توجه به نقشی که محرم و صفر در تکوین و تداوم انقلاب داشت بر حفظ سنت های آن تأکید فراوانی داشتند و آن را ضامن حفظ و تداوم انقلاب می شمردند.(3)

حمید عنایت نیز در این زمینه می نویسد: «امام خمینی شاید بیش از هر متأله شیعه، که دارای منزلتی قابل قیاس با وی باشد، خاطرۀ کربلا را با احساس جاری از ضرورت سیاسی به کار گرفت.(4)

یکی از مهم ترین نمادهای معنوی شیعه، نهضت عاشورا و ایام محرم و صفر و مراسم عزاداری و سوگواری برای ائمه (ع) است. عاشورا به این دلیل که تنها واقعه ای است که طی آن یکی از ائمه معصوم همراه با یاران و بسیاری از اهل بینش به شکلی خاص و منحصر به فرد، که برانگیزانندۀ احساس و عواطف انسانی است، به شهادت می رسند، جایگاهی ویژه و نمادین در فرهنگ تشیع دارد و منشأ بسیاری از قیام ها و حرکت های انقلابی و خونین در تاریخ شیعه محسوب می شود. تأکیدها و سفارش های ائمه بر بزرگداشت یاد و خاطره حادثه عاشورا، موجب گسترش فرهنگ عاشورا در میان شیعیان شده است.

نهضت عاشورا به عنوان یکی از عوامل گسترش ایدئولوژی شیعه در بین مردم بوده است. به طور مثال می توان به حضور روحانیون در ایام محرم و صفر در شهرها و روستاها اشاره

ص:113

کرد که در این گونه مراسم ها همواره بر مسائل سیاسی – اجتماعی ایران تأکید داشتند و مردم را نسبت به انقلاب و جریانات روز، آگاه می کردند و با روشنگری مردم نسبت به اقدامات ضد دینی رژیم و تأکید بر این که مسئله انقلاب یک مسئله مذهبی و دینی است، احساسات و عواطف مذهبی مردم رانسبت به مسائل موجود تحریک می کردند با این کار، عملاً ایدئولوژی انقلاب، اسلام و اعتقادات شیعی شد. سخنرانی امام در محرم سال 1342 نیز که به مناسبت ماه محرم برگزار شده بود، موجب گسترش و نشر این ایدئولوژی در بین توده ها شد این سخنرانی منجر به دستگیری امام شد، زمینه یکی از مهم ترین حرکت های مردم بر ضد رژیم را فراهم کرد و قیام خونین 15 خرداد را به وجود آورد که بسیاری از صاحب نظران مبدأ انقلاب اسلامی را این نهضت و قیام خونین می دانند.(1)

در تظاهرات عاشورای سال 1357 بیشتر مردم تهران در خیابان ها بوده و شعار «مرگ بر شاه» را فریاد می زدند.

شهدای انقلاب گرفته می شد به راهپیمایی و حرکت های انقلابی ضد رژیم منجر می شد. از مهم ترین این مراسم ها، اربعین های پی درپی شهدای 19 دی قم، تبریز، کرمان و ... بود که در نهایت به پیروزی انقلاب اسلامی منجر شد.

سراسر ایران کشاند در اسفند سال 1356 رژیم اشغالگر قدس جنوب لبنان را مورد تعرض قرار داد که به شهادت عده زیادی از شیعیان منجر شد این واقعه نیز همچون حوادث نهضت، مورد توجه مبارزان قرار گرفت.(1)

سالگرد قیام 15 خرداد نیز یادآور قتل عام مردم تهران، قم و ورامین مناسبت دیگری بود که اعتراض مردم علیه حکومت را گسترش دهد.

اندک اندک ماه شعبان نزدیک می شد از اواخر سال 1356 هر روز ایران شاهد جنایت جدیدی از سوی رژیم پهلوی بود. کشتار مردم قم، تبریز، یزد، جهرم، اهواز ... ایران را در اندوه و ماتم فرو برده بود. امام خمینی که رهبری نهضت اسلامی را بر عهده داشت در یک اقدام بی­سابقه با صدور اعلامیه­ای برگزاری مراسم جشن در ماه شعبان را در اعتراض به جنایات رژیم تحریم کرده، اعلامیه به سرعت در سراسر ایران تکثیر و توزیع شد.

بخشی از پیام امام خمینی به ملت ایران به مناسبت جشن­های سوم و پانزدهم شعبان 1356.

«بسم الله الرحمن الرحیم کراراً از ایران نظر اینجانب را دربارۀ مراسمی که به عنوان جشن­های سوم و پانزدهم شعبان برپا می­شد، خواسته­اند. مع­الوصف رژیم منحط، برای مسلمین ایران عیدی نگذاشته است. دست شاه تا مرفق به خون ملت ایران فرو رفته و در حال حاضر ملت عزیز در عزای عزیزان خود نشسته، چگونه ممکن است کسی نظر دهد که جشن بگیرند و شادمانی کنند. شادمانی بر روی اجساد به خون خفتۀ فرزندان اسلام، شادمانی در برابر افراد شریفی که در سیاه چال های زندان زیر سخت ترین شکنجه های جهنمی دژخیمان به سر می برند، شادمانی در مقابل تبعیدیانی که برخلاف تمام موازین انسانی و قانونی از اوطان خود بیرون رانده شده اند، ما که هنوز مادرهای داغدار جوانانمان سیاه پوشند، ما که هنوز شاهد صدمات جانکاه شاه به اسلام بزرگ و کشور اسلامی هستیم جشنی نداریم. ما روزی را عید می

ص:116

گیریم که اد ظلم و ظالم را منهدم کنیم و دست دودمان ستمکار پهلوی را از کشور قطع نماییم و آن روز انشاءالله تعالی نزدیک است و روز عید اسلامی است و عید ولی عصر (عج).

اکنون لازم است در این اعیادی که در سلطنت این دودمان ستمگر برای ملت ما عزا شده است بدون هیچ گونه تشریفات که نشانگر عید و شادمانی باشد در تمام ایران در مراکز عمومی مثل مساجد بزرگ، اجتماعات عظیم به پا کنند».(1)

تحریم برگزاری اعیاد شعبان، حکایت از عمق فجایع رژیم پهلوی داشت.

و خلاصه این که این اتحاد و یکپارچگی ملت همه در سایه عنایات امام زمان (ع) بود چنان­چه خود امام در تاریخ 29/1/58 فرمودند: «من در پاریس که بودم و می­شنیدم ... همه با هم متحد شدند و یک کلمه می­گویند و آن این که سلسله پهلوی نه، جمهوری اسلامی آری، من آنجا این طور فهمیدم که این دست دست غیب است ... دست غیبی در کار است. خدای تبارک و تعالی به وسیله امام زمان (عج).»(1) و اینکه در فاصله دو روز بعد از پیروزی انقلاب، امام خمینی، ملت ایران را سربازان امام زمان خواندند و فرمودند: «اهالی محترم ایران، جنود اسلامی ولی امر (عج)! ...»(2)

همه، حاکی از عنایات خاصه امام زمان به این کشور بوده که اعتقاد مردم به انتظار امام زمان ارواحناه فداه موجب حرکت­هایی جهت نفی ظلم و ستم در مردم پدید آورد و در نتیجه منجر به پیروزی انقلاب اسلامی گردید.

در گفتار اول باورهای انقلاب اسلامی که همان عقائد برگرفته از گفتمان اسلام شیعی است را برشمردیم و مؤلفه­هایی چون: امامت، ولایت، اجتهاد، نفی سلطه، تقیه، امر به معروف و نهی از منکر، عدالت، شهادت و فرهنگ شهادت طلبی، جهاد، انتظار فرج، ولایت فقیه، نظریه غیبت امام و مشروعیت مرجعیت و رابطه ولایی مردم و مرجعیت را برشمردیم.

در گفتار دوم این فصل به تحلیل هویت انقلاب اسلامی در بعد رفتارها اعم از رفتار سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی پرداختیم و مؤلفه­ها و عناصر هر یک را توضیح دادیم.

و در گفتار سوم نیز به شعائر و نمادهای انقلاب اسلامی که به دو بعد مادی و معنوی تقسیم کردیم پرداخته و مواردی همچون مساجد و تکایا، حوزه­های علمیه، شعارها و دیوار نوشته­ها، تأسیس انجمن­ها و مؤسسات (انجمن مخفی، گروه مهدیون، فدائیان اسلام)، نامه ها و تلگراف­ها را از مصادیق نمادهای مادی انقلاب و مواردی همچون، نهضت عاشورا، اربعین، نیمه شعبان، امدادهای غیبی، حکومت پیامبر اکرم (ص)، امام (ع) و حکومت جهانی مهدویت از مصادیق نمادهای معنوی انقلاب برشمردیم.

بنابراین هویت شکل­گیری انقلاب اسلامی ایران که یک انقلاب دینی بود را در باورها، رفتارها و نمادهای آن تحلیل کردیم و در فصل بعد به چگونگی تحولات مفاهیم و گزاره­های شیعی در ادبیات و اندیشه امام می­پردازیم و کیفیت بازخوانی انقلاب اسلامی ایران را با تأکید بر آموزه مهدویت و چارچوب نظری تحول باطنی مردم به بحث می­نشینیم.

ص:120

نظام اعتقادی اسلام نقش مهمی در موضع گیری انسان در عرصۀ اجتماع دارد هر چه اعتقادات و باورهای جامعه از استحکام منطقی بیشتری برخوردار باشد نقش فعال تری در مواجهه با مشکلات و مصایب ایفا می کند، روح حقیقی توحید، نفی فراعنه و طواغیت را در پی دارد و در رویارویی و مبارزه با شرک و ظلم، قدرت مقاومت و پایداری می دهد.

یکی از تحلیل گران خارجی انقلاب اسلامی بر این باور است که عقاید تشیع به گونه­ای است که عناصر مبارزاتی و نیروی انقلابی به نحو چشمگیری در آن وجود دارد و مقاومت علیه مقتدرترین ظالم ها را توجیه می کند.(1)

درک جنبش های اجتماعی اعتراض آمیز، به ویژه زمانی که رهبران فرهمند (charismatic) لایه بندیهای نظام را با توسل به یک رشته ارزش های عقیدتی دگرگون می سازند، از طریق بررسی ساختارها، رفتارها، ارزش ها، نمادها و ارزش های فرهنگی به مقولات ساده تری تبدیل می گردد.

فهم سامانه سیاسی پیشا انقلاب نیز می تواند با تکیه بر این قاعده مندی بهتر حاصل شود. آنچه اهمیت بسیار بیشتری دارد، این است که منطق ارزشی­ای که کنش گران انقلابی با تغییر شرایط سیاسی و اجتماعی، پیوسته خود را در معرض این تغییرات قرار دادند. این منطق ارزشی همان الهیات دینی بود. حمید مولانا معتقد است که امام خمینی در جست و جو برای فرمول بندی و مشخص کردن نظام اسلامی فراتر از نظام دولت – ملت جدید، از طریق یک انقلاب روشن فکرانه برای تغییرات سیاسی به پا خاست.(2)

حامد الگار که از مشرق شناسان و تحلیل گران انقلاب اسلامی ایران می باشد برای نظام کلامی و اعتقادی شیعه در حوزۀ سیاست و حکومت، سه عنصر و یا مؤلفه اساسی قائل است و

ص:124

در تحلیل خود از انقلاب اسلامی بر اساس تئوری مذهب، این سه خصیصه را مورد لحاظ قرار می دهد. وی معتقد است در اندیشه شیعه به ترتیب با این سه مؤلفه مواجهیم:

1- غیبت

2- فقدان قدرت سیاسی مشروع،

3- نفی قدرت حاکم بر اساس اندیشه شهادت.

وی پس از این که مسأله غیبت امام معصوم را جزء مهم نظام امامت شیعه می شمارد و از طرفی امام را جانشین پیامبر و عهده دار تفسیر سنت نبوی می داند، سپس این سخن را مطرح می سازد که با توجه به غیبت و نبود ظاهری امام معصوم، بالضروره هر گونه قدرت دنیوی و حکومت حاکم نمی تواند دارای مشروعیت باشد، مگر آن که از جانب امام منسوب شده باشد: اگر تنها اعمال کننده قانونی قدرت پس از او دیگر در عرصه گیتی حاضر نباشد، بالضروره هر گونه قدرت دنیوی که مدعی اعمال قدرت و اختیارات است، می بایست غیرقانونی باشد مگر آن که این قدرت به اثبات رساند که از سوی امام غائب اعمال حاکمیت می کند.(1)

براساس غیرقانونی بودن هر نوع حکومت غیرمعصوم، وی نتیجه می گیرد که شیعه در طول تاریخ نتوانست نسبت به حاکمان وقت سر تسلیم فرود آورد و بر خلاف جوامع سنّی، به مصالحه با حکومت های غیرمعصوم بپردازد، از این رو بیشترین تحولات سیاسی و مخالفت های سیاسی در جوامع شیعی دیده می شود؛ این اعتقاد بسیار هم موجب شده که مسلمانان شیعی در بخش عظیمی از تاریخ خود، در قبال قدرت سیاسی موضع مخالف و منفی در پیش گیرند، حال آن که مسلمانان سنی در بیشتر تاریخ حیات خود در برابر قدرت غالب و حاکم سر فرود آورده ...

از نظر او شیعه همواره اندیشه سازش و مصالحه با نظام های سیاسی حاکم در عصر غیبت را نفی نموده و به تأیید آنها نپرداخته است، مگر این که این امر تحت شرایطی صورت پذیرفته باشد به همین جهت وی نتیجه می گیرد که در شیعه با تئوری نفی قدرت مواجهیم: «به

ص:125

هر حال تئوری نفی قدرت حاکم در هر رویدادی به عنوان طرز تفکر قدرتمند شیعیان در سرتاسر تاریخ مکتب شیعه در اسلام و به خصوص در ایران می باشد.

حامد الگار پس از طرح مسأله غیبت امام زمان (عج)، فقدان مشروعیت حکومت های موجود در عصر غیبت و سر ناسازگاری شیعیان با حاکمان سیاسی، به یکی از بنیادهای مهم دیگر فکر شیعه اشاره می کند که به عنوان اصل سوم از آن یاد شده است. وی می گوید: تأثیر ماجرای کربلا و واقعۀ عاشورا که با شهادت امام حسین (ع) گره خورده است، موجب شد که این الگوی اعتقادی در ذهن شیعیان قرار بگیرند که نباید در برابر حاکم ستم گر سر فرود آورد و از او اطاعت نماید. وی پس از طرح اصول سه گانه، جهت بیان استراتژی سیاسی شیعه در طول تاریخ سیاسی آن، معتقد است که انقلاب اسلامی ایران نیز بر اساس همین اصول قابل تفسیر است وی معتقد است که عدم مشروعیت حکومت پهلوی از منظر ایرانیان شیعه و بازیابی هویت در برابر الگویی به نام امام حسین (ع) موجب گشت تا مردم در برابر حکومت پهلوی به قیام بپردازند. او در این راستا حتی به شعارهای ابتدای انقلاب اسلامی نیز استناد می کند و ردپای مؤلفه­های سه­گانه مذکور در اندیشه شیعه را در شعارهای اوایل انقلاب جستجو می کند. شعارهایی چون «همه روز عاشورا است و همه جا کربلاست» یا این که «محراب شیعیان خون است» وی بر این اساس انقلاب اسلامی ایران را ریشه دار در همین اصول ارزشی می داند و براساس سه اصل مذکور که مبتنی بر غیبت امام عصر (عج) و یا به تعبیر الگار دکترین امامت است، تئوری مذهب را راه حل تفسیر انقلاب اسلامی ایران می داند.

میشل فوکو نیز یکی از عوامل مؤثر در انقلاب اسلامی ایران مذهب تشیع، بالأخص آموزه مهدویت می داند.(1)

فوکو در این باره می گوید: «نود درصد ایرانی ها شیعه­اند و منتظر بازگشت امام دوازدهم­اند تا نظام راستین اسلام را در روی زمین مستقر کند اما این اعتقاد هر روز نمی گوید

ص:126

که فردا حادثه بزرگ فرا خواهد رسید، همچنین همه شوربختی های جهان را هم نمی پذیرد وقتی آیت الله شریعتمداری را (که یکی از مراجع روحانی در ایران است) دیدم، یکی از نخستین جمله هایی که به من گفت این بود ما منتظر مهدی هستیم اما هر روز برای استقرار حکومت خوب مبارزه می کنیم.(1)

فوکو به فراست دریافت که اعتقاد به مهدویت، موتور محرکه هیجانات اجتماعی تشیع را همواره روشن نگه داشته و مردم را در حالت آمادگی دائم قرار می دهد چرا که وقتی انتظار فرج بر هر مسلمان شیعه واجب شد، آنها را در یک حالت آمادگی کامل قرار می دهد. بنابراین، آنها برای هر حادثه­ای آماده خواهند بود. به ویژه که بر خود واجب می بینند که زمینۀ ظهور امام را فراهم کنند، پس نه تنها در آمادگی کامل قرار دارند، بلکه اقدام به اصلاح نیز در سرلوحه امورشان قرار دارد.

ص:127

طرح هویت اسلامی و توانایی روحانیت در به حرکت درآوردن توده های مردم مرهون ظهور اسلام سیاسی در مراکز اقتدار سیاسی – مذهبی نظیر شهرهای قم و مشهد از یک سو، و رهبری برجسته امام خمینی از سوی دیگر بود. «در سطح سیاسی، با ظهور امام خمینی، به عنوان یک مبارز سرشناس، اسلام شیعی واجد یک رهبر کارآمد و تعیین کننده شد. امام خمینی برای اسلام سیاسی به منزله­ی یک چهره­ی محوری بود که با بهره­گیری از نفوذ او می شد به شبکه­ی سیاسی از روحانیونی که دور او و آرمانهای او در باب حکومت اسلامی جمع شده بودند، تشکل بخشید».(1)

ادبیات انقلابی امام خمینی از آن رو توانست به عنوان یک نیروی سازمان دهنده، بسیج گر و هویت بخش عمل کند که آیات، آرمان ها و الگوهای معنابخش را در زندگی و کلام خود متجلی نمود و نوعی «انقلاب نمادین» را در اذهان و افکار به وجود آورد و سپس خواستار انقلاب سیاسی شد.

وی با تردید در شالوده های نظام سلطنتی و تشکیک در بن مایه های پهلویسم، تنها ویران گر ساز و کار حاکم بر جامعه نبود. بلکه معمار نظم نوینی گردید که «حکومت اسلامی» نام گرفت.

بنابراین امام خمینی و روحانیت مبارز، تصویری از یک جامعه­ی جدید در مقابل «نظم کهنه» و در حال فروریزی پهلوی ارائه می داد که تصویری نو و برانگیزاننده بود تصویری که با پیوند بین دیدگاه دینی درباره­ی جامعه با اصول مدرن حکومت متکی بر مردم و بازسازی جامعه از طریق فرایندهای سیاسی، در فضای آن روز، تصویری قانع کننده و مطلوب برای تحرک و سازماندهی سیاسی بود. در واقع، شکل گیری «اراده­ی معطوف به قدرت» مذهبی و نفی سازش کاری و پنهان کاری سیاسی، فضایی فراهم آورد که جملگی جریان­های سیاسی – اجتماعی نقش مؤثر و فعال روحانیت دینی را در تنسیق و تنظیم فعالیتهای سیاسی پذیرفتند.

ص:129

امام خمینی بر اساس خطوط اصلی تفکر سیاسی خود، رفتار سیاسی­اش را تنظیم و عرضه کرد و پیروان وی نیز خود را مکلف می دانستند در همین چارچوب اعتقادی عمل کنند ایشان با طرح نظریۀ نظام سیاسی ولایت فقیه، رهیافت سیاسی خود را در تغییر نظام سیاسی و نفی سلطنت و جایگزین کردن سیستم سیاسی و اجتماعی بر مبنای شریعت اسلامی ارائه کرد با تکوین مبانی نظری انقلاب و قرار گرفتن نیروهای اجتماعی در وضعیت انقلابی، چالشی سخت و مستمر میان آنان و رژیم سیاسی در گرفت و سرانجام به تخریب ساختار کهنه نظام شاهنشاهی و تأسیس جمهوری اسلامی انجامید.

سیاسی بود. پیشتازان عمدۀ این دگرگونی کوشش گسترده و دامنه داری را برای طرح مجدد دین در جامعه و آماده سازی تفکر دینی و بازسازی آن انجام دادند.

کوشش هایی که آشکارا با کوشش های مشابه آن در میان اهل سنت معاصر متفاوت است. بخش قابل توجهی از این تفاوت به تعبیر مرتضی مطهری به فرهنگ شیعه باز می گردد که برخوردار از فرهنگی زنده، حرکت­زا و پویاست.(1) یعنی پیامی که همه می شناختند و آن را مظهر شخصیت و هویت از دست رفتۀ خویش می دیدند.(2)

اما در این میان کوشش های امام خمینی (ره) جایگاه ویژه­ای دارد، کوشش هایی که بعدها منجر به ارائه نظری نظام سیاسی اسلام گردید. این تلاش ها در عین حال که متوجه بازیابی دین بود، ظرفیت لازم را برای پر کردن خلأ تولید معنا و اندیشه برای دگرگونی های بعدی پدید آورد. بدون شک ظهور چنین اندیشه ای در انقلاب اسلامی ایران نه تنها مستلزم شناسایی و بازتولید چارچوب های درون دینی بلکه مستلزم تجهیز و باز تفسیر این چارچوب ها و ارائه درکی متفاوت از پذیره های سنتی مربوط به آن بود. از این رو فهم صحیح رویکرد تفکر سیاسی معاصر شیعه در ایران که منجر به شکل گیری درک متفاوت و تازه ای در باب مقولاتی چون نسبت دین و سیاست، تقیه، جهاد، شهادت امامت و انتظار فرج (مهدویت) و ... گردید، بدون فهم چگونگی چنین روندی میسر نیست، روندی که در پرورش ذهنی و تغییر نگرش مردم به سوی پذیرش یک رسالت تاریخی نقش اساسی ایفاء کرد. بر این اساس، اندیشمندان شیعه ایرانی به این نتیجه رسیدند که محتوای اندیشه شیعه ظرفیت های لازم برای ارائه یک الگوی سیاسی را داراست ولی برخی از پذیره های سنتی یا تفسیرهایی از آن مانع ایفای چنین نقشی است. آنان دریافتند که برداشت های موجود با دیدگاه های اصیل دین فاصله زیادی دارد و جز با بازآفرینی آن نمی توان بر چالش های ایدئولوژیک موجود غلبه یافت. تردیدی نیست که پذیرش این نکته که دستیابی به آرمان های سیاسی شیعه در شرایط موجود

ص:131

ناممکن است و در عین حال، بین آن آرمان ها و واقعیت های موجود فاصله ای فاحش وجود دارد، امکان هر گونه بسیج اجتماعی و حرکت به سوی یک دگرگونی بنیادین را از رهبران مذهبی سلب می کرد.

این بازسازی روح تازه ای بود که توانست به ساماندهی و تجمیع قابلیت های سیاسی و پراکنده کمک مؤثری کند و راه را برای شکل دادن به آمریتی نوین باز کند. چه آن که بازسازی مزبور بر اساس تفسیر تازه و تجهیز یک سلسله مفاهیم اصلی شیعه متکی بود که بی­شک بدون آن شیعه نمی توانست نقشی که در تحولات منتهی به انقلاب اسلامی ایفاء کرد، برعهده بگیرد.

از آنجا که امام خمینی (ره) ارتباط مقدسی با مردم داشت که این در مجرای فرهنگ شیعه در امتداد نظام مرجعیت سازمان می یافت. واقعیت اجتماعی تشیع در دل و جان مردم جای گرفته بود قداست و عشق مردم به امام، قبل از آن که به فرد امام و خصوصیات شخصی او مربوط باشد، عشق به اسلام و آرمان های اسلامی بود مردم امام را تندیس فقاهت و عدالت و نایب امام زمان می دیدند و از همین رهگذر، عشق آنان به امام پرتوی از محبت آنان به امام زمان و ائمه اطهار (علیهم السلام) بود. امام خمینی (ره) به عنوان طراح اصلی حرکت انقلاب، از باورها و نمادهای تشیع مثل امامت، ولایت، امر به معروف و نهی از منکر، تقیه، شهادت، انتظار و مهدویت و ... رفتارهای انقلابی را به نمایش گذاشتند و به ارشاد و بسیج مردم و بیداری و تحول حوزه علمیه و روحانیون پرداختند و این در روند پیروزی انقلاب نقش بسزایی داشت و بدین گونه انقلاب را مدیریت کردند. ایشان در طول انقلاب، بطور مداوم بوسیله پیامها، اعلامیه ها، سخنرانی ها، شبکه های مردمی روحانیت مبارز، مساجد و دیگر وسائل ممکن با مردم سخن می گفتند و شعار و شعور انقلاب اسلامی را به مردم تفهیم و تزریق کرد و در جان و فکر و طنین فریادهای بنیان کن مردم تجلی ساخت.

ص:132

از نظر امام خمینی (ره) رهبر انقلاب اسلامی، ولایتی که برای پیامبر اکرم (ص) و ائمه هدی (علیهم السلام) می باشد، برای فقیه هم ثابت است به اعتقاد شیعه، ولایت فقیه در زمان غیبت، ادامۀ ولایت امامان معصوم (علیهم السلام) است.

عقل و شرع حکم می کند که در رأس هرم قدرت یک جامعۀ اسلامی باید شخصی قرار بگیرد که به احکام اسلامی آگاهی کامل داشته باشد یعنی فقاهت و عدالت داشته باشد. همچنین باید توانایی بر ادارۀ جامعه اسلامی داشته باشد. چون وظیفۀ اصلی حکومت از دیدگاه اسلام، اجراء احکام اسلام و گسترش ارزش های الهی است. لذا باید برای تحقق چنین آرمانی در بالاترین مصدر تصمیم گیری، شخصی آگاه به دین و با بینش سیاسی قوی قرار بگیرد.(1)

امام خمینی معتقدند که ولایت فقیه مسأله­ای نیست که تازه مطرح شده باشد. معتقدند این مسأله از اول مورد بحث بوده است و ایشان تنها موضوع را بیشتر مورد بررسی و تحلیل قرار داده اند. در این زمینه می فرمایند: «موضوع ولایت فقیه چیز تازه ای نیست که ما آورده باشیم بلکه این مسأله از اول مورد بررسی بوده است حکم میرزای شیرازی در حرمت تنباکو، چون حکم حکمتی بوده برای فقیه دیگر هم واجب الاتباع بود. حکم قضاوتی نبود که بین چند نفر سر موضوع اختلاف شده باشد ... از متأخرین مرحوم نراقی همۀ شئون رسول الله را برای فقها ثابت می دانند. آقای نائینی نیز می فرماید: این مطلب از مقبولۀ عمر بن حنظله استفاده می شود. در هر حال این مسأله تازگی ندارد و ما فقط موضوع را بیشتر مورد بررسی قرار دادیم و شعب حکومت را ذکر کرده و در دسترس آقایان گذاشتیم تا مسأله روشن گردد و الا مطلب همان است که بسیاری از فقیهان فهمیده اند ...».(2)

ولایت مطلقه فقیه، از تولیدات و فرآورده های فقهی امام خمینی می باشد که با نظریه ولایت انتصابی عامه فقیهان و ولایت انتصابی عامۀ شورای مراجع تقلید و ... تفاوت دارد.

ص:134

ولایت مطلقه فقیه یعنی:

1- تقید به امور عمومی، حکومت، سیاست و نیز مصلحت جامعه اسلامی.

2- عدم تقید به امور حسبیه و قوانین بشری از جمله قانون اساسی و همچنین عدم تقید به چارچوب احکام فرعیۀ الهیۀ اولیه و ثانویه.(1)

امام راحل هم در قلمرو ولایت و هم در تلقی از فقاهت قائل به توسعه شده­اند. نظریه ولایت مطلقه فقیه، تلقی تازه­ای از فقاهت را ارائه می کند.

بدین ترتیب معمار کبیر انقلاب، ولایت مطلقه فقیه را برای آینده انقلاب طراحی می کند و بر ضرورت تشکیل حکومت اسلامی تأکید می ورزد.

اگر علمای شیعه پس از غیبت کبرا به این نظریه (ولایت فقیه) و حکومت اسلامی در حیطه نظر معتقد بودند، ولی در عمل دیده نشد کسی به صراحت امام خمینی (ره) این تئوری را وارد قلمرو عمل گرداند و به حکومت دینی جامعه عمل بپوشاند.

تئوری ولایت مطلقه فقیه حاکی از این عقیده است که حکومت دینی بهترین شکل حکومت است؛ زیرا فقه به معنای واقعی کلمه در برگیرنده همه قوانینی است که یک جامعه مطلوب به آن نیازمند است. بر اساس بینش امام (ره)، ولایت فقیه در امتداد ولایت رسول الله و ائمه اطهار (علیهم السلام) است. ولایت فقیه همان ولایت مطلقه رسول الله است؛ یعنی کار ولی فقیه نظارت بر اجرای احکام فقهی نیست، چنانکه مرحوم نائینی می فرمود شأن ولی فقیه اعمال ولایت بر احکام دین است و اختیار او در اداره جامعه، همان اختیار رسول الله است.(2)

قرن از زمان حکومت اسلامی پیامبر (ص) می گذشت نظام و قالب حکومتی که مدعی اجرای احکام اسلامی بود قرار بود بر خرابه های رژیم سلطنتی پایه ریزی شود، باید به طور شفاف و روشن برای مردم تبیین می شد.

امام خمینی (ره) هم، در همان زمان با اقدامی شایسته و براساس اجتهاد و تفقهی که داشتند این مسأله را روشن نمودند ایشان تلاش بسیار زیادی کردند تا اجتهاد و مرجعیت را متوجه فقه سیاسی و اجتماعی نمایند بعد از فوت آیت الله بروجردی ایشان رسماً از مراجع وقت خواستند تا در حوادث و موقعیت های مختلف به موضع گیری بپردازند و همانطور که در مسائل فقهی و عبادت تکلیف مردم را بیان می کنند، در امور و مسائل جاری کشور نیز مردم را ارشاد و مکلف نمایند.

امام (ره) مجتهد را اینگونه تعریف می کند:

«مجتهد باید به مسائل زمانۀ خود آگاهی داشته باشد ... آشنایی به روش برخورد با حیله ها و تزویرهای فرهنگ حاکم به جهان، داشتن بصیرت و دید اقتصادی ... شناخت سیاست ها و حتی سیاسیون و فرمول های دیکته شده آنان و درک موقعیت و نقاط قوت و ضعف دو قطب سرمایه داری و کمونیسم که در حقیقت استراتژی حکومت بر جهان را ترسیم می کند از ویژگی های یک مجتهد جامع است یک مجتهد باید زیرکی و هوش و فراست هدایت یک جامعۀ بزرگ اسلامی و حتی غیراسلامی را داشته باشد و علاوه بر خلوص و تقوا و زهدی که در خور شأن مجتهد است واقعاً مدیر و مدبّر باشد».(1)

اما مشاهده می کنیم که این قرائت امام (ره) از اجتهاد و مجتهد و نیز انتظاری که از مرجعیت دارند با اجتهاد مصطلح و رایج برآورده نمی شود در اجتهاد رایج فقط مسائل و فروعات فقهی مدنظر بوده و به مسائل کلی جامعه توجه نمی شود و وظیفه ای برای علما و مراجع در ورود به مسائل سیاسی و اجتماعی قائل نیست. لذا امام خمینی (ره) تفسیر انقلابی

ص:136

خود را از اجتهاد ارائه می دهد و تمام تلاش خود را به کار می گیرد تا این برداشت و طرز تفکر را جایگزین تفکر قبلی کند.

در جریان انقلاب می بینیم که مردم هم در مسائل فقهی و عبادی از امام و مراجع، تقلید می کنند و هم در مسائل سیاسی و اجتماعی از امام و مراجع کسب تکلیف می کنند و انتظار دارند که آنها هم وظیفه و مسیر کمال را به مردم نشان دهند و این نشان دهنده موفقیت امام در این امر مهم می باشد.

تحول بنیانی میسر نخواهد بود. بر این اساس، کوشش های نوگرایان معطوف به این نکته گردید که برداشت از مقوله تقیه، برداشتی ناقص و حتی منحرف در جامعه است.

در این میان امام خمینی (ره) مهم ترین شخصیتی است که این مشکل را به خوبی دریافت و برای احیای نگرش مقاومت و مبارزه جویی از آن، از ابتدای مبارزه، این مقوله را مورد توجه قرار داد و رسماً اعلام کرد که «تقیه حرام است و اظهار حقایق واجب و لو بلغ ما بلغ» و تأکید کرد که هر کس از علما در این شرایط تقیه کند، مرتکب فعل حرامی شده است.(1)

امام در عمل نیز اعتقاد و وفاداری عمیق خود را به این مسئله نشان داد این نگرش امام در واقع تلاش بنیادین برای آماده سازی ذهنی روحانیون و مردم جهت یک مبارزه پیگیر بود. امام موضوع تقیه را در کتاب «ولایت فقیه» نیز مورد عنایت قرار داده و ضمن انتقاد شدید از روحانیون انزوا گزین می گوید: «بله آن آدم های بی عرضه­ای که در حوزه ها نشسته­اند، از عهده تشکیل و اداره حکومت بر نمی آیند؛ چون آنها بی عرضه اند که قلم هم نمی توانند به کار ببرند، قدمی در هیچ کاری بر نمی دارند».(2)

وی در یک بیانی انتقادآمیز می گوید: «تکالیفی که برای فقهای اسلام است، بر دیگران نیست، فقهای اسلام برای مقام فقاهتی که دارند، باید بسیاری از مباحات را ترک کنند و از آن اعراض نمایند. فقهای اسلام باید در موردی که برای دیگران تقیه است، تقیه نکنند. تقیه برای حفظ اسلام و مذهب بود که اگر تقیه نمی کردند، مذهب را باقی نمی گذاشتند، تقیه مربوط به فروع است، مثلاً وضو را این طور یا آن طور بگیرد، اما وقتی اصول اسلام، حیثیت اسلام در خطر است، جای تقیه و سکوت نیست. اگر فقیهی را وادار کنند که برود سر منبر خلاف حکم خدا را بگوید، آیا می تواند به عنوان «التقیه دینی و دین آبایی» اطاعت کند؟ اینجا جای تقیه

ص:138

نیست. اگر بنا باشد به واسطه ورود یک فقیه در دستگاه ظلم، بساط ظلم رواج پیدا کند و اسلام لکه دار گردد، نباید وارد شود؛ هر چند او را بکشند و هیچ عذری از او پذیرفته نیست».(1)

در واقع امام، درصدد نهادینه کردن این نکته است که تشیع راستین هیچ گاه در آنجا که جوهر و هویت و اصل دین در خطر است، تقیه را مجاز نمی شمارد. از این حیث امام در «رساله علمیه» خود نیز تأکید می کند که اگر سکوت علمای اعلام موجب تقویت ظالم شود یا موجب تأیید او گردد یا موجب جرأت او شود بر سایر محرمات، واجب است اظهار حق».(2)

امام خمینی در کشف اسرار مسأله تقیه را به طور واضح تشریح می کنند. از نظر امام خمینی (ره) واجب بودن تقیه از روشن ترین احکام عقل است. «معنی تقیه آن است که انسان برای حفظ کردن خون یا ناموس یا مال خود یا دیگری حکمی را برخلاف واقع بگوید یا عملی برخلاف میزان شریعت انجام دهد».(3)

دیدگاه امام در باب تقیه از جمله نمونه های جالب اندیشه انتقادی و نیز مبارزه جویانه در اندیشه سیاسی تشیع معاصر به شمار می آید. ایشان با ملاحظه این که عده ای در پناه تقیه، بی عملی در مقابل شرایط جامعه را تجویز می کنند، آن را حرام اعلام کرد. بی تردید چنین نگرشی در باب تقیه، یکی از موانع مهم مبارزه علیه رژیم سلطنت را برداشت و گفتمان مصلحت اندیش تقیه را تا رفتاری سیاسی تحول بخشید.

ویژه عملی، حرکت هایی چون جنبش فداییان اسلام، نهضت ملی شدن نفت ایران، فعالیت های هیئت های مؤتلفه اسلامی، حزب ملل اسلامی و امثال آن به دلیل حضور طیفی از روحانیت در آنها و نیز مبارزات فردی برخی از علما و روحانی ها در این دوره، علی رغم کاسته شدن موقعیت آنان در میان حوزه و حوزویان، در جهت بازشناسی تعریف حداکثری از دین انکارناشدنی است.

کوشش های فکری امام خمینی (ره) در طول سال های 1357 تا 1320 و به ویژه در کتاب های «کشف اسرار»، «ولایت فقیه»، «کتاب البیع»، «تحریر الوسیله» و نیز سخنرانی ها و اعلامیه های سیاسی از همه برجسته تر بود. طرح این دیدگاه ها فراتر از تلاش های عملی وی بود که بن بست ورود و دخالت روحانیت در سیاست را شکست و به علاوه تفسیر کاملاً فعالانه و پویا و جامع نگر از دین و کارکردهای آن ارائه کرد. تعریف امام از دین تعریف حداکثری و متضمن احکام و دستورات ناظر بر رابطه انسان با انسان و انسان با خدا بود و در مقابل تعریف حداقلی از دین قرار می گرفت که دین را صرفاً ناظر بر روابط انسان با خداوند می دانست. امام معتقد بود: «اسلام دین افراد مجاهدی است که به دنبال حق و عدالتند، دین کسانی است که آزادی و استقلال می خواهند. مکتب مبارزان و مردم ضد استعمار است؛ اما این ها اسلام را طور دیگری معرفی می کنند، تصور نادرستی از اسلام در اذهان عامه به وجود آورد. و شکل ناقصی که در حوزه های علمیه عرضه می شود، برای این منظور است که خاصیت انقلابی و حیاتی اسلام را از آن بگیرند و نگذارند مسلمانان در کوشش و جنبش و نهضت باشند، دنبال اجرای احکام اسلام باشند، حکومتی به وجود بیاورند که سعادتشان را تأمین کند چنان که زندگی ای داشته باشند که در شأن انسان است».(1)

این نوع نگرش، بدون شک، مقدمه ذهنی برای ارائه نظریه حکومتی امام موسوم به «ولایت فقیه» شد که در واقع، موضوع اساسی آن سیاسی بودن اسلام و لزوم آمیختگی مقوله دین و سیاست بود. امام، این ویژگی را نه تنها در مورد اسلام بلکه برای دین به عنوان دین قائل

ص:140

است و معتقد است که «حتی مذهب مسیح را هم مسخ کردند، مذهب مسیح مسخ شده هرگز نمی شود که دعوتش این باشد که فقط عبادت کنید».(1)

وی در تحلیل جامع نگرانه خود نسبت به اسلام به عنوان دین زندگی، تصریح می دارد: «قرآن و کتاب های حدیث که منابع احکام و دستورات اسلام است، با رساله های عملیه که توسط مجتهدین عصر و مراجع نوشته می شود، از لحاظ جامعیت و اثری که در زندگانی اجتماعی می تواند داشته باشد، به کلی تفاوت دارد. نسبت اجتماعیات قرآن با آیات عبادی آن، از نسبت صد به یک هم بیشتر است! از یک دوره کتاب حدیث که حدود پنجاه کتاب است و همۀ احکام اسلام را در بر دارد، سه – چهار کتاب مربوط به عبادات و وظایف انسان نسبت به پروردگار است. مقداری از احکام هم مربوط به اخلاقیات است؛ بقیه هم مربطو به اجتماعیات، اقتصادیات، حقوق و سیاست و تدبیر جامعه است».(2)

امام به خوبی دریافته بود که بدون در هم شکستن نگرش های موجود، امکان هیچ تحولی وجود ندارد، از این رو، یکی از محورهای مرکزی نظریات وی آمیختگی دین و سیاست بود چنان که تأکید می کند «والله اسلام تمامش سیاست است».(3)

بنابراین امام با اعتقاد کامل به این مسأله، علاوه بر اینکه خود به طور دقیق مسائل کشور و تحولات آن را زیر نظر داشت و دخالت می کرد از دیگر مراجع و روحانیون می خواست که آنها هم اظهار نظر کنند. آیین نامه ها و مصوبات مجلس، روابط داخلی و خارجی کشور و ... را از نظر تطابق با شرع و مصالح کشور و منافع ملت بررسی کنند و در صورت لزوم، مخالفت و مبارزه کنند.

امام خمینی رشد و استقلال و آزادی کشور را با حضور و دخالت اجانب خواب و خیالی بیش نمی­دانست و معتقد بودند تمام بدبختی ها و مشکلات مسلمانان از دخالت اجانب در امور آنها می باشند. ایشان در این زمینه می فرمایند:

«در همه حال شعار ما قطع ایادی اجانب راست و چپ از کشور است زیرا رشد و استقلال و آزادی با وجود دخالت اجنبی از هر جنس و مسلک و مکتب، در هر امری از امور کشور، اعم از سیاسی و فرهنگی، اقتصادی و نظامی خواب و خیالی بیش نیست ... زیرا اگر دخالت اجانب خصوصاً آمریکا، شوروی و انگلیس وجود داشته باشد هر رژیمی که روی کار بیاید تنها آلتی خواهد بود برای عقب نگه داشتن ملت و ادامه بدبختی ها و محرومیت ها از یک طرف و چپاولگری ها  و قلدری ها از طرف دیگر، زیرا تمام بدبختی ها و گرفتاری های مسلمین از دخالت اجانب در مقدرات آنان است».(1)

امام خمینی همیشه در سخنرانی ها و پیام های خود بر این نکته اصرار داشتند که امر به معروف و نهی از منکر بر همۀ مسلمین واجب است و هیچ کس نمی تواند از آن شانه خالی کند.

ایشان در این زمینه می فرمایند:

«امر به معروف و نهی از منکر از اموری است که به همه کس واجب است، یک چیزی نیست که بر یکی واجب و بر دیگری نه، همه ما مکلفیم».(1)

امام خمینی (ره) معتقدند دیگر فرائض در زمانی به خوبی برپا خواهد شد که امر به معروف و نهی از منکر به خوبی برپا خواهد شد که امر به معروف و نهی از منکر به خوبی اجرا شود. در این زمینه بیان می دارند که:

«اگر امر به معروف و نهی از منکر به خوبی ادا شود و دیگر فرائض قهراً برپا خواهد شد اگر امر به معروف و نهی از منکر اجرا شود ظلمه و عمالشان نمی توانند اموال مردم را بگیرند و به میل خود صرف کنند و مالیات های مردم را تلف نمایند امر به معروف و نهی از منکر دعوت به اسلام و ردّ مظالم و مخالفت با ظلم می کند».(2)

بنابراین امام خمینی (ره) دایره امر به معروف و نهی از منکر را بسیار وسیع می داند و آن را بر همۀ مسلمانان واجب می داند چرا که با نهی از منکر، ظلم و بی عدالتی و فساد و بی بند و باری که از آفات جامعه اسلامی است جلوگیری می شود و با امر به معروف، احکام اسلام در جامعه جاری و ساری خواهد شد. در واقع امام خمینی (ره) چهرۀ انقلابی و مبارزه جویانه به مسأله امر به معروف و نهی از منکر دادند.

از جمله مفاهیمی که در چند دهه پیش از انقلاب اسلامی ایران مورد بازشناسی و باز تفسیر متفکران شیعی قرار گرفت، موضوع شهادت و قیام عاشورا بود که بدون تردید، بخش اساسی هویت انقلابی -تاریخی شیعه را تشکیل می دهد و بازشناسی آن، نقش بنیادینی در تبیین منطق عدالت گرایانه و مبارزه جویی شیعه علیه ظلم ایفا کرده است.

هر چند مفهوم شهادت در کلیت آموزه اسلام وجود دارد، روح آن در مبانی تفکر شیعی بازتاب گسترده­ای یافته است. بدون تردید، واژه شهید و شهادت از جمله واژه­های مقدس اسلام است.

موضوع گرامی داشت قیام و شهادت امام حسین (ع) پس از آن رویداد خونین تا به امروز جزء تفکیک ناپذیر فرهنگ شیعه و در متن آن بوده است. بدون تردید محرم و عزاداری های آن و بزرگ داشت شهادت امام حسین (ع) به شکل شگفت انگیزی از سایر وجوه و مشخصات در شناسایی شیعه مؤثرتر بوده و رمز پویایی و تحرک تاریخی شیعه را در پی آورده است.

در ادبیات و فرهنگ نوین شیعه، به مقوله قیام اباعبدالله الحسین (ع) نگاهی نو شده است و هر چند همواره توأم با خون و تأثر و مرثیه خوانی و گریه بوده و به نوعی تلقی رمز آلودی از این واقعه را توضیح می دهد، در عین حال، مبیّن تعاریف متفاوت از نگرش های وقایع نگارانه قبلی است، به نحوی که تلقی نوین، در کنار اثر حزن انگیزی آن، این حادثه و پیام های آن را برای شیعه کاربردی کرده و در واقع، رویکردی متفاوت از نگره قبلی نسبت به قیام کربلا را شکل داده است.

رویکرد سنتی و تا حد زیادی عوام پسند، صرفاً مرثیه خوانی و بیان حزن آمیز وقایع کربلا را در نظر گرفته و عموماً به بازنویسی رویدادهای کربلا با بیان مظلومیت اهل بیت پیامبر (ص) تأکید می کند، در حالی که رویکرد نوین علاوه بر پذیرش بکاء بر اهل بیت (ع) و بیان حزن آمیز حادثه کربلا عمدتاً توجه خود را به شناخت منطق موجود در ورای قیام و پالایش وقایع آن معطوف داشته و در ادبیاتی که شکل می دهد، به دنبال تجزیه و تحلیل پیام دهندگی

ص:144

و اثر بخشی و نیز الگو قرار دادن آن برای مقاومت و مبارزه و شهادت است. در واقع، این نگرش کار ویژه­ای انقلابی و منطقی مبارزپرور را در درون حوادث سال 61 ق.

می جوید و هر تفسیری غیر از آن را فرو کاستن از هدف بزرگ امام حسین (ع) و کژتابی از راه ایشان می داند.

در دوران مورد بحث، هر چند نقش فداییان اسلام در دهه بیست و اوایل سی و سپس، جمعیت های مؤتلفه اسلامی و حزب ملل اسلامی در دهه چهل که کم و بیش در درون جامعه روحانیت و یا در ارتباط با آنها شکل گرفتند، در بازپروری و معرفی و سپس، نهادینه ساختن مفاهیمی چون شهادت و مبارزه برای خداوند و امثال آن انکارناشدنی است.

ادبیات چالشی شیعه، توضیحی نوین از مفاهیمی چون جهاد، شهادت، مبارزه علیه ظلم و امثال آن را ارائه داد تا زمینه های نظری هر گونه مبارزه علیه رژیم پهلوی را در دستگاه فکری – تاریخی شیعه توجیه کند.

اما در این میان نقش امام خمینی (ره) در احیای تفکر عاشورا و کاربردی کردن آن و تجهیز مفاهیم جهاد و شهادت برای تبیین نظری مبارزه با حکومت، اساسی است. به غیر از گزارش های متعددی که در این ارتباط در اعلامیه ها و سخنرانی های وی بیان شده است، نگاه امام در کتاب «ولایت فقیه» به مقوله مبارزه و جهاد تحت تأثیر شگرف عاشورا و حادثه کربلا قرار دارد. بدون تردید یکی از اساسی ترین پایه های اعتقادی نهضت امام (ره)، که در دهه چهل آغاز شد، تحت تأثیر این واقعه بود. به تعبیر دکتر عنایت: امام بیشتر از هر متکلم شیعی هم شأن خود، خاطرۀ کربلا را با ضرورت های سیاسی حاد موجود پیوند زد».(1)

امام خمینی انقلاب اسلامی ایران را مدیون و نشأت گرفته از قیام عاشورا می داند و می فرماید:

ص:145

«ما باید همه متوجه این معنا باشیم که اگر قیام حضرت سید الشهداء (ع) نبود، امروز ما نمی توانستیم پیروز شویم، انقلاب اسلامی ایران پرتویی از عاشورا و انقلاب عظیم الهی آن است».(1)

امام به ضرورت تحولی عظیم و انقلابی عمیق در بنیان جامعه تأکید می ورزیدند و با پیوند قیام عاشورا و انقلاب مردم ایران، قیام برای رسیدن به جامعه نظام مند اسلامی را لازم دانستند و بر آن تاکید نمودند و رژیم طاغوتی و ستم شاهی را از مصادیق روشن «منکر» معرفی فرمودند و کمر همت به انهدام آن بستند.با عنایت به این که عاشورا توضیح دهندۀ فلسفه مبارزات سیاسی شیعه است، کوشش اصلی امام خمینی (ره) این است که مفاهیم پنهان آن را در عرصۀ عمل و مبارزه و جهاد برای مردم قابل فهم و درک کند و آن را از حالت یک واقعه غم انگیز (تراژیک) خارج نموده و به صورت حرکتی هدفدار و اصولی که مسلمانان باید از آن به عنوان یک راهنما درس بگیرند، ارائه کند.

در هر صورت، موضوع جهاد و شهادت و بحث های حول و حوش آن به ویژه قیام امام حسین (ع) که از جمله آموزه های اساسی فرهنگ شیعه به شمار می آید، در دهه های پیش از انقلاب اسلامی مورد بازشناسی و باز تفسیر قرار گرفت و متفکران شیعه بخصوص امام خمینی در طرح و بازپروری آن کوشش های فکری فراوانی انجام دادند و به عنوان ساز و کاری درون مذهبی در راستای تجهیز مفاهیم بنیادین فکری در اندیشه شیعی مطرح کردند که فوری ترین نتیجۀ آن، زدودن خرافات و اوهام از قیام ابی عبدالله الحسین (ع) بود. هر چند این مقولات در بنیان های اندیشۀ شیعه جایگاه ویژه ای داشت، در شرایط جدید در درون اندیشه نوین سیاسی شیعه، این مفاهیم و نقش رویدادهای کربلا، راه اساسی خود را بازیافت و کار ویژه­هایی فراتر از انتظارات سنتی از ان ایفاء کرد و در جهت توجیه و تبیین نظری مبارزه و مسائل پیرامون آن به کار گرفته شد.

ص:146

نمودند. این تحول در نوع نگرش به مفاهیم که به معنای احیای ارزش های عقیدتی و سیاسی جهت تحرک آفرینی در جامعه بود، بیانگر نوعی حرکت از مبانی ایدئالیستی صرف به ابعاد جامعه شناختی دین اسلام بود که بر اساس آن باید با فراهم نمودند «دکترینی عقلانی»(1) از فرصت های حداقل پیش رو، برای استقرار نظام الهی بهره جست نه آنکه تا انتظار تحقق شرایط آرمانی، احکام و اصول شریعت اسلامی تعطیل شود چنانکه امام خمینی در کتاب «ولایت فقیه» خاطر نشان می سازد: «نسبت اجتماعیات قرآن با آیات عبادی آن از نسبت صد به یک هم بیشتر است».(2)

این تحولات مفهومی و تلاش های صورت گرفته در این راستا، منجر به تحولات عقیدتی و سیاسی در جهان تشیع برای ایجاد حکومت اسلامی مبتنی بر ولایت فقیه شد. امام خمینی که مفهوم انتظار را به اوج تحول خود رساند و فقیه جانشین امام را دارای گسترده ترین اختیارات و نیز گسترده ترین مسئولیت ها دانست و به تبع آن از گسترده ترین اختیارات مردم در برپایی و نابودی حکومت ها و حاکمان سخن گفت و سرنوشت سیاسی و اجتماعی آنان را به دست خود آنان دانست و راه را برای فهم عمومی و گستردۀ این آیه «انّ الله لا یُغیّرما بِقومٍ حتّی یُغیّروا ما بِأنفسِهِم» فراهم آورد. از این رو منتظران در عصر نهضت امام خمینی (ره) خود جزء عناصر اصلی نهضت گردیدند و در پیشبرد آن بیشترین نقش را ایفا کردند انتظار مثبت، منتظران را به خروج از بی تفاوتی تشویق می کند.

امام خمینی (ره) از ابتدای مبارزه تفاسیر گوناگونی را از انتظار مورد توجه جدی قرار داد و ضمن رد نگرش منفعلانه نسبت به مقوله انتظار، آن را به صورت یک ساز و کار فعال کننده تبیین کرد. وی در کتاب ولایت فقیه بیان می دارد: «ما مکلف هستیم اسلام را حفظ کنیم ... شما در صورتی خلفای اسلام هستید که اسلام را به مردم بیاموزید و نگویید بگذار تا امام زمان (عج) بیاید. شما نماز را هیچ وقت می گذارید تا وقتی امام زمان (عج) آید، بخوانید؟

ص:148

حفظ اسلام واجب تر از نماز است، منطق حاکم خمین را نداشته باشید که می گفت: باید معاصی را رواج داد تا امام زمان بیاید. اگر معصیت رواج پیدا نکند حضرت (عج) ظهور نمی کند».(1)

نهضت انقلاب امام خمینی راه را برای توسعه و نهادینه ساختن چنین تفسیرهای انقلابی از انتظار فرج فراهم آورد و رویکرد فعال و سازنده­ای را از انتظار ارائه کرد. توسعه این دیدگاه باعث شد که بسیاری از مقدسان و مردم که انتظار را در قالب سطحی آن پذیرفته بودند، به جمع انقلابی ها و مبارزان می­پیوندند.

لا یُغیّرُ ما بقومٍ حتّی یُغیّروا ما بأنفُسهم»(1) پرداخت و با گشودن پنجره عقل بر روی متون نقلی، پس از اعتماد به اختیار انسان در عرصه سرنوشت اجتماعی خویش، مفهوم انتظار منجی را به اوج رساند و توانست پایه های عقلانی و اجتماعی مهدویت را پشتوانۀ اصالت نقلی آن قرار دهد.

از این رو، از آنجا که در این نگرش، پتانسیل فراوانی برای حرکت و تغییر وضع موجود با بهره گیری از مفاهیم اسلامی و اصیل امامت وجود دارد، جامعه شیعه با حفظ آرمان اصیل امامت به فعال سازی مجدد مفهوم انتظار فرج پرداخت و آن را به استراتژی و اهرمی برای حرکت و ترمیم جامعه تبدیل ساخت.

از فردای غیبت، علمای شیعه با تمایلات منجی گرایانه­ی منبعث از مفهوم مهدویت، مذهب خود را تضعیف کردند و در ازای آن نوعی تفکر سیاسی اجتماعی غیر فعال، نرمش­گر و سازش کارانه برای تشیع پدید آوردند. با رهبری اینان به طور کلی توجه جامعه شیعی از تصرف قدرت مرکزی حکومت یا تمایلات دنیوی به مسائل دینی، معنوی و عرفانی و پیدایش کلام، فلسفه و فقه سوق داده شده و تفکر مهدوی موجود در تشیع را در خاموشی نگه داشت. کلام و فقه شیعه که در این دوران شکل گرفت بازگشت امام غایب را به آخر الزمان موکول کرد و در نتیجه از اهمیت سیاسی اجتماعی و مذهبی مفهوم انتظار کاست. افزون بر آن از آنجا که در نظر شیعه، امام زمان تنها حاکم مشروع است و در غیاب او حکومت چه شیعه و غیر شیعه مشروعیت ندارد، با قرار گرفتن در زیر پرچم انتظار مداوم، شیعه نه تنها دیگر لزومی در تصرف مراکز قدرت جهان اسلام نیافت بلکه بطور کلی در بسیاری موارد از سر عمد از مسائل سیاسی و دنیوی دست شست و جوامع شیعی جنبه درون فکری و عقبی گرایی به خود گرفت.(2)

ص:150

دست کم می توان تا قرن 19 م نوعی رابطه مسالمت آمیز را بین اسلام شیعی و سیاست دید. یعنی آرامش طلبی و پذیرش وضع موجود با تفسیر محافظه کارانه از آموزه ها، ارزش ها، هنجارها و نمادهای مذهبی در این دوران به صورت ادبیات غالب بوده­اند.

امام کوشید محتوای سلبی این نظریه را با دعوت شیعیان به تشکیل دولت اسلامی و تقبیح آشکار باور عمومی به اینکه تا وقتی بی عدالتی سراسر جهان را نگیرد، عدالت برقرار نخواهد شد، نفی کند. لذا انتظار از نظریه ای مبنی بر پذیرش وضع موجود به نظریه ای برای اعتراض علیه وضع موجود تبدیل شد و اینکه ارادۀ خداوند به این تعلق گرفته است تا روزی مستضعفین، حکومت بر زمین را در دست گیرند.(1)

روحیه انقلابی ایجاد می کند و طی آن مؤمن سعی می نماید زمینه های ایجاد این حکومت را با اعمال مسئولانۀ خود فراهم آورد. در انتظار مثبت، کسانی که زیر باز ستم و ظلم له می شوند، مأیوس نمی گردند و مطمئن هستند ارادۀ خداوند که همان جبر تاریخ و همان نظام سنت تاریخی است به سود پیروزی آنان جاری است. به هر حال نقش امام خمینی در تفسیری انقلابی و ظلم ستیز از مذهب تشیع در روند ایدئولوژیک شدن شیعه حائز اهمیت است.

بود که توانست حقیقت نظر را به قله های رفیع عمل برساند و حقانیت اصول پایه نظام دینی را مستحکم سازد تا حکمت عملی اسلام را در جامه حکومت اسلامی مجسم سازد.

امام خمینی (ره) در سه مرحله، آرمان حاکمیت دین را از ذهنیت به عینیت تبدیل ساخت، به گونه ای که در مرحله نخست، با پردازش به مدخل ولایت فقیه و کتابت بخش هایی از کتاب های البیع و المکاسب المحرمه، مبانی استدلالی یکی از اساسی ترین مباحث کلام و فقه سیاسی شیعه، یعنی ولایت فقیه در عصر غیبت را مطرح ساخت و توانست با تکیه بر آن، مشروعیت حکومت اسلامی را ثابت کند.

در مرحلۀ دوم که از سال 1357 تا پایان حیات ایشان ادامه یافت، معماری این بنای سترگ و بی مانند را در غیبت جامعه بر عهده گرفت و امکان عینی و عملی آن را در گسترۀ حیات اجتماعی به نمایش گذاشت. همچنین برای پاسخ به شبهه ها و نکته های پیچیده ای که در طول مسیر پر پیچ و خم انقلاب، تک تک افراد جامعه با آن روبه رو می شوند، اهتمام ورزید.

در مرحله سوم، با نوشتن وصیت نامه سیاسی – الهی، به عنوان آخرین پیام ماندگار خویش، چگونگی ادامه راه، پیش بردن حکومت اسلامی و نیز شیوه نگهبانی و پاسدازی از آن را روشن ساخت.

وی در وصیت نامه سیاسی و الهی خویش که مانیفست سیاسی – اجتماعی ایشان و نیز به عنوان زنده ترین سندی است که بایسته ها و عملکرد دولت دینی و دولت منتظر را به تصویر کشیده است، می فرمایند: «ما مفتخریم که ائمه معصومین (علیهم السلام) از علی بن ابیطالب (ع) گرفته تا منجی بشر، حضرت مهدی صاحب الزمان که به قدرت خداوند قادر، زنده و ناظر امور است، ائمه ما هستند».(1)

خیزش انقلابی امام خمینی با تکیه بر اندیشه مهدویت و تأسیس جامعه منتظر برای آماده سازی

ص:152

زمینه های ظهور امام زمان (عج) بر همگان ثابت کرد که اسلام نه تنها از مسائل سیاسی – اقتصادی، اجتماعی و نظامی هیچ گاه به دور نبوده، بلکه در همه عرصه ها بهترین راهکار را معرفی ساخته است.

مدخل اندیشه انتظار و دولت منتظر در آرمان امام خمینی (ره)، یکی از عناصر و دغدغه های اصلی آن رهبر فرزانه است. امام با طراحی این پیش فرض ذهنی که آرمان توحید همه پیامبران به دست حضرت مهدی (عج) تحقق خواهد یافت، قرائتی از دولت دینی و منتظر بیان می دارد. ایشان با نفی هر گونه برداشت که سبب دوری مردم از دولت منتظر و انتظار منجی شود، طرح نوینی در اندیشه مهدویت و دولت مهدوی درانداخت.

زمان حضور و غیبت امام معصوم (ع) در اندیشه امام (ره) تنها به این معنا بود که ولی فقیه دقیقاً با نیابت عامه، خلأ حضور فیزیکی امام معصوم (ع) را پر می کند. ایشان در جایی می فرماید: «لزوم حکومت به منظور بسط عدالت و تعلیم و تربیت و حفظ نظام جامعه و رفع ظلم و حراست مرزهای کشور و جلوگیری از تجاوز بیگانگان، از بدیهی ترین امور است، بی آنکه بین زمان حضور و غیبت امام (عج) و این کشور و آن کشور فرقی باشد».(1)

در اندیشه امام (ره) حکومت شاخه ای از ولایت مطلقه رسول الله (ص) است. امام خمینی (ره) ظهور انقلاب اسلامی و تشکیل حکومت دینی و امکان گسترش آن در دیگر نقاط جهان را مقدمه ای برای انقلاب جهانی حضرت مهدی (عج) و تشکیل دولت فراگیر او می داند.

بنابراین، از این منظر، مهدویت صرفاً یک موضوع تاریخی یا یک اعتقاد کلامی محض نیست، بلکه در افق بلند اندیشه امام (ره)، مهدویت پایه اسلام است که نقطه برخورد و اشتراک دین، سیاست، عرفان و فلسفه تاریخ به شمار می رود و استمرار و بقای امامت در گرو زنده داشتن این اندیشه ماندگار است.

ص:153

ملت ما یک قومی بودند که به واسطه تغییرات سوئی که در طول تاریخ شده بود و به واسطه سلطۀ همه جانبه اجانب دست نشاندگان اجانب به این صورت درآمده بود ... و بحمدالله یک ملت تحت فشار که در طول تاریخ به این فشار خو گرفته بود و پذیرفته بود این ظلم را، در یک مدت کوتاهی متحول شد به یک ملت که پذیرش هیچ یک از این ظلم ها را دیگر نداشت یعنی این ملت همچو طغیانی کرد برخلاف دستگاه ظلم ... از همه چیز دست برداشتند و ریختند در خیابان ها و در کوچه ها و فریاد زدند ما نمی خواهیم این رژیم را ... پس قوم ما یک تحولی پیدا کرد، تغییری پیدا کرد، تا این تغییر نفسانی حاصل نشده بود، این قوم مورد تغییر واقعی که رفتن یک رژیم طاغوتی و آمدن یک رژیم اسلامی باشد این معنا حاصل نمی شد. پس خدای تبارک و تعالی تغییر نمی دهد مگر اینکه ما خودمان تغییر بدهیم خودمان را. اگر خودمان را تغییر دادیم در جانب پذیرش ظلم یک ظالم به ما مسلط می شود. این طبیعی است و اگر خودمان را تغییر دهیم برای دفاع از کشور خودمان خداوند اسبابش را فراهم می کند ... این سنت الهی است که کارهایی که می شود خدای تبارک و تعالی روی اسباب و مسببات کار می کند».(1)

خوانش پویا و ایجابی آموزۀ امامت و مهدویت در اندیشه امام خمینی سبب تغییر در محتوای باطنی ولایة ذهنی اجتماع گردید و مردم در کنار امام و مقتدایشان با ابراز نارضایتی از وضع موجود برای رسیدن به وضعیت مطلوب تلاش نمودند، که این تلاش موجب پی ریزی پایه های انقلاب اسلامی شد لذا مردم ایران، آگاهانه (با برداشت صحیح از آموزه مهدویت) با تحول درونی که در آنها پدید آمد به تحول و دگرگونی بیرونی و اجتماعی رسیدند.

ص:155

معنای انکار تأثیر سایر عوامل در وقوع و پیروزی انقلاب نیست لکن نقش باروهای دینی و آموزه مهدویت زیربنایی بوده است. و این آموزه با تلاش­های فکری و فرهنگی روحانیون و روشنفکران دینی و در رأس همه آنها امام خمینی(ره) موجب تحول درونی عمیق و گسترده در سطح جامعه شد و با تحول درونی، تحول اساسی در اجتماع، سیاست و غیره به وجود آمد.

ص:157

اجتماع می­شود و با تغییر فکر و اندیشه و ایده­آل و اهداف او به تبع، اعمال و رفتار او تغییر خواهد کرد و در عرصه اجتماع و تحول انقلابی اگر مردم به نتیجه برسند که وضعیت موجود وضعیتی مطلوب نیست و می­تواند بهتر از این باشد و اراده و تصمیم بر تغییر وضع موجود داشته باشند، انقلابی عظیم صورت خواهد گرفت ولی اگر هر یک از این دو عامل یعنی تغییر در فکر و اندیشه و اراده بر تغییر وضع موجود در جامعه­ای به وجود نیاید، انقلاب و تحول اساسی صورت نخواهد گرفت.

این نظریه متخذ از وحی و این آیه شریفه است «ان الله لا یُغَیِّر ما بِقَوم حَتی یغَیِّرُ ما بِانفُسهم» همانا خداوند وضع جامعه­ای را تغییر نمی­دهد مگر آنکه محتوای باطنی و درون خود را تغییر دهند. نقش نخبگان و رهبران فکری در فرایند تأثیرگذاری فکر توده نقشی حساس و کلیدی است.

از آنجا که شیعه معتقد است ایده­آل­ترین مدل حکومت بشری، حکومت امام مهدی (عج) می­باشد و اساساً انتظار این حکومت چنانچه در روایات آمده، برترین اعمال است. تاریخ سیاسی ایران به رهبری امام خمینی(ره) پا به عرصه جدیدی گذاشت.

امام خمینی(ره) با تبیین نظریه ولایت فقیه و با چشم­داشت به زمینه­سازی برای ظهور حکومت عدل جهانی، آتش انقلابی را مشتعل کرد که زبانه­های آن کاخ­های هزارویک شب پهلوی را به کام نیستی فرو برد.

ایشان با ترمیم و تقویت گفتمان ایجابی مهدویت در لایه ذهنی اجتماع و باطنی مردم، تأثیر ژرفی در ارادۀ آنها نهاد که انقلاب اسلامی ایران از یک منظر محصول خوانش صحیح آموزه مهدویت می­باشد..

در فصل دوم، به تبیین و بررسی مولفه­ها، شاخص­ها و ابعاد آموزه مهدویت و تحول گفتمان سلبی انتظار به گفتمان ایجابی آن می­پردازیم. در گفتار اول آموزه مهدویت را در سه بعد اقتصادی- کلامی، اجتماعی و سیاسی تعریف نموده و در گفتار دوم به تعریف گفتمان سلبی انتظار و تعطیل حکومت مشروع پرداختیم. انتظار سلبی، قرائتی است که سالها حاکم بر

ص:159

ادبیات سیاسی و رفتار اجتماعی شیعیان بود؛ یک نگاه منفعل و واپس­گرایانه است. انتظار سلبی، به دیدگاه کسانی اطلاق می­شود که پدیدۀ ظهور حضرت حجت را تنها معلول اراده و مشیت الهی می­دانند و برای عوامل انسانی و طبیعی چندان نقشی قائل نیستند. فلذا جزء دعا و انابه، هیچ گونه مسئولیت و تکلیف اجتماعی را در عصر غیبت برای مکلف برنمی­تابند.

تشدید رویکرد نقل­گرایی، توسعه نگرش جبرگرایی(تقدیرگرایی) و ترویج اباحی­گری را از ویژگیهای اعتقادی، کلامی گفتمان سلبی انتظار برشمردیم و اختیار حداقلی انسان، تعطیل شدن حدود و مقررات دینی و انزواطلبی و از هم گسیختگی را از شاخصه­های ویژگیهای اجتماعی گفتمان سلبی انتظار نام بردیم و در بعد ویژگیهای سیاسی گفتمان سلبی انتظار به مولفه­هایی چون غلبه گفتمان تقیه­محور بر ادبیات انقلابی، تقویت تفکر حجتیه­ایسم و رشد فساد در جامعه، پذیرش حکومت جور و سکوت در مقابل طاغوت و عدم تشکیل حکومت مشروع اشاره کردیم.

در گفتار سوم این فصل نیز به گفتمان ایجابی انتظار و تشکیل حکومت مشروع پرداختیم.

در تعریف انتظار ایجابی، در این فرهنگ، دوره طولانی غیبت فیزیکی امام معصوم، بحران­ها،

آشفتگی­ها و نابسامانی­های اجتماعی سیاسی جای خود را به اجتهاد و نوآوری، زایش توان عقلی و معرفتی و رشد و توسعه سیاسی اجتماعی می­دهد که با هدایت معنوی امام منتظر از ورای پرده غیبت صورت می­گیرد.

سپس به ویژگی­های اعتقادی- کلامی گفتمان ایجابی انتظار پرداختیم و عناصری چون رشد

عقل­گرایی، تبدیل راوی حدیث به فقیه مجتهد، استقلال فکری شیعه و نفی گفتمان تقدیر­گرایی را برشمردیم و مولفه­های تقویت روحیه امیدواری، اصلاح ناهنجاریها و همبستگی اجتماعی، پویایی اجتماعی و احیای امر به معروف و نهی از منکر را از ارکان ویژگی­های

ص:160

اجتماعی گفتمان ایجابی انتظار دانستیم و در بخش ویژگی­های سیاسی گفتمان ایجابی انتظار به شاخص­هایی همچون، تحول مفهوم تقیه، طاغوت ستیزی، نظریه ولایت حداکثری فقیه و انقلاب اسلامی و تشکیل حکومت دینی اشاره نمودیم و در پایان هم جمع بندی کردیم.

در فصل سوم پس از تعریف هویت و چیستی دینی انقلاب اسلامی در سه گفتار به تبیین هویت انقلاب اسلامی پرداختیم.

در گفتار اول به باورهای انقلاب اسلامی پرداختیم. البته باورهای انقلاب اسلامی که برگرفته از باورهای مذهب تشیع است محدود به آنچه ذکر شده است نیست بلکه با توجه به هدف پژوهش، آنهایی را که بیشتر جنبه انقلابی و زمینه ساز تحول درونی هستند مورد توجه قرار گرفته شد تا تأثیر آنها در انقلاب اسلامی ایران مورد بررسی قرار گیرد.

امامت، اجتهاد، ولایت، امر به معروف و نهی از منکر، انتظار فرج و تقیه از باورهای اساسی در مذهب تشیع است و شیعیان اعتقاد خاصی به آنها دارند. شیعیان معتقدند که درهر زمان امام وجود دارد و سرسلسلۀ این امامان حضرت علی(ع) است و در زمان غیبت امام دوازدهم(علیهم السلام) نواب خاص و عام آن حضرت یعنی فقها، جامع الشرائط و مجتهدین، رهبری جامعه اسلامی را به عهده دارند. بنابراین مسلمانان نسبت به فقهای جامع الشرایط احترام و توجه خاصی دارند و آنها نقش محوری در امور زندگی مردم چه در مسائل زندگی خصوصی و چه در اجتماع ایفاء می کنند. و از قدیم الایام هرگاه برای مسلمانی مشکلی چه در امور دینی و چه دنیوی به وجود می آمد به این فقها معظم مراجعه می کردند.

در اینجا نقش اجتهاد در شیعه آشکار می شود. در تحولات ایران معاصر از جنبش تنباکو گرفته با انقلاب اسلامی، نقش مجتهدین و مراجع بسیار پررنگ بود. در جریان انقلاب اسلامی، مرجعیت امام خمینی در موفقیت ایشان برای رهبری انقلاب اهمیت زیادی داشت. مردم علاوه بر اینکه در مسائل و احکام دینی به مراجع و فقها مراجعه می­کنند در مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و ... نیز به آنها رجوع می­کنند. این مراجع و فقهای جامع الشرائط

ص:161

بر مردم ولایت دارند. ولایت یعنی حق رهبری و حکومت و حق تصرف در مال شخص به نفع دین اکثریت جامعه و یا فقراء و ضعفاء...

شیعیان معتقدند در دوران حضور، ائمه معصومین(علیهم السلام) ولایت دارند و در دوران غیبت، فقیه جامع الشرائط ولایت دارد، «ولایت فقیه» منظور از آن، حکومت و زمامدارن امور جامعه توسط فقیه است.

از دیگر باورهای مذهب تشیع، نفی سلطه و استعمار، تقیه و امر به معروف و نهی از منکر است. مسلمانان به ویژه شیعیان در ارتباط با سایر کشورها همواره با معیار قانونی «نفی سبیل» عمل می­کنند. به مقتضای این قاعده هر عقد و پیمان و ایقاع و هر قراردادی اگر موجب علوّ و عزت و برتری کافر بر مسلم شود باطل است و این حکم در تمام امور عبادی، معاملات و سیاست و ... جعل شده است. همچنین سایر آیات و روایات و احادیث که در مضمون آمده است دلالت بر این مطلب دارد که به فرض اگر پیمانی بین یک کشور اسلامی و یک کشور غیر اسلامی واقع شد، اگر نتیجه آن پیمان سلطه کافران بر مسلمانان باشد این پیمان هیچ ارزش قانونی و شرعی ندارد.

در گفتار دوم نیز به رفتارهای انقلاب اسلامی به چهار رفتار سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی اشاره کرده و مولفه های هر کدام را به دقت مورد بررسی قرار دادیم.

و در گفتار سوم به نمادهای انقلاب اسلامی که آن را در دو بعد مادی و معنوی تقسیم کردیم پرداخته شد. در بعد نمادهای مادی به مساجد و تکایا، اعلامیه ها و تلگراف ها، حوزه های علمیه، شعارها و ... و در بعد نمادهای معنوی به نهضت عاشورا، اربعین، نیمه شعبان، حکومت پیامبر و امام علی(علیه السلام) و دولت آرمانی امام زمان و امدادهای غیبی اشاره کردیم. و در پایان جمع بندی نمودیم.

نمادها و الگوهای مذهب تشیع نقش مهمی در حوادث انقلاب اسلامی داشته است.

در فصل پایانی این پژوهش آموزه مهدویت را بعنوان کانون نظام ارزشی اسلام مورد دقت و نظر قرار دادیم و رهبری و اجتهاد که یکی از باورهای اساسی مذهب تشیع است موجب

ص:162

رشد و بالندگی آهنگ حرکت انقلاب شد. و نهاد مرجعیت که برای رفع مشکلات دینی و سیاسی مردم به وجود آمده، در تحولات انقلاب اسلامی نقش مهمی ایفا کرده و می کند. امام خمینی(ره) به عنوان رهبر و ایدئولوگ انقلاب که از جایگاه مرجعیت برخوردار بودند، ارتباط مقدسی با مردم داشتند و مردم ایشان را نائب امام زمان(عج) دانستند.

امام خمینی(ره) با تکیه بر این عناصر اساسی مذهب تشیع، آموزه ها و باورهای مذهب تشیع مثل امر به معروف و نهی از منکر، تقیه، امامت، ولایت، نفی سلطه اجانب، اجتهاد و نمادهایی مثل نهضت عاشورا و حکومت امام زمان(عج) را از حالت رخوت و رکود خارج کرد و وجهه انقلابی آنها را آشکار ساخت. امام با تأکید بر ارتباط دین و سیاست و بهره گیری از ظلم ستیزی و نفی سلطه مذهب تشیع و پیوند امر به معروف و نهی از منکر با واقعه عاشورا و زدودن تفاسیر سنتی و مطرود از آموزه مهدویت و انتظار فرج به تحول نفوس پرداخت و انتظار را به معنی عزلت نشینی بلکه آمادگی و مبارزه با ظلم و ظالم و مهدویت را به عنوان تئوری انقلاب مطرح کرد.

در گفتار دوم از فصل پایانی این پژوهش هم به بازخوانی انقلاب اسلامی مبتنی بر آموزه مهدویت در آرمان امام خمینی(ره) پرداختیم و رویکرد سیستماتیک و حکومتی ایشان به آموزه مهدویت و دولت منتظر را توضیح دادیم. نگاه ایجابی امام خمینی(ره) به مهدویت وبازتعریف ایشان از آموزه انتظار منجی در عصر غیبت علاوه بر تشدید مسئولیت های فردی، اجتماعی و سیاسی، منجر به خلق انقلاب اسلامی گردید. امام با بازسازی مفهوم انتظار فرج و قرائت صحیح از امامت و مهدویت توانست راهی برای برون رفت جامعه از وضع موجود به وضع مطلوب ایجاد نماید.

بی تردید انقلاب اسلامی، نخستین انقلاب مذهبی عصر حاضر بود که با بهره گیری از نظام معنایی و نظام اندیشگی بدیع، توانست طی یک فرایند تاریخی با وصل کردن خود به ریشه های تاریخی، به صورت الگوی زنده ی سیاسی جلوه نماید و هویتی نوین را بر بنیاد ارزش های دینی مبتنی بر نگاه کانونی آموزه مهدویت شکل دهد. در فرایند انقلاب اسلامی،

ص:163

نظام دانایی (اپیستمه) و گفتمان دینی­ای شکل گرفت که با تمامی بداعتش ریشه در سنت دیرینه  اسلام داشت و به مثابه یک ایدئولوژی راهنمای عمل و رهایی ساز، جلوه گر شد.

نظر به ماهیت فرهنگی انقلاب اسلامی، اهمیت یافتن آموزه مهدویت در متن کنش ها و کردارهای نهضت دینی، لازمه ارائه ی فهمی دقیق و همه جانبه از هویت انقلاب اسلامی با تأکید بر گزاره های مهدوی را می طلبد که بتوانند با اتخاذ رویکردی تفسیری به کنه معانی و واکنش های اجتماعی بروز یافته در متن انقلاب اسلامی، آموزه مهدویت در قالب یک عنصر معنا بخش از مجموعه نظام مفاهیم دین، نوعی پیوند عاطفی و معنادار بین توده انقلابیون ایجاد نمود که با تعمیق باورها و زیرساخت های تئوریک توده، توانست با ایجاد همسانی واژگان اعتقادی- رفتاری و زبان نمادین خود به ایجاد همبستگی جمعی و انسجام منطقی یاری رساند، واژگانی نظیر مهدویت، انتظار فرج، شهادت و عاشورا، ظلم ستیزی که از عناصر ایدئولوژیک انقلاب اسلامی بودند که با ایجاد اجماع سیاسی و مجاب کنندگی در درون جامعه، موجبات طرح نو در باب هویت این انقلاب را فراهم آورد.

ص:164

14-برومبرژه کریستین، اسلام و انقلاب در ایران؛ چند اثر و نشانه برای قرائت و تحلیل، مترجم محمدباقر خرمشاد، انتشارات باز، تهران، 1384.

15-برید کلر و بلانشر پیر ، ایران: انقلاب به نام خدا، ترجمه قاسم صنعوی، سحاب، تهران، 1357.

16-................................، ایران: انقلاب به نام خدا، ترجمه قاسم صغوی، سحاب، تهران،1357.

17-بصیرنیا غلام رضا، تئوریهای انقلاب و انقلاب اسلامی ایران، چاپ اول،دفتر نشر معارف، پاییز 1381.

18-بهروز لک غلامرضا، سیاست و مهدویت، موسسه آینده روشن، چاپ اول، انتشارات حکمت رویش، 1384.

19-بیل جیمز ، شهیر و عقاب، ترجمه فروزنده برلیان، فاخته،تهران، 1371.

20-پرور اسماعیل، گلبانگ عدالت دفتر تبلیغات اسلامی، بوستان کتاب، قم، 1382.

21-جاسبی عبدالله، تشکل فراگیر، مروری بر یک دهه فعالیت حزب جمهوری اسلامی ، مرکز انتشارات علمی، ایران، تهران.

22-جلالی غلام رضا، مشهد در بامداد نهضت امام خمینی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران 1378.

23-جناتی محمد ابراهیم، ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، سازمان انتشارات کیهان، تهران، 1372.

24-جوادی آملی عبدالله، امام مهدوی (عج) موجود موعود، مرکز نشر اسراء، تابستان 1387.

25-حسن آیت ، نگرشی کوتاه بر نهضت ملی ایران، دفتر انتشارات اسلامی، تهران،1362.

26-حسینیان روح الله، چهارده سال رقابت ایدئولوژیک شیعه در ایران (1343—1356) مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، 1383.

27-........................، بیست سال تکاپوی اسلام شیعی در ایران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران 1381.

ص:166

28-........................، سه سال ستیز مرجعیت شیعه در ایران (1343-1341)، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382.

29-حشمت زاده محمدباقر، چارچوبی برای تحلیل و شناخت انقلاب اسلامی در ایران، چاپ اول،موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، بهار 78.

30-حکیمی محمدرضا، خورشید مغرب، چاپ هشتم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، سال 1373.

31-حلی یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، به تعلیق حسینی ارموی، موسسه دارالهجره، چاپ نمونه، ایران، 1414.

32-درّاج منوچهر، مردم گرایی و شیوه ی صنفی در فرهنگ سیاسی ایران پس از انقلاب، در به فرهنگ سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، ترجمه معصومه خالقی، انتشارات باز، 1379.

33-دوانی علی، نهضت روحانیون ایران، ج2-1، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381.

34-ذوعلم علی، انقلاب و ارزشها، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران،1379.

35-رجبی محمدحسن، زندگانی سیاسی امام خمینی، ج چهارم، قبله، تهران، 1374.

36-روحانی سید حمید، نهضت امام خمینی، ج1،چاپ پنجم، عروج،تهران، 1382.

37-زیباکلام صادق، مقدمه ای بر انقلاب اسلامی، تهران، انتشارات روزنه، 1375.

38-سعید رضوانی عباس، بینش اسلامی و پدیده های جغرافیایی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1368.

39-سولیوان ویلیام و پارسونز آنتونی ، خاطرات دوسفیر، ترجمه محمود طلوعی، نشر علم، تهران، 1373.

40-شجاعی زند علی رضا، مشروعیت دینی دولت و اقتدار سیاسی دین، چاپ اول،انتشارات تبیان، 1376.

41-شریعتی علی، تشیع علوی و تشیع صفوی، تهران، حسینیه ارشاد، 1352.

ص:167

42-شفیعی سروستانی ابراهیم، معرفت امام عصر و تکلیف منتظران، موعود عصر، تهران، 1385.

43-شکوری ابوالفضل، فقه سیاسی اسلام، نشرحر، قم،1361.

44-شیخ زاده حسین، نخبگان و توسعه ایران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، انتشارات باز، 1384.

45-شیخ صدوق کمال الدین و تمام النعمه، تحقیق: علی اکبر غفاری، چاپ دوم، انتشارات دارالانتشارات الاسلامیه، قم،1359ق.

46-شیخ فرشی فرهاد، تحلیلی بر نقش سیاسی عالمان شیعی در پیدایش انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1379.

47-صدر سید محمدباقر، سنتهای اجتماعی و فلسفه تاریخ در مکتب قرآن، ترجمه حسین منوچهری، چاپ اول، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1369.

48-طالقانی، سید محمود، مهدویت و آینده بشر، انتشارات قلم، تهران، 1360ش، ص 95.

49-طباطبایی محمد حسین، شیعه در اسلام، دفتر انتشارات اسلامی، قم،1374.

50-ظالمی محمد صالح، فقه سیاسی در اسلام، ترجمه رضا نقیب زاده، انتشارات پیام آزادی، تهران،1359.

51-عبدالمحسن العباد- و ابوالاعلی مودودی، مصلح جهانی از دیدگاه شیعه و اهل سنت، چاپ اول، بوستان کتاب، 1386.

52-عبدی پور حسن، نقش اجتماعی انتظار، مؤسسه بوستان کتاب، قم،1386.

53-عشقی لیلی، زمانی غیرزمانها، ترجمه احمد نقیبزاده، چاپ اول، فرزانگان، 1379.

54-علی بابایی غلام رضا، فرهنگ سیاسی، نشر آشیان، تهران، 1382.

55-علی بن موسی بن جعفر ابن طاووس، کشف المحجه لثمره المهجه، چاپ اول، دارالمرتضی، بیروت، 1991.

56-علیانسب سید ضیاء الدین و علوی نیک سلمان، جریان شناسی انجمن حجتیه، چاپ اول، انتشارات زلال کوثر، 1385.

57-عمید حسن، فرهنگ سیاسی عمید، امیر کبیر، تهران، 1356.

ص:168

58-عمید زنجانی عباسعلی، انقلاب اسلامی و ریشه های آن، نشر کتاب سیاسی، تهران،1371.

59-عنایت حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، خوارزمی،تهران، 1361.

60-...................، اندیشه های سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، چاپ دوم،خوارزمی، تهران،1365.

61-فاضلی نیا نفیسه، ژئوپلتیک شیعه و نگرانی غرب از انقلاب اسلامی، چاپ اول، انتشارات شیعه شناسی، 1386.

62-فردوست حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، چ 3، 1370.

63-فرونز جیمز، انقلاب اسلامی ایران از چشم اندازی نظری، ترجمه حمیرا مشیرزاده، انتشارات باز، تهران، 1379.

64-فوران جان، تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، موسسه خدمات فرهنگی رسا، چ2، تهران،1378.

65-................، مقاومت شکننده، ترجمه احمد تدین، انتشارات رسا، تهران، 1377.

66-فوکو میشل، ایران، روح یک جهان بی روح، ترجمه نیکوسرخوش و افشین جهاندیده، نشرنی، 1379.

67-.................، ایرانیها چه رویایی در سردارند، ترجمه حسین معصومی همدانی، انتشارات هرمس، 1379.

68-کاتوزیان ناصر، گذری بر انقلاب اسلامی، چاپ اول، انتشارات دانشگاه تهران، تهران،1360.

69-کارگر رحیم، جستارهایی در مهدویت، چاپ معراج، تابستان 86.

70-کدیور محسن، نظریه های دولت در فقه شیعه، نشرنی، تهران،1376.

71-کرمانی ناظم الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ چهارم، انتشارات آگاه، 1362.

72-کلینی محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم، انتشارات دارالکتاب الاسلامیه، تهران،1365ش.

ص:169

73-کمالی مسعود، جامعه مدنی، دولت و نوسازی در ایران معاصر، ترجمه کمال پولادی، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1381.

74-....................، دو انقلاب ایران، نشر دیگر، تهران،1381

75-کورانی عاملی علی، معجم الاحادیث الامام المهدی (عج)، چاپ اول، موسسه المعارف الاسلامیه، قم،1411ق.

76-متقی زاده زینب، جغرافیای سیاسی شیعیان منطقه خلیج فارس، موسسه شیعه شناسی، قم، 1384.

77-محمدی منوچهر، تحلیلی بر انقلاب اسلامی، انتشارات امیرکبیر، تهران،1365.

78-مصباح یزدی محمد تقی، جامعه و تاریخ در قرآن، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1376.

79-مطهری مرتضی ، فلسفه تاریخ، ج2، انتشارات صدرا، قم،1377.

80-........................، پیرامون انقلاب اسلامی، انتشارات صدرا، تهران،1359.

81-........................، پیرامون انقلاب اسلامی، انتشارات قم، انتشارات صدرا، قم،1362.

82-........................، پیرامون انقلاب اسلامی، صدرا، بی تا، قم،1368.

83-........................، جامعه و تاریخ، (مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی)، انتشارات صدرا، قم، 1373.

84-........................، ده گفتار، انتشارات صدرا، تهران،1371.

85-........................، قیام و انقلاب مهدی (عج)، از دیدگاه فلسفه تاریخ، انتشارات صدرا، بی تا، قم.

86-.......................، قیام و انقلاب مهدی(ع) از دیدگاه فلسفه تاریخ، چاپ بیست و پنجم، انتشارات صدرا، تهران،تیرماه 1382.

87-مقدسی محمود، دهشرو مسعود و شیرازی محمد رضا(به کوشش) (1370)، ناگفته ها، خاطرات شهید مهدی عراقی، چاپ اول، موسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران،ص 156.

88-ملکوتیان مصطفی، انقلاب های متعارض معاصر، دانشگاه تهران، 1381.

89-............................، سیری در نظریه های انقلاب، چاپ دوم،نشر قومس، 1376.

ص:170

90-موسوی بجنوردی، سید محمد، قواعد فقیه، نشر میعاد، تهران،1372.

91-موسوی خمینی روح الله ، رساله توضیح المسائل، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران،1365.

92-...................................... ، صحیفه نور، مجموعه رهنمودهای امام خمینی، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران،1369.

93-.......................................، کشف اسرار، آزادی، قم،1379.

94-...............................، ولایت فقیه، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، تهران،1377.

95-................................، صحیفه نور (مجموعه آثار امام خمینی(ره))، سازمان مدارک انقلاب اسلامی، تهران،1369 ش.

96-موسوی گیلانی سیدرضی، شرق شناسی و مهدویت، دفتر اول، چاپ اول، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج)، چاپ گنج معرفت، تابستان 1389.

97-...................................، دکترین مهدویت، چاپ اول، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، 1384.

98-نائینی محمد حسین، تنبیه الامه و تنزیه المله یا حکومت از نظر اسلام، با مقدمه سید محمود طالقانی، چاپ نهم، شرکت سهامی انتشارات تهران، 1378.

99-نجاتی غلامرضا، تاریخ بیست و پنج ساله ایران، ج1،چاپ 6، موسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران، 1375.

100-نظری علی اشرف - سازمند بهاره ، گفتمان هویت و انقلاب اسلامی ایران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، 1387.

101-هادوی تهرانی مهدی، ولایت فقیه، (مبانی ادله و اختیارات)، کانون اندیشه جوان، تهران،1377.

102-هاشمی شهیدی سید اسدالله، ظهور حضرت مهدی از دیدگاه اسلام و مذاهب و ملل جهان ، انتشارات مسجد جمکران، 1380.

103-هنری لطیف پور، یدالله، فرهنگ سیاسی شیعه و انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران،1379.

ص:171

مقالات

1. احمدی حمید، هویت ملی ایرانی در گسترده تاریخ، فصلنامه مطالعات ملی، سال 4، شماره 1، 1382.

2. اسکاچ پل، تدا، دولت رانیتر و اسلام در انقلاب اسلامی، ترجمه محمد تقی افروز، راهبرد، سال ششم، شماره 19.

3.    باغستانی، حمید، تأثیر مفهوم انتظار بر مبانی فکری انقلاب اسلامی، مجموعه مقالات گفتمان مهدویت، گفتمان هشتم، جلد 2.

4. بهروز لک، غلامرضا، انقلاب اسلامی و بازآفرینی هویت اسلامی، مجموعه مقالات همایش انقلاب اسلامی، دفتر نشر معارف، 1385.

5. تاجیک، محمد رضا، روشنفکر ایرانی و معمای هویت ملی، فصلنامه ی مطالعات ملی، سال دوم، ش5 ، پاییز 1379.

6. جلالی ، غلامرضا، مراحل شکل گیری حکومت اسلامی در بیان و بنان امام خمینی، فصلنامه حوزه، شماره 95، 94، 1379.

7. درخشه، جلال، باز تفسیر مفاهیم دینی و تاثیر آن بر شکل گیری انقلاب اسلامی ایران، فصلنامه دانش سیاسی، دانشگاه امام صادق(ع)، شماره 10، سال پنجم، پاییز و زمستان 1388.

8. رابرت دی، لی، انقلاب اسلامی و اصالت، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، فصلنامه ی حضور، دوره دوم، شماره نهم.

9. شجاعی زند، علیرضا، نقش و عملکرد دین در وضعیت انقلاب،« بررسی تطبیقی انقلاب فرانسه و ایران»، مجله جامعه شناسی ایران، دوره ی پنجم، ش 3، 1383.

ص:172

10.فوزی یحیی، مبانی اندیشه ای گروههای سیاسی اسلام گرا درایران قبل از انقلاب، قسمت اول، پژوهشنامه متین، ش 24-23، تابستان و پاییز، 1383

11..................، عوامل ارادی موثر بر رخداد انقلاب اسلامی درایران، فصلنامه علمی پژوهشی متین، شماره 25.

12.کشاورز شکری، عباس، ایدئولوژی انقلاب اسلامی، ایدئولوژی شیعه و باز تفسیر آن، پژوهشنامه متین، شماره 8، پاییز 1379.

13.لک زایی، نجف، بحران سلطه و کنترل سیاسی در ایران معاصر، فرهنگ اندیشه، سال دوم، شماره ی 5، بهار 1382.

14.محسنیان راد، مهدی، بررسی دیوار نوشته های دوران انقلاب، فصلنامه رسانه، شماره 4، زمستان 1369.

15.مهاجرنیا، محسن، فرهنگ انتظارو آثار آن در حیات سیاسی شیعه، همایش بین المللی دکترین مهدویت، موسسه آینده روشن، تابستان 87.

Bagher Al-Olum University

Faculty of Nongovernmental Institution

Thesis

For degree of Master of Science

In Teaching Islamic Thoughts

Title:

Reconsideration of Islamic Republic Identity Insisting On Mahdaviah Doctrine

Supervisor:

Dr. Najaf Lak Zaei

Advisor:

Dr. Mohsen Mohajer Nia

By:

Reza Shojaei Mehr

September 2010

ص:175