در این مجموعه گرانقدر،تلاش شده است با تکیه بر ویرایشی روشمند و دقیق- که شرح آن در یادداشت ویراستار آمده است ساختار هنرمندانه مباحث و سبک استاد در ارائه سخن از بین نرود،تا ضمن نشر فرهنگ انسان ساز آل اللّه، علیهم السلام،شیوه منحصربه فرد استاد در تبیین معارف دینی نیز حفظ شده و به مشتاقان ارائه گردد.

مجلدی که اکنون تقدیم خوانندگان گرامی می شود سومین اثر از این مجموعه سترگ و دربر دارنده 21 گفتار در باب عقل است که مربوط به سخنرانی های استاد در ماه ماه مبارک رمضان سال 1386 در حسینیه همدانی های تهران است.این مکتوب،علاوه بر دربر داشتن متن سخنرانی که لاجرم سبک و سیاق متن را نیز گفتاری می سازد،از فواید زیر خالی نیست:

-عنوان بندی مناسب و تفکیک مطالب و موضوعات.

-استخراج مصادر آیات و روایات و ارائه مطالب متنوع دیگر در پی نوشت.

-ذکر نام مستقل برای هر بحث.

-مجموعه متنوع فهرست ها و...

در پایان،با امید به این که این اثر مورد رضایت حضرت حق و اهل بیت عصمت و طهارت،علیهم السلام،و مقبول نظر مبلغان دینی قرار گیرد،لازم است از استاد انصاریان،دامت برکاته،که این فرصت مغتنم را در اختیار قرار دادند سپاسگزاری نماییم.هم چنین،از هیئت مدیره محترم مرکز و پژوهشگران و یراستاران موسسه نگارش و ویرایش،به ویژه جناب آقای محسن باغبانی،که تولید و آماده سازی این اثر را بر عهده داشتند،و دیگر عزیزانی که در نشر این اثر یاری رساندند،کمال تشکر را داریم.و للّه الحمد.

مرکز علمی تحقیقاتی دار العرفان

ص:2

دلیل که آنان در ترازوی زندگی برای عقل و شعور خویش ارزشی قائل نیستند و آن را سبک می شمارند و در نتیجه،خالی از شعور و خرد زندگی می کنند.به عبارت دیگر،با این سرمایه طوری رفتار می کنند که گویی فاقد آن اند.

سه پیامبر عقل یوسف را.یوسف،به جز عقل خودش،در همه امور زندگی متکی به رهبری بود که عقل کامل بود.او با عقل اول کلیات را درک می کرد و تفسیر آنها را از عقل دوم که پیغمبر خدا و در عین حال پدرش بود جویا می شد.بدین ترتیب،او با تمام وجود حقایقی را که با عقل خود از پهنه هستی درک می کرد به همراه توضیحی که پیغمبر زمانش می داد می پذیرفت،لذا چشمش هر روز بیناتر و نظرگاهش هر لحظه فراخ تر می شد تا جایی که نگاهش به نگاهی نامحدود تبدیل شد و توانست اعماق ملکوت و ابدیت را نیز ببیند.او به رصدخانه شگفت انگیزی تبدیل شده بود که تمامی حقایق را رصد می کرد و اگر تفسیر آنها نیز برایش روشن نبود،از آن عقل کامل و رهبر آسمانی توضیح می خواست.

در اوایل سوره یوسف(آیات4-6)،سخن از خوابی است که این عقل دوم آن را برای یوسف تعبیر می کند.در این مرحله،او به پدر می گوید:

«یٰا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی سٰاجِدِینَ».

پدرم،من در خواب دیدم یازده ستاره و خورشید و ماه برایم سجده می کنند.

یعقوب پیامبر در جواب او به دو مساله اشاره می کند.اول این که:

«قٰالَ یٰا بُنَیَّ لاٰ تَقْصُصْ رُؤْیٰاکَ عَلیٰ إِخْوَتِکَ».

ای پسرک من،خواب خود را برای برادرانت باز مگو!

زیرا در خانواده من انسان های کم تحمل و کم ظرفیتی زندگی می کنند که دید باز و حوصله گسترده ای ندارند.تو نیز پیش چشم کم ظرفیت ها و کم حوصله ها پرده از این راز برندار و این گنج را هویدا مکن،زیرا:

«فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْداً» .

آن ها نقشه های خطرناکی بر ضد تو به کار می بندند.

دانه پنهان کن به کلی دام شو غنچه پنهان کن گیاه بام شو

ص:5

هرکه داد او حسن خود را در مزاد صد قضای بد سوی او رو نهاد

چشم ها و خشم ها و رشک ها بر سرش ریزد چو آب از مشک ها 5

بعد می فرماید:

«وَ کَذٰلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ»

و این چنین پروردگارت تو را برمی گزیند.

این خواب نشان می دهد که در آینده از برگزیدگان خدا خواهی شد و خود او تأویل احادیث را به تو خواهد آموخت:

«وَ یُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحٰادِیثِ»

تأویل احادیث یعنی دانستن حقایق عالم هستی.وقتی یوسف عقلش را به کار گرفت و در کنار یعقوب به پختگی رسید،خود پروردگار تعلیم او را بر عهده گرفت و درهای اسرار را به رویش گشود.

«وَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ عَلیٰ آلِ یَعْقُوبَ کَمٰا أَتَمَّهٰا عَلیٰ أَبَوَیْکَ مِنْ قَبْلُ إِبْرٰاهِیمَ وَ إِسْحٰاقَ».

و نعمتش را بر تو و بر آل یعقوب تمام می کند چنانچه پیش از این بر پدرانت ابراهیم و اسحاق تمام کرد.

خداوند نعمت های دنیوی و اخروی اش را بر تو تمام می کند و شایستگی این را می یابی که از نعمت های او بهره مند شوی.

آری،یوسف به مدد عقل خود و با بهره گیری از عقل دوم به هستی نگاه می کند و به همین دلیل،فردی عالم و خردمند و بصیر می شود.او به عالم نگاه می کند و نتیجه می گیرد که آنچه خداوند آفریده مجموعه ابزارها و نعمت هایی است که باید از آن ها استفاده کند تا عقل و قلب و روح و وجودش را به رشد و کمال مطلوب برساند و با پروردگار عالم به این واسطه انس بگیرد و به مقام قرب او برسد.

این دیدگاه یوسف است.او این گونه دید،این گونه اندیشید و این گونه زندگی کرد؛خوب دید و خوب فهمید و خوب عمل کرد و به قلّه همه

ص:6

خوبی ها هم از این رهگذر رسید و چراغی پرفروغ برای هدایت نسل خودش و الگویی کامل برای نسل های آینده شد.

البته،این دو عقل اختصاص به یوسف ندارد،زیرا این میدان برای همه باز است و همه انسان ها از این نعمت بهره مندند.همه ما از عقل اول یا به تعبیر امیر المؤمنین،علیه السلام،عقل طبیعی 6 بهره مندیم.عقل دوم را نیز به نحوی کامل تر و بهتر از سایر امت ها داریم،زیرا پیامبران امت های پیشین،هرچند در زمان خودشان و برای امت هاشان عقل کامل محسوب می شدند،در مقایسه با عقل دوم امت اسلامی یعنی وجود مبارک رسول خدا و ائمه اطهار،علیهم السلام،عقل جزئی به حساب می آیند 7 .

جنبه های زندگی می شوند.در این زمان،پرده ها کنار می رود و خزانه عقل 124 هزار پیامبر و دوازده امام هویدا می شود و امام دوازدهم با دست مبارکشان اشاره ای به سر مردم عالم می کنند و عقل ها را به مرحله کمال می رسانند. 10 در حقیقت،عقل محدود انسان به عقل نامحدود امام عصر پیوند می خورد.امام باقر،علیه السلام،دراین باره می فرمایند:

تا آن زمان،تنها الف علم پیدار شده است،ولی وقتی عقل ها به عقل او اتصال یافت از با تا یای علم هم پدیدار می شود. 11

این داستان عقل و رشد آن و اهمیت عقل دوم است.اگر انسان به دنبال عقل دوم نرود،ناقص می ماند و حتی اگر در راه هدایت یا در خانه هدایت باشد،سر از گمراهی در می آورد و به آلودگی های ظاهری و باطنی بسیاری دچار می شود. 12 ما هم اگر بخواهیم می توانیم اهل هدایت باشیم،به شرط این که واقعا بخواهیم و عقلمان را به کار بیندازیم و از پیامبرمان پیروی کنیم و راه را همان طور برویم که اولیای الهی رفتند.

از نعمت های من استفاده کنید.نوش جان و گوارای وجودتان!چون وقتی از این نعمت ها استفاده می کنید.انرژی و قدرت می گیرید و نشاط و شوق پیدا می کنید،زیرا تمام این آثار در نعمت ها قرار دارد و هر کدام حالت مثبتی در انسان پدید می آورند.حالا باید این توان و قدرت و انرژی را در راهی مصرف بکنید.ادامه آیه عهده دار پاسخ به این سوال است که انرژی هایمان را در چه راهی مصرف کنیم؟

«وَ اشْکُرُوا لِلّٰهِ».

و خدا را سپاس گزارید.

شکر خدا،چنانچه از آیات و روایات استفاده می شود،در این است که انسان تمام این قدرت و نیرو را به هر شکل ممکن در راه خدا هزینه کند.به عبارت ساده تر،خداوند می خواهد بگوید از نعمت های من بخورید و قدرت بیابید تا بتوانید در راه من و برای من کار کنید و برای من شوید.همه این نعمت ها متعلق به من است،خودتان هم از آن من هستید،پس این نعمت ها را مصرف کنید تا توانمند شوید و توانتان را خرج من کنید و گمان هم نکنید خیر کارهایتان به من می رسد:

«إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ». 13

اگر نیکی کنید،به خود نیکی کرده اید.

اگر یوسف یوسف شد،سودی برای من نداشت.برای خودش و دنیایش و برادرانش و خانواده اش سود داشت.او در سفر اول برادرانش به مصر،کیل آنان را پر کرد و عوض و قیمتش را هم نگرفت؛«در سفر سوم،وقتی برادرانش او را شناختند،گذشته ناپاک آنان را به رخشان نکشید و در عوض گفت زن و بچه و پدر و مادر و نوه ها و بقیه بستگانتان را هم بیاورید کنار هم با نشاط زندگی کنیم. 14 یوسف با آن دیدگاه و رفتارش همه جانبه سود کرد و سود رساند،ولی خدا نیازی به

ص:9

سود او نداشت.یوسف در راه خدا و برای خدا بود و خدا هم سود دنیا و آخرت را به او ارزانی داشت.

آیه دوم(نحل،114):

«فَکُلُوا مِمّٰا رَزَقَکُمُ اللّٰهُ حَلاٰلاً طَیِّباً وَ اشْکُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ»

از نعمت هایی که خدا روزی شما کرده است حلال و پاکیزه بخورید و نعمت خدا را پساس گزارید.

در آیه اول،سخن از شکر خدا بود و در این آیه سخن از شکر نعمت های اوست.خداوند در این آیه می خواهد بگوید آنچه را که برای شما نعمت قرار دادم بی جا و در راه باطل مصرف نکنید،در راه شیطان و هوای نفس استفاده نکنید،بلکه نعمت خدا را در راه مثبت هزینه کنید تا شکر آنرا به جا آورده باشید.

اما آیه سوم(سبأ،15):

«کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ».

از رزق و روزی پروردگارتان بخورید و برای او سپاس گزاری کنید.

این رزق رزق پروردگار شماست و دست محبت و رحمت او در ساخت این نعمت ها در کار بوده است.پس،این نعمت ها را تبدیل به نجاست های فکری و عملی و اخلاقی نکنید.

اگر یوسف یوسف شد،به دلیل گوش سپردن و عمل کردن به فرمان خدا بود.او عقلش را با نعمت های خدا فعال کرد،روحش را با نعمت های خدا پرنور کرد و از بالاترین نعمت خدا در زندگی اش،یعنی نبوت یعقوب و اسحاق و ابراهیم،خیلی خوب استفاده کرد و شکر آن ها را به جا آورد و برای همیشه اسطوره پاکی و سلامت شد.

مصر،است.نگاه زلیخا آن طور که از آیات قرآن پیداست هم به عالم هستی و هم به خودش نگاهی محدود و ناپاک و خسارت آور بوده است.

او،برخلاف یوسف،نعمت های خدا را ابزار لذّت بردن و شکم چرانی و شهوت رانی می دید و برای آن ها استفاده دیگری سراغ نداشت.به همین سبب،توانی که از نعمت های خدا در او به وجود می آمد به حرکتی صعودی و به سوی پروردگار منجر نمی شد.او از نعمت ها این استفاده را می کرد ک از خوردن نصیبی ببرد و از شهوت کامی بجوید.این نگاه زلیخا به نعمت ها و به خودش بود.

این اوج خودبینی یک آدم است که حیاتش در گذو لذت شکم و شهوتش باشد و فکر کند سر این سفره هرچه گذاشته اند برای ارضای این دو گذاشتند.چنین شخصی اگر شهوتش به جوان بیگانه ای میل کند،به او ابراز تمایل می کند و او را وادار به انجام خواسته اش می کند و زلیخا هم در همین مسیر بود.

به طور کل،کمتر کسی از این نوع موقعیت ها جان سالم به در می برد، ولی یوسف هنرش در این بود که دل در گرو خواهش های دل زلیخا نگذاشت و از انجام خواسته او سر باز زد.زلیخا هم که مقاومت او را دید به زندانش انداخت،نه برای این که در زندان بماند و بمیرد،به این امید که فشار زندان او را تسلیم کند و مقاومتش را بشکند و مجبور شود پیغام بدهد که من دیگر تحمل زندان را ندارم و خواسته ات را می پذیرم.

اما زلیخا یوسف را درست نشناخته بود:

ای بی خبر بکوش که صاحب خبر شوی.... 15

یوسف در تمام این سال ها این گونه زندگی کرد تا خدا به او عزت بخشید.نباید تصور کرد که یوسف در عمق آن چاه یا سیاهی آن زندان در تاریکی به سر می برد.یوسف خورشیدی بود که از عمق چاه و افق

ص:11

تاریک زندان طلوع کرد و تاریکی را از بین برد و بر تخت عزّت مصر وجود نشست.

سعدی برای بیان این حالت شعر زیبایی دارد.می گوید:

روشنان را به حقیقت شب ظلمانی نیست

شب مردان خدا روز جهان افروز است.

شب مردان خدا شبی معمولی و طبیعی و تاریک نیست.ممکن است بی عقل ها ظاهرش را شب ببینند و آن را سیاه و دیجور ارزیابی کنند، ولی برای روشنان که چشم هاشان باز است چنین شب هایی روز و چنین تاریکی هایی روشنایی محض است:

روزها در دیده ام تاریک و ظلمانی است چون

روز من در آفتاب شب درخشان می شود 16

خوش به حال کسانی که پروردگار چشم عقلشان را باز کرده و بر اثر آن دنبال خدا می گردند!خوش به حال آن ها که گوش و چشمشان را در راه خدا هزینه می کنند و اشک چشمشان را به جای هزینه کردن برای معشوق های باطل خرج معشوق حقیقی می کنند و در دل شب از خشیت پروردگارشان می گریند!کسانی که وقتی مردم خواب اند،به قول نظامی گنجوی د رکار خود و خدای 17 هستند،در مجالس علم و وعظ شرکت می کنند و دنبال پاک سازی وجود خود با یادگیری معارف الهی یعنی همان عقل دوم اند.شب های اینان در حقیقت شب انبیا و شب ائمه طاهرین است.شب مناجات های پرسوزوگداز امام زین العابدین، علیه السلام،است که در میانه دعای ابو حمزه ثمالی یک نفس با اشک چشم فریاد می زد:

«الهی لا تؤدبنی بعقوبتک،و لا تمکر بی فی حیلتک،من أین لی الخیر یا رب و لا یوجد إلا من عندک،و من أین لی النجاة و لا تستطاع إلا بک،لا الذی أحسن استغنی عن عونک و رحمتک،و لا الذی أساء و اجترء علیک و لم

ص:12

یرضک خرج عن قدرتک،یا رب یا رب یا ربّ». 18

خدایا،مرا با کیفرت ادب منما،و با نقشه ای با من نیرنگ مکن،پروردگارا از کجا برایم خیری هست،درحالی که جز نزد تو یافت نمی شود،و از کجا برایم نجاتی است،درحالی که جز به تو فراهم نمی گردد،نه آن که نیکی کرد از کمک و رحمتت بی نیاز شد،و نه آن که بدی کرد و بر تو گستاخی روا داشت و تو را خشنود نساخت از عرصۀ قدرتت بیرون رفت.

پروردگارا،پروردگارا،پروردگارا....

شب چنین انسان های والامقامی باید هم روز جهان افروز باشد.

این خصوصیات دو نوع نگاه به مجموعه هستی بود که هم چنان که در ابتدا آوردم اختصاص به یوسف و زلیخا ندارد و از زمان حضرت آدم بوده و تا قیامت هم ادامه خواهد داشت.

ص:13

-سایر پیامبر کامل تر است.در روایت جالبی از کتاب کافی(ج 1،ص 230)ذیل عنوان «ما أعطی الائمة،علیهم السلم،من اسم اللّه الاعظم»می خوانیم:«ابی جعفر،علیه السلام،قال:إن اسم اللّه الاعظم علی ثلاثة و سبعین حرفا و إنما کان عند آصف[بن برخیا وصی سلیمان]منها حرف واحد فتکلم به فخسف بالارض ما بینه و بین سریر بلقیس حتی تناول السریر بیده ثم عادت الارض کما کانت أسرع من طرفة عین و نحن عندنا من الاسم الاعظم اثنان و سبعون حرفا،و حرف واحد عند اللّه تعالی استأثر به فی علم الغیب عنده،و لا حول و لا قوة إلا باللّه العلی العظیم».نیز:سمعت أبا عبد اللّه،علیه السلام،یقول:إن عیسی ابن مریم،علیه السلام،اعطی حرفین کان یعمل بهما و اعطی موسی أربعة أحرف،و اعطی إبراهیم ثمانیة أحرف،و اعطی نوح خمسة عشر حرفا،و اعطی آدم خمسه و عشرین حرفا،و إن اللّه تعالی جمع ذلک کله لمحمد،صلی اللّه علیه و آله،و إن اسم اللّه الاعظم ثلاثة و سبعون حرفا،أعطی محمدا، صلی اللّه علیه و آله،اثنین و سبعین حرفا و حجب عنه حرف واحد.3-الحسین بن محمد الاشعری،علی معلی بن محمد،عن أحمد بن محمد بن عبد اللّه،عن علی بن محمد النوفلی،عن أبی الحسن صاحب العسکر،قال:سمعته یقول:اسم اللّه الاعظم ثلاثة و سبعون حرفا،کان عند آصف حرف فتکلم به فانخرفت له الارض فیما بینه و بین سبأ فتناول عرش بلقیس حتی صیره إلی سلیمان،ثم انبسطت الارض فی أقل من طرفه عین،و عندنا منه اثنان و سبعون حرفا،و حرف عند اللّه مستأثر به فی علم الغیب».

(8).در قرآن درباره پسر نوح می خوانیم: «وَ نٰادیٰ نُوحٌ رَبَّهُ فَقٰالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی وَ إِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْکَمُ الْحٰاکِمِینَ. قٰالَ یٰا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صٰالِحٍ فَلاٰ تَسْئَلْنِ مٰا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّی أَعِظُکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْجٰاهِلِینَ. قٰالَ رَبِّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَسْئَلَکَ مٰا لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ وَ إِلاّٰ تَغْفِرْ لِی وَ تَرْحَمْنِی أَکُنْ مِنَ الْخٰاسِرِینَ». هود،45-47.

ص:15

(9).آثار معارف انبیا،چه مستقیم و چه غیر مستقیم،دانش دانشمندان را تحت تأثیر قرار داده است.چنان که برخی معارف بشری به وضوح ریشه در معارف انبیان دارد.

(مولف).

(10).کمال الدین و تمام النعمة،شیخ صدوق،ص 675: «أبی جعفر،علیه السلام،قال:إذا قام قائمنا علیه السلام وضع یده علی رؤوس العباد فجمع بها عقولهم و کملت بها أحلامهم».

(11).روایتی به این مضمون در بحار الانوار نقل شده است(ج 52،ص 336): «أبی عبد اللّه،علیه السلام،قال:العلم سبعة و عشرون حرفا فجمیع ما جاءت به الرسل حرفان فلم یعرف الناس حتی الیوم غیر الحرفین،فإذا قام قائمنا أخرج الخمسة و العشرین حرفا فبثها فی الناس،و ضم إلیها الحرفین،حتی یبثها سبعة و عشرین حرفا».

(12).همسر لوط و همسر و پسر نوح هر سه در خانه پیامبران الهی زندگی می کردند و نجات نیافتند و آسیه همسر فرعون در خانه فرعون زندگی می کرد و اهل نجات شد.

قرآن دراین باره می فرماید: «ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کٰانَتٰا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبٰادِنٰا صٰالِحَیْنِ فَخٰانَتٰاهُمٰا فَلَمْ یُغْنِیٰا عَنْهُمٰا مِنَ اللّٰهِ شَیْئاً وَ قِیلَ ادْخُلاَ النّٰارَ مَعَ الدّٰاخِلِینَ. وَ ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قٰالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظّٰالِمِینَ. وَ مَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرٰانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَهٰا فَنَفَخْنٰا فِیهِ مِنْ رُوحِنٰا وَ صَدَّقَتْ بِکَلِمٰاتِ رَبِّهٰا وَ کُتُبِهِ وَ کٰانَتْ مِنَ الْقٰانِتِینَ». تحریم،10-12.

(13).اسراء،7.

(14).اشاره است به این آیات قرآن: «یٰا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَ أَخِیهِ وَ لاٰ تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللّٰهِ إِنَّهُ لاٰ یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللّٰهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکٰافِرُونَ* فَلَمّٰا دَخَلُوا عَلَیْهِ قٰالُوا یٰا أَیُّهَا الْعَزِیزُ مَسَّنٰا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ وَ جِئْنٰا بِبِضٰاعَةٍ مُزْجٰاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْکَیْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَیْنٰا إِنَّ اللّٰهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقِینَ* قٰالَ هَلْ عَلِمْتُمْ مٰا فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَ أَخِیهِ إِذْ أَنْتُمْ جٰاهِلُونَ* قٰالُوا أَ إِنَّکَ لَأَنْتَ یُوسُفُ قٰالَ أَنَا یُوسُفُ وَ هٰذٰا أَخِی قَدْ مَنَّ اللّٰهُ عَلَیْنٰا إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَ یَصْبِرْ فَإِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ* قٰالُوا تَاللّٰهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللّٰهُ عَلَیْنٰا وَ إِنْ کُنّٰا-

ص:16

-لَخٰاطِئِینَ* قٰالَ لاٰ تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللّٰهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرّٰاحِمِینَ* اِذْهَبُوا بِقَمِیصِی هٰذٰا فَأَلْقُوهُ عَلیٰ وَجْهِ أَبِی یَأْتِ بَصِیراً وَ أْتُونِی بِأَهْلِکُمْ أَجْمَعِینَ* وَ لَمّٰا فَصَلَتِ الْعِیرُ قٰالَ أَبُوهُمْ إِنِّی لَأَجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْ لاٰ أَنْ تُفَنِّدُونِ* قٰالُوا تَاللّٰهِ إِنَّکَ لَفِی ضَلاٰلِکَ الْقَدِیمِ* فَلَمّٰا أَنْ جٰاءَ الْبَشِیرُ أَلْقٰاهُ عَلیٰ وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِیراً قٰالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللّٰهِ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ* قٰالُوا یٰا أَبٰانَا اسْتَغْفِرْ لَنٰا ذُنُوبَنٰا إِنّٰا کُنّٰا خٰاطِئِینَ* قٰالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ* فَلَمّٰا دَخَلُوا عَلیٰ یُوسُفَ آویٰ إِلَیْهِ أَبَوَیْهِ وَ قٰالَ ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شٰاءَ اللّٰهُ آمِنِینَ* وَ رَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَی الْعَرْشِ وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً وَ قٰالَ یٰا أَبَتِ هٰذٰا تَأْوِیلُ رُءْیٰایَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهٰا رَبِّی حَقًّا وَ قَدْ أَحْسَنَ بِی إِذْ أَخْرَجَنِی مِنَ السِّجْنِ وَ جٰاءَ بِکُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّیْطٰانُ بَیْنِی وَ بَیْنَ إِخْوَتِی إِنَّ رَبِّی لَطِیفٌ لِمٰا یَشٰاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ* رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ وَ عَلَّمْتَنِی مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحٰادِیثِ فٰاطِرَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ أَنْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَةِ تَوَفَّنِی مُسْلِماً وَ أَلْحِقْنِی بِالصّٰالِحِینَ* ذٰلِکَ مِنْ أَنْبٰاءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَ مٰا کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَ هُمْ یَمْکُرُونَ». یوسف،87-102.

(15).حافظ:ای بی خبر بکوش که صاحب خبر شوی/تا راهرو نباشی کی راهبر شوی.

(16).بیت از شورش است.

(17).در کار خود و خدای باشید/تا رونق کاروبار بینید.ر ک:نظامی گنجوی،لیلی و مجنون.

(18).فراز نخست دعای ابی حمزه ثمالی.

ص:17

ص:18

ص:20

بسم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و صلّ علی محمّد و آله الطاهرین.

نگاه حق و نگاه باطل،یا به تعبیر حکمای الهی نگاه عقلی و نگاه جاهلانه،دو نگاهی است که انسان در طول تاریخ حیاتش درباره مجموعه هستی داشته است.نگاه اول نگاهی است مبتنی بر حسّ باطن که عبارت از وجدان و فطرت و عقل است،و نگاه دوم نگاهی است بر پایۀ حواس ظاهر که در این نگاه انسان با حیوانات دیگر اشتراک دارد.

در این جایگاه،انسان جز ظاهر چیزی نمی بیند،خدا را نمی شناسد و جهان را آشپزخانه ای می انگارد که وظیفه اش پختن و آماده کردن برای این جنس دو پاست تا بخورد و لذت ببرد.به طور طبعی نیز،میدان دید این نگاه به قول امیر المؤمنین در نهج البلاغه بسیار محدود و تنگ است. 1

در عوض،نگاه با حسّ باطن نگاهی است که انسان با آن حقایق را دیده و خدا را می یابد.در نهج البلاغه می خوانیم که روزی مردی از اهالی یمن 2 از امیر مؤمنان سؤال کرد:آیا خدا را دیده اید؟فرمود:

«أفأعبد ما لا أری؟»

ص:21

آیا معبودی را که نمی بینم عبادت کنم؟

خدا را دیده ام که برایش سر بر خاک گذاشته ام و مطعیش هستم.

عرض کرد:چگونه او را دیده اید؟فرمود:

«لا تراه العیون بمشاهدة العیان و لکن تدرکه القلوب بحقائق الایمان». 3

چشم ها او را به عیان نمی بینند،بلکه قلب هایند که به حقیت ایمان ادارکش می کنند.

با چشم سر،که چشم همه موجودات زنده است،نمی توان او را دید.

من با چشم باطن خود او را دیده ام و با تماشای آن جمال ازلی و ابدی این گونه خاکسار شده ام و عبادتش می کنم.

به چشم دلت دید باید جهان که چشم سر ما نبیند نهان

بدین آشکارت ببین آشکار نهانیت را بر نهانی گمار. 4

ای پیامبر،این مردهم نگاهت می کنند ولی درکت نمی کنند.برای همین، نهایت حرفی که درباره ات می زنند همان هاست که درباره پیامبران پیش از تو گفتند:

«-فَقٰالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ:مٰا هٰذٰا إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُرِیدُ أَنْ یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ.وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ لَأَنْزَلَ مَلاٰئِکَةً.... إِنْ هُوَ إِلاّٰ رَجُلٌ بِهِ جِنَّةٌ...». 5

سران و اشراف قوم نوح که کافر بودند گفتند:این جز بشری مانند شما نیست که می خواهد بر شما برتری جوید.و اگر خدا می خواست پیامبری بفرستد قطعا فرشتگانی را به پیامبری می فرستاد....او نیست جز مردی که نوعی دیوانگی در اوست.

«-وَ قٰالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِلِقٰاءِ الْآخِرَةِ وَ أَتْرَفْنٰاهُمْ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا:مٰا هٰذٰا إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یَأْکُلُ مِمّٰا تَأْکُلُونَ مِنْهُ وَ یَشْرَبُ مِمّٰا تَشْرَبُونَ. وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ إِنَّکُمْ إِذاً لَخٰاسِرُونَ.... إِنْ هُوَ إِلاّٰ رَجُلٌ افْتَریٰ عَلَی اللّٰهِ کَذِباً...». 6

عده ای از سران و اشراف قوم ثمود که کافر بودند و دیدار آخرت را تکذیب می کردند و آنان را در زندگی دنیا از وسایل و ابزار مادی فراوانی برخودرار کرده بودیم گفتند:این جز بشری مانند شما نیست که از آنچه شما می خورید می خورد و از آنچه شما می آشامید می آشامد.و بی تردید اگر بشری مثل خود را اطاعت کنید،یقینا زیانکارید...او نیست مگر کسی که بر خدا افترا بسته است.

«-قٰالُوا إِنَّمٰا أَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّرِینَ. مٰا أَنْتَ إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُنٰا فَأْتِ بِآیَةٍ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصّٰادِقِینَ». 7

آنان به صالح گفتند:جز این نیست که تو از جادوشدگانی.تو جز بشری مانند ما نیستی.اگر راست می گویی معجزه ای بیاور.

«-قٰالُوا إِنَّمٰا أَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّرِینَ. وَ مٰا أَنْتَ إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُنٰا وَ إِنْ نَظُنُّکَ لَمِنَ الْکٰاذِبِینَ». 8

ص:23

به شعیب گفتند:جز این نیست که تو از جادوشدگانی.و تو جز بشری مانند ما نیستی و بی تردید ما تو را از دروغگویان می پنداریم.

آن ها تو را نیز همین گونه خواهند دید و خواهند گفت این هم انسانی است مثل ما که از پدر و مادری به دنیا آمده،اهل قبیله خودمان است و هیچ امتیازی بر ما ندارد.با این نگاه،آن ها نه تنها ایمان نمی آورند،تو را ساحر و مجنون و کذّاب 9 نیز معرفی می کنند.با این فرق که خواهند گفت او قبل از چهل سالگی این بیماری ها را نداشته و آدم وزین و با ادب و کم حرفی بوده،اما این روزها حرف هایی می زند که نشان می دهند جن زده شده و حالت روانی اش به هم خورده و دروغ به هم می بافد.

درواقع،این گروه نمی خواستند با عقل و وجدان و فطرتشان رسول خدا را درک کنند و با گوش جان حرف هایش را بشنوند یا معجزه اش را ببینند.برای همین،نه تنها ایمان نیاوردند،شروع به اشکال تراشی و بهانه جویی کردند که اگر او به راستی پیامبر و فرستاده خداست،چرا از چیزهایی که ما می خوریم می خورد و در بازارها راه می رود:

«وَ قٰالُوا مٰا لِهٰذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعٰامَ وَ یَمْشِی فِی الْأَسْوٰاقِ...». 10

و گفتند:این چه پیامبری است که غذا می خورد و در بازارها راه می رود...؟

آن ها می خواستند از این که پیامبر در بازارها راه می رود یا مانند مردم دیگر غذا می خورد نتیجه بگیرند که او فردی عادی است و انسان مهمی نیست.

این یک نوع نگاه منفی به پیامبر اسلام بود.گروه دیگری هم بودند که می گفتند:

«...فَقٰالُوا أَ بَشَرٌ یَهْدُونَنٰا؟فَکَفَرُوا...». 11

آیا بشری مانند خودمان می خواهد ما را راهنمایی کند؟پس کافر شدند....

یک بشر می خواهد ما را هدایت بکند؟چرا خداوند برای این کار فرشته ای نفرستاده یا حداقل با او فرشته ای را همراه نکرده است؟ 12

ص:24

خداوند نیز در جواب آنان بلافاصله می گوید: «فَکَفَرُوا»، هرکس پیغمبر مرا این گونه ببیند کافر و نجس و پلید است.

این نگاه منفی دو گروه از مردم در برابر کلمات حق پیامبر بود که قرآن از آن ها یاد می کند:اول،تکیه بر جنبه های انسانی پیامبر و دوم،دروغگو و ساحر و مجنون معرفی کردن ایشان.قرآن در ادامه این آیه به رسول خدا می گوید:

«اُنْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثٰالَ فَضَلُّوا فَلاٰ یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلاً». 13

ای پیامبر،بنگر که چگونه(و بر پایۀ چه امور نامعقولی)این اوصاف را برای تو بیان کردند.پس(به سبب لجاجت،تکبر،دشمنی و تعصب)گمراه شده اند و نمی توانند راهی به سوی حق بیابند.

پس از همه این شرارت ها،وقتی دشمنان دیدند نمی توانند مانع رشد این پیام الهی شوند به زور متوسل شدند و تلاش کردند از را جنگ و خونریزی پیامبر را از میان بردارند و به خیال خود از این گرفتاری نجات یابند،لذا بارها با او به جنگ برخاستند 14

...فلا تسمع منه و لا تکلمه فإنه ساحر یسحرک بکلامه». 16 .

گرفتاری ای برای ما پیش آمده که بر اثر آن به کار دیگری نمی توانیم بپردازیم.چندی است مردی در میان ما پیدا شده که ادعا می کند فرستاده خداست.او با سخنانش خرد ما را سفاهت خوانده،به خدایان ما توهین کرده،جوانان ما را فاسد کرده،و جماعتمان را پراکنده ساخته است...

برای همین،تو نیز(وقتی برای طواف می روی)پنبه در گوش هایت فرو کن...مبادا از او سخنی بشنوی با با او سخنی بگویی،زیرا او ساحر است و با کلامش تو را نیز افسون می کند.

وقتی اسعد برای طواف رفت،پیامبر را دید که که با گروهی از بنی هاشم در کنار حجر نشسته است.نگاهی به ایشان کرد و همان طور که پنبه در گوش از کنارشان گذشت.اما وقتی برای بار دوم به کنار حجر رسید از کارش پشیمان شد و با خود گفت:

«ما أجد منی؟»

از من نادان تر هم کسی پیدا می شود؟

می روم و از او می پرسم حرفش چیست و مردم را به چه چیز دعوت می کند.اگر حرف هایش منطقی بود،قبول می کنم وگرنه سخنش را نمی پذیرم.لذا،پنبه ها را از گوش درآورد و نیز پیامبر اکرم رفت.پیامبر نیز او را به پرستش خدای یگانه و پذیرش مفاد آیات151-152 سوره مبارکه انعام دعوت کرد که در حقیقت داروی دردهای مردم مدینه بود:

«قُلْ تَعٰالَوْا أَتْلُ مٰا حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلاّٰ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوٰالِدَیْنِ إِحْسٰاناً وَ لاٰ تَقْتُلُوا أَوْلاٰدَکُمْ مِنْ إِمْلاٰقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیّٰاهُمْ وَ لاٰ تَقْرَبُوا الْفَوٰاحِشَ مٰا ظَهَرَ مِنْهٰا وَ مٰا بَطَنَ وَ لاٰ تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللّٰهُ إِلاّٰ بِالْحَقِّ ذٰلِکُمْ وَصّٰاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ».

بیایید تا آنچه را که پروردگارتان بر شما حرام کرده بخوانم:این که چیزی را شریک او قرار مدهید،و به پدر و مادر نیکی کنید،و فرزندانتان را از ترس تنگدستی مکشید،ما شما و آنان را روزی می دهیم،و به کارهای

ص:26

زشت چه آشکار و چه پنهانش نزدیک نشوید،و انسانی را که خدا محترم شمرده جز به حق نکشید.خدا این گونه به شما سفارش کرده تا بیندیشید.

«وَ لاٰ تَقْرَبُوا مٰالَ الْیَتِیمِ إِلاّٰ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتّٰی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزٰانَ بِالْقِسْطِ لاٰ نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاّٰ وُسْعَهٰا وَ إِذٰا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کٰانَ ذٰا قُرْبیٰ وَ بِعَهْدِ اللّٰهِ أَوْفُوا.ذٰلِکُمْ وَصّٰاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ».

و به مال یتیم جز به روشی که نیکوتر است نزدیک نشوید تا به حد بلوغ (بدنی و عقلی)خود برسد،و پیمانه و ترازو را براساس عدالت و انصاف تمام و کمال بدهید.هیچ کس را جز به اندازه توانش تکلیف نمی کنیم.و هنگامی که سخن گویید عدالت ورزید،هرچند درباره خویشان باشد،و به پیمان خدا وفا کنید.خدا این گونه به شما سفارش کرده تا پند گیرید.

سخن پیامبر به این جا که رسید اسعد فورا مسلمان شد.سپس گفت:

یک نفر با من همراه کنید 17 تا پیام خدا را به مردم مدینه برساند.ما به مدینه می رویم تا زمینه را برای آمدن شما آماده کنیم.شما هم بیش از این پیش این مردم نادان نمانید و به شهر ما تشریف بیاورید.آن گاه رفت و واقعا هم مدینه را برای هجرت پیغمبر آماده کرد.

روزگاران گذشت و پسران در پی پدران بر جایگاهشان تکیه زدند تا سرانجام،خداوند سبحان محمد فرستاده خود را برای تحقق وعده های الهی و ختم سلسله پیامبری مبعوث کرد،درحالی که از همه پیامبران پیشین برایش پیمان گرفته بود....

آن چنان که از عبارت حضرت استفاده می شود خداوند از 124 هزار پیغمبر برای قبول نبوت پیغمبر اکرم پیمان گرفته است؛گویی خداوند به انبیا فرموده نمره شما در عمل و ایمان و تبلیغ نوزده است،به پیغمبر من ایمان بیاورید تا نمره تان بیست شود.انبیاء الهی هم این را قبول کرده اند.

پس،پیامبران گذشته همگی بر پیامبری حضرت ختمی مرتبت اذعان داشته و آن را پذیرفته اند.

در روایات آمده است:انبیاء الهی،این عاقل ترین عاقلان،با وجدان ترین وجدان داران،و پاک نهادترین انسانها،با این که پیغمبر را ندیده بودند،اما به صرف این که از خدا شنیده بودند که او کیست،پس از این پیمان با گریه دست به دعا برداشتند که:

«اللّهمّ اجعنا من امّة محمّد».

دقت کنیم.نگفتند: «اللهم اجعلنا مع محمّد» ؛ما را با محمد قرار بده.گفتند از امت محمد قرار بده؛یعنی خدایا،ما کجا و پیغمبر تو کجا؟ما را جزء امت او به حساب بیاور تا در قیامت سرمان را بالا بگیریم،نه به این خاطر که ما هم پیغمبرین،برای این که در زمره امت او هستیم.

«اللّهم لا تحرمنا صحبة محمّد».

خدایا،در قیامت ما را از همنشینی با او محروم نکن.در بهشت به ما هم اجازه بده نزد او باشیم و کنارش بنشینیم.

این دو نکته که کمتر گفته شده و بسیار قابل تامل و جالب است.اما نکته سوم:

ص:28

در مقابل،گروهی هم بودند که تنها چیزی که از قرآن نمی دیدند نور بود.این ها قرآن را مشتی حروف سیاه بر روی سفیدی کاغذ می دیدند و می بینند.

به راستی،از چنین انسانی توقع دارید چه نظری درباره این کلام آسمانی بدهد،و از این همه آیه چه بفهمد؟قرآن در وصف حال آنان می گوید:

«وَ إِذٰا قِیلَ لَهُمْ مٰا ذٰا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ؟قٰالُوا:

و هنگامی که به آنان گویند:پروردگارتان چه چیزهایی نازل کرده،جواب می دهند:

أَسٰاطِیرُ الْأَوَّلِینَ». 21

(چیزی نازل نکرده،آنچه به عنوان قرآن در دسترس مردم است همان) افسانه های دروغین پیشینیان است.

آن ها می گفتند:شب های تاریک،محمد پیش داستان سرایان می رود و افسانه های به هم بافته دروغ و مزخرف آنان را حفظ می کند و به هم پیوند می دهد و می گوید این ها از آسمان نازل شده است. 22

تعجبی ندارد.وقتی انسان روی وجدانش پا بگذارد و بی وجدانی پیشه کند این طور می شود.درست است که قرآن سرنوشت پیامبران گذشته را نیز به دلایل خاصی در برخی آیات طرح کرده است،اما آیا قرآن همه اش داستان است و آن هم داستان های پیش پا افتاده و دروزغ؟سایر آیات چطور،آیا همگی بافته های دروغ و حکایات گذشتگان اند؟به راستی،چه چیز آیاتی از این دست دروغ و افسانه است؟

«إِنَّ اللّٰهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسٰانِ وَ إِیتٰاءِ ذِی الْقُرْبیٰ وَ یَنْهیٰ عَنِ الْفَحْشٰاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ...». 23

به راستی خدا به عدالت و احسان و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از فحشا و منکر و ستمگری نهی می کند....

ص:30

دعوت به عدالت و نیکوکاری دروغ به هم بافته است؟آیا این سخن قرآن در زمانی که همه دانشمندان جهان می گفتند زمین ساکن است و خورشید به دور زمین می گردد دروغ است که فرمود:

«-أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهٰاداً». 24

آیا زمین را برای شما چون گهواره ای بستر آرامش قرار ندادیم؟

که دلالت بر حرکت زمین می کند.

«-وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ اللَّیْلَ وَ النَّهٰارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ». 25

و اوست که شب و روز و خورشید و ماه را آفرید که هر یک در مداری شناور است.

آیا بیان حقایق آفرینش افسانه های پیشینیان و دروغ های خودساخته است؟امان از آن لحظه های که انسان از عقل و خرد و وجدان و فطرت و انصاف جدا شود و به تعبیر قرآن «کَالْأَنْعٰامِ» 26 یا «کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُمٰاتِ» 27 شود.وقتی انسان وجدان نداشته و در زمره «لاٰ یَشْعُرُونَ» ها باشد و با چشم گاو و گوسفند به حقایق نگاه کند،از این بهتر نمی شود.او دیگر نور علم و وحی خدا را نمی بیند.کلمات سیاه روی کاغذ را می بیند.

مر مرا افسانه می پنداشتید تخم طعن و کافری می کاشتید

خود بد بدید ای خسیسان زمن که شما بودید افسانه نه من. 28

گفت:دنبال خانه پاکیزه ای می گردم که لقمه ای پاک داشته باشد.

واقعا،چقدر خوب است آدم همیشه در زندگی اش دنبال خانه پاکیزه و لقمه پاک بگردد.چون وقتی خانه و لقمه پاک باشد،آدم پیغمبر را پیغمبر و قرآن را نور می بیند و آن وقت به این آیه عمل می کند:

«...فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ». 29

کسانی که به او ایمان آوردند و او را در برابر دشمنان حمایت کردند و یاری اش دادند و از نوری که بر او نازل شده پیروی نمودند،فقط آنان رستگارانند.

گفت:مرد کوری در شهر ما هست که در فلان محله زندگی می کند و کسی را هم ندارد.پیش او برو!

از روی نشانی،کوچه به کوچه آمد تا خانه را پیدا کرد و در زد.مرد نابینا هم مسرور از این که میهمانی برایش آمده او را به داخل خانه برد.

نیمه های شب،مسافر دید مرد نابینا قرآن خطی بزرگی آورد و شروع کرد به خواندن و گریه کردن:

«وَ إِذٰا سَمِعُوا مٰا أُنْزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَریٰ أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمّٰا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ...». 30

و چون آنچه را که بر پیامبر اسلام نازل شده بشنوند،دیدگانشان را می بینی که به سبب آنچه از حق شناخته اند لبریز اشک شده...

آری،حق شناسان اهل گریه هستند و در برابر معشوق نمی توانند خودشان را نگاه دارند.زیبایی معشوق را که می بینند از شوق،و آیات عذاب را که می بینند از ترس گریه می کنند.حق شناسان دریایی از اشک پاک پشت چشم هاشان موج می زند.

از این که دید مرد نابینا دارد از روی قرآن می خواند و اشک می ریزد

ص:32

خیلی تعجب کرد و سوالات زیادی برایش پیش آمد،ولی منتظر نشست تا کار او تمام شود.مرد نابینا بعد از خواندن قرآن به نماز شب ایستاد و نمازی ملکوتی خواند و از عبادت فارغ نشد.

بالاخره،بعد از نماز صبح بود که مرد نابینا بلند شد و سفره صبحانه را انداخت،میهمان که تا آن لحظه صبر کرده بود پرسید:آقا،شما چطور نابینا شدید؟گفت:نابینایی ام مادرزادی است.گفت:پس چطور می توانی قرآن را از رو بخوانی؟گفت:روزی به صاحب قرآن گفتم شما اراده فرمودی که بنده چشم نداشته باشم و چیزی را نبینم،سمعا و طاعتا،هر چه را می خواهی نبینم نمی بینم،اما مرحمتی بفرمایید حقیر را از دیدن قرآن محروم نکنید.از آن روز،شب ها وقتی قرآن را باز می کنم،بین چشم من و آیات قرآن نوری قوی ایجاد می شود که به واسطه آن می توانم قرآن را از رو بخوانم.

می دیده یا می شنیده اند؟

آری،ظاهربینان پیغمبر را بشری معمولی و بی امتیاز و قرآن را کتابی معمولی می بینند،اما باطن بینان پیغمبر را جلوه خدا و قرآن را نور اللّه می دانند و در پرتو این نور و در این آینه همه حقایق را بالعیان می بینند حتی قیامت خود را.چنین کسانی در دنیا به سر می برند،ولی خود را در قیامت و در محضر خدا می بینند.

-نازل نشده تا همراه او بیم دهند باشد.

(13).فرقان،9.

(14).مورخین در تعداد جنگ های رسول خدا اختلاف دارند.عده ای تعداد غزوات پیامبر را 26 و عده ای 27 دانسته اند.تعداد سریه ها را ابن اسحاق 38،طبرسی 36، و مسعودی از جمعی 35،از قول طبری 48،و از برخی دیگر 66 سریه نقل کرده اند.

ر ک:آیتی،محمد ابراهیم،تاریخ پیامبر اسلام،ص 190 و 192.

(15).عتبه بن ربیعه بن عبد شمس از اشراف و مردان بانفوذ قریش بود.او یکبار در مسجد الحرام با رسول خدا سخن گفت و پیشنهاداتی هم به حضرت داد که در پاسخ به آن ها آیه47 سوره سبأ نازل شد.او از صلح جویان جنگ بدر بود.با این حال، در زمره کسانی بود که در جنگ تن به تن با منتخبین سپاه اسلام کشته شدند.ر ک:

تاریخ پیامبر اسلام،صص 211،210،96.

(16).عبارت عربی تلخیص و برای رعایت اختصار اندکی جابه جا شده است.ر ک:

راوندی،قصص الانبیاء،ص 329؛مجلسی،بحار الانوار،ج 19،ص 5-8.

(17).پیامبر اسلام مصعب بن عمیر را برای این منظور به مدینه فرستادند.

(18).نهج البلاغه،خطبه اول،ج 1،ص 24.

(19).ر ک:تفسیر روح البیان،یا التصوف.(مولف).

(20).نساء،174.

(21).نحل،24.

(22).ر ک:فرقان،4-5.

(23).نحل،90.

(24).نبأ،6.

(25).انبیاء،33.

(26).اشاره است به دو آیه:اعراف،179: «أُولٰئِکَ کَالْأَنْعٰامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ». و فرقان،44؛ «إِنْ هُمْ إِلاّٰ کَالْأَنْعٰامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً».

(27).قسمتی از آیه122 سوره انعام است: «کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُمٰاتِ لَیْسَ بِخٰارِجٍ مِنْهٰا».

ص:36

(28).مثنوی معنوی،دفتر سوم،بیت 4285 و 4286.

(29).اعراف،157.

(30).انعام،83.

(31).از مجنون و لیلی امیر خسرو دهلوی است.

(32).ر ک:کلمات الإمام الحسین(ع)،شیخ شریفی،ص 446.به نقل از:معالی السبطین، ج 1،ص 376؛ینابیع المودة،ص 415: «یرحمک اللّه یا حبیب لقد کنت تختم القرآن فی لیله واحدة و انت فاضل».

(33).اشاره است به این روایت که در کتاب کافی،ج 2،ص 69،ح وارد شده است:

«علی بن إبراهیم،عن أحمد بن محمد بن خالد،عن الحسن بن الحسین،عن محمد بن سنان،عن أبی سعید المکاری،عن أبی حمزة الثمالی،عن علی بن الحسین (صلوات اللّه علیهما)[قال:]إن رجلا رکب البحر بأهله فکسر بهم،فلم ینج ممن کان فی السفینة إلا امرأة الرجل،فإنها نجت علی لوح من ألواح السفینة حتی ألجأت علی جزیرة من جزائر البحر و کان فی تلک الجزیرة رجل یقطع الطریق و لم یدع للّه حرمة إلا انتهکها فلم یعلم إلا و المرأة قائمة علی رأسه،فرفع رأسه إلیها فقال:إنسیة أم جنیة؟فقالت:إنسیة فلم یکلمها کلمة حتی جلس منها مجلس الرجل من أهله،فلما أن هم بها اضطربت.فقال لها:مالک تضطربین؟فقالت:أفرق من هذاو أومأت بیدها إلی السماءقال:فصنعت من هذا شیئا؟قالت:لا و عزته،قال:فأنت تفرقین منه هذا الفرق و لم تصنعی من هذا شیئا و إنما أستکرهک استکراها فأنا و اللّه أولی بهذا الفرق و الخوف و أحق منک.قال:فقام و لم یحدث شیئا و رجع إلی أهله و لیست له همة إلا التوبة و المراجعة،فبینا هو یمشی إذ صادفه راهب یمشی فی الطریق،فحمیت علیهما الشمس فقال الراهب للشاب:ادع اللّه یظلنا بغمامة،فقد حمیت علینا الشمس، فقال الشاب:ما أعلم أن لی عند ربی حسنة فأتجاسر علی أن أسأله شیئا،قال:فأدعو أنا و تؤمن أنت؟قال نعم.فأقبل الراهب یدعو و الشاب یؤمن،فما کان بأسرع من أن أظلتهما غمامة،فمشیا تحتها ملیا من النهار،ثم تفرقت الجادة جادتین فأخذ الشاب فی واحدة و أخذ الراهب فی واحدة فإذا السحابة مع الشاب،فقال:الراهب أنت خیر-

ص:37

-منی،لک استجیب و لم یستجیب لی فاخبرنی ما قتتک؟فأخبره بخبر المرأة فقال:

غفر لک ما مضی حیث دخلک الخوف،فانظر کیف تکون فیما تستقبل».

ص:38

ص:40

بسم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و صلّ علی محمّد و آله الطاهرین.

حقیقتی که از دیرباز برای همه دانشمندان معلوم بوده این است که انسان دارای دو نوع حس یا ابزار درک و فهم است:حواس ظاهری و حواس باطنی.

حواس ظاهری همان پنج حس معروف بینایی و شنوایی و چشایی و بویایی و لامسه اند که انسان را با نمودهای ظاهری عالم هستی مرتبط می کنند و حواس باطنی حس هایی هستند که انسان را با عوالم و حقایق معنوی و عناصر باعظمتی،که رابط بین انسان و عالم ملکوت است، ارتباط می دهند و باعث می شوند انسان در همین دنیا قادر به لمس و درک حقایق اصیل عالم و واقعیات عالم ماوراء باشد.ازاین رو،هرچه این حس قوی تر باشد،انسان به وجود مقدس پروردگار عالم نزدیک تر است.

به کمک این حس ها،انسان در گردونه عمل صالح و اخلاق حسنه و تقوا قرار می گیرد،و وجودش منبع تولید خیرات و مبرّات و عبادات و

ص:41

خدمات باارزش دیگر می شود،به طوری که همواره با نیتی پاک و صاف در راه جلب رضایت پروردگار عالم گام برمی دارد و کارش به ایثار،که برتر از انفاق است،می رسد؛یعنی در حال شدت نیاز؛دیگران را بر خود مقدم می دارد.

اگر انسان حس های باطن مثل عقل،وجدان،حالات بسیار باارزش قلب و نفس را به کار نگیرد و فقط از حس های ظاهر استفاده کند، رابطه اش با زندگی به رابطه ای حیوانی بدل می شود؛درحالی که اگر از این حس ها بهره برداری کند،حس های ظاهری هم به استخدام آن ها در خواهند آمد و انسان را به اوج آزادی و حریّت(به معنای واقعی کلمه) خواهند رساند.ازاین رو،کسی که حس باطنش بیدار است حتی وقتی با حس ظاهر به عالم نگاه می کند چنین می بیند:

برگ درختان سبز در نظر هوشیار هر ورقش دفتری است معرفت کردگار 1

یعنی برگ درختان نیز برای او نردبانی برای رسیدن به توحید و شناخت پروردگار و به دست آوردن کرامت و ادب می شود.

اما اگر انسان با حس های باطن خود رابطه نداشته باشد،شهوات و هواهای نفسانی حواس ظاهری او را به کار می گیرند و شروع به ساختمان سازی می کنند،ولی چون دید انسانی ندارند هرچه می سازند طویله یا ساختمان حیوانی است.

«وَ لَقَدْ ذَرَأْنٰا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ...».

و مسلما بسیار از جنیان و آدمیان را برای دوزخ آفریدیم...

چرا؟دلیلش چیست؟زیرا:

«لَهُمْ قُلُوبٌ لاٰ یَفْقَهُونَ بِهٰا وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لاٰ یُبْصِرُونَ بِهٰا وَ لَهُمْ آذٰانٌ لاٰ یَسْمَعُونَ بِهٰا أُولٰئِکَ کَالْأَنْعٰامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولٰئِکَ هُمُ الْغٰافِلُونَ».

آن ها را دل هایی است که به وسیله آن(معارف الهی را)در نمی یابند و چشمانی است که توسط آن(حقایق و نشانه های حق را)نمی بینند و گوش هایی است که به وسیله آن(سخن خدا و پیغمبران را)نمی شنوند.

آنان مانند چارپایان بلکه گمراه ترند.اینانند که بی خبر و غافل از معارف و آیات خدایند.

به عبارت دیگر،حسّ باطن در آنان تعطیل و چراغ باطن در ایشان خاموش است.در تاریکی زندگی می کنند و راه می روند و تاریکی هم عاقبتش سقوط و دوزخ است.

وقتی حس باطن به کار گرفته نشود،حواس ظاهر نیز دچار خطا در دیدن و شنیدن می شوند و فتنه و فساد انسان را فرا می گیرد،لذا در هیچ زمینه ای به کسی رحم نمی کند،حتی به خودش و خانواده اش.در آیه28 سوره ابراهیم می خوانیم:

«أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دٰارَ الْبَوٰارِ».

آیا کسانی را که شکر نعمت خدا را به کفران و ناسپاسی تبدیل کردند و قوم خود را به سرای نابودی و هلاکت درآوردند ندیدی؟

چنین کسی هم خودش را اهل جهنم می کند و هم خانواده و خاندان و وابستگانش را.او چند امانت الهی را دور خود جمع کرده و چون خودش با حس های باطن کاری ندارد،اجازه نمی دهد آن ها هم کاری داشته باشند و اگر یکی شان هم بخواهد از او جدا شود،همه را وادار می کند مسخره اش کنند تا از به کارگیری حس باطن دست بردارد.در

ص:43

نهایت نیز،همه را با خود به جهنم می برد و برای ابد به آتش می کشاند.

اما موضوع به همین جا ختم نمی شود.آیه68-66 سوره مبارکه احزاب می گوید وقتی چهره همسر و فرزند و متعلقان این فرد را در آتش جهنم از سویی به سویی می گردانند،آنان به پروردگار می گویند:

«یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النّٰارِ یَقُولُونَ یٰا لَیْتَنٰا أَطَعْنَا اللّٰهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولاَ. وَ قٰالُوا رَبَّنٰا إِنّٰا أَطَعْنٰا سٰادَتَنٰا وَ کُبَرٰاءَنٰا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلاَ».

ای کاش از خدا و پیامبر اطاعت کرده بودیم!و می گویند:پروردگارا،همانا ما از فرمانروایان و بزرگانمان اطاعت کردیم و آنان گمراهمان کردند.

ما از بزرگان خود اطاعت کردیم و با تو و پیغمبران و قرآنت رابطه برقرار نکردیم و جهنمی شدیم،اما تقاضایی از تو داریم:

«رَبَّنٰا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذٰابِ»

پروردگارا،بهره آنان را از عذاب دوچندان کن.

عذاب کسانی که ما را با خود به دوزخ کشیدند دو برابر کن.

«وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً».

و کاملا از رحمتت دورشان ساز!

درستکارشان در آو وارد می شوند.و فرشتگان از هر دری بر آنان درآیند (و گویند:)سلام بر شما به سبب استقامت و صبرتان.پس نیکوست فرجام این سرای.

در حقیقت،به چنین انسانی در قیامت می گویند پدران و همسر و فرزندان درستکارت را با خود به بهشت ببر،زیرا تو انسان ارزشمندی هستی.

آری،همسر خوب کسی است که یار دنیا و آخرت انسان باشد.هم دنیاساز باشد و هم آخرت ساز.دراین باره،پیغمبر اکرم چقدر زیبا فرموده اند:

-«ما استفاد المؤمن بعد تقوی اللّه عز و جل خیرا له من زوجة صالحة». 3

-«نعم العون الزوجة الصالحة علی الدنیا و الاخرة».

چنین همسرانی هم حس های ظاهر را درست به کار می گیرد و هم از حس های باطن درست استفاده می کنند،زیرا می دانند اگر حس های باطنی و هدایت خداوند در کار نباشد،حس های ظاهر دچار اشتباهات جبران ناپذیری می شوند.

ز روی دوست دل دشمنان چه دریابد

چراغ مرده کجا شمع آفتاب کجا؟ 4

هر کدام را که دلت می خواهد بردار،اما دیگر پیش من نیاور،بزن زمین و بشکن.شاگر هم شیشه را از طاقچه برداشت و به زمین زد.عطار گفت:حالا آن یکی را بیاور؟گفت:حالا دیگر شیشه ای نیست! 5

چپ چشم ها و دوبینان همین بی دینان و بی قلب ها و بریدگان از خدایند که یکی را دوتا می بینند و در نهایت،آن یک دانه را هم می زنند می شکنند و چیز دیگری در زندگی برایشان باقی نمی ماند.بعد،در قیامت هم سوال می کنند چرا باید به جهنم بروند؟خداوند نیزهمان طور که گذشت دلیلش را نابینایی و ناشنوایی و نافهمی و کوری حس های باطنی شان عنوان می کند:

«لَهُمْ قُلُوبٌ لاٰ یَفْقَهُونَ بِهٰا وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لاٰ یُبْصِرُونَ بِهٰا وَ لَهُمْ آذٰانٌ لاٰ یَسْمَعُونَ بِهٰا».

بویایی این افراد بوی خوش مجالس خدا و بوی بد مجالس گناه را استشمام نمی کند و چشمشان حقیقت اشیا را نمی بیند.درحالی که پیغمبر اکرم وقتی جلسات علم و معرفت و اخلاق را می دید می فرمود:

«روضة من ریاض الجنة». 6

یعنی مکانی که در آن طالبان علم و معرفت نشسته اند باغی از باغ های بهشت است.این حقیقت این نوع مجالس است و اگر خدا پرده را کنار بزند،قطعا معلم و متعلّم خودشان را وسط بهشت می بینند.

قیافه اش،نگاهش،حرف زدنش،اتصالش به پروردگار،تقوایش،پاکیش، و علمش مثال زدنی بود.خدا رحمتش کند!روزی به ایشان گفتم:به نظر شما،در این اوظاع و شرایط و با این مشکلاتی که در راه طلبگی هست و منی که 18 سال بیشتر ندارم،این لباس ماندنید است؟

خب،سل 42-43 بود و انقلاب تازه شروع شده بود.بگیر و ببند شدیدی بود و عمّال حکومت می زدند و می بردند و به سربازخانه می فرستادند و...گاهی هم از طرف دولت به طلبه ها پیغام می دادند که قم نمانید با ماهی 30-40 تومان زندگی بکنید.بیایید به شما کاری بدهیم با ماهی چهار هزار تومان.آن زمان،با 40 تومان،طلبه فقط می توانست نان و سیب زمینی و ماست بخورد و چیز دیگری نمی شد خرید،ولی با چهار هزار تومان می توانست خانه بخرد،قسطهایش را بدهد و هزار کار دیگر بکند.ایشان فرمود:چیزی یادت می دهم تا انجام بدهی!همین الان می روی حرم حضرت معصومه و از ایشان می خواهی خواسته ات را به خدا عرضه بدارد.اگر خدا قبول کند و لازم باشد در طلبگی بمانی،این لباس در مقابل هر نوع فتنه ای محفوظ می ماند.

و خدا را شکر،این لباس تا امروز به نفس آن مرد حق محفوظ مانده است وگرنه دویست باره از دست رفته بود.

می کردند؛واقعا اهل دعای عرفه بودند.یادم هست روز عرفه می رفتند در کوه ها می نشستند و دعا می خواندند و گریه می کردند.زن جوان مرده را دیده اید چطور گریه می کند؟(عرب به این کار می گوید نال ثکل).آن ها این طور عرفه می خواندند و گریه می کردند و با عرفه و ندبه و ذکر و نماز بازی نمی کردند.

نکته دیگر این که در میان این جمع کسی بود که حضور حضرات معصومین را درک می کرد؛یعنی گاهی همان طور که مثل سیل اشک می ریخت می گفت:بوی حضرت سید الشهداء با بوی حضرت زین العابدین،یا امام رضا،علیهم السلام،دارد می آید.بعد هم می گفت به این دلیل؛و نشانی می داد.

برای شما هم غذا هست،بیایید بخورید.

آری،عیب ها که رد بشود آدم وارد غیب می شود.مشکل این است که ما عیب ها را رد نکرده ایم و در نتیجه چیزی هم از عالم غیب دستیگرمان نمی شود.به قول حافظ:

هرچه هست از قامت ناساز بی اندام ماست

ورنه تشریف تو بر بالای کس کوتاه نیست

«قُلْ یٰا عِبٰادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ لاٰ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّٰهِ إِنَّ اللّٰهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ». 8

ای کسی که همه وجودت را هزینه گناه کردی،حاضرم ببخشمت،نه تنها نمی آید،مریض هم می شود.اما اگر ساعت دو نصف شب که در خواب شیرین است یک نامحرم به او تلفن بزند،می گوید:کجایی؟آمدم.

او این صدا را دوست دارد و همان را هم می شنود،لذا اگر پروردگار به او بگوید:

«أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللّٰهِ وَ مٰا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لاٰ یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتٰابَ مِنْ قَبْلُ فَطٰالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فٰاسِقُونَ». 9

نمی شنود.

این تاثیر رابطه حس باطن و حسن ظاهر است.اما یک سوال؛

بخت از دهان دوست نشانم نمی دهد دولت خبر ز راز نهانم نم دهد

مُردم در این فراق و در این پرده راه نیست یا هست و پرده دار نشانم نمی دهد. 10

به راستی،چرا پرده از حقیقت اشیا برنمی دارند و حقایق را آن گونه که هست نشانمان نمی دهند تا به دنبالشان برویم؟چرا خسرو عالم صلاح نمی بیند پرده ها را کنار بزند؟

یک پاسخ این است که او دوست دارد انسان بر اثر ایمان به غیب حرکت کند تا کارش ارزش بیشتری داشت هباشد.امام صادق می فرماید:

اگر پس پرده را نشانتان بدهند،با سر دنبال خوبی ها می روید.اما این باارزش است که ندیده به دنبال آن باشید. 11

مرا با همه معجزاتم،از نزول قرآن و صنف شدن ماه و سبزشدن درخت خشک دیدید و به من ایمان آوردید.اما دوستان من آن هایند که فقط خبر مرا شنیدند و قبولم کردند. 12

خوش به حال آن ها که به پیامبر این طور ایمان آورده اند و پیامبر آنان را دوست خود خوانده است و خوشا به پاداشی که به واسطه این معرفت در انتظارشان است.

می آید عسل باشد و شفای تمام دردها را در آن بجویند. 14

زنبور قطره ای آب برای کمک به پیامبر خدا می برد،به بهای آن وجودش را کارخانه عسل سازی کردند.خداوند به آنان که مدت ها قبل از تکلیف برای خدا و دین او تلاش کرده اند،چه پاداشی خواهد داد؟ قطعا،به آنان عسل رضایت و لقاء و محبت و جنت می دهد و روز قیامت،طبق فرمایش قرآن مجید 15 ،با انبیاء وص دیقین و شهداء و صالحین همنشینشان می کند؛«یا لیتنا کنا معهم فنفوز فوزا عظیما»!

ص:52

-صلی اللّه علیه و آله:أین ریاض الجنة؟فقال:مجالس الذکر،فاغدوا و روحوا فی ذکر اللّه تعالی).

(7).اشاره است به این آیه: ««وَ إِذٰا ذُکِرَ اللّٰهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذٰا ذُکِرَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ إِذٰا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ». زمر،45.

(8).زمر،53.

(9).حدید،16.

(10).از حافظ است.

(11).بحار الأنوار،ج 24،ص 216: «قال علی بن إبراهیم فی قوله: (أُولٰئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِمٰا صَبَرُوا) قال:هم الائمة.و قال الصادق علیه السلام:نحن صبر و شیعتنا أصبر منا،و ذلک أنا صبرنا علی ما نعلم،و صبروا هم علی ما لا یعلمون».

(12).التحصین،ابن فهد حلی،ص 23: «...مرفوعا الی النبی(ص)انه قال:أتدرون غمی؟و فی أی شئ تفکری؟والی أی شئ اشتاق؟قال اصحابه:یا رسول اللّه ما علمنا بهذه من شئ اخبرنا بغمک و تفکرک و تشوقک؟قال النبی(ص):اخبرکم شاء اللّه!ثم تنفس و قال:هاه شوقا الی اخوانی من بعدی!فقال أبو ذر:یا رسول اللها لسنا اخوانک؟قال:لا،انتم اصحابی و اخوانی یجیئون من بعدی شانهم شان الانبیاء قوم یفرون من الاباء و الامهات و من الاخوه و الاخوات و من القرابات کلهم ابتغاء مرضات اللّه یترکون المال و یذلون انفسهم بالتواضع للّه لا یرغبون فی الشهوات و فضول الدنیا مجتمعون فی بیت من بیوت اللّه کأنهم غرباء محزونین لخوف النار و حب الجنة،فمن یعلم قدرهم اللّه لیس بینهم قرابة و لا مال یعطون بها بعضهم لبعض اشفق الابن علی الوالد و من الوالد علی الولد و من الاخ علی الاخ.هاه شوقا إلیهم یفرغون انفسهم من کد الدنیا و نعیمها بنجاة انفسهم من عذاب الابد و دخول الجنة لمرضات اللّه!و اعلم یا أبا ذر،ان للواحد منهم اجر سبعین بدریا.یا أبا ذر،واحد منهم اکرم علی اللّه من کل خلق اللّه علی وجه الأرض.یا أبا ذر قلوبهم اللّه و عملهم للّه لو مرض احدهم له فضل عبادة الف سنة صیام نهارها و قیام لیلها و ان شئت حتی ازیدک أبا ذر!قال:نعم یا رسول اللّه زدنی!قال:لو ان احدا منهم مات فکانما مات من فی السماء من فضله-

ص:54

-علی اللّه.و ان شئت ازیدک!قال:نعم رسول اللّه زدنی!قال:یا أبا ذر،لو ان احدهم تؤذیه قملة ثیابه فله عند اللّه اجر اربعین حجة و اربعین عمرة و اربعین غزوة و عتق اربعین نسمة من ولد اسماعیل و یدخل واحد منهم اثنی عشر الفا فی شفاعته.قال:

فقلت سبحان اللّه و قالوا مثل قولی سبحان اللّه ارحمه بخلقه و الطفه و اکرمه علی خلقه.

فقال(ص)أ تعجبون من قولی؟و ان شئتم حتی ازیدکم!قال أبو ذر:نعم یا رسول اللّه زدنا!فقال النبی(ص):یا أبا ذر،لو ان احدا منهم اشتهی شهوة من شهوات فیصبر و لا یطلبها کان له من الاجر بذکر اهله یغتم و یتنفس کتب اللّه له بکل نفس الفی الف حسنة و محا عنه الفی الف سیئة و رفع له الفی الف درجة و ان شئت حتی ازیدک یا أبا ذر! قال:حبیبی اللّه زدنی؟قال:لو ان احدا منهم یصبر مع اصحابه یقطعهم و یصبر فی مثل جوعهم و مثل غمهم کان من الاجر کاجر سبعین ممن غزا معی غزوة تبوک و إن شئت حتی ازیدک!قال:نعم یا رسول اللّه زدنا!قال:لو ان احدا منهم وضع جبینه علی الأرض ثم آه فتبکی ملائکه السماوات السبع لرحمتهم علیه.قال اللّه تعالی:یا ملائکتی ما لکم تبکون؟فیقولون:الهنا و سیدنا،و کیف لا نبکی و ولیک علی یقول فی وجعه آه؟فیقول اللّه:یا ملائکتی،اشهدوا انتم انی راض عن عبدی بالذی یصبر فی الشدة و لا یطلب الراحة.فتقول الملائکه:یا الهنا و سیدنا،تضر الشدة بعبدک و ولیک بعد ان تقول هذا القول،فیقول اللّه:یا ملائکتی،ان ولیی عندی کمثل نبی انبیائی و لو دعانی ولیی و شفع فی خلقی شفعته اکثر من سبعین الفا و لعبدی و ولیی فی جنتی ما یتمنی.یا ملائکتی،و عزتی و جلالی لانا ارحم بولیی و انا خیر من المال للتاجر و الکسب للکاسب و فی الاخرة یعذب ولیی و لا خوف علیه.ثم قال رسول اللّه:طوبی یا أبا ذر لو ان احدا منهم یصلی رکعتین فی اصحابه افضل عند اللّه من رجل یعبد اللّه فی جبل لبنان عمر نوح و ان شئت حتی ازیدک یا أبا ذر!قال:نعم یا رسول اللّه!قال:

لو ان احدا منهم یسبح تسبیحه خیر له من ان یصیر له جبال الدنیا ذهبا و نظره واحد منهم احب الی من نظره الی بیت اللّه الحرام.و لو ان احدا منهم یموت فی شدة بین اصحابه اجر مقتول بین الرکن و المقام و له اجر من یموت حرم اللّه.و من مات فی حرم اللّه آمنه اللّه من الفزع الاکبر و ادخله الجنة و ان شئت حتی ازیدک یا أبا ذر!قال:نعم-

ص:55

-یا رسول اللّه!قال:یجلس إلیهم قوم مقصرون مثقلون من الذنوب فلا یقومون من عندهم حتی ینظر إلیهم فیرحمهم و یغفر لهم ذنوبهم لکرامتهم علی اللّه.ثم قال النبی (ص):المقصر منهم افضل عند اللّه من الف مجتهد من غیرهم یا أبا ذر ضحکهم عبادة و فرحهم تسبیح و نومهم صدقة و انفاسهم جهاد و ینظر اللّه إلیهم فی کل یوم ثلاث مرات.یا أبا ذر،انی إلیهم لمشتاق.ثم غمض عینیه و بکی شوقا،ثم قال:اللهم احفظهم و انصرهم علی من خالف و لا تخذلهم واقر عینی بهم یوم القیامة،ألا ان اولیاء اللّه لا خوف علیهم و لا هم یحزنون».

(13).این عبارت را با اندکی اختلاف در آیات زیر می بینیم:بقره،233؛بقره،286؛انعام، 152؛اعراف،42؛مؤمنون،62.

(14).این حکایت در کتاب انسان ملا اسماعیل سبزواری آمده است.(مولف)

(15).اشاره است به این آیه: «وَ مَنْ یُطِعِ اللّٰهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولٰئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَدٰاءِ وَ الصّٰالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولٰئِکَ رَفِیقاً* ذٰلِکَ الْفَضْلُ مِنَ اللّٰهِ وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ عَلِیماً». نساء،69-70.

ص:56

ص:58

بسم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و صلّ علی محمّد و آله الطاهرین.

یکی از عبادت های مهم در اسلام،که پاداش فراوان و بزرگی هم دارد،فکر کردن و اندیشیدن یا همان به کار گرفتن عقل است.جایگاه تفکر در اسلام آن قدر بلند است که وجود مبارک رسول خدا،صلی اللّه علیه و آله،می فرمایند:

«تفکر ساعة خیر من عبادة سنة». 1

ظاهربینی،شخصی نگری و جاهلانه زیستن کار زشتی است.در عوض، اندیشیدن آن قدر مهم است که پروردگار عالم برای بیدار کردن مشرکان و باز کردن راه سعادت به روی بی دینان به آنان توصیه می کند به پیغمبر سطحی نگاه نکنند و درباره او و رفتار و کردار و منش و اخلاقش فکر کنند،زیرا وقتی انسان دچار سطحی نگری باشد،قضاوتش هم قضاوتی بی جا و اشتباه و ناحق خواهد بود.

بهترین سفر انسان در این عالم سفر فکر است.رهاورد این سفر هم این است که می تواند کسی را که جایگاهش در پایین ترین طبقات جهنم است به بالاترین درجات بهشت برساند.

ص:59

بیایید درباره این انسان فکر کنید تا به این نتیجه برسید که کوچک ترین اختلال یا انحرافی در او وجود ندارد و او به راستی افق طلوع اسماء و صفات الهی است و تمام وجودش با حق آمیخته است.

آیات قرآن برای اهل عقل و آگاهان روشنایی محض است.به بیان دیگر، شش هزار وششصد و اندی آیه بسان خورشید در باطن آگاهان می درخشد.

به راستی،کسی که قرآن را کلمات سیاه روی کاغذ می بیند کجا و آن که این همه خورشید در باطن خویش دارد و از آن ها نور می گیرد کجا؟

آیا بی ادبی در قضاوت از این بدتر هم متصور است؟این خلاصه حرف ظاهربینان درباره هستی و خلقت خودشان است.وقتی انسان بدون فکر به عالم نگاه کند دچار چنین پریشان گویی ها و قضاوت های نابجایی می شود.

بد نیست ما به خودمان هم نگاهی بکنیم که هزاران ایراد بیخودی از این دست برایمان پیش می آید و هر از گاهی به خود می پیچیم که چرا ما را آوردند و چرا ما را آفریدند و اصلا این عالم یا این موجود به چه کاری می آید و به چه دردی می خورد؟زیرا منشأ تمامی این حالات ظاهربینی است.

وقتی باطن بینان به خودشان نگاه می کنند می گویند:خدایا،ما قدرت شکر نعمت وجودمان را که به ما عنایت کردی نداریم.لذا با وجود همه تنگی ها و مضیقه ها و سختی ها و بلاها و رنج های روزگار نیمه های شب اشک می ریزند و می گویند:

«و عمرنی ما کان عمری بذلة فی طاعتک،فإذا کان عمری مرتعا للشیطان فاقبضنی إلیک». 11

خدایا،به این زودی ها مرگ ما را نرسان و تا لباس عبادت و خدمت و عشق تو بر تنمان است،عرممان را ادامه بده.

چنین انسانی وقتی به خودش نگاه می کند صفات خدا را در خود می بیند و خود را محصول اراده و حکمت و علم و رحمت و آگاهی او می یابد،زیرا:

(من عرف نفسه فقد عرف ربّه». 12

او خود را آینه ای می بیند که صفات محبوب در آن تجلی می کند.پس دلیلی ندارد از خدا ناراضی باشد.این نگاه و روش ائمه ما در زندگی است.سید الشهدا،علیه السلام،در کربلا آن طور بلا می بیند ولی در گودال قتلگاه به خداوند عرضه می دارد:

«رضا بقضائک».

از این زندگی کمال رضایت را دارم.من از شهادت عباس و اکبر و سایر عزیزانم حتی کودک شش ماهه ای که در آغوشم کشته شد راضی ام.

از بدن قطعه قطعه خودم راضی ام،چون بلاهای من نردبان آمدنم به سوی توست.من بلا را بلا و مصیبت را مصیبت نمی بینم.بلا نردبان ترقی ام بود.در قرآن می خوانیم:

«وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوٰالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَرٰاتِ وَ بَشِّرِ الصّٰابِرِینَ. اَلَّذِینَ إِذٰا أَصٰابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قٰالُوا إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ». 13

ص:64

آری،مصیبت برای این گروه به معنای درد و رنج و بدبختی نیست، کامل کننده نقص ها و پرکننده خلأهای وجودشان است.ازاین رو،نه تنها از ان فرار نمی کنند و در روز واقعه جزع و فزع سر نمی دهند،از آن استقبال می کنند و شادمانه به پیشوازش می شتابند،زیرا اعتقاد دارند که به قول حافظ:

زیر شمشیر غمش رقص کنان باید رفت. 14

شیخ سعدی غزلی زیبا در این باب دارد که بسیار مناسب حال است و دریغم می آید از آن یادی نکنم.می گوید:

ما گدایان خیل سلطانیم شهربند هوای جانانیم

بنده را نام خویشتن نبود هرچه ما را لقب دهند آنیم

گر برانند و گر ببخشایند ره به جای دگر نمی دانیم

دوستان در هوای صحبت یار زر فشانند و ما سر افشانیم

تنگ چشمان نظر به میوه کنند ما تماشاکنان بستانیم

هرچه گفتیم جز حکایت دوست در همه عمر از آن پشیمانیم

سعدیا بی وجود صحبت یار هر دو عالم به هیچ نستانیم

ترک جان عزیز بتوان گفت ترک یار عزیز نتوانیم. 15

این نگاه عاقلانه به خلقت و رنج هایی است که انسان در این عالم فانی به آن ها مبتلاست.

دور خورشید گشته و چهار فصل را به وجود آورده و تعادلی برقرار کرده تا گندم بتواند دوران رشدش را بگذراند.چون اگر همه فصل ها زمستان یا بهار بود گندمی ساخته نمی شد.هم چنین،اگر تابستان یا پائیز نبود،نه گندمی به کمال می رسید و نه زمین استراحت می کرد تا مواد آلی مصرف شده اش دوباره تأمین شود.پس،وجود فصل های زمستان و بهار و تابستان و پائیز برای به وجود آمدن این دانه گندم ضروری بوده.برای رشد این دانه گندم کارهای مهم دیگری هم انجام شده:زمین،در هر 24 ساعت،یک بار دور خودش چرخیده تا شب وروز پیدا شوند،آن هم برای این که شب ها گرما بشکند تا گندم از زیادی گرما نسوزد و روزها بتواند سر در بیاورد و از سرمای شب نابود نشود.

بعد خطاب به این دانه گندم گفته بود:چقدرخورشید نورش را هزینه کرد تا تو به وجود آمدی؟چه مقدار ابر و باد و آب اقیانوس ها دست به دست هم دادند تا تو رشد کردی؟چه تعداد انسان رفتند معدن پیدا کردند تا عده ای دیگر ان را استخراج کنند و گروهی دیگر آن سنگ را در کوره ذوب کنند و آهنش را به صورت شمش درآورند و بفروشند تا آهنگران از ان گاوآهن و بیل و شن کش درست کنند؟چقدر انسان کار کرد تا با گاو این زمین را شخم زد و بذر کاشت و آب داد و زحمت کشید تا تو رشد کردی؟چند آسیاب به کار افتاد و چقدر آب در آسیاب چرخید تا سنگ زیرین به گردش آمد و تو را آرد کرد؟چند گونی باف زحمت کشیدند و چند نفر همت کردند تا این آرد را گونی ریختند؟ چه تعداد از بندگان خدا گونی آرد را روی شانه هایشان گذاشتند یا روی شتر و اسب حمل کردند تا آرد به نانوایی ها برسد؟چند نفر گل رس تهیه کردند تا عده ای دیگر تنور درست کنند؟چند نفر این تنورها را در نانوایی ها کار گذاشتند؟چقدر باید هیزم جمع شود تا در تنور بسوزد و آن را داغ کند؟چقدر آب لازم است تا خمیر ساخته شود؟چه شب هایی

ص:66

انسان باید بیدار بماند و خمیر درست کند،یکی آن را چانه بگیرد،یکی پهن کند،یکی جلوی آتش بایستد و خمیر را به دیواره تنور بزند و دیگری نان را از تنور در بیاورد؟چند نفر باید بروند هشت ساعت عرق بریزند،مزد بگیرند تا بتواندد تو را بخرند و با زن و فرزندانشان بخورند تا سیر شوند و از آن شانزده نوع ویتامین و خاصیتی که در تو وجود دارد استفاده کنند؟پس،تو هزاران کیلومتر راه طی کرده ای تا به دهان من برسی،حالا،من سر به عصیان بردارم و از خدا ناراضی باشم؟ 16

این داستان کوتاه یک دانه کوچک گندم است،اما مگر نعمت خدا همین هاست که ما می بینیم و می خوریم؟

«وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللّٰهِ لاٰ تُحْصُوهٰا». 17

و اگر نعمت های خدا را شمارش کنید،هرگز نمی توانید آن ها را به شماره در آورید.

نمی خواهد آن ها را بشمارید،لااقل فکر کنید که آن ها را چگونه باید هزینه کنید.فکر کنید که آیا انسان آفریده شده تا فقط بخورد و شکمش را سیر کند و شهوتش را ارضاء نماید و این دو کار را دائم تکرار کند تا بمیرد؟اگر چنین بود که دیگر نیازی نبود شما را خلق کنم،زیرا حیوانات روی کره زمین برای این مهم بس بودند.پس،معلوم می شود شما را برای کار بزرگ تر و مهم تری آفریده ایم.

آدمی است از پی کاری بزرگ گر نکند،اوست حماری بزرگ 18

حق هم همین است.این درست نیست که در میدان حیات همه فرمانبردار باشند و انسان عاصی و طاغی باشد.اگر انسان در مجموعه هستی نافرمان باشد،نسبت به کل عالم بیگانه تلقی می شود و وقتی بیگانه تلقی شد و بیگانه از دنیا رفت،مطابق فرمایش قرآن،در قیامت نه یک نفر شفاعتش می کند و نه کسی با او رفاقت می کند و نه یاری اش می دهد:

«وَ ذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیٰاةُ الدُّنْیٰا وَ ذَکِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمٰا کَسَبَتْ لَیْسَ لَهٰا مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلِیٌّ وَ لاٰ شَفِیعٌ وَ إِنْ تَعْدِلْ کُلَّ عَدْلٍ لاٰ یُؤْخَذْ مِنْهٰا أُولٰئِکَ الَّذِینَ أُبْسِلُوا بِمٰا کَسَبُوا لَهُمْ شَرٰابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَ عَذٰابٌ أَلِیمٌ بِمٰا کٰانُوا یَکْفُرُونَ». 19

بدا به حال آنان که در میان آن همه مخلوق غریبه می مانند و وقتی به زنجیرشان می کشند تا رهسپار جهنمشان کنند،یک نفر هم نیست که برایشان دل بسوزاند!و خوش به حال دوستان و بیداران و بینایان و آشنایان!

أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب فی صفین». 21

او پیغمبر را ندیده بود،ولی به مراتب از آن ها که در مدینه بودند و هر روز حضرت را می دیدند با ایشان آشناتر بود.

گفت احمد ز یمن بوی خدا می شنوم یمنی برقع من،بوی خدا بوی تو بود.

داده و یکی برای از دست دادن بهشت.

«و أما القلب المشغول بالعقبی فله الدرجات العلی».

اما قلبی که تعلق خاطرش به آخرت است،شعارش«زیستن برای خوردن»نیست.اندیشه اش این است که خوردن و پوشیدن و زن گرفتن و لذت بردن و کار کردن و نفس کشیدنش باید برای آباد کردن آخرت باشد.او ازدواج نکرده تا فقط از گناه زنا دور بماند و جهنمی نشود، بلکه شهوات رانی حلالش را هم وقف آخرتش کرده است.

به هرحال،اسلام برای این نوع شهوت رانی حدی قرار نداده و در قرآن به صراحت آمده است:

«نِسٰاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنّٰی شِئْتُمْ». 23

زنان شما کشتزار شمایند.هرزمان و هرکجا که خواستید به کشتزار خود درآیید.

زن ومرد هر نوع لذتی که بخواهند می توانند از همسر شرعی شان ببرند، اما قلبی که به آخرت می اندیشد همین لذت را هم برای آبادی آخرتش می برد.روز قیامت هم برای همه این کارها به او پاداش می دهند.

«و أما القلب المشغول بالمولی فله الدنیا و العقبی و المولی». 24

اما دلی هم هست که نه وصل به دنیاست و نه وصل به آخرت.بلکه وصل به محبوب است.پیغمبر می فرماید صاحبان چنین قلبی هم دنیا و آخرت را دارند و هم پروردگار را.این معنی واقعی با یک تیر چند نشان زدن است.این ها همان آدم های بافکر هستند که همه جانبه سود می کنند و به رستگاری واقعی می رسند.دلیلش هم این بوده که هرگز به خودشان و هستی پیرامونشان ظاهری نگاه نمی کنند و هیچ چیز را عادی نمی نگرند و در هرچیزی خدا را می جویند و او را می بینند.

ما به گل یا منظره زیبایی نگاه می کنیم و نمی توانیم از تحسین زیبایی

ص:70

آن خودداری کنیم؛آسمان شب را با ستارگان پرفروغش می نگریم و از عظمت آن سرمست می شویم و حیرت می کنیم؛مگر ملامتگران زلیخا نبودند که با دیدن یوسف چنان مدهوش شدند که طبق فرمایش قرآن، دستشان را به جای میوه بریدند و متوجه نشدند؟تصور کنید اگر خالق یوسف و سازنده گل و آسمان و...را می دیدیم چه می کردیم؟

آری،آن ها که دل به وصل مولا داده اند در پی وصل یوسف هستی اند نه یوسف مصری،لذا می گویند:

حسنِ خوبان پیشِ حسنِ تو خریداری ندارد

یوسف مصری به بازار تو بازاری ندارد

رخ نمایان کن که تا روشن شود بر خلق عالم

کشور حسن و ملاحت چون تو سالاری ندارد.

25

ص:71

-الحکمه،ج 3،ص 2117.

(12).این روایت از پیامبر اکرم،امام علی،امام سجاد،و امام صادق،علیهم السللام،نقل شده است.ر ک:ابن ابی جمهور الأحسائی،عوالی اللئالی،ج 4،ص 102؛مصباح الشریعه،(منسوب به امام اصدق)،ص 13؛بحار الأنوار،ج 6،ص 251.

(13).بقره،155-156.

(14).مربوط به غزلی است با این مطلع:عکس روی تو چو در آینه جام افتاد.

(15).کلیات سعدی،محمد علی فروغی،غزلیات،ص 354.

(16).این مطلب از تفسیر کبیر فخر رازی نقل شده است.(مولف)

(17)این عبارت در دو آیه قرآن آمده است:إبراهیم،34؛نحل،18.

(18).از امیر خسرو دهلوی است.

(19).انعام،70.

(20).دائرة المعارف،بزرگ اسلامی،ج 10،مقاله 4141،نویسنده:علی بهرامیان:اویس قرنی،ابو عمرو(نیمه نخست سده 1 ق/7 م)،تابعی نام آور و از اصحاب امیر المؤمنین علی (ع)که نزد صوفیه به زهد و پارسایی شناخته می شود.او از تیرة قرن،شاخه ای از قبیله یمانی بنی مراد بود(برای سلسله نسب او،نک:کلبی،334/1؛ابن سعد،161/6؛ خلیفه،146).نام پدر او عامر و در برخی مآخذ انیس،خلیص یا عمرو هم آمده است (طبری،627؛ابن درید،414؛خلیلی،542/2-543؛رافعی،91/1).ظاهرا اویس در عهد پیامبر(ص)در یمن می زیست،ولی هرگز موفق به دیدار آن حضرت نشد.طبق روایاتی نه چندان موثق،اویس همراه هیأتی از یمن یا کوفه به مدینه آمد.گفته اند که بر اثر نشانه هایی که پیامبر(ص)از اویس گفته بود،عمر بن خطاب وی را شناخت(نک:

ابن سعد،162/6-163؛ذهبی،20/4 بب).ظاهرا پس از این سفر،اویس کوفه را برای سکنی برگزید(احمد بن حنبل،478).دربارة محل درگذشت اویس قرنی روایت بسیار است(همو،479-480؛ابن حبان،52/4؛نیشابوری،99)،چنانکه گوری در ناحیه رقه در سوریه و نیز در جاهای دیگری همچون دمشق،اسکندریه و دیار بکر به وی منسوب است(یاقوت،596/2؛ابن بطوطه،114/1).با این همه،چنان که بیشتر-

ص:73

-روایات نشان می دهند،وی در پیکار صفین،در سپاه امیر المؤمنین علی(ع)حضور یافت و پیکر وی را در میان شهدای این واقعه یافتند(طبری،628؛نیز نک:نصر بن مزاحم،324).

اختلاف نظر در جزئیات زندگی اویس،حتی در سده های نخستین هجری،چنان بوده که برخی درباره شخصیت او با شک وتردید سخن گفته اند(نک:ابن حبان،53/4؛نیز نک:ابن جوزی،43/2-44).با این همه،گفته اند که او از امیر المؤمنین علی(ع)و عمر بن خطاب روایت کرده،و کسانی از رجال سده 1 ق که بیشتر کوفی انداز او استماع کرده اند(ابن ابی حاتم،1(1)/326؛ابن حجر،115/1).

نزد شیعه امامیه،اویس قرنی به عنوان یکی از یاران امام علی(ع)مقامی خاص دارد (الاختصاص،6-81،61،7-82؛کشی،9)و شیخ مفید نام اویس را از جمله کسانی آورده است که با امیر المؤمنین علی(ع)دست بیعت دادند(الجمل،109).

همه اهمیت روایات برجای مانده در باب اویس قرنی در این نکته است که او از نخستین نمونه های زهد و پارسایی در میان مسلمانان به شمار رفته،و بعدها نزد صوفیه مقامی بلند یافته است؛چنان که نام او به عنوان یکی از زاهدان هشتگانه(-زهاد ثمانیه)،در میان تابعین ثبت شده است(مثلا نک:ابو نعیم،87/2؛کشی،97-98).

کهن ترین روایات درباره اویس،تصویری کاملا صوفیانه از او ارائه می کنند.همه کسانی که در این روایات اویس را دیده اند،او را در فقر و سرگشتگی و گمنامی در عین شهرت وصف کرده و گفته اند که جامه مناسب نداشت و این خود یکی از علل عزلت او بود(ابن مبارک،293؛ابن سعد،161/6-165؛احمد بن حنبل،475-480،477- 481).در روایت های دیگری آمده است که او جامه ای پشمینه(-من صوف)بر تن داشت(همو،479؛نیز نک:شیخ مفید،الارشاد،306؛کشی،98).در این روایات، جمله های حکمت آمیزی غالبا مبنی بر بی اعتباری دنیا و نزدیک بودن مرگ،به اویس نسبت داده شده است(ابن سعد،164/6-165؛احمد بن حنبل،479-480).

در ادبیات صوفیه،اشاره های مفصلی به احوال اویس شده است(نک:ابو نعیم، 79/2-87؛عطار،19 بب).در این میان حدیث منسوب به پیامبر(ص):«رایحه

ص:74

رحمان(بهشت)از جانب یمن به مشام من می رسد»-که گفته اند اشاره ای است به اویس قرنی(نک:فروزانفر،73)-درخور توجه بسیار است(نیز نک:عین القضات، 349،326؛قس:علاء الدوله،365-366).برخی از صوفیه این گفتۀ منسوب به پیامبر (ص)را دلیل تفاوت نهادن آن حضرت میان اصحاب در القای حقایق و اسرار دانسته اند (احمد جام،319؛نیز نک:آملی،26)و نیز طبق روایتی،اویس درحالی که از حضرت رسول(ص)بسیار دور بوده،از احوال آن حضرت آگاهی می یافته است(نک:کرمانی، 25-26).همچنین برای این موضوع که اویس،پیامبر(ص)را درک نکرد،تأویلات خاصی پیش کشیده اند(نک:عین القضات،34-35؛شمس تبریزی،276/1-278).

از اویس به عنوان نخستین کس از خردمندان دیوانه(-عقلاء المجانین)یاد شده است (نک:نیشابوری،94؛نیز عین القضات،349).همچنین عزلت و تنهایی،و مکاشفات و اذواق وی در این احوال،بی آنکه«پیری»را در سیروسلوک از نزدیک درک کرده باشد،سخت مورد توجه صوفیه بوده است،چندان که این موضوع موجب پیدایش طریقت خاصی از تصوف با عنوان«اویسیه»(ه م)گردید.با این همه،حیدر آملی نام اویس را در کنار اصحاب خاص پیامبر(ص)همچون سلمان،ابوذر،عمار و اصحاب صفه قرارم داده،و میان ایشان و طبقات بعدی صوفیه تفاوت نهاده،و این گروه از اصحاب را از«تلامذة للائمة المعصومین»دانسته است(ص 614،503-615).

به عنوان نمونه ای از جایگاه اویس نزد برخی فرق،می توان به اثری از باضیه اشاره کرد که اویس را از اصحاب مذهب خویش دانسته اند.(نک:ابن سلام،79).

مآخذ:آملی،حیدر،جامع الاسرار،به کوشش هانری کربن و عثمان یحیی،تهران، 1347 ش/1969 م؛ابن ابی حاتم،عبد الرحمان،الجرح و التعدیل،حیدرآباد دکن، 1372 ق/1953 م؛ابن بطوطه،رحلة،به کوشش محمد عبد المنعم عریان،بیروت، 1987 م؛ابن جوزی،عبد الرحمان،الموضوعات،به کوشش عبد الرحمان محمد عثمان، قاهره،1386 ق/1966 م؛ابن حبان،محمد،الثقات،حیدرآباد دکن،1398 ق/1978 م؛ ابن حجر عسقلانی،احمد،الاصابة،قاهره،1328 ق/1910 م؛ابن درید،محمد، الاشتقاق،به کوشش عبد السلام هارون،قاهره،1378 ق/1958 م؛ابن سعد،محمد،-

ص:75

-الطبقات الکبری،بیروت،دار صادر؛ابن سلام اباضی،بدء الاسلام،به کوشش ورنر شوارتس و سالم بن یعقوب،بیروت،1406 ق 1986 م؛ابن مبارک،عبد اللّه،الزهد و الرقائق،به کوشش حبیب الرحمان اعظمی،مجلس احیاء المعارف،1385 ق/1966 م؛ ابو نعیم اصفهانی،احمد،حلیة الاولیاء،قاهره،1351 ق/1933 م؛احمد بن حنبل،الزهد، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول،بیروت،1409 ق/1988 م؛احمد جام،انس التائبین،به کوشش علی فاضل،تهران،1368 ش؛الاختصاص،منسوب به شیخ مفید،به کوشش علی اکبر غفاری،قم،1402 ق؛خلیفة بن خیاط،الطبقات،به کوشش اکرم ضیاء عمری،ریاض،1402 ق/1982 م؛خلیلی،خلیل،الارشاد،به کوشش محمد سعید عمر ادریس،ریاض،1409 ق/1989 م؛ذهبی،محمد سیر اعلام النبلاء،به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران،بیروت،مؤسسة الرساله؛رافعی قزوینی،عبد الکریم،التدوین فی اخبار قزوین،به کوشش عزیز اللّه عطاردی،تهران،1376 ش؛شمس تبریزی،مقالات، به کوشش محمد علی موحد،تهران،1369 ش؛شیخ مفید،محمد،الارشاد،قم،مؤسسة آل البیت(ع)؛همو،الجمل،به کوشش علی میرشریفی،قم،1413 ق؛طبری،محمد، «المنتخب من کتاب ذیل المذیل»،همراه ج 11 تاریخ؛عطار نیشابوری،فرید الدین، تذکرة الاولیاء،به کوشش محمد استعلامی،تهران،1366 ش؛علاوه الدوله سمنانی،احمد، العروة لاهل الخلوة و الجلوة،به کوشش نجیب مایل هروی،تهران،1362 ش؛ عین القضات همدانی،تهمیدات،به کوشش عفیف عسیران،تهران،1341 ش؛فروزانفر، بدیع الزمان،احادیث مثنوی،تهران،1361 ش؛کرمانی،عبد الرزاق،«تذکره در مناقب حضرت شاه نعمت اللّه ولی»،مجموعه در ترجمه احوال شاه نعمت اللّه ولی کرمانی،به کوشش ژان اوبن،تهران،1361 ش؛کشی،محمد،معرفة الرجال،اختیار شیخ طوسی، به کوشش حسن مصطفوی،مشهد،1348 ش؛کلبی،هشام،نسب معد و الیمن الکبیر،به کوشش ناجی حسن،بیروت،1408 ق/1988 م؛نصر بن مزاحم،وقعة صفین،به کوشش محمد عبد السلام هارون،قاهره،1382 ق/1962 م؛نیشابوری،حسن،عقلاء المجانین، به کوشش عمر اسعد،بیروت،1407 ق/1987 م؛یاقوت،بلدان.

(21).شیخ جعفر نقدی،الانوار العلویه،ص 475.به تقل از کتاب فضائل.

ص:76

(22).بحار الأنوار،ج 1،ص 96.

(23).بقره،223.

(24).المواعظ العددیه،ص 146؛میزان الحکمه،ج 4،ص 3473.

(25).از عباس عنقا است.

ص:77

ص:78

ص:80

بسم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و صلّ علی محمّد و آله الطاهرین.

درباه تفکر و اندیشه،روایت مهمی از وجود مبارک امیر المؤمنین، علیه السلام،به ما رسیده که بسیار درخور تامل است.حضرت می فرمایند:

«من کثر فکره فی المعاصی دعته الیها». 1

یعنی باید فکرهای منفی را کنار گذاشت،به گناهان فکر نکرد و مواظب بود اندیشه به معصیت و گناه و خیال پردازی درباره آن ها میل نکند،زیرا به تجربه ثابت شده کسی که به گناه فکر می کند به دام آن می افتد: «دعته الیها». وقتی هم آدم به دام گناه افتاد خلاص شدنش بسیار مشکل است.

حضرت در فرمایش دیگری به این مسالهخ اشاره می کنند و می فرمایند:

«ترک الذنب أهون من طلب التوبة». 2

ترک گناه راحت تر از طلب توبه و افتادن در آن به مراتب آسان تر از بیرون آمدن از آن است؛همان طور که افتادن در چاه آسان و بیرون آمدن از آن بسی مشکل است.

ص:81

به طور کلی،وقتی آدم لذت گناه را بچشد،حتی اگر از انجام آن پشیمان شود،باز جاذبه گناه او را به خود می خواند و نفسش به انجام دوباره آن تمایل پیدا می کند و جدا کردنش از آن لذت کار مشکلی است.برای مثال،تا آدم چشم چران نشده از خطر چشم در امان است،اما وقتی تصمیم می گیرد به چهره های زیبا خیره بشود دیگر به آسانی نمی شود او را از این کار باز داشت.حتی اگر چشم را بشود کنترل کرد، تصویرهای موجود در ذهن و بازی های فکر را نمی شود از بین برد و پاک کردن تاثیرات آن کار ساده ای نیست.به قول سعدی:

چو دیده دید و دل از دست رفت و چاره نماند

نه دل ز مهر شکیبد نه دیده از دیدار.

اگر بگوییم خود ما مالک هستیم،معنی اش این می شود که این چشم با هفت طبقه منظم و حدقه و مردمک و سفیدی و سیاهی و آب های شور و شیرین و لزجش را خودمان ساخته و موادش را هم خودمان به وجود آورده ایم،زیرا مالک چشم کسی است که آن را ساخته و پرداخته کرده است.اما قدر مسلم این است که عناصر چشم و دیگر اعضای بدنمان را ما نساخته ایم،بلکه وقتی در رحم مادرانمان بودیم،کسی دیگر سر و صورت و بینی و گوش و چشم را ساخته و در جای خود قرارشان داده است.بدین ترتیب،او مالک است و ما امانت دارانی بیش نیستیم.

اگر انسان خودش مالک چشم و سایر اندامش بود،اختیار استفاده از آن ها را به هر نحو و شکلی داشت،اما حالا که مالک نیست باید آن را آن طور استفاده کند که مالکش دستور می دهد.و مسلم این است که مالک چشم آن را برای انجام کارهای نامشروع به ما نداده است.در حقیقت،هر عضوی از اعضای بدن وظیفه ای دارد که نباید در استفاده از آن از این وظایف تخطی کرد.برای نمونه،ابزار دیدن را نباید هزینه چیزهایی نامشروع کرد.

فرمقها القوم بأبصارهم،فقال علیه السلام:إن أبصار هذه الفحول طوامح،و إن ذلک سبب هبابها،فإذا نظر أحدکم إلی امرأة تعجبه فلیلامس[فلیلمس]أهله، فإنما هی امرأة کامرأته». 6

حضرت با چند نفر از اصحابشان در جایی نشسته بودند که زن زیبایی بر آنان گذشت.شاید رویش را درست نگرفته بود،چون این چند نفر ناگهان به این زن خیره شدند.امیر المؤمنین فرمود:همین طرز نگاه کردنتان است که هیجان شما را برای بودن با زنان زیاد می کند.برای چه با چشمانتان این زن نامحرم را که ناموس دیگران است این طور تیرباران می کنید؟مگر این زن با زن خودتان چه فرقی می کند؟

عجب عمل زشتی و چه راه بدی است.معلوم می شود کار ما هم درست نیست که در اداره هایمان یک مرد جوان را با یک زن زیبای جوان به عنوان همکار و کارمند در یک اتاق جا می دهیم.الحمد للّه، تاجران نمازخوان و روزه گیر ما هم به تازگی از نظر ایمانی رشد کرده اند و هرکدام چند دختر مو پریشان پر ناز و غمزه را استخدام کرده اند که یا مدیر دفتر است یا مسئول کامپیوتر است و...هر از گاهی هم دلشان از زنانشان سرد می شود و با دفتردار و کامپیوتردارشان ازدواج می کنند و....

تازه،این در صورتی است که متدین باشند،وگرنه تجارتخانه که جای خلوتی است و هر شب بساط زنا به راه است.بگذریم.

امام دیدند در حال طواف،کنار بیت اللّه،محلی که 124 هزار پیغمبر صورت روی خاک گذاشته و ملائکه در ان در حال طواف اند.این جوان در پی شهوات رانی است و می خواهد با دستش خانم جوان پاکدامنی را که مشغول انجام اعمال حج واجب است لمس کند.

حضرت سیلی ای به این جوان زد و فرمود:این جا جای این کارها نیست،بیرون از این جا هم جای این کارها نیست.حواست جمع خودات و خدا و قیامت و دینت باشد!(به این کار می گویند تحذیر و آن سیلی هم سیلی تحذیر است).

از قضا،خلیفه دوم آن سال برای مناسک حج آمده بود(به قول عرب ها «ملک»آمده بود حج).این جوان گریه کنان برای دادخواهی پیش او رفت و گفت:در جوار بیت،در زمان حکوت حضرت عالی علی بن ابی طالب به من سیلی زده!

عمر گفت:من نمی توانم به شکایت تو رسیدگی کنم.من نه دادگاه می توانم تشکیل دهم و نه به حرفت می توانم گوش کنم.آن سیلی هم نوش جانت!سرت را بینداز پایین و برو دنبال کارت.

ص:86

جوان گستاخ شروع کرد که این بی عدالتی است،این ظلم است...اما عمر گفت:در حق تو هیچ ظلمی نشده.آن دستی که به صورت تو سیلی زده دست علی بن ابی طالب نبوده،دست خدا بوده.تو از دست خدا شکایت داری؟و توقع داری من برای کسی که دستش دست خداست دادگاه تشکیل دهم؟(توجه داشته باشیم که این سخن را عمر گفته و این روایت را اهل سنت نقل کرده اند 8 ).

*** تا انسان چشم چران نشده سالم است و چیزی نمی خواهد.چون چیزی که انسان ندیده در فهرست خواسته های دل نمی نشیند و در فضای ندیدن خواسته ای ظهور نمی کند.وقتی نه عکسی دیده ام،نه فیلمی تماشا کرده ام و نه به دختری نگاه کرده ام،چه بخواهم؟

دل را در این حدیث ملامت نمی کنم این جرم دیده است ندارد گناه دل.

9 همه ما باید یاد بگیریم هم چنان که شکم را آباد نگاه می داریم،شادابی پوستمان را حفظ می کنیم و به زیبایی انداممان می رسیم،به مغزمان هم که مرکز تفکر و برتری دهنده ما بر آسمان و زمین است برسیم.با فراگیری علم و خواندن آثار مفید و تفکر و تامل مغز را زنده نگه داریم و قدر این گوهر یگانه را بدانیم.

من ثلاث فاخترها ودع اثنتین.فقال له آدم:یا جبرئیل و ما الثلاث؟فقال:

العقل و الحیاء و الدین.فقال آدم:إنی قد اخترت العقل فقال جبرئیل للحیاء و الدین:انصرفا و دعاه.فقالا:یا جبرئیل إنا امرنا أن نکون مع العقل حیث کان، قال:فشأنکما و عرج». 10

حضرت می فرماید:جبرئیل،علیه السلام،بر آدم فرو آمد و گفت:من مامور شده ام انتخاب یکی از این سه چیز را به تو پیشنهاد کنم:عقل و حیا و دین.آدم گفت:من عقل را انتخاب می کنم.جبرئیل نیز مطابق فرمان پروردگار به دین و حیا گفت:برگردید.اما دین و حیا گفتند:

بازگشت ما ممکن نیست،چون خدا به ما امر کرده است که همواره همراه عقل باشیم.برای همین،از عقل جدایی ناپذیریم.جبرئیل برگشت و حیا و دین،این دو گوشواره عقل،نزد او ماندند.

نتیجه آن که عاقل بودن شرط لازم و کافی برای دین داشتن و با حیا بودن است و در این معنی روایت فراوان وارد شده است.از جمله،امام صادق علیه السلام می فرماید:

-«من کان عاقلا کان له دین،و من کان له دین دخل الجنة». 11

-«الحیاء من الایمان،و لا إیمان لمن لا حیاء له». 12

چه کنیم که با داشتن این سهگوهر باز به راه راست نمی رویم و هدایت نمی پذیریم؟چه کنیم که به جای خدا هزاران معشوق و محبوب موقتی را به دوستی گرفته ایم و از این همه ناخویشتن شناسی حیا نمی کنیم.

چرا عمر آدمی باید فدای چهار تا نامحرم بشود؟آن هم نامحرم های نماندنی.ای کاش آدم دل به یک دختر یا یک زن می بست که هشتاد سال با آدم به خاطر خود آدم می ماند و قربان آدم می رفت و دست از عشق برنمی داشت!نه این که دو سه روز تب عشق و هوسش تند باشد و

ص:88

بعد از آن جنگ و جدال و آبروریزی و غوغا شروع شود و کار به دعوا و درگیری و کشت و کشتار بکشد.هر روز در روزنامه خبری در این باره هست که زن با مردی رفیق شد و به کمک او نصف شب شوهرش را کشت؛مرد با یکی رفیق شد و چون دید ممکن است زنش جار و جنجال به پا کند،زنش را خفه کرد؛...!؟

اسم این نوع زندگی ها و این نوع آدم ها را چه می توان گذاشت؟تا به حال،هیچ خوکی به خاطر عشق خوک دیگر را نکشته است،اما بعضی از انسان ها زن بی گناهی را به خاطر یک زن دیگر می کشند.یا مرد بی گناهی را که پدر فرزندانشان هم هست به قتل می رسانند!نکته اساسی این که وقتی ماجرا را دنبال می کنی معلوم می شود همه چیز از یک نگاه شروع شده و این آتش را چشم به سبب ناکارآمدی عقل و نداشتن فکر روشن کرده است.

زمام عقل به دست هوای نفس مده که گرد عشق نگردند مردم هشیار.

13 فدای وجود مقدس امیر مؤمنان!چه زیبا انسان را روانکاوی کرده و چه خوب باطن و ظاهر انسان را شناسانده است!آری:

«من کثر فکره فی المعاصی دعته الیها».

به گناه فکر نکنید،چون فکر گناه انسان را به آغوش معصیت می اندازد و اسیرش می کند.نگاهتان را هزینه دیدن صحنه های نامشروع نکنید، چون تا چشم چیزی را نبیند دل آن را مطالبه نمی کند،اما وقتی نگاه کردی و دل آن را طلب کرد،دیگر پس گرفتن این شکل زیبا از نفس بسیار کار مشکلی است و فکر دائم در خیال آن دختر یا آن پسر زیباست.تاسف بارتر این که این عده با ازدواج هم مشکلشان حل نمی شود و این قدار گرفتارند که در هنگام انتقال نطفه به زن شرعی خودشان هم به فکر آن نامحرم اند 14 و به یاد او کنار همسرشان قرار

ص:89

می گیرند و این چهره نحس را نمی شود از نفس و از فکر آنان پاک کرد.

آیا بدبختی بزرگ تر از این هم می شود؟

خدایا داد از این دل از این دل که من یک دم نگشتم شاد از این دل

چو فردا نامه خوانان نامه خوانند بگویم صد هزاران داد از این دل

15 خدایا،دل های ما آلوده شده و مرتب به چشم ها می گوید نگاه کنید،به گوش ها می گوید گوش کنید و...،اما هم چنان آرزومند پاکی و هدایت هستیم تا در راه بمانیم و از آن منحرف نشویم.تو نیز از سر لطف همتی بدرقه راهمان کن 16 :

«رَبَّنٰا لاٰ تُزِغْ قُلُوبَنٰا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنٰا وَ هَبْ لَنٰا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهّٰابُ». 17

پروردگارا،دل هایمان را پس از آن که هدایتمان فرمودی منحرف مکن و از سوی خود رحمتی بر ما ببخش،زیرا تو بسیار بخشنده ای.

ص:90

(7).اسراء،32.

(8).بحار الأنوار،ج 24،ص 202: «...و قال الجزری فی حدیث عمر:إن رجلا کان ینظر فی الطواف إلی حرم المسلمین،فلطمه علی علیه السلام.فاستعدی علیه،فقال:

ضربک بحق أصابته عین من عیون اللّه،أراد خاصة من خواص اللّه عز و جل،و ولیا من أولیائه.انتهی».

-بحار الأنوار،ج 39،ص 88: «جاء رجل مشجوج الا رأس یستعدی عمر علی علی علیه السلام،فقال علی:مررت بهذا و هو یقاوم امرأة فسمعت ما کرهت،فقال عمر:إن للّه عیونا و إن علیا من عیون اللّه فی الارض.و فی روایة الاصمعی أنه قال علیه السلام:

رأیته ینظر فی حرم اللّه إلی حریم اللّه،فقال عمر:اذهب وقعت علیک عین من عیون اللّه،و حجاب من حجب اللّه،تلک ید اللّه الیمنی یضعها حیث یشاء».

دراین باره روایات متعددی نیز داریم که حضرت به فضیلت خود در آن ها اشاره کرده اند.از جمله:

-بحار الأنوار،ج 4،ص 8: «ابن الولید،عن ابن أبان،عن الحسین بن سعید،عن النضر، عن ابن سنان،عن أبی بصیر،عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال:قال أمیر المؤمنین علیه السلام فی خطبة:أنا الهادی،و أنا المهتدی،و أنا أبو الیتامی و المساکین و زوج الارامل،و أنا ملجأ کل ضعیف،و مأمن کل خائف،و أنا قائد المؤمنین إلی الجنة،و أنا حبل اللّه المتین،و أنا عروة اللّه الوثقی و کلمة التقوی،و أنا عین اللّه و لسانه الصادق و یده،و أنا جنب اللّه الذی یقول:أن تقول نفس یا حسرتی علی ما فرطت فی جنب اللّه.و أنا ید اللّه المبسوطة علی عباده بالرحمة و المغفرة،و أنا باب حطة،من عرفنی و عرف حقی فقد عرف ربه لانی وصی نبیه فی أرضه،و حجته علی خلقه،لا ینکر هذا إلا الراد علی اللّه و رسوله».قال الصدوق:الجنب:الطاعة فی لغة العرب،یقال:هذا صغیر فی جنب اللّه أی أنا الذی ولایتی طاعة اللّه،قال اللّه عز و جل:أن تقول نفس یا حسرتی علی ما فرطت فی جنب اللّه؛أی فی طاعة اللّه عز و جل.بیان:روی عن الباقر علیه السلام أنه قال:معنی جنب اللّه أنه لیس شئ أقرب إلی اللّه من رسوله،و لا أقرب إلی-

ص:92

-رسوله من وصیه،فهو فی القرب کالجنب،و قد بین اللّه تعالی ذلک فی کتابه بقوله:أن تقول نفس یا حسرتی علی ما فرطت فی جنب الّه؛یعنی فی ولایة أولیائه.و قال الطبرسی رحمه اللّه:الجنب:القرب أی یا حسرتی علی ما فرطت فی قرب اللّه و جواره،و فلان فی جنب فلان أی فی قربه و جواره،و منه قوله تعالی:و الصاحب بالجنب:و هو الرفیق فی السفر،و هو الذی یصحب الانسان بأن یحصل بجنبه لکونه رفیقه قریبا منه ملا صقاله.انتهی.و العین أیضا من المجازات الشائعة أی لما کان شاهدا علی عباده مطلعا علیهم فکأنه عینه،و کذا و اللسان فإنه لما کان یخاطب الناس من قبل اللّه و یعبر عنه فی بریته فکأنه لسانه.

-بحار الأنوار،ج 24،ص 194: «محمد بن الحسین عن أحمد بن بشر عن حسان الجمال عن هاشم بن أبی عمار قال:سمعت أمیر المؤمنین علیه السلام یقول:أنا عین اللّه،و أنا جنب اللّه،و أنا ید اللّه،و أنا باب اللّه».

-بحار الأنوار،ج 26،ص 240: «أبی عن سعد عن ابن عیسی عن الحسین بن سعید عن فضالة عن أبان عن محمد بن مسلم قال:سمعت أبا عبد اللّه(علیه السلام)یقول:

إن للّه عز و جل خلقا خلقهم من نوره و رحمته لرحمته،فهم عین اللّه الناظرة،و اذنه السامعة،و لسانه الناطق فی خلقه بإذنه،و امناؤه علی ما أنزل من عذر أو نذر أو حجة، فبهم یمحو اللّه السیئآت و بهم یدفع الضیم.و بهم ینزل الرحمة،و بهم یحیی میتا و یمیت حیا و بهم یبتلی خلقه و بهم یقضی فی خلقه قضیة.قلت:جعلت فداک من هؤلاء؟قال:

الاوصیاء».

-بحار الأنوار،ج 39،ص 347: «سئل أمیر المؤمنین علیه السلام:کیف أصبحت؟ فقال:أصبحت و أنا الصدیق الاکبر و الفاروق الاعظم،و أنا وصی خیر البشر،و أنا الاول و أنا الآخر،و أنا الباطن و أنا الظاهر،و أنا بکل شئ علیم،و أنا عین اللّه،و أنا جنب اللّه و أنا أمین اللّه علی المرسلین،بنا عبد اللّه،و نحن خزان اللّه فی أرضه و سمائه،و أنا احیی و أنا امیت و أنا حی لا أموت.فتعجب الاعرابی من قوله فقال علیه السلام:أنا الاول أول من أمن برسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و أنا الآخر آخر من نظر فیه لما کان فی لحده،و أنا الظاهر ظاهر الاسلام،و أنا الباطن بطین من العلم،و أنا بکل شئ علیم-

ص:93

-فإنی علیم بکل شئ أخبر اللّه به نبیه فأخبرنی به،فأما عین اللّه فأنا عینه علی المؤمنین و الکفرة،و أما جنب اللّه فأن تقول نفس:یا حسرتی علی ما فرطت فی جنب اللّه،و من فرط فی فقد فرط فی اللّه،و لم یجز لنبی نبوة حتی یأخذ خاتما من محمد صلی اللّه علیه و آله فلذلک سمی خاتم النبیین،محمد سید النبیین و أنا سید الوصیین، و أما خزان اللّه فی أرضه فقد علمنا ما علمنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله بقول صادق،و أنا احیی احیی سنة رسول اللّه،و أنا امیت امیت البدعة،و أنا حتی لا أموت لقوله تعالی:و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل اللّه أمواتا بل أحیاء عند ربهم یرزقون».

(9).از اوحدی مراغه ای است.

(10).اصول کافی،ج 1،ص 10.

(11).کافی،ج 1،ص 11.در روایت دیگر از امام آمده است: «من کان عاقلا ختم له بالجنة ان شاء اللّه» ؛نیز:شیخ صدوق،ثواب الأعمال،ص 14.

(12).روایت از رسول مکرم اسلام است.ر ک:شیخ جواهری،جواهر الکلام،ج 13،ص 302؛الامام یحیی بن الحسین،الأحکام،ج 1،ص 347.

(13).از سعدی است.

(14).دراین باره روایت مبسوطی از رسول خدا وارد شده است.الحدائق الناضرة،محقق بحرانی،ج 23،ص 142: «قال رسول اللّه:یا علی،لا تجامع امرأتک فی أول الشهر و فی وسطه و فی آخره،فإن الجنون و الجذام و الخبل یسرع إلیها و إلی ولدها.یا علی لا تجامع امرأتک بعد الظهر،فإنه إن قضی بینکما ولد یکون أحول و الشیطان یفرح بالحول فی الانسان.یا علی،لا تتکلم عند الجماع،فإنه إن قضی بینکما ولد لا یؤمن أن یکون أخرس،و لا ینظر أحد إلی فرج امرأته،و لیغض بصره عند الجماع،فإن النظر إلی الفرج یورث العمی فی الولد.یا علی،لا تجامع امرأتک بشهوة امرأة غیرک،فإنه یخشی إن قضی بینکما ولد أن یکون مخنثا أو مخبلا.یا علی،من کان جنبا فی الفراش مع امرأته فلا یقرأ القرآن.فإنی أخشی أن ینزل نار من السماء فتحرقهما.یا علی،لا تجامع امرأتک إلا و معک خرقة،و لأهلک خرقة،و لا تمسحا بخرقة واحدة، فتقع الشهوة علی الشهوة،فإن ذلک یعقب العداوة بینکما،ثم یؤدیکما إلی الفرقة-

ص:94

-و الطلاق.یا علی،لا تجامع امرأتک من قیام،فإن ذلک من فعل الحمیر،فإن قضی بینکما ولد کان بوالا فی الفراش کالحمیر البوالة فی کل مکان.یا علی،لا تجامع امرأتک فی لیلة الأضحی،فإنه إن قضی بینکما ولد یکون له ست أصابع أو أربع أصابع.یا علی،لا تجامع امرأتک تحت شجرة مثمرة،فإنه إن قضی بینکما ولد یکون جلادا أو قتالا أو عریفا.یا علی،لا تجامع امرأتک فی وجه الشمس و تلؤلؤها إلا أن ترخی سترا یسترکما،فإنه إن قضی بینکما ولد لا یزال فی بؤس و فقر حتی یموت.یا علی،لا تجامع امرأتک بین الأذان و الاقامة،فإنه إن قضی بینکما ولد یکون حریصا علی إهراق الدماء.یا علی،إذا حملت امرأتک فلا تجامعها إلا و أنت علی وضوء، فإنه إن قضی بینکما ولد یکون أعمی القلب بخیل الید.یا علی،لا تجامع أهلک فی النصف من شعبان،فإنه إن قضی بینکما ولد یکون مشوما ذا شامة فی وجهه.یا علی، لا تجامع امرأتک فی آخر درجة منه،یعنی إذا بقی منه یومان،فإنه إن قضی بینکما ولد یکون عشارا و عونا للظالمین،و یکون هلاک فئام من الناس علی یدیه.یا علی،لا تجامع أهلک علی سقوف البنیان،فإنه إن قضی بینکما ولد یکون منافقا مرتابا مبدعا.

یا علی،إذا خرجت فی سفر لا تجامع أهلک تلک اللیلة،فإنه قضی بینکما ولد ینفق ماله فی غیر حق،و قرأ رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم:إن المبذرین کانوا إخوان الشیاطین.یا علی،لا تجامع أهلک إذا خرجت إلی سفر مسیرة ثلاثة أیام ولیالیهن، فإنه إن قضی بینکما ولد یکون عونا لکل ظالم علیک.و فی روایة الصدوق:الجماع لیلة الاثنین،فإنه إن قضی بینکما ولد یکون حافظا لکتاب اللّه عز و جل،راضیا بما قسم اللّه عز و جل له.یا علی،إن جامعت أهلک فی لیلة الثلاثاء فقضی بینکما ولد فإنه یرزق الشهادة بعد شهادة أن لا إله إلا اللّه و أن محمد صلی اللّه علیه و آله و سلم رسول اللّه،و لا یعذبه اللّه مع المشرکین،و یکون طیب النکهة و الفم،رحیم القلب،سخی الید، طاهر اللسان من الغیبة و الکذب و البهتان.یا علی،إن جامعت أهلک لیلة الخمیسن، فقضی بینکما ولد فإنه یکون حاکما من الحکام،أو عالما من العلماء،و إن جامعتها یوم الخمیس عند زوال الشمس عند کبد السماء،فقضی بینکما ولد فإن الشیطان لا یقربه حتی یشیب،و یکون فهما،و یرزقه السلامة فی الدین و الدنیا.یا علی،إن-

ص:95

-جامعتها لیلة الجمعة،و کان بینکما ولد،فإنه یکون خطیبا قوالا مفوها،و إن جامعتها یوم الجمعة بعد العصر،فقضی بینکما ولد،فإنه یکون معروفا مشهورا عالما،و إن جامعتها لیلة الجمعه بعد العشاء الآخرة،فإنه یرجی أن یکون من الأبدال،إن شاء اللّه.

یا علی،لا تجامع أهلک فی أول ساعة من اللیل،فإنه إن قضی بینکما ولد فإنه لا یؤمن أن یکون ساحرا مثرا للدنیا علی الآخرة.یا علی،إحفظ وصیتی هذه کما حفظتها عن جبرئیل».أقول:هذا الخبر رواه الشیخ فی التهذیب و الصدوق فی الفقیه عن أبی سعید الخدری.و رواه الصدوق فی العلل و الأمالی مسندا عن الطالقانی عن الحسن بن علی العدوی عن یوسف بن یحیی الاصفهانی عن إسماعیل بن حاتم عن أحمد بن صالح...».

(15).از بابا طاهر است.

(16).اشاره است به این بیت حافظ:

همتم بدرقه راه کن ای طایر قدس /که دراز است ره

مقصد و من نو سفرم.

(17).آل عمران،8.

ص:96

ص:98

لیم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و صلّ علی محمّد و آله الطاهرین.

ارزشمندترین نگاه انسان نگاهی است که با اندیشه و تفکر همراه باشد.

وجود مبارک امیر المؤمنین،علیه السلام،در وصف اولیاء خدا در آیه «أَلاٰ إِنَّ أَوْلِیٰاءَ اللّٰهِ لاٰ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاٰ هُمْ یَحْزَنُونَ». 1 می فرماید:

«إن أولیاء اللّه هم الذین نظروا إلی باطن الدنیا إذا نظر الناس إلی ظاهرها، و اشتغلوا بآجلها إذا اشتغل الناس بعاجلها،فأماتوا منها ما خشوا أن یمیتهم، و ترکوا منها ما علموا أنه سیترکهم،و رأوا استکثار غیرهم منها استقلالا.

و درکهم لها فوتا.أعداء ما سالم الناس،و سلم ما عادی الناس.بهم علم الکتاب و به علموا.و بهم قام الکتاب و به قاموا.لا یرون مرجوا فوق ما یرجون،و لا مخوفا فوق ما یخافون». 2

اغلب مردم ظاهربین هستند و از دیدن جریانات و حوادثی که در عالم روی می دهد و حقایقی که در آن ها جاری است هیچ بهره ای نمی برند؛ اما نگاه اولیاء خدا نگاهی اثردار و حقیقت جوست.برای همین،سبب تغییر حالاتشان می شود و موتور حرکتشان به سوی خدا و عالم فکرها و ارزیابی ها و عاقبت اندیشی ها یشان است.

ص:99

روایات بسیاری ما را به داشتن چنین نگاه و بینشی دعوت می کنند.از جمله،وجود مبارک امیر المؤمنین،علیه السلام،می فرماید:

«نبه بالفکر قلبک،و جاف عن اللیل جنبک،واثق اللّه ربک 3 ». 4

براساس این روایت،انسان باید سه کار مهم در زندگی انجام دهد تا آشنای انبیاء و ائمه و اولیای خدا شود و در زمره علاقمندان آنان قرار گیرد و جزو کسانی باشد که خداوند به آنان نعمت بخشیده است؛ کسانی که تا ابد مورد خشم خدا قرار نمی گیرند،همواره محبوب خدایند،راهشان را گم نمی کنند و خداوند در دنیا و آخرت مورد انعام ویژه خود قرارشان می دهد:

«...اَلَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لاَ الضّٰالِّینَ».

امام شما در این دنیا برای سیر کردن شکمش به دو قرص نان جو و برای پوشاندن بدنش به لباسی معمولی اکتفا کرد،درحالی که می توانست پارچه ابریشمین بپوشد و بهترین سفره ها را پهن کند.

این معنی واقعی زهد است.توجه داشته باشیم که امیر المؤمنین امکان چنین زندگی هایی را داشت.او،در طی 25 سال خانه نشینی،کشاورزی آبادی ایجاد کرده بود و یکی از ثروتمندان زمان خود محسوب می شد.با این حال،در کمال قناعت و زهد زندگی می کرد و این یکی دیگر از جنبه های تعالی وجود حضرت است که در اوج توانایی امساک می کند و زهد می ورزد.ازاین رو،وصیت حضرت به امام حسن و امام حسین، علیهم السلام،را در شب بیست ویکم ماه رمضان که نگاه می کنیم کلمه ای درباره پول یا مادیات در ان نمی یابیم.

می گذشت که دیوارها یا سقفش ریخته بود،می ایستاد و خطاب به آن خانه می فرمود:

«این بانوک»

معمارها و بناهایی که تو را ساختند و کسانی که در ساخت تو به آنان کمک کردند کجایند؟آن دست هایی که نقشه تو را کشیدند،آن ها که دیوارهایت را چیدند و طاقت را زدند کجا رفتند؟همگی مردند و زیر خاک رفتند و فراموش شدند،ولی تو هنوز مانده ای و عمر تو خانه خشت و گلی از چهار پنج نسل بشر بیشتر بوده است.

«این ساکنوک». 6

آن ها که در تو زندگی کردند،عروسی گرفتند و بچه دار شدند کجایند؟ آیا آن عروس هنوز جوانی و شادابی هجده سالگی اش را دارد؟آن داماد هنوز طراوت و قدرتش را دارد؟آن ها همه رفتند و تو هنوز باقی هستی!؟

به راستی،ما انسان ها با این عمرهای کوتاه بی اعتبار در این دنیا چه می گوییم و در رهگذر این دنیای فانی در پس همه این نزاع ها و حق کشی ها و جنگ ها و نامردی ها در پی چه هستیم؟

امام در ادامه فرمودند:پیامبر با دیدن خانه ای مخروب این طور به فکر فرو می رفت.حال،از روی این نمونه قیاس کنید که پیغمبر درباره هر موضوعی چگونه فکر می کرده است.

البته،گمان نباید کرد که این نگاه پیامبر به سبب نبوت ایشان بوده است،زیرا به شهادت تاریخ،ایشان سال ها قبل از بعثت نیز اهل تفکر بوده و در اندیشه به سر می برده اند.به سبب همین تفکر نیز بود که به نبوت انتخاب شدند و قلب مبارکش ظرف نزول قرآن واقع گردید.

آری،وقتی نگاه انسان نگاه اندیشمندانه باشد،قلب بیدار می شود و در

ص:102

هر پدیده ای و رویدادی عبرتی می بیند و درسی می آموزد.این عبرت ها و درس ها قلب آدمی را بیدار می کند و وقتی قلب بیدار شد،این بیداری در اعمال و اخلاق و منش و روش آدمی اثر می گذارد و او را از بیهوده زیستن نجات می دهد.

آن مستحقق گفت:برادر،برای حفظ آبرویت بیا خانه و کل پول عبا را بردار و ببر.

این رفتار از خواص تفکر و قلب بیدار است.اگر شیخ می خواست با این مستحق بی تربیت برخورد کند و آبرویش را ببرد،می توانست.کافی بود به همان نمازگزاران صف اول اشاره کند یا اجازه بدهد که آن ها در این جریان مداخله کنند یا متوجه ماجرا شوند،ولی دید اگر کارد به استخوان این بنده خدا نرسیده بود این کار را نمی کرد.از این نظر،به او حق داد.از طرفی،به یاد کلام پروردگار افتاد که می گوید:

«خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجٰاهِلِینَ». 8

عفو و گذشت را پیشه کن،و به کار پسندیده فرمان ده،و از نادان روی بگردان

«...وَ الْکٰاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعٰافِینَ عَنِ النّٰاسِ وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ». 9

آنان که...خشم خود را فرو می برند،و از خطاهای مردم در می گذرند؛و خدا نیکوکاران را دوست دارد.

اگر شیخ این کار را نمی کرد،شاید یک نفر را برای همیشه از نماز و زکات و آخوند و مرجع تقلید جدا کرده بود،اما فکر کرد و کاری را انجام داد که هم اثر تربیتی برای آن فرد داشت و هم برای مرجعیت شیعه سبب افتخار است.

ما هم باید در این آیات فکر کنیم و ببینیم چگونه می شود محبوب خدا شد؟قدر مسلم،یک راهش همین است که در مقابل عکس العمل های تند دیگران که در مضیقه روحی هستند از کوره در نرویم،برایشان عذری بتراشیم،ببخشیمشان و به آنان نیکی کنیم.

غور می کند،ارزش آن ها را می فهمد و به نظر من،نهج البلاغه شاهکار انسان در عالم خلقت است.امیر المؤمنین در جایی از این خطبه می فرمایند:

«و صار من مفاتیح أبواب الهدی و مغالیق أبواب الردی». 10

یعنی کسانی مثل شیخ کبیر کلید باز کردن درهای رحمت و هدایت خدایند.خداوند به محبوبش آن قدر لطف دارد که چشم وگوش و دست و زبان و شکم و پوستش را به کلید گشایش درهای هدایت و رحمت خود تبدیل می کند.آیا تجارتی سودمندتر از این در دنیا پیدا می شود که در قیامت ده ها هزار نفر را جلوی چشم انسان به جهنم ببرند و در عوض او را به اندازه صدها میلیارد نفر تکریم کنند و پاداش دهند؟ این عاقبت کسانی است که خداوند آنان را دوست دارد و عاشق آن هاست.آنان که در زندگی تجربه عشق زمینی را داشته یا احوالات این دسته از عشاق را دیده اند می دانند زمانی که انسان در فضای عشق قرار می گیرد،برای معشوقش حدی قائل نمی شود؟یعنی اگر معشوق بگوید امروز بیا،با وجود این که صدها کار مهم دارد،با هزار بهانه کارهایش را تعطیل می کند و به کار معشوق می رسد.حالا قیاس کنید اگر خداوند عاشق انسان باشد چه می شود؟

صدای دل صدای خداست.بنابراین،کسی که کار بدی می کند،مال مردم می خورد،ارتباط با نامحرم برقرار می کند،و در جواب کسی که از او می پرسد چرا این کارها را می کنی می گوید:دلم می خواهد!دروغ بسیار بزرگی می گوید.او باید بگوید شهوت مرا به این کارها دعوت می کند.دل انسان حرم خداست و یک صدا هم بیشتر ندارد و آن صدای خداست.امیر المومنین در نهج البلاغه تصریح می کند که خدا تمام اعضا و جوارح را برای ما ساخته،به جز دل که آن را برای خودش ساخته است؛یعنی همان طور که خداوند در جهان خانه کعبه را بیت اللّه قرار داده،در کشور وجود ما هم دل را خانه خود قرار داده است:

طواف خانه دل کن که کعبه یک سنگ است

کآن را خلیل بنا کرد و این را خدای خلیل.

وقتی دل اسیر دست گناهان می شود،دیگر آن صدا شنیده نمی شود،اما وقتی از زنجیر گناهان آزاد می شود،صدای خدا از آن به گوش می رسد.

بسیاری از دوستان خدا این ندای درونی را شنیده اند و به آن پاسخ گفته اند:

«رَبَّنٰا إِنَّنٰا سَمِعْنٰا مُنٰادِیاً یُنٰادِی لِلْإِیمٰانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنّٰا رَبَّنٰا فَاغْفِرْ لَنٰا ذُنُوبَنٰا وَ کَفِّرْ عَنّٰا سَیِّئٰاتِنٰا وَ تَوَفَّنٰا مَعَ الْأَبْرٰارِ». 12

پروردگارا،بی تردید ما صدای ندادهنده ای را شنیدیم که مردم را به ایمان فرا می خواند که به پروردگارتان ایمان آورید.پس ما ایمان آوردیم.

پروردگارا،گناهان ما را بیامرز و بدی هایمان را از ما محو کن و ما را در زمره نیکوکاران بمیران.

عده ای نیز نداهای بیرونی را می شنوند و به آن پاسخ می دهند.از جمله،جناب حر بن یزید ریاحی.

عرض کرد:قبل از این که کشته شوم،اجازه بدهید مطلبی را برای شما تعریف کنم که برایم خیلی شگفت انگیز بود.وقتی ابن زیاد مرا با هزار سوار فرستاد تا جلوی حرکت شما را بگیرم و به دست این گرگ ها بسپارم و کار به این جا برسد،بیرون دروازه کوفه شنیدم که کسی گفت:

«یا حرّ،ابشر بالجنة»

تمام درهای بهشت به رویت باز است.

نفهمیدم این صدا از کجا بود و چه معنایی داشت،چون من سرباز ابن زیاد و یزید بودم و با اسلحه می آمدم تا راه شما را سد کنم،پس چطور ممکن است در بهشت به روی من باز باشد؟

امام لبخندی زد و فرمود:حالا فهمیدی که آن ندا درست بوده.این ندای دل تو بود. 13 آری:

تا بی خبری ز ترانه دل هرگز نرسی به نشانه دل

تا چهره نگردد سرخ از خون کی سبزه دمد ز دانه دل

روزانه نیک نمی بینی بی ناله و آه شبانه دل.

اگر نیمه شب بلند شویم و برای نیم ساعت چشممان را به چشم امام زین العابدین وصل کنیم و گریه کنیم،می بینیم که فردایمان با روزهای دیگر فرق می کند؟هم خودمان و هم عالم را طور دیگری می بینیم،عالم را روشن تر می بینیم و....

از موج بلا ایمن گردی آنگه که رسی به کرانه دل

از خانه کعبه چه می طلبی ای از تو خرابی خانه دل.

مگر قلب خواب هم مستطیع می شود؟

گر مملکت سلطان وجودی گنجی نبود چو خزانه دل

اندر صدف دو جهان نبود چون گوهر قدس یگانه دل

جانا نظری سوی مفتقرت کاسوده شود ز بهانه دل.

14

ص:107

دل چه بهانه ای می گیرد،غیر از بهانه معشوق؟در دعای کمیل،وجود مبارک امیر المومنین مطلبی فرموده اند که این معنا را بیان می کند و نقطه اوج این دعاست؛یعنی نه جملات قبلی و نه جملات بعدی این قدر اوج ندارد.می فرمایند:

«یا سیدی و مولای أقسم صادقا لئن ترکتنی ناطقا لأضجن إلیک بین أهلها ضجیج الآملین و لأصرخن إلیک صراخ المستصرخین و لأبکین علیک بکاء الفاقدین و لأنادینک أین کنت یا ولی المؤمنین،یا غایة آمال العارفین،یا غیاث المستغیثین،یا حبیب قلوب الصادقین،و یا إله العالمین». 15

به عزتت قسم ای آقا و مولایم،سوگند صادقانه می خورم اگر مرا در سخن گفتن آزاد بگذاری،در میان اهل دوزخ به پیشگاهت سخت ناله سر دهم؛ همانند ناله آرزومندان.و به درگاهت بانگ بردارم،همچون بانگ آنان که خواهان دادرسی هستند.و هر آیینه به آستانت گریه کنم،چون آنان که مبتلا به فقدان عزیزی می باشند و صدایت می زنم:کجایی ای سرپرست مؤمنان،آری کجایی ای نهایت آرزوی عارفان،ای فریادرس خواهندگان فریادرس،ای محبوب دل های راستان و ای معبود جهانیان.

ص:108

-تخرب لکن مات من بناها و سکنها غیره و بالخربة ما خرب و لم یسکنه أحد و کون التردید من الراوی کما زعم بعید و حتمل أن یکون أین ساکنوک للخربة و أین بانوک للدار،علی اللف و النشر المرتب لکن کونهما لکل منهما أظهر و الظاهر أن القول بلسان الحال و یحتمل المقال و قوله:مالک لا تتکلمین بیان لغایة ظهور الحال أی العبرة فیک بینة بحیث کان ینبغی أن تتکلم بذلک.و قیل:هو من قبیل ذکر اللازم و إرادة الملزوم، فنفی التکلم کنایة عن نفی الاستماع،أی لم لا یستمع الغافلون ما تتکلمین به بلسان الحال جهرا،و قیل استفهام إنکاری أی أنت تتکلمین لکن الغافلون لا یستمعون،و هو بعید.و یمکن أن یکون کلامها کنایة عن تنبیه الغافین أی لم لا تنبه المغرورین بالدنیا مع هذه الحالة الواضحة،و یؤل إلی تعییر الجاهلین بعدم الاتعاظ به کما أنه یقول رجل لوالد رجل فاسق بحضرته:لم لاتعظ ابنک مع أنه یعظه،و إنما یقول ذلک تعییرا للابن».

-بحار الأنوار،ج 68،ص 325: «أروی عن العالم(علیه السلام)أنه قال:طوبی لمن کان صمته فکرا و نظره عبرا،و کلامه ذکرا،و وسعه بیته،و بکی علی خطیئته،و سلم الناس من لسانه و یده.و أروی فکر ساعة خیر من عبادة سنة،فسألت العالم(علیه السلام)عن ذلک فقال:تمر بالخربة و بالدیار القفار فتقول:أین بانیک؟أین سکانک؟ مالک لا تکلمین؟و لیس العبادة کثرة الصلاة و الصیام،و العبادة التفکر فی أمر اللّه جل و علا و أروی التفکر مرآتک تریک سیئاتک و حسناتک».

-قال الصادق علیه السلام:«اعتبروا بما مضی من الدنیا،هل بقی علی أحد؟أو هل فیها باق من الشریف و الوضیع و الغنی و الفقیر و الولی و العدو؟فکذلک ما لم یأت منها بما مضی أشبه من الماء بالماء،قال رسول اللّه(صلی اللّه علیه و آله):کفی بالموت واعظا و بالعقل دلیلا،و بالتقوی زادا،و بالعبادة شغلا،و باللّه مونسا و بالقرآن بیانا.و قال النبی،صلی اللّه علیه و آله:لم یبق من الدنیا إلا بلاء و فتنة،و ما نجا من نجا إلا بصدق الالتجاء.و قال نوح علیه السلام:وجدت الدنیا کبیت له بابان:دخلت من أحدهما و خرجت من الاخر،هذا حال صفی اللّه،کیف حال من اطمأن فیها و رکن إلیها،و أضاع عمره فی عمارتها و مزق دینه فی طلبها؟و الفکرة مرآت الحسنات و کفارة السیئات-

ص:110

-و ضیاء القلوب و فسحة الخلق و إصابة فی صلاح المعاد،و اطلاع علی العواقب، و استزادة فی العلم،و هی خصلة لا یعبد اللّه بمثلها».

-قال الصادق علیه السلام:«قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله:المعتبر فی الدنیا عیشه فیها کعیش النائم یراها و لا یمسها،و هو یزیل عن قلبه و نفسه باستقباحه معاملات المغرورین بها ما یورثه الحساب و العقاب،و یتبدل بها ما یقربه من رضی اللّه و عفوه،و یغسل بماء زوالها مواضع دعوتها إلیه،و تزیین نفسها إلیه فالعبرة یورث صاحبها ثلاثة أشیاء:العلم بما یعمل،و العمل بما یعلم،و علم ما لم یعلم.و العبرة أصلها أول یخشی آخره،و آخر یحقق الزهد فی أوله،و لا یصح الاعتبار إلا لاهل الصفا و البصیرة،قال اللّه عز و جل:فاعتبروا یا اولی الابصار،و قال جل اسمه:فانها لا تعمی الابصار و لکن تعمی القلوب التی فی الصدور،فمن فتح اللّه عین قلبه و بصیرة عینه بالاعتبار،فقد أعطاه منزلة رفیعة و زلفة عظیمة».

-بحار الأنوار،ج 68،ص 328: «عن الحسن الصیقل قال:سألت أبا عبد اللّه علیه السلام عما یروی الناس:تفکر ساعة خیر من قیام لیلة قلت:یتفکر ساعة خیر من قیام لیلة؟قال:نعم قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله:تفکر ساعة خیر من قیام لیلة، قلت:کیف یتفکر؟قال:یمر بالخربة و بالدار فیفکر،و یقول:أین ساکنوک؟أین بانوک؟ مالک لا تکلمین».و عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال:قال أمیر المؤمنین علیه السلام فی کلام له:ما ابن آدم إن التفکر یدعو إلی البر و العمل به،و إن الندم علی الشر یدعو إلی ترکه و لیس ما یفنی و إن کان کثیرا بأهل أن یؤثر علی ما یبقی و إن کان طلبه عزیزا».

در مواعظ ابو درداء به اهل دمشق نیز آمده است: «اسمعوا من أخ لکم ناصح:

أتجمعون ما لا تأکلون،و تؤملون ما لا تدرکون،و تبنون ما لا تسکنون،أین الذی کانوا من قبلکم،فجمعوا کثیرا و أملوا بعیدا و بنوا شدیدا،فأصبح جمعهم بورا،و أصبح أملهم غرورا،و أصبحت دیارهم قبورا». ر ک:المصنف،ابن أبی شیبه کوفی،ج 8،ص 167:

(7).جعفر بن خضر نجفی معروف به شیخ جعفر کاشف الغطاء یکی از بزرگ ترین علما و مراجع اوایل قرن سیزدهم هجری در جهان اسلام و تشیع بود.پس از فوت مرحوم-

ص:111

-وحید بهبهانی،اداره حوزه و تدریس علما در نجف و کربلا به دست باکفایت این استاد قرار گرفت.مرحوم کاشف الغطاء به علامه بحر العلوم بسیار احترام می نمود و با گوشه عمامه از نعلین سید خاک می زدود و جهت حفظ وحدت و اتحاد علما و مسلمین نهایت همکاری را با ایشان داشت.

مرحوم کاشف الغطاء از آیات عجیبه الهی بود.مردی قوی هیکل،استوار و مقاوم و بردبار و در هنگام رازونیاز زاهدی بی قرار بود.نقل است که گاه ریش سفید خویش را در محراب تهجد به دست می گرفت و خطاب به نفس خویش می گفت:تو جعیفر بودی،پس جعفر شدی،پس شیخ جعفرت گفتند،بعد شیخ عراق و عجم گشتی،سپس از مشایخ بزرگ مسلمین گردیدی...و زارزار می گریست و می فرمود:

جعفر،خردی ات را فراموش مکن،الطاف خالق عظیم را فراموش مکن: الم یک نطفة من منی یمنی؟ألم یجدک یتیما فآوی؟

شیخ کبیر رفتاری متواضعانه داشت و در رفع حوائج مسلمین کوشش فراوان می فرمود.در میهمانی ها،بود دوست داشت کنار سفره ای بنشیند که فقرا نیز بدان دعوت داشتند یا از آن سفره آنان را نیز نصیبی بود.

سنوات عمر شریفش بیشتر در عتبات عالیات،مخصوصا نجف اشرف،سپری شد.

مسافرتی به یزد و اصفهان،ری،رشت و مشهد و سایر شهرها نیز نمود.در شهرهای مختلف به احترام وارد می شد و مردم را فراخوار حالشان نصیحت می نمود.از تراجم علما چنین استنباط می شود که از برادران شهرهای شمال(رشت)انتظار بیشتری در انجام وظایف دینی و تعظیم شعائر مذهبی و عفاف و پاکدامنی داشته است.

نوشته اند شیخ جعفر از محضر شیخ فتونی،سید فحام،مرحوم سراب و علامه بحرینی و استاد کل وحید بهبهانی سالها بهره مند بود تا خود به درجه زعامت نائل آمد.اکثر مراجع و علمای بعدی از شاگردان سید بحر العلوم،سید صاحب ریاض و شیخ جعفر کبیر بوده اند.

از مهم ترین آثار کاشف الغطاء کتاب جامع کشف الغطاء می باشد.کتابی است فقهی و-

ص:112

Ẓ-عمیق که فهم آن مشکل است و گویند صاحب جواهر درباره آن فرموده است:کتاب استادم خیلی بالاست و قادر به شرح آن نیستم.

ایشان به قدری احاطه بر فقه جعفری داشت که فرمود:اگر تمام کتب فقهی را به آب بشویند،قادرم از اول طهارت تا آخر دیات را از نو بنویسم.آثار دیگر او عبارت اند از:بغیة الطالب،عقاید جعفریه،حق المبین،شرح قواعد علامه،کتاب طهارت،رساله لطفیه در رد علمای اخباری،رساله عملیه و کتاب مناسک و غیره.

(8).اعراف،199.

(9).آل عمران،134.

(10).نهج البلاغه،ج 1،ص 152.

(11).ایشان در زمره علمایی است که بزرگان می گویند هرکس نوشته های ایشان را بفهمد خیلی عالم است.به نظرم ایشان در یازده رشته علوم اسلامی و انسانی متخصص بود و حرف اول را می زد.(مولف)

(12).آل عمران،193.

(13).برداشت آزادی است از این روایت:بحار الأنوار،ج 44،ص 314: «...قال:و بلغ عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه الخبر و أن الحسین علیه السلام قد نزل الرهیمة.فأسری إلیه حر بن یزید فی ألف فارس.قال الحر:فلما خرجت من منزلی متوجها نحو الحسین علیه السلام نودیث ثلاثا:یا حر أبشر بالجنة،فالتفت فلم أر أحدا فقلت:ثکلت الحر امه،یخرج إلی قتال ابن رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و یبشر بالجنة؟فرهقه عند صلاة الظهر،فأمر الحسین علیه السلام ابنه فأذن و أقام و قام الحسین علیه السلام فصلی بالفریقین.فلما سلم و ثب الحر بن یزید فقال:السلام علیک یابن رسول اللّه و رحمة اللّه و برکاته!فقال الحسین:و علیک السلام من أنت یا عبد اللّه؟فقال:أنا الحر بن یزید، فقال:یا حر،أعلینا أم لنا؟فقال الحر:واللّه یا ابن رسول اللّه لقد بعثت لقتالک و أعوذ باللّه أن احشر من قبری و ناصیتی مشدودة إلی و یدی مغلولة إلی عنقی واکب علی حر وجهی فی النار!یا ابن رسول اللّه،أین تذهب؟ارجع إلی حرم جدک فانک مقتول! فقال الحسین علیه السلام:سأمضی فما بالموت عار علی الفتی/إذا ما نوی حقا-

ص:113

-و جاهد مسلما؟و واسی الرجال الصالحین بنفسه/و فارق مثبورا و خالف مجرما/فان مت لم أندم و إن عشت لم الم/کفی بک ذلا أن تموت و ترغما...فأخذ الحسین علیه السلام بطرف لحیته و هو یومئذ ابن سبع و خمسین سنة،ثم قال:اشتد غضب اللّه علی الیهود حین قالوا:عزیز ابن اللّه،و اشتد غضب اللّه علی النصاری حین قالوا:المسیح ابن اللّه،و اشتد غضب اللّه علی المجوس حین عبدوا النار من دون اللّه،و اشتد غضب اللّه علی قوم قتلوا نبیهم،و اشتد غضب اللّه علی هذه العصابة الذین یریدون قتلی ابن نبیهم.قال:فضرب الحر بن یزید فرسه،و جاز عسکر عمر بن سعد إلی عسکر الحسین علی السلام واضعا یده علی رأسه و هو یقول:اللهم إلیک انیب فتب علی فقد أرعبت قلوب أولیائک و أولاد نبیک!یا ابن رسول اللّه هل لی من توبة؟قال:نعم تاب اللّه علیک.قال:یا ابن رسول اللّه،ائذن لی فاقاتل عنک؟فأذن له،فبرز و هو یقول:

أضرب فی أعناقکم بالسیف/عن خیر من حل بلاد الخیف.فقتل منهم ثمانیة عشر رجلا ثم قتل،فأتاه الحسین علیه السلام و دمه یشخب،فقال:بخ بخ!یا حر أنت حر کما سمیت فی الدنیا و الآخرة!ثم أنشأ الحسین یقول:لنعم الحر حر بنی ریاح/و نعم الحر مختلف الرماح/و نعم الحر إذ نادی حسینا/فجاد بنفسه عند الصباح».

(14).از مرحوم کمپانی است.

(15).شیخ طوسی،مصباح التهجد،ص 847.

ص:114

ص:116

بسم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و صلّ علی محمّد و آله الطاهرین.

وجود مبارک امیر المؤمنین،علیه السلام،درباره اندیشه و تفکر حقایق بسیاری را بیان داشته اند.ایشان چون خودشان عقل محض بودند،ارزش اندیشه و تفکر را بیش از هرکسی می دانستند و دوست داشتند تمام مردم به اندیشه و فکر محض تبدیل شوند و از ظاهربینی و خطا بر کنار باشند.

یکی از سفارشات بسیار باارزش حضرت که درباره آن سخن گفتیم بیدار کردن قلب به وسیله تفکر بود: «نبّه بالفکر قلبک» .دلیل این راهنمایی این است که قرآن مجید خواب قلب را که آئینه انعکاس همه حقایق است سبب شقاوت دنیا و آخرت می داند.

غفلت قلب از حقیقت عالم و مسئولیتی که انسان در این زندگی چند روزه دنیایی دارد سبب می شود انسان به جای تلاش برای کسب رستگاری حب شهوات را در خود پرورش دهد و از دنیا به شهوات رانی با زنان،علاقه به فرزند و زروسیم و خانه و ماشین و...بسنده کند. 1

ص:117

کتاب خدا برای بیدار کردن انسان از این خواب غفلت به صراحت هشدار می دهد که در روز قیامت نه داشتن مال سود می بخشد و نه کثرت فرزندان:

«یَوْمَ لاٰ یَنْفَعُ مٰالٌ وَ لاٰ بَنُونَ إِلاّٰ مَنْ أَتَی اللّٰهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ». 2

روزی که هیچ مال و اولادی سود نمی دهد،مگر کسی که دلی سالم از رذایل و خبائث به پیشگاه خدا بیاورد.

اگر کسی می خواهد از عذاب دردناک قیامت نجات پیدا کند،راهش همین است که قرآن می فرماید:ثروت کسی را نجات نمی دهد،مگر آن که در راه جهاد فی سبیل اللّه هزینه شود و از پیش انسان برود.اگر پول بخواهد تا آخر عمر پیش انسان بماند،زنجیری می شود که سرانجام او را به جهنم می کشاند:

«اَلَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لاٰ یُنْفِقُونَهٰا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذٰابٍ أَلِیمٍ». 5

و کسانی را که طلا و نقره می اندوزند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند به عذاب دردناکی مژده ده.روزی که آن اندوخته ها را در آتش دوزخ به شدّت گرما دهند و پیشانی و پهلو و پشتشان را به آن داغ کنند و به آنان نهیب زنند:این است ثروتی که برای خود اندوختید.پس کیفر زراندوزی خود را بچشید.

منظور قرآن از «لاٰ یَنْفَعُ مٰالٌ» چنین مالی است؛یعنی پولی که حبس شده و به طناب بخل پیچیده شده باشد.به راستی،چقدر مال باید در قیامت با کسی باشد تا بتواند او را نجات دهد؟قرآن مجید در پاسخ این سوال می گوید:اگر همه دنیا را از طلا پر کنید یا همه آنچه را که در جهان هست داشته باشید و آن را دو برابر کنید و آن را با خود به عرصه قیامت بیاورید تا خود را از رفتن به جهنم خلاص کنید،باز از شما پذیرفته نخواهد شد:

-«إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ أَنَّ لَهُمْ مٰا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لِیَفْتَدُوا بِهِ مِنْ عَذٰابِ یَوْمِ الْقِیٰامَةِ مٰا تُقُبِّلَ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ». 6

قطعا،کسانی که کافر شدند اگر همه آنچه در زمین است و همانند آن را نیز با آن همراه خود داشته باشند تا آن را برای نجاتشان از عذاب روز قیامت فدیه و عوض دهند،از آنان پذیرفته نخواهد شد و برای آنان عذابی دردناک است.

ص:119

-«اَلَّذِینَ کَفَرُوا وَ مٰاتُوا وَ هُمْ کُفّٰارٌ فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْ ءُ الْأَرْضِ ذَهَباً وَ لَوِ افْتَدیٰ بِهِ أُولٰئِکَ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ وَ مٰا لَهُمْ مِنْ نٰاصِرِینَ». 7

قطعا کسانی که کافر شدند و در حال کفر از دنیا رفتند،هرگز از هیچ یک از آنان،برای رهایی از عذاب،هرچند به اندازه آکندگی زمین از طلا فدیه و عوض دهد،پذیرفته نمی شود.برای آنان عذابی دردناک خواهد بود و هیچ یاوری نخواهند داشت.

این نص صریح قرآن است و ثابت می کند که در قیامت،ثروت آدمی، هرچقدر هم که زیاد باشد،به درد نمی خورد.

قیمت از انسان بخرد:نماز،روزه،گریه،یا انفاق را؟البته،این ها همه خوب است،اما گوهر قیمتی ای که قرآن بدان نظر دارد قلب سلیم است:

«إِلاّٰ مَنْ أَتَی اللّٰهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ».

وجه مطلب این است که اگر قلب سالم نباشد،انسان به انواع پلیدی ها از جمله ریا و بخل و کینه توزی و بی رحمی و...آلوده می شود.این قلب سلیم است که برای انسان نمازی به ارمغان می آورد که به فرموده امام صادق،علیه السلام،همراه داشتن دو رکعت آن برای بسته شدن پرونده انسان در دادگاه قیامت کافی است. 9 صاحب قلب سلیم است که می تواند مشکل یک نفر را حل کند،منت نگذارد،ریا نکند،و دلش هم نخواهد کسی از این کار خیر او خبردار شود،حتی خود آن فرد محتاج.و چنین عملی است که سبب می شود انسان در روز قیامت در سایه لطف پروردگار قرار بگیرد. 10

ندارد. 12 در خزانه هایش را گشوده تا هرکس هرچه می خواهد ببرد و سود کند.مگر در دعا نمی خوانیم:

«یا دائم الفضل علی البریه یا باسط الیدین بالعطیه».

13 دست خدا بسته نیست و از بخشش و عطا کوتاهی نمی کند.بنای این که از کسی چیزی ببرد هم ندارد،چون کسی در برابر او چیزی ندارد و همان داشته ها هم از خود اوست.با خدایی به این مهربانی و به این نزدیکی که لطف خود را هرگز از بندگانش دریغ نمی کند و همواره در حال رسیدگی به حال آنان و سود رساندن به ایشان است،پس چه اتفاقی در جهان رخ داده که زندگی ها این طور شده است؟به راستی،این کینه ها،رنج ها،غم ها،جنگ ها،درگیری ها،بی اعتباری ها،بی اعتمادی ها، تلخی ها،تفرقه ها،اختلاف ها،به جان هم افتادن ها،بت پرستی ها، پول پرستی ها،شکم پرستی ها،شهوت پرستی ها و...از چه روست و عیب از کجاست؟

تا آن جا که از آیات و روایات استفاده می شود عیب کار فقط از دل است و مربوط به چیزی دیگری نیست.چشم و گوش و زبان و دست و پا و سایر اعضای آدمی همگی پیرو و عمله قلب اند.اوست که می گوید ببین،بشنو،بگیر،لمس کن،بلند شو برو،گوش نکن و...وقتی کسی می خواهد با شما حرف بزند و شما بلند می شوید و می روید،در پاسخ دوستتان که می پرسد:چرا ننشستی و گوش ندادی؟می گویی:خوشم نیامد!یعنی دل نگذاشت گوش بدهم.این گوش نیست که خوشش نیامده،دل است.

امیر المؤمنین که بزرگ ترین روان شناس بعد از پیغمبر اکرم است در نهج البلاغه می فرماید:

«ما فرق بینکم إلا خبث السرائر،و سوء الضمائر». 14

ص:122

تمام بلاهایی که سر انسان آمده به سبب آلودگی درون ها و پلیدی نیت ها بوده است.همه این خرابی ها متعلق به دل است و آتش همه این سردرگمی ها و تلخی ها و اختلاف ها و ناراحتی ها از آن بر می خیزد.

چون دل آدمی از راه راست منحرف شده و خدا را فراموش کرده است انسان هر لحظه در پی چیزی می دود و در مسیر زندگی اش هزاران سراب می بیند.به قول شاعر:

قبله جان را چو پنهان کرده اند هر کسی رو جانبی آورده اند.

15 مشکل تاریخی بشر این است ک هخدا در باطن مردم گم شده و مردم دنبال خدایی می گردند که به او تکیه کنند تا آرامش پیدا کنند.ولی بدبختانه،به جای خدای حقیقی سراغ بت هایی چون پول و صندلی و شهرت و....می روند.برای همین،حاضرند دینشان را بفروشند و آخرتشان را تباه کنند تا بتوانند چهار پنج سال روی یک صندلی بنشینند.

بعد از مدتی،وقتی از شهرت آرامشی پدید نیامد،سراغ زیباترین زن زندگی شان می روند و با او ازدواج می کنند تا آرام شوند،ولی چهار ماه بعد،همین معشوقه مهریه اش را اجرا می گذارد و معلوم می شود که از ابتدا در پی همین پنج هزار سکه بوده است.

این خاصیت دنیاست.انسان جز با خدا آرامش پیدا نمی کند و هرچه دنبال دنیا بدود اضطرابش بیشتر می شود و در کمال خوشی روزگار به کامش تلخ می گردد.

احضار کرد و گفت:بهترین مطربان و نوازندگان و خوانندگان و رقاصه ها را حاضر کنید،و گران ترین و بهترین میوه ها و خوشمزه ترین غذاها را آماده کنید تا یک شب از اول غروب تا صبح خوش بگذرانیم و ثابت کنیم این که می گویند کنار هر خوشی دردی هم هست درست نیست.

خلاصه،به نظر خودش بهترین مجلس عیش ونوش را فراهم کرد و به زنان دربار دستور داد زیباترین لباس را به دختری که تازه با او ازدواج کرده بود و با تمام وجود دوستش داشت بپوشانند و با زیباترین آرایش کنار او روی تخت بنشانند تا عیش آن شب کامل شود.

وقتی مجلس آماده شد،نوازندگان به اشاره شاه شروع به نواختن کردند و رقاصان به رقص آمدند.در اثنای مجلس،او با همان حالتی که عشاق دارند رو به معشوقه اش کرد و گفت:سراپای من فدای تو!چه میل داری؟ گفت:انار می خواهم.شاه به یکی از غلامان تمیز دربار که خیلی بهداشتی بود دستور داد برای خانم بهترین انار را بردارد و دانه کند.غلام دانه های سرخ انار را در ظرفی از طلا ریخت و به حضور برد.این قدر این ظرف انار زیبا بود که معشوقه بلافاصله قاشقش را برداشت و چهارپنج دانه از آن را در دهان گذاشت.از قضا،دانه ای کوچک به گلویش پرید و راه نفسش را بست و او را کشت و مجلس شاه را به عزا تبدیل کرد. 16

آن ها که در دنیا در پی عیش ونوش و خوشی اند باید بدانند خدایی بر این عالم فرمان می راند که می تواند عیش را در یک چشم به هم زدن به طیش بدل کرده و شاه را گدا کند؛پول به صد سال جمع شده را در کمتر از ثانیه ای به باد دهد و صندلی به دست آمده با هزار فریب و نیرنگ و دین فروشی را با یک تلفن از انسان بگیرد؛بدن سالم و نیرومند را با انقباض یک رگ کوچک از مغز از کار بیاندازد و دنیای آدمی را به اشاره ای نابود کند:

ص:124

«إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ». 17

اگر بخواهد شما را از بین می برد و آفریده تازه ای می آورد.

مگر نمی دانیم کارگردان و فرمانروای عالم کیست؟پس،چرا هر روز به رنگی درمی آییم و یار بدحالان و خوشحالان می شویم؟بیایید با او باشیم و با او زندگی کنیم.

تقریبا همه شش میلیارد انسانی که روی کره زمین زندگی می کنند دارند به نحوی دنبال خوشی می گردند و خیال می کنند با پیمودن این قدم ها به خوشی می رسند،درحالی که خوشی در این دنیا تنها در یک چیز است:

«...أَلاٰ بِذِکْرِ اللّٰهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ». 18

آگاه باشید!دل ها فقط به یاد خدا آرام می گیرد.

بیقراری دل فقط با او آرامش می یابد و کاستی های وجود انسان با او مرتفع می شود.اگر او نباشد،دل پر از دغدغه و ترس و بخل و ریا و حرص و کینه شده و با وجود او،همه آتش ها گلستان خواهد شد.

انسان تا خدا را گم نکرده آرام و به دور از خطا و گناه است،ولی از لحظه ای که او را گم می کند،تمام گناهان به سراغش می آیند و او هم برای این که خودش را آرام کند با آغوش باز آن ها را قبول می کند تا جای خالی خدا را در خود پر کند:

قبله جان را چو پنهان کرده اند هرکسی رو به جانبی آورده اند.

این شعر از قیمتی ترین شعرهایی است که من در دوره عمرم دیده ام.

گاهی شعرهایی در این عالم پیدا می شود که قیمتی ترین شعرها در فرهنگ و ادبیات شرق و غرب است و همه آن را به بزرگی می ستایند؛ از جمله،این شعر معروف سعدی که بر سردر ساختمان سازمان ملل هم نقش بسته و مفهوم آن از اولین آیه سوره نساء و یک روایت از پیغمبر اکرم گرفته شده است:

بنی آدم اعضای یکدگرند که در آفرینش ز یک گوهرند

ص:125

- «خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وٰاحِدَةٍ»

چو عضوی به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار

تو کز محنت دیگران بی غمی نشاید که نامت نهند آدمی.

-«مثل المؤمنین فی توادهم و تراحمهم و تعاطفهم مثل الجسد،إذا اشتکی منه عضو تداعی له سائر الجسد بالسهر و الحمی». 19

به راستی،چرا انسان این قدر از این فرهنگ فاصله گرفته و دیگر کسی به کسی رحم نمی کند؟وقتی عضوی از اعضای بدن درد می گیرد،بقیه اعضا به کمک می شتابند تا آن ناراحتی را رفع کنند،اما این موجودات دو پای پر ادعا نه تنها درد هم را در این زندگی کاهش نمی دهند،برای یکدیگر درد نیز می سازند.بابا طاهر به زیبایی از این مساله گلایه می کند و می گوید:

تو که خویشم نئی پیشم چرایی؟ تو که نوشم نئی نیشم چرایی؟

تو که باری ز دوشم برنداری نمک پاش دل ریشم چرایی؟

از این دست سوالات،خدا و انبیاء و خوبان درگاه الهی فراوان از این جنس دوپا پرسیده اند.چه می شود کرد که سخن نمی شنوند و جوابی ندارند و کروکور شده اند؟به راستی،چقدر سخت است انسان نبودن، و با وجود این همه چراغ بیراهه رفتن!

به طرف مردم برگشت،دیدم ناراحتی شب گذشته زائل شده و ایشان بسیار شاد است.نزدیک رفتم و از حضرت پرسیدم:دیشب مصیبتی به شما وارد شده بود؟فرمود:نه!گرهی به زندگیتان خورده بود؟فرمود:نه! پس،چه امری سبب ناراحتی خاطر شریفتان شده بود؟فرمود:دیشب، دو درهم از حق مستمندان نزد من مانده بود و کسی را پیدا نمی کردم تا آن مال را رد کنم.تا صبح بیدار نشستم و فکر می کردم اگر مرگم فرا برسد،از ملک الموت خواهش کنم جانم را نگیرد تا بتوانم این دو درهم را به صاحبش برسانم.

چه شده که سیره رسول خدا و ائمه طاهرین از میان ما رخت بر بسته و دیگر به آن ها عمل نمی کنیم؟چنین روحیه هایی کجا رفته است؟کجا رفته آن دل هایی که ظلم بر بندگان خدا را بر نمی تافتند و غم مردمان بر دوششان سنگینی می کرد؟کجا رفته سیره امیر مومنان که مرگ را در ربوده شدن خلخال از پای زنی یهودی آسان می شمرد؟کو آن حال؟کو آن قلب؟و کو آن فکر و نگاه؟

لعلی از کان محبت برنیامد،سال هاست

تابش خورشید و سعی باد و باران را چه شد؟

20 همه این مصیبت ها و دوری ها از بیگانگی با خدا روی داده است.

قلب ها از خدا جدا شده و فکرها دیگر در جستجوی او نیست.غفلت سراسر زندگی بشر را گرفته و راه هدایت بر خلاف جاده ضلالت کم رفت وآمد شده است،ولی همچنان ابروباد و مه و خورشید و فلک در کارند تا ما به راه بازگردیم و از خدای خود برای لحظه ای غافل نمانیم و با گریه به پیشگاه حضرتش عرضه بدایم که:

«الهی و ربی من لی غیرک». 21

ص:127

-و حکی الشیخ أبو عبد اللّه بن النعمان فی کتاب مصباح الظلام عن بعض الثقات«أن رجلا أوصی بعض أصحابه ممن حج أن یقرء سلامه لرسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و یدفن رقعه مختومة أعطاها له عند رأسه الشریف،ففعل ذلک،فلما رجع من حجه أکرمه الرجل و قال له:جزاک اللّه خیرا لقد بلغت الرسالة،فتعجب المبلغ من ذلک، و قال:من أین علمت بتبلیغها قبل أن احدثک؟فأنشأ یحدثه،قال:کان لی أخ مات و ترک ابنا صغیرا فریبته و أحسنت تربیته،ثم مات قبل أن یبلغ الحلم.فلما کان ذات لیلة رأیت فی المنام أن القیامة قد قامت،و الحشر قد وقعت و الناس قد اشتد بهم العطش من شدة الجهد،و بید ابن أخی ماء فالتمست أن یسقینی فأبی،و قال:أبی أحق به منک،فعظم علی ذلک.و انتبهت فزظا فلما أصبحت تصدقت بجملة دنانیری، و سألت اللّه أن یرزقنی ولدا ذکرا فرزقنیه و اتفق سفرک فکتبت لک تلک الرقعة و مضمونها التوسل بالنبی إلی اللّه عز و جل فی قبوله منی رجاء أن أجده یوم الفزع الاکبر،فلم یلبث أن حم و مات،و کان ذلک یوم وصولک،فعلمت أنک بلغت الرسالة».

-عن النبی صلی اللّه علی و اله قال:«تجئ یوم القیامة أطفال المؤمنین عند عرض الخلائق للحساب فیقول اللّه تعالی لجبرئیل علیه السلام:اذهب بهؤلاء إلی الجنة، فیقفون علی أبواب الجنة و یسألون عن آبائهم و امهاتهم فتقول لهم الخزنة:آباؤکم و أمهاتکم لیسوا کأمثالکم،لهم ذنوب و سیئات یطالبون بها،فیصیحون صیحة باکین، فیقول اللّه تعالی:یا جبرئیل ما هذه الصیحة؟فیقول اللهم أنت أعلم،هؤلاء أطفال المؤمنین،یقولون:لا ندخل الجنة حتی یدخل آباؤنا و امهاتنا،فیقول اللّه سبحانه و تعالی یا جبرئیل تخلل الجمع و خذ بید آبائهم و امهاتهم فأدخلهم معهم الجنة برحمتی».

(9).المقنع،شیخ صدوق،ص 73: «إعلم أن الصلاة عمود الدین،و هی أول ما یحاسب العبد علیها،فإن قبلت قبل ما سواها،و إن ردت رد ما سواها.و إیاک أن تستخف بها، أو تکسل عنها أو یشغلک عنها شئ من غرض الدنیا».

-عروة الوثقی(ط.ق)،سید یزدی،ج 1،ص 513: «اعلم أن الصلاة أحب الاعمال-

ص:129

-إلی اللّه تعالی،و هی آخر وصایا الانبیاء علیهم السلام و هی عمود الدین،إذا قبلت قبل ما سواها،و إن ردت رد ما سواها،و هی أول ما ینظر فیه من عمل ابن آدم،فإن صحت نظر فی عمله،و إن لم تصح لم ینظر فی بقیة علمه،و مثلها کمثل النهر الجاری، فکما أن من اغتسل فیه کل یوم خمس مرات لم یبق فی بدنه شئ من الدرن کذلک کلما صلی صلاة کفر ما بینهما من الذنوب،و لیس ما بین المسلم و بین أن یکفر إلا أن یترک الصلاة،و إذا کان یوم القیامة یدعی بالعبد،فأول شئ یسئل عنه الصلاة،فإذا جاء بها تامة و إلا ذخ فی النار.و فی الصحیح قال مولانا الصادق علیهم السلام ما أعلم شیئا بعد المعرفة أفضل من هذه الصلاة،ألا تری إلی العبد الصالح عیس بن مریم علیه السلام قال:و أوصانی بالصلاة و الزکاة ما دمت حیا،وروی الشیخ فی حدیث عنه علیه السلام قال:و صلاة فریضة تعدل عند اللّه ألف حجة و ألف عمرة مبرورات متقبلات».

-وسائل الشیعة(آل البیت)،حر عاملی،ج 4،ص 108: «و عن جماعة،عن أحمد بن محمد بن عیسی،عن الحسین بن سعید،عن فضالة،عن حسین بن عثمان،عن سماعة،عن أبی بصیر قال:سمعت أبا جعفر علیه السلام یقول:کل سهو فی الصلاة یطرح منها،غیر أن اللّه یتم بالنوافل،إن أول ما یحاسب به العبد الصلاة،فان قبلت قبل ما سواها،إن الصلاة إذا ارتفعت فی أول وقتها رجعت إلی صاحبها و هی بیضاء مشرقة،تقول:حفظتنی حفظک اللّه،و إذا ارتفعت فی غیر وقتها بغیر حدودها رجعت إلی صاحبها و هی سوداء مظلمة تقول:ضیعتنی ضیعک اللّه».

(10).منتهی المطلب(ط.ق)،علامه حلی،ج 1،ص 542: «مسألة:و صدقة السر أفضل من صدقة العلانیة بالنص و الاجماع قال اللّه تعالی: (إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقٰاتِ فَنِعِمّٰا هِیَ وَ إِنْ تُخْفُوهٰا وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَرٰاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ یُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئٰاتِکُمْ) و لا خلاف بین المسلم فی ذلک روی الجمهور عن أبی هریرة عن النبی صلی اللّه علیه و آله قال سبعة یظلهم اللّه فی ظل عرشه یوم لا ظل إلا ظله و ذکر منهم رجلا تصدق بصدقة فأخفاها حتی لا یعلم شماله ما ینفق یمینه و من طریق الخاصة ما رواه الشیخ و ابن بابویه عن النبی صلی اللّه علیه و آله قال:صدقة السر تطفئ غضب الرب جل جلاله و عن عمار عن-

ص:130

-الصادق علیه السلام قال:قال یا عمار الصدقة و اللّه فی السر أفضل من الصدقة فی العلانیة و کذلک و اللّه العبادة فی السر أفضل من العبادة فی العلانیة و عن معلی بن خنیس عن أبی عبد اللّه علیه السلام:صدقة اللیل تطفئ غضب الرب تعالی و تمحو الذنب و تهون الحسنات و صدقة النهار تثمر المال و تزید فی العمر».

-بحار الأنوار،ج 66،ص 377: «الخلیل بن أحمد.عن ابن منیع،عن مصعب،عن مالک،عن أبی عبد الرحمان،عن حفص بن عاصم،عن أبی سعید الخدری أو عن أبی هریرة قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله:سبعة یظلهم اللّه عز و جل فی ظله یوم لا ظل إلا ظله:إمام عادل،و شاب نشأ فی عبادة اللّه عز و جل،و رجل قلبه متعلق بالمسجد إذا خرج منه حتی یعود إلیه،و رجلان کانا فی طاعة اللّه عز و جل فاجتمعا علی ذلک و تفرقا،و رجل ذکر اللّه عز و جل خالیا ففاضت عیناه،و رجل دعته امرأة ذات حسب و جمال فقال:إنی أخاف اللّه،و رجل تصدق بصدقة فأخفاها حتی لا یعلم شماله ما یتصدق بیمینه».

(11).از مولوی است.

(12).اشاره به آیه15 سوره فاطر.

(13).مفاتیح الجنان،در اعمال شب جمعه.

(14).علی،علیه السلام: «إنما أتم إخوان علی دین اللّه،ما فرق بینکم إلا خبث السرائر، و سوء الضمائر،فلا توازرون و لا تناصحون،و لا تباذلون و لا توادون». نهج البلاغه،خ 113؛شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید،ج 7،ص 246.

(15).از مولوی است.

(16).برگرفته از مضمون اشعار مثنوی معنوی مولاناست.در شرح علامه جعفری بر مثنوی نیز آمده است.(مولف)

(17).فاطر،16.محتوای آیه در سوره ابراهیم آیه19 نیز آمده است.

(18).رعد،28.

(19).کنز العمال،ح 737.نز به همین مضمون:

-رساله سعدیه،علامه حلی،ص 165:علی،علیه السلام: «مثل المؤمنین فیما بینهم،-

ص:131

-کمثل البنیان یمسک بعضه بعضا،و یشد بعضه بعضا...».

-رسول اللّه،صلی اللّه علیه و آله:«مثل المؤمن و أخیه کمثل الکفین تنقی أحدهما الاخری».

-«مثل مؤمن لا یرعی حقوق إخوانه المؤمنین کمثل من حواسه کلها صحیحة،فهو لا یتأمل بعقله،و لا یبصر بعینه،و لا یسمع باذنه،و لا یعبر بلسانه عن حاجته،و لا یدفع المکاره عن نفسه بالإدلاء بحججه،و لا یبطش لشئ بیدیه.و لا ینهض إلی شئ برجلیه،فذلک قطعة لحم قد فاتته المنافع،و صار غرضا لکل المکاره،فکذلک المؤمن إذا جهل حقوق إخوانه فاته ثواب حقوقهم،فکان کالعطشان بحضرة الماء البارد فلم یشرب حتی طفی...فإذا هو سلیب کل نعمة،مبتلی بکل آفة». ر ک:تفسیر منسوب به امام عسکری،علیه السلام،ص 320 و 162؛کنز العمال،ح 5533.

(20).از حافظ است.

(21).بخشی از دعای کمیل است.

ص:132

ص:134

بسم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و صلّ علی محمّد و آله الطاهرین.

پیش از این گفتیم که انسان به عالم هستی و به خودش دو دیدگاه دارد.

اگر این نگاه نگاهی سالم و صحیح و براساس وجدان و فطرت و در ارتباط با عقل انبیاء و اولیاء باشد،هرچیزی را در این عالم در جای خود و هر پدیده ای را حق می بیند.چنین نگاهی قلب را قبله نمایی قرار می دهد که در هر موقعیتی وجود انسان را به سوی پروردگار راهنمایی می کند.

اما اگر این نگاه فاقد پشتوانه ای چون عقل انبیاء،وجدان،فطرت و...

باشد،هیچ چیز را حق نمی بیند و مجموعه عالم را ابزار و خود را مصرف کننده ای می پندارد که باید این مجموعه را تنها هزینه شکم و شهوت کند.قرآن کریم درباره این گروه می فرماید:

«وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَمٰا تَأْکُلُ الْأَنْعٰامُ وَ النّٰارُ مَثْویً لَهُمْ». 1

و کافران همواره سرگرم بهره گیری از(کالا و لذت های زودگذر)دنیایند و می خورند همان گونه که چهارپایان می خورند و جایگاهشان آتش است.

ص:135

این آیه صراحتا می فرماید این گونه انسان ها با این طرز نگاهشان «کالانعام»هستند و ارزششان هم وزن گاو و گوسفند است.آیات دیگر حتی ارزش آنان را کمتر دانسته و از حیوانات هم پایین تر می داند:

«..أُولٰئِکَ کَالْأَنْعٰامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ...». 2

...آنان مانند چهارپایانند بلکه گمراه ترند.

سعدی در این باره شعر زیبایی دارد،می گوید:

گاوان و خران باربردار به ز آدمیان مردم آزار

حیواناتی مثل گاو و خر هزاران سال است دارند به تکلیف خود عمل می کنند و جز ایجاد راحتی برای انسان تا به حال کار دیگری انجام نداده اند،درحالی که این انسان های بدتر از حیوان دائم در حال ایجاد ناراحتی و رنج برای خود و دیگران اند.

زنبور درشت بی مروت را گوی باری،اگر عسل نمی دهی نیش مزن.

3

این که ما دنیا را چه می بینیم و خودمان را در این میان در چه جایگاهی قرار می دهیم عامل همه رفتارهای درست یا نادرستمان است.پس،لازم است ابتدا نگاهمان به هستی را سامان دهیم.برای تبیین بهتر مطلب، ناچار از تشبیه معقول به محسوس استفاده می کنیم؛یعنی بهره بردن از مسائل طبیعی برای ملموس کردن برخی مسائل معنوی.

ماهی ها در تمام دوره زندگی شان با یک حقیقت بیشتر روبه رو نیستند و آن آب است.بینش درستشان درباره آب برای این است که همین یک حقیقت ظرف زندگی شان را پر کرده و همین یک رنگ در منظر نگاهشان است.آن ها تا در آب اند شاد و متحرک و زنده اند و رشد می کنند و وجودشان از خشکی متنفر است،گویی می دانند در خشکی پراکندگی و اختلاف و کشمکش موجودات با هم فراوان است،لذا علاقه ای ندارند از این حقیقت واحد یکرنگ جدا شوند.ازاین رو،وقتی

ص:136

از ان حقیقت جدا می شوند،از شدت رنجی که می کشند هلاک می شوند؛یعنی قلبشان دیگر برای زنده نگاه داشتنشان تلاشی نمی کند و از کار می افتد.

نمی دانم نام آن گروه از انسان ها را که چنین دیدگاهی دارند چه باید گذاشت،ولی ظاهرا بهترین تعبیر در حق آنان همان است که در دعای کمیل آمده است:

«یا غایة آمال العارفین».

عارفانی که امیر المؤمنین از آن ها سخن می گوید کاری به خانقاه و کشکول و تبرزین ندارند.رئیس کل عارفان عالم،پس از رسول خدا، خود حضرت بوده که به جای خانقاه،مسجد و به جای تبرزین و کشکول،قرآن داشته است.

این عارفان هستی را به دریا تشبیه کرده و انسان را ماهی این دریا دانسته اند.هستی منزلی است که معشوق برای مهمانان و عاشقانش ساخته است.در این منزل،اهالی نگاه صحیح جز خدا و یکرنگی نمی بینند.برای آن ها مساله خیلی روشن است.آن ها معتقدند هستی میهمانخانه ای بیش نیست و یک صاحب هم بیشتر ندارد.ما نیز در آن چند صباحی مهمانیم.او ما را دعوت کرده تا رشد کنیم و شایسته نشستن در مقام قرب شویم.بعد از این که ما در مقام قرب نشستیم،او پذیرایی را به تناسب قربمان عوض می کند و به بهشت ابدی تبدیل می کند؛یعنی 50-60 سال از این مهمانی در این دنیا و ادامه بی نهایتش در آن دنیاست.

گر شبی در خانه جانانه میهمانت کنند

گول نعمت را مخور مشغول صاحبخانه باش.

مهم این است که اگر در این دنیا به خوردنی ها و نوشیدنی ها و

ص:137

کارخانه و خانه و صندلی و پول رسیدیم،توقف نکنیم،زیرا ابزار متنوع دنیا برای ما مانند خشکی است که اگر در آن ها بیفتیم،بال بال می زنیم و هلاک می شویم.در دریای هستی باید یکتانگر و یکرنگ نگر باشیم و هم چنان که از نعمت ها بهره می بریم،در کنار آن ها توقف نکنیم،زیرا تنها در این صورت حیات پیدا می کنیم.قرآن می فرماید:

«مَنْ عَمِلَ صٰالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثیٰ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیٰاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ». 4

از مردوزن،هرکس کار شایسته انجام دهد درحالی که مؤمن است، مسلما او را به زندگی پاک و پاکیزه ای زنده می داریم و پاداششان را بر پایه بهترین عملی که همواره انجام می داده اند،می دهیم.

عمل یعنی حرکت کردن و متوقف نشدن.خیلی ها وقتی به پول و شهوت می رسند،کنار آن چمباتمه می زنند و دیگر برنمی خیزند.خیلی ها وقتی به دنیا می رسند،مانند ماهی ای که در خشکی افتاده باشد،بالا و پایین می پرند و عرق می ریزند.فکر می کنند این حرکت ها و جنبش ها برای نجات است،درحالی که نشانه نابودی است.

«مَنْ عَمِلَ صٰالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثیٰ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ...»

کسی که خودش را مهمان او می داند و کنار هیچ نعمتی نمی ایستد و می رود،در حقیقت،نعمت های خدا را در سفره ای کوچک گذارده و به کمر بسته است.مسافرهای قدیم وقتی حرکت می کردند،هروقت گرسنه شان می شد،خیلی معمولی گره سفره شان را باز می کردند و نصفه نانی از آن در می آوردند و هم چنان که راه می رفتند می خوردند و خدا را شکر می کردند.هیچ مسافری در قدیم سفره اش را پهن نمی کرد تا غذا بخورد و سیر شود،چون از راه می ماند و تلف می شد.ما هم باید یاد بگیریم که توقف کردن به معنی از راه ماندن و به مقصود نرسیدن و تلف شدن است.

ص:138

یکبار،نمی دانم چه شد که نیم ساعتی در جلسه ای معطلل شدم.از قضا، عده ای آمدند دور هم نشستند و مشغول صحبت شدند.دیدم یکی از آن طرف میز می گوید:دیروز ما هشت میلیارد تومان معامله داشتیم.دیگری گفت:جایی را دیده ام به صدونه میلیارد تومان،بناست معامله کنم.

یکی دیگرشان گفت:نمی دانم برای آن دو کارخانه که طرحش را داده ام، ماشین آلات از چین بیاورم یا از آلمان،حدود 300 میلیارد تومانی می شود...من هم این قیافه ها را نگاه می کردم.جالب این که از این 7- 8 نفر حدود شش نفرشان رو به موت بودند و از نظر سن وسال کارشان تمام شده بود.فهمیدم حق با آن شاعر است که می گوید:

ریشه سرو کهنسال از جوان افزون تر است

بیشتر دلبستگی باشد به دنیا پیر را.

5

حقیقت این است که هرچه بیشتر متوقف بشویم سنگین تر می شویم و هرچه بیشتر دست وپا بزنیم بیشتر در این باتلاق فرو می رویم.چرا نباید مثل ماهی از خشکی متنفر باشیم و از دلبستگی به ظواهر بگریزیم؟واللّه، در این دریای هستی،یک حقیقت بیشتر وجود ندارد و آن هم خداست.

تمام این سفره را هم در یک لحظه می تواند جمع کند و ما را در حسرت ابدی باقی بگذارد:

ز افسوس زدند ناله چون کوس خود حاصل عمر چیست؟افسوس.

6 «فَإِذٰا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَةٌ وٰاحِدَةٌ...». 7

پس چون در صور یک بار دمیده شود.و زمین و کوه ها از جای خود برداشته شوند و هر دوی آن ها یک باره درهم کوبیده و ریزریز گردند.

پس آن روز است که آن واقعه بزرگ واقع می شود.و آسمان بشکافد و در آن روز است که از هم گسسته و متلاشی گردد....

به محض این که قیامت فرا برسد،تمام ساختمان هستی با هرچه در آن است فرو می ریزد و زیر آوار می مانیم.پس ببینیم کجا و پیش چه کسی

ص:139

ایستاده ایم؟بیایید یکی بین باشیم،زیرا این کثرت ها سرانجام ما را می کشد.این هایی که ما می بینیمم همگی«نبود»هستند،«بود»فقط یکی است و بقیه نمایش بودن را می دهند.برای همین،وقتی نمایش تمام می شود،تلفن ها به کار می افتند تا تابوت و ماشین بهشت زهرا و کفن و قبر آماده کنند.همین نشان می دهد که ما بود نیستیم.نبودیم؛یعنی ظاهری از بود را داریم نشان می دهیم.به خدا،این نمایش امروزوفردا تمام می شود!با یکی پیوند بخوریم که ابدی باشد تا ابدی بشویم؛به کسی متصل باشیم که یکرنگ است تا یکرنگ شویم.چند رنگ نباشیم، متکثر نشویم،در کثرت و تنوع نیفتیم،چشم ظاهرمان مانع چشم باطنمان نشود،گوشمان فقط صداهای معمولی بی ربط و بی اثر را نشنود و مانع از این نشود که صدای خدا به ما برسد.

«مَنْ عَمِلَ صٰالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثیٰ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ...»

آیه می گوید کسی که به سوی من در حرکت است و مؤمن است، دوبین و سه بین و چهاربین نیست،یکتانگر است.

«فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیٰاةً طَیِّبَةً...».

در این دریای الهی و یکرنگ،خودم به او حیات طیبه می دهم و زندگی اش می بخشم.اما اگر تعلق به این رنگ ها پیدا کند،دیگر آزادی اش خیلی مشکل است.حکایت کوتاهی به یاد دارم که بی مناسبت با این معنا نیست که عارفان واقعی چقدر هوشیار و آزاده بوده و از تعلق به هر رنگی پرهیز می کردند.

ص:140

انسان دیوانه شکم و شهوت باشد و آخرتش را ببازد.هارون هرچه انتظار کشید بهلول نیامد.پرسید:پس این عالم بزرگ کجاست؟گفتند:او دیشب روانی شده و عقلش را از دست داده است.

البته،ایشان در همان حال دیوانگی هم کتابی از خود به جای گذاشت که یکبار چاپ شده و اکنون نایاب است.نکته جالب این که او در حال دیوانگی هم در بیدار کردن انسان ها استاد بوده است.از جمله،معروف است که یکبار به کاخ هارون الرشید رفت و سراغ خلیفه را گرفت.

گفتند:اعلیحضرت نیست.او چون خودش را به دیوانگی زده بود و همه فکر می کردند دیوانه واقعی است به همه جا می رفت و نمی توانستند جلویش را بگیرند،آن روز هم،اتاق به اتاق گشت و بالاخره روی تخت مخصوص هارون با آن لباس های خاک آلوده اش گرفت خوابید.محافظان کاخ و محافظان شخصی هارون وقتی دیدند تمام تشک و پتو و ملافه خلیفه گردوخاکی و کثیف شده به سرش ریختند و داشتند او را به قصد کشت می زدند که هارون رسید:چه خبر است؟همه تعظیم کردند:

قربان،این مردک دیوانه چشم ما را دور دیده آمده روی تخت شما خوابیده.هارون به بهلول نگاهی کرد،بهلول گفت:من سه دقیقه روی این تخت خوابیدم این قدر کتک خوردم،تو که بیست سال است به جنایت و ظلم روی این تخت نشسته ای،چه می خواهی بکنی؟

هم چنین،معروف است که او یکبار هم در راهی در سایه درختی خوابیده بود.از قضا،هارون هم با خدم وحشم و لباس سلطنت و...از آن جا رد می شد و جارچیان حضور خلیفه را اعلام می کردند.مردم به احترام هارون کنار راه دست به سینه ایستاده بودند و احترام می کردند، اما بهلول دراز کشیده بود و تکان نمی خورد.هرچه به او گفتند:

اعلیحضرت دارد می آید،بلند شو بنشین،پایت را دراز نکن،دستت را

ص:142

روی سینه بگذار و....گفت:اعلیحضرت دیگر کیست؟گفتند:هارون.

گفت:او هم مثل من آدم است،می خورد،مریض می شود،اسهال می گیرد،می میرد،می برند خاکش می کنند و دورش می اندازند.او مگر کیست که من از راهش بلند شوم؟او برود از جای دیگری رد شود.

خلاصه،سروصدایی سر این مساله به پا بود که هارون رسید و گفت:

چه خبر است؟گفتند:بهلول خوابیده بلند نمی شود.گفت:ولش کنید! خودش آمد و به او گفت:بهلول،حالا که روی زمین و توی گردوغبار خوابیده ای،اقلا این محاسن و ریشت را شانه کن،خیلی درهم برهم است،آدم نگاهت می کند چندشش می شود.گفت:من که شانه ندارم.

هارون شانه خودش را درآورد و به او داد.گفت:شانه اعلیحضرت احترام دارد،من لباس ندارم تا این شانه را توی جیبش بگذارم.گفت:

یکی از لباس های مرا بپوش و دستور داد یک بقچه لباس به او دادند.

گفت:اعلیحضرت،این لباس ها قیمت دارد.من با این لباس ها این جا بخوابم دزد تا فردا آن ها را می برد،این ها را باید جای محفوظی بگذارم.

گفت:یک خانه 500 متری در بهترین جای بغداد به او بدهید.سند خانه را نوشتند و به بهلول دادند.گفت:قربان،این خانه خرج دارد،آب و برق دارد،گاز دارد،تلفن دارد،من پول این ها را از کجا بیاورم؟گفت:

یک نخلستان آباد هم به نامش کنید تا خرماهایش را بفروشد خرج خانه اش را بدهد.گفت:قربان،من که باغبانی بلد نیستم.گفت:دو تا باغبان هم با خرج دولت به او بدهید.بهلول همین طور که خوابیده بود گفت:دو تا باغبان،یک باغ،یک خانه با اثاث منزل،کارگر،لباس اعلیحضرت،شانه اعلیحضرت...!؟بعد،شانه را پرت کرد و ریشش را درهم تر کرد و گفت:هارون،ببین با دادن یک شانه چه بلاهایی می خواهی سر من بیاوری و چطور می خواهی مرا گرفتار این چند روزه

ص:143

دنیا کنی و از خدا ببری؟لعنت به این شانه و به آن کسی که آن را به من داد!چهار تا دهن کجی هم به هارون کرد و بعد فرار کرد و رفت.و هارون تازه فهمید که در چه لجنزاری دارد دست وپا می زند.

این ها درس زندگی برای ماست که بدانیم خدا یکی است: «وحده لا شریک له»، دین از اول تاکنون یکی بوده: «اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِیمَ»، عمر یکبار است،مرگ یکبار است،زنده شدن یکبار است،بهشت رفتن برای همیشه یکبار است و جهنم رفتن هم برای ابد یکبار است.این مسیر زندگی است.انسان های زیادی در طول تاریخ این مسیر را گم کردند و به پوچی و بی هدفی رسیدند.در قرآن کریم،دراین باره دو لغت وجود دارد که خیلی قابل تامل است:یکی «ظلّ» است به معنی گمراهی،و یکی «غوایه» به معنای سردرگمی و بی هدفی.قرآن درباره پیامبر اکرم در سوره نجم می فرماید:

«وَ النَّجْمِ إِذٰا هَویٰ. مٰا ضَلَّ صٰاحِبُکُمْ وَ مٰا غَویٰ».

سوگند به ستاره هنگامی که برای غروب کردن در کرانه افق افتد که هرگز دوست شما از راه راست منحرف نشده و در ایمان و اعتقادش از راه راست به خطا نرفته است.

پیغمبر شما نه راه را گم کرده و نه بی هدف است.

در عوض،قرآن آن ها که جهت قلبشان به سوی خدا نیست را این طور معرفی می کند:

«فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ...». 10

در دل آنان بیماری سختی از نفاق است.

نمی گوید«فی قلوبهم اللّه،فی قلوبهم قیامت،فی قلوبهم یکتانگری،فی قلوبهم اخلاص،فی قلوبهم کرامت،فی قلوبهم محبت اللّه،فی قلوبهم محبت الانبیاء،فی قلوبهم محبت الحسین»می فرماید: «فِی قُلُوبِهِمْ

ص:144

مَرَضٌ». قلبشان مریض است و دنبال معالجه اش هم نیستند.

«فَزٰادَهُمُ اللّٰهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ بِمٰا کٰانُوا یَکْذِبُونَ».

پس خدا به کیفر نفاقشان بر بیماریشان افزود،و برای آنان در برابر آنچه همواره دروغ می گفتند،عذابی دردناک است.

دل مریض جهت گیری اش به کدام سمت است؟کسی که بیمار پول و شهوت و شکم و این صندلی های شکسته و زن یا مرد است،دلش چگونه می تواند به سمت خدا برود؟این ماهی از آب بیرون افتاده و در خشکی دارد برای مردن دست وپا می زند.چنین انسانی بی هدف و پوچ زندگی می کند و وقتی این بی هدفی به او فشار می آورد،خودکشی می کند یا روانی می شود یا دچار غصه و رنج و کسالت می شود:

«فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضٰاعُوا الصَّلاٰةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَوٰاتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا». 11

سپس،نسلی جایگزین آنان شد که نماز را ضایع کردند و از شهوات پیروی نمودند؛پس،کیفر گمراهی خود را که عذابی دردناک است خواهند دید.

آن ها از نماز دست برداشتند و در شهوات افتادند و به پوچی و پوکی و بی هدفی رسیدند،زیرا خود نماز راه است:

«الصلاة قربان کل تقی». 12

زمینی یا نخود یا پرتقال که می کاری،بعد از مدتی به جای آن یک دانه پرتقال در هر سال،پنج هزار پرتقال می دهد و آن دانه گندم را هفتصد برابر می کند.تقلب و کلاهبرداری هم در کارش نیست.امین الهی است و تو هرچه در آن بکاری بی خیانت برداشت می کنی.

حکما و عرفا می گویند:شایسته است کسی که از زمین آفریده شده، مانند زمین امین باشد و بگذارد آیات قرآن را در او بکارند تا این وجود امین آیات الهی را به شجره طیبه ای تبدیل کند که:

«أَصْلُهٰا ثٰابِتٌ وَ فَرْعُهٰا فِی السَّمٰاءِ تُؤْتِی أُکُلَهٰا کُلَّ حِینٍ». 14

ریشه اش استوار و پابرجا و شاخه اش در آسمان است و میوه اش را به اجازه پروردگارش در هر زمانی می دهد.

یکی از مصادیق این معنا و ماهیان این دریا که ابدا به خشکی رو نکرد و زمین بسیار امینی بود که از گنج الهی به خوبی نگهداری کرد خدیجه کبری 15 ،سلام اللّه علیها،بود.عظمت این بانو را از محصولش می توان شناخت و فهمید که این ماهی در این دریای وحدت و بحر«لا اله الا الله»،در این دریای«لا حول و لا قوة الا بالله»و«لا مؤثر فی الوجود الا الله»و «إِیّٰاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّٰاکَ نَسْتَعِینُ» چگونه زیسته است.دانه ای که در این سرزمین کاشته شد،به فاطمه زهرا بدل شد و محصول آن حسن و حسین، علیهما السلام،گردید.باغبان این دو کشت نیز پیغمبر و علی، علیهما السلام،بودند.میوه های بعدی این کشت حضرت زین العابدین تا امام عصر،علیهم السلام،بود.میوه امام زمان هم یک جزئش حوزه های علمیه شیعه از زمان مرحوم کلینی تاکنون است که هزاران فقیه و اصولی و مفسر و عالم و مولد و نویسنده تحویل عالم داده است و این رشد ادامه دارد تا روزی که همین زمین پر از میوه سالم شود.

«وَ لَقَدْ کَتَبْنٰا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهٰا عِبٰادِیَ الصّٰالِحُونَ». 16

ص:146

و همانا ما پس از تورات در زبور نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به میراث می برند.

همه این برکات به حضرت خدیجه باز می گردد.او زمینی امین و پیغمبر باغبان آن بود و محصولش نیز «سیدة نساء العالمین،ام الائمة نقباء النجباء» شد.این ماهی هرگز در خشکی پول نیفتاد،با این که خیلی پول در کنارش بود.در خشکی سران عرب نیفتاد و هر متکبر ثروتمندی در خانه اش را زد و حاضر شد با هر شرطی با او ازدواج کند قبول نکرد، چون می گفت:اثر پاکی در چهره او نمی بینم.تا چهل سالگی حاضر به ازدواج نشد و قبل از پیغمبر این زمین امین را به دست کسی نداد.این که گفته اند ایشان قبل از پیغمبر دوبار شوهر کرده دروغ است.این ها را دیگران ساخته و به این خانواده بسته اند.خدیجه به چه کسی پیش از پیامبر شوهر کرد؟به مشرکان بت پرست؟آن هم خانم عاقل فرزانه باکرامت باوقاری مثل او؟

ایشان با کسی ازدواج نکرد تا این که پیغمبر با کاروان تجاری او از مکه به شام رفت و با سود قابل توجهی بازگشت.آن گاه،خدیجه از غلامش که در این سفر با پیامبر بود درباره ایشان پرسید.گفت:خانم،هرچه ارزش در این عالم هست در این مرد جمع است.گفت:ازدواج کرده؟ گفت:نه.گفت:پس آن باغبانی که باید در سرزمین من میوه خدا را بکارد این است.برو پیش عمویش و بگو درست است که من چهل سالم است،ولی از برادرزاده ات سؤال کن حاضر است با من ازدواج کند؟ابو طالب سخن خدیجه را به پیامبر رساند.پیغمبر با این که از طریق قلبش می دانست خداوند از ازل او را برای ساختن فاطمه به وجود آورده،عادی برخودر کرد و گفت:عمو جان،اگر میل دارد ازدواج کند، من حاضرم. 17

ص:147

برای اثبات بزرگی این زن همین بس که او 14 سال قبل از پیغمبر از دنیا رفت،ولی پیامبر تا آخر عمر می گفتند:دنیا کجا و خدیجه کجا؟مگر دیگر کسی مثل خدیجه پیدا می شود؟ 18

پی نوشت (1).محمد،12.

(2).اعراف،179.همین معنا در آیه44 سوره فرقان نیز آمده است.

(3).از سعدی است.

(4).نحل،97.

(5).از صائب تبریزی است.

(6).از امیر خسرو دهلوی است.

(7).حاقه،13.

(8).این حکایت در تذکرة الاولیاء عطار در شرح حال رابعه عدویه آمده است:«...نقل است که چهار درم سیم به یکی داد که مرا گلیمی بخر که برهنه ام.آن مرد برفت و بازگردید،گفت:یا سیده چه رنگ بخرم؟رابعه گفت:چون رنگ در میان آمد به من ده آن سیم.بستد و در دجله انداخت؛یعنی که هنوز گلیم ناپوشیده تفرقه پدید آمد».

تذکرد الاولیاء عطار،باب 8،ذکر رابعه.

(9).از حافظ است.

(10)بقره،10.

(11).مریم،59.

(12).این روایت هم از امیر مومنان و هم از امام رضا،علیهما السلام،نقل شده است.ر ک:

نهج البلاغه،ج 4،ص 34؛کافی،ج 3،ص 265.

(13).از مثنوی معنوی است.

(14).ابراهیم،24-25.

(15)خدیجه(س)،همسر پیامبر اسلام(ص)،دختر خویلد بن اسد بن عبد العزّیّ بن قصیّ بن کلاب بن مرّة بن کعب بن لؤیّ بن غالب بن فهر بن مالک بن نضر بن کنانه بود.در مقایسه نسب آن بزرگوار با سلسله نسب رسول خدا(محمد بن عبد اللّه بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصی بن...)می توان اشتراک این دو بزرگوار را در اجداد خود از قصی بن کلاب تا عدنان به وضوح دریافت.به عبارت دیگر،بنا-

ص:149

-بر منابع تاریخی،عبد مناف و عبد العزّی که در این سلسله ها به نام ایشان اشاره شده با هم برادر بوده اند و رسول خدا(ص)و خدیجه کبری(س)،به این اعتبار، نوه عموی یکدیگر بوده و خویشاوندی نزدیکی میان آن ها وجود داشته است.قابل ذکر است که انتساب خدیجه(س)به قصیّ بن کلاب،در مقایسه با رسول خدا (ص)،یک نسل جلوتر بوده است و او را به عنوان جد سوم خدیجه(س) می شناسند.درحالی که در سلسله انتساب منتسب به رسول خدا(ص)،قصیّ بن عنوان جدّ چهارم ایشان ذکر شده است.در سلسله انساب به نام نضر بن کنانه نیز اشاره شده است که احتمالا او اولین کسی است که به نام قریش خوانده شده است.

تحقیقا،در بیان این سلسله ها،بین مورخین اختلافی دیده نمی شود و تقریبا بدون هیچ گونه اختلاف و تضادی،تا عدنان اجداد پیامبر اکرم(ص)و خدیجه کبری(س) یکسان ذکر شده اند.اختلاف آراء و عقاید در خصوص بیان اجداد ایشان از عدنان به بعد آغاز می شود که البته،بنا بر سفارش و تأکید رسول خدا(ص)،از هرگونه اظهار نظر و بحث در خصوص اجداد رسول خدا(ص)پس از عدنان خودداری می شود.

به استناد شواهد تاریخی،ظاهرا خویلد بن اسد،پدر خدیجه،علاوه بر او،فرزندان دیگری نیز داشته است که در این میان شهرت عوّام از همه بیشتر است که نام او به واسطه پسرش زبیر بن عوّام)شناخته تر است.میان برادران خویلد،نوفل از شهرت ویژه ای برخوردار است،چرا که به ادعای مورخان فرزند او و پسر عموی ورقة بن نوفل در مقطعی از زندگی رسول خدا(ص)و خدیجه نقش خاصی را ایفا نموده است.سایر برادران خویلد مانند حبیب و حارث،که همه از نسل اسد بوده اند، شهرت نوفل را ندارند.نام مادر حضرت خدیجه(س)نیز فاطمه بوده است که سلسله نسب او را در تواریخ چنین آورده اند:فاطمه دختر زائدة بن اصمّ بن الهرم بن روّافة بن حجر بن عبد بن معیص بن عامر بن لؤیّ بن غالب بن فهر بن مالک.این سلسله نیز از لؤیّ با پیامبر اکرم(ص)و دیگر هاشمیان مشترک می شود.

حضرت خدیجه(س)،15 سال پیش از عام الفیل متولد شده است.حکیم بن حزام در این خصوص چنین می گوید:«من سیزده سال پیش از حادثه فیل متولد شدم و-

ص:150

-خدیجه،دو سال پیش از من متولد شده بود».

حضرت خدیجه(س)به تأیید اکثر مورخان دارای القاب و کنیه های مشهوری بوده اند که از مهم ترین و مشهورترین کنیه ها و القاب ایشان حتی در دوران جاهلیت می توان به امّ هند و طاهره اشاره کرد.اعراب با انتخاب این لقب به صراحت به این فضیلت در وی اعتراف کرده اند.خدیجه(س)قبل از رسول اللّه(ص)دو بار ازدواج کرده بود.ابتدا با عتیّق بن عائذ ازدواج کرد و برای او دختری به نام جاریّه به دنیا آورد.

پس از وفات عتیّق،با ابو هالة بن زرارة بن نبّاش بن عدّی التمیمی ازدواج کرد و صاحب دو پسر به نام های هند و عبد اللّه شد.به خاطر هند،کنیه امّ هند گرفت.هند همان کسی است که برای امام حسن،علیه السلام،شمایل رسول خدا(ص)را توصیف کرد و بسیار مورد علاقه رسول خدا(ص)بود و در جنگ جمل،در رکاب حضرت علی،علیه السلام،به شهادت رسید.البته،جمعی از علمای بزرگ معتقدند که ایشان قبل از حضرت رسول(ص)ازدواج نکرده بودند و فرزندان قبلی منتسب به ایشان را مربوط به خواهر حضرت خدیجه می دانند.

حضرت خدیجه(س)برای انجام کارهای تجاری،قرادادهایی با مردان می بست و آن ها را به تجارت می فرستاد.وقتی پیامبر به سن 25 سالگی رسید،عمویش ابو طالب به او گفت که با کاروان خدیجه(س)که عازم شام است به تجارت بپردازد.

از طرفی،خدیجه(س)چون امانت و شهرت خوب و مکارم اخلاق پیامبر را می دانست،به رسول اللّه(ص)پیشنهاد داد که چون مالی بسیار می خواهد به جانب شام فرستد و در قریش جز بر او(محمد)اعتماد نیست،پس با مال و کالایش به شام سفر کند و بهره بیشتر و بهتری از سایرین دریافت کند.پیامبر(ص)پذیرفت و در روز 16 ذی الحجه سال 25 عام الفیل به طرف شام همراه میسره غلام حضرت.

خدیجه حرکت کرد.این سفر،چهار سال و نه ماه و شش روز پس از فجار چهارم روی داد.هم در این سفر بود که در نزدیکی شام به صومعه راهبی نسطوری به نام بحیرا رسیدند و اندکی در آن جا درنگ کردند.بحیران رسول اللّه(ص)را شناخت و به میسره گفت که این مرد پیامبر خداست.در آن سال ربحی و سودی بسیار حاصل-

ص:151

-آمد که میسره در هیچ سال آن سود ندیده بود.پس از بازگشت از شام،میسره احوالات رسول اللّه و گفتار بحیرا را برای خدیجه بازگفت.

خدیجه(س)حضرت محمد(ص)را در زیبایی ظاهر،حسن راستگویی،امانتداری و بلندکرداری مناسب می یافت،خدیجه دلباخته امانت و درستکاری او شد و تمایل خود را به همسری وی اظهار کرد و با وجودی که مردان ثروتمندی از قریش چون ابو جهل بن هشام،عقبة بن ابی معیط،و شیبة بن ربیعه از او خواستگاری کردند،ولی او خود به رسول اللّه(ص)پیشنهاد ازدواج داد.پیامبر به همراهی عموهایش و بزرگان قریش به خواستگاری خدیجه(س)رفت و چون خویلد پیش از جنگ فجار مرده بود عمویش عمرو بن اسد و پسر عمویش ورقة بن نوفل در مراسم او شرکت داشتند.خطبه عقد را ابو طالب خواند و گفت:سپاس خدا را که ما را از نسل ابراهیم،علیه السلام،و فرزندان اسماعیل قرار داد و ما را به کعبه ای حرام و حرمی امن سرفراز داشت و ما را بر مردم سروری داد و شهر ما را که در آن هستیم مبارک ساخت.سپس،به راستی برادرزاده ام محمد بن عبد اللّه اگرچه از مال تهیدست است با هیچ مردی از قریش سنجیده نشود جز آن که بر او فزون آید و با احدی قیاس نشود،مگر آن که از او بزرگ تر باشد.چه مال،روزی دگرگون و سایه بی دوامی است و او خواستار خدیجه و خدیجه خواهان اوست.و کابین،آن چه بخواهید،نقد آن از مال من است و او را به خدا قسم امری است بزرگ و پیشآمدی جهانگیر است.بعد از ابو طالب،عموی خدیجه عمرو بن اسد گفت:معاشر قریش،گواه باشید که من خدیجه را به عقد محمد در آوردم و این ازدواج فرخنده ای است که هرگز سست نشود.مهر حضرت خدیجه 12 اوقیه ونیم بوده که هر اوقیه برابر با چهل درهم است.پس مهرش پانصد درهم می باشد.البته،در بعضی از کتب تاریخی 20 شتر ذکر شده است.ازدواج پیامبر با خدیجه یکماه پس از سفر به شام انجام گرفت؛ یعنی 5 سال بعد فجار در روز دوشنبه هفدهم ربیع الاول سال 595 میلادی 15 سال قبل از بعث.گفته شده که خدیجه در هنگام ازدواج 40 سال و محمد 25 سال داشته است،اما از آن جا که حضرت خدیجه از حضرت محمد(ص)صاحب چندین-

ص:152

-فرزند شده است،سن چهل زیاد به نظر می آید.

خدیجه به مدت 25 سال در خانه پیامبر زندگی نموده است و تا زمانی که او زنده بود پیامبر همسر دیگری انتخاب نکرد و تنها اوست که میان زنان دیگر رسول خدا(ص) شرایط کفویت را احراز نمود و عدم ازدواج مجدد پیامبر اکرم(ص)در زمان حیات خدیجه کبری(س)بیانگر جاذبه های معنوی فراوان حضرت خدیجه(س)می باشد که برخورداری از آن ها حقیقتا در زندگی رسول خدا نقشی مهم و اساسی ایفا نموده است.

محمد(ص)در سن 40 سالگی به پیامبر به پیامبری رسید که باتوجه به روایات موجود می توان همراهی و همسویی و همگامی حضرت خدیجه(س)را در دوره ای که رسول خدا(ص)اعتکاف نموده و برای انجام این مهم به غار می رفتند استنباط نمود.عدم مخالفت خدیجه کبری با شیوه خاص رسول اکرم(ص)در گذراندن اوقات خود در غار و عدم اعتراض ایشان به غیبت های یکماهه یا چند روزه پیامبر که توأم با مرارت و دشواری بود،روح بلندی را طالب است که تنها در وجود حضرت خدیجه(س)به عنوان همسری فداکار یافت می شود.موافقت و همراهی حضرت خدیجه کبری(س)با پیامبر اکرم(ص)و حتی تشویق و حمایت روحی و معنوی ایشان به وضوح می تواند بیانگر عظمت وجودی این زن باشد.بعد از بعثت پیامبر،به گواهی تاریخ،خدیجه صدیقه اول است و کسب این مقام خود می تواند گویای عظمت حرکت و شخصیت او باشد.بعد از بعثت،تمامی اموال خدیجه در راه اسلام خرج شد و به وسیله اموالش آنان که در دست قریش در معرض خطرهای بزرگ قرار داشتند نجات یافتند و اسلام به اموال خدیجه قوام یافت.ایستادگی خدیجه در شرایط ناگوار بعد از بعثت و عشق و علاقه اش به رسول خدا و درک عالمانه اش از ویژگی های روحی ایشان سبب می شد تا پیامبر همه زخم زبان ها و تحقیرها را به جان بخرد.

تمامی فرزندان رسول خدا به جز ابراهیم از خدیجه بودند و همگی در مکه به دنیا آمدند.قاسم بزرگ ترین فرزند آن ها بود و پیامبر به همین سبب کنیه ابو القاسم-

ص:153

-گرفت.بعد از او عبد اللّه و چهار دختر به نام های زینب و رقیه و ام کلثوم و فاطمه به دنیا آمده اند که همگی به جز فاطمه قبل از بعثت به دنیا آمده اند.

خدیجه در دهم ماه رمضان سال دهم بعثت در سن 65 سالگی(تقریبا یک سال و نیم بعد از خروج از شعب ابی طالب)به فاصله 3 روز تا 6 ماه بعد از وفات ابو طالب از دنیا رحلت فرمود.پیامبر او را در حجون مکه در قبرستان ابو طالب کنار قبرهای عبد المطلب و عبد مناف دفن کرد و خود در قبرش فرو آمد.اندوه حضرت از رحلت ایشان بدان جا انجامید که آن سال را عام الحزن نامید.

ر ک:دائرة المعارف تشیع،ج 7،ص 96،مدخل خدیجه،با تلخیص فراوان.

(16).انبیاء،105.

(17)بحار الأنوار،ج 16،ص 3: «روی عن جابر قال:کان سبب تزویج خدیجة محمدا أن أبا طالب قال:یا محمد إنی ارید أن ازوجک و لا مال لی اساعدک به،و إن خدیجة قرابتنا،و تخرج کل سنة قریشا فی مالها مع غلمانها یتجر لها و یأخذ و قر بعیر مما أتی به،فهل لک أن تخرج؟قال:نعم،فخرج أبو طالب إلیها و قال لها ذلک،ففرحت و قالت لغلامها میسرة:أنت و هذا المال کله بحکم محمد،فلما رجع میسرة حدث أنه ما مر بشجرة و لا مدرة إلا قالت:السلام علیک یا رسول اللّه،و قال:جاء بحیرا الراهب،و خدمنا لما رأی الغمامة علی رأسه تسیر حیثما سار تظله بالنهار،و ربحا فی ذلک السفر ربحا کثیرا،فلما انصرفا قال میسرة:لو تقدمت یا محمد إلی مکة و بشرت خدیجة بما قد ربحنا لکان أنفع لک،فتقدم محمد علی راحلته،فکانت خدیجة فی ذلک الیوم جالسة علی غرفة مع نسوة فظهر لها محمد راکبا،فنظرت خدیجة إلی غمامة عالیة علی رأسه تسیر بسیره،و رأت ملکین عن یمینه و عن شماله،فی ید کل واحد سیف مسلول،یجیئان فی الهواء معه،فقالت:إن لهذا الراکب لشأنا عظیما لیته جاء إلی داری،فإذا هو محمد صلی اللّه علیه و آله قاصد لدارها،فنزلت حافیة إلی باب الدار،و کانت إذا أرادت التحول من مکان إلی مکان حولت الجواری السریر الذی کانت علیه،فلما دنت منه قالت:یا محمد اخرج و واحضرنی عمک أبا طالب الساعة،و قد بعثت إلی عمها أن زوجنی من محمد إذا دخل علیک،فلما حضر أبو-

ص:154

-طالب قالت:اخرجا إلی عمی لیزوجنی من محمد فقد قلت له فی ذلک،فدخلا علی عمها،و خطب أبو طالب الخطبة المعروفة،و عقد النکاح،فلما قام محمد صلی اللّه علیه و آله لیذهب مع أبی طالب قالت خدیجة:إلی بیتک،فبیتی بیتک،و أنا جاریتک».

-بحار الأنوار،ج 16،ص 4: «زوج أبو طالب خدیجة من النبی،و ذلک أن نساء قریش اجتمعن فی المسجد فی عید،فإذا هن بیهودی یقول:لیوشک أن یبعث فیکن نبی،فأیکن استطاعت أن تکون له أرضا یطأها فلتفعل،فحصبنه،وقر ذلک القول فی قلب خدیجة،و کان النبی صلی اللّه علیه و آله قد استأجرته خدیجة علی أن تعطیه بکرین،و یسیر مع غلامها میسرة إلی الشام،فلما أقبلا فی سفرهما نزل النبی صلی اللّه علیه و آله تحت شجرة فرآه راهب یقال له:نسطور،فاستقبله و قبل یدیه و رجلیه و قال:

أشهد أن لا إله إلا اللّه،و أشهد أن محمدا رسول اللّه،لما رأی منه علامات،و إنه نزل تحت الشجرة،ثم قال لمیسرة:طاوعه فی أوامره و نواهیه فإنه نبی،و اللّه ما جلس هذا المجلس بعد عیسی علیه السلام أحد غیره،و لقد بشر به عیسی علیه السلام،و مبشرا برسول یأتی من بعدی اسمه أحمد،و هو یملک الارض بأسرها،و قال میسرة:یا محمد،لقد جزنا عقبات بلیلة کنا نجوزها بأیام کثیرة،و ربحنا فی هذه السفرة ما لم نربح من أربعین سنة ببرکتک یا محمد،فساتقبل خدیجة،و أبشرها بربحنا،و کانت و قتئذ جالسة علی منظرة لها،فرأت راکبا علی یمینه ملک مصلت سیفه،و فوقه سحابة معلق علیها قندیل من زبرجدة،و حوله قبة من یاقوتة حمراء فظنت ملکا یأتی بخطبتها و قالت:اللهم إلی و إلی داری،فلما أتی کان محمدا و بشرها بالارباح،فقالت:

و أین میسرة؟قال:یقفو أثری،قالت:فارجع إلیه و کن معه،و مقصوداها لتستیقن حال السحابة،فکانت السحابة تمر معه،فأقبل میسرة إلی خدیجة و أخبرها بحاله،و قال لها:

إنی کنت آکل معه حتی یشبع و یبقی الطعام کما هو،و کنت أری وقت الهاجرة ملکین یظللانه،فدعت خدیجة بطبق علیه رطب،و دعت رجالا و رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله فأکلوا حتی شبعوا،و لم ینقص شیئا،فأعتقت میسرة و أولاده و أعطته عشرة آلاف درهم لتلک البشارة،و رتبت الخطبة من عمرو بن أسد عمها.قال النسوی فی تاریخه:

أنکحه إیاها أبوها خویلد بن أسد،فخطب أبو طالب بما رواه الخرکوشی فی شرف-

ص:155

-المصطفی،و الزمخشری فی ربیع الابرار،و فی تفسیره الکشاف،و ابن بطة فی الابانة، و الجوینی فی السیر عن الحسن،و الواقدی و أبی صالح و العتبی فقال:الحمد للّه الذی جعلنا من زرع إبراهیم الخلیل،و من ذریة الصفی إسماعیل،وصئصئ معد،و عنصر مضر،و جعلنا حضنة بیته،وسواس حرمه،و جعل مسکننا بیتا محجوجا،و حرما أمنا، و جعلنا الحکام علی الناس،ثم إن ابن أخی هذا محمد بن عبد اللّه لا یوازن برجل من قریش إلا رجح به و لا یقاس بأحد منهم إلا عظم عنه،و إن کان فی المال مقلا،فإن المال ورق حائل،و ظل زائل،و له واللّه خطب عظیم،و نبأ شائع،و له رغبة فی خدیجة، و لها فیه رغبة،فزوجوه و الصداق ما سألتموه من مالی عاجلة و آجلة،فقال خویلد:

زوجناه و رضینا به.وروی أنه قال بعض قریش:یا عجبا أیمهر النساء الرجال،فغضب أبو طالب و قال:إذا کانوا مثل ابن أخی هذا طلبت الرجال بأغلی الاثمان،و إذا کانوا أمثالکم لم تزوجوا إلا بالمهر الغالی،فقال رجل من قریش یقال له عبد اللّه بن غنم:هنیئا مریئا یا خدیجة قد جرت*لک الطیر فیما کان منک بأسعد/تزوجته خیر البریة کلها*و من ذا الذی فی الناس مثل محمد؟و بشر به المرءآن عیسی بن مریم* و موسی بن عمران فیا قرب موعد/أقرت به الکتاب قدما بأنه*رسول من البطحاء هاد و مهتد».

-بحار الأنوار،ج 16،ص 6: «خرج النبی صلی اللّه علیه و آله إلی الشام فی تجارة لخدیجة و له خمس و عشرون سنة،و تزوج بها بعد أشهر،قال الکلینی:تزوج خدیجة و هو ابن بضع و عشرین سنة و لبث بها أربعا و عشرین سنة و أشهرا،و بنیت الکعبة و رضیت قریش بحکمه فیها و هو ابن خمس و ثلاثین سنة».

-عن زرارة و حمران و محمد بن مسلم،عن أبی جعفر علیه السلام قال:حدث أبو سعید الخدری أن رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله قال:«إن جبرئیل علیه السلام قال لی لیلة اسری بی حین رجعت و قلت:یا جبرئیل هل لک من حاجة؟قال:حاجتی أن تقرأ علی خدیجة من اللّه و منی السلام،و حدثنا عند ذلک أنها قالت حین لقاها نبی اللّه صلی اللّه علیه و آله فقال لها:الذی قال جبرئیل،فقالت:إن اللّه هو السلام،و منه السلام،و إلیه السلام،و علی جبرئیل السلام».

ص:156

(18).بحار الأنوار،ج 43،ص 131: «...قالت أم سلمة:فلما ذکرنا خدیجة بکی رسول اللّه(صلی اللّه علیه و آله)،ثم قال:خدیجة،و أین مثل خدیجة؟صدقتنی حین کذبنی الناس وازرتنی علی دین اللّه و أعانتنی علیه بمالها.إن اللّه عز و جل أمرنی أن أبشر خدیجة ببیت فی الجنة من قصب الزمردلا صخب فیه و لا نصب.قالت أم سلمة:

فقلنا:فدیناک بآبائنا و أمهاتنا یا رسول اللّه،إنک لم تذکر من خدیجة أمرا إلا و قد کانت کذلک غیر أنها قد مضت إلی ربها.فهناها اللّه بذلک و جمع بیننا و بینها فی درجات جنته و رضوانه و رحمته».

-بحار الأنوار،ج 16،ص 3: «ابن الولید،عن الصفار،عن البرقی،عن أبی علی الواسطی،عن عبد اللّه ابن عصمة،عن یحیی بن عبد اللّه،عن عمرو بن أبی المقدام، عن أبیه،عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال:دخل رسول اللّه صلی اللّه علی و آله منزله، فإذا عائشة مقبلة علی فاطمة تصایحها و هی تقول:واللّه یا بنت خدیجة،ما ترین إلا أن لامک علینا فضلا،و أی فضل کان لها علینا؟!ما هی إلا کبعضنا.فسمع مقالتها لفاطمة فلما رأت فاطمة رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله بکت،فقال:ما یبکیک یا بنت محمد؟!قالت:ذکرت امی فتنقصتها فبکیت.فغضب رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله،ثم قال:مه یا حمیراء،فإن اللّه تبارک و تعالی بارک فی الودود الولود،و إن خدیجة رحمها اللّه ولدت منی طاهرا و هو عبد اللّه و هو المطهر،و ولدت منی القاسم و فاطمة و رقیة و ام کلثوم و زینب،و أنت ممن أعقم اللّه رحمه فلم تلدی شیئا».

(19).برداشت آزادی است از این روایت:شرح الأخبار،قاضی نعمان مغربی،ج 3،ص 62،فاطمة فی المحشر:«علی بن جریر،باسناده عن جعفر بن محمد،عن أبیه عن آبائه علیهم السلام،أن رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله قال:إذا کان یوم القیامة نصب للنبیین منابر من نور و نصب لی فی أعلاها منبر،ثم یقال لی:قم،فاخطب،فأرقی منبری،فأخطب خطبة لم یخطب أحد مثلها.ثم تنصب منابر من نور للوصیین فیکون علی علی أعلاها منبرا،ثم یقال له:اخطب،فیخطب بخطبة لم یخطب مثلها أحد من الوصیین.ثم تنصب منابر من نور لاولاد الوصیین فیکون الحسن و الحسین علی أعلاها،ثم یقال لها:قوما فاخطبا،فیخطبان بما لم یخطب به أحد من أبناء الوصیین.-

ص:157

-ثم ینادی مناد:یا أهل الجمع،غضوا أبصارکم و طألئوا رؤوسکم لتجوز فاطمة بنت محمد.فیفعلون ذلک،و تجوز فاطمة و بین یدیها مائة الف ملک و عن یمینها مثلهم، و عن شمالها مثلهم،و من خلفها مثلهم،و مائة الف ملک یحملونها علی أجنحتهم حتی إذا صارت إلی باب الجنة ألقی اللّه عز و جل فی قلبها أن تلتفت.فیقال لها:ما التفاتک ؟فتقول:أی رب إنی أحب أن ترینی قدری فی هذا الیوم.فیقول اللّه:ارجعی یا فاطمة،فانظری من أحبک و أحب ذریتک،فخذی بیده و أدخلیه الجنة.قال جعفر بن محمد علیه السلام:فانها لتلتقط شیعتها و محبیها کما یلتقط الطیر الحب الجید من بین الحب الردئ،حتی إذا صارت هی وشیعتها و محبوها علی باب الجنة ألقی اللّه عز و جل فی قلوب شیعتها و محبیها أن یلتفتوا.فیقال لهم:ما التفاتکم و قد امرتم إلی الجنة؟ فیقولون:إلهنا نحب أن نری قدرنا فی هذا الیوم.فیقال لهم:ارجعوا،فانظروا من أحبکم فی حب فاطمة أو سلم علیکم فی حبها أو صافحکم،أو رد عنکم[غیبة] فیه،أو سقی جرعة ماء،فخذوا بیده،فادخلوه الجنة.قال جعفر بن محمد صلوات اللّه علیه:فواللّه ما یبقی یومئذ فی النار إلا کافر أو منافق فی ولایتنا،فعندها یقولون:فما لنا من شافعین و لا صدیق حمیم.فلو أن لناکرة فنکون من المؤمنین.ثم قال جعفر بن محمد صلوات اللّه علیه:کذبوا (وَ لَوْ رُدُّوا لَعٰادُوا لِمٰا نُهُوا عَنْهُ[وَ إِنَّهُمْ لَکٰاذِبُونَ] کما قال تعالی.ثم ینادی مناد:لمن الکرم الیوم.فیقال:للّه الواحد القهار و لمحمد و علی و فاطمة و الحسن و الحسین».

(20).از کشکول شیخ بهایی است.

ص:158

ص:159

ص:162

دارد سبب سبز شدن شیر گاو نمی شود و اصلا چطور شیر به این سفیدی از گیاهی به این سیزی تولید می شود؟

پاسخ دادن به همین سوال آخر نیازمند نگارش کتابی جداگانه است و داستان عجیبی است که قرآن مجید نیز به آن اشاره می کند:

«وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعٰامِ لَعِبْرَةً نُسْقِیکُمْ مِمّٰا فِی بُطُونِهِ مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خٰالِصاً سٰائِغاً لِلشّٰارِبِینَ». 6

و بی تردید برای شما در دام ها عبرتی است،عبرت در این که از درون شکم آنان از میان علف های هضم شده و خون شیری خالص و گوارا به شما می نوشانیم که برای نوشندگان گواراست.

می فرماید این یونجه باید برود به«دم»و«فرث»تبدیل شود؛یعنی مقداری از آن تبدیل به خون و مقداری دیگر تبدیل به شکمبه معده گاو شود.می ماند این معما که خداوند چگونه از میان شکمبه و خون این شیر سپید خوشگوار مفید را پدید می آورد؟

گاو درک هیچ کدام از این حرف ها را ندارد،این مطالب را قرآن برای فهمیدن و عبرت آموختن و آگاه شدن ما مطرح کرده است تا مثل گاو به شیر نگاه نکنیم که هر وقت دلمان خواست یا حوصله نداشتیم با لگد بزنیم ظرف شیر را خالی کنیم.مگر پا را برای لگد زدن به ما داده اند؟ مگر این نیرو را به ما داده اند که نعمت های خدا را با کثافات گناه آلوده کنیم و بعد بنشینیم از سر غفلت بخوریم؟این که اوج نفهمی است.

اگر ما دعوت سعادت بخش آنان را شنیده بودیم یا در حقایقی که برای ما آوردند تعقّل کرده بودیم،در میان آتش اهل آتش سوزان نبودیم.

آدم نفهم بی نماز و بی روزه می شود.اصلا،همه عبادت ها و کارهای خیر و قدم های مثبت آدمی میوه فهم اوست.پیغمبر اسلام به امیر المؤمنین فرمود:

«لا فقر اشدّ من الجهل». 8

به راستی،هیچ فقر و تهیدستی ای در این عالم سخت تر از نفهمی نیست.و به قول سعدی:

آدمی را بتر از علت نادانی نیست. 9

قرآن دستور می دهد به فکر کردن درباره این که چگونه از میان خون قرمز و شکمبه زرد چطور شیر به این سفیدی و گوارایی بیرون می آید؟ اگر انسان این را بفهمد آدم است وگرنه می نشینید لیوان لیوان از این نعمت خدا می خورد و خنده های بلند سر می دهد که چه کسی می گوید خدا وجود دارد؟

این درک ظاهری از شیر با درک حیوانی یکی است،با این تفاوت که حیوان برای همیشه نادان می ماند،ولی اگر انسان نخواهد در این دنیا اهل تعقل و تفکر باشد و بفهمد،نادانی اش همیشگی نخواهد بود و بالاخره یک روز به او می فهمانند که عالم خدا دارد.آن روز هم چندان دور نیست و چشمش که به ملک الموت بیفتد همه چیز را می فهمد و همان را می گوید که فرعون در هنگام غرق شدن در دریا گفت:

«وَ جٰاوَزْنٰا بِبَنِی إِسْرٰائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ بَغْیاً وَ عَدْواً حَتّٰی إِذٰا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قٰالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاَّ الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرٰائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ». 10

و بنی اسرائیل را از دریا گذراندیم،پس فرعون و لشکریانش آنان را از روی ستم و تجاوز دنبال کردند.هنگامی که بلای غرق شدن او را فرو

ص:164

گرفت،گفت:ایمان آوردم که هیچ معبودی جز همان که بنی اسرائیل به او ایمان آوردند نیست و من از تسلیم شدگان در برابر فرمان های حق هستم.

موسی راست می گفت،هارون راست می گفت،ابراهیم راست می گفت،پیغمبر اسلام راست می گفت؛اما این ایمان و فهم دم مرگ دیگر به درد نمی خورد.برای آشتی دیگر خیلی دیر شده و پشیمانی دیگر سودی ندارد.به پاس همه آن جفاها که کرده و دست دوستی و محبت خدا را پس زده خدا هم دیگر او را نمی خواهد.

«آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ». 11

به فرعون گفته شد:اکنون که به نابودی خود یقین داری و زمان بازگشت به خدا سپری شده ایمان می آوری؟درحالی که پیش از این عصیان می ورزیدی و از تبهکاران بودی؟

خدا در این زمان تا به حال با کسی آشتی نکرده و تصریح کرده که ایمان و توبه ای که وقت آن گذشته باشد را نمی پذیرد.

«إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللّٰهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهٰالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولٰئِکَ یَتُوبُ اللّٰهُ عَلَیْهِمْ وَ کٰانَ اللّٰهُ عَلِیماً حَکِیماً. وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئٰاتِ حَتّٰی إِذٰا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قٰالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لاَ الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفّٰارٌ أُولٰئِکَ أَعْتَدْنٰا لَهُمْ عَذٰاباً أَلِیماً». 12

بی تردید،توبه نزد خدا فقط برای کسانی است که از روی نادانی مرتکب کار زشت می شوند،سپس به زودی توبه می کنند؛اینانند که خدا توبه آنان را می پذیرد،و خدا همواره دانا و حکیم است.و برای کسانی که پیوسته کارهای زشت مرتکب می شوند،تا زمانی که مرگ یکی از انان فرا رسد و در آن لحظه که تمام فرصت ها از دست رفته گوید:اکنون توبه کردم.و نیز برای آنان که در حال کفر از دنیا می روند توبه نیست.اینانند که عذابی دردناک برای آنان آماده کرده ایم.

مساله این است که انسان بالاخره می فهمد عالم کجاست.ممکن است چهار روز دروغ به هم ببافد و بگوید عالم خدا ندارد،قیامتی وجود

ص:165

ندارد،اصلا پیغمبر یعنی چه؟که رفته و که دیده؟ولی بالاخره می فهمد و از قضا،وقتی می فهمد که دیگر دیر است و فهمیدن ارزشی ندارد و به درد نمی خورد.ارزش فکر در این است که انسان در همین دنیا بهفمد و متوجه شود.این جا باید بفهمد که چگونه از میان شکمبه و خون شیر پدید می آید؛شیری که به ما خامه و سرشیر و پنیر و کره و روغن و کشک تحویل می دهد که هم غذاست،هم از بروز بیماری پیشگیری می کند و هم درمان برخی بیماری های دیگر است و از همه مهم تر این که زندگی همه ما مدیون آن است؛شیری که در کارخانه بدن مادر ساخته می شود و تا دو سال برای سیر کردن و رشد کودک آدمی لازم و کافی است:

«وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسٰانَ بِوٰالِدَیْهِ إِحْسٰاناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصٰالُهُ ثَلاٰثُونَ شَهْراً....». 13

و انسان را درباره پدر و مادرش به نیکی سفارش کردیم.مادرش او را با تحمل رنج و زحمت باردار شد و با رنج و زحمت او را زایید.و دوران بارداری و باز گرفتنش از شیر سی ماه است...

نشانه های خدا در زمین و آسمان فراوان است.کافی است با بصیرت و از سر فهم،و نه غفلت،به آن ها نگاه کنیم و بخواهیم که بفهمیم.آن وقت می بینیم چه کارهای مهمی که خدا برای ما نکرده و چه کارهایی که ما علیه او نکرده ایم؟واقعا،نوع نگرش و رفتار ما با او خیلی غم انگیز است.اما سجاد،علیه السلام،در دعای ابی حمزه این واقعیت را این طور دردمندانه به پیشگاه حضرت حق عرضه می دارد:

«تتحبب إلینا بالنعم و نعارضک بالذنوب،خیرک إلینا نازل و شرنا إلیک صاعد،و لم یزل و لا یزال ملک کریم یأتیک عنا بعمل قبیح فلا یمنعک ذلک أن تحوطنا بنعمک و تتفضل علینا بالآئک...». 14

خدا راه توبه را به ما یاد داده که در قیامت مشکلی نداشته باشیم تا او

ص:166

بخواهد ما را بنشاند و نعمت هایش را به رخ ما بکشد؛نعمت هایی که قابل شمردن نیست و اگر در قیامت بخواهیم تاوان کفران آن ها را پس دهیم،وضعمان خیلی خراب می شود.

وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهٰا وَ تَرَی الْفُلْکَ مَوٰاخِرَ فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ. وَ أَلْقیٰ فِی الْأَرْضِ رَوٰاسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ أَنْهٰاراً وَ سُبُلاً لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ. وَ عَلاٰمٰاتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ. أَ فَمَنْ یَخْلُقُ کَمَنْ لاٰ یَخْلُقُ أَ فَلاٰ تَذَکَّرُونَ. وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللّٰهِ لاٰ تُحْصُوهٰا إِنَّ اللّٰهَ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ». 16

اوست که از آسمان آبی برای شما نزال کرد که بخشی از آن نوشیدنی است و از بخشی از آن درخت و گیاه می روید که دام هایتان را در آن می چرانید.برای شما به وسیله آن آب،زراعت و زیتون و خرما و انگور و از همه محصولات می رویاند؛یقینا در این واقعیات شگفت انگیز طبیعی نشانه ای است بر توحید و ربوبیّت و قدرت خدا برای گروهی که می اندیشند.و شب وروز و خورشیدوماه را را نیز رام و مسخّر شما قرار داد،و ستارگان هم به فرمانش رام و مسخّر شده اند؛قطعا در این حقایق نشانه هایی است بر توحید،ربوبیّت و قدرت خدا برای گروهی که تعقّل می کنند.و نیز آنچه را که در زمین به رنگ های گوناگون برای شما آفرید رام و مسخّرتان ساخت؛مسلما در این امور نشانه ای است بر توحید، ربوبیّت و قدرت خدا برای گروهی که متذکّر می شوند.و اوست که دریا را رام و مسخّر کرد تا از آن گوشت تازه بخورید،و زینتی را که می پوشید از آن بیرون آورید و در آن کشتی ها را می بینی که آب را می شکافند تا شما را برای حمل کالا،تجارت و دادوستد جابجا کنند و برای این که از فضل و احسان خدا طلب کنید و در نهایت به سپاس گزاری خدا برخیزید.و در زمین کوه هایی استوار افکند تا شما را در حال گردش وضعی و انتقالی نلرزاند،و نهرها و راه هایی را پدید آورد تا برای رسیدن به اهداف و مقاصد خود راه یابید.و برای این که در عبور از کوه ها و بیابان ها و کویرها سرگردان و گم نشوید نشانه ها قرار داد،و مردم به هنگام شب در دل بیابان ها و بر سطح دریاها به وسیله ستارگان راهیابی می کنند.بر این اساس آیا کسی که همه چیز می آفریند مانند کسی است که هیچ چیز نمی آفریند؟ پس کرنش در برابر بتان بر پایه چه دلیلی است؟آیا پند نمی گیرید؟و اگر نعمت های خدا را شماره کنید،هرگز نمی توانید آن ها را به شمار آورید؛

ص:168

یقینا خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.و خدا آنچه را پنهان می کنید و آنچه را آشکار می سازید می داند.

همه عالم از دریاها و ابرها و کوه ها گرفته تا باران و چشمه و برف و...در خدمت ما هستند.تمام عالم با طرح و اراده خدا دست به دست هم داده اند تا ما به وجود بیاییم.

یکی از مواردی که خداوند امر به تفکر کرده تفکر در عالم هستی است.یعنی هر کسی در حدّ و ظرفیت خودش باید فکر کند و ببیند که آیا یکی از موجودات این عالم برای شرّ قرار داده شده است؟وقتی انسان به این موضوع فکر می کند به این نتیجه می رسد که:

«وَ مٰا خَلَقْنَا السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا إِلاّٰ بِالْحَقِّ...». 17

همه موجودات عالم حق و تمام آن ها مفید هستند.

تقریبا،امروز همه می دانند که پاستور ثابت کرد اگر این موجودات غیر قابل دیدن نبودند،تحولی در زندگی بشر اتفاق نمی افتاد و از جمله، هیچ انگوری سرکه نمی شد و...خود این تحول ها لشکری دارد که آن ها را ایجاد می کند.

هرچه در عالم است منبع خیر است و ما محصول کل عالمیم.حالا باید در خودمان فکر کنیم و به رفتارهایمان که چقدر خیر هستیم و سعی کنیم مانند همه عالم منبع خیر باشیم؛زیرا اعضایی که به ما داده اند برای این نیست که 50-60 سال از آن ها تنها شر تولید کنیم.ما هم باید همسو با هستی منبع تولید خیر باشیم،در غیر این صورت،از کلعالم غریبه می شویم.از خدا بیگانه می شویم و از حقیقت خودمان بیگانه می شویم.

چشم را دادند تا مناظر زیبای هستی را ببینیم و مانند آنان که در هر حالی خدا را یاد می کنند در خلقت آسمان و زمین اندیشه کنیم و بگوییم:

ص:169

«اَلَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّٰهَ قِیٰاماً وَ قُعُوداً وَ عَلیٰ جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنٰا مٰا خَلَقْتَ هٰذٰا بٰاطِلاً سُبْحٰانَکَ فَقِنٰا عَذٰابَ النّٰارِ». 18

چشم را دادند مطالعه کنیم و از دیدن مناظر زیبای طبیعی لذت ببریم یا نیمه شب ها از سر شوق یا خوف گریه کنیم.مگر پروردگار نفرموده آتشی را که برای خودتان ساختید با یک قطره اشک از این دست خاموش می کنم؟ 19 این وظیفه چشم است.چشم را به ما ندادند با آن خیانت کنیم و به صورت نامحرمان خیره شویم و لذت ببریم و گمان کنیم کسی هم نمی فهمد،زیرا:

«یَعْلَمُ خٰائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ مٰا تُخْفِی الصُّدُورُ». 20

او چشم هایی را که به خیانت می نگرد و آنچه را سینه ها پنهان می دارند می داند.

خداوند هم خیانت نگاه ها را می داند و هم خیالاتی که بعد از آن نگاه در باطن انسان می گذرد را می فهمد.

فکر کنیم دست را برای چه به ما دادند؟برای دزدی و زدن انسان های بیگناه دادند یا برای نوشتن کتاب های مفید و دستگیری از فقرا و بچه های یتیم؟مگر نه این است که اگر دست نوازش بر سر کودک یتیمی بکشی،هر مویی که از زیر دستت رد می شود ثواب یک صدقه دارد و یک حسنه برایت می نویسند؟ 21 این دست را دادند تا بتوانی تکبیر عاشقانه ای در نماز بگویی یا به دعا برداری که:

«...رَبَّنٰا آتِنٰا فِی الدُّنْیٰا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنٰا عَذٰابَ النّٰارِ». 22

گوش را دادند تا صدای انبیاء و اولیاء و ائمه را بشنویم.به قرآن گوش دهیم و از صدای آبشار و چشمه و موسیقی های طبیعی لذت ببریم یا از آن برای آموختن علم و جستن راه هدایت استفاده کنیم:

-«...غضوا أبصارهم عما حرم الله علیهم،و وقفوا أسماعهم علی العلم النافع لهم...». 23

ص:170

-«اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولٰئِکَ الَّذِینَ هَدٰاهُمُ اللّٰهُ وَ أُولٰئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبٰابِ». 24

وظیفه شکم این است که از راه خوردن توانایی اعضاء و جوارح ما را تامین کند تا آن ها بتوانند کارهای مثبت انجام دهند.شهوت را به ما دادند که میل به ازدواج پیدا کنیم و از این ازدواج آرامش بیابیم و هستی مان از تولد فرزندانمان روشن شود.مگر از همین ازدواج ها نبوده که تمام پیامبران الهی و ائمه و اولیاء به وجود آمده اند؟همین نشان می دهد که شهوت جایگاه عظیمی در این خلقت دارد که متاسفانه به لجن و کثافت کشیده شده است.

این راه فکر کردن است.باید بدانیم چشم و گوش و دست و پا و شکم و شهوت و فرصت جوانی و زیبایی و...نعمت هایی الهی و جزئی از این عالم هستی اند که اختیارشان در دست ماست،ولی هدف از خلق آن ها همان است که در خلق خورشید و ماه و آسمان و زمین موجود بوده است.برای همین نباید آن ها را در مسیر ناصحیح به کار بگیریم.

ظاهری و چشم سر او بود،درحالی که انسان حواس باطنی و چشم قلبی هم دارد.نکته در این جاست که انسان بر اثر تفکر درباره خودش و هستی و همسویی با هدف خلقت حواس باطنی اش به کار می افتد و چیزهایی می بیند و می شنود و می گوید که دیگر گوش ها و چشم ها و زبان ها از آن عاجزند.رسول خدا می فرماید:

«من أخلص لله اربعین یوما فجر الله ینابیع الحکمة من قلبه علی لسانه». 27

هرکس چهل روز خود را برای خدا خالص کند و پاک نگهدارد چشمه های حکمت از قلبش بر زبانش جاری می شود.

ما هم اگر اهل فکر و همسویی با هدف خلقت باشیم و جود خود را تنها در راه خیر هزینه کنیم به چنین درک ها و فهم ها و کراماتی می رسیم.

اگر گوشمان همان گوشی باشد که خدا می خواهد چیزهای زیادی را می شنویم،چون پرده ها برای چنین گوشی کنار رفته اند.مطابق فرمایش قرآن،بعد از پاکی همه جانبه،گوش انسان اگر این صداها را در بیداری نشنود،در خواب می شنود. 28 البته،رسیدن به این مقام به این راحتی ها هم نیست ولی می شود شنید و دید.چون این صداها موجود است و مطابق قانون لاوازیه 29 از محالات است که این صدا در هوا نابود شود.

حالا گوش جان بسپاریم و دل به امیر المومنین بدهیم که لحظه ای وجودش را در راهی غیر از راه خدا خرج نکرد،بلکه صدای مبارکش را از ورای این همه سال در محراب مسجد کوفه بشنویم که به پروردگارش عرض می کرد:«مولای یا مولای،انت المولی و انا العبد و هل یرحم العبد الا المولی؟مولای یا مولای،انت العزیز و انا الذلیل و هل یرحم الذلیل الا العزیز؟مولای یا مولای،انت الحی و انا المیت و هل یرحم المیت الا الحی؟مولای یا مولای، انت القوی و انا الضعیف و هل یرحم الضعیف الا القوی؟...». 30

ص:172

- -رسول اللّه،صلی اللّه علیه و آله:لولا أن الشیاطین یحومون علی قلوب بنی آدم لنظروا إلی الملکوت. (بحار الانوار،ج 70،ص 59،ح 39)

-امام علی،علیه السلام،در دعا: إلهی هب لی کمال الانقطاع إلیک و أنر أبصار قلوبنا بضیاء نظرها إلیک حتی تخرق أبصار القلوب حجب النور،فتصل إلی معدن العظمة،و تصیر أرواحنا معلقة بعز قدسک. (إقبال الأعمال،ص 687)

-إمام علیه،علیه السلام: تکاد ضمائر القلوب تطلع علی سرائر العیوب. (غرر الحکم،4486)

(5).روایتی در این باره از امان صادق،علیه السلام،به ما رسیده که تصریح می کند همه موجودات این چشم را به صورت بالقوه دارند،ولی تنها در انسان و آن هم به صورت خاص در شیعیان این چشم به فعلیت رسیده است: «إنما شیعتنا أصحاب الأربعة الأعین:عینان فی الرأس،و عینان فی القلب،ألا و الخلائق کلهم کذلک،ألا إن إللّه عز و جل فتح أبصارکم و أعمی أبصارهم». کافی،ج 8،ص 215،ح 260.

(6).نحل،66.

(7).ملک،10.

(8).تحف العقول،ص 6 و 10؛السرائر،ج 3،ص 622؛محاسن،ج 1،ص 17؛وسائل الشیعه،ج 15،ص 208.

(9).

داوری تربیت از پیر طریقت بستان /کآدمی را بتر از علت نادانی نیست.

(10).یونس،90-91.

(11).یونس،91.

(12).نساء،17-18.آیه98 سوره یونس نیز به ایمانی این چنین اشاره می کند: «فَلَوْ لاٰ کٰانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهٰا إِیمٰانُهٰا إِلاّٰ قَوْمَ یُونُسَ لَمّٰا آمَنُوا کَشَفْنٰا عَنْهُمْ عَذٰابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ مَتَّعْنٰاهُمْ إِلیٰ حِینٍ».

(13).احقاف،15.

(14).شیخ طوسی،مصباح المتهجد،ص 586.

(15).مائده،105.

ص:174

(16).نحل،10-15.

(17).حجر،85.

(18)آل عمران،191.

(19).در زیارت امین اللّه می خوانیم: «اللهم إن قلوب المخبتین إلیک و الهة و سبل الراغبین إلیک شارعة و أعلام القاصدین إلیک واضحة و أفئدة العارفین منک فازعة و أصوات الداعین إلیک صاعدة و أبواب الاجابة لهم مفتحة و دعوة من ناجاک مستجابة و توبة من أناب إلیک مقبولة و عبرد من بکی من خوفک مرحومة و الاغاثة لمن استغاث بک موجودة و الاعانة لمن استعان بک مبذولة و عداتک لعبادک منجزة و زلل من استقالک مقالة و أعمال العاملین لدیک محفوظة و أرزاقک إلی الخلائق من لدنک نازلة و عوائد المزید إلیهم واصلة و ذنوب المستغفرین مغفورة و حوائج خلقک عندک مقضیة و جوائز اسلسائلین عندک موفرة و عوائد المزید متواترة،و موائد المستطعمین معدة و مناهل الظماء مترعة...». مصباح المتهجد،شیخ طوسی،ص 738.

در کتاب ذخیرة المعاد محقق سبزواری(ج 2،ص 357)آمده است: «...وروی الکلینی عن ابن ابی عمیر فی الحسن بابراهیم عن(منصور)صفور بن یونس عن محمد بن مروان عن ابی عبد اللّه،علیه السلام،قال:ما من مشی الا و له کیل و وزن الا الدموع فان القطرة یطفئ بحارا من نار فإذا اغر ورقت العین بمائها لم یرهق وجهها قتر و لا ذلة فإذا فاضت حرم اللّه علی النار ولو ان باکیا بکی فی امة لرحمو.و عن محمد بن مروان عن ابی عبد اللّه،علیه السلام،قال:ما من عین الا و هی باکیة یوم القیمة الا عینا بکت من خوف اللّه و ما اغر ورقت عین بمائها من خشیة اللّه عز و جل الا حرم اللّه عز و جل سائر جسده علی النار و لا فاضت علی خده فرهق ذلک الوجه قتر و لا ذلة و ما من شئ الا وله کی و وزن الا الدمعة فان اللّه عز و جل یطفی بالیسیر منها البحار من النار،فلو ان عبدا بکا فی امة لرحم اللّه عز و جل تلک الامة بکاء ذلک العبد و عن ابی حمزة عن ابی جعفر،علیه السلام،قال:ما من قطرة احب إلی اللّه عز و جل من قطرة دموع فی سواد اللیل مخافة من اللّه لا یراد بها غیره.و فی الحسن بابراهیم عن صالح بن رزین و محمد بن مروان و غیرهما عن ابی عبد اللّه،علیه السلام،-

ص:175

-قال:کل عین باکیة یوم القیمة الا ثلاثة اعین غضت من محارم اللّه و عین سهرت فی طاعة اللّه و عین بکت فی جوف اللیل من خشیة الله.و عن ابن ابی عمیر فی الحسن بابراهیم عن رجل من اصحابه قال:قال أبو عبد اللّه،علیه السلام،اوحی اللّه عز و جل إلی موسی،علیه السلام،ان عبادی لم یتقربوا إلی بشئ احب إلی من ثلاث خصال.

قال موسی:یا رب،و ما هن؟قال:یا موسی،الزهد فی الدنیا و الورع م المعاصی و البکاء من خشیتی.قال موسی:یا رب،فما لمن صنع ذا؟فأوحی اللّه عز و جل إلیه:یا موسی،اما الزاهدون فی الدنیا فی الجنة،و اما البکاؤن من خشیتی ففی الرفیع الاعلی لا یشارکهم احد،و اما الورعون عن المعاصی فانی افتش الناس و لا افتشهم.و عن علی بن ابی حمزة قال:قال أبو عبد اللّه،علیه السلام،لابی بصیر:ان خفت امرا یکون أو حاجة تریدها فابدأ باللّه فمجده واثن علیه کما هو اهله و صلی علی النبی صلی اللّه علیه و آله و اسئل حاجتک و تباک ولو مثل رأس الذباب.ان ابی،علیه السلام،کان یقول ان اقرب ما یکون العبد من الرب عز و جل و هو ساجد باک.و الاخبار فی فضل البکاء و التباکی کثیرة و فیما ذکرناه کفایة».

(20).غافر،19.

(21).این روایت از رسول خدا،امیر مومنان،و امام صادق نقل شده است:

فقه الرضا،علی بن بابویه،ص 172: «فقد روی عن النبی صلی اللّه علی و آله أنه قال:من مسح یده علی رأس یتیم ترحما له کتب اللّه له بکل شعرة مرت علیه یده حسنة».

-المقنع،شیخ صدوق،ص 71 و 71: «وروی عن أمیر المؤمنین علیه السلام أنه قال:ما من مؤمن و لا مؤمنة یضع یده علی رأس یتیم ترحما له،إلا کتب اللّه له بعدد کل شعرة مرت علیها یده حسنة».و قال أبو عبد اللّه علیه السلام:«ما من عبد مومن مسح یده علی رأس یتیم رحمة له،إلا أعطاه اللّه تبارک و تعالی بکل شعرة نورا یوم القیامة».

(22).بقره،201.

(23).نهج البلاغه،ج 2،ص 161.(خطبه متقین)

ص:176

(24).زمر،18.

(25).ر ک:الاحتجاج،شیخ طبرسی،ج 1،ص 63: «...قال اللّه عز و جل:یا ملائکتی، و انتم من جمیع ذلک بمعزل:لا شهوات الفحولة تزعجکم و لا شهوة الطعام تحفزکم و لا خوف من اعداء دینکم و دنیاکم تنحب فی قلوبکم و لا لابلیس فی ملکوت سماواتی و اراضی شغل علی اغواء ملائکتی الذین قد عصمتهم منهم.یا ملائکتی،فمن اطاعنی منهم و سلم دینه من هذه الآفات و النکبات فقد احتمل فی جنب محبتی ما لم تحتملوا و اکتسب من القربات إلی ما لم تکتسبوا».

نیز در این دو منبع:بحار الأنوار،ج 11،ص 137 و تفسیر إمام عسکری علیه السلام،ص 385.

(26).در روایتی از رسول خدا آمده است: «إن أحب الخلائق إلی اللّه عز و جل شاب حدث السن فی صورة حسنة جعل شبابه و جماله للّه و فی طاعته،ذلک الذی یباهی به الرحمن ملائکته،یقول:هذا عبدی حقا». ر ک:میزان الحکمه،ج 2،ص 1401.

(27).ابن فهد حلی،عدة الداعی،ص 218.این روایت از امیر المومنین نیز با کمی اختلاف ذکر شده است.ر ک:مسند زید بن علی،ص 384:«حدثنی زید بن علی عن ابیه عن جده عن علی علیه السلام قال:من أخلص للّه اربعین صباحا یأکل الحلال صائما نهاره قائما لیله اجری اللّه سبحانه ینابیع الحکمة من قلبه علی لسانه».

(28).در این باره کتب تفسیر در ذیل آیه «اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ کٰانُوا یَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْریٰ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ فِی الْآخِرَةِ» نکات ارزشمندی را براساس روایات بیان داشته اند.از جمله:

-التفسیر الصافی،فیض کاشانی،ج 2،ص 410: «...عن النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم هی فی الدنیا الرؤیا الصالحة یراها المؤمن لنفسه أو یری له،و فی الآخرة الجنة».

-التفسیر الأصفی،فیض کاشانی،ج 1،ص 517: «... (لَهُمُ الْبُشْریٰ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا) قال:هی الرؤیا الحسنة یراها المؤمن أو یری له. (وَ فِی الْآخِرَةِ) قال:هی بشارة المؤمن عند الموت بالمغفرة.و فی روایة:بالجنة». -

ص:177

-تفسیر نور الثقلین،شیخ حویزی،ج 2،ص 309: «...و اتی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله رجل من اهل البادیة له جسم و جمال،فقال:یا رسول اللّه،اخبرنی عن قول اللّه عز و جل:الذین آمنوا و کانوا یتقون لهم البشری فی الحیوة الدنیا و فی الآخرة فقال:اما قوله:لهم البشری فی الحیوة الدنیا،فهی الرؤیا الحسنة یراها المؤمن فیبشر بها فی دنیاه،و اما قوله عز و جل:فی الاخرة فانها بشارة المؤمن یبشر بها عند موته ان اللّه عز و جل قد غفر لک و لمن یحملک إلی قبرک».

-تفسیر المیزان،علامه طباطبائی،ج 10،ص 98: «... (الَّذِینَ آمَنُوا وَ کٰانُوا یَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْریٰ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ فِی الْآخِرَةِ) فقال رسول اللّه صلی اللّه علی و آله و سلم:أما قوله: (لَهُمُ الْبُشْریٰ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا) فهی الرؤیا الحسنة تری للمؤمن فیبشر بها فی دنیاه،و أما قوله: (وَ فِی الْآخِرَةِ) فإنها بشارة المؤمن عند الموت ان اللّه قد غفر لک و لمن حملک إلی قبرک.أقول:و فی هذا المعنی روایات کثیرة من طرق اهل السنة و رواها الصدوق مرسلا و قوله:(تری للمؤمن)بصیغة المجهول أعم من أن یراها هو نفسه أو غیره و قوله:(عند الموت)قد أضیف إلیه فی بعض الروایات البشری یوم القیامة بالجنة.و فی المجمع فی قوله: (لَهُمُ الْبُشْریٰ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ فِی الْآخِرَةِ) عن ابی جعفر علیه السلام فی معنی البشارة فی الدنیا:الرؤیا الصالحة یراها المؤمن لنفسه أو تری له،و فی الاخرة الجنة و هی ما یبشرهم به الملائکة عند خروجهم من القبور،و فی القیامة إلی أن یدخلوا الجنة یبشرونهم حالا بعد حال.أقول:و قال بعد ذلک:وروی ذلک فی حدیث مروی عن النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم انتهی،وروی مثله عن الصادق علیه السلام و رواه القمی فی تفسیره مضمرا.و فی تفسیر البرهان عن ابن شهراشوب عن زریق عن الصادق علیه السلام فی قوله تعالی: (لَهُمُ الْبُشْریٰ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا) قال:هو أن یبشراه بالجنة عند الموت یعنی محمدا و علیا علیهما السلام.و فی الکافی بإسناده عن أبان بن عثمان عن عقبة أنه سمع أبا عبد اللّه علیه السلام یقول:إن الرجل إذا وقعت نفسه فی صدره رأی.قلت:

جعلت فداک!و ما یری؟قال:یری رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم فیقول-

ص:178

-له رسول اللّه:أنا رسول اللّه أبشر!ثم قال:ثم یری علی بن ابی طالب علیه السلام فیقول:أنا علی بن ابی طالب الذی کنت تحب أما لا نفعنک الیوم».

(29).لاوآزیه،آنتوان لوران دو(پاریس،1743-1794 م).کاشف و دانشمند شیمی و فیزیک و اقتصاددان فرانسوی.وی از بنیان گذاران شیمی نوین و بانی نامگذاری عناصر و موارد شیمیایی است.لاوآزیه هوا را تجزیه کرده،عناصر مرکبه آن را شناخت و بدین وسیله گاز اکسیژن را کشف نمود،لزوم و اهمیت آن را در عمل احتراق نشان داد و به ترکیب کردن هوا از عناصر اولیه آن موفق شد.این کشف لاوآزیه دانش«ترموشیمی»را پایه گذاشت.وی قانون«پایداری ماده»را بدین سان اظهار کرد:هیچ چیز از بین نمی رود و هیچ چیز به وجود نمی آید،بلکه ماده پیوسته تغییر شکل می دهد.وی همچنین آب را تجزیه و سپس آن را از مواد اولیه اش ترکیب کرد.در فیزیک،نخستین اندازه گیری های کالریمتری را انجام داد.در مقام عضویت«انجمن رواج سیستم متری»کارهای او در تنظیم و ترویج دستگاه متری با ارزش است.روش تحقیق و بررسی لاوآزیه در وزن کردن مواد و عناصر شیمیایی او را به این نتیجه رساند که عناصر و مواد شیمایی،در هنگام ترکیب،وزن خود را از دست نمی دهند این کشف در پیشرفت شیمی اثر بسیار گذاشت.لاوآزیه نظریه نیوتن را درباره این که الماس کربن خالص است ثابت کرد.وی در پیشرفت آموزش همگانی کوشش هایی نشان داد،برنامه ای در این زمینه ارائه کرد و عضو«انجمن رواج آموزش همگانی»گردید.در نتیجه بررسی های او،مبنای شیمی فیزیولوژی ریخته شد.او درباره تنفس چنین اظهار نظر کرده:نفس کشیدن تنها یک عمل ساده احتراق کربن نیست،بلکه در آن هیدروژن قابل سوخت که در ترکیب بخار آب است نیز وظیفه ای دارد.لاوازیه روش فیزیکوشیمیایی را در بررسی های زیست شناسی به کار برد.وی بسیاری از ترکیبات جدید شیمی را به دست آورد.لاوآزیه علاوه بر پیشرفت دادن شیمی و فیزیک،در مسائل اقتصادی و مالی نیز بررسی هایی داشت و در مقام مدیریت بانک اعتبارات فرانسه،از تورم پول پیش گیری کرد.تألیفات و کتاب های مهم وی از این قرارند:ثروت های زیرزمینی امپراطوری فرانسه؛دوباره-

ص:179

-طبیعت آب؛تعرق جانوران؛آزمایش الماس؛درباره احتراق فسفر و گوگرد؛درباره حل جیوه در اسید نیتریک؛درباره اسید کربنیک.لاوآزیه در زمان انقلاب کبیر فرانسه از سال 1789 تا 1794 م به هواداری از رژیم مشروطه سلطنتی برخاست و به همین جهت به دست انقلابیون دستگیر و پس از محاکمه با گیوتین اعدام گردید.

ر ک:فرهنگ فارسی معین،ج 6،مدخل لاوازیه.

(30).مناجات امیر المومنین در مسجد کوفه.ر ک:شهید اول،المزار،ص 249.

ص:180

ص:181

بسم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و صلّ علی محمّد و آله الطاهرین.

دعوت به تفکر پربارترین و با منفعت ترین توصیه وجود مقدس حضرت حق به انسان و مهم ترین دعوت انبیاء خدا و ائمه طاهرین و اولیاء خاص پروردگار است.

قرآن وقتی می خواهد ویژگی های خاص بندگان خدا را بیان کند،از ویژگی مهم تفکر در آن ها یاد می کند و آن ها را «أُولِی الْأَلْبٰابِ» 1 یعنی صاحبان خرد می خواند.

براساس فرمایش امام صادق،علیه السلام،پروردگار عالم عنایتی ویژه به گوهر عقل دارد.مرحوم کلینی در کتاب با عظمت کافی از ایشان روایت می کند:

«إن الله خلق العقل...فقال:و عزتی و جلالی،ما خلقت شیئا أحسن منک أو أحب إلی منک،بک آخذ و بک اعطی». 2

وقتی خداوند عقل را آفرید،فرمود:در تمام هستی،آفریده ای محبوب تر از تو نیافریدم.هر معامله پاک و ملکوتی ای در قیامت با کسی

ص:183

داشته باشم یا هر عذابی برای کسی مقرر کنم فقط به خاطر توست.

فعالیت های مختص توست که انسان را به من می رساند و تعطیلی و اسارت توست که صاحبش را به دوزخ رهسپار می کند.

انسان وقتی از عقل جدا شود و در پی شهوات 3 برود عقلش تعطیل می شود و از او همان«مابقی»می ماند که سایر حیوانات هم دارند و مولانا به آن اشاره می کند:

ای برادر تو همه اندیشه ای مابقی خود استخوان و ریشه ای.

4 پس،این که پروردگار و انبیاء و اولیاء او انسان را به اندیشیدن دعوت می کنند دلالت بر اهمیت مساله تفکر دارد،زیرا انسان به هر درجه یا کمالی رسیده از راه تفکر صحیح رسیده است.همه انبیای الهی قبل از نبوتشان اهل فکر بوده و طبق فرمایش امام صادق،علیه السلام،عقل آنان در میان امت هایشان پخته ترین و کامل ترین عقل ها بوده است. 5

عالم وجود داشته که قران از او نام برده است،بلکه پروردگار از باب نمونه این قارون 6 را مثال زده تا به ما بفهماند هرکس چنین فرهنگی داشته باشد قارون است؛حالا اسم این شخص ممکن است تقی،علی، حسن یا چیز دیگری باشد.اسم افراد در این میان موضوعیت ندارد، فرهنگ آن ها مهم است.

و ناگهان،عصا تبدیل به اژدهایی عظیم شد که با سرعت حرکت می کرد.موسی از دیدن این اژدها آن قدر ترسید که به فرمایش برخی دیگر از آیات قرآن پا به فرار گذاشت. 7 آن گاه خطاب رسید:

«قٰالَ خُذْهٰا وَ لاٰ تَخَفْ سَنُعِیدُهٰا سِیرَتَهَا الْأُولیٰ».

آن را بگیر و مترس.بی درنگ آن را به صورت اولش در می آوریم.

موسی دست برد و آن را گرفت و اژدها به همان چوبدستی معمولی پیشین بدل شد.خداوند دوباره به او فرمود:

«وَ اضْمُمْ یَدَکَ إِلیٰ جَنٰاحِکَ تَخْرُجْ بَیْضٰاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ....».

و دستت را در گریبانت کن تا بدون هیچ عیبی سفید و درخشان بیرون آید.

وقتی حضرت دستش را از گریبان در آورد،از سر انگشتان دستش نور سپید شادکننده ای درخشیدن گرفت.بدین ترتیب،موسی مامور شد با این معجزه ها به مصر برود و فرعون و فرعونیان را از طغیان و سرکشی برحذر دارد،زیرا خداوند به کافر بودن و کافر ماندن بندگانش راضی نیست:

«إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ اللّٰهَ غَنِیٌّ عَنْکُمْ وَ لاٰ یَرْضیٰ لِعِبٰادِهِ الْکُفْرَ». 8

اگر کافر شوید،زیانی به خدا نمی رسانید،زیرا خدا از شما بی نیاز است.و کفر را برای بندگانش نمی پسندد....

انبیاء الهی آمده اند انسان را اهل فهم کنند و هیچ کار دیگری هم به کسی ندارند.هیچ کدام از این 124 هزار پیغمبر به مردم نگفتند ویزیت ما را بدهید یا یک متر زیمن به نام ما کنید یا خانه برای بچه های ما بسازید،بلکه همگی به مردم گفتند ما از شما اجر زحماتمان را نمی خواهیم،زیرا اجر ما با خداست:

«لا اسئلکم علیکم من اجر». 9

تنها خواسته آن ها این بود که انسان ها خود را از جهنم نجات دهند و

ص:186

اهل بهشت شوند.در عوض،به خاطر چنین دعوتی،مردم آن ها را کشتند و در چاه انداختند و به فرموده امام باقر،بعضی از آن ها را زنده زنده آتش زدند و خاکستر کردند.جرمشان هم این بود که می گفتند عقل را به کار بگیرید و اهل فهم باشید و اهل دوزخ نباشید.

می کند خیلی قدرتمند است.سال گذشته،در یکی از کشورهایی که جزو رده های اول کشاورزی است،ملخ ها در عرض چند دقیقه تمام مزارع کشاورزی را نابود کردند و کاری هم از دست کسی برنیامد.کدام تمدن و کدام قدرت و کدام پیشرفت؟قرآن می گوید:

«وَ خُلِقَ الْإِنْسٰانُ ضَعِیفاً». 11

انسان ضعیف آفریده شده است.

تمام زندگی فرعونیان را شپش فرا گرفته بود و نمی دانستند چه باید بکنند.لذا،به موسی گفتند:به شپش ها بگو بروند،ما ایمان می آوریم.

موسی به شپش ها دستور داد بروند،اما آن ها دوباره گفتند:این هم جادوی دیگر موسی بود.

آخرین نفر از سپاه فرعون وارد آب شد،خدا نیز به آب دستور داد آن ها را در خود بگیرد و بدین ترتیب،همه آن ها در آب غرق شدند.

بعد از این جریان که حضرت بنی اسرائیل را به سوی خدا هدایت کرد و از غلتیدن به پرستش بت ها رهایی داد،به دستور خدا برای سی شب راهی کوه طور شد.

«وَ وٰاعَدْنٰا مُوسیٰ ثَلاٰثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْنٰاهٰا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقٰاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً...». 13

و با موسی سی شب وعده گذاشتیم و آن را با افزودن ده شب کامل کردیم.پس،میعادگاه پروردگارش به چهل شب پایان گرفت....

ولی وقتی حضرت دوباره به نزد آنان برگشت،دید مردم گوساله پرست شده اند.

«وَ إِذْ أَخَذْنٰا مِیثٰاقَکُمْ وَ رَفَعْنٰا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا مٰا آتَیْنٰاکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اسْمَعُوا قٰالُوا سَمِعْنٰا وَ عَصَیْنٰا وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَمٰا یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمٰانُکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ». 14

و یاد کنید زمانی که از شما برای پیروی از موسی پیمان گرفتیم و کوه طور را بالای سرتان برافراشتیم و گفتیم آنچه را(تورات)به شما دادیم با قوت و قدرت دریافت کنید و دستورهای ما و پیامبرتان را بشنوید.به ظاهر گفتند شنیدیم و در باطن گفتند نافرمانی کردیم.و به سبب کفرشان دوستی گوساله با دل هایشان درآمیخت.بگو اگر شما مومن هستید و ایمانتان شما را به این همه ظلم و جنایت و فساد فرمان می دهد پس بد چیزی است آنچه ایمانتان به آن فرمان می دهد.

تمایل فکر انسان به بدی ها روح و قلب را نیز فاسد می کند،همان گونه که دل بنی اسرائیل را به گوساله ای متمایل کرد.این نتیجه نداشتن فکر و تمایل شدید انسان به دنیاست و در این داستان همین مساله است که تعجب دارد.گرایش های ما به خدا و غیر خدا با همه شدت و ضعف هایی که دارد نتیجه همین بی فکری ها و نفهمی ها و تمایلات قلب و روح بیمار است.

ص:190

باید این معنا را لمس کنیم و به خود بقبولانیم که در این عالم،تنها یک فرمان است که مطاع است و کسی نمی تواند از آن سرپیچی کند و لذا در تشهد هر نمازی از سر اعتقاد بگوییم:

«اشهد ان لا اله الا اللّه وحده لا شریک له».

هیچ کس در این عالم کاره ای نیست.کسی در این عالم«من»نیست.

رستم ها،اسفندیارها،افراسیاب ها،رئیس جمهورها،وکیل ها،وزیرها،و همه کسانی که سینه هاشان را جلو می دهند،چنان روی سنگ مرده شورخانه می خوابانند که کسی باور نمی کند خودشان هستند.مگر فرعون نبود که جنازه بی مقدارش را از آب بیرون انداخت تا مایه عبرت دیگران باشد؟

وقت آن است که باور کنیم تنها یک نفر در جهان فرمان می راند و دلمان را هم به غیر او خوش نکنیم.مگر نمی دانیم که دل به هرکس خوش کنیم از همان دل ناخوش می شویم؟بیایید یک راه را برویم.یک نفر را ببینیم.به یک نفر فکر کنیم و مطمئن باشیم هرچه داریم از اوست و اگر بخواهد،در یک لحظه همه چیزمان را می تواند بگیرد.

یک روز،خودش برای من تعریف می کرد که مرا به شهری برای سخنرانی دعوت کردند،ولی جای مناسبی نداشتند.لذا،یک زمین بسیار بزرگ چمن را برای جلسه انتخاب کردند و شاید نصف مردم آن شهر- که در آن زمان چهل هزار نفر جمعیت داشت در ان مجلس شرکت می کردند.از قضا،روحانی پیر هشتاد ساله ای هم بود که از قدیم برای مردم این شهر منبر می رفت و خیلی مورد احترام بود.البته پای منبرش بیست یا بیست وپنج نفر بیشتر نمی نشستند.ایشان را هم دعوت کرده بودند تا قبل از منبر من منبر برود.قرار هم این بود که ایشان تا ساعت نه شب منبر برود.

چون در آن شهر منبر دیگری نداشتم،یک شب ساعت هشت ونیم به مجلس رفتم.این شیخ هم منبر بود و خواسش به ساعت نبود که از نه گذشته است و طولش داد.من هم که بعد از گذشت مدتی کلافه شده بودم در باطنم گفتم:پیرمرد خیال کرده این جمعیت برای او جمع شده! تو هشتاد سال این جا منبر رفتی،پنجاه نفر هم پای منبرت نیامدند.حالا برای چه چسبیده ای به این منبر؟این جمعیت برای من آمده اند.با این ریش سفیدش حیا نمی کند وقت مردم را می گیرد!

ساعت حدود نه وبیست دقیقه بود که شیخ از منبر آمد پایین و من رفتم که منبر را شروع کنم.در راه رفتن،ما معمولا به هم برمی خوردیم ولی آن شب چون کمی عصبانی و ناراحت بودم،مقداری راهم را کج کردم تا او را نبینم.

رفتم بالای منبر،ولی به جان حضرت سید الشهداء،هرچه فکر کردم در این 20 سال اول منبر چه می گویم و چطور شروع می کنم،یادم نیامد.

هرچه به ذهنم فشار آوردم نه بسم اللّه یادم آمد نه حتی یک روایت یا آیه.مردم مرا نگاه می کردند و صلوات می فرستادند و من هم مردم را.

ص:192

خلاصه،به بهانه این که عرقم را پاک کنم،عبایم را کشیدم روی صورتم و گفتم:خدایا،با همه وجود غلط کردم.آبروی مرا نبر،من اشتباه کردم! و ناگهان،تمام محفوظاتم برگشت.

این درسی است از دنیا بر دنیا.چقدر خوب است ما هم اهل فکر باشیم و زود بفهمیم کارها از کجا خراب شده و از چه رو درست می شوند!چقدر خوب است یقین کنیم که همه چیز تحت اختیار و قدرت اوست و اگر او بخواهد و تمام دنیا نخواهند،این نخواستن تاثیری در اراده او ندارد.در سوره یونس آمده است:

«وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللّٰهُ بِضُرٍّ فَلاٰ کٰاشِفَ لَهُ إِلاّٰ هُوَ وَ إِنْ یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلاٰ رَادَّ لِفَضْلِهِ». 15

و اگر خدا گزند و اسیبی به تو رساند،آن را جز او برطرف کننده ای نیست.و اگر خیری برای تو بخواهد فضل وبخشش او را دفع کننده ای نیست.

خوش به حال آن ها که با خدا و برای خدا زندگی می کنند و منیّت در کارشان نیست و خداوند هم خیر آن ها را می خواهد.

این چه شخصیتی است که امام معصوم به یاران جد شهیدش می دهد؟ مگر این ها که بودند؟اصلا چه اتفاقی در درون یک انسان روی می دهد که او را تبدیل حضرت علی اکبر می کند؟چطور یک انسان قمر بنی هاشم می شود؟چگونه یک کاسب مسلم بن عوسجه و دیگری حبیب بن مظاهر می شود؟

این زندگی ها و این افراد باید انگیزه های تفکر برای ما باشند.راه خدا به وسیله فکر پیموده می شود و انسان از راه فکر رنگ خدا و اولیای او را به خود می گیرد.

ص:194

-قصص،31: «وَ أَنْ أَلْقِ عَصٰاکَ فَلَمّٰا رَآهٰا تَهْتَزُّ کَأَنَّهٰا جَانٌّ وَلّٰی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ یٰا مُوسیٰ أَقْبِلْ وَ لاٰ تَخَفْ إِنَّکَ مِنَ الْآمِنِینَ» عصایت را بیفکن!هنگامی که(عصا را افکند و)دید همچون ماری با سرعت حرکت می کند،ترسید و به عقب برگشت،و حتّی پشت سر خود را نگاه نکرد!ندا آمد:برگرد و نترس،تو در امان هستی!

(8).زمر،7.

(9).مفهوم این عبارت در آیات زیر مشاهده می شود:

- فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَمٰا سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاّٰ عَلَی اللّٰهِ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ.

- وَ مٰا تَسْئَلُهُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ هُوَ إِلاّٰ ذِکْرٌ لِلْعٰالَمِینَ.

- قُلْ مٰا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلاّٰ مَنْ شٰاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلیٰ رَبِّهِ سَبِیلاً.

- وَ مٰا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاّٰ عَلیٰ رَبِّ الْعٰالَمِینَ. (چهار بار)

- قُلْ مٰا سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلاّٰ عَلَی اللّٰهِ وَ هُوَ عَلیٰ کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ.

(10).مثنوی معنوی،دفتر چهارم،بیت 783.در این معنا،مولوی مطالب مهمی را از زبان سلیمان خطاب به بلقیس بیان می کند:

جمله ذرات زمین و آسمان لشکر حق اند گاه امتحان

باد را دیدی که با عادان چه کرد؟ آب را دیدی که در طوفان چه کرد؟

آنچه بر فرعون بزد آن بحر کین و آنچ با قارون نموده ست این زمین

و آنچه آن بابیل با آن پیل کرد و آنچه پشّه کله نمرود خورد

و آنک سنگ انداخت داودی به دست گشت شصّد پاره و لشکر شکست

سنگ می بارید بر اعدای لوط تا که در آب سیه خوردند غوط

گر بگویم از جمادات جهان عاقلانه یاری پیغامبران

مثنوی چندان شود که چل شتر گر کشد،عاجز شود از بار پر

دست بر کافر گواهی می دهد لشکر حق می شود،سر می نهد

ای نموده ضد حق در فعل درس در میان لشکر اویی،بترس

-

ص:196

-

جزو جزوت لشکر او در وفاق مر ترا اکنون مطیع اند از نفاق

گر بگوید چشم را:کو را فشار درد چشم ار تو برآرد صد دمار

ور به دندان گوید او:بنما وبال پس ببینی تو ز دندان گوشمال

باز کن طب را،بخوان باب العلل تا ببینی لشکر تن را عمل

چونک جان جان هر چیزی ویست دشمنی با جان جان آسان کیست؟

(11).نساء،28.

(12).اعراف،138.

(13).اعراف،142.این معنا در آیه51 سوره بقره نیز هست: «وَ إِذْ وٰاعَدْنٰا مُوسیٰ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظٰالِمُونَ».

(14).بقره،93.

(15).یونس،107.در آیه17 سوره انعام هم می خوانیم: «وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللّٰهُ بِضُرٍّ فَلاٰ کٰاشِفَ لَهُ إِلاّٰ هُوَ وَ إِنْ یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلیٰ کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ».

(16).مربوط به زیارت وارث است که ائمه،علیهم السلام،آن را می خوانند.

ص:197

ص:198

ص:200

بسم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و صلّ علی محمّد و آله الطاهرین.

زیباترین و پرمنعفت ترین فرمان خداوند به انسان امر به اندیشیدن است.

قرآن کریم،در سوره مبارکه سبأ،سرنوشت قومی را مطرح می کند که نخواستند از عقل و فکر خود،این نعمت های بزرگ حق تعالی،به خوبی بهره ببرند.آن ها تمام زندگی و موجودیت خود را در برآورده کردن خواسته های شکم و شهوت خلاصه کرده بودند.کورشان هم کشور بسیار آبادی بود که قرآن از آن به «بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ» تعبیر کرده است.

«لَقَدْ کٰانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتٰانِ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمٰالٍ کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ». 1

یقینا برای قوم سبا در جای اقامتشان نشانه ای از قدرت و رحمت خدا وجود داشت:دو باغ از طرف راست و چپ.گفتیم:از رزق و روزی پروردگارتان بخورید،و برای او سپاسگزاری کنید،سرزمینی خوش و دلپذیر دارید،و پروردگاری بسیار آمرزنده.

چنان که از این آیات استفاده می شود خیابان ها و کوچه های این شهر از دو طرف پر از درختان میوه بود و از انواع نعمت های مادی و معنوی

ص:201

برخوردار بودند، 2 ولی به کفران آن ها برخاستند و نخواستند فکر کنند،نه درباره نعمت ها و نه درباره خودشان.قرآن مجید خبر می دهد که بر کرانه این شهر سدّ پر آبی قرار داشت که باغ ها و مزارع خود را با آن آبیاری می کردند و دلل سرسبزی سرزمینشان هم همین بود.اما بعد از این که معلوم شد آن ها نمی خواهند مجموعه نعمت های خدا را در راه مثبت هزینه کنند و به کفران نعمت ادامه می دهند،به موش های آبی(عرم) 3 دستور داده شد زیر دیواره سد را با داندان هایشان بجوند.در نتیجه،سد مقاومتش را از دست داد و تمام منطقه را سیل ویرانگری در بر گرفت و از میان برد و این بلده طیبه تبدیل به کویر خشک و لم یزرعی شد که غیر از درختان بی میوه و پر خار چیزی در آن وجود نداشت:

«فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنٰا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْنٰاهُمْ بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَوٰاتَیْ أُکُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَیْ ءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِیلٍ. ذٰلِکَ جَزَیْنٰاهُمْ بِمٰا کَفَرُوا وَ هَلْ نُجٰازِی إِلاَّ الْکَفُورَ». 4

ولی آنان از سپاسگزاری در برابر نعمت،و از فرمان ها او و دعوت پیامبرشان روی گرداندند،در نتیجه سیل ویرانگر«عرم»را بر ضد آنان جاری کردیم که دو باغ آباد راست و چپ منطقه را نابودکرد،و ما آن دو باغ پر حاصلشان را به دو باغستان تبدیل کردیم که دارای میوه هایی تلخ و درختان شوره گز و چیزی اندک از درخت سدر بود.این سیل ویرانگر را در برابر کفرشان به آنان کیفر دادیم.آیا جز کفران کننده را کیفر می دهیم.

تا آن جا که از قرآن دانسته می شود و آخرین جمله آیه فوق به آن اشاره می کند هر انسان یا جامعه بی فکری به چنین عاقبت های سوئی مبتلا می شود،منتهی شکل این عاقبت های سوء با هم فرق می کند.جمعی را سیل،جمعی را زلزله و گروهی دیگر را قحطی نابود می کند؛جمعی هم با این که زنده می مانند ولی چنان در مضیقه و مشکل قرار می گیرند که به هیچ وجه روی راحتی را نمی بینند و مرگ به مراتب از زندگی آنان بهتر است. 5

ص:202

به هدف معینی به جریان بیندازد تا بتواند خود را در راه حق قرار دهد و به خدا متصل سازد.قرآن می فرماید:

«قُلْ إِنَّمٰا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحیٰ إِلَیَّ أَنَّمٰا إِلٰهُکُمْ إِلٰهٌ وٰاحِدٌ فَمَنْ کٰانَ یَرْجُوا لِقٰاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صٰالِحاً وَ لاٰ یُشْرِکْ بِعِبٰادَةِ رَبِّهِ أَحَداً». 6

بگو:جز این نیست که من هم بشری مانند شمایم که به من وحی می شود که معبود شما فقط خدای یکتاست؛پس کسی که دیدار پاداش و مقام قرب پروردگارش را امید دارد،باید کاری شایسته انجام دهد و هیچ کس را در پرستش پروردگارش شریک نکند.

این آیه به صراحت تکلیف انسان را معین می کند؛یعنی هرکس به راستی به خدا اعتاد دارد باید خود را در راه حق قرار دهد و عمل صالح- که همان به کارگیری نعمت های خدا را راه حق است انجام دهد.

به طور کلی،هیچ حرکتی بدون فکر ممکن نیست؛خواه از نوع عمل صالح باشد و خواه از نوع غیر صالح.امیر مومنان در این باره خطاب به کمیل می فرماید:

«یا کمیل،ما من حرکة الاّ و انت فیها محتاج بالمعرفة». 7

ای کمیل،هیچ حرکتی نیست مگر آن که تو در آن نیازمند شناخت و معرفت هستی.

ازاین رو،این آیه آیه مهمی است که راه را نشان می دهد و معنی ساده اش این است که اگر فکر کنید به نتیجه می رسید و مسأله حق بودن خلقت مانند روز برای شما روشن می شود.

«أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ...».

آیا تا به حال پیش خودتان درباره این موضوع فکر نکرده اید که خلقت هیچ چیز باطل و بیهوده نیست و همه چیز بر مدار حق است؟اگر فکر کنید پاسخ آن را به راحتی به دست می آورید.به نظر می رسد تکرار موضوع حق بودن خلقت در قرآن برای بیدار کردن انسان ها از خواب غفلت و توجه دادن آنان به بینش های غلطشان در زندگی بوده است.

آیات از این است:

«مٰا خَلَقْنَا السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا إِلاّٰ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ السّٰاعَةَ لَآتِیَةٌ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ». 8

-«مٰا خَلَقْنَا السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا إِلاّٰ بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّی وَ الَّذِینَ کَفَرُوا عَمّٰا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ». 9

-«مٰا خَلَقْنَا السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا لاٰعِبِینَ. مٰا خَلَقْنٰاهُمٰا إِلاّٰ بِالْحَقِّ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ». 10

-«هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیٰاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنٰازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسٰابَ مٰا خَلَقَ اللّٰهُ ذٰلِکَ إِلاّٰ بِالْحَقِّ یُفَصِّلُ الْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ». 11

ص:205

-«اَلَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّٰهَ قِیٰاماً وَ قُعُوداً وَ عَلیٰ جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنٰا مٰا خَلَقْتَ هٰذٰا بٰاطِلاً سُبْحٰانَکَ فَقِنٰا عَذٰابَ النّٰارِ». 12

-«أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّمٰا خَلَقْنٰاکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنٰا لاٰ تُرْجَعُونَ». 13

نتیجه این که خدا تمام آسمان ها و زمین و آنچه را که بین آن هاست- که یکی از آن ها خود ما باشیم را باطل و برای سرگرمی نیافریده است.

تمام برنامه های پروردگار براساس علم و عدل و حکمت و صدق محض است و هیچ چیزی جز به حق خلق نشده است:در حقیقت،تمام موجودات عالم جلوه ای از نور و علم و عدالت و رحمت الهی اند و انسان هم یکی از همان موجودات است.این همان بینشی است که قرآن می خواهد انسان بر اثر تفکر بدان دست یابد.

طلوع حق باشد،کجا باید مصرفش کند؛برای این که پا افق طلوع حق باشد،کجا باید برود و....انبیاء الهی تمام این ها را یاد می دهند و می گویند برای این که قلب افق طلوع حق باشد،باید زلف آن را به پروردگار،به قیامت،به انبیاء،و به قرآن گره زد؛یعنی دل تبدیل به کشور توحید،جلوه گاه انبیاء و ائمه،جلوه گاه ایمان و معرفت شود و نفس انسان صفحه ای شود برای ثبت حسنات و فضائل اخلاقی و از افق آن،تواضع و مهربانی،نرمی و خوش خلقی،صدق و صفا و کرامت،و در نهایت ولایت ظهور کند.

آن عضو را به شکل اولش باز می گرداند.این قدرت ولایت کلیه است.

شاید ما نتوانیم به چنین ولایتی برسیم،ولی می توانیم ولایت جزئیه داشته باشیم.رسیدن به آن هم گرچه آسان نیست،محال هم نیست.باید باور داشت و تلاش کرد و مفهوم ولایت را درست درک کرد.

نقل است که یک روز جوانی عصای تراش خورده و آراسته ای را نزد حضرت مسیح آورد و به حضرت گفت:من این چوب را می اندازم،شما آن را به اژدها تبدیل کنید.حضرت فرمود:این چوب نبود که اژدها می شد.اشتباه تو این است که خیال می کنی چوب اژدها می شده.چیزی که چوب را اژدها می کرد دست موسی بود.آن دست را پیدا کن!آن وقت دیگر لازم نیست پیش من بیایی،هر چوبی را بیندازی اژدها می شود. 14 اشتباه تو این است که اژدها شدن را خاصیت چوب دیدی،در حالی که دستی که به دست قدرت ملکوت عالم وصل بود آن را اژدها می کرد.

به این نوع تصرفات ولایت کلیه می گویند و این حداقل برای ما مسأله ثابت شده ای است و در قرآن مصادیق زیادی دارد.از آن هایی که این مطلب را قبول ندارند هم باید پرسید:اگر این ها ولایت(به معنی تصرّف در تکوین به اذن خدا)نیست،پس چیست؟

خود دست این زن را لمس کرد.ناگهان،دست او به پشت دست آن زن چسبید و جدا نشد.

طواف قطع شد و مردم آن ها را پیش حاکم مکه آوردند.علمای اهل سنت هم جمع شدند تا حکم مساله را مشخص کنند ولی هرکدام نظری داشتند.یکی می گفت دست زن نباید آسیب ببیند،ولی دست جوان اگر آسیب ببیند اشکالی ندارد.در حقیقت،نظرشان این بود که دست جوان را با خنجر تیزی از مچ قطع کنند تا دستش دست زن را رها کند.عده ای دیگر نظرشان این بود که چنین حکمی در فقه وجود ندارد و قطع انگشت مربوط به سرقت است و شامل این موضوع نمی شود.در نهایت، علمای اهل سنت گفتند:جناب حاکم،اگر حسین بن علی در مکه است حکم مساله را از ایشان بپرسید.ما هیچ کدام عقلمان به جایی نمی رسد! سؤال کردند و معلوم شد وجود مبارک ابی عبد اللّه آن سال به حج مشرف شده اند.لذا به خانه حضرت رفتند و مشکل مهمی پیش آمده و همه در حل آن درمانده شده اند.

به هرحال،ابی عبد اللّه به محکمه آمدند.از ایشان سوال کردند:چه کار باید کرد،این دست را باید قطع کرد؟فرمود:نه!گفتند:پس حکمتان چیست؟حضرت فقط نگاهی به این دست ها کرد و آن ها را از هم جدا کرد.سپس فرمود:این حکم من است!به جوان هم فرمود:از کاری که کردی توبه کن!و درباره او هم حکم کرد که کاری به او نداشته باشند. 15

به راستی،گاهی اوقات درماندگی هایی در دنیا پیدا می شود که کلید حلش در دست کسانی است که ولایت کلیه یا ولایت جزئیه دارند.ما هم که عمری است شیطان رهایمان نمی کند و به ما جسبیده،نیازمند آن نگاه هستیم،مگر ولایت کلیه باید به دادمان برسد.

این نمودی از ولایت کلیه است و کسی که تمام نعمت های بیرونی و

ص:209

نعمت های وجود خودش را هماهنگ با یکدیگر برای خدا و در راه او به کار گرفته است می تواند جلوه گاه چنین ولایتی باشد.

و طوفان همه در اختیار خدایند و بی اذن او کاری نمی کنند.بعد، همان طور که نشسته بود عبایش را تا کرد و مانند این که بخواهد پشه ای را دور کند به باد اشاره کرد.یک مرتبه،باد ایستاد و هوا آرام گرفت.

سپس،به آن تاجر گفت:دیگر گریه نکن،چون به مقصد می رسیم و نمی میریم!

این جلوه ای از ولایت جزئیه است که از بعضی بندگان صالح خدا دیده می شود.دلیلش هم این است که این ها گرفتار شیطان نبوده و انسان های بی فکر و بی اندیشه ای نیستند.کسانی هستند که چیزهایی که ما فقط می خوانیم را باور کرده اند و فهمیده اند هیچ چیز در دنیا باطل نیست و همه براساس حق است.

«مٰا خَلَقْنَا السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا إِلاّٰ بِالْحَقِّ...».

ما نیز یکی از همین«ما بینهما»هستیم.پس همه اعضاء و جوارحمان باید افق طلوع حق باشد.و وقتی چنین شد،یا ولایت کلیه پیدا می کنیم یا جزئیه،و می توانیم به اذن پروردگار در عالم تصرف کنیم،توفانی را بنشانیم،مانع وقوع حادثه ای شویم،و حتی اختیار مرگمان را به دست بگیریم و مرگ اختیاری پیدا کنیم.

مرگ به میان آمد و مرد مهمان درباره سختی مرگ و این که مرگ فراق است و بریدن از علائق است و معلوم نیست آن طرف چه می شود و چه کارمان می کنند(و از این دست حرف ها که ما هم می زنیم)سخن گفت.ایشان هم تنها به او نگاه کرد تاحرف هایش تمام شد.بعد از او پرسید:به نظر شما،مرگ خیلی سخت است؟پاسخ داد:بله!گفت:در حالی که مرگ خیلی راحت است.ببین!این طوری است.بعد،سرش را روی کرسی گذاشت و درگذشت.

فرو شدن چو بدیدی برآمدن بنگر

غروب شمس و قمر را چرا زیان باشد؟

18 این نمودی دیگر از ولایت جزئیه است که به آن مرگ اختیاری می گویند؛یعنی خداوند اجازه مرگ را هم به دست خود انسان می دهد تا هر وقت خواست برود.هرچند صاحبان چنین ولایت هایی به مقامی می رسند که آتش شوق آن قدر شعله ور می شود می شود که دیگر نمی توانند بمانند.به قول شاعر:

وعده وصل چون شود نزدیک آتش شوق تیزتر گردد.

«سئل عن جعفر بن محمد الصادق،علیه السلام،عن العشق،فقال:قلوب خلت من ذکر اللّه فاذاقها اللّه حب غیره». 19

یعنی وقتی خدا ببیند دلی از محبت و یاد او خالی است،آن را با عشق غیر خودش پر می کند.مثلا،محبت چند نامحرم را در آن قرار می دهد.

در حقیقت،آن دل را دور می اندازد و دیگر خریدار آن نیست.این دل چه ارزشی دارد؟آیا از دل گاو و شتر بدتر نیست؟

خدا نیاورد آن روز را.که دل های ما به جای خدا به انواع فسادها و گناهان متمایل و به انواع معشوقه ها مشغول باشد!

الهی دلی ده که جای تو باشد زبانی که در آن ثنای تو باشد

الهی عطا کن به این بنده گوشی که آن گوش پر از صدای تو باشد

الهی عطا کن مرا قلب و چشمی که بینایی اش از ضیای تو باشد

الهی چنان کن تو از فضل و رحمت که هر کار کردم برای تو باشد

الهی بده همتی آن چنانم که سعیم وصول لقای تو باشد

الهی ندانم چه بخشی کسی را که هم عاشق و هم گدای تو باشد.

ص:213

(6).کهف،110.

(7).تحف العقول،ص 171.

(8).حجر،85:و آسمان ها و زمین و آنچه را میان آن دوتاست،جز به حق نیافریدیم،و بی تردید قیامت آمدنی است؛پس در برابر ناهنجاری های مردم گذشتی کریمانه داشته باش.

(9).احقاف،3:ما آسمان ها و زمین و آنچه را میان آن است،جز به حقّ و تا سرآمدی معین نیافریدیم،و کافران از آنچه بیمشان داده اند،روی گردانند.به مشرکان بگو:به من خبر دهید و نشانم دهید معبوداتی که به جای خدا می پرستید چه چیزی از زمین را آفریده اند یا مگر آنان را در آفرینش آسمان ها مشارکتی است؟

(10).دخان،38-39:و ما آسمان ها و زمین و آنچه را میان آن دو است،به بازی نیافریده ایم.

ما آن دو را جز به درستی و راستی به وجود نیاورده ایم،ولی بیشترشان به حقایق معرفت و آگاهی ندارند.

(11).یونس،5:اوست که خورشید را فروزان و ماه را تابان قرار داد،و برای ماه منازلی چون هلال،تربیع،بدر و محاق مقدّر ساخت تا شمار سال و حساب ماه،هفته،اوقات امور زندگی و تنظیم برنامه های معیشت را بدانید.خدا آن ها را جز به درستی و راستی نیافریده؛ او نشانه ها را برای گروهی که دانایند بدون هرگونه ابهام بیان می کند.

(12).آل عمران،191:آنان که همواره خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده یاد می کنند،و پیوسته در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند،و از عمق قلب همراه با زبان می گویند:

پروردگارا!این جهان با عظمت را بیهوده نیافریدی،تو از هر عیب و نقصی منزّه و پاکی؛ پس ما را از عذاب آتش نگاهدار.

(13).مومنون،115:آیا پنداشته اید که شما را بیهوده و عبث آفریدیم،و این که به سوی ما بازگردانده نمی شوید؟

(14).برگرفته از مثنوی مولانا و شرح علامه جعفری بر مثنوی است.(مولف).

(15).این روایت در کتاب احقاق الحق،در روایات مربوط به امام حسین،علیه السلام،آمده است.(مولف)

(16).میرزا حسین بن محمد تقی بن محمد نوری مازندرانی معروف به میرزا حسین نوری در سال 1254 ق در شهرستان نور در مازندران به دنیا آمد.میرزای نوری،فقیه امامی،محدث، مفسر و شاعر،نزد شیخ العراقین عبد الحسین تهرانی،شیخ مرتضی انصاری،حاج ملا علی-

ص:215

-کنی،میرزا محمد حسن شیرازی و سید مهدی قزوینی تلمذ نمود.

میرزا حسین نوری همچنین از استادان شیخ آقابزرگ تهرانی،حاج شیخ عباس قمی، محمد حسین کاشف الغطاء و سید شرف الدین عاملی در حدیث نیز بوده است.میرزای نوری در ترویج اصول مذهب جعفری و نشر آثار ائمه اطهار،علیهم السلام،کوشش بسیار کرد.همچنین این عالم فاضل در عبادت،پرهیزگاری،تقوا و کمالات نفسانی،انسانی نمونه بود.

از آثار وی:مستدرک الوسایل در فقه(در 3 جلد)است که به جهت تألیف این کتاب به ایشان«صاحب مستدرک الوسایل»می گویند.معالم الصّبر،جنّة المأوی و نفس الرّحمن فی فضائل سلمان نیز از اوست.

میرزای نوری دارای کتابخانه جامع و معتبری بود که در ایران و عراق نظیر آن در کمیّت و کیفیّت یافت نمی شد،ولی این کتابخانه پس از وفات میرزا به کلی متفرق شد.ایشان پدر همسر شهید شیخ فضل اللّه نوری،عالم مبارز و آگاه دوران مشروطه بود و بسیاری از کتب نفیس میرزا حسین،نزد فرزندان شیخ فضل اللّه نوری ماند.بعدها تعدادی از این کتب، توسط آیت اللّه بروجردی خریداری و به کتابخانه معظم له در نجف اشرف منتقل گردید.

میرزا حسین نوری در 17 جمادی الثانی سال 1320 قمری در 66 سالگی بدرود حیات گفت و در نجف اشرف مدفون گشت.

(17).اشاره است به این روایت:رسول خدا،صلی اللّه علیه و آله: المؤمن کالجبل لا تحرکه العواطف. ر ک:شرح أصول کافی،ملا محمد صالح مازندرانی،ج 9،ص 181.

(18).بیتی از غزلی از مولوی است با این مطلع:

به روز مرگ چو تابوت من روان شد /گمان

مبر که مرا درد این جهان باشد....

(19).شیخ صدوق،علل الشرائع،ج 1،ص 140؛شیخ طوسی،أمالی،765.

ص:216

ص:218

بسم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و صلّ علی محمّد و آله الطاهرین.

یکی از ویژگی های مهم همه انبیاء و اولیاء الهی غنیمت دانستن فرصت ها و تشویق مردمان به بهره گیری از آن ها بوده است. 1 در زندگی انسان،فرصت های زیادی پیش می آید که اغلب بر اثر غفلت آن ها را از دست می دهد.این فرصت می تواند لحظه ای از لحظات زندگی یا موقعیتی باشد که انسان بتواند در آن وارد تجارت عظیمی شود که قرآن کریم از آن به «تِجٰارَةً لَنْ تَبُورَ» 2 تعبیر می کند؛یعنی تجارتی که راه هرگونه ضرر و زیانی به رویش بسته است و منفعت آن دائمی و همیشگی است.

کسی که از چنین فرصت هایی استفاده می کند سود تجارتش را در همه عرصه های زندگی می برد؛یعنی هم در دنیا از آن بهره می برد،هم در لحظه مرگ،هم در عالم برزخ،و هم در قیامت.و کسی که فرصت هایش را از دست می دهد در همه این مراحل دچار زیان و ضرر می شود.و از همین جاست که اهمیت فرصت ها معلوم می شود.

ص:219

خشنودند.در بهشتی برین اند.در آن جا سخن لغو و بیهوده نشنوند.در آن چشمه ای روان است.و در آن جا تخت هایی بلند و باارزش قرار دارد.و در کنار چشمه هایش قدح ها نهاده شده است.و دیگر از نعمت هایش بالش هایی پهلوی هم چیده برای تکیه زدن بهشتی هاست.و فرش هایی زربافت و گسترده که روی آن می نشینند.

امیر المؤمنین درباره مرگ و زندگی پس از مرگ خوبان در خطبه متقین می فرماید:اگر عمق این آیات برای کسی معلوم شود و در آن عالم بر او گشوده گردد،لحظه ای در این دنیا نخواهد ماند:

«ولولا الاجل الذی کتب لهم لم تستقر أرواحهم فی أجسادهم طرفة عین شوقا إلی الثواب،و خوفا من العقاب». 8

اگر دست خدا روی روح آنان نباشد که روحشان را در بدن نگاه دارد، به اندازه یک چشم بر هم زدن روحشان در این قفس نمی ماند و بدن را رها می کند و می رود؛زیرا در میان این خاک وخل و این همه کرم که در لجنزار دنیا می لولند و این همه حیوان وحشی که به صورت آدمیزاد دارند زندگی می کنند نمی توان زندگی کرد. 9

محشور می شوند و مرگشان هم مرگ بدی است،زیرا پروردگار به ملائکه ای که جان آن ها را می گیرند قسم یاد کرده و فرموده است:

«وَ النّٰازِعٰاتِ غَرْقاً». 11

سوگند به فرشتگانی که روح بدکاران را به شدت از بدن هایشان بر می کنند.

نازعات از نزع و به معنی کندن است. 12 سبب این تعبیر آن است که فرشتگان مرگ وقتی برای قبض روح بدکاران می آیند،وسایلی را با خود می آورند به شکل قلاب که ساخت دوزخ است.این قلاب ها در روح این افراد فرو می روند و روح آن ها را از بدنشان جدا می کند.

برزخ و قیامت این گروه نیز آن چنان که در سوره غافر آمده سخت و طاقت فرساست و مرتب به آن ها آتش دمیده می شود:

«اَلنّٰارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهٰا غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ السّٰاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذٰابِ». 13

عذابشان آتش است که صبح و شام بر آن عرضه می شوند،و روزی که قیامت برپا شود ندا رسد:فرعونیان را در سخت ترین عذاب در آورید.

طبق فرمایش این آیه،همه فرعونیان تاریخ گرفتار سخت ترین عذاب ها می شوند.همه این ها در قرآن کریم آمده و جای هیچ شک و شبهه ای ندارد.پس عاقل کسی است که از فرصت عمر خویش به نحو احسن استفاده کند و آن را به سادگی را دست ندهد و ماند اولیاء خدا و انبیاء و ائمه بیدار فرصت ها باشد،زیرا آنان در غنیمت شمردن فرصت ها به راستی هنرمند بودند و لحظه کوتاهی را نیز از دست نمی دادند.

هم آطور که از ظاهر روایت بر می آید انسان های متعصبی بوده اند.پس از چندی،این جوان سخت مریض شد و در بستر مرگ افتاد.روزی، رسول خدا احوالش را پرسید،گفتند:در مرض موت است.حضرت به عیادت او رفتند و بالای سر آن جوان نشستند و او را صدا کردند.جوان چشمانش را گشود و گفت:لبیک یا ابا القاسم!پیغمبر فرمودند:بگو لا اله الا اللّه.جوان دلش می خواست بگوید ولی به پدرش نگاه کرد و چیزی نگفت.پیامبر بار دیگر او را به اسلام دعوت کرد ولی او دوباره به پدرش نگاه کرد و چیزی نگفت.برای سومین بار،پیغمبر با لحن محبت آمیزی او را مخاطب قرار دادند.جوان دوباره به پدرش نگاه کرد.پدر گفت:

اگر دوست داری بگو و اگر نمی خواهی نگو.جوان نیز گفت: «اشهد ان لا اله الا اللّه و ان محمدا رسول اللّه» و درگذشت.پیغمبر به یارانش گفت:او را غسل دهید و کفن کنید تا من بر او نماز بگزارم.سپس،از خانه آن یهودی بیرون آمدند درحالی که می گفتند:خدایا از این که در این فرصت کوتاه بنده ای از بندگانت را به دست من هدایت کردی واز آتش دوزخ نجات دادی تو را شکر می کنم! 14

به این می گویند اغتنام فرصت.دو سه دقیقه هم بیشتر نکشید،ولی به راستی فرصت ارزشمندی بود که ارزش آن را جز خدا و پیامبرش کسی نمی داند.برای بیان ارزش این فرصت کافی است بدانیم که رسول خدا به امیر مومنان فرموده اند:

«یا علی،لئن یهدی اللّه بک رجلا خیر لک مما طلعت علیه الشمس أو غربت». 15

ای علی،اگر یک نفر به دست تو هدایت شود،برای تو از آنچه خورشید بر آن طلوع و غروب می کند بهتر است.

انبیاء و ائمه طاهرین تمام لحظات عمر خود را غنیمت می شمردند، چون تمام لحظات را فرصت می دانستند.

ص:223

هدایت انسان ها بیشتر در می یابیم.مضافا این که هدایت هریک از این افراد بهتر از آنچه خورشید بر آن می تابد و غروب می کند باشد.

همه این ها براساس فرمایش پیامبر با مال خدیجه و زحمت علی بن ابیطالب ممکن شده است و این معنی واقعی بهره گیری از فرصت مال و فرصت قدرت و شجاعت است.

ثروت فرصت بسیار زیبایی است و از نظر اسلام،پولدار بخیل سنگدل ترین و شقی ترین و بدبخبت ترین مردم است،زیرا او بهترین فیوضات الهی را با چشم باز از دست می دهد. 18

در سوره آل عمران(180)و سوره توبه(76)،عذابی که خداوند برای پولداران بخیل برشمرده عذاب سنگینی است که گمان نمی کنم پولداران مسلمان هم خیلی به این آیات باور داشته باشند و به واقع نمی دانم آن ها با این آیات چه می خواهند بکنند؟

سرمایه را خرج ایتام کند و صد تا خانه برای صد یتیم بسازد.بگذریم از این که اگر بخواهد،با گوشه ای از ثروتش می تواند برای 20 هزار یتیم خانه بسازد یا پنج هزار دختر و پسر را به خانه بخت بفرستد و به همه خانه بدهد و...اما از این فرصت استفاده نمی کند.نه خودش می خورد و نه به دیگران نفعی می رساند.این انسان ها بیچاره ترین انسان های تاریخ هستند،چون عالی ترین فرصت ها را خدا به آنان داده ولی کمترین بهره ای از آن نمی برند.این ها همان کسانی هستند که قرآن در سوره آل عمران درباره شان می گوید:

«وَ لاٰ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِمٰا آتٰاهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ مٰا بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ وَ لِلّٰهِ مِیرٰاثُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ». 20

و کسانی که خدا به آنچه از فضلش به آنان داده بخل می ورزند،گمان نکنند که آن بخل به سود آنان است،بلکه آن بخل به زیانشان خواهد بود.

به زودی آنچه به آن بخل ورزیدند در روز قیامت طوق گردنشان می شود.

و میراث آسمان ها و زمین فقط در سیطره مالکیّت خداست،و خدا به آنچه انجام می دهید،آگاه است.

خداوند تمام ثروت چنین افرادی را در جهنم به طوق فلزی آتشینی تبدیل می کند و به گردنشان می اندازد تا در جهنم هم با پولشان خوش باشند.

وقتی ضربت ابن ملجم تمام بدن پدرم را تحت تأثیر قرار داد و دیگر برای من معلوم شد ایشان از دست می رود،کنار بستر ایشان نشستم و گریه کردم؛گریه ای از سر سوز و با ناله.همه وجودم داشت گریه می کرد.ایشان فرمود:آیا ناله می کنی و اشک می ریزی؟عرض کردم:چگونه گریه نکنم درحالی که تو را در این حال می بینم؟

امیر المومنین در آن حال وخیم که ساعتی به پایان عمر شریفش نمانده چقدر زیبا فرصت را غنیمت می شمارد!امام حسن می فرماید:پدرم فرمود:

«ألا اعلمک خصالا أربع إن أنت حفظتهن نلت بهن النجاة و إن أنت ضیعتهن فاتک الداران؟».

می خواهی چهار چیز یادت بدهم که اگر به آن ها عمل کنی،سعادت دنیا و آخرت نصیبت می شود و اگر ان ها را رعایت نکنی،دنیا و آخرتت بر باد است؟

واقعا،چقدر عجیب است این رفتار و چقدر زیباست این طرز غنیمت دانستن فرصت!انسان در بستر مرگ دست وپا بزند ولی در عین حال بستر مرگ را به کلاس درس تبدیل کند و یک امام معصوم به امام معصوم دیگر درس بدهد.

1. «یا بنیّ لا غنی اکبر من العقل».

سرمایه ای در این عالم بزرگ تر و پرمایه تر از عقل وجود ندارد.

این خیلی سخن مهمی است.زیرا انسان سرمایه ای سنگین تر و بالاتر از عقل که مایه اندیشه و تفکر است ندارد.در داستان اصحاب کهف، قدرت اندیشه بود که تعدادی درباری کافر مشرک بی دین را با پروردگار عالم پیوند داد و سبب شد از دربار و پست ومقام دل بکنند و از سرزمین خود فرار کنند و در آن غار حاضر شوند.مشقت فرار و اضطراب آن خسته شان کرده بود.خوابیدند تا بعد از بیدار شدن فکری برای خود بکنند.وقتی بیدار شدند،بزرگشان تلمیخا گفت گرسنه مان

ص:227

است،چقدر خوابیدیم؟نظرها مختلف بود،گفتند یک روز،نصف روز یا بیشتر،بالاخره خوابیدیم و خستگی مان در رفت.قرار شد یکی شان برود غذا تهیه کند و برگردد.از غار سرازیر شد آمد نزدیک دروازده شهر دید دروازه به کلی فرق کرده و بالای دروازه به زبان آن روز پرچم زده اند که «لا اله الا اللّه». تعجب کرد که ما بیداریم یا خوابیم؟غار همان غار است،کوه همان کوه است،ولی شهری که ما در آن زندگی می کردیم همه چیزش عوض شده و تغییر کرده!در این یک روز چه اتفای افتاده؟به هرحال،از مغازه غذافروشی به اندازه پنج شش نفر غذا خواست.غذا را گرفت و تا پولش را پرداخت کرد مغازه دار مچش را گرفت که گنج ها کجاست؟گفت:گنج کدام است؟گفت:تاریخ پول را نگاه کن،متعلق به سیصدونه سال قبل است.سه قرن می شود که این پول ضرب شده!؟گفت:واللّه،ما دیروز از این شهر بیرون رفتیم!گفت:

نکند شما همان اصحاب کهف هستید که خدا به وسیله پیغمبران خبرتان را داده؟خلاصه،مردم دنبالش آمدند تا نزدیک غار.گفت:رفقای من ممکن است بترسند،شما صبر کنید تا من بروم به آن ها آمادگی بدهم.

رفت و ماجرا را تعریف کرد که خدا ما را پذیرفته و سی صدونه سال این جا در خواب بودیم.مردم هم در نزدیکی غار منتظر ما هستند.این جا بود که همه دست به دعا بلند کردند و گفتند:انیس ما،مولای ما،ما دیگر نمی خواهیم به میان مردم برگردیم.و دوباره به خواب رفتند 21 تا بار دیگر امام عصر بیدارشان کد که جزو دولت ایشان باشند.

غنیمت دانستن فرصت عقل و فکر و اندیشه این است.این که انسان از خودش سوال کند چگونه زندگی کنم،چگونه ثروت و شهوت و چشم و گوشم را خرج کنم؟جواب همه این ها با غنیمت شمردن فرصت تفکر به دست می آید.بسیاری از کارهای بزرگ و تصمیمات بزرگ به سبب

ص:228

لحظه ای اندیشه واقع شده است که ثمرات آن گاهی نه تنها خود انسان که فرزندان او را نیز شامل می شود.

هم خودم می گیرم،شام عروسی را هم خودم می دهم،مشکل این است که دختر من هم کور است هم کر است و هم شل.باغبان در دلش گفت:

خدایا،ما یک سیب که بیشتر نخوردیم این چه حکایتی است؟من از این دختر چگونه نگهداری کنم؟بعد رو به صاحب باغ کرد و گفت:

نمی شود این شرط را با من نکنید؟گفت:شرط من همین است که گفتم! خداترسی و تقوا مانع شد شرط را قبول نکند گفت:باشد قبول است.آن زمان هم رسم نبود دختر را به پسر نشان بدهند.شب عروسی وقتی عروس را آوردند،داماد دید حورالعینی که خدا در سوره واقعه به مومنین وعده داده همسر خود اوست.از اتاق بیرون آمد و پدر دختر را صدا کرد و گفت:شما تقلب کردی؟تو گفتی دخترم کور است؟!گفت:

منظورم این بود که چشمش خلاف نکرده و از حرام کور است.پاو گوشش هم از حرام شل و کرند.

این پاداش خداترسی و تفکر است.اگر او درباره چگونه زیستنش فکر نکرده بود هرگز برای جلب رضایت صاحب باغ نمی رفت و این نعمت نصیبش نمی شد.علاوه بر این،سال بعد خدا فرزندی به این زوج صالح داد که اسمش را احمد گذاشتند و این کودک همان کسی است که امروز معروف به مقدس اردبیلی 22 است.انسان والا و باکرامت و باعظمتی که هروقت در مسائل علمی مشکلی پیدا می کرد به بارگاه امیر مومنان می رفت و پاسخ مساله اشرار از ایشان درخواست می کرد.یکی از شاگردان ایشان نقل کرده است که نیمه شبی آهسته دنبال ایشان راه افتادم.دیدم در صحن حضرت امیر المؤمنین که قفل بود باز شد و ایشان وارد حرم مطهر گردید.بهد،خطاب به حضرت عرض کرد:ای دریای علم خدا، من در این مسأله مشکل دارم،می خواهم فتوا بدهم،چه کنم؟ندایی از ضریح آمد که پسرم مهدی در کوفه منتظر است.برو جوابش را بگیر. 23

ص:230

این مرد نتیجه آن زن ومرد صالح است.ما هم باید فرصت را غنیمت بشماریم و فکر کنیم که چه طور باید زندگی کنیم،با چه کسی زندگی کنیم،چه همسری انتخاب کنیم و....؟و در تمام این کارها عقلمان را معیار عمل قرار بدهیم.

2. «و لا فقر مثل الجهل»

هیچ تهیدستی ای بدتر از جهل و نفهمی نیست.

نفهمی بد دردی است.انسان نفهم نه زن درستی می گیرد،نه شوهر درستی می کند،نه پول درستی در می آورد،نه رفیق درستی دارد و نه زندگی درستی می کند.خلاصه،همه چیزش بر پایه نفهمی است.

3. «و لا وحشة اشدّ من العجب».

وحشتی بدتر از خودبینی نیست.

خودبینی فرهنگ شیطان است.قرآن کریم می فرماید:پس از آن که آدم خلق شد،به امر خدا همه فرشتگان جز ابلیس بر او سجده کردند.وقتی خداوند از او پرسید:من امر کردم بر آدم سجده کنید،چرا سجده نکردی؟گفت:چرا سجده کنم؟تو او را از خاک آفریدی و مرا از آتش:

«فَإِذٰا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ سٰاجِدِینَ. فَسَجَدَ الْمَلاٰئِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ. إِلاّٰ إِبْلِیسَ أَبیٰ أَنْ یَکُونَ مَعَ السّٰاجِدِینَ. قٰالَ یٰا إِبْلِیسُ مٰا لَکَ أَلاّٰ تَکُونَ مَعَ السّٰاجِدِینَ. قٰالَ لَمْ أَکُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصٰالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ. قٰالَ فَاخْرُجْ مِنْهٰا فَإِنَّکَ رَجِیمٌ. وَ إِنَّ عَلَیْکَ اللَّعْنَةَ إِلیٰ یَوْمِ الدِّینِ». 24

پس چون او را درست و نیکو گردانم و از روح خود در او بدمم،برای او سجده کنان بیفتید.پس همه فرشتگان بدون استثناء سجده کردند.مگر ابلیس که از این که با سجده کنان باشد،امتناع کرد.خدا گفت:ای ابلیس،تو را چه شده که با سجده کنان نیستی؟گفت:من آن نیستم که برای بشری که او را از گلی خشک و برگرفته از لجنی متعفّن و تیره رنگ آفریدی، سجده کنم.خدا گفت:از این جایگاه والا که مقام مقربان است بیرون رو که رانده شده ای.و بی تردید تا روز قیامت لعنت بر تو خواهد بود.

ص:231

-«قٰالَ مٰا مَنَعَکَ أَلاّٰ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قٰالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نٰارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ. قٰالَ فَاهْبِطْ مِنْهٰا فَمٰا یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیهٰا فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصّٰاغِرِینَ». 25

خدا فرمود:هنگامی که تو را امر کردم،چه چیز تو را مانع شد که سجده نکردد؟گفت:من از او بهترم:مرا از آتش پدید آوردی و او را از گل آفریدی.خدا فرمود:ای ازن یجایگاه و منزلتت که عرصه فروتنی و فرمانبرداری است فرود آی؛زیرا تو را نرسد که در این جایگاه بلند،بزرگ منشی کنی.پس بیرون شو که قطعا از خوارشدگانی.

4. «و لا عیش الذّ من حسن الخلق». 26

هیچ خوشی ای لذیذتر از اخلاق خوش نیست.

حسن خلق نعمت بسیار بزرگی است.کسی که اخلاقش نرم است و با تواضع رفتار می کند درد نمی کشد و دردی هم نمی رساند.وجود مبارک امام حسن مجتبی،علیه السلام،در روایت زیبایی می فرمایند:

«انّ احسن الحسن خلق الحسن». 27

نیک ترین نیکی ها خلق نیکوست.

خود ایشان هم مصداق بارز این نیکویی بودند.در روایتی معروف گوشه ای از حسن خلق ایشان ثبت شده است که برای ما بسیار آموزنده است.

با دیگری اشتباه گرفته ای.اگر ناراحتی ای داری می توانم برایت رفع کنم و اگر چیزی لازم داری برایت مهیا کنم.اگر نیاز به راهنمایی داری راهنماییت کنم یا تو را به هرجا که بخواهی برسانم.گرسنه و تشنه هم اگر باشی می توانم مهمانت کنم.اگر مسافری و جایی برای ماندن نداری، چرا مهمان من نمی شوی و تا روز بازگشت پیش ما نمی مانی؟به هر حال،اگر مشکل داری بگو تا مشکلت را حل کنم....

وقتی سخن حضرت به این جا رسید پیرمرد گریه کرد و گفت:شهادت می دهم که تو خلیفه خدا هستی و خدا بهتر می داند رسالتش را در کجا قرار دهد.پیش از این تو و پدرت بدترین انسان ها در نزد من بودید و شما را دشمن می داشتم ولی از امروز شما محبوب ترین انسان ها نزد من هستید.سپس،با حضرت به منزل ایشان رفت و تا روز بازگشت مهمان حضرت بود و از آن روز از ارادتمندان اهل بیت قرار گرفت. 28

این نمونه ای دیگر از اغتنام فرصت و بهره گیری از نعمت حلم و حسن خلق برای هدایت مردمان بود.ما نیز باید یابد بگیریم که از فرصت هایمان به خوبی استفاده کنیم و راه درست را در پیش بگیریم.و در چنین موقعیت هایی اختیارمان را از دست ندهیم و به یاد این فرمایش قرآن بیفتیم که:

«یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ ». 29

و با خوبی های خود نسبت به مردم،بدی های آنان را نسبت به خود برطرف می نمایند.

و تلاش کنیم که بدی های مردمان را با خوبی پاسخ دهیم.

ص:233

-فقال له القاسم بن الحسن:و أنا فیمن یقتل،فاشفق علیه.فقال له:یا بنی کیف الموت عندک؟!قال:یا عم أحلی من العسل.فقال:أی واللّه فداک عمک إنک لاحد من یقتل من الرجال معی،بعد أن تبلو ببلاء عظیم....».

(6).امام سجاد،علیه السلام،در ذیل روایتی جالب که در پی می آید در تفسیر آیه «وَ مِنْ وَرٰائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلیٰ یَوْمِ یُبْعَثُونَ» فرموده اند:البرزخ هو القبر.در این که قبر انسان باغی از باغ های بهشت یا حفره ای از حفره های دوزخ است روایات زیادی وارد شده است.مطلب بالا در حقیقت نتیجه قیاس این روایات با هم است.ر ک:بحار الأنوار، ج 6،ص 159: «قال علی بن الحسین،علیهما السلام:أشد ساعات ابن آدم ثلاث ساعات:الساعة التی یعاین فیها ملک الموت،و الساعد التی یقوم فیها من قبره، و الساعة التی یقف فیها بین یدی اللّه تبارک و تعالی فإما إلی الجنة و إما إلی النار.ثم قال:إن نجوت یابن آدم عند الموت فأنت أنت و إلا هلکت،و إن نجوت یابن آدم حین توضع فی قبرک فأنت أنت و إلا هلکت،و إن نجوت حین یحمل الناس علی الصراط فأنت أنت و إلا هلکت،و إن نجوت حین یقول الناس لرب العالمین فأنت أنت و إلا هلکت.ثم تلا: «وَ مِنْ وَرٰائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلیٰ یَوْمِ یُبْعَثُونَ». قال:هو القبر،و إن لهم فیه لمعیشة ضنکا،واللّه إن القبر لروضة من ریاض الجنة،أو حفرة من حفر النار.ثم أقبل علی رجل من جلسائه فقال له:قد علم ساکن السماء ساکن الجنة من ساکن النار فأی الرجلین أنت؟و أی الدارین دارک؟»

برای اطلاع بیشتر درباره عالم برزخ ر ک:بحار الانوار،ج 6،باب 8،ص 202:

أحوال البرزخ و القبر و عذابه و سؤاله و سائر ما یتعلق بذلک.

(7).غاشیه،8-16.

(8)نهج البلاغه،ج 2،ص 161.

(9)در روایت زیبایی،امام سجاد،علیه السلام،مردم را به شش گروه تقسیم می کنند و وضع مومن را در کنار پنج گروه دیگر توضیح می دهند.ر ک:خصال شیخ صدوق، باب ششم،ص 238:«قال زرارة بن أوفی:دخلت علی علی بن الحسین، علیهم السلام،فقال:یا زرارة،الناس فی زماننا علی ست طبقات:أسد و ذئب و ثعلب-

ص:235

-و کلب و خنزیر و شاة،فأما الاسد فملوک الدنیا یحب کل واحد منهم أن یغلب و لا یغلب.و أما الذئب فتجارکم یذمون إذا اشتروا و یمدحون إذا باعوا،و أما الثعلب فهؤلاء الذین یأکلون بأدیانهم و لا یکون فی قلوبهم ما یصفون بألسنتهم،و أما الکلب یهر علی الناس بلسانه و یکرمه الناس من شر لسانه.و أما الخنزیر فهؤلاء المخنثون و أشباههم لا یدعون إلی فاحشة إلا أجابوا،و أما الشاة فالمؤمنون الذین تجز شعورهم و یؤکل لحومهم و یکسر عظمهم فکیف تصنع الشاة بن أسد و ذئب و ثعلب و کلب و خنزیر؟».

(10).طه،124.

(11).نازعات،1.

(12).العین،ج 1،ص 357.

(13).غافر،46.

(14).أمالی شیخ طوسی،ص 438: «عن أبی جعفر،علیه السلام،قال:کان غلام من الیهود یأتی النبی،صلی اللّه علیه و آله،کثیرا حتی استخفه،و ربما أرسله فی حاجة،و ربما کتب له الکتاب إلی قوم،فافتقده أیاما فسأل عنه،فقال له قائل:ترکته فی آخر یوم من أیام الدنیا؟فأتاه النبی فی ناس من أصحابه،و کان له،علیه السلام،برکة لا یکاد یکلم أحدا إلا أجابه،فقال:یا غلام!ففتح عینیه و قال:لبیک یا أبا القاسم!قال:قل أشهد أن لا إله إلا اللّه و أنی محمدا رسول اللّه.فنظر الغلام إلی أبیه،فلم یقل له شیئا.ثم ناداه رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله ثانیة و قال له مثل قوله الأول.فالتفت الغلام إلی أبیه فلم یقل له شیئا.ثم ناداه رسول اللّه،صلی اللّه علیه و آله،ثالثة.فالتفت الغلام إلی أبیه فقال:

إن شئت فقل و إن شئت فلا.فقال الغلام:أشهد أن لا إله إلا اللّه،و أنک رسول للّه و مات مکانه.فقال رسول اللّه،صلی اللّه علیه و آله،لأبیه:اخرج عنا!ثم قال،علیه السلام، لأصحابه:غسلوه و کفنوه و آتونی به لأصلی علیه،ثم خرج و هو یقول:الحمد للّه الذی أنجی بی الیوم نسمة من النار».

روایت دیگری دراین باره داریم که اندکی با این روایت تفاوت دارد.ر ک:المصنف، ابن أبی شبیه کوفی،ج 3،ص 231: «کان شاب یهودی یخدم النبی،-

ص:236

-صلی اللّه علیه و آله،فرمض فأتاه النبی یعوده فقال:أفتشهد أن لا إله إلا اللّه و أنی رسول اللّه؟قال:فجعل ینظر إلی أبیه فقال:قل کما یقول لک محمد.قال:ثم مات فقال النبی، صلی اللّه علیه و آله:صلوا علی صاحبکم».

(15).صالحی شامی،سبل الهدی و الرشاد،ج 6،ص 238.این روایت با الفاظ مختلفی چون «خیرا لک من ان یکون لک حمر النعم»،«خیرا لک من الدنیا و ما فیها»، و«خیرا لک مما طلعت علیه الشمس» نیز آمده است،ولی مشهور آن ها روایت «حمر النعم» است.ر ک:ابن بطریق،العمدة،ص 145؛صحیح بخاری،جزء رابع، ص 53؛بحار الأنوار،ج 1،ص 184 و...

(16).أمالی شیخ طوسی،ص 468.

(17).شجرة طوبی،محمد مهدی حائری،ج 2،ص 233.

(18)واژه بخل و مشتقات آن 7 بار در قرآن به کار رفته است:آل عمران،180؛نساء، 37؛توبه،76؛محمد،37-38؛حدید،24؛لیل،8.روایات بسیاری نیز در مذمت بخل وارد شده است.از جمله:

-رسول اللّه،صلی اللّه علیه و آله:البخیل بعید من اللّه،بعید من الناس،قریب من النار.

(بحار الانوار،ج 73،ص 308،ح 37)

-امام علی،علیه السلام:النظر إلی البخیل یقسی القلب (تحف العقول،ص 214).نیز:

عجبت للبخیل یستعجل الفقر الذی منه هرب،و یفوته الغنی الذی إیاه طلب،فیعیش فی الدنیا عیش الفقراء،و یحاسب فی الآخرة حساب الأغنیاء.

-امام صادق،علیه السلام،عجبت لمن یبخل بالدنیا و هی مقبلة علیه،أو یبخل بها و هی مدبرة عنه،فلا الإنفاق مع الإقبال یضره،و لا الإمساک مع الإدبار ینفعه. (بحار الانوار، ج 72،ص 199،ح 28 و ج 73،ص 300)

(19)در این آیات:بقره،83 و 177 و 215 و 220؛نساء،2 و 3 و 6 و 8 و 10 و 36 و 127؛انعام،152؛انفال،41؛اسراء،34؛کهف،82؛حشر،7؛إنسان،8؛فجر،17؛ بلد،15؛ضحی،6 و 9؛ماعون،2.

(20).آل عمران،180.

ص:237

(21).داستان اصحاب کهف در سوره کهف آیات9-27 آمده است.روایات نیز گوشه های دیگری از این داستان را بیان داشته اند.برای نمونه،داستان آنان از زبان امیر المومنین در پاسخ به سوال یک یهودی چنین است:قصص الانبیاء راوندی، ص 259 و بحار الأنوار،ج 14،ص 412: «...فوقف الحبر الآخر و قال:یا علی، أخبرنی عن قوم کانوا فی أول الزمان فماتوا ثلاث مائة و تسع سنین ثم أحیاهم اللّه ما کان قصتهم؟فابتدأ علی،علیه السلام،و أراد أن یقرأ سورة الکهف.فقال الحبر:ما أکثر ما سمعنا قرآنکم،فإن کنت عالما بهم أخبرنا بقصة هؤلاء و بأسمائهم و عددهم و اسم کلبهم و اسم کهفهم و اسم ملکهم و اسم مدینتهم.فقال علی،علیه السلام:لا حول و لا قوة إلا باللّه العلی العظیم،یا أخا الیهود،حدثنی محمد صلی اللّه علیه و آله أنه کان بأرض الروم مدینة یقال لها أقسوس و کان لها ملک صالح فمات ملکهم فاختلفت کلمتهم فسمع بهم ملک من ملوک فارس یقال له دقیانوس.فأقبل فی مائة ألف حتی دخل مدینة أقسوس فاتخذها دار مملکته و اتخذ فیها قصرا طوله فرسخ فی عرض فرسخ و اتخذ فی ذلک القصر مجلسا طوله ألف ذراع فی عرض مثل ذلک من الرخام الممرد و اتخذ فی ذلک المجلس أربعة آلاف أسطوانة من ذهب و اتخذ ألف قندیل من ذهب لها سلاسل من اللجین تسرج بأطیب الادهان و اتخذ فی شرقی المجلس ثمانین کوة و لغربیه کذلک،و کانت الشمس إذا طلعت طلعت فی المجلس کیفما دارت،و اتخذ فیه سریرا من ذهب طوله ثمانون ذراعا فی عرض أربعین ذراعا،له قوائم من فضة مرصعة بالجواهر،و علاه بالنمارق،و اتخذ من یمین السریر ثمانین کرسیا من الذهب مرصعة بالزبرجد الاخضر،فأجلس علیها بطارقته،و اتخذ من یسار السریر ثمانین کرسیا من الفضة مرصعة بالیاقوت الاحمر فأجلس علیها هراقلته.ثم علا السریر فوضع التاج علی رأسه.فوثب الیهودی فقال:مم کان تاجه؟قال:من الذهب المشبک، له سبعة أرکان علی کل رکن لولؤة بیضاء تضئ کضوء المصباح فی اللیلة الظلماء، و اتخذ خمسین غلاما من أولاد الهراقلة فقرطقهم بقراطق الدیباج الاحمر،و سرولهم بسراویلات الحریر الاخضر،و توجهم و دملجهم و خلخلهم،و أعطاهم أعمدة من الذهب،و وقفهم علی رأسه،و اتخذ ستة غلمة وزارءة،فأقام ثلاثة عن یمینه،و ثلاثة-

ص:238

-عن یساره.فقال الیهودی:ما کان أسماء الثلاثة و الثلاثة؟فقال علی،علیه السلام:الذین عن یمینه أسماؤهم تملیخاتلمیخا نیز ضبط شده است و مکسلمینا و میشیلینا،و أما الذین عن یساره فأسماؤهم مرنوس و دیرنوس و شاذریوس،و کان یستشیرهم فی جمیع أموره.و کان یجلس فی کل یوم فی صحن داره و البطارقة عن یمینه و الهراقلة عن یساره،و یدخل ثلاثة غلمة فی ید أحدهم جام من ذهب مملوء من المسک المسحوق،و فی ید الآخر جام من فضة مملوء من ماء الورد،و فی ید الآخر طائر أبیض له منقار أحمر.فإذا نظر الملک إلی ذلک الطائر صفر به فیطیر الطائر حتی یقع فی جام ماء الورد فیتمرغ فیه،ثم یقع علی جام المسک فیحمل ما فی الجام بریشه و جناحه،ثم یصفر به الثانیة فیطیر الطائر علی تاج الملک فینفذ ما فی ریشه و جناحه علی رأس الملک.فلما نظر الملک إلی ذلک عتا و تجبر فادعی الربوبیة من دون اللّه، و دعا إلی ذلک وجوه قومه،فکل من أطاعه علی ذلک أعطاه و حباه و کساه،و کل من لم یبایعه قتله فاستجابوا له رأسا،و اتخذ لهم عیدا فی کل سنة مرة،فبیناهم ذات یوم فی عید و البارقة عن یمینه و الهراقلة عن یساره إذ أتاه بطریق فأخبره أن عساکر الفرس قد غشیه فاغتم لذلک حتی سقط التاج عن رأسه فنظر إلیه أحد الثلاثد الذین کانوا عن یمینه یقال له تملیخاو کان غلامافقال فی نفسه:لو کان دقیانوس إلها کما یزعم إذا ما کان یغتم و لا یفزع،و ما کان یبول و لا یتغوط،و ما کان ینام،و لیس هذه من فعل الاله،قال:و کان الفتیة الستة کل یوم عند أحدهم و کانوا ذلک الیوم عند تملیخا،فاتخذ لهم من طیب الطعام،ثم قال لهم:یا إخوتاه،قد وقع فی قلبی شئ منعنی الطعام و الشراب و المنام.قالوا:و ما ذاک یا تملیخا؟قال:أطلت فکری فی هذه السماء فقلت:من رفع سقفها محفوظة بلا عمد و لا علاقة من فوقها؟و من أجری فیها شمسا و قمرا آیتان مبصرتان؟و من زینها بالنجوم؟ثم أطلت الفکر فی الارض فقلت:

من سطحها علی ظهر الیم الزاخر؟و من حبسها بالجبال أن تمید علی کل شئ؟و أطلت فکری فی نفسی من أخرجنی جنینا من بطن أمی؟و من غذانی؟و من ربانی؟إن لها صانعا و مدبرا غیر دقیوس الملک،و ما هو إلا ملک الملوک و جبار السماوات.فانکبت الفتیة علی رجلیه یقبلونها و قالوا:بک هدانا اللّه من الضلالة إلی الهدی فأشر علینا.-

ص:239

-قال:فوثب تملیخا فباع تمرا من حائط له بثلاثة الآف درهم و صرها فی ردنه و رکبوا خیولهم و خرجوا من المدینة،فلما ساروا ثلاثة أمیال قال لهم تملیخا:یا إخوتاه، جاءت مسکنة الآخرد و ذهب ملک الدنیا،انزلوا عن خیولکم و امشوا علی أرجلکم، لعل اللّه أن یجعل لکم من أمرکم فرجا و مخرجا،فنزلوا عن خیولهم و مشوا علی أرجلهم سبعة فراسخ فی ذلک الیوم فجعلت أرجلهم تقطر دما.قال:فاستقبلهم راع فقالوا:یا أیها الراعی،هل من شربة لبن أو ماء؟فقال الراعی:عندی ما تحبون و لکن أری وجوهکم وجوه الملوک و ما أظنکم إلا هرابا من دقیوس الملک،قالوا:یا أیها الراعی،لا یحل لنا الکذب،أفینجینا منک الصدق؟فأخبروه بقصتهم فانکب الراعی علی أرجلهم یقبلها و یقول:یا قوم،لقد وقع فی قلبی ما وقع فی قلوبکم و لکن امهلونی حتی أرد الاغنام علی أربابها و ألحق بکم،فتوقفوا له فرد الاغنام و أقبل یسعی یتبعه الکلب له.قال:فوثبت الیهودی فقال:یا علی،ما کان اسم الکلب و مالونه؟فقال علی، علیه السلام:لا حول و لا قوة إلا باللّه العلی العظیم،أما لون الکلب فکان أبلقا بسواد، و أما اسم الکلب فقطمیر.فلما نظر الفتیة إلی الکلب قال بعضهم:إنا نخاف أن یفضحنا بنباحه،فألحوا علیه بالحجارة،فأنطق اللّه تعالی جل ذکره الکلب:ذرونی حتی أحرسکم من عدوکم فلم یزل الراعی یسیر بهم حتی علاهم جبلا فانحط بهم علی کهف یقال له الوصید،فإذا بفناء الکهف عیون و أشجار مثمرة،فأکلوا من الثمر و شربوا من الماء و جهنم اللیل فآووا إلی الکهف و ربض الکلب علی باب الکهف و مد یدیه علیه،فأوحی اللّه تعالی عز و علا إلی ملک الموت بقبض أرواحهم،و وکل اللّه بکل رجل ملکین یقلبانه من ذات الیمین إلی ذات الشمال،و من ذات الشمال إلی الیمین، فأوحی اللّه تعالی عز و علا إلی خزان الشمس فکانت تزاور عن کهفهم ذات الیمین، و تقرضهم ذات الشمال،فلما رجع دقیوس من عیده سأل عن الفتیة فأخبر أنهم خرجوا هرابا،فرکب فی ثمانین ألف حصان،فلم یزل یقفو أثرهم حتی علا فانحط إلی کهفهم.

فلما نظر إلیهم إذا هم نیام،فقال الملک:لو أردت أن أعاقبهم بشئ لما عاقبتهم بأکثر مما عاقبوا به أنفسهم و لکن ایتونی بالبنائین فسد باب الکهف بالکلس و الحجارة و قال لاصحابه:قولوا لهم:یقولوا لالههم الذی فی السماء لینجیهم و أن یخرجهم من هذا-

ص:240

-الموضع.قال علی،علیه السلام:یا أخا الیهود،فمکثوا ثلاث مائة سند و تسع سنین، فلما أراد اللّه أن یحییهم أمر إسرافیل الملک أن ینفخ فیهم الروح،فنفخ فقاموا من رقدتهم،فلما أن بزغت الشمس قال بعضهم:قد غفلنا فی هذه اللیلة عن عبادة إله السماء،فقاموا فإذا العین قد غارت،و إذا الاشجار قد یبست،فقال بعضهم:إن أمورنا لعجب،مثل تلک العین الغزیرة قد غارت و الاشجار قد یبست فی لیلة واحدة!و مسهم الجوع،فقالوا:ابعثوا بورقکم هذه إلی المدینة فلینظر أیها أزکی طعاما فلیأتکم برزق منه و لیتلطف و لا یشعرن بکم أحدا،قال تملیخا:لا یذهب فی حوائجکم غیری،و لکن ادفع أیها الراعی ثیابک إلی.قال:فدفع الراعی ثیابه و مضی یؤم المدینة،فجعل یری مواضع لا یعرفها،و طریقا هو ینکرها حتی أتی باب المدینة و إذا علیه علم أخضر مکتوب علیه:لا إله إلا اللّه عیسی رسول اللّه،قال:فجعل ینظر إلی العلم و جعل یمسح عینیه و یقول:أرانی نائما؟ثم دخل المدینة حتی أتی السوق فأتی رجلا خبازا فقال:

أیها الخباز،ما اسم مدینتکم هذه؟قال:أقسوس قال:و ما اسم ملککم؟قال:عبد الرحمن،قال:ادفع إلی بهذه الورق طعاما،فجعل الخباز یتعجب م ثقل الدراهم و من کبرها.قال فوثبت الیهودی و قال:یا علی،و ما کان وزن کل درهم منها؟قال:وزن کل درهم عشرة دراهم و ثلثی درهم.فقال الخباز:یا هذا،أنت أصبت کنزا؟فقال تملیخا:

ما هذا إلا ثمن تمر بعتها منذ ثلاث،و خرجت من هذه المدینة،و ترکت الناس یعبدون دقیوس الملک،قال:فأخذ الخباز بید تملیخا و أدخله علی الملک فقال:ما شأن هذا الفتی؟قال الخباز:هذا رجل أصاب کنزا،فقال الملک:یا فتی،لا تخف فإن نبینا عیسی علیه السلام أمرنا أن لا نأخذ من الکنز إلا خمسها،فأعطنی خمسها و امض سالما.فقال تملیخا:انظر أیها الملک فی أمری ما أصبت کنزا.أنا رجل من أهل هذه المدیند.فقال الملک:أنت من أهلها؟قال:نعم،قال:فهل تعرف بها أحدا؟قال:نعم، قال:ما اسمک؟قال:اسمی تملیخا،قال:و ما هذه الاسماء أسماء أهل زماننا،فقال الملک:فهل لک فی هذه المدینة دار؟قال:نعم ارکب أیها الملک معی،قال:فرکب الملک و الناس معه فأتی بهم أرفع دار فی المدینة،قال تملیخا:هذه الدار لی،فقرع الباب فخرج إلیهم شیخ و قد وقع حاجباه علی عینیه من الکبر،فقال:ما شأنکم؟فقال-

ص:241

-الملک:أتانا هذا الغلام بالعجائب،یزعم ن هذه الدار داره.فقال له الشیخ:من أنت؟ قال:نا تملیخا ابن قسطیکین،قال:فانکب الشیخ علی رجلیه یقبلهما و یقول:هو جدی و رب الکعبة.فقال:أیها الملک هؤلاء الستة الذین خرجوا هرابا من دقیوس الملک.قال:فنزل الملک عن فرسه و حمله علی عاتقه و جعل الناس یقبولن یدیه و رجلیه،فقال:یا تملیخا،ما فعل أصحابک؟فأخبر أنهم فی الکهف،و کان یومئذ بالمدینة ملک مسلم و ملک یهودی فرکبوا فی أصحابهم،فلما صاروا قریبا من الکهف قال لهم تملیخا:إنی أخاف أن تسمع أصحابی أصوات حوافر الخیول فیظنون أن دقیوس الملک قد جاء فی طلبهم،و لکن امهلونی حتی أتقدم فأخبرهم،فوقف الناس فأقبل تملیخا حتی دخل الکهف فلما نظروا إلیه اعتنقوه و قالوا:الحمد للّه الذی نجاک من دقیوس!قال تملیخا:دعونی عنکم و عن دقیوسکم!قال:کم لبثتم؟قالوا:لبثنا یوما أو بعض یوم!قال تملیخا:بل لبثتم ثلاث مائة و تسع سنین،و قد مات دقیوس و انقرض قرن بعد قرن،و بعث اللّه نبیا یقال له المسیح عیسی بن مریم،علیه السلام،و رفعه اللّه إلیه و قد أقبل إلینا الملک و الناس معه قالوا:یا تملیخا،أترید أن تجعلنا فتنة للعالمین؟ قال تملیخا:فما تریدون؟قالوا:ادع اللّه جل ذکره و ندعوه معک حتی یقبض أرواحنا، فرفعوا أیدیهم،فأمر اللّه تعالی بقبض أرواحهم و طمس اللّه باب الکهف علی الناس، فأقبل الملکان یطوفان علی باب الکهف سبعد أیام لا یجدان للکهف بابا،فقال الملک المسلم:ماتوا علی دیننا،أبنی علی باب الکهف مسجدا،و قال الیهودی:لا بل ماتوا علی دینی أبنی علی باب الکهف کنیسة،فاقتتلا فغلب المسلم و بنی مسجدا علیه.یا یهودی،أیوافق هذا ما فی توراتکم؟قال:ما زدت حرفا و لا نقصت،و أنا أشهد أن لا إله إلا اللّه،و أن محمدا عبده و رسوله».

(22).احمد بن محمد اردبیلی معروف به مقدس و محقق اردبیلی(اوائل نیمه اول قرن دهم-993 ق)است که در شهر اردبیل و در عصر صفویه دیده به جهان گشود.

وی پس از تحصیلات ابتدایی،به قصد تحصیلات عالیه به نجف اشرف مهاجرت کرد و با بهره گیری از فضای علمی و معنوی نجف اشرف مجاورت آن خاک اقدس را پذیرفت و علی رغم دعوت های مکرری که از سوی امرا و حکام صفوی از-

ص:242

-او به عمل آمد،تدریس و تدرس در نجف را بر استفاده از مزایای اجتماعی و سیاسی ایران ترجیح داد و پس از شهید ثانی مرجعیت و ریاست تامه شیعه را در نجف بر عهده گرفت.

صاحب اعیان الشیعه اساتید او را چنین بر شمرده است:جمال الدین محمود،شاگرد جلال الدین دوانی؛ملا عبد اللّه یزدی(صاحب حاشیه تهذیب المنطق)؛مولی میرزا جان باغندی.

او با شیخ بهایی و میرزا محمد استر آبادی(صاحب کتاب رجال معروف)همعصر بوده و از بعضی شاگردان شهید ثانی نیز کسب علم نموده است.

علمای بسیاری نیز از محضر ایشان استفاده نموده اند که برخی از آنان عبارت اند از:

صاحب معالم؛صاحب مدارک؛ملا عبد اللّه شوشتری؛امیر غلام؛امیر فضل اللّه تفرشی.

هنگام فوت از او پرسیدند:به چه کسی می توانیم رجوع کنیم؟گفت:در شرعیات به امیر غلام،و در عقلیات به امیر فضل اللّه تفرشی.

تألیفات:زبدة البیان فی آیات احکام القرآن؛مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان علامه حلی؛حدیقة الشیعه در تفصیل احوال پیامبر و ائمه علیهم السلام(به فارسی)؛شرح الهیات تجرید فوشجی؛اثبات واجب تعالی؛اثبات امامت؛تعلیقه ای بر شرح مختصر الاصول عضدی؛تعلیقه ای بر خراجیه محقق ثانی(این کتاب در مورد مساله خراج و مالیات نوشته شده است)؛استیناس المعنویة(به عربی)در علم کلام؛ اصول الدین.

گفتار بزرگان درباره او:

-علامه حر عاملی درباره او می گوید:مولای بزرگوار،احمد بن محمد اردبیلی، عالم فاضل،مدقق،عابد زاهد،ثقه،پرهیزگار،جلیل القدر و عظیم الشان می باشد.

-صاحب جامع الرواة،که خود اردبیلی است،می گوید:احمد بن محمد اردبیلی (ره)در جلالت قدر و اعتبار و موثق بودن،مشهورتر از آن است که ذکر گردد او-

ص:243

-فقیه،متکلم،جلیل القدر،و عابدترین و پرهیزکارترین مردم عصر خویش بوده است.

-محدث نوری می گوید:عالم ربانی،فقیه و محقق صمدانی،مولی احمد بن محمد اردبیلی،درخت علم و تحقیقات او با انوار درخشان قدس،زهد،اخلاص و کرامات او پوشیده است.

-محدث قمی در کتاب الکنی و الالقاب درباره او می گوید:عالم ربانی،محقق و فقیه بزرگوار احمد بن محمد اردبیلی،در تقوی،جلالت،فضیلت،اصالت،زهد، دیانت،ورع،و امانت مشهورتر از آن است که قلم بر آن احاطه کند یا تحت عدد و شمارش در آید.او متکلم و فقیهی بزرگوار می باشد.

-علامه مجلسی درباره او گفته است:او در ورع و تقوی و زهد به حد نهایی و مرتبت عالیه رسیده است و همانند او را در میان پیشینیان و متأخرین نشنیده ام.خداوند او را با پیشوایان معصوم علیهم السلام محشور دارد.

خصوصیات اخلاقی:در کتاب انوار نعمانیه سید نعمت اللّه جزائری و نیز در روضات الجنات،حوادث و قضایای حیرت انگیزی از آن عالم ربانی نقل شده است که صدور چنین اعمال و کراماتی از دارندگان چنین ارواح وارسته و پاکی با آن همه اخلاص و پاکی،جای تعجب و شگفتی ندارد.برای نمونه،نامه او به شاه عباس را ذکر می کنیم:

او در ارتباط با رفع گرفتاری یک مسلمان نیازمند،که از ترس شاه عباس به حرم مطهر امیر المؤمنین علی،علیه السلام،پناهنده شده بود و متوسل به آن عالم ربانی گردیده بود،نامه ای به این مضمون به شاه عباس نوشت:«بانی ملک عاریت، عباس،بداند اگرچه این مرد اول ظالم بود و اکنون مظلوم می نماید،چنانچه از تقصیر او بگذری،شاید که حق تعالی از پاره ای از تقصیرات تو بگذرد!بنده شاه ولایت:احمد اردبیلی».

شاه عباس در پاسخ نامه این چنین نوشت:«به عرض می رساند:عباس خدماتی که فرموده بودید به جان منت داشته به تقدیم رسانید،امید که این محب را از دعای خیر فراموش نکنند.کلب آستان علی:عباس».

-

ص:244

-وفات:او پس از عمری تلاش و کوشش در راه اسلام و معنویت،سرانجام در ماه صفر سال 993 ق در نجف اشرف به رحمت ایزدی پیوست و در جوار قبر محبوب و معشوق خویش،سرور متقیان در ایوان طلا(سمت راست ورودی حرم) مدفون گردید.

(23).ر ک:دیدار با ابرار.(مولف)

(24).حجر،29-35.

(25).اعراف،12-13.

(26).بحار الأنوار،ج 75،ص 111.

(27)این روایت با سلسله سند جالبی نقل شده است: «حدثنی أبو بکر أحمد بن عمران البغدادی قال:حدثنا أبو الحسن قال:حدثنا أبو الحسن،قال:حدثنا أبو الحسن،قال:

حدثنا الحسن،عن الحسن،عن الحسن:إن أحسن الحسن الخلق الحسن». منظور از أبو الحسن اول محمد بن عبد الرحیم تستری،و منظور از أبو الحسن دوم علی بن أحمد بصری تمار،و مراد از أبو الحسن سوم علی بن محمد واقدی است.حسن اول حسن بن عرفة عبدی،حسن دوم حسن بن أبی الحسن بصری،و سومین آن ها امام حسن، علیه السلام،است.ر ک:شیخ صدوق،الخصال،باب اول،ص 29.هم چنین این روایت از امیر المومنین نیز وارد شده است.ر ک:فتال نیسابوری،روضة الواعظین،ص 376.

(28).بحار الأنوار،ج 43،ص 344: «أن شامیا راه راکبا فجعل یلعنه و الحسن لا یرد.

فلما فرغ أقبل الحسن،علیه السلام،فسلم علیه وضحک فقال:أیها الشیخ،أظنک غریبا و لعلک شبهت،فلو استعتبتنا أعتبناک،ولو سألتنا أعطیناک،ولو استرشدتنا أرشدناک،ولو استحملتنا أحملناک،و إن کنت جائعا أشبعناک،و إن کنت عریانا کسوناک،و إن کنت محتاجا أغنیناک،و إن کنت طریدا آویناک،و إن کان لک حاجة قضیناها لک.فلو حرکت رحلک إلینا و کنت ضیفنا إلی وقت ارتحالک کان أعود علیک،لان لنا موضعا رحبا و جاها عریضا و مالا کثیرا.فلما سمع الرجل کلامه بکی، ثم قال:أشهد أنک خلیفة اللّه فی أرضه،اللّه أعلم حیث یجعل رسالته و کنت أنت و أبوک أبغض خلق اللّه إلی و الان أنت أحب خلق اللّه إلی و حول رحله إلیه.و کان-

ص:245

-ضیفه إلی أن ارتحل و صار معتقدا لمحبتهم».

(29).این عبارت در دو آیه از قرآن آمده است:

-رعد،22: «اَلَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغٰاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقٰامُوا الصَّلاٰةَ وَ أَنْفَقُوا مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ سِرًّا وَ عَلاٰنِیَةً وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أُولٰئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدّٰارِ».

-قصص،54: «أُولٰئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِمٰا صَبَرُوا وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ وَ مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ یُنْفِقُونَ».

ص:246

ص:247

ص:249

زشت و ناپسند منع می کند.ایشان اندیشیدن درباره گناه را یک انحراف و تفکر غلط می داند و می فرماید:درباره گناه به فکر فرو نروید.چرا که فکر گناه و معصیت شما را به انجام آن وا می دارد و آلوده می کند:

«من کثر فکره فی المعاصی دعته إلیها». 5

در روایتی دیگر،حضرا امر به بیدار کردن قلب به وسیله تفکر و اندیشه مثبت می کنند و می فرمایند:

«نبّه بالفکر قلبک». 6

قلبت را با اندیشه کردن از خواب بیدار کن.

زیرا همان گونه که چشم آدمی می خوابد دل هم به خواب می رود و گاه بر اثر این خواب طولانی می میرد.قرآن کریم از خواب سنگین دل تعبیر به غفلت 7 و روایات از موت قلب به مرگ سیاه 8 تعبیر کرده اند.حضرت حق در قرآن کریم به مرگ و کوری و خواب قلب اشاره کرده و روایات و ادعیه مشحون از این تعابیر است.برای نمونه،امام زین العابدین، علیه السلام،در یکی از دعاهایش می فرماید:

«إلهی ألبستنی الخطایا ثوب مذلتی،و جللنی التباعد منک لباس مسکنتی، و أمات قلبی عظیم جنایت...». 9

قاتلی قلب مرا کشته و میرانده است و آن گناهان سنگینی است که مرتکب شده ام.در روایات،عوامل دیگری 10 نیز برای مرگ قلب ذکر شده اند که در جای خود به آن ها خواهیم پرداخت. 11

می توانند حیات را دوباره به قلب مرده بازگردانند.امام سجاد،علیه السلام،در مناجات التائبین یکی از این نفس ها را توبه واقعی معرفی می کند و می فرماید:

«فأحیه بتوبة منک یا أملی و بغیتی...».

یعنی خدایا به من لطف و محبت کن و زمینه و استعدادی فراهم ساز تا دلم را با قرار دادن در مدار توبه زنده گردانی.

نفس دیگری که می تواند قلب مرده را زنده کند نفس اهل خدا و پاکان روزگار است.

نیز چنین خواهم کرد.سپس،از هم جدا شدند.

وقتی سحر شد،پدر دست دخترش را گرفت و به نشانی منزلی که از جوان یافته بود رفت و در زد.وقتی جوان در را به روی آن ها گشود، پدر گفت:من تو را نمی شناسم،ولی شب پیش،پس از احیاء،رسول خدا،صلی اللّه علیه و آله،را در رؤیا دیدم و آن حضرت نشانی تو را به من دادند و فرمودند:دخترت را ببر و به عقد آن جوان در آور. 13

این نمونه ای از بیداری دل است که در آن نفس حق دختری پاکدامن که ارتباطی با پروردگار عالم داشته قلب مرده ای را زنده می کند و او را به تأمل وا می دارد که شب قدر که شایسته احیاء و مناجات و «خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» است شب زنا نیست.

شب نماز شب می خوانید!و اکنون که حدود 25 سال از آن ماجرا گذشته،من حتی اگر بخواهم هم نمی توانم نماز شب نخوانم.

این تاثیر نفس اهل حق است.ایشان می گوید مرحوم شیخ جعفر کبیر با همان یک جمله اعتقاد به نماز شب را به من منتقل کرد،طوری که در وجودم درختی با ریشه ثابت شد که دیگر نمی توانم آن را نادیده بگیرم؛ یعنی ساعت سه نیمه شب خواب را از من می گیرد و حال مناجات پیدا می کنم و از کسانی شده ام که به قول شاعر:

در رقص در آید فلک از زمزمه عشق چونان که شتر بشنود آواز هدی را

14

دور می شود،درحالی که همواره پروردگارشان را به علت بیم از عذاب و امید به رحمت و پاداش می خوانند و از آنچه آنان را روزی داده ایم،انفاق می کنند.پس هیچ کس نمی داند چه چیزهایی که مایه شادمانی و خوشحالی آنان است به پاداش اعمالی که همواره انجام می داده اند،برای آنان پنهان داشته اند.

یعنی پاداش این یازده رکعت را برای هیچ ملک،جن،و انسی معلوم نکرده ام و جز خودم هیچ کس میزان و کیفیت آن را نمی داند.امیدوارم همین کلام کوتاه انگیزه ای باشد برای همه ما که خود را در زمره دوستداران نماز شب و به جا آورندگان آن قرار دهیم. 17

طوری مست شدم که وقتی ساعت دوازده یک شب از کاباره آمدم بیرون نه راه خانه مان را بلد بودم و نه می دانستم کجا هستم.از فرط مستی و بیحالی،همان جا در خیابان و پیاده رو افتادم و دیگر نفهمیدم چه شد.چشم که باز کردم هنور بیحال بودم ولی دیدم هوا تاریک و روشن شده و کسی سرم را به دامن گرفته و دارد دست به سرورویم می کشد و قربان صدقه ام می رود.دید م روحانی همان محل است.(آن روحانی را من می شناسم.خدا رحمتش کند که در همین تهران به بدکاران و نیکوکاران خدمات زیادی کرد).هم چنان که سرم روی دامنش بود گفت:

می توانی بلند شوی برویم با هم حلیم و سنگگ دو بر خشخاش بخوریم؟ما هرچه تا آن روز دیده بودیم زن نیمه عریان و شیشه مشروب بود،هرجا هم می رفتیم یا دیگران به آخوندها فحش می دادند یا خودمان فحش می دادیم؛اما آن شب،سر بر دامان آخوند و دعوت به حلیم و نان سنگگ،آن هم در آن شرایط...دیگر نمی فهمیدم یعنی چه؟گفتم:آقا، من باطن و ظاهر نجس هستم،مرا کجا می خواهی ببری؟گفت:این جا حمام عموی خوب و تمیزی دارد.با هم می رویم حمام.ظاهرت را با آب پاک کن و باطنت را همین الان با آشتی با خدا درست کن.این که کاری ندارد.خدا دو نوع مطهر دارد:یکی عامل طهارت ظاهر است که آب است و کل هزینه اش دو تومان می شود که من می دهم و می نشینم تا تو خودت را آب بکشی و برگردی؛یکی هم مربوط به باطن است که آبش دست خداست و شیرش دست خودت.شیر توبه را باز کن تا پاک شوی.راهش هم این است که در دل پشیمان شوی و به پروردگار بگویی بد کردم و دیگر هم نمی کنم.آن وقت پاک می شوی.خدا که خدای سخت گیری نیست،خدا دولت نیست که طلبکار برود شکایت بکند زندانی ات کند تا هر وقت بدهی ات را دادی آزاد شوی.خدا هیچ

ص:255

کس را زندانی نمی کند،خیلی هم زود آشتی می کند و قوانینش هم آسان است...از آن روز به بعد،من توبه کردم و کارهای گذشته ام را برای همیشه ترک گفتم.

به راستی،کجا می شود کسی مانند خدا پیدا کرد که این قدر سریع الرضا و بخشنده باشد؟کسی پس از سی سال مشروب خوری توبه می کند و او می بخشد و می گوید اشتباه کردی!؟در فقه ما حکم این است که هرکس یک بار مشروب بخورد باید هشتاد تازیانه بخورد،اما خدا به این که او برود و اقرار به گناهش بکند راضی نیست؛می گوید بیا با خودم آشتی کن.چه نیازی هست بروی پیش قاضی بگویی من مشروب خورده ام تا شلاقت بزند؟این قدر حکومت خدا آسان گیر است.نه مأمور برای بازداشت می فرستد،نه داد سرکشی می کشد،نه جریمه می کند و اگر جریمه هم بکند آن ها را راحت می بخشد.ده دفعه روزه را به حرام باطل کرده درحالی که می توانسته روزه بگیرد.بعد،می نشیند و می گوید گول خوردم با حرام افطار کردم.حالا هم که آمده ام با تو آشتی کنم،می گویی برای هر روزه ای که با حرام افطار کرده ای دو جریمه باید بدهی:یا شصت روز روزه بگیری یا به شصت مسکین طعام بدهی.من نان خودم و زن و بچه ام را هم به سختی در می آورم.بدنم هم دیگر طاقت روزه ندارد و دیگر جوان نیستم.چه کنم؟می گوید:جریمه ات را بخشیدم.

می ماند قضای روزه هایت.آن ها را هم پشت هم نگیر،تابستان هم نگیر، برو تقویم را نگاه کن و کوتاه ترین روزها را برای روزه گرفتن انتخاب کن.

دولت خدا دولت آسان گیر و حکومت با محبتی است.واقعا،انسان از این که یک قدرت بی نهایت در کنارش گذشت بی نهایت هم باشد تعجب می کند.آخر زورداران عالم هرچه قوی تر می شوند بی رحم تر می شوند،

ص:256

اما این قدرت بی نهایت گذشت بی نهایت هم دارد.گاهی،آن قدر آسان در مرده ای را بیدار می کند که غیر قابل باور است؛آن هم در یک شب، به یک نفس،به یک پشیمانی،به یک خط شعر،به یک ذکر مصیبت،به یک پرچم عزا که سر در مسجد یا حسینیه ای نصب کرده اند و با خط قرمز رویش نوشته اند:یا ابا عبد اللّه.خیلی ها را دیده ام که با دین همین نام آمده اند و دل مرده شان زنده شده است.این قدر وسایل توبه و بازگشت و در راه قرار گرفتن آسان است که حد ندارد.قرآن می فرماید:

«یُرِیدُ اللّٰهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لاٰ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ». 18

خدا آسانی و راحت شما را می خواهد نه دشواری و مشقت شما را.

رفتار می کند و آسان می گیرد.جریمه روزه به این باعظمتی یک چارک نان است.آیا دولتی به این آسان گیری هم پیدا می شود؟شما دو ماه پول بانک را نمی دهید،دویست و هشتاد و نه هزار تومان جریمه دیرکرد دوماهه می خورد،چهار ماه دیگر می شود شش صدهزار تومان و سه سال دیگر می شود سی میلیون تومان.اگر هم ندهی،ممنوع الخروجت می کنند،آبرویت را می برند،به پاسگاه و دادگاه و زندانت می کشانند، ضامن هایت را از کار و زندگی می اندازند و...اما دولت خدا هیچ کدام از این ها را ندارد.ای کاش ما با این دولت می ساختیم!ولی حاضریم با همه دولت های دیگر بسازیم و با این یکی نسازیم.نمی دانم چرا؟این هم از بدبختی خودمان و غفلت و مرگ قلب هایمان است.

یافته بودم!خطاب رسید که این چنین بود،ولی گروهی از مؤمنین شهادت دادند که او آدم خوبی است و من به شهادت آن ها او را بخشیدم. 20

دولت خدا دولتی است که به کوچک ترین بهانه ای مجرمان در آن بخشیده می شوند و اهل شفاوت سعادتمند می گردند.کافی است از خدا بخواهیم تا اجابت کند و از سر تقصیرات ما بگذرد.او را شفیع خود کنیم و مانند علی،علیه السلام،در دعای کمیل او را بخوانیم که:

«استشفع بک الی نفسک».

از درگاه خدایی که خودش شفیع بندگانش می شود به کدام درگاه دیگری می توان پناه برد؟تنها کسی که قلبش بر اثر گناهان مرده از خدا دوری می کند و او را نمی خواهد.وقتی قلب احیاء شود،فیض الهی دریاوار بر آن نازل می شود،زیرا جای فیض خداوندی دل های زنده است وگرنه سنگ و بیابان و درخت خشکیده و حیوانات که شایستگی دریافت فیوضات خاص الهی را ندارند.فقط دل انسان قادر به پذیرش فیض الهی است؛آن هم دل بیدار.پس،تا می توانیم باید در بیداری دل های خود با تفکر بکوشیم و با استمداد از نفس توبه یا نفس اهل دل تا فرصت باقی است آن را احیا کنیم.

از آن روزی که ما را آفریدی به غیر از معصیت چیزی ندیدی

خداوندا به حق هشت وچارت ز ما بگذر شتر دیدی ندیدی.

21

ص:259

-فی التفکر خیر من قیام لیلة و القلب ساه».

(4).صاحب تفسیر کنز الدقائق در شرح حدیث «أفضل العبادة إدمان التفکر فی اللّه و فی قدرته» می نویسد: «أفضلیة العبادد باعتبار عظمة قدرها،و کثرة منافعها و آثارها، و شرافة لوازمها و أسرارها،و لا ریب فی أن إدمان التفکر فی اللّه،و فی قدرته أعظم العبادات قدرا،و أشرفها أثرا و أفخمها رتبة و أرفعها منزلة،و لذلک وقع الامر به فی آیات متکاثرة،و روایات متضافرة،و له آثار شریفة،و لوازم منیفة،کلها عبادات عظیمة، کمعرفة الرب و عظمته،و علمه و قدرته،و احتقار الدنیا و زهراتها،و معرفة الجنة و درجاتها،و معرفة النار و درکاتها،و الانقطاع عن غیر الحق،و تفریغ القلب له،و بالجملة إدمان التفکر عبادد و أصل لجمیع العبادات،فهو أفضلها.و لیس المراد التکفر فی حقیقة ذاته،و حقیقة قدرته،و سائر صفاته.إذ معرفتها خارجة عن قدرة البشر،و لا یصل إلیه العقل و التکفر،و کان التکفر فیها مؤدیا إلی الضلال المبین،و الالحاد فی الدین،بل المراد به التفکر فی وضع صنع اللّه و آثار قدرته،فإن التفکر فیها و فی عظمتها یدل علی عظمة الصانع الحق و کمال قدرته...». میرزا محمد مشهدی،تفسیر کنز الدقائق،ج 2، ص 317.

(5).غرر الحکم،ح 8561.درباره این روایت در گفتارهای پیش به تفصیل سخن گفته شده است.

(6).اصول کافی،ج 2،ص 54.درباره این روایت در گفتارهای پیش سخن گفته شده است.

(7).واژه غفلت در قرآن یکبار همراه قلب به کار رفته است.کهف،28: «وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدٰاةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَ لاٰ تَعْدُ عَیْنٰاکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ لاٰ تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنٰا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنٰا وَ اتَّبَعَ هَوٰاهُ وَ کٰانَ أَمْرُهُ فُرُطاً».

(8).در عرف عرب زبانان و لسان روایات به مرگ هایی چون موت الاحمر(مرگ سرخ)، موت الابیض(مرگ سفید)و متو الاسود(مرگ سیاه)بر می خوریم.فقر و مرگ با شمشیر را مرگ سرخ،طاعون را مرگ سفید،و غرق شدن را مرگ سیاه گفته اند.

(9).صحیفه سجادیه،مناجات التائبین.

ص:261

(10).برای نمونه: «عن الصادق،عن أبیه،صلوات اللّه علیهما،قال:قال رسول اللّه، صلی اللّه علیه و آله:أربع یمتن القلب:الذنب علی الذنب،و کثرة مناقشة النساء،یعنی محادثتهن،و مماراة الأحمق تقول و یقول و لا یرجع إلی خیر،و مجالسة الموتی،فقیل له:یا رسول اللّه و ما الموتی؟قال:کل غنی مترف».

(11).ثعالبی در تفسیر خود از غزالی نقل می کند که در کتاب احیاء علوم الدین گفته است: «الفرح بالدنیا و التنعم بها سم قاتل یسری فی العروق فیخرج من القلب الخوف و الحزن و ذکر الموت و اهوال القیامة حدثنا و هذا هو موت القلب». تفسیر الثعالبی، ج 4،ص 282.

(12).اشاره است به این دو آیه از قرآن کریم:

-«أَ وَ مَنْ کٰانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْنٰاهُ وَ جَعَلْنٰا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النّٰاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُمٰاتِ لَیْسَ بِخٰارِجٍ مِنْهٰا کَذٰلِکَ زُیِّنَ لِلْکٰافِرِینَ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ». انعام،122.

-«یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلّٰهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذٰا دَعٰاکُمْ لِمٰا یُحْیِیکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ». انفال،24.

(13).ابواب الجنان،نسخه چاپ سنگی مولف.

(14).از وحدت کرمانشاهی است.

(15).پس لازم نیست حتما بخوابیم و ساعت سه شب برای نماز بیدار شویم.کافی است همان ساعت یازده وبیست دقیقه که نیمه شب شرعی است آن را بخوانیم و بخوابیم.

(مولف)

(16).سجده،16-17.

(17).امام صادق،علیه السلام: ما من عمل حسن یعمله العبد إلا و له ثواب فی القرآن إلا صلاد اللیل فإن اللّه لم یبین ثوابها لعظیم خطرها عنده،فقال: (تَتَجٰافیٰ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضٰاجِعِ... فَلاٰ تَعْلَمُ نَفْسٌ مٰا أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزٰاءً بِمٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ).

(18).بقره،185.

(19).بحار الأنوار،ج 93،ص 279: «أبی،عن سعد،عن موسی بن الحسن،عن محمد بن عبد الحمید،عن ابن عمیرة،عن ابن حازم،عن عبد المؤمن الانصاری عن أبی-

ص:262

-جعفر علیه السلام قال:إن رجلا أتی النبی صلی اللّه علیه و آله فقال:هلکت هلکت، فقال:و ما أهلکک؟قال:أتیت امرأتی فی شهر رمضان و أنا صائم،فقال له النبی صلی اللّه علیه و آله:أعتق رقبة فقال:لا أجد،قال:فصم شهرین متتابعین،فقال:لا اطیق، فقال:تصدق علی ستین مسکینا،قال:لا أجد،قال:فاتی النبی صلی اللّه علیه و آله بعرق أو مکتل فیه خمسة عشر صاعا من تمر،فقال النبی صلی اللّه علیه و آله:خذها و تصدق بها،فقال:و الذی بعثک بالحق نبیا ما بین لابتیها أهل بیت أحوج إلیه منا، فقال:خذه و کله أنت و أهلک،فانه کفارد لک».

-بحار الأنوار،ج 93،ص 281: «عن جمیل بن دراج،عن أبی عبد اللّه علیه السلام أنه سئل عن رجل أفطر یوما من شهر رمضان متعمدا فقال:إن رجلا أتی النبی صلی اللّه علیه و آله فقال:هلکت یا رسول اللّه!فقال:و مالک؟فقال:النار یا رسول اللّه فقال:

و مالک؟فقال:إنی وقعت بأهلی فی رمضان قال:تصدق و استغفر اللّه،فقال الرجل:

فو الذی عظم حقک و قال ابن أبی عمیر قال:فوالذی بعثک بالحق ما ترکت فی البیت شیئا قلیلا و لا کثیرا،قال:فدخل رجل من الناس بمکتل تمر فیه عشرون صاعا یکون عشرة أصوع بصاعنا هذا هنا فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله:خذ هذا التمر فتصدق،فقال:یا رسول اللّه علی من أتصدق به و قد أخبرتک أنه لیس فی بیتی قلیل و لا کثیر،فقال:خذه و أطعمه عیالک و استغفر اللّه».

-بحار الأنوار،ج 93،ص 282: «و عن جعفر بن محمد علیهما السلام أنه قال:من أفطر فی شهر رمضان متعمدا نهارا فان استطاع أن یعتق رقبة أعتقها و إن لم یستطع صام شهرین متتابعین فان لم یستطع أطعم ستین مسکینا فان لم یجد فلیتب إلی اللّه و یستغفره،فمتی أطاق الکفارة کفر و علیه مع الکفارة قضاء یوم مکان الیوم الذی أفطر».

(20).بحار الأنوار،ج 102،ص 149: «عن الصادق،علیه السلام،قال:کان فی بنی إسرائیل عابد فأوحی اللّه تعالی إلی داود أنه مراء قال:ثم إنه مات و لم یشهد جنازنة داود،علیه السلام،قال:فقام أربعون من بنی إسرائیل فقالوا:اللهم لا نعلم منه إلا خیرا، و أنت أعلم به منا فاغفر له،فلما وضع فی قبره قاموا أربعون غیرهم و قالوا:اللهم إنا لا-

ص:263

-نعلم منه إلا خیرا و أنت أعلم به منا فاغفر له،فأوحی اللّه تعالی إلی داود علیه السلام ما منعک أن تصلی علیه؟قال:الذی أخبرتنی به عنه،قال:فأوحی اللّه إلیه أنه قد شهد له قوم فأجزت شهادتهم و غفرت له،و علمت ما لا یعملون». این روایت از امام باقر به این شکل نقل شده است: «قال أبی جعفر،علیه السلام:قال:کان فی بنی اسرائیل عابد فأعجب به داود،علیه السلام،فأوحی اللّه إلیه:لا یعجبک شئ من أمره فانه مرائی،فمات الرجل،فقال داود:ادفنوا صاحبکم و لم یحضره،فلما غسل قام خمسون رجلا فشهدوا باللّه ما یعلمون الا خیرا،فلما صلوا علیه قام خمسون آخرون فشهدوا بذلک أیضا فلما دفنوه قام خمسون آخرون فشهدوا بذلک ایضا،قال:فأوحی اللّه تعالی الی داود،علیه السلام:ما منعک أن تشهد فلانا؟فقال داود:یا رب للذی أطلعتنی علیه من أرمه.فأوحی اللّه تعالی:ان کان ذلک لک و لکنه قد شهد قوم من الاحبار و الرهبان ما یعلمون الا خیرا فأجزت شهادتهم علیهم و غفرت له علمی فیه».

شیخ حر عاملی،الجواهر السنیة،ص 84.

(21).از بابا طاهر است.

ص:264

ص:266

بسم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و صلّ علی محمّد و آله الطاهرین.

اهل خدا از قالب و جسم انسان در کنار عالم هستی به عالم صغیر تعبیر کرده اند. 1 از قلب انسان نیز،در برخی روایات،تعبیر به امام و حاکم و سلطان و فرمانروا شده است. 2 از جمله،در فرمایشات امام ششم علیه السلام همه اعضاء و جوارح انسان سربازان و ارتش قلب دانسته شده اند که اطاعت از قلب را بر خود واجب تکوینی می دانند. 3 مراد از واجب تکوینی نیز این است که حرکات اعضاء و جوارح انسان ناگزیر تابع خواسته های دل است.

می شود(این تعبیر از وجود مبارک امیر المؤمنین است 4 ).اگر قلب انسان به فرعون بدل شود،سرزمین وجود یعنی اعضاء و جوارح نیز،که تکوینا نمی توانند از آن جدا شوند و راهی جز خواسته های او در پیش بگیرند، به سرزمین عاد و ثمود بدل می شوند.در نتیجه،به فرموده قرآن مجید سراسر کشور الهی وجود از فساد و فتنه پر می شود و چیزی خالی از فساد و فتنه باقی نمی ماند.نتیجه کار نیز،وقتی این فساد بر وجود انسان حاکم شود و تداوم پیدا کند،به فرموده قرآن چنین است:

«أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعٰادٍ. إِرَمَ ذٰاتِ الْعِمٰادِ. اَلَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُهٰا فِی الْبِلاٰدِ.

وَ ثَمُودَ الَّذِینَ جٰابُوا الصَّخْرَ بِالْوٰادِ. وَ فِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتٰادِ 5 اَلَّذِینَ طَغَوْا فِی الْبِلاٰدِ فَأَکْثَرُوا فِیهَا الْفَسٰادَ. فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذٰابٍ. إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصٰادِ». 6

آیا ندانسته ای که پروردگارت با قوم عاد چه کرد؟با آن شهر ارم که دارای کاخ های باعظمت و ساختمان های بلند بود و مانندش در شهرها ساخته نشده بود؟و با قوم ثمود آنان که در آن وادی برای ساختن بناهای استوار و محکم تخته سنگ ها را می بریدند؟و فرعون نیرومند که دارای میخ های شکنجه بود؟آنان که در شهرها طغیان و سرکشی کردند و در آن ها فساد و تباهکاری فراوانی به بار آوردند.پس پروردگارت تازیانه عذاب های گوناگون را آنان فرو ریخت.و بی تردید پروردگارت در کمین است.

مساله این است که هیچ کس نمی تواند از حوزه مراقبت خدا دور شده یا از دایره حکومت او خارج گردد. 7 خاصه این که خداوند در کمین همه فرعون ها و فرعون صفت هاست و سرانجام تازیانه های عذاب را بر آنان فرو می آورد؛عذاب هایی که براساس آیات قرآن و روایات بسیار گوناگون و رنگارنگ(الوان عذاب) 8 و دایره شمول آن ها هم مربوط به دنیا و هم آخرت است.

یکی از این عذاب ها که مربوط به دنیاست عذاب استیصال 9 است که هم چنان که از نامش پیداست فرد در نتیجه آن مستاصل می شود؛یعنی

ص:268

تمام درهای چاره بر او بسته می شود و نمی داند چه باید بکند.دنیا برای بر طرف ساختن نیاز چنین شخصی کوچک می شود،داروها از اثر می افتند و تمام قدرت ها برای نجات او ناتوان می شوند و عاجز می گردند....خداوند در قران به صراحت می فرماید:

«وَ مٰا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ مٰا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لاٰ نَصِیرٍ». 10

و شما در زمین عاجزکننده خدا نیستید تا بتوانید از دسترس قدرت او بیرون روید.و جز خدا هیچ سرپرست و یاوری برای شما نیست.

یکی دیگر از این عذاب ها که انسان دردش را در دنیا احساس نمی کند ولی یکی از عذاب های عظیم پروردگار است که وقتی پرده ها کنار روند و حقایق فاش شوند فهم می شود محرومیت از دوستی پروردگار است.

به فرموده قرآن،وقتی انسان وارد عالم آخرت می شود،از این منظر دردی را متحمل می شود که تا آن روز به کسی نرسیده است:

«وَ جِیءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسٰانُ وَ أَنّٰی لَهُ الذِّکْریٰ. یَقُولُ یٰا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیٰاتِی. فَیَوْمَئِذٍ لاٰ یُعَذِّبُ عَذٰابَهُ أَحَدٌ. وَ لاٰ یُوثِقُ وَثٰاقَهُ أَحَدٌ». 11

در آن روز،دوزخ را بیاورند.در آن روز انسان متذکّر شود ولی کجا این تذکر برای او سودمند افتد؟می گوید:ای کاش برای این زندگی ام عبادت خالصانه و کار نیک پیش فرستاده بودم.پس در آن روز هیچ کس را چون عذاب کردن او عذاب نکند.و هیچ کس را چون به بند کشیدن او به بند نکشد.

در روایات آمده است که خداوند به موسی بن عمران فرمود:برو به فلان شخص بگو تو را به عذابی مبتلا کرده ام که در شهر شما کسی را به چنین عذابی مبتلا نکرده ام.عرض کرد:خدایا،او که خانه و زندگی خوبی دارد و ظاهرا هیچ مشکلی ندارد؛پس به چه عذابی گرفتار است؟ خطاب رسید:لذت مناجات و رابطه با خودم را از او گرفته ام. 12

اما اگر انسان در مسیر زندگی مواظبت کند و مراقب باشد،حاکم

ص:269

کشور وجودش تبدیل به یوسف می شود و در این مصر حکومتی الهی و ملکوتی برپا می کند.به دو دلیل:اول این که این حاکم میل شدیدی به پروردگار دارد و مانند یوسف می گوید:

«رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ وَ عَلَّمْتَنِی مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحٰادِیثِ فٰاطِرَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ أَنْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَةِ تَوَفَّنِی مُسْلِماً وَ أَلْحِقْنِی بِالصّٰالِحِینَ». 13

پروردگارا،تو بخشی از فرمانروایی را به من عطا کردی و برخی از تعبیر خواب ها را به من آموختی.ای پدیدآورنده آسمان ها و زمین،تو در دنیا و آخرت سرپرست و یار منی.درحالی که تسلیم فرمان های تو هستم جانم را بگیر و به شایستگان ملحقم کن.

منطق او نیز همانند یوسف است:

«یٰا صٰاحِبَیِ السِّجْنِ أَ أَرْبٰابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللّٰهُ الْوٰاحِدُ الْقَهّٰارُ». 14

ای دو یار زندانی من،معبودان متعدد و متفرق بهترند یا خدای یگانه مقتدر؟

و چون یوسف در مقابل تمایلات دنیایی چنین می ایستد:

«قٰالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمّٰا یَدْعُونَنِی إِلَیْهِ وَ إِلاّٰ تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَیْهِنَّ وَ أَکُنْ مِنَ الْجٰاهِلِینَ». 15

پروردگارا،زندان نزد من محبوب تر است از عملی که مرا به آن می خوانند، و اگر نیرنگشان را از من نگردانی به آنان رغبت می کنم و از نادانان می شوم.

این قدرت روحی یوسف است.او همه توانایی خود را که چشم و گوش و زبان و دست و شکم و شهوت و قدم باشد رو به خدا می کند و آن ها را متوجه پروردگار می سازد.بدین ترتیب،چشمش خدابین می شود و به هرچه می نگرد حق را می بیند:

«فَانْظُرْ إِلیٰ آثٰارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ...». 16

پس با تأمل به آثار رحمت خدا بنگر

«تلک آثارنا تدل علینا فانظروا بعدنا إلی الآثار».

17

ص:270

این گونه است که در پس این چشم دریایی به وجود می آید که پروردگار از آن چنین یاد می کند:

«وَ إِذٰا سَمِعُوا مٰا أُنْزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَریٰ أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمّٰا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنٰا آمَنّٰا فَاکْتُبْنٰا مَعَ الشّٰاهِدِینَ». 18

و چون آنچه را که بر پیامبر نازل شده بشنوند،دیدگانشان را می بینی به سبب آنچه از حق شناخته اند لبریز از اشک می شود و می گویند:پروردگارا، ایمان آوردیم،پس ما را در زمره گواهان بنویس.

این ها چشم گریانی برای پروردگارشان دارند.این چشمه از متن قرآن می جوشد که چشمه فیض خداست.

گر خدا خواهد که غفاری کند میل بنده جانب زاری کند.

19 اگر قلب یوسف بشود،گوش نیز چنین گوشی می شود:

«وَ الَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطّٰاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوهٰا وَ أَنٰابُوا إِلَی اللّٰهِ لَهُمُ الْبُشْریٰ فَبَشِّرْ عِبٰادِ.

اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولٰئِکَ الَّذِینَ هَدٰاهُمُ اللّٰهُ وَ أُولٰئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبٰابِ». 20

و بر کسانی که از پرستیدن طاغوت(بت ها،اربابان کفر و شیطان های سرکش)دوری کردند و به سوی خدا بازگشتند مژده باد.پس به بندگانم مژده ده؛آنان که سخن را می شنوند و از بهترینش پیروی می کنند.اینانند کسانی که خدا هدایتشان کرده و اینان همان خردمندانند.

این گوش همان است که امیر المؤمنین فرمود:

«...و وقفوا أسماعهم علی العلم النافع لهم». 21

در روایات آمده است که اگر چنین تحولی در درون انسان اتفاق بیفتد،دوستی خدا در قلب جای می گیرد.خداوند نیز دست دوستی به چنین بنده ای خواهد داد و از آن به بعد دست او دست خدا می شود، زبان او زبان خدا،چشم او چشم خدا و...در نتیجه،دیگر محال است قلب انسان به بدی متوجه شود و از اعضاء کار ناپسندی سر بزند یا مثلا شکم لقمه حرامی را قبول کند.

ص:271

«...فإذا احببته کنت عینه التی یبصر بها و اذنه التی یسمع بها و یده التی یبطش بها و رجله التی یمشی بها و فؤاده الذی یعقل به و لسانه الذی یتکلم به...». 22

با چنین دیدگاهی،عجیب نیست اگر یار وفادار ایشان در بیابان ربذه می میرد ولی نان حرام دولت غاصب را قبول نمی کند و می گوید:ما می میریم ولی نان شما ستمگران را نمی خوریم. 25

آری،وقتی قلب انسان یوسف باشد،در مقابل زن زیبای نفس مقاومت می کند.هرچه نفس برای کامجویی از شهوت حرامی فریاد می زند، می گوید محبوب من این رابطه ها را نمی پسندد،صبر کن تا به حلالش برسی.این قدرت روح یوسف است که در کاخ عزیز مصر هرچه زلیخا برایش طنازی و عشوه گری کرد تنها یک جواب به او داد.گفت: «معاذ اللّه» 26 محبوب من این کار را نمی پسندد.من هم نمی پسندم.پس،تو نمی توانی مرا تحریک یا هیجان زده کنی.

به دام و دانه نگیرند مرغ دانا را

27 تنها کسانی که شهوتشان از جنس شهوت گربه و سگ و خوک و دیگر حیوانات است،با یک اشاره ابرو با اندکی ناز تحریک می شوند.

یوسف صفتان جای دیگری زندگی می کنند و دل در گرو کس دیگری دارند،لذا زلیخای نفس زورش به آن ها نمی رسد و نمی تواند آن ها را هیجان زده کند.

نتایج این تحول نیز معلوم است.یعنی وقتی دل تبدیل به یوسف شد، انسان در انتخاب ها،نشست و برخاست ها،گفت وشنودها و سایر اعمالش دقیق می شود.لاجرم،به قول امام زین العابدین،علیه السلام، 28 یا یا راهی مجالس علم می شود یا مجالس توبه یا مجالس مناجات.یا می رود عیادت مریض،یا می رود دیدن مظلوم،یا می رود برای یاری دادن به افتاده،یا می رود مکه یا زیارت ابی عبد اللّه الحسین و سایر معصومین.

این راهی است که صاحب چنین دلی در پیش می گیرد و وقتش را بیهوده و در هر مجلسی و با هر جماعتی هدر نمی دهد.دلیلش این است

ص:273

که خدا در این کشور خیمه زده و این دل دیگر منزلگاه انبیاء و اولیاء خدا شده است:

«آمَنَ الرَّسُولُ بِمٰا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللّٰهِ وَ مَلاٰئِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لاٰ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قٰالُوا سَمِعْنٰا وَ أَطَعْنٰا غُفْرٰانَکَ رَبَّنٰا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ». 29

پیامبر به آنچه از پروردگارش به او نازل شده ایمان آورده و مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتاب ها و پیامبرانش ایمان آورده اند و براساس ایمان استوارشان گفتند:ما میان هیچ یک از پیامبران او فرق نمی گذاریم.و گفتند:

شنیدیم و اطاعت کردیم.پروردگارا،آمرزشت را خواهانیم و بازگشت همه به سوی توست.

خداوند کریم،انبیاء و اولیاء او،و قرآن همه به یوسف باطن توجه دارند نه به فرعون.برای همین،سرانجام او را با همه سپاهیان و دوستدارانش غرق و هلاک می کنند.

درون او را از گناه پر می کند.دیگر توجه ندارد که گناه دارد می کند و تنها در پی رسیدن به خوشی و لذت است.این نتیجه کثرت مال است.

نتیجه فراموش کردن خدا نیز این است که انسان قسی القلب می شود و دل به فرعون بدل می گردد(و ان ترک ذکری تقسی القلوب)

امیر المؤمنین دراین باره می فرماید:

«ما جفت الدموع إلا لقسوة القلوب و ما قست القلوب إلا لکثرة الذنوب». 32

فرعون رحم نداشت.می کشت و به کسی حتی به نوزادان هم رحم نمی کرد.دل هم وقتی مانند سنگ شد و به فرعون بدل گشت از رحم و شفقت خالی می شود و اولین نشانه اش این است که انسان گریه اش نمی گیرد و اشک چشمش در دیدن بدبختی های دیگران و تباهکاری های خودش خشک می شود.اما دلیل این قساوت قلب چیست؟امیر المؤمنین دلیل آن را گناه پشت سر هم ذکر می کند در روایتی از امام صادق علیه السلام به نقل از رسول خدا می خوانیم:

«أربع یمتن القلب:الذنب علی الذنب،و کثرة مناقشة النساءیعنی محادثتهن -و مماراة الاحمق تقول و یقول و لا یرجع إلی خیرأبدا،و مجالسة الموتی، فقیل له:یا رسول اللّه،و ما الموتی؟قال:کل غنی مترف». 33

یعنی چهار چیز است که به حیات الهی دل خاتمه می دهد و دل را فرعون می کند:اول،گناه روی گناه.امروز گناه،فردا گناه،این هفته گناه، آن هفته گناه،امسال گناه،سال دیگر گناه(الذنب علی الذنب).

دوم:«و مشاورة النساء»؛یعنی اضافه حرف زدن با زنان نامحرم(زن برادر،خواهر زن،زنی که مشتری مغازه است،و در مجموع خوش و بش کردن با زنان نامحرم).پیغمبر می فرماید این کار به تدریج دل را می میراند و تبدیل به فرعون می کند.مگر در دربار فراعنه یا سایر پادشاهان چه جور می گذشت؟مگر جز این بود که با زنان نامحرم در

ص:275

ارتباط بودند،حرمسرا داشتند،و از هیچ کاری شرم نمی کردند؟

سوم،«مماراة الاحمق».یعنی بگومگو با آدم های نادان که نه خدا سرشان می شود نه حق و نه حلال وحرام. «تقول و یقول»؛ یکی تو می گویی و یکی او می گوید«و لا یرجع الی خیر ابدا»و هیچ خیری در این بگومگو وجود ندارد.

و چهارم،«مجالسة الموتی»؛با مرده ها همنشین بودن.از حضرت پرسیدند:منظور از همنشینی با مردگان چیست؟فرمود:منظور مجالست با ثروتمندان افراطکاری است که از گناه پروا ندارند.نشست وبرخاست با این انسان ها،نگاه به چهره و سیمایشان قلب را می کشد و فرعونی می کند بعد،اعضاء و جوارح دیگر نیز به گناه کشیده می شوند و انسان را راهی دوزخ می کنند.

زیادی از هلاکت و بدبختی می شود.از جمله سودهای بزرگی که یوسف به مردم خود رساند و از کارهای بسیار مهمی که کرد درایتی بود که در جریان قحطی و خشکسالی هفت ساله سرزمین مصر از خود نشان داد.او ابتدا اعلام کرد که ملت مصر پس از هفت سال آبادنی به هفت سال قحطی بسیار سنگین دچار می شوند.سپس،زمام امور امور را به دست گرفت و این هفت سال قحطی را به طور کامل کنترل کرد. 35

یکی از نکات عجیب این آیات تاکید بر عدد هفت است و چنان که قرآن مجید می گوید یوسف این هفت سال قحطی را بسیار عالی معالجه کرد و نگذاشت خطر قحطی به یک نفر برد یا کسی با شکم گرسنه سر بر بالین بگذارد.

جالب این است که بدانیم ما هفت عضو رئیسه در بدنما داریم:

چشم،گوش،زبان،دست،شکم،شهوت،قدم. 36 و مسأله این است که این هفت عضو مهم در حال حاضر گرفتار قحطی است:قحطی عمل صالح،قحطی عمل خالصانه،و قحطی عمل عاشقانه.

نگوییم ما نماز می خوانیم و روزه می گیریم و کار خیر انجام می دهیم و....زیرا خودمان می دانیم که این کارها را از سر رفع تکلیف و چه بسا به زور و از ترس عذاب انجام می دهیم.بیایید از خودمان بپرسیم کدام نماز ما عاشقانه و نماز اتصالی بوده؛یعنی تنها بدنما رو به کعبه نبوده، روح و جان و نفسمان هم رو به کعبه بوده است؟زلف کدام نماز ما به خم ابروی یار گره خورده و به قول حافظ چنین نمازی بوده است:

در نمازم خم ابروی تو در یاد آمد

حالتی رفت که محراب به فریاد آمد

از من اکنون طمع صبر و دل و هوش مدار کان تحمل که تو دیدی همه بر باد آمد

ص:277

در کدام نماز دل ما آن گونه نزد خدا بوده که از خود بی خبر شده ایم و دل از غیر او برداشته ایم؟

هرگز حدیث غایب و حاضر شنیده ای

من در میان جمع و دلم جای دیگر است

37 ما به راستی دچار قحطی هستیم و در درون خودمان نیازمند یوسفی هستیم که ما را از این قحطی نجات دهد.چشم ما در حسرت مشاهده جمال ازل و ابد است،گوش در اشتیاق شنیدن صدای ملکوت است، زبان مترصد گفتن حق به طور خالصانه است،دست در آرزوی کار خیر است،شهوت چشم انتظار پاکی است،شکم گرسنه لقمه حلال است.قدم آرزومند حرکت به سوی خداست.خدایا،با ما قحطی زدگان بی یوسف چه می خواهی بکنی؟

گر می پذیری خسته ما سخت خسته ایم

ور می پذیری شکسته ما دلشکسته ایم.

سلیمان به گنجشک نر گفت:تو مگر چقدر وزن داری که وعده می دهی بارگاه مرا به دریا می اندازی؟گفت:ای رسول خدا،عاشق به هم ریخته است.من دارم چیزی می گویم تا دل این خانم را به دست آورم وگرنه من سنگ ده مثقالی را هم نمی توانم بلند کنم.شما هم به دل نگیر و آبروی ما را پیش این نبر.

سلیمان رو به گنجشک ماده کرد و گفت:چرا به این محل نمی گذاری؟ چرا نگاه محبت آمیز به او نمی کنی؟چرا کنارش قرار نمی گیری؟او که می گوید من عاشقت هستم؟گفت:اختلاف من با او در همین جاست.

او ادعای عشق می کند،ولی ادعایش حقیقت ندارد،برای این که با دو تا گنجشک ماده دیگر هم ارتباط دارد.اگر او عاشق من بود،باید با من بود نه با دیگران.

نقل است که سلیمان از این حرف منقلب شد،به خانه رفت و چهل شبانه روز بیرون نیامد و مردم صدای گریه اش را می شنیدند.می گفت:

خدایا،اگر من عاشق تو هستم و راست می گویم،پس چرا دلم این طرف و آن طرف می رود؟

درد ما هم همین است و این طور در قحطی گرفتار شده ایم.به زبان خدا را می خواهیم،اما با صد چیزی دیگر روی هم ریخته ایم.می گوییم خدا،اما دائم این طرف و آن طرف می رویم.درحالی که به قول شاعر:

یک سینه دو بار بر نگیرد یک سر دو خمار بر نگیرد

این دل که دو سوی می گراید گر شد ز میان دو نیمه شاید

آن را که دو یار در دل آید شک نیست که دل فراخ باید

مومن به وفا دو روی نبود گر هست یگانه گوی نبود.

39 «إِنَّ الَّذِینَ قٰالُوا رَبُّنَا اللّٰهُ ثُمَّ اسْتَقٰامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلاٰئِکَةُ أَلاّٰ تَخٰافُوا وَ لاٰ تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ. نَحْنُ أَوْلِیٰاؤُکُمْ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا

ص:279

وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَکُمْ فِیهٰا مٰا تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیهٰا مٰا تَدَّعُونَ. نُزُلاً مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ». 40

بی تردید کسانی که گفتند:پروردگار ما خداست؛سپس در میدان عمل بر این حقیقت استقامت ورزیدند،فرشتگان بر آنان نازل می شوند و می گویند:

مترسید و اندوهگین نباشید و شما را به بهشتی که وعده می دادند بشارت باد.ما در زندگی دنیا و آخرت،یاران و دوستان شما هستیم،آنچه دلتان بخواهد در بهشت برای شما فراهم است و در آن هرچه را بخواهید برای شما موجود است.رزق آماده ای از سوی آمرزنده مهربان است.و خوش گفتارتر از کسی که به سوی خدا دعوت کند و کار شایسته انجام دهد و گوید:من از تسلیم شدگان در برابر فرمان ها و احکام خدا هستم کیست؟

وقت آن رسیده که دورویی و دوگرایی را کنار بگذاریم و از اعماق دلمان بفهمیم که محبوب حقیقی تنها خداست.و تنها او می تواند ما را از این همه بدبختی و ذلت نجات دهد.وقت آن است که یکبار و برای همیشه مقیم در خانه او شویم و دیگر در خانه ارباب بی مروت دنیا 41 نرویم و چشم امیدمان جز او به هیچ کس دیگری نباشد.او که به فرموده قرآن آمرزنده گناه و پذیرنده توبه و سخت کیفر و صاحب نعمت فراوان است.او که جز او معبودی نیست و بازگشت همه به سوی اوست:

«غٰافِرِ الذَّنْبِ وَ قٰابِلِ التَّوْبِ شَدِیدِ الْعِقٰابِ ذِی الطَّوْلِ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ». 42

این چه تعبیر شگرفی است: «غٰافِرِ الذَّنْبِ وَ قٰابِلِ التَّوْبِ» ؟می فرماید اول شما را می بخشم و بعد توبه تان را قبول می کنم.اول از گناهان پاکتان می کنم و بعد توبه تان را می پذیرم.این چه نوع مهرورزی و محبت و بزرگواری و کرامت است؟

قرآن کریم در سوره انفطار طایفه ای از فرشتگان را یاد می کند با نام کرام الکاتبین 43 که مسئول نوشتن اعمال خوب و بد انسان اند.در روایات

ص:280

آمده است که وقتی بنده ای قصد ارتکاب گناهی را دارد آنان به پروردگار می گویند:بنده تو قصد گناه دارد و در دل نقشه انجام آن را می کشد.

خطاب می رسد:مواظبش باشید.اگر گناه مرتکب شد،هفت ساعت صبر کنید و قلم را نگاه دارید و چیزی ننویسید،چون ممکن است در این مدت توبه کند.اما اگر توبه نکرد،فقط همان گناه را برایش ثبت کنید.اما اگر قصد گناه کرد و مرتکب گناه نشد،به جای آن نیت گناه که انجامش نداده حسنه ای برایش ثبت کنید و آن نیت آلوده و گناه را حسنه حساب کنید، 44 برای این که به خاطر من در پی آن گناه نرفت،نه این که زمینه اش فراهم نبوده باشد.

این چه خدایی است که این قدر خاطر بندگانش را می خواهد و ما چه بندگانی هستیم که او را به سبب مشغول شدن به نعمت هایی که خودش به ما داده فراموش می کنیم و از او دل می بریم و در دوستی با او تنها به ادعا بسنده می کنیم؟خودمان را در دوستی با پروردگار با کسی مقایسه کنیم که هواره خدا را به راستی و از سر صدق می خواند و در چین شبی ضربت خورد.نشانه راستگویی اش هم این بود که خدا برادری چون پیامبر خدا،همسری چون زهرای مرضیه،و فرزندانی مانند حسن و حسین و قمر بنی هاشم و زینب کبری به او عطا کرد.او که در سحرگاه عروجش به سوی محبوب با فرقی شکافته و محاسنی آغشته به خون فریاد زد:رستگارم شدم.به خدای کعبه سوگند!

ص:281

-الشهوات،استولی علیه حبه تعالی و منعه عن حب غیره،فصارت القوی و المشاعر و جمیع الالات البدنیة مطیعة للحق،منقادة له،و لا یأتی شئ منها بما ینافی رضاه،و إذا غلبت علیه الشقوة،و سقط فی مهاوی الطبیعة استولی الشیطان علی قلبه،و جعله مستقر ملکه و نفرت عنه الملائکة،و أحاطت به الشیاطین،و صارت أعماله کلها للدنیا، و إراداته کلها للهوی،فیدعی أنه یعبد اللّه،و قد نسی الرحمان،و هو یعبد النفس و الشیطان.فظهر أنه لا یجتمع حب اللّه و حب الدنیا،و متابعة اللّه و متابعة الهوی فی قلب واحد،و لیس للانسان قلبان حتی یحب بأحدهما الرب تعالی و یقصده بأعماله، و یحب بالاخرة الدنیا و شهواتها،و یقصدها فی أفعاله کما قال سبحانه:ما جعل اللّه لرجل من قلبین فی جوفه.و مثل سبحانه لذلک باللسان و السیف،فکما لا یکون فی فم لسانان،و لا فی غمد سیفان،فکذلک لا یکون فی صدر قلبان،و یحتمل أن یکون اللسان لما مر فی ذی اللسانین.و أما قوله:فکذلک الاذهان.فالفرق بینها و بین القلب مشکل،و یمکن أن یکون القلب للحب و العزم،و الذهن للاعتقاد و الجزم،أی لا یجتمع فی القلب حب اللّه و حب ما ینافی حبه سبحانه،من حب الدنیا و غیره،و کذلک لا یجتمع الجزم بوجوده تعالی،و صفاته المقدسة و سائر العقائد الحقة،مع ما ینافیه من العقائد الباطلة و الشکوک و الشبهات فی ذهن واحد کما أشرنا إلیه سابقا و قیل:یعنی کما أن الظاهر من هذه الاجسام لا یصلح تعددها فی محل واحد،کذلک باطن الانسان الذی هو ذهنه و حقیقته لا یصلح أن یکون ذا قولین مختلفین،أو عقیدتین متضادتین،و قیل:الذهن الذکاء و الفطنة،و لعل المراد هنا التفکر فی الامور الحقة النافعة،و مبادیها و کیفیة الوصول إلیها،و بالجملة أمره بأن یکون لسانه واحدا،و قلبه واحدا،و ذهنه واحدا،و مطلبه واحدا،و لما کان سبب التعدد و الاختلاف أمرین؛أحدهما تسویل النفس،و الاخر الغفلة عن عقوبة اللّه،عقبه بتحذیرها،و ربما یقرأ بالدال المهملة من المداهنة فی الدین،کما قال تعالی: أَ فَبِهٰذَا الْحَدِیثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ .و قال: وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ». بحار الأنوار،ج 72،ص 208.

(3) «إن منزلة القلب من الجسد بمنزلة الإمام من الناس،الواجب الطاعة علیهم». علل الشرائع،ص 109،ح 8.

ص:283

(4).این مطلب به دو صورت از حضرت نقل شده است:عیون الحکم و المواعظ،علی بن محمد اللیثی الواسطی،ص 314 و غرر الحکم،ح 23:

-طوبی لمن عصی فرعون هواه و أطاع موسی تقواه.

-طوبی لمن أطاع محمود تقواه و عصی من مذموم هواه.

(5).درباره متصف شدن فرعون به ذوالاوتاد در روایتی از امام صادق علیه السلام می خوانیم: «...سأله أبان الأحمر عن علة تسمیة فرعون ذا الأوتاد.قال:لأنه کان إذا عذب رجلا بسطه علی الأرض علی وجهه،و مد یده و رجلیه فأوتدها بأربعة أوتاد فی الأرض،و ربما بسطه علی خشب منبسط،فوتد رجلیه و یدیه بأربعة أوتاد،ثم ترکه علی حاله حتی یموت». نور الثقلین،ج 5،ص 571،ح 6.

(6).فجر،6-14.

(7)در دعای کمیل می خوانیم:«و لا یمکن الفرار من حکومتک».و در دعای ابی حمزه:

«لا الذی احسن استغنی عم عونک و رحمتک.و لا الذی اساء و اجترأ علیک و لم یرضک خرج عن قدرتک».

(8).مصباح المتهجد،شیخ طوسی،ص 448: تسبیح یوم الاحد:«بسم اللّه الرحمن الرحیم.

سبحان من ملا الدهر قدسه،سبحان من یغشی الأبد نوره،سبحان من أشرق کل شئ ضوءه،سبحان من یدان بدینه کل دین و لا یدان بغیر دینه،سبحان من قدر بقدرته کل قدر و لا یقدر أحد قدره،سبحان من لا یوصف علمه،سبحان من لا یعتدی علی أهل مملکته،سبحان من لا یأخذ أهل الأرض بألوان العذاب،سبحان الرؤوف الرحیم، سبحان من هو مطلع علی خزائن القلوب،سبحان من یحصی عدد الذنوب،سبحان من لا یخفی علیه خافیة فی الأرض و لا فی السماء،سبحان ربی الودود،سبحان الفرد الوتر،سبحان العظیم الأعظم».

-الجامع للشرایع،یحیی بن سعید الحلی،ص 116: «و عن النبی علیه الصلاة و السلام و التحیة و الاکرام،قال:لأمیر المؤمنین(علیه السلام)،إذا أردت أن تحفظ کل ما تسمع و تقرأ،فادع فی دبر کل صلاة،سبحان من لا یعتدی علی أهل مملکته سبحان من لا یأخذ أهل الأرض بألوان العذاب،سبحان الرؤف الرحیم،اللهم اجعل لی فی قلبی نورا-

ص:284

-و بصرا وفهما و علما إنک علی کل شئ قدیر».

-الحدائق،الناضرة،محقق بحرانی،ج 4،ص 73: «...و عن السکونی عن الصادق علیه السلام قال:سئل کیف اصنع إذا خرجت مع الجنازة:امشی امامها أو خلفها أو عن یمینها او عن شمالها؟قال:ان کان مخالفا فلا تمش امامه فان ملائکة العذاب یستقبلونه بالوان العذاب».

(9).بحار الأنوار،ج 16،ص 303: «...قال ابن عباس:ما خلق اللّه عز و جل و لا ذرأ و لا برأ نفسا أکرم علیه من محمد صلی اللّه علیه و اله،و ما سمعت اللّه أقسم بحیاة أحد إلا بحیاته.قوله تعالی: «وَ مٰا مَنَعَنٰا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآیٰاتِ» أی التی اقترحتها قریش:من قلب الصفا ذهبا،و إحیاء الموتی و غیر ذلک «إِلاّٰ أَنْ کَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ» من الامم السابقة فعذبوا بعذاب الاستیصال.إذ عادة اللّه تعالی فی الامم أن من اقترح منهم آیة فاجیب إلیها ثم لم یؤمن أن یعاجل بعذاب الاستیصال،و قد صرفه اللّه تعالی عن هذه الامة ببرکة النبی صلی اللّه علیه و آله «وَ مٰا نُرْسِلُ بِالْآیٰاتِ إِلاّٰ تَخْوِیفاً» أی لا نرسل الآیات المقترحة إلا تخویفا من نزول العذاب العاجل کالطلیعة و المقدمة له،فإن لم یخافوا وقع علیهم.و یحتمل أن یکون المراد القرآن و المعجزات الواقعة،فإنها تخویف،و إنذار بعذاب الآخرة...».

-تفسیر مجمع البیان،شیخ طبرسی،ج 10،ص 132: (وَ یُؤَخِّرَکُمْ إِلیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی) و فی هذا دلالة علی ثبوت أجلین کأنه شرط فی الوعد بالأجل المسمی عبادة اللّه و التقوی.فلما لم یقع ذلک منهم،اقتطعوا بعذاب الإستیصال قبل الأجل الأقصی بالأجل الأدنی.

(10).شوری،31.آیه22 سوره عنکبوت نیز همین معنا را بیان می کند: «وَ مٰا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ لاٰ فِی السَّمٰاءِ وَ مٰا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لاٰ نَصِیرٍ».

(11).فجر،23-26.

(12).دراین باره چند روایت زیر قابل تامل است:

-إرشاد الأذهان،علامه حلی،ج 1،ص 17: «...وروی أن اللّه تعالی أوحی إلی داود علیه السلام:أن أهون ما أنا صانع بعبد غیر عامل بعلمه أشدمن سبعین-

ص:285

-عقوبة باطنیة أن أخرج من قلبه حلاوة ذکری».

-التحفة السنیة(مخطوط)،سید عبد اللّه جزائری،ص 132: «...عن ابی عبد اللّه، علیه السلام،إذا صلیت فاقبل بقلبک علی اللّه عز و جل فانه لیس من عبد مؤمن یقبل بقلبه علی اللّه فی صلوته و دعائه الا اقبل اللّه علیه بقلوب المؤمنین.و فی حدیث اخر انما یحتسب للمصلی من صلوته ما اقبل علیه بقلبه و استصغار ما سواه حال التکبیر حتی یکون مؤمنا بقلبه و لسانه و الا کان من الذین قالوا امنا بافواههم و لم یؤمن قلوبهم.و عن ابی عبد اللّه،علیه السلام،إذا کبرت فاستصغر ما بین العلی و الثری دون کبریائه فان اللّه إذا اطلع علی قلب العبد و هو یکبر و فی قلبه عارض عن حقیقة تکبیره قال:یا کاذب،اتخدعنی؟و عزتی و جلالی لا حرمنک حلاوة ذکری و لا حجبنک عن قربی و المسارة بمناجاتی.

الحدیث...».

-روضة الواعظین،فتال نیشابوری،ص 461: «قال الصادق علیه السلام:أوحی اللّه عز و جل إلی داود علیه السلام،یا داود،بی فافرح و بذکری فتلذذ و بمناجاتی فتنعم فعن قلیل اخلی الدار عن الفاسقین و اجعل لعنتی علی الظالمین».

-فیض القدیر شرح الجامع الصغیر،مناوی،ج 2،ص 178: «...(اللهم افتح مسامع قلبی)أی آذانه جمع مسمع کمنبر الأذن کما فی الصحاح(لذکرک) لیدرک لذة ما نطق به کل لسان ذاکر و أن کل قلب لم یدرک لذة الذکر فهو کالمیت بل المیت خیر منه.کان رجل فی بنی إسرائیل أقبل علی اللّه ثم أعرض عنه فقال:یا رب،کم أعصیک و لا تعاقبنی؟فأوحی إلی نبی ذلک الزمان قل لفلان کم عاقبتک و لم تشعر ألم أسلبک حلاوة ذکری ولذة مناجاتی؟(وارزقنی طاعتک)أی کمال لزوم أوامرک(و طاعة رسولک)النبی الأمی الذی أوجبت علینا طاعته و ألزمتنا متابعته(و عملا بکتابک)القرآن أی العمل بما فیه من الاحکام فإن من وفق لفهم أسراره و صرف إلیه عنایته اکتفی به عن غیره و دله علی کل خیر و حذره من کل شر و هو الکفیل بذلک علی أتم الوجوه و فیه أسباب الخیر و الشر مفصلة مبینة (مٰا فَرَّطْنٰا فِی الْکِتٰابِ مِنْ شَیْ ءٍ). ..».

-

ص:286

-به چند روایت دیگر دراین باره اشاره می شود:

-کافی،ج 1،ص 46: قال النبی،صلی اللّه علیه و آله:أوحی اللّه إلی داود، علیه السلام:لا تجعل بینی و بینک عالما مفتونا بالدنیا فیصدک عن طریق محبتی،فإن اولئک قطاع طریق عبادی المریدین،إن أدنی ما أنا صانع بهم أن أنزع حلاوة مناجاتی عن قلوبهم.

-مستدرک الوسائل،ج 12.ص 115: کیف یجد لذة العبادة من لا یصوم عن الهوی؟

-محاسبة النفس،ابراهیم کفعمی،ص 115: یا نفس:کما ینظر المریض إلی لذیذ الطعام،فلام یلتذ من شدة الاسقام،کذلک صاحب الدنیا لا یجد لذة العبادة و حلاوتها،مع ما یجد من محبة الدنیا و غضارتها.

(13).یوسف،101.

(14).یوسف،39.

(15).یوسف،33.

(16).روم،50.

(17)بیت است از شاعر أهل بیت شیخ محمد رضا خالصی کاظمی که حکم مثل سائر را یافته و بسیار به کار رفته است.مربوط به قصیده ای که او در مدح امیر مومنان سروده است.ر ک:الغدیر:ج 5،ص 458:

أیها المرتقی سنام الفخار! أنت مولای آیة الجبار

أغدیرا أریتنا؟أم محیطا لیس فیه لسائر من فرار؟

أم ریاضا تزهو بزهر نضیر؟ أم سماء تشع فیها الدراری؟

أم جنانا أشجارها مثقلات بثمار من أطیب الأثمار؟

أنت فی الکون قد نشرت علوما کن قبل(الغدیر)تحت ستار

أنت مهدت للأنام سبیلا مهیعا یستنیر بالأنوار

أنت ألبستنا ملابس عز و وقار و سؤدد و افتخار

-

ص:287

-

أنت أودعت فی غدیرک درا حسنه یزدری لئالی البحار

أنت أحری بأن تنادی بصوت تسمع العالمین فی الأمصار

[تلک أثارنا تدل علینا فانظروا بعدنا إلی الآثار

دم لک الخیر بالغدیر مهنأ و سیجزیک حیدر الکرار

]

(18).مائده،83.

(19).از مولوی است.مثنوی معنوی،دفتر اول،بیت 815-817

چون خدا خواهد که پرده کس درد میلش اندر طعنه پاکان برد

ور خدا خواهد که پوشد عیب کس کم زند بر عیب معیوبان نفس

چون خدا خواهد که مان یاری کند میل ما را جانب زاری کند

(20).زمر،17-18.

(21).نهج البلاغه،ج 2،ص 161.

(22).کنز العمال،متقی هندی،ج 1،ص 230،ح 1157.قال اللّه تعالی من أذی لی ولیا فقد استحل محاربتی و ما تقرب إلی عبدی بمثل أداء الفرائض و ما یزال العبد یتقرب إلی بالنوافل حتی احبه فإذا احببته کنت عینه التی یبصر بها و اذنه التی یسمع بها و یده التی یبطش بها و رجله التی یمشی بها و فؤاده الذی یعقل به و لسانه الذی یتکلم به إن دعانی اجبته و إن سألنی اعطیته و ما ترددت عن شئ أنا فاعله ترددی عن وفاته و ذاک لانه یکره الموت و أنا أکره مساءته.

(23).قصص،78.

(24).مستدرک الوسائل،میرزای نوری،ج 14،ص 62:

-«...قال أبو نیزر:جاءنی علی بن أبی طالب(علیه السلام)و أنا أقوم بالضیعتین عین أبی نیزر و البغیبغة،إلی أن قال:ثم أخذ المعول و انحدر فی العین،فجعل یضرب و ابطأ علیه الماء،فخرج و قد تفضج جبینه(علیه السلام)عرقا،فانتکف العرق عن جبینه،ثم أخذ المعول و عاد إلی العین،فأقبل یضرب فیها و جعل یهمهم،فانثالت کأنها عنق جزور،فخرج مسرعا و قال:أشهد اللّه أنها صدقة،علی بداوة و صحیفة قال:-

ص:288

-فجعلت بهما إلیه،فکتب:بسم اللّه الرحمن الرحیم،هذا ما تصدق به عبد اللّه علی أمیر المؤمنین،تصدق بالضیعتین المعروفتین بعین أبی نیزر و البغیبغة،علی فقراء أهل المدینة و ابن السبیل،لیقی اللّه بهما وجهه حر النار یوم القیامة،لا تباعا و لا توهبا حتی یرثهما اللّه و هو خیر الوارثین،إلا أن یحتاج الیهما الحسن و الحسین فهما طلق لهما، و لیس لاحد غیرهما».

-مستدرک الوسائل،ج 16،ص 330: «أبو العباس محمد بن یزید المبرد فی الکامل:

حدثنا أبو محلم محمد بن هشام،فی اسناد ذکره،آخره أبو نیزر،قال أبو نیزر:جائنی علی بن أبی طالب(علیه السلام)و أنا أقوم بالضیعتین عین أبی نیزر و البغیبغة،فقال لی:هل عندک من طعام؟فقلت:طعام لا ارضاه لامیر المؤمنین(علیه السلام)،قرع من قرع الضیعة صنعته بإهالة سنخة،فقال:علی به.فقام إلی الربیع و هو جدول فغسل یده،ثم أصاب من ذلک شیئا،ثم رجع إلی الربیع فغسل یدیه بالرمل حتی انقامها،ثم ضم یدیه کل واحدة منهما إلی أختها و شرب بهما،حسی من ماء الربیع،ثم قال:یا أبا نیزر،إن الاکف أنظف الآنیة.ثم مسح ندی ذلک الماء علی بطنه،و قال:من أدخله بطنه فی النار فأبعده اللّه....».

-این روایت نیز از رسول خدا در این باب زیباست:مستدرک الوسائل،ص 331:

المستغفری فی طب النبی(صلی اللّه علهی و آله):قال:قال(صلی اللّه علیه و آله):

المؤمن یأکل بشهوة أهله،و المنافق یأکل أهله بشهوته.

(25)اشاره است به داستان تبعید ابوذر غفاری به بیابان ربذه بر اثر مخالفت با سیاست های حکومتی عثمان بن عفان.

(26) «وَ رٰاوَدَتْهُ الَّتِی هُوَ فِی بَیْتِهٰا عَنْ نَفْسِهِ وَ غَلَّقَتِ الْأَبْوٰابَ وَ قٰالَتْ هَیْتَ لَکَ قٰالَ مَعٰاذَ اللّٰهِ إِنَّهُ رَبِّی أَحْسَنَ مَثْوٰایَ إِنَّهُ لاٰ یُفْلِحُ الظّٰالِمُونَ». یوسف،23.

(27).حافظ:

به خلق و لطف توان کرد صید اهل نظر /به دام و دانه نگیرند مرغ دانا را.

(28).امام سجاد در دعای ابی حمزه این معنا را بدین صورت بیان می فرماید: «سیدی لعلک عن بابک طردتنی،و عن خدمتک نحیتنی!أو لعلک رأیتنی مستخفا بحقک فاقصیتنی!أو لعلک رأیتنی معرضا عنک فقلیتنی!أو لعلک و جدتنی فی مقام الکاذبین-

ص:289

-فرفضتنی!أو لعلک رأیتنی غیر شاکر لنعمائک فحرمتنی!أو لعلک فقدتنی من مجالس العلماء فخذلتنی!أو لعلک رأیتنی فی الغافلین فمن رحمتک آیستنی!أو لعلک رأیتنی آلف مجالس البطالین فبینی و بینهم خلیتنی!أو لعلک لم تحب أن تسمع دعائی فباعدتنی!أو لعلک بجرمی و جریرتی کافیتنی!أو لعلک بقلة حیائی منک جازیتنی!فان عفوت یا رب،فطالما عفوت عن المذنبین قبلی،لان کرمک أی رب -یجل عن مجازاة المذنبین،و حلمک یکبر عن مکافاة المقصرین،و أنا عائذ بفضلک، هارب منک إلیک،متنجز ما وعدت من الصفح عمن أحسن بک ظنا».

الصحیفة السجادیة(ابطحی)،ص 222.

(29).بقره،285.

(30).سلسله سند این روایت صحیح است:علی بن إبراهیم،عن أبیه،عن النوفلی،عن السکونی،عن أبی عبد اللّه،علیه السلام.

(31).کافی،ج 2 ص 497.

(32).بحار الانوار،ج 73،ص 354،ح 60.

(33).خصال،شیخ صدوق،ص 228.

(34).یوسف،90.

(35).اشاره است به این آیات44 تا 57 سوره یوسف: «وَ قٰالَ الْمَلِکُ إِنِّی أَریٰ سَبْعَ بَقَرٰاتٍ سِمٰانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجٰافٌ وَ سَبْعَ سُنْبُلاٰتٍ خُضْرٍ وَ أُخَرَ یٰابِسٰاتٍ یٰا أَیُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِی فِی رُءْیٰایَ إِنْ کُنْتُمْ لِلرُّءْیٰا تَعْبُرُونَ* قٰالُوا أَضْغٰاثُ أَحْلاٰمٍ وَ مٰا نَحْنُ بِتَأْوِیلِ الْأَحْلاٰمِ بِعٰالِمِینَ * وَ قٰالَ الَّذِی نَجٰا مِنْهُمٰا وَ ادَّکَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَنَا أُنَبِّئُکُمْ بِتَأْوِیلِهِ فَأَرْسِلُونِ* یُوسُفُ أَیُّهَا الصِّدِّیقُ أَفْتِنٰا فِی سَبْعِ بَقَرٰاتٍ سِمٰانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجٰافٌ وَ سَبْعِ سُنْبُلاٰتٍ خُضْرٍ وَ أُخَرَ یٰابِسٰاتٍ لَعَلِّی أَرْجِعُ إِلَی النّٰاسِ لَعَلَّهُمْ یَعْلَمُونَ* قٰالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِینَ دَأَباً فَمٰا حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِی سُنْبُلِهِ إِلاّٰ قَلِیلاً مِمّٰا تَأْکُلُونَ* ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ سَبْعٌ شِدٰادٌ یَأْکُلْنَ مٰا قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ إِلاّٰ قَلِیلاً مِمّٰا تُحْصِنُونَ* ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ عٰامٌ فِیهِ یُغٰاثُ النّٰاسُ وَ فِیهِ یَعْصِرُونَ* وَ قٰالَ الْمَلِکُ ائْتُونِی بِهِ فَلَمّٰا جٰاءَهُ الرَّسُولُ قٰالَ ارْجِعْ إِلیٰ رَبِّکَ فَسْئَلْهُ مٰا بٰالُ النِّسْوَةِ اللاّٰتِی قَطَّعْنَ أَیْدِیَهُنَّ إِنَّ رَبِّی بِکَیْدِهِنَّ عَلِیمٌ* قٰالَ مٰا خَطْبُکُنَّ إِذْ -

ص:290

- رٰاوَدْتُنَّ یُوسُفَ عَنْ نَفْسِهِ قُلْنَ حٰاشَ لِلّٰهِ مٰا عَلِمْنٰا عَلَیْهِ مِنْ سُوءٍ قٰالَتِ امْرَأَةُ الْعَزِیزِ الْآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ أَنَا رٰاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الصّٰادِقِینَ* ذٰلِکَ لِیَعْلَمَ أَنِّی لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَیْبِ وَ أَنَّ اللّٰهَ لاٰ یَهْدِی کَیْدَ الْخٰائِنِینَ* وَ مٰا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمّٰارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاّٰ مٰا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ* وَ قٰالَ الْمَلِکُ ائْتُونِی بِهِ أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسِی فَلَمّٰا کَلَّمَهُ قٰالَ إِنَّکَ الْیَوْمَ لَدَیْنٰا مَکِینٌ أَمِینٌ* قٰالَ اجْعَلْنِی عَلیٰ خَزٰائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ* وَ کَذٰلِکَ مَکَّنّٰا لِیُوسُفَ فِی الْأَرْضِ یَتَبَوَّأُ مِنْهٰا حَیْثُ یَشٰاءُ نُصِیبُ بِرَحْمَتِنٰا مَنْ نَشٰاءُ وَ لاٰ نُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ* وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ خَیْرٌ لِلَّذِینَ آمَنُوا وَ کٰانُوا یَتَّقُونَ».

(36).منظور از اعضای رئیسه اعضایی هستند که اعمال ارادی ما را انجام می دهند یا سبب آن می شوند.این تعبیر خاص علمای اخلاق است و نباید آن را با اصطلاح اعضای رئیسه در طب قدیم اشتباه کرد که مرا از آن قلب،مغز،کبد و...است.

(ویراستار)

(37).از سعدی است.

(38).نمل،16.

(39).منتخبی است از دیوان مجنون و لیلی امیر خسرو دهلوی.

(40).فصلت،30-32.

(41).اشاره است به این بیت حافظ:

بر در اربابت بی مروت دنیا/ چند نشینی که خواجه

کی به در آید؟

(42).غافر 3.

(43). «وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحٰافِظِینَ* کِرٰاماً کٰاتِبِینَ* یَعْلَمُونَ مٰا تَفْعَلُونَ». انفطار،10-12.

(44).کافی،ج 2 ص 437: «عن ابن أبی عمیر،و أبو علی الاشعری،عن محمد بن عبد الجبار،عن صفوان،عن أبی أیوب،عن أبی بصیر،عن أبی عبد اللّه،علیه السلام،قال:

من عمل سیئة اجل فیها سبع ساعات من النهار فإن قال:أستغفر اللّه الذی لا إله إلا هو الحی القیوم.-ثلاث مرات لم تکتب علیه. نیز :علی بن إبراهیم،عن أبیه،و أبو علی الاشعری،و محمد بن یحیی،جمیعا،عن الحسین بن إسحاق،عن علی بن مهزیار،عن فاضلة بن أیوب،عن عبد الصمد ابن بشیر،عن أبی عبد اللّه علیه السلام

ص:291

-قال:العبد المؤمن إذا أذنب ذنبا أجله اللّه سبع ساعات فإن استغفر اللّه لم یکتب علیه شئ و إن مضت الساعات و لم یستغفر،کتبت علیه سیئة و إن المؤمن لیذکر ذنبه بعد عشرین سنة حتی یستغفر ربه فیغفر له و إن الکافر لینساه من ساعته» .

ص:292

تهران،حسینیه همدانیها رمضان 1386

ص:294

بسم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و صلّ علی محمّد و آله الطاهرین.

وجود مبارک امیر مؤمنان،در سه روایت بسیار مهم،از تفکر و اندیشه مثبت سخن گفته و در روایت نخست،در کنار فکر،دو موضوع مهم دیگر را نیز طرح کرده اند:

«علی بن إبراهیم،عن أبیه،عن النوفلی،عن السکونی،عن أبی عبد اللّه، علیه السلام،قال:کان أمیر المؤمنین،علیه السلام،یقول:نبه بالتفکر قلبک، و جاف عن اللیل جنبک،و اتق اللّه ربک». 1

دل خوابت را با اندیشه بیدار کن و تمام شب را به خواب سپری نکن، بلکه بخشی از آن را،گرچه کم و اندک باشد،به عبادت خدا مشغول باش؛زیرا خواب زیاد،به نوعی هدر کردن عمر است و برخاستن بخشی از شب برای عبادت هماهنگی با انبیاء خدا و ائمه طاهرین و اولیاء الهی است.نماز شب کلید حل مشکلات،مایه آبرومندی انسان، سبب روسپیدی در دنیا و آخرت،و سرمایه ای عظیم برای زمان مرگ و برزخ و قیامت است. 2 ازاین رو،حیف است انسان بمیرد و حیات اخروی خود را آغاز کند،درحالی که غرق در حسرت و اندوه است.

ص:295

در بخش سوم روایت نیز حضرت می فرمایند:در تمام امور زندگی از خدا پروا داشته باش و او را حاضر و ناظر و مراقب و آگاه ببین و بدان که او حتی پلک به هم زدن ها،اشاره های ابرو،معنی نگاه ها،و خیالات انسان را می بیند و همه آن ها را در روز قیامت به او نشان می دهد.

این روایت که پیش از این نیز درباره آن سخن گفته ایم برای نشان دادن اهمیت بیداری قلب کافی است،زیرا بدون حضور و بیداری قلب نه نماز انسان پرمنفعتی است و نه پیشه کردن تقوای الهی ممکن است.

برای بیداری قلب نیز زمینه های فراوانی قرار داده شده است و خداوند اسباب این بیداری را برای هرکس به نوع،کیفیت،و صورتی فراهم می کند که اگر به آن ها توجه کند متنبه شده و راه را خواهد یافت.

با شنیدن این حرف،درباریان بیشتر ناراحت شدند و گفتند:بی تربیتی اولت این بود که همین طور وارد کاخ شدی.حالا جسارت می کنی و کاخ اعلیحضرت را کاروانسرا می شماری؟!

در همین حال،سلطان هم روی تخت نشسته و مشغول نظاره است.

مرد گفت:مرا نزنید تا از شما سوالی بپرسم!قبل از این پادشاه،این کاخ متعلق به که بود؟گفتند:پدرش.گفت پیش از آن چه؟گفتند:پدر بزرگش.گفت:و قبل از آن؟گفتند:جدّ اعلایش.گفت:آن ها الان کجا هستند؟گفتند:هر کدام مدتی سلطنت کرده و حالا مرده اند.گفت:به نظر شما،جایی که هرچند روز یکبار به کسی می رسد و جای یکی دیگر می شود،غیر از کاروانسراست؟ 3

راست هم می گفت دنیا به راستی کاروانسراست. 4 مردم هم اشتباه می کند و این قدر محکم درباره«دربارم»،«کاخم»،«خانه ام»،«پولم»و...

حرف می زنند.این من ها را باید کنار گذاشت،چون اگر این خانه واقعا برای کسی بود،نباید یک روز تابوت می آورند آدم را می برند و دفن می کردند و فرزندان انسان،نوه ها و نتیجه ها و...مالک آن می شدند.دل بستن به کاروانسرایی که باید بگذریم و برویم و دل بستن به مالی که باید برای دیگران بماند و اسیر شدن به زن و بچه و سایر مسائل دنیایی از بیخردی است و تنها علتش خواب قلب است.

مرحوم کراجکی در کتاب کنز الفواید نقل می کند که روزی متوکل عباسی امام جواد،علیه السلام،را به کاخ خود احضار کرد،درحالی که بر تخت آراسته ای در میان بستانی نشسته بود و جام شرابی در دست داشت.در حال مستی،امام،علیه السلام،را نیز به نوشیدن شراب دعوت کرد و وقتی امتناع ایشان را دید از ایشان خواست برایش شعری بخواند.

حضرت نیز از فرصت استفاده کردند و این ابیات را سرودند:

ص:297

باتوا علی قلل الاجبال تحرسهم غلب الرجال فلم تمنعهم القلل

و استنزلوا بعد عز من معاقلهم فاسکنوا حفرا یا بئس ما نزلوا

ناداهم صارخ من بعد ما دفنوا این الاسرۀ و التیجان و الحلل

این الوجوه التی کانت مجحبۀ من دونها تضرب الاستار و الکلل

فافصح القبر عنهم حین ساءلهم تلک الوجوه علیها الدود تنتقل

قد طال ما اکلوا دهرا ما شربوا فاصبحوا بعد طول الاکل قد اکلوا

وقتی سخن امام به این جا رسید،متوکل جام شراب را به زمین کوبید و عیشش تباه شد. 5 او از شنیدن این حقایق بیدار شد،ناراحت شد و کامش تلخ گردید،چون قلبش در خواب بود ولی آن پادشاه با شیندن سخن آن مرد به فکر فرو رفت و بیدار شد و جریان زندگی اش را تغییر داد.او از سلطنت دست برداشت و بدون این که کسی خبردار شود از پایتختش فرار کرد.فرارش هم همان فراری بود که قرآن بدان دستور داده است:

«فَفِرُّوا إِلَی اللّٰهِ...». 6

به جانب خدا فرار کنید....

اصولا،کسی فرار می کند که می خواهد خود را از قیدوبند یا مصیبتی برهاند.ما هم برای این که گرفتار نفس امّاره و پول و زندگی های پرزرق وبرق دنیایی نشویم باید فرار کنیم و برای این که خیالمان راحت باشد و امنیت پیدا کنیم و گرفتار نشویم،باید مانند اصحاب کهف به سوی خدا فرار کنیم. «فَفِرُّوا إِلَی اللّٰهِ».

پادشاه نیز با لباسی معمولی از پایتخت فرار کرد و جریانات عجیبی نیز در این راه برایش پیش آمد که او را تربیت کرد و به انسانی اثرگذار بدل کرد.یکی از این جریانات این بود که یکبار به شهر ناآشنایی رسید و نیاز به اصلاح موی سر و صورتش پیدا کرد.در دکان سلمانی،یک نفر دیگر داشت اصلاح می کرد و به سلمانی می گفت:من باغبانم مدتی است رفته.

اگر آدم امین و درستی پیدا کردی،به من معرفی کن!

ص:298

سلمانی به این مرد غریب نگاهی کرد و او را انسانی درستی یافت.

چون وقتی انسان به جانب خدا فرار می کند،قیافه دیگری پیدا می کند و به تعبیر قرآن اهل خدا بودن از چهره اش معلوم می شود 7 و آنان که چشم بیداری دارند آن ها را می شناسند. 8 آن سلمانی هم در چهره این مرد نشانی از پاکی و درستی دید،لذا پرسید:اهل کجایید؟گفت:اهل خاک!

«مِنْهٰا خَلَقْنٰاکُمْ وَ فِیهٰا نُعِیدُکُمْ وَ مِنْهٰا نُخْرِجُکُمْ تٰارَةً أُخْریٰ». 9

این صحیح ترین جواب است.پرسید:کار می کنید؟گفت:اگر کار مشروعی باشد،انجام می دهم.سلمانی هم رو به صاحب باغ کرد و گفت:به ضمانت من،ایشان را برای کار ببر.

در احوالاتش آمده است که در عرض شش ماه آن قدر خوب به درختان این باغ رسیدگی کرد که باغی نمونه ساخت.یک روز در فصل انار،صاحب باغ مهمان داشت.به او گفت:مقداری انار شیرین برای ما بیاور.من مهمانان محترمی دارم!او نیز رفت و یک ظرف انار آورد ولی همه انارها ترش بود.دوباره آورد ولی باز هم انارها ترش بودند.صاحب باغ گفت:تو شش ماه است در این باغ کار می کنی و هنوز نمی دانی کدام درخت انار شیرین دارد؟گفت:نه.گفت:چطور نمی دانی؟گفت:چون روزی که با من در آن سلمانی قرارداد بستی،گفتی باغبان می خواهم نه باغ خور.من در این شش ماه یک میوه هم از این درختان نخورده ام، برای همین است که نمی دانم انار شیرین کدام و انار ترش کدام است؟

به راستی،چند نفر از ما این طور فکر می کنیم؟چند کارگر و کارمند داریم که این فرهنگ را داشته باشند؟چند اداری و بازاری داریم که این گونه رفتار کنند؟در تمام این سرزمین چند انسان عادل مانند او داریم که توقع داریم عدالت همه جا برپا بشود؟

عدالت در یک کشور وقتی حاکم می شود که تک تک افراد عادل باشند

ص:299

یا در مسیر عدالت حرکت کنند.حاکمان هم باید عادل باشند،وگرنه امکان اجرای عدالت وجود ندارد.هر انسانی باید در فردیت خودش عادل باشد و در مجموع باید کل جامعه هم عادل باشد.حاکمان نیز باید عادل باشند تا عدالت به معنی واقعی اجرا شود و به بار بنشیند.این عدالت هم زمانی اجرا می شود که حاکم امام دوازدهم و نیروهایش عبادی الصالحون باشند.در غیر این صورت،اگر در جامعه ای همه عادل باشند،کل بدنه دولت هم عادل باشد،ولی یک وزیر یا وکیل یا استاندار ظالم باشد،باز خدا این عدالت را قبول ندارد و می گوید در این مملکت ظلم هست.

امیر المؤمنین درباره حق و عدالت سخن زیبایی دارند،می فرمایند:

«الحق أوسع الاشیاء فی التواصف،و أضیقها فی التناصف». 10

یعنی مردم درباره حق و عدالت خوب حرف می زنند و می نویسند و می گویند،اما وقت عمل که می رسد،از ده میلیون نفر یک نفر هم به آن عمل نمی کندو ازاین رو،گسترده ترین چیز در عالم وصف عدل و حقیقت و تنگ ترین واقعیت،عمل به عدالت و حق است.

زیرکی را گفتم این احوال بین،خندید و گفت

صعب روزی،بو العجب کاری،پریشان عالمی

آدمی در عالم خاکی نمی آید به دست

عالمی دیگر بباید ساخت وز نو آدمی.

11 پرویرن اعتصامی درباره احوان انسان ها در دنیار شعری زیبایی دارد که خوب از عهده بیانش برآمده است و به قول مولوی:خود حقیقت نقد حال ماست آن. 12 می گوید:روزی،پاسبانی مرد مستی را به جرم مستی گرفت...:

محتسب مستی به ره دید و گریبانش گرفت

مست گفت:ای دوست این پیراهن است افسار نیست

ص:300

چرا این طوری به یقیه من چسبیدی.مگر نمی دانی این پیراهن است.

گفت:مستی کین چنین افتان و خیزان می روی

گفت:جرم راه رفتن نیست ره هموار نیست

تلوتلو خوردن من از مستی نیست.خیابان و کوچه پر از چاله و گودال است و بدون سکندری خوردن نمی شود در آن راه رفت.

گفت می باید تو را خانه قاضی برم

گفت رو صبح آی،قاضی نیمه شب بیدار نیست

گفت نزدیک است والی را سرای،آن جا شویم

گفت قاضی از کجا در خانه خمّار نیست

از کجا می دانی که جناب والی در میخانه نیست.

محتسب دیدی هرچه می گوید این مست یک جواب درست و حسابی به او می دهد.

گفت تا داروغه را گوییم در مسجد بخواب

گفت مسجد خوابگاه مردم بدکار نیست

گفت از بهر غرامت جامه ات بیرون کشم

گفت پوسیدست جز نقشی ز پودوتار نیست.

گفت دیناری بده پنهان و خود را وا رهان

گفت کار شرع کار درهم و دینار نیست.

پاسبان گفت شب است و هیچ کس ما را نمی بیند.پولی بده تا یقه ات را رها کنم بروی.گفت رشوه حرام است.

آخرین حرف های پسبان این بود:

گفت آگه نیستی کز سر در افتادت کلاه

گفت در سر عقل باید بی کلاهی عار نیست

گفت می بسیار خوردی،زان چنین بیخود شدی

گفت ای بیهوده گوی،حرف کم و بسیار نیست

ص:301

گفت باید حد زند هشیار مردم مست را

گفت:آری،این جا یک نفر هشیار نیست.

13 گفت این یکی را درست می گویی،اما بقیه حرف هایت درست نبود.

واقعا،چه کسی می خواهد تو را حد بزند.

معشوقی که آدم را رها نمی کند.با آن معشوقی که محبتش به انسان بی نهایت است.با آن معشوقی که کلید دنیا و آخرت دستش است.با آن معشوقی که تمام خزانه هایش را در اختیار بنده اش می گذارد.این چه حرف عجیبی بود که یک روز،علی،علیه السلام،خطاب به سپیده سحر گفت:آیا روزی بود که تو بیدار شوی و علی خواب باشد؟ 16

از خدا پروا کنیم.در عالم،باغبان باشیم نه باغ خور،بیدار باشیم نه خواب.اهل فکر باشیم نه بنده غفلت،زیرا امیر المومنین در روایت دیگری می فرماید:

«عن أبی عبد اللّه،علیه السلام،قال:قال أمیر المؤمنین،علیه السلام،فی کلام له:یابن آدم،إن التفکر یدعو إلی البر و العمل به». 17

تفکر انسان را به خوبی و عمل دعوت می کند.

در حقیقت،وقتی انسان می نشینید و اندیشه می کند،این اندیشه او را با خوبی ها و درستی ها و وظائف و تکالیف آشنا می کند و او را به اولیاء خدا مرتبط می کند.بعد،این اندیشه او را به عمل دعوت می کند و به انجام آن خیر مشتاق می سازد.پس،همانطور که فکر کردن به گناهان انسان را به دام گناه می اندازد،اندیشه صحیح نیز انسان را به سمت خوبی ها سوق می دهد و او را به انجام خیر وا می دارد.در هر دو سو نیز انسان پس از مدتی شتاب می گیرد و به سرعت پیش می رود؛به سوی خوبی بشتر یا به سوی بدی افزون تر.

چیزی از بدنش باقی گذاشته باشند:

امان روزی که در قبرم نهند تنگ به بالینم نهند خشت و گل و سنگ

نه پای آن که بگریزم به جایی نه دست آن که با موران کنم جنگ.

کرم ها به یقین تا حالا چشم و گوش و زبان و گوشت های بدنش را خورده اند و جز استخوان چیزی از او بر جای نگذاشته اند،ولی از همین استخوان در حال متلاشی شدن دویست میلیارد تومان سرمایه بر جای ماند که تا آن جا که برایم تعریف کردند نه با آن کاری برای خدا انجام داد و نه آخرتش را آباد کرد.زن و بچه اش هم تنها کاری که با این پول برای خدا کردد این بود که او را به بهشت زهرا بردند و غسل دادند و کفن کردند و به خاکش سپردند.همین!

با مشت بسته آمده ام من در این جهان

یعنی به غیر حرص و غضب نیست حالیم

با مشت باز می روم آخر به زیر خاک

یعنی ببین که می روم و دست خالیم.

18

به راستی،ما که دست خالی به دنیا می آییم و با دست خالی هم باید برویم،این همه بسته بودنمان به دنیا برای چیست؟دلم برای خودم و همه کسانی که در دوره عمرم با آن ها برخورد داشته ام می سوزد.یقین دارم نود و نه درصدتشان هم اهل نماز و روزه بودند،اما با این حال، اسیر کامل بودند؛یعنی امکان این که با داشتن توان کامل و امکانات خدایی وارد کار مثبتی بشوند نداشتند؛قدمشان بسته بود،دستشان بسته بود.آخرت ما هم آینه دنیای ماست.اگر در این دنیا پا توان حرکت و دست قدرت پرداخت داشته باشد،قیامت هم دست باز است و پا قدرت حرکت دارد،ولی اگر این جا دست وپا بسته باشد،قیامت بسته تر خواهد بود.برای همین،باید در رفتار خودمان دقت کنیم و از خودمان سوال کنیم که آیا مؤمن هستیم یا نه؟چون مومن دل بسته دنیا نیست،بلکه

ص:304

همواره در جهاد و حرکت است:

«إِنَّ اللّٰهَ اشْتَریٰ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوٰالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقٰاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْرٰاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفیٰ بِعَهْدِهِ مِنَ اللّٰهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بٰایَعْتُمْ بِهِ وَ ذٰلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ». 19

یقینا خدا از مؤمنان جان ها و اموالشان را به بهای آن که بهشت برای آنان باشد خریده؛همان کسانی که در راه خدا پیکار می کنند،پس دشمن را می کشند و خود در راه خدا کشته می شوند.خدا آنان را بر عهده خود در تورات و انجیل و قرآن وعده بهشت داده است؛وعده ای حق.و چه کسی به عهد و پیمانش از خدا وفادارتر است؟پس ای مؤمنان،به این دادو ستدی که انجام داده اید،خوشحال و شاد باشید و این است کامیابی بزرگ.

انسان مؤمن مال و جانش را با خدا معامله می کند و به سوی خدا فرار می کند:

«فَفِرُّوا إِلَی اللّٰهِ».

این فرمان خود پروردگار است که به ما بندگان دستور می دهند از گرفتار شدن به مال و صندلی و شهوت و...فرار کنیم.پس،چرا این قدر ما ضعیفیم که پول می تواند ما را به اسارت ببرد تا دیگر نتوانیم جذب خدا شویم؟چرا این قدر ضعیفیم که دیدن یک چهره زیبا،با این که صاحب زن و فرزند هستیم،می تواند ما را به سوی خود بکشد،اما حریم خدا این همه دعوتمان می کند و نمی توانیم به سوی آن برویم؟این اسارت چیست و از کجا نشات می گیرد و چگونه باید از آن رها شد؟

پاسخش این است که همه این اسارت ها و ماندن به سبب خواب قلب است،زیرا قلبی که خواب است در همه زمینه ها اسیر است و امیدی به رستگاری اش نیست و مطالباتش از دنیا هر روز بیشتر می شود.

دیده اهل طمع ز نعمت دنیا پر نشود هم چنان که چاه به شبنم.

20

ص:305

(3).ابواب الجنان،نسخه چاپ سنگی مولف.

(4).کافی،ج 8،ص 14:بخشی از کلام امام سجاد،علیه السلام،درباره زهد این است:

«أیها المؤمنون لا یفتننکم الطواغیت و أتباعهم من أهل الرغبة فی هذه الدنیا المائلون إلیها،المفتتنون بها،المقبلون علیها و علی حطامها الهامد و هشیمها البائد غدا و احذروا ما حذرکم اللّه منها و ازهدوا فیما زهدکم اللّه فیه منها و لا ترکنوا إلی ما فی هذه الدنیا رکون من اتخذها دار قرار و منزل استیطان،و اللّه إن لکم مما فیها علیها دلیلا و تنبیها من تصریف أیامها و تغیر انقلابها و مثلاتها و تلاعبها بأهلها،إنها لترفع الخمیل و تضع الشریف و تورد أقواما إلی النار غدا ففی هذا معتبر و مختبر و زاجر لمنتبه..» .نیز:بحار الأنوار،ج 70،ص 36: «عن محمد بن یحیی،عن أحمد بن محمد،عن علی بن الحکم،عن أبی عبد اللّه المؤمن،عن جابر:قال:دخلت علی ابی جعفر،علیه السلام، فقال:یا جابر و اللّه إنی لمحزون و إنی لمشغول القلب،قلت:جعلت فداک،و ما شغلک و ما حزن قلبک؟فقال:یا جابر إنه من دخل قلبه صافی خالص دین اللّه،شغل قلبه عما سواه،یا جابر ما الدنیا و ما عسی أن تکون الدنیا؟هل هی إلا طعام أکلته أو ثوب لبسته أو امرأة اصبتها؟یا جابر إن المؤمنین لم یطمئنوا إلی الدنیا ببقائهم فیها و لم یأمنوا قدومهم الاخرة،یا جابر الاخرة دار قرار،و الدنیا دار فناء و زوال،و لکن أهل الدنیا أهل غفلة،و کأن المؤمنین هم الفقهاء أهل فکرة و عبرة لم یصمهم عن ذکر اللّه ما سمعوا بآذانهم،و لم یعمهم عن ذکر اللّه ما رأوا من الزینة،فقازوا بثواب الاخرة کما فازوا بذلک العلم» .نیز:بحار الأنوار،ج 70،ص 134:علی،علیه السلام: «أیها الناس إنما الدنیا دار مجاز و الاخرة دار قرار،فخذوا من ممرکم لمقرکم،و لا تهتکوا أستارکم، عند من یعلم أسرارکم،و أخرجوا من الدنیا قلوبکم،من قبل أن تخرج منها أبدانهکم».

نیز:تنبیه الخواطر،ج 1 ص 128:رسول اللّه،صلی اللّه علیه و آله،عندما وقف علی مزبلة: »هلموا إلی الدنیا!و أخذ خرقا قد بلیت علی تلک المزبلة و عظاما قد نخرت فقال:هذه الدنیا».

(5).أبو الفتح کراجکی،کنز الفوائد،ص 158.ایشان ابیاتی چند از شاعران عرب را نیز در این باره ذکر کرده اند.از جمله:-

ص:308

-سید رضی:

قد آن ان یسمعک الصوت* انائم قلبک ام میت* یا بانی البیت علی

غیره*

نیز:

إذا مضی یوم علی هدنة* و أنت فی شک من النائبات* فعاجل الفرصة قبل الردی

*

الحادثات.

شاعری دیگر:

اشح علی ملکی و احمیه دائبا* و سوف برغم الانف اخرج عن ملکی

*

ادری متی انا میت* فلست من الموت المنغص فی شک* و موضع قبری ان اکن

قد جهلته* فلی خبره بالعرض و الطول و السمک* کانی اری نفسی و حولی جماعة

* یلقننی بعض و بعضهم یبکی.

محمود بن حسن وراق:

مضی امسک الماضی شهیدا معدلا* و اعقبه یوما ما علیک

شهید*

اعقبته عاد نفعه* علیک و ماضی الامس لیس یعود* لا ترج فعل الخیر یوما الی

غد*

و تعرف فضل حقه*

بها ابدا وعودا* و تستخفی بها عن کل خلقه.

نیز:

یا ناظرا یرنو بعینی راقد*

و مشاهد للامر غیر مشاهد* منیت نفسک ضله و ابحتها* طرق الرجاء و هن غیر

قواصد* تصل الذنوب الی الذنوب و ترتجی* درک الجنان و فوز ما للعابد*

و نسیت ان اللّه اخرج آدما* منها الی الدنیا بذنب واحد* و لابی العتاهیة اسماعیل

الجرار*

و لا فی الذی* لم یات من لذة لمستحلیها* انما أنت طول عمرک ما عمرت*

و الساعة التی أنت فیها.

نیز درباره دنیا:

یا خاطب الدنیا الی نفسها* تنح عن خطبتها

تسلم* ان التی تخطب غراره* قریبة العرس من المأتم.

رواتی دربابه گفتگوی حضرت عیسی با دنیا وارد شده است: ان عیسی بن مریم، علیه السلام،قال للدنیا:یا امرة کم لک من زوج؟قالت:کثیر!قال:فکلهم طلقک؟-

ص:309

-فقالت:لا بل کلهم قتلت.قال:اهؤلاء الباقون لا یعتبرون باخوانهم الماضین کیف تورد بینهم المهالک واحدا واحدا فیکونوا منک علی حذر؟قالت:لا.

و انشد لبعضهم فی الدنیا*

تقتل الافها* اف لقتالة الافها.

رسول اللّه،صلی اللّه علیه و آله: انا زعیم بثلاث لمن اکب علی الدنیا بفقر لا غناء له و بشغل لا فراغ له و بهم و حزن لا انقطاع له و قال علیه السلام کونوا فی الدنیا اضیافا و اتخذوا المساجد بیوتا وعدوا قلوبکم الرقة و اکثروا التفکر و البکاء و لا تختلفن بکم الهواء تبنون ما لا تسکنون و تجمعون ما لا تأکلون و تاملون و تاملون ما لا تدرکون.

(6).ذاریات،50.روایات بسیاری فرار موجود در آیه را به معنی حج گرفته اند.از جمله،کافی، ج 4،ص 256:امام باقر،علیه السلام،در معنی «فَفِرُّوا إِلَی اللّٰهِ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ» فرمود: حجواإلی اللّه عز و جل. ولی به نظر می رسد حج یکی از مصادیق این معنا باشد.

(7).خود من سی سال با یکی از این اهالی خدا آشنا بودم.به واقع،هرچه در روایات و آیات دیده بودم در او بود.خدا رحمتش کند،از دنیا رفت.هنوز از عکسش که در کتابخانه ام گذاشته ام نور پخش می شود و هرکسی که این عکس را می بیند،تحت تاثیر قرار می گیرد و از احوالات او می پرسد.(مولف)

(8).برداشتی است از این آیه: تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِیمِ. (مطففین،22)

(9).طه،55.

(10).قسمتی از خطبه حضرت در جنگ صفین است.نهج البلاغه،ج 2،ص 198.مرحوم مجلسی در بحار(ج 41،ص 154)در توضیح این عبارت می فرمایند: (اوسع الاشیاء فی التواصف)أی کل أحد یصف الحق و العدل و یقول:لو ولیت لعدلت،و لکن إذا تیسر له لم یعمل بقوله و لم ینصف الناس من نفسه. نیز می فرماید(ج 74،ص 354):

التواصف أن یصف بعضهم لبعض و التناصف أن ینصف بعضهم بعضا و انما کان الحق أجمل الاشیاء فی التواصف لانه یوصف بالحسن و الوجوب و کل جمیل و انما کان أوسعها فی التناصف لان الناس لو تناصفوا فی الحقوق لما ضاق علیهم أمر من الامور و فی النهج«و الحق أوسع الاشیاء فی التواصف واضیقها فی التناصف»و هو أوضح-

ص:310

-و معناه أن الناس کلهم یصفون الحق و لکن لا ینصف بعضهم بعضا.

(11).از حافظ است.

(12).مثنوی معنوی،دفتر اول.

(13).دیوان پروین اعتصامی،قطعه محتسب و مست.

(14).وسائل الشیعة(آل البیت)،حر عاملی،ج 28،ص 53:

«محمد بن یعقوب،عن علی بن إبراهیم،عن أبیه،عن ابن محبوب،عن علی بن أبی حمزة،عن أبی بصیر،عن عمران بن مثیم،أو صالح بن میثم،عن أبیه،إن امرأة أقرت عند أمیر المؤمنین علیه السلام بالزنا أربع مرات،فأمر قنبرا قنادی بالناس فاجتمعوا، وقام أمیر المؤمنین علیه السلام فحمد اللّه و أثنی علیه،ثم قال:أیها الناس إن إمامکم خارج بهذه المرأة إلی هذا الظهر لیقیم علیها الحد إن شاء اللّه،فعزم علیکم أمیر المؤمنین لما خرجتم،و أنتم متنکرون،و معکم أحجارکم لا یتعرف منکم أحد إلی أحد، فانصرفوا إلی منازلکم إن شاء اللّه،قال:ثم نزل،فلما أصبح اناس بکرة خرج بالمرأة و خرج الناس معه متنکرین متلثمین بعمائمهم و بأردیتهم،و الحجارة فی أردیتهم و فی أکامهم حتی انتهی بها و الناس معه إلی الظهر بالکوفة،فأمر أن یحفر لها حفیرة ثم دفنها فیها،ثم رکب بغلته و أثبت رجله فی غرز الرکب،ثم وضع اصبعیه السبابتین فی اذنیه،و نادی بأعلی صوته:أیها الناس،إن اللّه عهد إلی نبیه صلی اللّه علیه و آله عهدا عهده محمد صلی اللّه علیه و آله إلی بأنه لا یقیم الحد من للّه علیه حد،فمن کان للّه علیه مثل ماله علیها فلا یقیم علیها الحد،قال:فانصرف الناس یومئذ کلهم ما خلا أمیر المؤمنین و الحسن و الحسین علیهم السلام،فأقام هؤلاء الثلاثة عیها الحد یومئذ و ما معهم غیرهم...» .

و عن علی بن إبراهیم،عن أبیه،عن ابن أبی عمیر،عمن رواه عن أبی جعفر علیه السلام قال:اتی أمیر المؤمنین علیه السلام برجل قد أمر علی نفسه بالفجور،فقال أمیر المؤمنین علیه السلام لأصحابه:اغدوا غدا علی متلثمین فقال لهم:من فعل مثل فعله فلا یرجمه و لینصرف،قال:فانصرف بعضهم و بقی بعضهم،فرجمه من بقی منهم».

و قال الصادق علیه السلام:«إن رجلا جاء إلی عیسی بن مریم علیه السلام فقال:یا-

ص:311

-روح اللّه إنی زینت فطهرنی،فأمر عیسی علیه السلام أن ینادی فی الناس أن لا یبقی أحد إلا خرج لتطهیر فلان،فلما اجتمع الناس و صار الرجل فی الحفیرة،نادی الرجل:

لا یحدنی من للّه فی جنبه حد،فانصرف الناس کلهم إلا یحیی و عیسی علیهما السلام» .

(15).مراجعه به آیات قرآن این حقیقت تلخ را به خوبی نشان می دهد.ریشه(ک ث ر) در قرآن 163 بار به صورت های مختلف به کار رفته است.از جمله در این آیات:

- أَ وَ کُلَّمٰا عٰاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ.

- أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیٰارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقٰالَ لَهُمُ اللّٰهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیٰاهُمْ إِنَّ اللّٰهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النّٰاسِ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَشْکُرُونَ.

- کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّٰاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکِتٰابِ لَکٰانَ خَیْراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَکْثَرُهُمُ الْفٰاسِقُونَ.

- وَ أَنِ احْکُمْ بَیْنَهُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ وَ لاٰ تَتَّبِعْ أَهْوٰاءَهُمْ وَ احْذَرْهُمْ أَنْ یَفْتِنُوکَ عَنْ بَعْضِ مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ إِلَیْکَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمٰا یُرِیدُ اللّٰهُ أَنْ یُصِیبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النّٰاسِ لَفٰاسِقُونَ.

- قُلْ یٰا أَهْلَ الْکِتٰابِ هَلْ تَنْقِمُونَ مِنّٰا إِلاّٰ أَنْ آمَنّٰا بِاللّٰهِ وَ مٰا أُنْزِلَ إِلَیْنٰا وَ مٰا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلُ وَ أَنَّ أَکْثَرَکُمْ فٰاسِقُونَ.

- وَ تَریٰ کَثِیراً مِنْهُمْ یُسٰارِعُونَ فِی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوٰانِ وَ أَکْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ.

- قُلْ یٰا أَهْلَ الْکِتٰابِ لاٰ تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ غَیْرَ الْحَقِّ وَ لاٰ تَتَّبِعُوا أَهْوٰاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا کَثِیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَوٰاءِ السَّبِیلِ.

- تَریٰ کَثِیراً مِنْهُمْ یَتَوَلَّوْنَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَبِئْسَ مٰا قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللّٰهُ عَلَیْهِمْ وَ فِی الْعَذٰابِ هُمْ خٰالِدُونَ.

- وَ لَوْ کٰانُوا یُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ النَّبِیِّ وَ مٰا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ أَوْلِیٰاءَ وَ لٰکِنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ فٰاسِقُونَ.

- قُلْ لاٰ یَسْتَوِی الْخَبِیثُ وَ الطَّیِّبُ وَ لَوْ أَعْجَبَکَ کَثْرَةُ الْخَبِیثِ فَاتَّقُوا اللّٰهَ یٰا أُولِی الْأَلْبٰابِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ. -

ص:312

- مٰا جَعَلَ اللّٰهُ مِنْ بَحِیرَةٍ وَ لاٰ سٰائِبَةٍ وَ لاٰ وَصِیلَةٍ وَ لاٰ حٰامٍ وَ لٰکِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَی اللّٰهِ الْکَذِبَ وَ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْقِلُونَ.

- وَ قٰالُوا لَوْ لاٰ نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللّٰهَ قٰادِرٌ عَلیٰ أَنْ یُنَزِّلَ آیَةً وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- وَ لَوْ أَنَّنٰا نَزَّلْنٰا إِلَیْهِمُ الْمَلاٰئِکَةَ وَ کَلَّمَهُمُ الْمَوْتیٰ وَ حَشَرْنٰا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ ءٍ قُبُلاً مٰا کٰانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلاّٰ أَنْ یَشٰاءَ اللّٰهُ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ.

- وَ إِنْ تُطِعْ أَکْثَرَ مَنْ فِی الْأَرْضِ یُضِلُّوکَ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاّٰ یَخْرُصُونَ.

- وَ مٰا لَکُمْ أَلاّٰ تَأْکُلُوا مِمّٰا ذُکِرَ اسْمُ اللّٰهِ عَلَیْهِ وَ قَدْ فَصَّلَ لَکُمْ مٰا حَرَّمَ عَلَیْکُمْ إِلاّٰ مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَیْهِ وَ إِنَّ کَثِیراً لَیُضِلُّونَ بِأَهْوٰائِهِمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِینَ.

- ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمٰانِهِمْ وَ عَنْ شَمٰائِلِهِمْ وَ لاٰ تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شٰاکِرِینَ.

- وَ مٰا وَجَدْنٰا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْنٰا أَکْثَرَهُمْ لَفٰاسِقِینَ.

- فَإِذٰا جٰاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قٰالُوا لَنٰا هٰذِهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسیٰ وَ مَنْ مَعَهُ أَلاٰ إِنَّمٰا طٰائِرُهُمْ عِنْدَ اللّٰهِ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- وَ لَقَدْ ذَرَأْنٰا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاٰ یَفْقَهُونَ بِهٰا وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لاٰ یُبْصِرُونَ بِهٰا وَ لَهُمْ آذٰانٌ لاٰ یَسْمَعُونَ بِهٰا أُولٰئِکَ کَالْأَنْعٰامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولٰئِکَ هُمُ الْغٰافِلُونَ.

- یَسْئَلُونَکَ عَنِ السّٰاعَةِ أَیّٰانَ مُرْسٰاهٰا قُلْ إِنَّمٰا عِلْمُهٰا عِنْدَ رَبِّی لاٰ یُجَلِّیهٰا لِوَقْتِهٰا إِلاّٰ هُوَ ثَقُلَتْ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ لاٰ تَأْتِیکُمْ إِلاّٰ بَغْتَةً یَسْئَلُونَکَ کَأَنَّکَ حَفِیٌّ عَنْهٰا قُلْ إِنَّمٰا عِلْمُهٰا عِنْدَ اللّٰهِ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- وَ مٰا لَهُمْ أَلاّٰ یُعَذِّبَهُمُ اللّٰهُ وَ هُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ وَ مٰا کٰانُوا أَوْلِیٰاءَهُ إِنْ أَوْلِیٰاؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- إِذْ یُرِیکَهُمُ اللّٰهُ فِی مَنٰامِکَ قَلِیلاً وَ لَوْ أَرٰاکَهُمْ کَثِیراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنٰازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ وَ لٰکِنَّ اللّٰهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذٰاتِ الصُّدُورِ.

- کَیْفَ وَ إِنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ لاٰ یَرْقُبُوا فِیکُمْ إِلاًّ وَ لاٰ ذِمَّةً یُرْضُونَکُمْ بِأَفْوٰاهِهِمْ وَ تَأْبیٰ قُلُوبُهُمْ -

ص:313

- وَ أَکْثَرُهُمْ فٰاسِقُونَ.

- یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْأَحْبٰارِ وَ الرُّهْبٰانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوٰالَ النّٰاسِ بِالْبٰاطِلِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لاٰ یُنْفِقُونَهٰا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذٰابٍ أَلِیمٍ.

- وَ مٰا یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلاّٰ ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لاٰ یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً إِنَّ اللّٰهَ عَلِیمٌ بِمٰا یَفْعَلُونَ.

- أَلاٰ إِنَّ لِلّٰهِ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ أَلاٰ إِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- وَ مٰا ظَنُّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللّٰهِ الْکَذِبَ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ إِنَّ اللّٰهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النّٰاسِ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَشْکُرُونَ.

- فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النّٰاسِ عَنْ آیٰاتِنٰا لَغٰافِلُونَ.

-أ فمن کان علی بینّة مّن رّبّه و یتلوه شاهد مّنه و من قبله کتب موسی إماما و رحمة أولئک یؤمنون به و من یکفر به من الأحزاب فالنّار موعده فلا تک فی مریة مّنه إنّه الحقّ من ربّک و لکنّ أکثر النّاس لا یؤمنون.

- وَ قٰالَ الَّذِی اشْتَرٰاهُ مِنْ مِصْرَ لاِمْرَأَتِهِ أَکْرِمِی مَثْوٰاهُ عَسیٰ أَنْ یَنْفَعَنٰا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَ کَذٰلِکَ مَکَّنّٰا لِیُوسُفَ فِی الْأَرْضِ وَ لِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحٰادِیثِ وَ اللّٰهُ غٰالِبٌ عَلیٰ أَمْرِهِ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبٰائِی إِبْرٰاهِیمَ وَ إِسْحٰاقَ وَ یَعْقُوبَ مٰا کٰانَ لَنٰا أَنْ نُشْرِکَ بِاللّٰهِ مِنْ شَیْ ءٍ ذٰلِکَ مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ عَلَیْنٰا وَ عَلَی النّٰاسِ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَشْکُرُونَ.

- مٰا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلاّٰ أَسْمٰاءً سَمَّیْتُمُوهٰا أَنْتُمْ وَ آبٰاؤُکُمْ مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ بِهٰا مِنْ سُلْطٰانٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلاّٰ لِلّٰهِ أَمَرَ أَلاّٰ تَعْبُدُوا إِلاّٰ إِیّٰاهُ ذٰلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- وَ لَمّٰا دَخَلُوا مِنْ حَیْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ مٰا کٰانَ یُغْنِی عَنْهُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاّٰ حٰاجَةً فِی نَفْسِ یَعْقُوبَ قَضٰاهٰا وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِمٰا عَلَّمْنٰاهُ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- وَ مٰا أَکْثَرُ النّٰاسِ وَ لَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِینَ.

- وَ مٰا یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللّٰهِ إِلاّٰ وَ هُمْ مُشْرِکُونَ.

- المر تِلْکَ آیٰاتُ الْکِتٰابِ وَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یُؤْمِنُونَ.

- وَ أَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ أَیْمٰانِهِمْ لاٰ یَبْعَثُ اللّٰهُ مَنْ یَمُوتُ بَلیٰ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ -

ص:314

- اَلنّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلاً عَبْداً مَمْلُوکاً لاٰ یَقْدِرُ عَلیٰ شَیْ ءٍ وَ مَنْ رَزَقْنٰاهُ مِنّٰا رِزْقاً حَسَناً فَهُوَ یُنْفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَ جَهْراً هَلْ یَسْتَوُونَ الْحَمْدُ لِلّٰهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللّٰهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَهٰا وَ أَکْثَرُهُمُ الْکٰافِرُونَ.

- وَ إِذٰا بَدَّلْنٰا آیَةً مَکٰانَ آیَةٍ وَ اللّٰهُ أَعْلَمُ بِمٰا یُنَزِّلُ قٰالُوا إِنَّمٰا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- وَ لَقَدْ صَرَّفْنٰا لِلنّٰاسِ فِی هٰذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ فَأَبیٰ أَکْثَرُ النّٰاسِ إِلاّٰ کُفُوراً.

- أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً قُلْ هٰاتُوا بُرْهٰانَکُمْ هٰذٰا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ وَ ذِکْرُ مَنْ قَبْلِی بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ.

- أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ بَلْ جٰاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَکْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ کٰارِهُونَ.

- أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاّٰ کَالْأَنْعٰامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً.

- وَ لَقَدْ صَرَّفْنٰاهُ بَیْنَهُمْ لِیَذَّکَّرُوا فَأَبیٰ أَکْثَرُ النّٰاسِ إِلاّٰ کُفُوراً.

- إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَةً وَ مٰا کٰانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ. (8 بار)

- یُلْقُونَ السَّمْعَ وَ أَکْثَرُهُمْ کٰاذِبُونَ.

- أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَرٰاراً وَ جَعَلَ خِلاٰلَهٰا أَنْهٰاراً وَ جَعَلَ لَهٰا رَوٰاسِیَ وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حٰاجِزاً أَ إِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- وَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النّٰاسِ وَ لَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَشْکُرُونَ.

- فَرَدَدْنٰاهُ إِلیٰ أُمِّهِ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُهٰا وَ لاٰ تَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- وَ قٰالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدیٰ مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنٰا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبیٰ إِلَیْهِ ثَمَرٰاتُ کُلِّ شَیْ ءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنّٰا وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً فَأَحْیٰا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهٰا لَیَقُولُنَّ اللّٰهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْقِلُونَ.

- وَعْدَ اللّٰهِ لاٰ یُخْلِفُ اللّٰهُ وَعْدَهُ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ مٰا خَلَقَ اللّٰهُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا إِلاّٰ بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ -

ص:315

- مُسَمًّی وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النّٰاسِ بِلِقٰاءِ رَبِّهِمْ لَکٰافِرُونَ.

- فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللّٰهِ الَّتِی فَطَرَ النّٰاسَ عَلَیْهٰا لاٰ تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّٰهِ ذٰلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلُ کٰانَ أَکْثَرُهُمْ مُشْرِکِینَ.

- وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللّٰهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- وَ مٰا أَرْسَلْنٰاکَ إِلاّٰ کَافَّةً لِلنّٰاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشٰاءُ وَ یَقْدِرُ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلیٰ أَکْثَرِهِمْ فَهُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ.

- وَ لَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ أَکْثَرُ الْأَوَّلِینَ.

- ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلاً رَجُلاً فِیهِ شُرَکٰاءُ مُتَشٰاکِسُونَ وَ رَجُلاً سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیٰانِ مَثَلاً الْحَمْدُ لِلّٰهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- «فَإِذٰا مَسَّ الْإِنْسٰانَ ضُرٌّ دَعٰانٰا ثُمَّ إِذٰا خَوَّلْنٰاهُ نِعْمَةً مِنّٰا قٰالَ إِنَّمٰا أُوتِیتُهُ عَلیٰ عِلْمٍ بَلْ هِیَ فِتْنَةٌ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- لَخَلْقُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النّٰاسِ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- إِنَّ السّٰاعَةَ لَآتِیَةٌ لاٰ رَیْبَ فِیهٰا وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یُؤْمِنُونَ.

- اَللّٰهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ النَّهٰارَ مُبْصِراً إِنَّ اللّٰهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النّٰاسِ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَشْکُرُونَ.

- بَشِیراً وَ نَذِیراً فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لاٰ یَسْمَعُونَ.

- لَقَدْ جِئْنٰاکُمْ بِالْحَقِّ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کٰارِهُونَ.

- مٰا خَلَقْنٰاهُمٰا إِلاّٰ بِالْحَقِّ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- قُلِ اللّٰهُ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یَجْمَعُکُمْ إِلیٰ یَوْمِ الْقِیٰامَةِ لاٰ رَیْبَ فِیهِ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- وَ إِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا عَذٰاباً دُونَ ذٰلِکَ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ.

- أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللّٰهِ وَ مٰا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لاٰ یَکُونُوا کَالَّذِینَ -

ص:316

- أُوتُوا الْکِتٰابَ مِنْ قَبْلُ فَطٰالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فٰاسِقُونَ.

- وَ لَقَدْ أَرْسَلْنٰا نُوحاً وَ إِبْرٰاهِیمَ وَ جَعَلْنٰا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْکِتٰابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فٰاسِقُونَ.

- ثُمَّ قَفَّیْنٰا عَلیٰ آثٰارِهِمْ بِرُسُلِنٰا وَ قَفَّیْنٰا بِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ آتَیْنٰاهُ الْإِنْجِیلَ وَ جَعَلْنٰا فِی قُلُوبِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً وَ رَهْبٰانِیَّةً ابْتَدَعُوهٰا مٰا کَتَبْنٰاهٰا عَلَیْهِمْ إِلاَّ ابْتِغٰاءَ رِضْوٰانِ اللّٰهِ فَمٰا رَعَوْهٰا حَقَّ رِعٰایَتِهٰا فَآتَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فٰاسِقُونَ.

- وَ قَدْ أَضَلُّوا کَثِیراً وَ لاٰ تَزِدِ الظّٰالِمِینَ إِلاّٰ ضَلاٰلاً.

(16).منتهی الآمال،شیخ عباس قمی،زندگی حضرت علی،علیه السلام.

(17).بحار الأنوار،ج 68،ص 322 و کافی،ج 2،ص 55.

(18).از شهریار است.

(19).توبه،111.

(20).از سعدی است.

(21).أمالی،شیخ مفید،ص 353؛و نیز:بحار الأنوار،ج 27،ص 103:رسول اللّه، صلی اللّه علیه و آله: لا یزول قدم عبد یوم القیامة من بین یدی اللّه عز و جل حتی یسأله عن أربع خصال:عمرک فیما أفنیته؟و جسدک فیما أبلیته؟و مالک من أین اکتسبته و أین وضعته؟و عن حبنا أهل البیت،فقال رجل من القوم:و ما علامة حبکم یا رسول اللّه!فقال:محبة هذا،و وضع یده علی رأس علی بن أبی طالب،علیه السلام.

ص:317

ص:318

تهران،حسینه همدانیها رمضان 1386

ص:320

بسم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و صلّ علی محمّد و آله الطاهرین.

اندیشه و تفکر صحیح،که ثمره به کار گرفتن عظیم ترین و پرمنعفت ترین نعمت خدا یعنی عقل است،در معارف دینی ما از نشانه ها و ویژگی های مردم مؤمن شمرده شده است. 1 این بدان جهت است که مدرم باایمان عقل متحرک و فعالی دارند و از فرصتی برای تغذیه عقل خود با علم و دانش و معرفت و آگاهی استفاده می کنند؛زیرا خداوند متعال برای هر عضوی از اعضای ظاهری و باطنی روزقی قرار داده و رزق عقل نیز بهره وری از علم و دانش است. 2

صفحه یا سطرش حاوی هدایتی یا رشدی است و به انسان سود می رساند.بسیاری از مردم با کتاب انسی ندارند و مطالعه اندیشه دیگران را چه بسا کار عبثی می دانند،درحالی که مردم مؤمن می دانند که برای نوشتن یک کتاب مفید چه وقت و نیرویی صرف شده و چه زحمتی کشیده شده است.بنابر روایت،علما و دانشمندان وارثان انبیا و اولیا هشتند. 4 در نتیجه،حاصل عمر و زحمت انان نیز کار پیغمبران و ائمه طاهرین را انجام می دهد و این نشان دهنده ارزش حقیقی کتاب است؛ 5 به خصوص،کتابی که در حوزه دین و معرفت دینی و براساس قرآن و اهل بیت نظام گرفته باشد که در احساسات و مشاعر و قلب و روح و زندگی مردم بسیار موثر است.

یکی از اساتید دانشگاه سوریه پس از مطالعه متن عربی کتاب آغوش رحمت در نامه ای به من نوشت که این کتاب در خانواده من اثر کرد و مشکل عبادت و نماز ما را حل کرد.پس از آن،خودش هم زحمت کشید و این کتاب را به انگلیسی ترجمه کرد.این تاثیر مطالعه کتاب است و انسان پس از دیدن این تاثیرات است که ارزش کلام امیر المؤمنین را درک می کند.

دهمین نشانه ای که حضرت در این روایت درباره مؤمن بیان می کنند «مشغول وقته»است؛یعنی زمانی که خداوند در اختیار انسان مؤمن قرار داده همواره اشغال و مومن همواره مشغول است،زیرا مؤمن کسی نیست که اجازه بدهد سرمایه عظیم عمر هدر برود و نابود شود.او می داند که زمان رفته باز نمی گردد و مجموعۀ عمرش جایگزین یک لحظه از دست رفته نخواهد شد و بازگشتی در کار نخواهد بود؛چرا که اگر خداوند بخواهد انسان را به عقب برگرداند تا مثلا یک ساعت از عمر رفته اش را جبران کند،باید همه حرکات جهان هستی را در این یک ساعت به جای خود برگرداند؛یعنی به تمام جهان باید فرمان بازگشت بدهد تا دوباره انسان در ابتدای زمان نابودشده اش قرار بگیرد.این کار را خداوند برای کسی انجام نمی دهد،پس باید هر لحظه را مغتنم شمرد و عمر را به بطالت بر باد نداد.

هنگام سپیده دم خروس سحری دانی که چرا همی کند نوحه گری؟

یعنی که نمودند در آئینه صبح از عمر شبی برفت و تو بی خبر.

6

ازاین روست که مومن این قدر مواظب لحظات عمرش است تا بیهوده حرام نشود و از دست نرود.او برنامه خود را طوری تنظیم می کند که به همه مسئولیت ها و وظایفش رسیدگی کند.او ویژگی های این برنامه را نیز از وجود مبارک امیر المؤمنین اقتباس می کند،آن جا که در تقسیم ساعات روزانه می فرمایند:

«للمؤمن ثلاث ساعات:فساعة یناجی فیها ربه،و ساعة یرم معاشه،و ساعة یخلی بین نفسه و بین لذتها فیما یحل و یجمل» . 7

یعنی مومن روزش را به سه قسمت تقسیم می کند:هشت ساعتش را صرف مناجات و اطاعت پروردگار می کند؛هشت ساعت را برای تامین

ص:323

معاش زندگی و نیازهای دنیایی اش صرف می کند؛و هشت ساعت دیگر را صرف لذت بردن از زیبایی ها و لذت های حلال می کند.این برنامه زندگی مومن است:عبادت و لذت و کار و تلاش.

خوب است ثروتمندان بدانند که اسلام قبول ندارد یک نفر برای افطارش به زحمت نان و سیب زمینی تهیه کند،ولی چند خیابان آن طرف تر،کسی بار مالی ده بانک روی دوش پولش باشد.این ثروت هیچ ملاک شرعی ای ندارد که یک نفر پس از شصت سال عمر و سال ها زحمت پنجا متر خانه نداشته باشد،ولی چند خیابان بالاتر،یکی دیگر با چهل سال سن مالک شش برج ساخته شده و هشت برج در حال ساخت باشد.این ثروت از کجا آمده است؟باید دراین باره فکر کرد و اندیشه را به کار انداخت.و انسان مومن به این مسائل فکر می کند.

یعنی بار سنگین گناهان مرا زمین گیر کرده.ازاین روست که نمی توانیم عبادت کنم نه این که نخواهیم.این دو مساله جدا از هم است.یکی نمی خواهد عبادت کند،ولی یکی می خواهد و نمی تواند.سبب نیز بار سنگین گناه است،باید برای پرواز این بار را سبک کرد.

گر قدمت هست چو مردان برو ور علمت نیست چو سعدی بمان.

13 به مادرش گفت:من علت این رگه تاریکی را در خودم پیدا نمی کنم.

گفتم از شما بپرسم بلکه بدانید چیست؟

مادر گفت:پسرم مرا ببخش.آن تاریکی از من است.زمانی که بادرار بودم،پدرت یکی دو ماهی در مسافرت بود.روزی،برای پهن کردن لباس به پشت بام خانه رفته بودم.همین همسایه کناری،مقداری زردآلو در آفتاب پهن کرده بود تا خشک شود.من هم به زردآلو خیلی علاقه داشتم.توان این که بروم و از میوه فروشی زردآلو بخرم هم نداشتم.این بود که از روی پارچه خانه همسایه زردآلویی برداشتم و خوردم.بعد هم یادم رفت از صاحبش رضایت بگیرم.پسر گفت:سبب آن تاریکی را بعد از چهل سال پیدا کردم.خلاصه،رفت و ماجرا را گفت و از صاحبش خواست بهای آن زردآلو را قبول کند،ولی پیرمرد گفت:حلال خودت و مادرت باشد.چندروز بعد،دوباره نزد مادرش آمد و گفت:دیگر از آن رگه تاریکی خبری نیست.

حاله وجه این که ائمه اصرار دارند شیعه واقعی را باید از اجتنابش از لقمه حرام شناخت معلوم می شود.نمی گویند با نماز و ورزه شیعه را بشناسید،می فرمایند با پول و ثرورت بشناسید.اگر حلال خور باشد شیعه است وگرنه شیعه بودنش به فکرتان هم خطور نکند.علی و شیعه حرام خور،علی و شیعه مال مردم خور؟این ها با هم نمی سازند.

ص:326

تا این جا معلوم شد که یک بخش وقت مومن باید صرف معاش شود.

امیر المؤمنین می فرمایند هشت ساعت هم برای استراحت و خواب و هم نشینی با دوستان و تفریح و لذت بردن از امور حلال باید صرف شود.می مان هشت ساعت دیگر به فرموده حضرت باید به پروردگار اختصاص یابد.عبادت،آموختن علم،هم نشینی با صاحب نفسان،مطالعه، گریه نیمه شب،نماز جماعت،عیادت مریض،دیدن پدرومادر و سایر ارحام و...از مشغولیت های مؤمن در این هشت ساعت است و مومن واقعی این فرصت را از دست نمی دهد.

اینان به علت صبری که می کنند و بدی مردم را با نیکی و خوبی خود دفع می کنند و از آنچه به آنان روزی کرده ایم انفاق می نمایند،دوبار پاداش داده می شوند.

دارم.فرمود:بگو!گفتم:یکی این که غیرت من زیاد است.می ترسم همسر شما بشوم و خدای نکرده تقصیری در حق شما از جانب من سر بزند که در قیامت در نجات را به روی من ببندد.گرتفاری دومم بچه های یتیمم هستند.می ترسم اسباب زحمت شما شوند.گرفتاری سومم این است که سنّم بالا رفته و دیگر زن به دردبخوری برای خانه شما نیستم!

پیامبر فرمودند:بچه های یتیمت فرزندان من هستند؛سنّت هم برای من مهم نیست.آن وقت،مرا به عقد خود درآورند.آن جا بود که فهمیدم «و اخلف لی خیرا» یعنی چه،چون خدا تمام خوبی ها را به خانه من فرستاد. 21

در کمالات این زنان همین نکته بس است که رسول خدا به او اعتماد و اطمینان خاصی داشت.خود ایشان نقل می کند که یک روز دیدم پیغمبر نگاهی به حسین کرد و اشک پهنای صورتش را فراگرفت.عرض کردم:

یا رسول اللّه،چه شده و برای چه گریه می کنید؟فرمود:ام سلمه،یک روز،این جگرگوشه مرا در سرزمینی به نام کربلا محاصره می کنند و با این که نهر آب نزدیکشان است،خودش و تمام بچه هایش را و برادرانش را با لب تشنه سر می برند.بعد،مشتی خاک به من دادند و فرمودند:

روزی که دیدی از این خاک خون می جوشد بدان حسین من کشته شده است.

سال ها گذشت.ام سلمه می گوید:حدود 50 سال بعد،روز دهم محرم که هوای مدینه گرم بود،من در خواب دیدم در اتاق باز شد و پیغمبر با پا و سر و برهنه و غرق در گردوغبار وارد منزل شد و فرمود:ام سلمه، من از کربلا می آیم.حسینم را کشتند!

سراسیمه بیدار شدم و سراغ آن خاک رفتم.دیدم خاک به خون آغشته است و دانستم که مصیبتم واقع شده است. 22

ص:329

- علی علیه السلام:یا مؤمن إن هذا العلم و الأدب ثمن نفسک فاجتهد فی تعلمهما،فما یزید من علمک و أدبک یزید فی ثمنک و قدرک فإن بالعلم تهتدی إلی ربک، و بالأدب تحسن خدمة ربک،و بأدب الخدمة یستوجب العبد ولایته و قربه،فاقبل النصیحة کی تنجو عن العذاب.

(3).مستدرک الوسائل،ج 17،ص 302.

(4). رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله:العلماء امناء اللّه علیه خلقه.

- العلماء امناء امتی.

- العام أمین اللّه فی الأرض (کنز العمال:28671،28676،28675).

- العلم ودیعة اللّه فی أرضه،و العلماء امناؤه علهی،فمن عمل بعلمه أدی أمانته،و من لم یعمل بعلمه کتب فی دیوان الخائنین (الدرة الباهرة:24).

- العلماء امناء الرسل ما لم یخالطوا السلطان (کنز العمال:28952).

(5).از شصت کتابی که خود من مطابق با نیاز زمان نوشته ام حدود ده جلدش به شش زبان دنیا ترجمه شده است.نامه هایی که دانشمندان این کشورها بعد از مطالعه این کتاب ها نوشته اند نشان می دهد کتابی که در حوزه دین و معرفت دینی و براساس قرآن و اهل بیت نظام گرفته،چقدر در احساسات و مشاعر و قلب و روح و زندگی مردم موثر است.(مولف)

(6).از خیام است.

(7).نهج البلاغه،حکمت 390.مشابه همین روایت را شیخ طوسی در امالی(ص 146) نقل کرده است.در این روایت امیر مومنان در وصیتشان به امام حسن،علیهما السلام، می فرماید: «یا بنی،لا فقر أشد من الجهل،و لا عدم أعدم من العقل،و لا وحدة أوحش من العجب،و لا حسب کحسن الخلق،و لا ورع کالکف عن محارم اللّه،و لا عبادة کالتفکر فی صنعة اللّه عز و جل.یا بنی،العقل خلیل المرء،و الحلم وزیره،و الرفق والده،و الصبر من خیر جنوده.یا بنی،إنه لابد للعاقل من أن ینظر فی شأنه،فلیحفظ لسانه،و لیعرف أهل زمانه.یا بنی،إن من البلاء الفاقة،و أشد من ذلک مرض البدن، و أشد من ذلک مرض القلب،و إن من النعم سعة المال،و أفضل من ذلک صحة البدن،-

ص:331

-و أفضل من ذلک تقوی القلوب.یا بنی،للمؤمن ثلاث ساعات:ساعة یناجی فیها ربه، و ساعة یحاسب فیها نفسه،و ساعة یخلو فیها بین نفسه و لذتها فیما یحل و یجمل، و لیس للمؤمن بد من أن یکون شاخصا فی ثلاث:مرمة لمعاش،أو خطوة لمعاد،أو لذة فی غیر محرم» .

(8).مومنون،51.

(9).دراسات فی نهج البلاغة،محمد مهدی شمس الدین،ص 40: إن فلسفة الفقر عنده تجتمع فی هاتین الکلمتین:(إن اللّه سبحانه فرض فی أموال الاغنیاء أقوات الفقراء فما جاع فقیر إلا بما متع به غنی).و(ما رأیت نعمة موفورة إلا و إلی جانبها حق مضیع) .

(10).این تعبیر در قرآن هم هست:توبه،38: «یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مٰا لَکُمْ إِذٰا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ اثّٰاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْضِ أَ رَضِیتُمْ بِالْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا مِنَ الْآخِرَةِ فَمٰا مَتٰاعُ الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا فِی الْآخِرَةِ إِلاّٰ قَلِیلٌ». یعنی شما را چه می شود که به زمین می چسبید و از جایتان بلند نمی شوید؟(مولف)

(11).در روایتی مشابه می خوانیم: «أن رجلا قال لامیر المؤمنین،علیه السلام:إنی احب أن اصلی صلاة اللیل و لست أستیقظ لها،فقال له أمیر المؤمنین،علیه السلام:أنت رجل قد قیدتک ذنوبک» .مقنعه شیخ مفید،ص 142.

(12).مصباح المتهجد،ص 845: «اللهم عظم بلائی و أفرط بی سوء حالی و قصرت بی أعمالی و قعدت بی أغلالی و حبسنی عن نفی بعد أملی و خدعتنی الدنیا بغرورها و نفسی بجنایتها و مطالی یا سیدی» .

(13).از سعدی است.

(14).بکری دمیاطی،إعانة الطالبین،ج 1،ص 283: الصبر و هو حبس النفس علی الطاعة و منعها عن المعصیة...

(15).ریشه(ص ب ر)93 بار در قرآن به کار رفته است.آیات قرآن صبر را بیشتر در مسائل معنوی مطرح می کنند؛مثلا،جبهه،آخرت و....در انتهای آیات جنگ می گوید: «وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الصّٰابِرِینَ» آل عمران،146.و در انتهای آیات آزمایش:-

ص:332

- «وَ بَشِّرِ الصّٰابِرِینَ» بقره،155،قرآن پیامبر را نیز به صبر دعوت می کند: «فَاصْبِرْ کَمٰا صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ...» احقاف،35.پس صبر کن همان گونه که پیامبران اولواالعزم صبر کردند....

(16)قصص،53-54.

(17).ام سلمه،کنیه اش هند یا رمله،دختر ابو امیة بن مغیره،همسر پیامبر اکرم(ص).

ابو امیه یکی از بخشندگان عرب بود.ازاین رو،او را«زاد الراکب»می نامیدند.

مادرش عاتکه دختر عامر ابن ربیعة کنانی بود.از تاریخ ولادت ام سلمه اطلاعی در دست نیست و سال مرگ او نیز محل اختلاف است،چنان که آن را از 59 تا 62 ق گفته اند،ولی به نظر می رسد که تاریخ اخیر درست تر است،زیرا وی پس از شهادت امام حسین،علیه السلام،نیز زنده بوده است.درباره سن او،از پسرش عمر نقل شده که وی هنگام مرگ 84 سال داشت است.مقبره ام سلمه در بقیع در کنار بزرگان صدر اسلام است.

ام سلمه پیش از ازدواج با پیامبر(ص)،همسر برادر رضاعی آن حضرت،ابو سلمة بن عبد الاسد مخزومی بود و همراه او به حبشه هجرت کرد و کنیه اش را نیز از سلمه پسر خود از همین شوهر گرفته است.همه روایات مربوط به سفیران قریش در حبشه و مناظرات ایشان با جعفر بن ابی طالب در حضور نجاشی از طریق ام سلمه نقل شده است.

ام سلمه نخستین زن مهاجر از قریش بود که به سبب مخالفت خانواده شوهرش با مهاجرت ابو سلمه،به تنهایی به مدینه هجرت کرد و چون از شوهر و فرزند جدا مانده بود،حدود یک سال در«ابطح»می نشست و می گریست.پس از درگذشت ابو سلمه در 4 ق بر اثر جراحتی که در جنگ احد برداشته بود،پیامبر(ص)با ام سلمه ازدواج کرد.گفته اند،پس از انقضای عده،ابو بکر و سپس عمر از او خواستگاری کردند،و ام سلمه نپذیرفت.آن گاه پیامبر(ص)خواستگار فرستاد و وی قبول کرد و به روایتی پیامبر خود از او خواستگاری نمود.ام سلمه از جمال بهره کافی داشت،چنان که محسود عایشه و مایه اندوه او شد.

-

ص:333

-ام سلمه در غزوات متعددی چون مریسیع،خیبر،حدیبیه،خندق،فتح مکه و حنین، رسول خدا را همراهی کرد.بعدها هر ماه به میدان جنگ احد می رفت و بر شهیدان سلام می فرستاد.وی احادیث فراوانی از حضرت رسول(ص)نقل کرده است و در کتب اهل سنت آورده اند که«مسند»او بر 378 حدیث مشتمل است،اما هنوز چنین فهرستی از احادیث منقول از ام سلمه در منابع شیعه تهیه و منتشر نشده است.از احادیث او که در کتب فریقین آمده است،می توان به شأن نزول آیه تطهیر،حدیث کساء،و نیز روایت نبوی درباره وقایع کربلا و شهادت امام حسین(ع)اشاره کرد.

گفته اند که تربیت امام حسین(ع)-در دوران کودکی به او محول شده بود.

ام سلمه همچنین از ابو سلمه بن عبد الاسد و حضرت فاطمه(ع)حدیث روایت کرده است و گروهی از او استماع حدیث کرده اند که نام انان در منابع مختلف آمده است.

فهرستی کامل از راویان ام سلمه در معاجم رجالی شیعه دیده نشده است.

بنابر روایات،ام سلمه پس از رحلت پیامبر(ص)،یکی از مدافعان اهل بیت(ع)به شمار می رفت؛چنان که از حضرت فاطمه(ع)در برابر انکار ابو بکر نسبت به میراث پیامبر(ص)،دفاع کرد و در آن سال خود از«عطاء»محروم ماند.هم چنین،پس از قتل عثمان،وقتی طلحه و زبیر به مکه رفتند و عایشه را به جنگ با علی(ع) تشویق کردند،عایشه ام سلمه را برانگیخت،اما وی عایشه را از این کار برحذر داشت.وقتی او از عایشه مأیوس شد.امام علی(ع)را از قصد اصحاب جمل آگاهانید و پسرش عمر بن ابی سلمه را به خدمت آن حضرت گسیل داشت.

امیر المؤمنین(ع)بعدا این پسر را والی بحرین،سپس والی فارس و به قولی والی حلوان و ماه و ماسبذان کرد.

با آن که گفته اند که او جابر بن عبد اللّه انصاری و برادرزاده اش را از بیم جانشان توصیه به بیعت با معاویه کرد،ولی چون به دستور معاویه،علی(ع)بر روی منبر لعن شد،ام سلمه نامه ای به معاویه نوشت و سخت سرزنشش کرد.در دوران یزید،پس از شهادت حضرت حسین(ع)،ام سلمه به عزاداری پرداخت و به هنگام بازگشت امام زین العابدین(ع)،کتاب های علم امیر المؤمنین(ع)و ذخایر نبوت و خصایص-

ص:334

-امامت را که نزد او به ودیعت نهاده شده بود،به آن حضرت سپرد و از این جا می توان به توثیق اوکه نیاز به ذکر دلیل ندارداستظهار کرد.ر ک:دائرد المعارف بزرگ اسلامی،ج 10،شماره مقاله:3944،نویسنده عبد الامیر سلیم،با تلخیص.

(18).ذکری،شهید اول،ص 71:و روی مسلم عن ام سلمة قالت:قال رسول اللّه، صلی اللّه علیه و آله:ما من مسلم یصیبه فیقول ما امره اللّه به انا للّه و إنا إلیه راجعون اللهم اجرنی فی مصیبتی و اخلف لی خیرا منها إلا خلف اللّه له خیرا منها.

(19).رسم زنان متدین ابن است که وقتی می خواهند در منزل را باز کنند با حجاب کامل بیرون می آیند.مطابق دستور قرآن زن نباید با مرد غریبه طوری روبه رو شود که زیبایی هایش موجب تحریک شهوات او شود.(مولف)

(20).از سعدی است.

(21).مستدرک الوسائل،ج 2،ص 404: «عن أم سلمة قالت:أتانی أبو سلمة یوما،من عند رسول اللّه،صلی اللّه علیه و آله،فقال:سمعت من رسول اللّه قولا سررت به،قال:«لا یصیب أحد من المسلمین،فیسترجع عند مصیبته،فیقول:اللهم آجرنی فی مصیبتی، و اخلف لی خیرا منها،إلا فعل ذلک به».قالت ام سلمة:فحفظت ذلک منه،فلما توفی أبو سلمة استرجعت و قلت:اللهم آجرنی فی مصیبتی،و اخلف لی خیرا منه،ثم رجعت إلی نفسی فقلت:من این لی خیر من أبی سلمة؟فلما انقضت عدتی،استأذن علی رسول اللّه،صلی اللّه علیه و آله،و أنا أدبغ اهابا لی،فغسلت یدی من القرظ،و أذنت له و وضعت له و سادة من أدم حشوها لیف،فقعد علیها،فخطبنی إلی نفسی،فلما فرغ من مقالته،قلت:یا رسول اللّه ما بی الا أن یکون بک الرغبة،و لکنی امرأة فی غیرة شدیدة،فأخاف أن تری منی شیئا یعذبنی اللّه به،و أنا امرأة قد دخلت فی السن،و أنا ذات عیال،فقال،صلی اللّه علیه و آله:أما ما ذکرت من السن،فقد أصابنی مثل الذی أصابک،و أما ما ذکرت من العیال،فانما عیالک عیالی.قالت:فقد سلمت لرسول اللّه، صلی اللّه علیه و آله،فتزوجها رسول اللّه،فقالت ام سلمة:فقد أبدلنی اللّه بأبی سلمة خیرا منه،رسول اللّه،صلی اللّه علیه و آله».

(22).مرحوم مجلسی روایت مشابهی را از گفتگوی ام سلمه با امام حسین،علیه السلام،-

ص:335

-نقل می کند.ر ک:بحار الأنوار،ج 44،ص 331: «و وجدت فی بعض الکتب أنه علیه السلام لما عزم علی الخروج من المدینة أتته ام سلمة،رضی اللّه عنها،فقالت:یا بنی لا تحزنی بخروجک إلی العراق،فانی سمعت جدک یقول:یقتل ولدی الحسین بأرض العراق فی أرض یقال لها کربلا،فقال لها:یا اماه و أنا و اللّه أعلم ذلک،و إنی مقتول لا محالة،و لیس لی من هذا بد و إنی و اللّه لأعرف الیوم الذی اقتل فیه،و اعرف من یقتلنی،و أعرف البقعة التی ادفن فیها،و إنی أعرف من یقتل من أهل بیتی و قرابتی و شیعتی،و إن أردت یا اماه اریک حفرتی و مضجعی.ثم أشار،علیه السلام،إلی جهة کربلا فانخفضت الأرض حتی أراها مضجعه و مدفنه و موضع عسکره،و موقفه و مشهده، فعند ذلک بکت أم سلمة بکاء شدیدا،و سلمت أمره إلی اللّه،فقال لها:یا امام قد شاء اللّه عز و جل أن یرانی مقتولا مذبوحا ظلما و عدوانا،و قد شاء أن یری حرمی و رهطی و نسائی مشردین،و أطفالی مذبوحین مظلومین،مأسورین مقیدین،و هم یستغیثون فلا یجدون ناصرا و لا معینا.و فی روایة اخری:قالت ام سلمة:و عندی تربة دفعها إلی جدک فی قارورة،فقال:واللّه إنی مقتول کذلک و إن لم أخرج إلی العراق یقتلونی أیضا.ثم أخذ تربة فجعلها فی قارورة،و أعطاها إیاها،و قال:اجعلها مع قارورة جدی فإذا فاضتا دما فاعلمی أنی قد قتلت».

ص:336

تهران،حسینیه همدانیها رمضان 1386

ص:338

بسم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و صلّ علی محمّد و آله الطاهرین.

کتاب خدا از دو گونه نور نام می برد که یکی از آن ها نور حسی و مادی و دیگری نور معنوی و ملکوتی است. 1 اگر در مکان های مادی نور حسی وجود نداشته باشد،رنگ ها و عناصر حاضر در آن مکان ها نادینی و چشم نیز،که ابزار دیدن اشیای مادی است،فاقد کارایی خواهد بود.به همین ترتیب،اگر نور معنوی بر قلب انسان نتابد، تشخیص حق از باطل و حقیقت از غیر حقیقت برای او ناممکن خواهد بود.اما آن ذات مقدسی که نور حسی را در کاروبار جهان قرار داد تا از برکتش رنگ ها و عناصر مادی به چشم بیایند و زندگی آدمیان سیر طبیعی خود را داشته باشد،نور باطنی را هم قرار داد تا انسان ها بتوانند در پرتو آن حقایق را ببینند،و حق را از باطل و راه را از چاه تمییز دهند.

فراوان اند.از جمله:

«یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ قَدْ جٰاءَکُمْ بُرْهٰانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنٰا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً». 2

ای مردم،یقینا از سوی پروردگارتان برای شما برهان و دلیلی چون پیامبر و معجزاتش آمد؛و نور روشنگری مانند قرآن به سوی شما نازل کردیم.

این نور مبین و تابنده که از جانب ذات مقدس پروردگار برای انسان ها فرو فرستاده شده قرآن است.سبب ارسال این نور را خود قرآن در آیه ای دیگر با لام تعلیل بیان می فرماید:

«هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ عَلیٰ عَبْدِهِ آیٰاتٍ بَیِّنٰاتٍ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُمٰاتِ إِلَی النُّورِ وَ إِنَّ اللّٰهَ بِکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ». 3

اوست که بر بنده اش آیات روشنی نازل می کند تا شما را از تاریکی ها به سوی نور بیرون آورد.و یقینا خدا نسبت به شما رؤوف و مهربان است.

خداوند می فرماید انسان ها بدون قرآن در تاریکی های متراکم به سر می برند(زیرا ظلمات جمع ظلمت است).پس،سخن از یک یا چند ظلمت محدود نیست،بلکه پرده های مختلفی از ظلمت مد نظر است:

ظلمت فکر،دل،جان،باطن،سرّ،و ظلمتی که از سوء خلق،شرک،کفر، گناه،جهل به خدا،به قیامت،به مسئولیت ها و...ناشی می شود.این ظلمت ها علت شقاوت و بدبختی انسان و بر باد رفتن دنیا و آخرت اویند،لذا خداوند قرآن را فرستاد تا بندگانش را با توفیق و لطف و محبتش از این ظلمت های متراکم درآورد و وجودشان را غرق در نور کند تا موجوداتی الهی شوند و عاشق ادای تکالیف و مسئولیت ها باشند.

وقتی انسان تبدیل به نور شد،به جانب خدا میل پیدا می کند و به مقام قرب و لقای او می رسد.خداوند نیز تا ابد میهماندار و میزبان او خواهد بود و این تعبیری است که در قرآن آمده است،آن جا که می فرماید با بهشت و رضوان و با سلام ویژه ام از آنها پذیرایی می کنم:

-«نُزُلاً مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ». 4

ص:340

-«سَلاٰمٌ قَوْلاً مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ». 5

همانا بهشتیان در چنین روزی در سرگرمی وصف ناپذیری شیرین کام و خوش اند.آنان و همسرانشان در زیر سایه هایی آرام بخش بر تخت هایی آراسته چون حجله عروس تکیه می زنند.برای آنان در آن جا میوه های عالی و مطبوع و آنچه دلشان بخواهد فراهم است.با سلامی پرارزش و سلامت بخش که گفتاری از پروردگاری مهربان است.

انسان عبد و مملوک خداست و قاعدتا او باید به پروردگارش سلام بفرستد،اما خدا به او سلام می کند،چون با این نور وجودی ارزش بسیاری یافته است.

یعنی همین مقدار که خدا ما را دوست داشته باشد برای دنیا و آخرتمان کافی است.

است که او درهای خزانه نورش را به روی ما گشوده و می خواهد ما را صاحب سرمایه ای کند که به وسیله آن لایق قرار گرفتن در حریم حضرتش شویم.پس،تا فرصتی هست آن را از دست ندهیم و از مشغول شدن به خانه و مغازه و پول و...اجتناب کنیم که در درگاه او داشتن هیچ یک از نفائس دنیا لیاقت محسوب نمی شود و چه بسا سبب پشیمانی و حسرت باشد. 11

در این آیه،خداوند خصوصیات صاحبان نور را برای پیغمبر اکرم، صلی اللّه علیه و آله،بیان می کند و می گوید در روز قیامت،با چشم خود مردان و زنان مؤمن را می بینی که پیش روی آن ها نوری در حرکت است: «یَسْعیٰ نُورُهُمْ». این چه نوری است؟آیه نشان می دهد که این نور خودشان است.

انسان در ظلمت و وحشت قیامت خیلی به نور نیاز دارد،چون روز قیامت خودش نور ندارد و نور را باید از این جا برد.بدون نور نه خدا، نه پیغمبر،صلی اللّه علیه و آله؛نه حسین،علیه السلام،و نه بهشت راهیچ یک را نمی شود پیدا کرد.

خداوند در ادامه می فرماید:وقتی این نور از پیش رو و دست راست مؤمنان در حرکت است،به آن ها مژده می دهم که درهای بهشت به رویتان باز است.

این سخن نورانی قرآن کریم است که خودش نور است و کسانی را که زندگیشان در دنیا هماهنگ با او باشد به نور بدل می کند و در قیامت هم آنان را غرق در نور می کند و به بهشت پروردگار می رساند:

«وَ ذٰلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ».

معنای فوز عظیم هنوز برای ما معلوم نیست.زیرا ذات مقدس حضرت حق که بی نهایت است به این کلمه صفت عظیم داده است.واقعا چه چیزی به نظر این وجود بی نهایت می رسد که چنین فوزی را به صفت عظیم متصف می کند؟ما نمی دانیم چه عظمتی در میان است. 14

حاصل کلام این که وقتی این نور بتابد،تشخیص حق از باطل خیلی آسان می شود.انسان به مدد چنین نوری حرف های پروردگار،پیغمبر و ائمه را خیلی خوب می فهمد و با فهم این سخنان،تصمیم هایش را حکیمانه و عاقلانه می گیرد.آن وقت است که می تواند راه صد ساله را یک شبه طی کند.

ص:344

هنگامی که می خواستم شما را بیافرینم،شفیع شما پیش من چه کسی بود؟پدر و مادرتان طبق قانون من ازدواج کردند،ولی وقتی که می خواستید در رحم مادر تکوین بیابید خودم در آفرینشتان تصمیم گرفتم.

«فاحسنت صورکم»

زیبا خلقتان کردم.شما را دیو نیافریدم.براتان شاخ و دم قرار ندادم.

قیافه تان را وحشت آور نساختم.شما را نقاشی کردم.برایتان صورت، چشم،بینی،لب و دهانی زیبا رسم کردم.

«و من کان شفیعکم الی اذ مننت علیکم بالاسلام؟»

چه کسی از من خواست دل شما را با اسلام آشنا کنم تا مؤمن شوید؟ چه کسی شفیع شد تا انتخابتان کنم که دل شما به کار محبت من بیاید؟

«حببت إلیکم الایمان».

مگر نه این است که من دلتان را از محبت پر کردم؟در همه این مواهبی که به شما عطا کردم چه کسی شفیع شما بود؟

«أم من أخرجکم من أصلاب آبائکم إلی بطون أمهاتکم».

چه کسی نطفه شما را با لطف و محبت به رحم مادر انتقال داد و نه ماه تمام از شما پرستاری کرد؟آن جا در آغوش چه کسی بودید و چه کسی به شما غذا می داد؟چه کسی دنیای رحم را برای شما آماده کرد تا در آن مکان تنگ و تاریک سالم بمانید و رشد کنید؟هرکس بیست روز چشمش را ببندد و بعد باز کند،کور می شود.شما شش یا هفت ماه در رحم مادر ماندید،اما چشمتان نابینا نشد؟چه شد که در رحم مادر مواد چرک و کثیف در گوشتان نفوذ نکرد؟چرا با حرکات مادر له نشدید و چگونه سالم به دنیا آمدید؟گویا فراموش کرده اید که در آغوش خودم بودید!

ص:346

«أم من أخرجکم بالرفق من أرحام أمهاتکم؟»

چه کسی شما را در کمال محبت از رحم مادر به دنیا منتقل کرد؟ طبیعی به دنیا آمدید و ناگزیر نشدند شما را قطعه قطعه کنند و بیرون بیاورند.پهلوهای مادر را گرم کرد تا استخوان ها نرم و منبسط شود و به آسانی متولد شوید.سپس عضلات مادر را بار دیگر به محل نخست بازگرداند.

«أم من ألقی الرحمة و الرأفة فی قلوب أمهاتکم».

چه کسی رأفت و محبت فرزند را در قلب مادر جای داد؟ذره ذره غذا را چشید تا ببیند آیا برای کودکش مناسب است یا نه؟و با این که طعامی لذیذ بود،خودش تناول نکرد و در کام او نهاد.

ای انسان،وقتی مادرت نو عروس بود،خوابی سنگین داشت،اما پس از این که تو به دنیا آمدی،تا از خواب برمی خاستی از خواب می پرید و آرامت می کرد.آری،من بیش از والدینت از تو پرستاری کرده ام.

«أم من فتق القلب فجعل فیه نورا تتهدون به».

چه کسی انس قرآن و محبت پیغمبر و ائمه طاهرین را در دلت افکند؛ با آن که هیچ گاه آنان را ندیده بودی؟

«أم من وهب لکم السمع تسمعون به».

چه کسی به تو گوش عطا کرد تا با چند استخوان و یک پرده قادر به شنیدن هر صدایی باشی؟

«هذه منتی علیکم قدیمة».

این نعمت های من است که از نخستین لحظۀ استقرارت در رحم مادر به تو عطا کردم.در مقابل،تو چه کردی؟

«تعصوننی بالنهار و متمردون علی».

ص:347

با این حال،تو روزها را به گناه سپری کردی و گستاخانه در مقابل فرامینم ایستادی.لذا،وقتی شب فرا رسید،به خاطر گناهانی که در روز از تو سر زده بود،سزاوار عذابم بودی،اما:

«و أنا بعلمی أحفظکم فی ظلم اللیالی».

نگذاشتم شبانه ضرری به تو برسد و تو را از گزند حوادث طبیعی و گزند جانوران مصون داشتم.از تو،در سالیان طولانی عمرت،چنان پرستاری کردم که حتی فریاد اعتراض ملائکه نیز بلند شد:

«و ان الملائکة لتنادی:یا حلیم،ما أحلمک عن الضالمین !».

ای خدای بزرگوار،چه اندازه صبر تو در برابر عصیانگران فراوان است!

«یا موسی،ینقلبون فی نعمائی و یعصوننی»

مردم در دریای نعمت های من غوطه می خورند و هر گناهی که می خواهند مرتکب می شوند.هنگامی هم که ناصحان به آنان می گویند:

این همه معصیت برای چیست؟جواب می دهند:

«ثم یقولون إنی غفور رحیم».

خدای ما آمرزنده و مهربان است.

«یا موسی،کم یشکوا کرام الحفظة الی عبدی فآمرهم بالصبر».

فرشتگانی که نامه اعمال بندگانم را می نویسند چقدر از سنگینی بار گناه آنان به درگاه من شکوه آورند و من آنان را به صبر فراخوانم و بگویم:

«و أقول لهم:لعله یرجع و یتوب»

بردبار باشید!شاید این بنده توبه کند و به سوی من بازگردد.آنان می پرسند:به راستی او را با بار چهل ساله گناهش می آمرزی؟و من پاسخ می دهم:آری،و از او دستگیری هم می کنم.

«یا ابن عمران،یمرون بالجیفة فیسدون مناخرهم»

ص:348

موسی،بندگان مرا می بینی؟آن ها وقتی از نزدیک یک مردار عبور می کنند،بینی خود را می گیرند و می گویند:چه بوی نامطبوعی از وی به مشام می رسد،درحالی که:

«و ذنوبهم عندی أنتن من الجیفة»

گناهانشان از مردار بد بوتر و متعفن تر است.

«یا ابن عمران،عند الشدائد یدعوننی»

ای موسی،آنان تا گرفتاری سختی برایشان پیش می آید،دست ها را به آسمان برمی دارند و می گویند:خدایا،ما کسی را غیر از تو نداریم!

«و ینسوننی عند الرخاء»

اما تا گشایشی در کارشان حاصل می شود،مرا به فراموشی می سپارند.

در انتهای این روایت آمده است:

«یا بنی آدم،خذوا من الدنیا بقدر ما تطیقون».

ای فرزندان آدم،به قدر طاقت خود از دنیا بهره ببرید.

«و اکتسبوا من الذنوب بقدر ما تحتملون العقوبة»

و به اندازه ای که طاقت عذاب دارید،گناه کنید.

«و اطلبوا من النعم بقدر ما تعدون شکره»

و به اندازه ای نعمت های خداوند را طلب کنید که قادر به شکرش هستید.

«ستعلمون اذا رجعتم الی،انی انما امهلت الظالمون لهوانهم علی». 16

به زودی،وقتی به سوی ما بازگردید،همه چیز را خواهید دانست.

خداوند،در این روایت و در قرآن مجید،تاکید می کند که با وجود سنگینی بار معاصی و گناهانتان،اگر توبه کنید شما را می آمرزم. 17

وجود مبارک پیغمبر اکرم،صلی اللّه علیه و آله،می فرماید:

«سألت اللّه أن یجعل حساب أمتی إلی لئلا تفتضح عند الامم».

از پیشگاه خداوند متعال تمنا کردم در روز قیامت که همه بندگان جمع اند و یوم الحساب است،محاسبه پرورنده امت مرا به خودم وا گذارد، زیرا خوش ندارم وقتی پرونده کردارها مقابل دیدگان همه باز می شود، آبروی امت من پیش امت های دیگر ریخته شود.

«فأوحی الله إلی:یا محمد،بل أنا أحاسبهم»

خداوند،در پاسخ،وحی فرمود:خود من به حساب امت تو رسیدگی می کنم.

«فان کان منهم زلة سترتها عنک لئلا تفتضح عندک». 18

اگر موقع حساب در پرونده ایشان گناهی ببینم که در دنیا نتوانستند آمرزش مرا برای آن طلب کنند،آن گناه را حتی از تو نیز پنهان می دارم تا آبرویشان پیش تو هم محفوظ بماند!

ص:350

(4).فصلت،30-32: «إِنَّ الَّذِینَ قٰالُوا رَبُّنَا اللّٰهُ ثُمَّ اسْتَقٰامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلاٰئِکَةُ أَلاّٰ تَخٰافُوا وَ لاٰ تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ. نَحْنُ أَوْلِیٰاؤُکُمْ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَکُمْ فِیهٰا مٰا تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیهٰا مٰا تَدَّعُونَ. نُزُلاً مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ»؛ بی تردید کسانی که گفتند:پروردگار ما خداست؛سپس در میدان عمل بر این حقیقت استقامت ورزیدند،فرشتگان بر آنان نازل می شوند و می گویند:مترسید و اندوهگین نباشید و شما را به بهشتی که وعده می دادند،بشارت باد.ما در زندگی دنیا و آخرت،یاران و دوستان شما هستیم،آنچه دلتان بخواهد،در بهشت برای شما فراهم است،و در آن هرچه را بخواهید،برای شما موجود است.رزق آماده ای از سوی آمرزنده مهربان است.

(5).یس،58.

(6).صف،8.

(7).توبه،32.

(8).اشاره است به این آیه: «فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّٰی عَنْ ذِکْرِنٰا وَ لَمْ یُرِدْ إِلاَّ الْحَیٰاةَ الدُّنْیٰا* ذٰلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدیٰ»؛ بنابراین،از کسانی که از یاد ما روی گردانده اند و جز زندگی دنیا را نخواسته اند، روی بگردان.این دنیا خواهی آخرین مرز دانش و معرفت آنان است؛یقینا پروردگارت به کسی که از راه او منحرف شده،داناتر است،و او به کسی که هدایت یافته،آگاه تر است.نجم،29-30.

(9). «یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللّٰهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسیٰ رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئٰاتِکُمْ وَ یُدْخِلَکُمْ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ یَوْمَ لاٰ یُخْزِی اللّٰهُ النَّبِیَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ یَسْعیٰ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمٰانِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنٰا أَتْمِمْ لَنٰا نُورَنٰا وَ اغْفِرْ لَنٰا إِنَّکَ عَلیٰ کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ». تحریم،8.

(10).در تعقیق زیارت آل یس می خوانیم: «اللهم انی اسالک ان تصلی علی محمد نبی رحمتک و کلمة نورک،و أن تملأ قلبی نور الیقین،و صدری نور الایمان،و فکری نور النیات،و عزمی نور العلم،و قوّتی نور العمل،و لسانی نور الصدق،و دینی نور البصائر-

ص:352

-من عندک،و بصری نور الضیاء،و سمعی نور الحکمة،و مودتی نور الموالاة لمحمد و آله علیهم السلام حتی القاک و قد وفیت بعهدک و میثاقک فیغشینی رحمتک یا ولی یا حمید». ر ک:مفتیح الجنان،زیارت آل یس.

(11).درباره دنیا این روایات قابل تامل اند:

-علی علیه السلام:أخرجوا من الدنیا قلوبکم قبل أن تخرج منها أبدانکم،ففیها اختبرتم و لغیرها خلقتم. نهج البلاغه،ج 2،ص 183.

-رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله:الدنیا ملعونة و ملعون ما فیها،إلا من ابتغی به وجه اللّه عز و جل. نیز: الدنیا ملعونة ملعون ما فیها إلا ما کان فیها للّه عز و جل. کنز العمال:

6083،6088.

-ما من أحد من الأولین و الآخرین إلا و هو یتمنی یوم القیامة أنه لم یعط من الدنیا إلا قوتا. بحار الانوار،ج 77،ص 54،ح 3.

(12).مصباح المتهجد،شیخ طوسی،ص 721: «أشهد أنک کنت نورا فی الاصلاب الشامخة و الأرحام المطهرة لم تنجسک الجاهلیة بأنجاسها و لم تلبسک من مدلهمات ثیابها...». دراین باره به این زیارت نیز بنگرید:کامل الزیارات،جعفر بن محمد بن قولویه،ص 402: «السلام علیک یا أبا عبد اللّه إنا للّه و إنا إلیه راجعون،ما أعظم مصیبتک عند أبیک رسول اللّه،و ما أعظم مصیبتک عند من عرف اللّه عز و جل،و أجل مصیبتک عند الملا الاعلی،و عند انبیاء اللّه و عند رسل اللّه.السلام منی الیک و التحیة مع عظیم الرزیة،کنت نورا فی الاصلاب الشامخة،و نورا فی ظلمات الارض،و نورا فی الهواء،و نورا فی السماوات العلی،کنت فیها نورا ساطعا لا یطفی،و أنت الناطق بالهدی».

(13).حدید،12.در آیه8 سوره تحریم نیز این معنا آمده است.

(14).کلمه فورز در قرآن با این ترکیبات به کار رفته است:فوز العظیم(نساء 13،مائده 119،صف 12،بروج 11،تغابن 9،توبه 111،100،72،یونس 64،صافات 60، غافر 9،دخان 57،حدید 12).فوز المبین(انعام 16،جاثیه 30)و فوز الکبیر(بروج 11)به کار رفته است.

ص:353

(15).نور،40.

(16).تفسیر کشف الاسرار میبدی،ج 1،ص 281.

(17).توبه و مشتقات آن در قرآن 209 بار در طی 69 آیه آمده است.

(18).کنز العمال،ج 14،ص 369؛الجامع الصغیر،جلال الدین سیوطی،ج 2،ص 36:

سألت اللّه أن یجعل حساب أمتی إلی لئلا تفتضح عند الامم،فأوحی اللّه إلی:یا محمد!بل أنا أحاسبهم فان کان منهم زلة سترتها عنک لئلا تفتضح عندک.

روایت مشابهی نیز دراین باره وجود دارد.از جمله:کنز العمال،ج 11،ص 449:«لما أسری بی إلی السماء قربنی ربی تعالی حتی کان بینی و بینه تعالی کقاب قوسین أو أدنی لا بل أدنی قال:یا حبیبی!یا محمد!قلت:لبیک یا رب!قال:هل غمک أن جعلتک آخر النبیین؟قلت:یا رب لا،قال:حبیبی!هل غم أمتک أن جعلتهم آخر الامم؟قلت:یا رب!لا،قال:أبلغ أمتک عنی السلام و أخبرهم أنی جعلتهم آخر الامم لافضح الامم عندهم و لا أفضحهم عند الامم.

ص:354

ص:356

بسم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و صلّ علی محمّد و آله الطاهرین.

تفکر سفری معنوی و پرمنفعت است که انسان را به نتایج و دستاوردهای فراوانی در دنیا و آخرت می رساند.برای بیان اهمیت این موضوع کافی است بدانیم که حدود یک ششم از آیات قرآن کریم (نزدیک به هزار آیه)درباره تفکر است که با کلماتی چون فکر و شعور و عقل و لبّ(به معنای عقل و مغز)همراه است. 1 با توجه به این میزان اهمیت،شایسته است که انسان فرصتی را برای مطالعه و تدبر در این آیات اختصاص دهد و از این دریای معانی گوهرهایی نفیس برآورد.

علاوه بر قرآن مجید،انبیای الهی و رسول گرامی اسلام و ائمه طاهرین،علیهم السلام،نیز روایات فراوانی در باب تعقل و تفکر از خود بر جای گذاشته اند که میراثی عظیم دراین باره به حساب می آید و کتاب های مهم شیعه و سنی آن ها را ذکر کرده اند.از جمله این آثار کتاب شریف اصول کافی اثر محدث بزرگوار کلینی است که باب نخست آن باب عقل و جهل است.در این باب،مرحوم کلینی روایتی را از قول

ص:357

وجود مبارک امام موسی بن جعفر،علیهما السلام،نقل می کند که روایتی طولانی است و امام آن را خطاب به شاگرد محبوبش هشام ایراد کرده اند. 2 هشام از شاگردان امام صادق،علیه السلام،و امام کاظم، علیه السلام،است و با این که در سنین جوانی از دنیا رفته،آثار بسیار ارزنده ای از خود به جای گذارده است. 3

روایت این عالم بزرگوار آن قدر مهم است که اگر در کتاب های درسی جهان وارد می شد،بر اثر آن جهانی پاک و آرمانی به وجود می آمد.اما دریخ که این اندیشه های ناب تنها زینت بخش صبحات کتاب های روایی ماست،نه زیور جان و عقل و زندگی مردم!هم چنین،مطالعه این روایت باید با این بینش همراه باشد که این گوهر ناب دریای معنویت از دریای علم امام موسی بن جعفر،علیهما السلام،برون تراویده است.زیرا اگر جویندۀ چنین گوهری با این نگاه به روایت بنگرد و به آن دل بسپارد،با توفیق الهی خواهد دید که تفکر برترین و زیباترین سفرهاست.

خدا این بود که تو خود را جانشین او می دانی؟در نتیجه،تو با بالا بردن این کاخ،خاک را آباد و دین را به باد دادی.

ما هم باید فکر کنیم و انصاف دهیم که این تن مگر چقدر می ارزد که اتومبیل حاملش باید دویست میلیون تومان قیمت داشته باشد؟یک زوج مگر چقدر زندگی لازم دارند که باید قیمت خانه شان بیست میلیارد تومان باشد؟آیا فکر می کنیم که این گونه زندگی ها پیش خدا بازخواست ندارد؟

یک نقاش ساختمان برایم تعریف می کرد که سه سال است در خانه ای نقاشی می کنم و هنوز تمام نشده است!مگر صاحب این خانه تا کی می خواهد در آن زندگی کند؟این خانه حتما فرش ابریشم نیاز دارد و قطعا مبل ایرانی هم برای شکسر شأن است و مبلمانش را باید از پاریس تهیه کنند و خانم این خانه باید دوسه کیلو طلا و برلیان در مهمانی ها به خودش آویزان کند.آیا این زندگی ها در قیامت نیاز به جواب دادن ندارد؟

امروز،رسم بدی پیدا شده و گاه گاه سفره های آن چنانی و افطاری های کذایی در بهترین هتل های تهران برپا می شود.اگر هزینه افطاری هر مهمانی در این مجالس بیست هزار تومان باشد،پانصد نفر مهمان چقدر هزینه خواهد داشت؟این ها در قیامت جواب ندارد؟آیا این همان اطعامی است که پیغمبر به آن سفارش کرده؟مگر حضرت نگفته است وقتی روزه می گیرید و گرسنه و تشنه می شوید به یاد گرسنگی افراد مستحق بیفتید و یاد از گرسنگی و تشنگی قیامت کنید؟آیا این پانصد نفر اس مستحقین هستند یا از کارخانه داران عمده یا صاحب منصبان مملکت اند؟آن ها هم اگر به واقع تدین دارند،نباید این گونه دعوت ها را

ص:360

بپذیرند،مگر علی،علیه السلام،در نهج البلاغه به استاندار بصره عتاب نکرد که چرا بر سر یکی از این سفرها حاضر شده است. 7

*** بهلول پس از آن جمله پرمغز،جمله دوم را بر روی دیوار نوشت:

«رفعت الجصّ و وضعت النصّ»

ای هارون،گچ بری های ظریفی در سالن ها و اتاق های این کاخ به کار بردی،در عوض روش پیغمبر عظیم الشأن اسلام را به نابودی کشاندی.

او زندگی ای زاهدانه و معمولی داشت،پس تو که ادعای خلافت او را داری چرا این گونه زندگی می کنی؟

سپس جمله سوم را نوشت:

3إن کان من مال غیرک فظلمت و اللّه لا یحب الظالمین»

اگر پول این کاخ از آن خودت نبوده و از حق دیگران آن را ساخته ای، ظلم کرده ای و خدا در قرآن فرموده است که من ظالمان را دوست ندارم و از آنان متنفرم.در نتیجه،تو با ساختن این کاخ مورد نفرت خدا واقع شده و از چشم رحمت خدا افتاده ای.

«و إن کان من مالک فقد أسرفت و اللّه لا یحب المسرفین».

اما اگر پول از خودت و زحمت بازوی خود آن را ساخته ای که هارون از زحمت بازوی خود یک شاهی هم نداشت و هرچه داشت متعلق به بیت المال بوداسراف کرده ای و خدا مردم اسراف کار را دوست ندارد.پس تو در هر صورت مورد نفرت خدا هستی و با این کارها دین را پایمال کرده ای و روش پیغمبر اکرم،صلی اللّه علیه و آله،را در جامعه بر باد داده ای. 8

این قدرت اندیشه است.ممکن است روزی هزار نفر از کنار این کاخ ها رد شوند و هیچ نکته ای هم به فکرشان خطور نکند،اما کسی که

ص:361

اهل خدا و از اصحاب پاکی و درستی است هزاران نکته باریک تر ز مو از آن برداشت می کند.خداوند هم او را یاری می کند تا بهتر اندیشه کند و هوس کاخ نشینی یا داشتن ماشین دویست میلیون تومانی یا راه انداختن مهمانی های چند میلیونی به سرش نزند.یاری اش می دهد تا به خود بگوید این همه اسراف را برای خشنودی چه کسی انجام می دهد؟ برای مردم؟مگر کلید بهشت و جهنم در دست مردم است؟

به راستی،اگر همه مردم از ما تعریف کنند،به چه درد ما می خورد یا اگر همگان ما را تکذیب کنند،چه ضرری به ما خواهد رسید؟اگر همه در حق ما دروغ بگویند یا تهمت بزنند،چه ضرری به ما خواهند زد؟ اگر کسی اهل بندگی خدا و در پناه خدا باشد،بانگ هیچ سگی،به قول قرآن مجید، 9 در زندگی اش اهمیت نخواهد داشت.

آیا بنی امیه که در کربلا آن قدر هاری کردند و در کوفه و شام آن قدر تهمت زدند که اهل بیت از دین خارج شده اند(این تبلیغات آن قدر گسترده بود که مردم شام آمده بودند دیندارانی که بی دین شده بودند را ببینند.آن ها به حضرت زین العابدین،علیه السلام،با این ذهنیت نگاه می کردند که ایشان قبلا دین داشته و بعد بی دین شده اند)به هدف خود رسیدند؟چه کسی در این میدان ضرر کرد:حسین بن علی،زینب کبری، حبیب بن مظاهر،علی اکبر،یا امام زین العابدین؟شهدا و راهیان کربلا ضرر کردند یا بنی امیه؟

کسی که با خدا زندگی کند،هر چند زبان ها و شمشیرها علیه او بسیج شوند،سرسوزنی نمی توانند به او زیان برسانند؛مگر نه این است که حضرت باری تعالی اطمیمنان داده است:

«إِنَّ اللّٰهَ یُدٰافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُحِبُّ کُلَّ خَوّٰانٍ کَفُورٍ» 10

ص:362

مسلما خدا از مؤمنان دفاع می کند و قطعا خدا هیچ خیانتکار ناسپاسی را دوست ندارد.

اگر خدا هم قرار باشد یار خودش را رها کند،دیگر چه چیز قابل اعتمادی در ای عالم باقی می ماند؟

ناگهان،این عالم چنان گریه کرد که گویی از خواب یگران بیدار شده است.بعد به من رو کرد و گفت:من تازه بیدار شدم و فهمیدم چه خبر است!

بگذاریم مردم هرچه می خواهند بگویند،بگذاریم قوم وخویش ها و همسایه ها هرچه دلشان خواست حرف بزنند،حرف مردم هیچ وقت تمام نمی شود و رضایت آنان هیچ وقت بالتّمامه جلب نمی شود.مگر مردم پشت سر پیامبران و ائمه و بندگان خوب خدا همیشه حرف های خوب زدند و همه یارویاور و پشتیبان آن ها بودند؟ 11 ما نیز باید در پی تحصیل رضای خدا باشیم و این را بدانیم که هرکس رنگ خدا را داشته باشد به سرزنش و سخره مردم گرفتار است و همیشه عده ای در قفایش سخنان یاوه می بافند و حتی گاهی او را به اشکال عجیب و غریبی تهییج می کنند تا به رنگ آنان درآید؛مثلا،به او می گویند عموزاده ات پنج سال نیست به تهران آمده و الان برسازی می کند،اما تو مثل او زرنگ نیستی و هنوز در یک خانه کوچک به لقمه ای نان و پنیر قانعی.راست هم می گویند.ما مانند آن ها زرنگ نیستیم،اما از سویی،زرنگ ترین مردم عالم هستیم،زیرا به قدرتی وابسته هستیم که پایانی ندارد.همین که لطف او با ما و دست او بر سر ما باشد کافی است و بیش از این چیزی نمی خواهیم.

تو با خدای خود انداز کار و دل خوش دار که رحم اگر نکند مدعی خدا بکند.

12 همین که می توانیم در هر زمانی و برای هر مسأله ای با او خلوت کنیم و مسائلمان را با او مطرح کنیم،همین که می توانیم از زخم زبان ها به او پناه ببریم و به تأسی از مولایمان عرضه بداریم:

«إلهی و ربی من لی غیرک» 13

ص:364

ای پروردگار و مولای من!جز تو چه کسی را دارم؟

کافی است.ما غیر از خدا کسی را نداریم،چون کسانی که با ما هستند و خیلی صادقانه هم به ما محبت می کنند و قصد ظلم و نیرنگ و فتنه ای هم ندارند،تا ابد نمی توانند با ما همراه باشند؟نهایت لطفی هم که می توانند به ما بکنند این است که جنازه مان را تنها نگذارند و فاتحه ای بفرستند و بگویند فلانی آدم خوبی بود.اما سر آخر،همان ها کمک می کنند تا زن وبچه و عروس و دامادمان از سر مزارمان برخیزند و به خانه هایشان برگردند.بعد از آن،چه می توانند برایمان انجام دهند؟هیچ! اما وقتی انسان با پروردگارش همراه باشد،خدا نیز همیشه با او خواهد بود و عنایات و الطاف خود را شامل حال او خواهد کرد.مهم این است که انسان راه را پیدا کند و بر کوی محبوب واقعی خیمه بزند.در غیر این صورت،هر کاری که انجام دهد و هر قدر که در دنیا زرنگ باشد کارش از این چند جمله خارج نیست که بهلول روزی بر دیوار کاخ هارون الرشید نوشت:

«رفعت الطین و وضعت الدین،رفعت الجصّ و وضعت النصّ،إن کان من مال غیرک فقد ظلمت و اللّه لا یحب الظالمین،و إن کان من مالک فقد اسرفت و اللّه لا یحب المسرفین».

نمی شنود و هرچه اندرزش می دهم به گوش نمی گیرد!گفتند:شاید اگر او را به استانداری یکی از بلاد بفرستی،کمی هیجان پیدا کند و دنیا به مذاقش خوش آید!هارون این تدبیر را پسندید و فورا امر کرد تا حکومت مصر را که پهناورترین و پردرآمدترین استان سرزمین اسلامی بود به این پسر بسپارند.عده ای را نیز مطابق رسم آن زمان مأمور کرد تا ملازم رکاب استاندار جدید باشند و او را از بغداد تا مصر همراهی کنند.

ولی صبح فردا،مأموران هرچه در انتظار استاندار ماندند و به جستجویش شتافتند او را نیافتند.او از کاخ هارون گریخت و در هیئتی ناشناس سر از بصره درآورد.

عبد اللّه بن عامر بصری اگر دقیق یادم باشدنقل می کند که یک روز برای تعمیر دیوار خراب خانه ام نیازمند کارگر شدم.وقتی به سر بازار رسیدم،دیر شده بود و کارگرها را دیگران زودتر برده بودند،ولی دیدم مردی با چهره ای نورانی در گوشه ای نشسته است.از او پرسیدم:برای من کار می کنی؟گفت:آری!گفتم:برخیز تا برویم!گفت:اول با من قرارداد ببند.چقدر می خواهی مزد بدهی؟گفتم:چقدر می خواهی؟ گفت:دو درهم.بیش از این نیازی ندارم.اما شرطی دارم و آن این که اول اذان کار را تعطیل می کنم و به نماز می ایستم.سپس به سر کار خودم باز می گردم.در هفته هم فقط یک روز سر کار می آیم!گفتم:باشد.

برخیز برویم تا ببینیم چه خواهی کرد!

عصر آن روز که به خانه رفتم،دیدم دیوار به اندازه کار دو نفر کارگر بالا رفته است.برای همین،چهار دینار به او دادم،اما نپذیرفت و گفت:

ما دو دینار قرارداد بسته ایم.گفتم:این دو دینار را خودم به تو می بخشم.

گفت:من نیازی به بخشش تو ندارم،نزد خودت بماند.

ص:366

چون آن روز خیلی خوب کار کرده بود و کارش را پسندیده بودم،هفته دیگر هم به دنبالش رفتم.آن روز هم برایم به خوبی کار کرد،ولی کار دیوار تمام نشد.هفته سوم که به بازار رفتم،او را نیافتم.از بازاریان نزدیک پرسیدم:چنین جوانی را ندیده اید؟گفتند:چرا،مریض شده و در همین نزدیکی در خرابۀ متروکه ای افتاده است.وارد خرابه شدم و در کنارش نشستم و از حالش پرسیدم.گفت:حالم بسیار خوب است.گفتم:

ان شاء اللّه خوب می شوی!گفت:نه،امروز مهلت من در دنیا تمام می شود، باید بروم.این زنبیل و بیل را بفروش و بهای آن را خرج غسل و کفنم کن.این انگشتر هم هست که مال پدرم است و آن را در دست نمی کنم و کنار گذارده ام.بعد از مرگم،به بغداد برو و این انگشتری را به پدرم هارون الرشید بده و از قول من به او بگو این انگشتری را هم بگذارد کنار اموالش تا خودش در قیامت جواب آن را بدهد،من طاقتش را ندارم!

عبد اللّه بصری می گوید:من با شنیدن نام هارون کمی وحشت کردم، ولی او گفت:مگر هارون کیست که این گونه از او وحشت می کنی؟او کاری به تو ندارد،نترس.سپس گفت:مرا رو به قبله کن و هرگاه اشاره کردم زیر بغلم را بگیر و بلند کن!گفتم:این حرف ها چیست که می زنی؟ چرا بلندت کنم؟گفت:لحظه مرگم،مولایم امیر المؤمنین،علیه السلام،به بالینم می آید.می خواهم وقتی ایشان را می بینم احترام بگذارم.عبد اللّه می گوید:وقتی او را بلند کردم،لبخندی زد و از دنیا رفت. 15

دیدن مجنون را یکی صحرانورد در میان بادیه بنشسته فرد

کرده لوح از ریگ و انگشتان قلم می زند با اشک خونین این رقم

گفت:ای مجنون شیدا چیست این؟ می نویسی نامه؟بهر کیست این؟

گفت:مشق نام لیلی می کنم خاطر خود را تسلی می کنم

چون میسر نیست بر من کام او عشق بازی می کنم با نام او.

16

ص:367

-عَلَیْکُمْ أَلاّٰ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوٰالِدَیْنِ إِحْسٰاناً وَ لاٰ تَقْتُلُوا أَوْلاٰدَکُمْ مِنْ إِمْلاٰقٍ،نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیّٰاهُمْ وَ لاٰ تَقْرَبُوا الْفَوٰاحِشَ مٰا ظَهَرَ مِنْهٰا وَ مٰا بَطَنَ وَ لاٰ تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللّٰهُ إِلاّٰ بِالْحَقِّ،ذٰلِکُمْ وَصّٰاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ». و قال: «هَلْ لَکُمْ مِنْ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُکُمْ مِنْ شُرَکٰاءَ فِی مٰا رَزَقْنٰاکُمْ فَأَنْتُمْ فِیهِ سَوٰاءٌ تَخٰافُونَهُمْ کَخِیفَتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ،کَذٰلِکَ نُفَصِّلُ الْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ». یا هشام ثم وعظ أهل العقل و رغبهم فی الآخرة فقال: «وَ مَا الْحَیٰاةُ الدُّنْیٰا إِلاّٰ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدّٰارُ الْآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ». یا هشام ثم خوف الذین لا یعقلون عقابه فقال تعالی: «ثُمَّ دَمَّرْنَا الْآخَرِینَ وَ إِنَّکُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَیْهِمْ مُصْبِحِینَ وَ بِاللَّیْلِ أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ». و قال: «إِنّٰا مُنْزِلُونَ عَلیٰ أَهْلِ هٰذِهِ الْقَرْیَةِ رِجْزاً مِنَ السَّمٰاءِ بِمٰا کٰانُوا یَفْسُقُونَ وَ لَقَدْ تَرَکْنٰا مِنْهٰا آیَةً بَیِّنَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ». یا هشام إن العقل مع العلم فقال: «وَ تِلْکَ الْأَمْثٰالُ نَضْرِبُهٰا لِلنّٰاسِ وَ مٰا یَعْقِلُهٰا إِلاَّ الْعٰالِمُونَ». یا هشام ثم ذم الذین لا یعقلون فقال: «وَ إِذٰا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ قٰالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مٰا أَلْفَیْنٰا عَلَیْهِ آبٰاءَنٰا أَ وَ لَوْ کٰانَ آبٰاؤُهُمْ لاٰ یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَ لاٰ یَهْتَدُونَ». و قال: «وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمٰا لاٰ یَسْمَعُ إِلاّٰ دُعٰاءً وَ نِدٰاءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاٰ یَعْقِلُونَ». و قال: «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَوْ کٰانُوا لاٰ یَعْقِلُونَ». و قال: «أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاّٰ کَالْأَنْعٰامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً». و قال: «لاٰ یُقٰاتِلُونَکُمْ جَمِیعاً إِلاّٰ فِی قُریً مُحَصَّنَةٍ أَوْ مِنْ وَرٰاءِ جُدُرٍ بَأْسُهُمْ بَیْنَهُمْ شَدِیدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِیعاً وَ قُلُوبُهُمْ شَتّٰی ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاٰ یَعْقِلُونَ». و قال: «وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتٰابَ أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ». یا هشام ثم ذم اللّه الکثرة فقال: «وَ إِنْ تُطِعْ أَکْثَرَ مَنْ فِی الْأَرْضِ یُضِلُّوکَ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ». و قال: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللّٰهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ». و قال: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً فَأَحْیٰا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهٰا لَیَقُولُنَّ اللّٰهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْقِلُونَ». یا هشام ثم مدح القلة فقال: «وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبٰادِیَ الشَّکُورُ». و قال: «وَ قَلِیلٌ مٰا هُمْ». و قال:

«وَ قٰالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمٰانَهُ أَ تَقْتُلُونَ رَجُلاً أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللّٰهُ». و قال:

«وَ مَنْ آمَنَ وَ مٰا آمَنَ مَعَهُ إِلاّٰ قَلِیلٌ». و قال: «وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ». و قال:

«وَ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْقِلُونَ». و قال:« أکثرهم لا یشعرون».یا هشام ثم ذکر اولی الألباب

ص:369

-بأحسن الذکر،و حلاهم بأحسن الحلیة،فقال: «یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشٰاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً وَ مٰا یَذَّکَّرُ إِلاّٰ أُولُوا الْأَلْبٰابِ. و قال: «وَ الرّٰاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنّٰا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنٰا وَ مٰا یَذَّکَّرُ إِلاّٰ أُولُوا الْأَلْبٰابِ» و قال: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلاٰفِ اللَّیْلِ وَ النَّهٰارِ لَآیٰاتٍ لِأُولِی الْأَلْبٰابِ». و قال: «أَمَّنْ هُوَ قٰانِتٌ آنٰاءَ اللَّیْلِ سٰاجِداً وَ قٰائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ إِنَّمٰا یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبٰابِ». و قال: «کِتٰابٌ أَنْزَلْنٰاهُ إِلَیْکَ مُبٰارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیٰاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبٰابِ». و قال: «وَ لَقَدْ آتَیْنٰا مُوسَی الْهُدیٰ وَ أَوْرَثْنٰا بَنِی إِسْرٰائِیلَ الْکِتٰابَ هُدیً وَ ذِکْریٰ لِأُولِی الْأَلْبٰابِ». و قال: «وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْریٰ تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ». یا هشام إن اللّه تعالی یقول فی کتاب: «إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَذِکْریٰ لِمَنْ کٰانَ لَهُ قَلْبٌ؛ یعنی عقل».و قال: «وَ لَقَدْ آتَیْنٰا لُقْمٰانَ الْحِکْمَةَ»، قال:الفهم و العقل.یا هشام إن لقمان قال لابنه:تواضع للحق تکن أعقل الناس،و إن الکیس لدی الحق یسیر،یا بینی إن الدنیا بحر عمیق،قد غرق فیها عالم کثیر فلتکن سفینتک فیها تقوی اللّه،و حشوها الإیمان و شراعها التوکل،و قیمها العقل و دلیلها العلم،و سکانها الصبر.یا هشام إن لکل شیء دلیلا و دلیل العقل التفکر،و دلیل التفکر العلم،و سکانها الصبر.یا هشام إن لکل شئ دلیلا و دلیل العقل التفکر،و دلیل التفکر الصمت،و لکل شئ مطیة و مطیة العقل التواضع و کفی بک جهلا أن ترکب ما نهیت عنه.یا هشام ما بعث اللّه أنبیائه و رسله إلی عباده إلا لیقلوا عن اللّه،فأحسنهم استجابة أحسنهم معرفة،و أعلمهم بأمر اللّه أحسنهم عقلا،و أکملهم عقلا أرفعهم درجة فی الدنیا و الآخرة.یا هشام إن للّه علی الناس حجتین:حجة ظاهرة و حجة باطنة،فأما الاظاهرة فالرسل و الأنبیاء و الأئمة،و أما الباطنة فالعقول.یا هشام إن العاقل الذی لا یشغل الحلال شکره،و لا یغلب الحرام صبره.یا هشام من سلط ثلاثا علی ثلاث فکأنما أعان علی هدم عقله:من أظلم نور تفکره بطول أمله،و محا طرائف حکمته بفضول کلامه،و أطفأ نور عبرته بشهوات نفسه،فکأنما أعان هواه علی هدم عقله،و من هدم عقله،أفسد علیه دینه و دنیاه.یا هشام کیف یزکو عند اللّه عملک،و أنت قد شغلت قلبک عن أمر ربک و أطعت هواک علی غلبة عقلک.یا هشام الصبر علی الوحدة علامة قوة العقل،فمن عقل عن اللّه-

ص:370

-اعتزل أهل الدنیا و الراغبیین فیها،و رغب فیما عند اللّه،و کان اللّه انسه فی الوحشة، و صاحبه فی الوحدة،و غناه فی العیلة،و معزه من غیر عشیرة.یا هشام نصب الحق لطاعة اللّه،و لا نجاة إلا بالطاعة،و الطاعة بالعلم و العلم بالتعلم،و التعلم بالعقل یعتقد، و لا علم إلا من عالم ربانی،و معرفة العلم بالعقل.یا هشام قلیل العمل من العالم مقبول مضاعف،و کثیر اعلم من أهل الهوی و الجهل مردود.یا هشام إن العاقل رضی بالدون من الدنیا مع الحکمة،و لم یرض بالدون من الحکمة مع الدنیا،فلذلک ربحت تجارتهم.

یا هشام إن العقلاء ترکوا فضول الدنیا فکیف الذنوب،و ترک الدنیا من الفضل،و ترک الذنوب من الفرض.یا هشام إن العاقل نظر إلی الدنیا و إلی أهلها فعلم أنها لا تنال إلا بالمشقة و نظر إلی الآخرة فعلم أنها لا تنال إلا بالمشقة،فطلب بالمشقة أبقاهما.یا هشام إن العقلاء زهدوا فی الدنیا و رغبوا فی الآخرة،لأنهم علموا أن الدنیا طالبة مطلوبة و الآخرة طالبة و مطلوبة،فمن طلب الآخرة طلبته الدنیا حتی یستوفی منها رزقه،و من طلب الدنیا طلبته الآخرة فیأتیه الموت،فیفسد علیه دنیاه وآخرته.یا هشام من أراد الغنی بلا مال،و راحة القلب من الحسد،و السلامة فی الدین فلیتضرع إلی اللّه عز و جل فی مسألته بأن یکمل عقله،فمن عقل قنع بما یکفیه،و من قنع بما یکفیه استغنی،و من لم یقنع بما یکفیه لم یدرک الغنی أبدا.یا هشام إن اللّه حکی عن قوم صالحین:أنهم قالوا: «رَبَّنٰا لاٰ تُزِغْ قُلُوبَنٰا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنٰا وَ هَبْ لَنٰا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهّٰابُ» حین علموا أن القلوب تزیغ و تعود إلی عماها و رداها.إنه لم یخف اللّه من لم یعقل عن اللّه،و من لم یعقل عن اللّه لم یعقد قلبه علی معرفة ثابتة یبصرها و یجد حقیقتها فی قلبه،و لا یکون أحد کذلک إلا من کان قوله لفعله مصدقا،و سره لعلانیته موافقا،لأن اللّه تبارک اسمه لم یدل علی الباطن الخفی من العقل إلا بظاهر منه،و ناطق عنه.یا هشام کان أمیر المؤمنین علیه السلام یقول:ما عبد اللّه بشیء أفضل من العقل،و ما تم عقل امرء حتی یکون فیه خصال شتی:الکفر و الشر منه مأمونان، و الرشد و الخیر منه مأمولان،و فضل ماله مبذول،و فضل قوله مکفوف،و نصیبه من الدنیا القوت،لا یشبع من العلم دهره،الذل أحب إلیه مع اللّه من العز مع غیره، و التواضع أحب إلیه من الشرف،یستکثر قلیل المعروف من غیره،و یستقل کثیر-

ص:371

-المعروف من نفسه،و یری الناس کلهم خیرا منه،و أنه شرهم فی نفسه،و هو تمام الأمر.

یا هشام إن العاقل لا یکذب و إن کان فیه هواه.یا هشام لا دین لمن لا مروة له،و لا مروة لمن لا عقل له،و إن أعظم الناس قدرا الذی لا یری الدنیا لنفسه خطرا أمان إن أبدانکم لیس لها ثمن إلا الجنة فلا تبیعوها بغیرها.یا هشام إن أمیر المؤمنین علیه السلام کان یقول:إن من علامة العاقل ان یکون فیه ثلاث خصال:یجیب إذا سئل، و ینطق إذا عجز القوم عن الکلام،و یشیر بالرأی الذی یکون فیه صلاح أهله،فمن لم یکن فیه من هذه الخصال الثلاث شئ فهو أحمق.إن أمیر المؤمنین علیه السلام قال:

لا یجلس فی صدر المجلس إلا رجل فیه هذه الخصال الثلاث أو واحدة منهن،فمن لم یکن فیه شئ منهن فجلس فهو أحمق.و قال الحسن بن علی علیهما السلام:إذا طلبتم الحوائج فاطلبوها من أهلها،قیل یا ابن رسول اللّه و من أهلها؟قال:الذین قص اللّه فی کتابه و ذکرهم،فقال: «إِنَّمٰا یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبٰابِ» قال:هم اولو العقول.و قال علی بن الحسین علیهما السلام:مجالسة الصالحین داعیة إلی الصلاح،و آداب العلماء زیادة فی العقل،و طاعة ولاة العدل تمام العز،و استثمار المال تمام المروة و إرشاد المستشیر قضاء لحق النعمة،و کف الأذی من کمال العقل،و فیه راحة البدن عاجلا و آجلا.یا هشام إن العاقل لا یحدث من یخاف تکذیبه،و لا یسأل من یخاف منه و لا یعد ما لا یقدر علیه،و لا یرجو ما یعنف برجائه،و لا یقدم علی ما یخاف فوته بالعجز عنه.

(3).درباره هشام بن حکم،شیخ طوسی در الفهرست(ص 258)می نویسد: «هشام بن الحکم،کان من خواص سیدنا و مولانا موسی بن جعفر علیهما السلام،و کانت له مباحثات کثیرة مع المخالفین فی الاصول و غیرها.و کان له اصل...و له من المصنفات کتب کثیرة،منها:کتاب الامامة،و کتاب الدلالات علی حدوث الاشیاء،و کتاب الرد علی الزنادقة،و کتاب الرد علی اصحاب الاثنین،و کتاب التوحید،و کتاب الرد علی هشام الجوالیقی،و کتاب الرد علی اصحاب الطبایع،و کتاب الشیخ و الغلام،و کتاب التدبیر،و کتاب المیزان،و کتاب المیدان.و کتاب الرد علی من قال بامامة المفضول، و کتاب اختلاف الناس فی الامامة،وکتاب الوصیة و الرد علی من انکرها،و کتاب فی-

ص:372

-الجبر و القدر،و کتاب فی الحکمین،و کتاب الرد علی المعتزلة فی امر طلحة و الزبیر، و کتاب القدر و کتاب الالطاف،و کتاب المعرفة،و کتاب الاستطاعة،و کتاب الثمانیة الابواب،و کتاب الرد علی شیطان الطاق،و کتاب الاخبار،و کتاب الرد علی ارسطاطالیس فی التوحید،و کتاب الرد علی المتعزله آخر،و کتاب الالفاظ.و کان هشام،یکنی ابا محمد،و هو مولی بنی شیبان،کوفی،و تحول الی بغداد،و لقی ابا عبد اللّه جعفر بن محمد علیهما السلام و ابنه ابا الحسن موسی علیه السلام،و له عنهما روایات کثیرة،و روی عنهما فیه مدایح له جلیلة،و کان ممن فتق الکلام فی الامامة، و هذب المذهب بالنظر.و کان حاذقا بصناعة الکلام،حاضر الجواب.و سئل یوما عن معاویة ابن ابی سفیان أشهد بدرا،قال:نعم،من ذلک الجانب.و کان منقطعا الی یحیی بن خالد البرمکی.و کان القیم بمجالس کلامه و نظره،و کان ینزل الکرخ من مدینة السلام فی درب الجنب،و توفی بعد نکبة البرامکة بمدة یسیرة متسترا،و قیل:بل فی خلافة المأمون،و کان لاستتاره قصة مشهورة فی المناظرات».

-ابن شهر آشوب نیز در معالم العلماء(ص 163)درباره او می نویسد: «أبو محمد هشام بن الحکم الشیبانی،کوفی تحول إلی بغداد و لقی الصادق و الکاظم،علیهما السلام، و کان ممن فتق الکلام فی الامامة و هذب المذهب بالنظر و رفعه الصادق علیه السلام فی الشیوخ و هو غلام و قال:«هذا ناصرنا بقلبه و لسانه و یده»،و قوله علیه السلام:

«هشام بن الحکم رائد حقنا و سائق قولنا المؤید لصدقنا و الدامع لباطل أعدائنا من تبعه و تبع أثره تبعنا و من خالفه و ألحد فیه فقد عادانا و ألحد فینا».من کتبه:کتاب الدلالات علی حدوث الاشیاء،الرد علی الزنادقة،الرد علی أصحاب الاثنین،التوحید، الرد علی هشام الجوالبقی،الرد علی أصحاب الطبائع،الامامة،الشیخ و الغلام،التدبیر، المیزان،المیدان،الرد علی من قاله بامامة المفضول،اختلاف الناس فی الامامة، الوصیة و الرد علی من أنکرها،الجبر و القدر،الحکمین،الرد علی المعتزلة فی أمر طلحة و الزبیر،القدر،الالطاف،المعرفة الاستطاعة،الثمانیة الابواب،کتاب الرد علی شیطان الطاق،کتاب الاخبار،کتاب الرد علی ارسطاطلیس فی التوحید،کتاب التمییز و أثبات الحجج علی من خالف الشیعة تفسیر ما یلزم العباد الاقرار به .-

ص:373

-نیز در خلاصة الاقوال،علامه حلی،ص 288:هشام بن الحکم،أبو محمد،مولی کندة، و کان ینزل ببنی شیبان بالکوفة و انتقل الی بغداد سنة تسع و تسعین و مائة،و یقال ان فی هذه السنة مات،و مولده کان بالکوفة و منشأه واسط و تجارته بغداد،ثم انتقل إلیها فی آخر عمره و نزل قصر وضاح،روی عن ابی عبد اللّه و ابی الحسن علیهما السلام، و کان ثقة فی الروایات،حسن التحقیق بهذا الامر،و رویت مدائح له جلیلة عن الامامین الصادق و الکاظم علیهما السلام،و کان ممن فتق الکلام فی الامامة،و ذهب المذهب بالنظر،و کان حاذقا بصناعة الکلام حاضر الجواب و قال الکشی:انه مولی کندة،مات سنة تسع و سبعین و مائة بالکوفة فی ایام الرشید،و ترحم علیه الرضا علیه السلام.و روی الکشی عن العیاشی محمد بن مسعود،عن جعفر،عن العمرکی،عن الحسین بن ابی لبابة،عن داود ابی هاشم الجعفری،قال:قلت لابی جعفر علیه السلام:

ما تقول فی هشام بن الحکم،فقال:رحمه اللّه ما کان اذبه عن هذه الناحیة.و رویت روایات اخر فی مدحه،و اورد فی خلافه احادیث ذکرناها فی کتابنا الکبیر واجبنا عنها،و هذا الرجل عندی عظیم الشأن رفیه المنزلة.

(4).کنز العمال،ج 9 ص 177،ح 25583.

(5).نسخه ای که من از این کتاب در دست دارم حدود پانصد صفحه است.معلوم نیست چه سالی چاپ شده ولی پیداست که بسیار قدیمی است.من این کتاب را خیلی بااحتیاط ورق می زنم،چون عمر کاغذش رو به اتمام است.شماره صفحه ندارد و آن را اخیران خودم آرام آرام تا صفحه صد شماره گذاری کرده ام.این کاب ارزشمند نوشته یکی ای علمای شیعه است که نام معروفی ندارد،ولی از القاب او بر روی جلد معلوم است عالم بسیار فاضل و باخدایی بوده است.صفحه به صفحه این کتاب حاولی عالی ترین مطالب دینی و اخلاقی است،ولی انشائی خیلی قدیمی دارد و اگر ناشری بخواهد این کتا را دوباره به دست چاپ بسپارد،حتما باید آن را بازنویسی کند.(مولف)

(6).نام و سال خلافت 36 خلیفه سلسله عباسی طبق تاریخ هجری قمری چنین است:

عبد اللّه سفاح 132،منصور دوانقی 136،محمد المهدی 158،الهادی 169،هارون-

ص:374

-الرشید 170 محمد امین 193،مأمون 198،معتصم 218،الواثق 227،متوکل 232، منتصر 247،مستعین 248،معتز 251،مهتدی 255،معتمد 256،معتضد 279، مکتفی 289،مقتدر 295،قاهر 320،راضی 322،متقی 329،مستکفی 333،مطیع 334،طائع 363،قادر 381،قائم 422،مقتدی 467،مستظهر 487،مسترشد 512، راشد 529،مقتفی 530،مستنجد 555،مستضیء 566،ناصر 575،ظاهر 622، مستنضر 623،معتصم 640-656.ر ک:فرهنگ فارسی معین،ج 5،ذیل مدخل بنی عباس.

(7).نهج البلاغه،ج 3،ص 70: «أما بعد یا ابن حنیف فقد بلغنی أن رجلا من فتیة أهل البصرة دعاک إلی مأدبة فأسرعت إلیها تستطاب لک الالوان و تنقل إلیک الجفان،و ما ظننت أنک تجیب إلی طعام قوم عائلهم مجفو و غنیهم مدعو.فانظر إلی ما تقضمه من هذا المقتضم،فما اشتبه علیک علمه فالفظه،و ما أیقنت بطیب وجوهه فنل منه ألا و إن لکل مأموم إماما یقتدی به و یستضئ بنور علمه،ألا و إن إمامکم قد اکتفی من دنیاه بطمریه،و من طعمه بقرصیه.ألا و إنکم لا تقدرون علی ذلک و لکن.عینونی بورع و اجتهاد،و عقة و سداد.فو اللّه ما کنزت من دنیاکم تبرا،و لا أدخرت من غنائمها...» .

(8).ابواب الجنان،نسخه چاپ سنگی.

(9).این تعبیر مربوط به داستان بلعم باعوراست: «وَ لَوْ شِئْنٰا لَرَفَعْنٰاهُ بِهٰا وَ لٰکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَوٰاهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ ذٰلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیٰاتِنٰا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ» و سرگذشت کسی که آیات خود را به او عطا کردیم و او عملا از آنان جدا شد،برای آنان بخوان؛پس شیطان او را دنبال کرد تا به دامش انداخت و در نتیجه از گمراهان شد.و اگر می خواستیم درجات و مقاماتش را به وسیله آن آیات بالا می بردیم،ولی او به امور ناچیز مادی و لذت های زودگذر دنیایی تمایل پیدا کرد و از هوای نفسش پیروی نمود؛پس داستانش چون داستان سگ است که اگر به او هجوم بری،زبان از کام بیرون می آورد،و اگر به حال خودش واگذاری باز هم زبان از کام بیرون می آورد.

این داستان گروهی است که آیات ما را تکذیب کردند؛پس این داستان را برای-

ص:375

-مردم حکایت کن،شاید نسبت به امور خویش بیندیشند.اعراف،176.

(10).حج،38.

(11).سعدی در بوستان شعر زیبایی درباره سخن مردم دارد که برگرفته از حدیثی از امام صادق،علیه السلام،است(ر ک:سفینة البحار،باب اللام بعده السین):

اگر در جهان از جهان رسته ای است در از خلق بر خویشتن بسته است

کس از دست جور زبان ها نرست اگر خودنمایست و گر حق پرست

اگر بر پَری چون مَلَک ز آسمان به دامن در آویزدت بدگمان

به کوشش توان دجله را پیش بست نشاید زبان بداندیش بست

فراهم نشینند تر دامنان که"این زهد خشکست و آن دام نان"

تو روی از پرستیدن حق مپیچ بهل تا نگیرند خلقت به هیچ

چو راضی شد از بنده یزدان پاک گر این ها نگردند راضی،چه باک؟

بداندیش خلق از حق آگاه نیست ز غوغای خلقش به حق راه نیست

از آن ره به جایی نیاورده اند که اول قدم پی غلط کرده اند

دو کس بر حدیثی گمارند گوش از این تا بدان،ز اهرمن تا سروش

یکی پند گیرد دگر ناپسند نپردازد از حرف گیری به پند

فرومانده در کنج تاریک جای چه در یابد از جای گیتی نمای؟

مپندار اگر شیر و گر روبهی کز اینان به مردی و حیلت رهی

اگر کنج خلوت نشیند کسی که پروای صحبت ندارد بسی

مذمت کنندش که"زرق است و ریو ز مردم چنان می گریزند،که دیو"

و گر خنده روی ست و آمیزگار عفیفش ندانند و پرهیزگار

غنی را به غیبت بکاوند پوست که"فرعون اگر هست در عالم،اوست"

و گر بینوایی بگرید به سوز نگون بخت خوانندش و تیره روز

و گر کامرانی در آید ز پای غنیمت شمارند و فضل خدای

-

ص:376

-

که"تا چند از این جاه و گردن کشی؟ خوشی را بود در قفا ناخوشی"

و گر تنگدستی تُنُک مایه ای سعادت بلندش کند پایه ای

بخایندش از کینه دندان به زهر که"دون پرورست این فرومایه دهر"

چو بینند کاری به دستت دَرَست حریصت شمارند و دنیاپرست

و گر دست همّت نداری به کار گداپیشه خوانندت و پخته خوار

اگر ناطقی،طبق پّریاوه ای و گر خامشی،نقش گرمابه ای

تحمل کنان را نخوانند مَرد که"بیچاره از بیم سر بر نکرد"

و گر در سرش هول و مردانگی ست گریزند ازو،"کاین چه دیوانگی ست؟"

تعنّت کنندش گر اندک خوری ست که"مالش مگر روزی دیگری ست؟"

و گر نغز و پاکیزه باشد خورَش شکم بنده خوانند و تن پرورش

و گر بی تکلف زیَد مالدار که"زینت بر اهل تمیز است عار"

زبان در نهندش به ایذا چو تیغ که"بدبخت زر دارد از خود دریغ!"

و گر کاخ و ایوان منقش کند تن خویش را کسوتی خوش کند

به جان آید از دست طعنه زنان که"خود را بیاراست همچون زنان"

اگر پارسایی سیاحت نکرد سفرکردگانش نخوانند مرد

که"نارفته بیرون ز آغوش زن کدامش هنر باشد و رأی و فن؟"

جهاندیده را هم بدرند پوست که"سرگشته بخت ز شهرش به شهر"

عزب را نکوهش کند خرده بین که"می لزد از خفت وخیزش زمین"

و گر زن کند،گوید:"از بهر دل به گردن در افتاد چون خر به گل"

نه از جور مردم رهد زشت روی نه شاهد ز نامردم زشت گوی

غلامی به مصر اندرم بنده بود که چشم از حیا در بر افکنده بود

کسی گفت:هیچ این پسر عقل و هوش ندارد،بمالش به تعلیم گوش

-

ص:377

-

شبی بر زدم بانگ بر وی درشت همو گفت:مسکین به جورش بکشت!

گرت بر کَنَد خشم روزی ز جای سراسیمه خوانندت و تیره رای

و گر بردباری کنی از کسی بگویند:"غیرت ندارد بسی"

سخی را به اندرز گویند:"بس! که فردا دو دستت بود پیش وپس"

و گر قانع و خویشتن دار گشت به تشنیع خلقی گرفتار گشت

که"همچون پدر خواهد این سفله مُرد که نعمت رها کرد و حسرت ببرد"

که یارد به کنج سلامت نشست؟ که پیغمبر از خبث مردم نرست

خدا را که مانند و انباز و جفت ندارد،شنیدی که ترسا چه گفت؟

رهایی نیابد کس از دست کس گرفتار را چاره صبر است و بس.

ر ک:بوستان سعدی،باب 7،در عالم تربیت.

(12).از حافظ است.

(13).فرازی از دعای کمیل است.

(14).مرحوم مجلسی در بحار(ج 48،ص 207)می نویسد: «...أن هارون الرشید أراد أن یعقد الامر لابنه محمد بن زبیدة،و کان له من البنین أربعة عشر ابنا فاختار منهم ثلاثة:

محمد بن زبیدة،و جعله ولی عهده،و عبد اللّه المأمون،و جعل الامر له بعد ابن زبیدة،و القاسم المؤتمن،و جعل الامر له بعد المأمون،فأراد أن یحکم الامر فی ذلک،و یشهره شهرة یقف علیها الخاص و العام...» .

(15).این حکایت در کتاب خزینة الجواهر نهاوندی و کتاب انسان ملا اسماعیل سبزواری آمده است.(مولف)

(16).از عبد الرحمن جامی است.

ص:378

ص:380

بسم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و صلّ علی محمّد و آله الطاهرین.

براساس فرمایش پیامبر گرامی اسلام،صلی اللّه علیه و آله،در عالم هستی، حقیقتی سنگین تر و وزین تر و با منفعت تر از توحید وجود ندارد.مرحوم شیخ صدوق در ابتدای کتاب پرقیمت ثواب الاعمال این معنا را از پیغمبر نقل می کنند که در این عالم برای هر چیزی هم وزنی است،مگر برای توحید که هم وزنی در عالم خلقت و در عرصه هستی ندارد. 1

البته،توحید در فرمایشات رسول خدا به معنای علم به وجود خداوند نیست،بلکه به معنای آن واقعیتی است که برای انسان دارک دیده شده و همه انبیاء خدا نیز مبلغ آن بوده اند و آن را تنها راه نجات مردم معرف می کرده اند.

که اگر این دو پایه نباشد،معلومات انسان درباره خدا دیگر توحید نیست،بلکه علم باللّه(علم به خدا)است.

منظور از علم به خدا این است که کسی با ملاحظه نظم موجود در هستی یا قاعده علت و معلول یا از راه علوم دیگر به این نتیجه برسد که این کشتی روان بدون ناخدا و ملاّح نمی شود.چنین کسی از طریق علم یا فلسفه به این نتیجه رسیده و به مجموعه باورهایش باوری را اضافه کرده است،امام ممکن است او در این مقوله بیش از این پیش نرود و عملی که از این باور نشأت می گیرد انجام ندهد.در این صورت، دانسته ها و باورهای او درباره خدا توحید نیست،علم باللّه است.

بای توجه داشت که در عالم هستی صاحبان چنین علمی فراوانند.از جمله،باید همه حیوانات و گیاهان و جمادات را نام برد که دارای این علم اند،وگرنه دلیلی نداشت که قرآن درباره آن ها بگوید:

- «یُسَبِّحُ لِلّٰهِ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ». 2

آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است،خدا را به پاک بودن از هر عیب و نقصی می ستایند.

- «تُسَبِّحُ لَهُ السَّمٰاوٰاتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاّٰ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لٰکِنْ لاٰ تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ...». 3

آسمان های هفتگانه و زمین و هرکس که در آن هاست،او را تسبیح می گویند،و هیچ چیزی نیست مگر این که همراه با ستایش،تسبیح او می گوید،ولی شما تسبیح آن ها را نمی فهمید....

این آیات نشان می دهند که همه موجودات عالم خدا را می شناسند و همگی از جماد و نبات و حیوان علم به وجود او دارند.

در همه تاروپود هستی اش متعلق به خالقش باشد،آینه ای است که تنها تصویر او را نشان می دهد.هستی نیز،چون در همه ارکان وجود متعلق به خداست آینه ای است که او را می نمایاند.به عبارت دیگر می تواند گفت ساقی خلقت با آفرینش موجودات این علم را در جام آنان ریخته است.

او،در انسان نیز،این علم را به صورت فطرت قرار داد. 4 به همین سبب است که باطن انسان در بدترین شرایط به تکیه گاه قابل اعتمادی گرایش دارد و در جریانات و حوادث سخت از نجات و رهایی ناامید نمی شود.

سبب این ناامیدنشدن ها وجود فطرت است و منأش فطرت خداست.

خورشید امید در باطن ما نورافشانی می کند و زلف این امید و دلگرمی به زلف وجود مقدسی گره خورده که همه عالم در ید قدرت اوست.

هیچ وقت باطن انسان به طور طبیعی به او دروغ نمی گوید.این ما هستیم که به باطنمان،به خودمان،به زن و بچه و مردم اطرافمان دروغ می گوییم،اما کشش باطنی مان هیچ وقت به ما دروغ نمی گوید و جهت گیری ایش به سوی نقطه ای که امیدها به سوی اوست همیشه درست و دقیق است.

این گرایش باطنی همان علم باللّه است که همه موجودات دارای آن هستند و می توانند محدوده آن را گسترش دهند.انیشتین این علم را داشت،دکارت هم داشت.ارسطو و ارشمیدس و ریاضی دانان و طبیعی دانان عالم همه دارند و حرف های خوبی هم دراین باره زده اند.

در حقیق،هر کدام از آن ها با استناد به قواعد علمی عینک صاف و وسیله پاکی برای خود درست کردند و گفتند خدا را دیدیم.این عینک ممکن است بر اثر مطالعه در وجود یک حیوان دلالت بر وجود خدا کند که با این حساب،حرف تازه ای نیست و قرآن مجید از 1500 سال پیش این راه را به انسان معرفی کرده است:

ص:383

«أَ فَلاٰ یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ، وَ إِلَی السَّمٰاءِ کَیْفَ رُفِعَتْ. وَ إِلَی الْجِبٰالِ کَیْفَ نُصِبَتْ». 5

آیا به تأمل به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده؟و به آسمان که چگونه برافراشته شده؟و به کوه ها که چگونه در جای خود نصب شده اند؟

پروردگار می گوید دقت در خلقت شتر عینکی است که با آن می توانید مرا ببنید و به وجودم پی ببرید،وگرنه می خواهید بگویید چه کسی شتر را ساخته؟اگر بگویید شتر ساخت انسان است،این انسان شترساز کیست که کسی او را نمی شناسد؟و اگر بگویید ساخت شتر نر و ماده قبل از خودش است،این سوال پیش می آید که آن نر و ماده ساخت چه کسی است؟لاجرم،باید بروید تا به شتر نر و ماده اول برسید.آن وقت می خواهید خلقت آن ها را به که منسوب کنید:به خاک،به هوا،به آب، یا به آتش؟

تامل در خلقت شتر عینک یافتن و دیدن خدا هست،ولی توحید نیست.علم باللّه است.حال این سوال طرح می شود که پس توحید چیست؟

این نیست.توحید ایمان باللّه است که از راه مطالعه و تامل در آیات قرآن و خطبه های توحیدیده نهج البلاغه و خطبه های توحیدیه حضرت رضا و امام صادق،علیهما السلام، 7 یا به بیان قرآن با شنیدن از زبان اهل ذکر 8 به دست می آید؛یعنی کسانی که توحید را فهمیده اند و به این نقطه رسیده اند که دلدارشان یکی است و به این دلدار نیز یقین و باور واقعی پیدا کرده اند؛باوری که براساس فرمایش سوره حجرات تمام درهایش به روی شک وتردید قفل باشد:

«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتٰابُوا وَ جٰاهَدُوا بِأَمْوٰالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ أُولٰئِکَ هُمُ الصّٰادِقُونَ». 9

مؤمنان فقط کسانی اند که به خدا و پیامبرش ایمان آورده اند،آن گاه[در حقّانیّت آنچه به آن ایمان آورده اند]شک ننموده و با اموال و جان هایشان در راه خدا جهان کرده اند؛اینان در گفتار و کردار اهل صدق و راستی اند.

چنین ایمانی سبب می شود که اگر همه بلایای عالم به سر انسان بیاید، دروجود مقدس پروردگار شک نکند،حصول چنین ایمانی نیز کافی نیست و انسان باید با مطالعه و تفکر یا با شندین سخن اهل توحید شربت شیرین و بی نظیر عشق آتشین را نیز بهحلاوت ایمانش بیفزاید و مصداق این آیه کریمه شود:

«وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ أَنْدٰاداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللّٰهِ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّٰهِ وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذٰابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلّٰهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللّٰهَ شَدِیدُ الْعَذٰابِ». 10

و برخی از مردم به جای خدا معبودهایی انتخاب می کنند که آن ها را آن گونه که سزاوار است خدا را دوست داشته باشند،دوست می دارند؛ولی آنان که ایمان آورده اند،محبت و عشقشان به خدا بیشتر و قوی تر است.و اگر کسانی که با انتخاب معبودهای باطل ستم روا داشتند،هنگامی که عذاب را ببینند،بی تردید می فهمند که همه قدرت ویژه خداست و معبودهای باطل،هیچ وپوچ اند و خدا سخت کیفر است.

ص:385

لازم است شدیدترین مهر و محبتمان (أَشَدُّ حُبًّا) را برای خدا بگذاریم و عاشق او باشیم.بقیه موجودات و انسان ها را هم دوست داشته باشم، اما در دوستی با آن ها تابع دستور خدا باشیم،زیرا قرآن مجید درباره این که با چه کسانی دوستی و با چه کسانی دشمنی کنیم سخن گفته و راهنمایی های لازم را دراین باره نیز کرده است.

پس از شناخت خدا و باور او،باید صفاتش را بشناسیم،زیرا با شناخت صفات خدا زیبایی ها شناخته می شوند؛زیبایی هایی که با چشم دل دیده می شوند و باعث می شوند انسان اشتیاق بیشتری به پروردگارش یدا کند و در زمره اشدّ حبّا در بیاید.بدین ترتیب،او چنان مست و مدهوش شود که دیگر هیچ چیز نمی تواند رویش را از معشوق برگرداند.

البته،این مسیر سختی های فراوان نیز دارد؛مثلا،ممکن است همسر یا فرزندان انسان از پیمودن این راه امتناع کنند و تلاش کنند او را نیز منصرف سازند یا بگویند تو رویت را از معشوقت برگردان تا ما با تو مهربان شویم،زیرا تو دائم رو به جایی دیگر داری و می گویی:

«إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ مٰا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ». 11

من به دور از انحراف و با قلبی حق گرا همه وجودم را به سوی کسی که آسمان ها و زمین را آفرید،متوجه کردم و از مشرکان نیستم.

این جا نقطه درگیری است و اگر آن عشق آتشین در کنار ایمان نباشد (وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّٰهِ)، ادامه مسیر بسیار مشکل و پرهزینه باشد یا به دوری از معشوق بینجامد،اما این عشق نمی گذارد عاشق در این درگیری به معشوق پشت کند.برای همین آرام می گوید:من به لقاء معشوق می روم و حجت را بر شما نیز تمام کردم.اگر علاقمندید،بیایید و اگرنه بمانید.در دنیا با هم هستیم تا عمران تمام شود و همه راحت شویم، جنگ و دعوا و طلاق و...هم نداریم.

ص:386

پیغمبر با این که همه چیز را می دانست با این زن درگیر نشد،او را طلاق هم نداد.در خانه پیامبر ماند تا ایشان از دنیا رفت.فقط گاهی به آرامی به زنانش می گفت:یکی از شما بعد از من به جنگ ولی اللّه اعظم می رود.نشانه خطاکاری اش هم این است که وقتی از دهی به نام حوأب رد می شود سگ ها پارس می کنند. 15

آن روز،وقتی سگ های حوأب پارس کردند،و یاد سخن پیغمبر افتاد و پشیمان شد و هنوز به میدان نجنگ نرسیده گفت مرا به مدینه برگردانید!علت را پرسیدند،گفت:پیغمبر به من دراین باره خبر داده و علامتش پارس کردن سگ های حوأب است.اما،چهل نفر به دروغ قسم خوردند که در این مسیر اصلا دهی به نام حوأب وجود ندارد. 16

عشق برای این موقعیت هاست که آدم سقوط نکند.ایمان تنها در این میدان کارساز نیست،ولی وقتی با عشق همراه شود،دیگر کسی نمی تواند عاشق را از معشوق جدا بکند.

می کشند؟اگر فردا هزار بار مرا بکشند،بعد قطعه قطعه کنند،بعد آتش زنند و خاکستر کنند،و خدا دوباره مرا زنده کند،من باز از تو دست بر نمی دارم. 17

هزار بار مرگ؟این کار ایمان تنها نیست،کار ایمانی است که شربت عشق نوشیده است،و الاّ ایمان خیلی ها را با پول خریدند غیر از ایمان عاشقان را:

مذهب عاشق ز مذهب ها جداست عشق اسطرلاب اسرار خداست

18 این عقیده است.این یکی از شؤون توحید است؛یعنی باور همراه با عشق.عشقی که هیچ کس نتواند محبتش به خدا قوی است:«اشد حب».

هم خداحافظی می کند برود خانه سر از پا نمی شناسد که برای معشوق هدیه ای که خواسته خریده است.شب هم دائم در فکر معشوق است که الان دارد پیراهن نگاه می کند یا...

او از پرداخت این ملبغ دردش نیامده،ولی گاه برای خرید یک جنس معمولی به مبلغ ده هزار تومان دردش می گیرد و اظهار ناراحتی می کند و تا خانه دائم زیر لب می گوید:عجیب مملکتی است!لعنت به گران فروش،لعنت به تورم!

آری،اگر سر سال شد و خدا دستور داد خمس بدهیم،یا زکاتمان را پرداخت کنیم و ما از پرداخت حق خدا ناراحت شدیم و ب خل ورزیدیم معلوم می شود که پول قلب ما را زیش از خدا تسخیر کرده و ما«اشدّ حبا للپول»هستم نه «أَشَدُّ حُبًّا لِلّٰهِ».

*** پیش از انقلاب،دکتری در تهران شعری را برای شب یازدهم محرم سروده بود است که زبان حال حضرت زینب کبری است.می گوید:

متاب امشب ای ماه کاین بزمگاه ندارد دیگر احتیاجی به ماه

ز هر سوی مه پاره ای تابناک درخشنده افتاده بر روی خاک

شده شه در این بزم پرسوزوساز سراپا بود گرم رازونیاز

به دامان معشوق آویخته گل و لاله بر مقدمش ریخته

زمین را به سرو و گل آراسته به نحوی که معشوق از او خواسته

این نمود عشق است.این عشق است که در عالم معنا به او می گویند حسین جان،بقای دین و قرآن و نبوت انبیاء در گرو این است که اضحابت را قطعه قطعه ببینیم،اکبرت را قطعه قطعه ببینیم...دقت کنیم! به امام حسین نمی گوید سر سال است و صد هزار تومان خمست شده یا زکات دویست خروار گندمت را باید بدهی،جان خودش و اصحابش

ص:390

و اسارت خاندانش را می خواهد. 19 چرا امام حسین،علیه السلام،مانند ما نه نگفت؟چون عاشق بود و معشوق از عاشق هرچه بخواهد پرداختش برای او سنگین نیست.به قول مولوی:

زنده معشوق است و عاشق مرده ای

تو ببری و جهنمش را من بروم.مگر نمی دانی که معشوق دارد مرا می بیند.

بعد،نصف شب که بیدار می شود می گوید:محبوب من،امروز چه لطفی به من کردی که مرا از این آلودگی نجات دادی و«لا حول و لا قوة الا بالله».

ص:392

-علیک،و أما العدل فأن لا تنسب إلی خالقک ما لامک».الإمام علی، علیه السلام:«التوحید ألا تتوهمه».رسول اللّه،صلی اللّه علیه و آله:«التوحید ظاهره فی باطنه و باطنه فی ظاهره،ظاهره موصوف لا یری،و باطنه موجود لا یخفی،یطلب بکل مکان،و لم یخل منه مکان طرفة عین،حاضر غیر محدود و غائب غیر مفقود» .

میزان الحکمة،ج 1،ص 362: «الإمام الصادق،علیه السلام:«إن اللّه خلق خلقه جمیعا مسمین،أمرهم و نهاهم،و الکفر اسم یلحق الفعل حین یفعله العبد،و لم یخلق اللّه العبد حین خلقه کافرا،إنه إنما کفر من بعد أن بلغ وقتا لزمته الحجة من اللّه، فعرض علیه الحق فجحده،فبإنکاره الحق صار کافرا».

عنه علیه السلام:«إن اللّه عز و جل خلق الناس کلهم علی الفطرة التی فطرهم علیها، لا یعرفون إیمانا بشریعة و لا کفرا بجحود،ثم بعث اللّه الرسل تدعوا العباد إلی الإیمان به،فمنهم من هدی اللّه و منهم من لم یهده اللّه».

مصباح الشریعه،ص 121: «الصادق،علیه السلام:«اعراب القلبو علی اربعة انواع رفع و فتح و خفض و وقف فرفع القلب فی ذکر اللّه و فتح القلب فی الرضا عن اللّه تعالی و خفض القلب الاشتغال بغیر اللّه و وقف القلب فی الغفلة عن اللّه تعالی الا تری ان العبد إذا ذکر اللّه بالتعظیم خالصا ارتفع کل حجاب کان بینه و بین اللّه تعالی من ذلک فإذا انقاد القلب لمورد قضاء اللّه بشرط الرضا عنه کیف ینفتح بالسرور و الروح و الراحة و إذا اشتغل القلب بشئ من امور الدنیا و اسبابها کیف تجد ماذا ذکر اللّه بعد ذلک و اناب منخفضا مظلما کبیت خراب خلو لیس عمران و لا مؤنس و إذا غفل عن ذکر اللّه تعالی کیف تراه ذلک موقوفا محجوبا قد قسی و اظلم منذ فارق نور التعظیم فعلامة الرفع ثلاثة اشیاء وجوه الموافقة و المخالفة و دوام الشوق و علامة الفتح ثلاثة اشیاء التوکل و الصدق و الیقین و علامة الخفض ثلاثة اشیاء:العجب و الریاء و الحرص و علامه الوقف ثلاثة اشیاء:زوال حلاوة الطاعة و عدم مرارة المعصیة و التباس العلم الحلال و الحرام»

(8).نحل،43: «وَ مٰا أَرْسَلْنٰا مِنْ قَبْلِکَ إِلاّٰ رِجٰالاً نُوحِی إِلَیْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ»، أنبیاء 7 «وَ مٰا أَرْسَلْنٰا قَبْلَکَ إِلاّٰ رِجٰالاً نُوحِی إِلَیْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ».

ص:394

(9).حجرات،15.

(10).بقره،165.

(11).انعام،79.

(12).احزاب،28-29:«أیها النبی قل لازواجک إن کنتن تردن الحیاة الدنیا و زینتها فتعالین أمتعکن و أسرحکن سراحا جمیلا*و إن کنتن تردن اللّه و رسوله و الدار الآخرة فإن أعد للمحسنات منکن أجرا عظیما».

(13).احزاب،33-34.

(14).بحار الأنوار،ج 2،32 118: «فقدمت عائشة إلی الحوأب و هو ماء نسب إلی الحوأب بنت کلیب بن وبرة فصاحت کلابها فقالت:إنا للّه و إنا إلیه راجعون ردونی.

[و]ذکر الاعثم فی الفتوح و الماوردی فی أعلام النبوة و شیرویه فی الفردوس و أبوه یعلی فی المسند و ابن مردویه فی فضائل أمیر المؤمنین و الموفق فی الاربعین و شعبة و الشعبی و سالم بن أبی الجعد فی أحادیثهم و البلاذری و الطبری فی تاریخیهما أن عائیشة لما سعت نباح الکلاب قالت:أی ماء هذا؟فقالوا:الحوأب قالت:إنا للّه و إنا إلیه راجعون إنی هیه قد سمعت رسول اللّه و عنده نساؤه یقول:لیت شعری أیتکن تنبحها کلاب الحوأب.و فی روایت الماوردی:أیتکن صاحبة الجمل الادبب تخرج فتنبحها کلاب الحوأب یقتل من یمینها و یسارها قتلی کثیرة تنجو بعدما کادت تقتل.

فلما نزلت الخریبة قصدهم عثمان بن حنیف و حاربهم فتداعوا إلی الصلح فکتبوا بینهم کتابا أن لعثمان دار الامارة و بیت المال و المسجد إلی أن یصل إلیهم علی فقال طلحة لاصحابه فی السر:و اللّه لئن قدم علی البصرة لنؤخذن بأعناقنا فأتوا علی عثمان بیاتا فی لیلة ظلماء و هو یصلی بالناس العشاء الآخرة و قتلوا منهم خمسین رجلا و استأسروه و نتفوا شعره و حلقوا رأسه و حبسوه.فبلغ ذلک سهل بن حنیف فکتب إلیهما:أعطی اللّه عهدا لئن لم تخلوا سبیله لا بلغن من أقرب الناس إلیکما فأطلقوه.ثم بعثا عبد اللّه بن الزبیر فی جماعة إلی بیت المال فقتل أبا سالمة الزطی فی خمسین رجلا:و بعثت عائشة إلی أحنف تدعوه فأبی و اعتزل بالجلحاء من البصرة فی فرسخین و هو فی ستة آلاف.فأمر علی سهل بن حنیف علی المدینة و قثم بن العباس علی مکة-

ص:395

-و خرج فی ستة آلاف إلی الربذة و منها إلی ذی قال و أرسل الحسن و عمارا إلی الکوفة و کتب[إلیهم]:من عبد اللّه و ولیه علی أمیر المؤمنین إلی اهل الکوفة جبهة الانصار و سنام العرب.ثم ذکر فیه قتل عثمان و فعل طلحة و الزبیر و عائشة ثم قال:إن دار الهجرة قد قلعت بأهلها و قلعوا بها و جاشت جیش المرجل و قامت الفتنة علی القطب فأسرعوا إلی أمیرکم و بادروا عدوکم.فلما بلغا الکوفة قال أبو موسی الاشعری:یا أهل الکوفة اتقوا اللّه و لا تقتلوا أنفسکم إن اللّه کان بکم رحیما و من یقتل مؤمنا متعمدا الآیة.فسکنه عمار فقال أبو موسی هذا کتاب عائشة تأمرنی أن تکف أهل الکوفة فلا تکونن لنا و لا علینا لیصل إلیهم صلاحهم.فقال عمار:إن اللّه تعالی أمرها بالجلوس فقامت و أمرنا بالقیام لندفع الفتنة فنجلس؟فقام زید بن صوحان و مالک الاشتر فی أصحابهما و تهددوه فلما أصبحوا قام زید بن صوحان و قرأ «الم. أَ حَسِبَ النّٰاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّٰا وَ هُمْ لاٰ یُفْتَنُونَ» الآیات،ثم قال:یا أیها الناس سیروا إلی أمیر المؤمنین و انفروا إلیه أجمعین تصببوا الحق راشدین.ثم قال عمار:هذا ابن عم رسول اللّه یستنفرکم فأطیعوه فی کلام له.و قال الحسن بن علی:علیهما السلام أجیبوا دعوتنا و أعینونا علی ما بلینا به» .

(15)-شرح الأخبار،نعمان مغربی،ج 1،ص 338: «یقتل کثیر،قتلی عن یمینها و عن یسارها فی النار ثم تنقلت بعد ما کادت.ثم نظر إلی عائشة فقال لها:انظری یا حمیرا ألا تکونی أنت هی؟ثم التفت إلی علی،علیه السلام.فقال له:یا أبا الحسن إن ولیت من أمرها شیئا فارفق بها» ؛الایضاح،فضل بن شاذان،ص 494: و قد کان النبی، صلی اللّه علیه و سلم،قال لها:«یا حمیرا،کأنی بک تنبحک کلاب الحوأب تقاتلین علیا و أنت له ظالمة» .

(16).بحار الأنوار،ج 32،ص 147: «روی الصدوق قدس اللّه روحه فی الفقیه عن الصادق،علیه السلام،أنه قال:أول شهادة شهد بها بالزور فی الاسلام شهادة سبعین رجلا حین انتهوا إلی ماء الحوأب فنبحتهم کلابها فأرادت صاحبتهم الرجوع و قالت:

سمعت رسول اللّه،صلی اللّه علیه و آله و سلم،یقول لازواجه:إن إحداکن تنبحها کلاب الحوأب فی التوجه إلی قتال وصیی علی بن أبی طالب فشهد عندها سبعون رجلا أن-

ص:396

-ذلک لیس بماء الحوأب فکانت أول شهادة شهد بها فی الاسلام بالزور». بحار الأنوار، ج 32 ص 139: «قال أبو مخنف:لما انتهت عائشة فی مسیرها إلی الحوأب و هو ماء لبنی عامر بن صعصعة نبحتها الکلاب حتی نفرت صعاب إبلها فقال:قائل من أصحابها:ألا ترون ما أکثر کلاب الحوأب و ما أشد نباحها؟فأمسکت زمام بعیرها و قالت:و إنها لکلاب الحوأب؟ردونی ردونی فإنی سمعت رسول اللّه یقول و ذکرت الخبر.فقال لها قائل:مهلا یرحمک اللّه فقد جزنا ماء الحوأب.فقالت:فهل من شاهد؟ فلفقوا لها خمسین أعرابیا جعلوا لهم جعلا فحلفوا لها أن هذا لیس بماء الحوأب فسارت لوجهها» ؛بحار الأنوار،ج 32،ص 147: «قال السید علم الهدی فی شرح قصیدة السید الحمیری،رضی اللّه عنهما:روی أن عائشة لما نبحتها کلاب الحوأب و أرادت الرجوع قالوا لها:لیس هذا ماء الحوأب فأبت أن تصدقهم فجاؤا بخمسین شاهدا من العرب فشهدوا أنه لیس بماء الحوأب و حلفوا لها فکسوهم أکسیة.

و أعطوهم دراهم.قال السید:و قیل:کانت هذه أول شهادة زور فی الاسلام» ،رسائل المرتضی،شریف مرتضی،ج 4،ص 63: «و الحوأب:ماء فی الطریق ما بین البصرة و مکة من میاه بنی کلاب.و الحوأب:الوادی الکثیر الماء،قال الراجز:هل لک من شربة بالحوأب*فصعدی من بعدها وصوبی و یجوز أن یکون هذا الماء إنما سمی بالحوأب للسعة و الکثرة،و قد قیل إنما سمی بالحوأب نسبة إلی بنت کلب بن وبرة.

و روی أنه لما جاءت عائشة إلی هذا الموضوع نبحتها کلاب الحوأب،فقالت عائشة:

أی ماء هذا؟قالوا:ماء الحوأب.فقالت:ردونی ردونی فإنی سمعت رسول اللّه یقول (أبصری لا تکونی التی تنبحها کلاب الحوأب).فقالوا:لیس هذا ماء حوأب،فأبت أن تصدقهم،فجاؤا بخمسین شاهدا من العرب،فشهدوا أنه لیس بماء حوأب،و حلفوا لها، فکسوهم أکسیة و أعطوهم دراهم،و کانت هذه أول شهادة زور حدثت فی الاسلام» .

(17).لهوف،ص 101.

(18).مثنوی معنوی،دفتر اول.

(19).معالم المدرستین،مرتضی عسکری،ج 3،ص 303: «یعرف مما أوردنا و من سائر اعمال الامام و أقواله فی أیام قیامه انه کان قد حمل إلی الناس شعار بطلان أمر-

ص:397

-الخلافة القائمة و صحة أمر الامامة و هدفه من کل ما قال و فعل أن یؤمن الاخرون بهذا الشعار فمن آمن به اهتدی و من لم یؤمن بعد أن بلغه نداء الامام تمت الحجة علیه، و من ثم کان یعمل جاهدا فی سبیل نشر قضیته.کان هذان شعار الامام و هدفه و اتخذ الشهادة سبیلا للوصول إلی هدفه،و لنعم ما قال الشاعر علی لسانه:ان کان دین محمد لم یستقم*الا بقتلی یا سیوف خذینی و مما یدل علی ذلک ما ورد فی کتابه إلی بنی هاشم:أما بعد،فان من لحق بی استشهد و من تخلف لم یدرک الفتح.صرح الامام فی هذا الکتاب بأن سبیله الشهادة و مآلها الفتح و کذلک کان شأن سائر أقواله و أفعاله فی هذا القیام فان کلها توضح ما حمله من شعار و ما اتخذ من سبیل و هدف و کان حین یدعو و یتنصر یدعو و یستنصر من یشارکه فی کل ذلک علی بصیرة من أمره،مثل قصته مع زهیر بن القین فان الامام حین دعاه ذهب إلی الامام متکارها ثم:ما لبث- کما قال الراوی أن جاء مستبشرا قد أسفر وجهه،فأمر بفسطاطه فحمل إلی الحسین،علیه السلام،ثم قال لامرأته:أنت طالق!الحقی بأهلک،فانی لا أحب أن یصیبک من سببی إلا خیر،ثم قال لاصحابه:من أحب منکم الشهادة فلیقم و الا فانه آخر العهد» .

مرحوم استاد شهریار در شعر زیبایی این نکته را این طور به تصویر کشیده است:

شیعیان دیگر هوای نینوا دارد حسین روی دل با کاروان کربلا دارد حسین

از حریم کعبه جدش به اشکی شست دست مروه پشت سر نهاد،اما صفا دارد حسین

می برد در کربلا هفتاد و دو ذبح عظیم بیش از این ها حرمت کوی منی دارد حسین

پیش رو راه دیار نیستی کافیش نیست اشک و آه عالمی هم در فقا دارد حسین

بس که محمل ها رود منزل به منزل با شتاب کس نمی داند عروسی یا عزا دارد حسین

رخت و دیباج حرم چون گل به تاراجش برند تا به جایی که کفن از بوریا دارد حسین

بردن اهل حرم دستور بود سرّ غیب ورنه این بی حرمتی ها کی روا دارد حسین

سروران پروانگان شمع رخسارش ولی چون سحر روشن که سر از تن جدا دارد حسین

سر به قاچ زین نهاده راه پیمای عراق می نماید خود که عهدی با خدا دارد حسین

او وفای عهد را با سر کند سوادا ولی خون به دل از کوفیان بی وفا دارد حسین

ص:398

دشمنانش بی امن و دوستانش بی وفا

آب خود با دشمنان تشنه قسمت می کند عزت و آزادگی بین تا کجا دارد حسین

دشمنش هم آب می بنند به روی اهل بیت داوری بین با چه قومی بی حیا دارد حسین

بعد ازینش صحنه ها و پرده ها اشکست و خون

ر ک:دیوان شهریان،ج 1 ص 98.

(20).إسراء،9،کهف،2-3: «قَیِّماً لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ وَ یُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصّٰالِحٰاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً حَسَناً* مٰاکِثِینَ فِیهِ أَبَداً».

ص:399

ص:400

ص:401

ص:403

بخش دیگری از این علم را نیز می توان از معارف و فرهنگ پاک اهل بیت تحصیل کرد که دراین باره هم کتاب های پرقیمتی نوشته شده است و محصول قلب ائمه طاهرین که عرش خدا و ملکوت عالم است در دسترس همه کسانی که سواد خواندن داشته باشند قرار گرفته است.

مطالعه تفاسیر قرآن و کتاب هایی که در ارتباط با فرهنگ اهل بیت است،چراغ اندیشه را در انسان روشن و او را از خواب بیدار می کند.در نتیجه،انسان بصیرت پیدا می کند و شروع به اندیشه کردن در وجود خودش،در عالم هستی،در گذشته و آینده،و به مقاصدی که پروردگار عالم می خواهد انسان به آن ها برسد می کند.

«ثُمَّ کٰانَ عٰاقِبَةَ الَّذِینَ أَسٰاؤُا السُّوایٰ أَنْ کَذَّبُوا بِآیٰاتِ اللّٰهِ وَ کٰانُوا بِهٰا یَسْتَهْزِؤُنَ». 2

آن گاه،بدترین سرانجام سرانجام کسانی بود که مرتکب زشتی شدند.به سبب این که آیات خدا را تکذیب کردند و همواره آن ها را به مسخره گرفتند.

نمونه ای از مصادیق این آیه دساستان کوتاهی است که در عین کوتاهی بسیار دردناک است.

می شود،اما به این دشمن هرچه بیشتر بخورانی دشمن تر می شود؛چون دهانی دارد به اندازه دهان دوزخ.برای همین،اگر دو هزار زنا برای خوشایندش انجام شود یا میلیاردها تومان مال حرام به او برسد،باز می گوید:می خواهم:نفس آدمی دائم در حال پس انداز کردن آتش دوزخ و غضب خدا برای خویش است.اهل خسته شدن و پس زدن هم نیست که بگوید من از رابطه با نامحرم خسته شده ام یا از پول سیر شده ام؛ می گوید ربا که گرفتی،رشوه هم بگیر،دزدی هم بکن،اختلاس هم بکن،غصب هم بکن،مال برادر و خواهرت را هم بخور،چون دهان نفس به اندازه دهانه دوزخ و معده اش به اندازه معدۀ دوزخ است و پر شدنی نیست.پروردگار در قرآن می فرماید:

«یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ». 9

یاد کن روزی را که به دوزخ می گوییم:آیا پر شدی؟می گوید:آیا زیادتر از این هم هست؟!

در قیامت،وقتی به جهنم می گوییم:ای هفت طبق جهنم،ای معده هفتگانه دوزخ،آیا پر شدی؟فریاد می زد که کجا سیر شدم،باز هم بریز! نمونه دوزخ در دنیا همین نفس است.امام سجا،علیه السلام،در دعای ابی حمزه به همین نکته اشاره می کند و می فرماید:

«و اعوذ بک من نفس لا تقنع،و بطن لا یشبع،و قلب لا یخشع،و دعاء لا یسمع،و عمل لا ینفع،و صلاة لا ترفع» . 10

نوشته اند وقتی عبد الملک احساس کرد دارد می میرد و عمرش دارد تمام می شود،گفت سر تخت مرا بگیرید و ببرید اتاق بالای قصر،که در بهترین نقطه شام و دمشق قرار داشت و اطرافش پر از باغ و گلستان بود.

بعد گفت:در چهار طرف را باز کنید تا من مشرف به بیرون باشم.

سپس،نگاهی به روبه رو،پشت سر،شمال و جنوب کرد و آهی کشید و گفت:تمام پرونده ام پر از گناه و ظلم و معصیت است.من باید درب خانه تو توبه کنم تا شاید مرا ببخشی.اما چون ذاتا از تو،ای خدا،بدم می آید توبه نمی کنم!این را گفت و مرد.

درویش موجود در شعر به معنی فقیر و ندار است،نه درویش اصطلاحی امروز.در حقیقت،برابر دولتمند است.در گورستان،شاه خوابیده،نخست وزیر خوابیده،استاندار خوابیده،ملک التجار خوابیده، آخوند خوابیده،شاعر خوابیده،هنرمند خوابیده،واعظ خوابیده،نویسنده خوابیده.در همین بهشت زهرای تهران هم دولتمرد دفن است و هم عالم و هم گویندگان رده اول این مملکت که بعضی هاشان در این 200 سال اخیر نمونه ای نداشته اند.با این حال،فراموش شده اند و زیر خاک ها افتاده اند.در گورستان ابن بابویه تهران کسانی دفن هستند که صدها جلد کتاب دینی نوشته اند،ولی دیگر کسی یادشان هم نمی کند.

نه درویشی به خاکی بی کفن ماند نه دولتمند برد از یک کفن بیش.

13 مگر کاخ نشینان چند کفن به تن کردند؟مگر علمای بزرگ، اعلیحضرت ها و وکلا و وزرا و مراجع و فقها و نویسندگان را در چه قبرهای دفن کردند؟مگر دیواره قبرشان را موزائیک یا کاشی کردند؟ مگر لحدشان را از مس یا از ورق نقره گذاشتند؟همگی را مثل آدم های گمنام در خاک گذاشتند و بند کفن را باز کردند و صورت هاشان را روی خاک گذاشتند.لحد از خشت و سنگ برایشان گذاشتند و خاک از میان لحدها روی کفنشان می ریخت.بعد،خاک را گل کردند و با بیل ریختند رویشان و آمدند.سومی و هفتمی و چهلمی و بعد دوره پوسیدن و فراموشی آغاز شد.انگار در این دنیا نبودند که نبودند.

بس نامور به زیر زمین دفن کرده اند

کز هستی اش به روی زمین بر اثر نماند

آن پیر لاشه را که سپردند زیر خاک

خاکش چنان بخورد کزو استخوان نماند

خیری کن ای فلان و غنیمت شمار عمر

زان پیشتر که بانگ برآید فلان نماند.

14

ص:409

آری،رفتن به قبرستان برای این است که انسان به فکر بیفتد.گویی قبرستان کبریتی است که شمع فکر و چراغ اندیشه را روشن می کند.

چندی پیش،در بیمارستان به عیادت مریضی رفتم.زمانی که این مرد سرپا بود،چه احترامی بین مردم داشت.اما آن روز دیدم بدنش چروکیده و نحیف شده و دو تا لوله در بینی،یک لوله در دهان، یک لوله کنار کلیه،یک لوله در مثانه،و یک دستگاه برای تنفس در دهانش است.

این فرصت خوبی است برای همه ما که به فکر بیفتیم،زیرا یک روز هم ما این طور می شویم،یک روز هم ما باید برویم زیر خاک.حال که بناست این طور روی تخت بیفتیم و برویم زیر خاک،پس دیگر این روابط نامشروع برای چه و به عشق چه؟ربا برای که و برای چه؟ظلم برای که و برای چه؟

خوش به حال آن ها که عبرت گرفتد و فکرشان نجاتشان داد!به واقع، کسی که پنجاه سال پیشانی روی خاک گذاشته و صبح و ظهر و مغرب «سبحان ربی الاعلی و بحمده»گفت،چه وحشتی از این دارد که در قبر صورتش روی خاک باشد؟چنین انسانی از فکر مردن شاد می شوند،چون به دیدار محبوبی می رود که شام های تیره دنیا را در تاریکی و خلوت با او به رازونیاز می پرداخت و از دوری اش اشک می ریخت.اگر قرار باشد قبر به چنین انسانی تاریک و تیره باشد،پس«یا نور المستوحشین فی الظلم»چه می شود؟

*** «اوصیکم بتقوی اللّه و ادامة التفکر فانّ التفکر اب کلّ خیر و امّه»..

پدر و مادر همه خوبی ها اندیشه است.اندیشه با انسان چه کارها که نمی کند!شأن آدمی در این است که اهل تفکر باشد.جوان ها باید فکر

ص:410

کنند که یک جوان هجده ساله چه شد که علی اکبر شد؟این خیلی فکر مثبتی است.اگر خود آدم فهمید،که فهمید،وگرنه،می رود از یکی می پرسد که چطور یک نفر می تواند مانند علی اکبر باشد و همان راه را برود؟

همه باید فکر کنند که حرّ چه شد که حرّ شد و آیا ما هم می توانیم حر باشیم؟او مگر چه کرد که حرّ شد،جز این که رنگ ابی عبد اللّه را به خود شزد؟زن های ما فکر کنند که آسیه،زن فرعون،چه کرد که خدا درباره اش فرمود:

«ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قٰالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظّٰالِمِینَ». 15

و خدا برای مؤمنان همسر فرعون را مثل زده است هنگامی که گفت:

پروردگارا،برای من نزد خودت خانه ای در بهشت بنا کن و مرا از فرعون و کردارش رهایی بخش و مرا از مردم ستمکار نجات ده.

چه شد که این طور شد؟این ها همه مایه ها و انگیزه های تفکر است.

به گورستان گذر کردم صباحی شنیدم ناله و افغان و آهی

شنیدم کلّه ای با خاک می گفت که این دنیا نمی ارزد به کاهی

مرگ همه چیز را از انسان می گیرد:خانه و مغازه و صندلی و زن و بچه و نوه و شهرت و...را.پیش از مرگ باید به این چیزها فکر کرد، زیرا پس از آن دیگر فایده ای ندارد اگر بگوییم چرا من این قدر برای داشتن و رسیدن به این ها خودکشی کردم؟چرا همه موجودیتم را هزینه غیر خدا کردم؟

آری،اگر دنیای ما با خدا باشد،آن را از ما نمی گیرند.پولی که خمسش را داده ایم،زکاتش را داده ایم،هزینه خدا کرده ایم،برایمان می ماند.وجودی که خرج نماز و روزه و کار خیر شده برای انسان می ماند و بسیار هم پرارزش است.در نتیجه،دنیایی که به یک پر کاه

ص:411

نمی ارز،دنیایی است که در آن انسان هیچ منفعتی کسب نکند و جز خوردن و شکم و لباس بدن به چیزی در آن نیندیشد.

تو که ناخوانده ای علم سماوات تو که نابرده ای ره در خرابات

تو که سود و زیان خود ندانی به یاران کی رسی هیهات هیهات

انسان باید به عاقبتش فکر کند و فکر کند چطور می خواهد وارد قیامت بشود و چه می خواهد جواب بدهد.در قرآن آمده است که وقتی وارد محشر می شوید،پرونده تان را به دستتان می دهند؛یعنی نمی گذارند کس دیگر آن را بخواند و می گویند:

«اِقْرَأْ کِتٰابَکَ کَفیٰ بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیباً». 16

به او می گویند:کتاب خود را بخوان،کافی است که امروز خودت بر خود حسابگر باشی.

می فرماید:بنده من،خودت پرونده ات را بخوان.نه من به اعمالت نمره می دهم،نه پیغمبرانم،و نه ملائکه.تمام ورق های پرونده را خودت بخوان و خودت بگو با تو چه کنم؟

م از قالوا بلی تشویق دارم گنه از برگ داران بیش دارم

چون فردا نامه خواهان نامه خوانند مو در کف نامه،سر در پیش دارم.

ص:412

-اللّه،صلی اللّه علیه و آله،قال:«من أکرم فقیها مسلما لقی اللّه تعالی یوم القیامة و هو عنه راض،و من أهان فقیها مسلما لقی اللّه تعالی یوم القیمة هو علیه غضبان،و جعل النظر إلی وجه العلماء عبادة،و النظر إلی باب العالم عبادة،و مجالسة العلماء عبادة» .

(6).قرب الاسناد حمیری،ص 64: «جعفر بن محمد،عن أبیه،عن آبائه:«أن رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله قال:«ثلاثة یشفعون إلی اللّه یوم القیامة فیشفعهم:الانبیاء،ثم العلماء،ثم الشهداء» .تفسیر نور الثقلین،شیخ حویزی،ج 5،ص 264: «علی، علیه السلام:«تشفع یوم القیمة ثلاثة:الانبیاء،ثم العلماء ثم الشهداء» .

(7).در روایت مشابهی آمده است:کشف الخفاء،عجلونی،ج 1،ص 221: «إن العالم و المتعلم إذا مرا علی قریة فإن اللّه تعالی یرفع العذاب عن مقبرة تلک القریة أربعی یوما» .

(8).عدة الداعی،ص 295،کنز العمال،ج 4 ص 431.

(9).ق،30.

(10).صحیفه سجادیه(ابطحی)،دعای ابی حمزه ثمالی،ص 233.

(11).برای آشنایی با زندگی این شخص ر ک:الطبقات الکبری،محمد بن سعد،ج 5،ص 223.

(12).میزان الحکمة،ج 3 ص 2463.به نقل از تنبیه الخواطر،ج 1،ص 52.

(13).بابا طاهر.

(14).گلستان سعدی.

(15).تحریم:11.

(16).إسراء،14.

ص:414

ص:416

بسم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و صلّ علی محمّد و آله الطاهرین.

مؤمنان خصالی دارند که آنان را از سایر آدمیان ممتاز می سازد.این خصال در لسان ایات و روایات خصلت های نیکوی کثیری را شامل می شود،اما از میان این ویژگی ها بخری برجسته تر و ارزشمندتر از است.

نکته مهمی که باید در برشمردن اوصاف پسندیده برای اهل ایمان مد نظر قرار گیرد،این است که تعداد اوصاف در آیات و روایات ناظر به تعدد ساحت های زندگی مؤمن است.لذا در آیات قرآنی،فراوان به وصف های متوعی درباره مؤمنان برمی خوریم که به نظر می رسد با آنچه در بیان روایات بسیار از حضرات معصومین می خوانیم متفاوت باشد.اما باید توجه داشت که هرکدام از این توصیفات به جنبه های محدودی از ساحت وجودی این گروه اشاره داردو مجموعه آن ها وجود نور«ایمان» را در دل چنین انسان هایی به اثبات می رساند.

در این میان،امیر المؤمنین،علیه السلام،سه ویژگی عمده را برای اهل ایمان بیان فرموده اند که جای تأمل و تدبر فراوان دارد:

ص:417

«یٰا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ. قُمِ اللَّیْلَ إِلاّٰ قَلِیلاً. نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً. أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً». 1

ای جامه بر خود پیچیده،شب راجز اندکی که ویژه استراحت است- برای عبادت برخیز.نصف همه ساعات شب را به عبادت اختصاص ده یا اندکی از نصف بکاه یا مقداری بر نصف بیفزا،و قرآن را شمرده و روشن و با تأمل و دقت بخوان.

مؤمن بعد از این که به امر خدا به استراحت پرداخت و بخشی از نیروی مصرف شده اش را با خواب تأمین کرد و شور و نشاط زندگی را بار دیگر در جسمش باز یافت،پس از بیداری هم وقت خود را در راه عبادت،خدمت و کسب حلال صرف می کند.

روانی پیدا کند و به قول حضرت سید الشهداء،علیه السلام،دچار«بطر» 2 و مستی شود.او این قدر کم جنبه و کوچک نیست که حادثه ای سخت در او تأثیر منفی بگذارند؛به طوری که دربرابر آن ها گردن کج کند،ذلیل و پست شود و ضعف نشان دهد.

مؤمن کسی است که ایوب وار،ابراهیم وار،و حسین وار با حادثه روبه رو می شود. 3 او در حریم خدا می ماند و بیرون نمی رود،چون بیرون از حریم خدا فقط حریم شیطان و نفس اماره قرار دارد. 4

طبق ادبیات عرب،کلمه شکر در این آیه نقش«مفعول لأجله»دارد. 6 معنی آیه این است که ای آل داوود،تمام نعمت هایی را که به شما ارزانی داشتم،به اعمال صالح تبدیل کنید و در این مسیر رهنمودهای انبیا و ائمه و قرآن را نصب العین خود قرار دهید.تنها در صورتی که مواهب مرا به کردارهای نیکویی مانند عبادت و انفاق و صدقه و حسن خلق تبدیل کردید،به معنی حقیقی کلمه مراتب شکر و سپاس آن نعمات را به جای آورده اید.

آری،شکر با این امر تحقق می یابد که تن و روان و قدرت و مکنت شاکر،وقف عبادت حق و خدمت خلق بشود. 7

البته،خطاب این آیه شریفه صرفا متوجه آل داوود نیست و تمامی آدمیان اعصار و قرون مخاطب آن هستند؛هم چنان که اکثر خطاب های قرآن مجید با عبارات «یٰا بَنِی آدَمَ» و «یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ» صورت می پذیرد.

در مقابل شکر نعمت،کفران نعمت قرار دارد:

«أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دٰارَ الْبَوٰارِ». 8

آیا ندیدی کسانی را که شکر نعمت خدا را به کفران و ناسپاسی تبدیل کردند و قوم خود را به سرای نابودی و هلاکت درآوردند؟

پرسشی که در این آیه وجود دارد،یک استفهام حقیقی نیست و از نظر ادبی استفهام انکاری نام دارد.وقتی خداوند در این آیه به پیغمبرش می گوید«آیا ندیدی...؟»به این معنی است که«البته مکرر دیده ای».

«وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دٰارَ الْبَوٰارِ»

خویشتن و بستگانش را به آتش دوزخ کشاند.

بسیاری از گناهان و معاصی به واسطه الگوپذیری اعضای کوچک تر یک خانواده و فامیل از اعضای بزرگ تر گسترش می یابد.

«وَ اللّٰهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهٰاتِکُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصٰارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ». 9

ص:421

و خدا شما را از بطون مادرانتان بیرون آورد درحالی که چیزی نمی دانستید،و برای شما گوش و چشم و قلب قرار داد تا سپاسگزاری کنید.

نوزاد هیچ آگاهی و فهمی درباره جهان ندارد و حتی نمی داند چگونه خود را از کوچک ترین آسیب ها در امان نگاه دارد.اما خداوند اسباب فهم و آگاهی را در وجود انسان قرار داده است تا اندک اندک بر فهم خود بیفزاید:

«جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصٰارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ».

گوش و چشم و دل به شما بخشیدم تا تبدیل به انسان هایی شکرگزار شوید.

انسان با به کار بستن چشم و گوش و دل و دیگر اعضا و جوارحش در راه خدا،شکر او را محقق می سازد.هر یک از اعضای بدن ظرفیت این را دارند که صاحبش با آن عبادت حق را به جای آورد یا آن را در معصیت او به کار گیرد.مثلا همچنان که با چشم می توان به آیات قرآن نگریست و این خود یک عبادت محسوب می شود،اگر همان چشم به نامحرم نظر کند به فرموده روایات مرتکب زنای چشم 10 شده است،و هکذا باقی اعضا و جوارح بدن.

مقام شکر چنان بلند است که حضرت سید الشهدا،علیه السلام،شب عاشورا بعد از آن سخنان بی نظیرشان در جمع اصحاب،چنین دعا کردند:

«جعلت لنا اسماعا» . 11

خدایا گوش ما ملک تو است.

«و ابصارا»

چشم ما ملک تو است.

«و افئدة» نیروی اندیشه ما ملک توست.

ص:422

در شب شکوهمند عاشورا که:

تا جهان هست بزمی چنین نبیند به خود آسمان و زمین

چنان مجلسی در تاریخ یک بار اتفاق افتاده است و واعظی همچون سید الشهدا،علیه السلام،نیز در عالم نیامده است.مستمعان نیز بی نظیر بودند،ابی عبد اللّه فرمود:

«فانّی لا اعلم خیرا من اصحابی» . 12

در عالم بهتر از این هفتاد و دو نفر وجود ندارد؛نه در گذشته و نه در آینده.

اهل تسنن نقل کرده اند که پیغمبر فرمود:آقای تمام مردم عالم شهدا هستند،آقای تمام شهیدان عالم این هفتاد و دو نفر هستند،آقای این هفتاد و دو نفر حسین من است.یعنی حسین نتیجه کل آفرینش است.

امام،علیه السلام،دستش را بلند کرد و فرمود:

«فاجعلنا من الشاکرین» . 13

در این واپسین لحظه های حیات،ما را توفیق ده تا همه وجودمان را هزینه خودت و بندگی ات کنیم.

پروردگار عالم در قرآن می فرماید:

«سَنَجْزِی الشّٰاکِرِینَ». 14

خداوند یقینا پاداش شاکران را می دهد.

خواجه نصیر الدین طوسی توضیحی درباره شکر دارد که تلفیقی از آیات و روایات است.این تلفیق در مصباح الشریعه ذکر شده که گفتار وجود مبارک امام صادق،علیه السلام،است.

خواجه نصیر از حکیمان عالیقدر اسلامی محسوب می شود.حکمای قدیم معتقد بودند که کل عالم استوار بر ده عقل(عقول عشره)است و

ص:423