دانشمندان و بزرگان اصفهان جلد 1

مشخصات کتاب

سرشناسه : مهدوی، مصلح الدین، 1294-1374.

عنوان و نام پدیدآور : دانشمندان و بزرگان اصفهان/ نویسنده مصلح الدین مهدوی؛ تصحیح، تحقیق و اضافات رحیم قاسمی، محمدرضا نیلفروشان؛ [برای] شهرداری اصفهان ، مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد.

مشخصات نشر : اصفهان : گلدسته ، 1383 - 1384.

مشخصات ظاهری : 2ج.

شابک : ج.2 964-93143-4-2 :

وضعیت فهرست نویسی : فاپا

یادداشت : ص. ع. به انگلیسی: M. Mahdavi. Scientists greatones Isfahan.

یادداشت : ج. 2 (چاپ اول : 1384)

یادداشت : کتابنامه.

موضوع : مجتهدان و علما -- ایران -- اصفهان -- سرگذشتنامه

موضوع : مشاهیر -- ایران -- اصفهان-- سرگذشتنامه

موضوع : اصفهان --سرگذشتنامه

شناسه افزوده : قاسمی، رحیم، 1351 -، مصححط

شناسه افزوده : نیلفروشان، محمدرضا، 1349 -، مصحح

شناسه افزوده : مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد( اصفهان)

رده بندی کنگره : DSR2073/ص75 م86 1383

رده بندی دیویی : 955/932

شماره کتابشناسی ملی : م 83-41867

ص: 1

اشاره

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

تالیف: مرحوم مصلح الدین مهدوی

تحقیق، تصحیح و اضافات: رحیم قاسمی، محمدرضا نیلفروشان

دانشمندان و بزرگان اصفهان جلد اول

ص: 3

دانشمندان و بزرگان اصفهان (1)

تالیف: مرحوم مصلح الدین مهدوی

تحقیق، تصحیح و اضافات: رحیم قاسمی، محمدرضا نیلفروشان

طراح گرافیک: حسام علیپور

چاپ اول: 1384

تیراژ: 3000 نسخه

ناشر: انتشارات گلدسته

اصفهان، خیابان هشت بهشت شرقی، روبروی امامزاده زید (ع)، کوچه شهید نوروزیان، شماره 70

حق چاپ برای مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد اصفهان محفوظ است.

شابک: 2-4-93143-964

مهدوی، مصلح الدین، 1294-1374.

دانشمندان و بزرگان اصفهان / نویسنده مصلح الدین مهدوی: تصحیح، تحقیق و اضافات رحیم قاسمی، محمدرضا نیلفروشان - اصفهان، گلدسته، 1383.

ISBN: 964-93143-4-3

فهرست نویسی براساس اطلاعات فیبا.

1. اصفهان - سرگذشتنامه 2. مجتهدان و علما - ایران - اصفهان - سرگذشتنامه 3. مشاهیر - ایران - اصفهان سرگذشتنامه. الف. قاسمی، رحیم، تصحیح. ب: نیلفروشان، محمدرضا، 1349- ، مصحح. ج. عنوان.

86 م 75 ص/2073 DSR 955/932

کتابخانه ملی ایران 41867-83 م

ص: 4

مقدمه 1

باسمه تعالی

تاریخ بهترین معلم انسان است

شکل گیری و رشد فرهنگ و تمدن جوامع در طول تاریخ مدیون تلاش علمی و عملی هزاران انسان فرهیخته و اندیشمندی است که دیروز شرافتمندانه زندگی کردند و اوراق زرینی از کتاب بزرگ تاریخ را به خود اختصاص دادند که سیر در احوال و آثار این استوانه های تاریخ و فرهنگ گذشته زمینه رشد و تعالی اندیشه و روح و روان نسل امروز را موجب می گردد و فرصتی برای تصمیم گیری و برنامه ریزی های هوشمندانه و اتخاذ رویه های خردمندانه در ضمن ابتکار و خلاقیت و نوآوری خواهد بود.

اثر حاضر تلاشی است در جهت معرفی چهره های بارز از تاریخ گذشته اصفهان می باشد که توسط مرحوم مصلح الدین مهدوی تهیه و نگارش شده است که با چاپ و نشر آن خدمتی ارزنده به بزرگان عرصه فرهنگ و اندیشه خواهد شد.

شهرداری اصفهان به پاس خدمات ارزنده این دانش پژوه گرامی ضمن عمران و احیاء تکیه و بازسازی مقبره ایشان اقدام به نشر کتاب دانشمندان و بزرگان اصفهان در دو جلد نمود.

در اینجا لازم است از خانواده محترم این محقق گرانمایه که نشر این اثر ارزشمند را پس از 35 سال به مجموعه تاریخی فرهنگی و مذهبی تخت فولاد واگذار نمودند تشکر نمایم.

لازم به ذکر است شهرداری اصفهان همچنان مصمم است در جهت احیای عمرانی و توسعه فرهنگی و بهره براری از این خطه مقدس برنامه های ویژه ای را به شهروندان ارائه دهد که بخشی از اقدامات انجام شده عبارت است از:

1- تشکیل تورهای تخت فولاد شناسی برای شهروندان اصفهانی و میهمانان

2- برگزاری اولین دوره تربیت راهنمای تخت فولاد

3- تقویت کتابخانه تخصصی تخت فولاد

4- ایجاد موزه سنگ نوشته های ارزشمند تخت فولاد

5- ایجاد موزه عکس از فرهیختگان مدفون در تخت فولاد

6- فعال نمودن دفتر ارتباطات مردمی برای جواب گوئی مراجعات و تکریم ارباب رجوع

7- طرح فراخوان آثار ارزشمند مدفونین در تخت فولاد برای غنی سازی موزه ها

8- آماده سازی تکیه آباده ای جهت تشکیل حوزه علمیه برادران با همکاری و مدیریت تولیت مسجد رکن الملک

9- تبلیغ و ترویج و حمایت از برگزاری دعای کمیل و عرفه

ص: 5

10- احداث بازارچه فرهنگی در جوار مرقد بابا رکن الدین با هدف ایجاد تسهیلات فرهنگی و نمایشگاهی برای نمادها و مجموعه های فرهنگی

11- ایجاد موزه فرهنگی از آثار و زندگی نامه علماء و فقها در مقبره آیت ا... خوانساری با هدف الگو برداری از زندگی فرهیختگان

12- موزه گالری فدک با انگیزه جمع آوری و نمایش آثار هنرمندان، صنعتگران و... مدفون در تخت فولاد

13- مجموعه فرهنگی شمع سالن اجتماعات، مجهز به سیستم نور و صوت جهت بهره برداری مراکز و کانون های فرهنگی و دینی

14- مجموعه فرهنگی فاضل سراب نمایشگاه و فروشگاه تولیدات فرهنگی تخت فولاد

15- مقبره آقا محمد بید آبادی موزه ای از آثار و زندگی مرحوم بید آبادی

16- کانون فرهنگی امین در جوار مقبره بانو مجتهده امین

بدیهی است روابط عمومی شهرداری اصفهان و دفتر ارتباطات مردمی مجموعه تاریخی فرهنگی و مذهبی تخت فولاد آمادگی کامل برای دریافت نظرات، دیدگاهها و انتقادات شهروندان عزیز و کلیه صاحب نظران و اندیشمندان را دارد.

سید مرتضی سقائیان نژاد

شهردار اصفهان

ص: 6

مقدمه 2

بسم الله الرحمن الرحیم

خدای را سپاس که پس از گذشت سی و پنج سال از چاپ اثر گرانقدر «دانشمندان و بزرگان اصفهان» که از آثار معلم و محقق فرزانه مرحوم سید مصلح الدین مهدوی می گذرد، توفیق تصحیح و تحقیق آن را عنایت فرموده و محققین را در انجام آن یاری نمود.

بی شک این کتاب دور نمایی از چهره درخشان تاریخ فرهنگ و هنر اصفهان است. شهری که روزگاری پایتخت ادب و فرهنگ اسلامی بود و همواره در تحقیقات و پژوهش های قرآنی ، فقهی، فلسفی، عرفانی، رجالی، شهر و هنر غنی اسلام و تشیع پیشتاز بوده است. به همین سبب این منبع ارزشمند نیاز محققان و پژوهشگران تاریخ فرهنگ این خطه پر افتخار را تا حدودی بر طرف خواهد کرد.

ناگفته پیداست که در این مدت طولانی که از چاپ نخست کتاب می گذرد، منابع فراوان دیگری همچون ریاض العلماء، مجلداتی از طبقات اعلام الشیعه، مجلداتی از مکارم الآثار و دو مجلد از کتاب ارزشمند تاریخ اصفهان مرحوم جلال الدین همائی، که در آن ایام در دسترس مولف فقید نبوده به چشم گیری یافته است. مرحوم مهدوی از رجال دیگری که در زمان تألیف کتاب خود در قید حیادت بوده اند، نامی نبرده و بعدها در آثار دیگر خویش شرح حال برخی از آنان را آورده که بیشتر این موارد، از کتب ایشان استخراج شده و در پایان کتاب به عنوان مستدرک قرار گرفته است.

شایان توجه است برخی سهوها در کتاب وجود داشت که بخشی از آنها از منابع دیگر به این اثر راه یافته بود و برخی تکرارها نیز در شرح حال افراد به چشم می خورد، مواردی را که به نظر اشتباه بودند در پاورقی اشاره شد و درباره عناوین مشابه و متعدد نیز عنوان کامل تر به صورت مستقل ذکر شده و عنوان دیگر با ستاره مشخص شده است. علامت ستاره همچنین در کنار برخی اسامی که لاصفهاتنی نبودند و یا در شمار دانشمند و بزرگان محسوب نمی شوند، آمده است. برخی اضافات ضروری از طرف محققین نیز در متن کتاب و در داخل کروشه نهاده شد.

تصحیح این اثر بر اساس نسخه ای که به وسیله مرحوم مهدوی تصحیح شده بود، انجام گرفت و پاره ای تفاوت ها و اضافات ناشی از آن است. همچنین این موارد با نسخه دیگری که محقق ارجمند علامه رجالی حاج سید محمد علی روضاتی از روی تصحیحات مولف گزینش نموده اند، انجام گرفت. پاورقی های توضیحی از محققین کتاب است و چند مورد که با علامت (م) مشخص شده است از مرحوم مولف می باشد.

محققان کتاب با سپاس از عنایات خداوند متعال، از کسانی که در تحقیق و انتشار آن سهیم بوده اند کمال تشکر را داشته، سلامتی و توفیق آنان را از درگاه ایزد منان خواستار هستند.

- شهردار دلسوز و محترم اصفهان جناب آقای دکتر سیدمرتضی سقائیان نژاد، ریاست محترم شورای اسلامی شهر اصفهان جناب آقای مهندس عباس حاج رسولیها و ریاست محترم کمیته عالی مجموعه تخت فولاد جناب آقای مهندس ابوالقاسم گلستان نژاد که زمینه چاپ این کتاب را فراهم نمودند.

ص: 7

- محقق گرامی حضرت حجت الاسلام و المسلمین آقای حاج شیخ هادی نجفی، وصی محترم مرحوم مهدوی که اجازه برخی تغییرات و اصلاحات جزئی در متن کتاب را دادند.

- جناب آقای غلامرضا نصراللهی که سالیانی از محضر مولف فقید کسب فیض نموده و برخی تحقیقات که به نام ایشان در پاورقی ها ثبت شده را در اختیار گذاردند.

در پایان از خداوند متعال سلامتی وجود مقدس قطب عالم امکان حضرت ولی عصر (عج) و ظهور آن عدالت گستر و تجلی مهر و محبت خداوند را به دعا درخواست نموده و اجر معنوی تحقیق این کتاب را به روح مطهر پر فتوح حضرت امام خمینی (سلام الله علیه) و شهدای سرفراز شهر شهید پرور اصفهان اهدا می نمایم. شهری که امام راحل درباره آن فرمودند «شما در کجای دنیا می توانید مثل استان اصفهان پیدا کنید؟»

والحمد لله رب العالمین

رحیم قاسمی دستگری حوزه علمیه اصفهان، مدرسه جده کوچک

محمدرضا نیلفروشان عضو هیئت علمی دانشگاه

ص: 8

مقدمه 3

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد الله رب العالمین، و الصلاة علی نبیّه محمّد و آله الطاهرین، و العاقبه للمتّقین.

از وقتی که خواندن و نوشتن را به طور اجمال آموختم، هنوز ده سال از سنم نگذشته بود که به مطالعة کتب تاریخ و رجال و شرح حال بزرگان علم و دین رغبتی در خود احساس کردم. درک این احساس مرا به جستجو در کتابهای پدرم واداشت.

«شمس التواریخ» از تألیفات مرحوم ایزد گشسب (1366-1303) اولین کتابی بود که در موضوع فوق به دستم رسید. چندین مرتبه آن را از اوّل تا آخر خواندم و مطالب آن را به خاطر سپردم، و اکنون که متجاوز از چهل سال از آن تاریخ می گذرد بسیاری از مطالب آن را به یاد دارم.

یکی دو سال بعد کتاب «قصص العلماء» از تألیفات مرحوم آقا میرزا محمّد تنکابنی (1302-1235) و بعداً کتاب «تذکرة القبور» تألیف آخوند عبدالکریم گزی (فوت 1339) را از کتابخانة مرحوم پدرم جهت مطالعه انتخاب کردم.

هیچ فراموش نمی کنم که در آن سنّ و سال هیچ لذّتی را بالاتر از مطالعة دو کتاب فوق احساس نمی کردم. روزها و شبها شاید چندین ماه کارم منحصر به مطالعة کتاب نامبرده بود.

ص: 1

در آن موقع در مدرسة گلبهار تحصیل می کردم. مرحوم ایزد گشسب و مرحوم آقا شیخ محمّد علی جبل عاملی که هر دو از دانشمندان معروف و ادیب و سخن شناس بودند در آنجا تدریس می کردند. مخصوصاً مرحوم جبل عاملی گاهی در کلاس به مناسبت مطالبی از کتب متفربقه نقل می نمود.

روزی مطلبی از «قصص العلماء» بیان کرد و چون من قبلاً آن را خوانده بودم و می دانستم، در آن باره اظهار نظر کردم و مورد توجّه آن مرحوم واقع شدم، و چون دانست که کتاب فوق را مطالعه کرده ام مرا تشویق زیاد نموده و در کلاس حضور شاگردان، حسّ غرور مرا برانگیخت و به مطالعة بیشتری واداشت، خصوصاً که استاد نامبرده فرمود: کتاب بدی نیست گر چه مطالب بی تحقیق در آن زیاد است، لکن برای مطالعه خوب است و کمک به خواندن فارسی است.

کتاب های نامبرده را هر چه بیشتر می خواندم به قرائت آن حریص تر می شدم. خود را چون بیمار مستسقی می یافتم که به آب رسیده باشد، هر قدر بیشتر می نوشیدم تشنه تر می شدم. آنچه را خوب نمی فهمیدم از دو استاد نامبرده می پرسیدم و آنان همچون پدری مهربان در کمال عطوفت و مهربانی به سؤالاتم پاسخ می دادند.

سال ها از آن تاریخ می گذرد. هنوز هم مانند روزهای اوّلیّه آن قدر که از مطالعة کتب تراجم رجال و تاریخ بزرگان لذّت می برم و به خواندن آنها مایلم به مطالعة دیگر کتب شوقی ندارم.

بعد از کتاب های نامبرده، کتابهای زیادی در موضوع تاریخ و رجال مطالعه

ص: 2

نموده ام و از هر یک به قدر استعداد خود بهره مند شده ام. شرح این قسمت را در کتاب «کتاب هایی که خوانده ام» به طور اختصاص نوشته ام.

هنوز پانزده سال از عمرم نگذشته بود که بر کتاب «تذکرة القبور» حواشی نوشتم و آن را روز به روز تکمیل نمودم، تا در سال 1369 قمری به شرحی که در مقدمة آن یادآور شده ام با حواشی جمعی دیگر از دانشمندان در طهران به چاپ رسانیدم.

این متن و حواشی به نام «رجال اصفهان» به طبع رسیده و منتشر گردیده، و با تمام نواقص و معایبی که داشت مورد توجّه و عنایت اهل فضل و دانش قرار گرفت، و از گوشه و کنار، فضلا و محققّین کتباً و شفاهاً از راه ذرّه پروری مرا مورد تقدیر قرار داده و تشویق کردند، و به تکمیل نواقص و رفع معایب آن ترغیب فرمودند.

از همان روزهای اوّلیّه که شروع به نوشتن حواشی بر کتاب «تذکرة القبور» نمودم به فکر تألیف کتابی در شرح حال بزرگان علمی و ادبی و اجتماعی اصفهان که مولد و موطنم بود افتادم، و از آن وقت تاکنون بدین کار مشغول بوده و می باشم. به هر کتابی دسترسی یافته ام آنچه مربوط به موضوع فوق بوده است را در اوراق متفرّقه (فیش) یادداشت نموده ام. این یادداشتها را دو مرتبه به دو صورت تنظیم نموده ام. یکی بر حسب حروف، و دیگری بر حسب طبقه بندی از نظر تخصّص و شهرت افراد؛ و از ترتیب دوّم، جلد سوّم شعرای اصفهان که مربوط به شعرای معاصر می باشد در سال 1373 در اصفهان به طبع رسیده است.

ضمناً یک مرتبه نیز آن را مختصر نموده ام و فقط 300 نفر را انتخاب کرده ام.

ص: 3

معرّفی کتاب حاضر

هر روز هزاران نفر از اولاد آدم به دنیا می آیند و هزاران نفر دیگر رخت به سرای دیگر می برند. از این به دنیا آمدگان و از دنیا رفتگان فقط عدّة معدودی زندة همیشگی بوده و نامشان باقی و آثارشان جاودانی است، و از آنها علمای بزرگ، و حکمای سترگ، و پزشکان مشهور، و شعرای معروف، و عرفای نامدار، و سلاطین و وزرای عالی مقدارند که هر یک عمر عزیز خود را به نحوی از انحاء در راه اصلاح و پیشرفت و ترقّی جوامع بشری صرف نموده اند.

این دسته از مردان و زنان، کلیّة آلام و اسقام و رنج ها را بر خود هموار کرده اند تا دیگران در رفاه و آسایش جسمی و روحی به سر برند.

اینان سعی می کنند تا از راه علم و حکمت و شعر و ادب و موعظه و نصیحت و ترویج اخلاق فاضله و ملکات انسانی، بشر گمراه و خیره سر را که جز به منافع مادّی خود به چیز دیگری نمی اندیشد به راه راست هدایت کنند و از این کجروی و خود بینی نجات دهند.

اینان خود را برای دیگران می خواند، و سعادت و خوشبختی ابدی همگی را می طلبد.

بنابراین جهات، قابل ستایش بوده و احترامشان بر همگان واجب و لازم است، زندگانی آنها باید سرمشق دیگران باشد، و آثارشان نصب العین مردمان صاحب دل قرار گیرد، و تمام طبقات اجتماع به فراخور استعداد و لیاقت خود از آنان و آثارشان کامیاب شوند.

ص: 4

شاید برخی از کوته نظران و ظاهر بینان آنها را مرده تصوّر کنند و حال آن که آنها زندة جاویدند، و تا نام و آثارشان در جهان باقی است حیات ابدی دارند، و روح بلند و آثار کرامندشان سایه بر سر طالبان راه حقّ و حیقت افکنده، و آنها را از سرچشمة علم و معرفت خود سیراب می نماید.

کتابی که اکنون در دست شما می باشد معرّف عدّه ای از این مردان عالم و عارف و حکیم و شاعر و فیلسوف و مورخ و نویسنده می باشد که یا خود از اهل اصفهان بوده، و یا در این شهر می زیسته و هم در اینجا به خاک رفته اند.

اصفهان از قرون اوّلیة اسلام، مرکز علم و دانش بوده، علما و عرفا و حکما و شعرا و محدّثین و روات و وعاظ و گویندگان زیادی از آنجا برخاسته اند که جهت اخذ علم و حدیث به این شهر و آن شهر مسافرت نموده، و خدمت بزرگان علم و روات احادیث رسیده، و از هر یک نکته ای آموخته، تا خود عالمی بزرگ، و حافظی ثقه، یا فیلسوفی عالی قدر، و عارفی گران مایه، و شاعری نامدار شده اند، سپس به مولد خود مراجعت نموده یا برای خدمت بیشتری به علم و دانش، در غربت زندگانی را به سر برده اند.

برای نمونه کتاب «ذکر اخبار اصفهان» تألیف حافظ ابونعیم اصفهانی (430-334) در حدود دو هزار نفر از آنان را نام می برد.

در کتاب حاضر از هر بیست نفر از این مردان شاید به نام یک نفر اشاره شده باشد، آن هم بیشتر از علمای شیعه، از عهد صفویّه تا قرن حاضر.

ص: 5

مدارک کتاب

تمام مطالب این کتاب یا از اصلی معتبر برداشته شده، و یا از معتمدی امین نقل گردیده، و یا خود نام و نسب و تاریخ آنان را از قبورشان پاکنویس کرده ام، و در بیشتر موارد در زیر صفحات به مدارک اصلی آن اشاره شده است. و تعداد آنها متجاوز از دویست کتاب می شود. و در اینجا از یاد آوری مجدّد از آن همه کتاب خود را بی نیاز می دانم.

نام کتاب

چون مایة اصلی کتاب حاضر «تذکرة القبور» مرحوم گزی با حواشی آن است که در سال های قبل نگارنده آن را به نام «رجال اصفهان» به طبع رسانیده، و اکنون آن را کامل تر و مفصل تر نموده و به چاپ رسیده است بدین جهت بر حسب نظریّه و پیشنهاد ناشر محترم جناب آقای مسیح ثقفی مدیر محترم کتابفروشی ثقفی اصفهان نام آن را «تذکرة القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان» نهادم، و علت تغییر نام و اسلوب کتاب، از بین رفتن عموم مقابر اصفهان است که در متن کتاب اولیه به نام برخی از آنها اشاره شده است.

ناگفته نماند که «تذکرة القبور» فقط شامل شرح حال قریب یکصد نفر از علما و شعرا و عرفای اصفهان است، و در «رجال اصفهان» این شماره به هفتصد رسیده، و در کتاب حاضر متجاوز از دو هزار نفر می شوند.

ص: 6

مقابر اصفهان

اشاره

ناگفته پیداست که شهر بزرگی مانند اصفهان، در طول چهارده قرن تاریخ پر افتخار اسلامی خود که چندین مرتبه پایتخت سلاطین بزرگ شده، و همیشه مجمع علما و دانشمندان بوده، و مردم از اطراف و اکناف جهت استفاده های مادّی و معنوی بدان روی می نموده اند، بر حسب عادت و احتیاج، دارای قبرستان های متعدد بوده و هر یک از محلات برای خود قبرستانی مجّزا داشته اند؛ ضمناً بسیاری از خانواده های علمی و روحانی و متنفذین نیز مقبرة اختصاصی داشته اند که در طول تاریخ، خواه و ناخواه از بین رفته اند، و اکنون جهت تذکر آیندگان و ضبط در تاریخ به نام پاره ای از آنها تا آنجا که نگارنده اطّلاع دارد اشاره می شود، و این قبرستانها را به دو دسته تقسیم می کنیم:

اول: قبرستانهایی که از بین رفته است

اشاره

قبرستانهایی که از بین رفته است، و آنها عبارتند از:

1- قبرستان آب بخشان:

از قدیمی تربین و معظم ترین مقابر اصفهان که از حدود قرن سوّم تا اوایل قرن 14 هجری مورد نظر و توجه بوده، و در قدیم آن را مقبرة مردبان می گفته اند (1)

ص: 7


1- در کتاب ذکر اخبار اصفهان (82:1) در ضمن شرح حال شیخ ابومسعود احمد بن فرات رازی گوید: در شعبان 258 وفات یافته، و قاضی ابراهیم بن احمد خطابی بر او نماز گزارد، و در مقبرة مردبان مدفون شد. (م).

2- قبرستان آسیاب چهار سنگ:

در نزدیکی خواجوی قدیم، مقبرة یهودیان بوده و اکنون به کلی از بین رفته است.

3- قبرستان احمد آباد معروف به گلستانه:

در عهد صفوّیه دارای اهمیت بوده، در قسمت شمالی خیابان حافظ جنب چشمة پا قلعه قرار داشته، و تا 1350 قسمتی از آن باقی بود، و اکنون عموم آن خانه و باغ شده، و ساختمان شیر خوارگاه در قسمتی از اراضی آنجا ایجاد گشته است.

در تاریخ نائین (:115) گوید: شیخ العراقین آنجا را خراب و متصرّف شد.

4- قبرستان باغ خلفا:

جنب چهار سو مقصود، محلّ فعلی دبیرستان و دبستان مریم بیگم.

5- قبرستان باغ سهیل و شیر سبز:

در حوالی طوقچی، مقبرة جماعتی از سادات گلستانه بوده و باقیماندة آن در سال های اخیر به صورت مسجد در آمد.

معروف است که قبر زکی خان زند نیز در آنجا بوده است.

6- مقبرة بکتاش:

حوالی محلّة حسن آباد، در حدود هشتاد جریب وسعت داشته و همگی خانه شده است.

7- قبرستان بیدآباد:

از مقابر قدیمی اصفهان (1) می باشد که در حدود یکصد و پنجاه سال قبل به صورت باغ و خانه در آمده، و محل آن دنبالة جوی بید آباد حوالی یخچال در کوشک می باشد.

ص: 8


1- بید آباد که آن را ویذ آباد می گفته اند از محلات قدیمی و خارج شهر اصفهان بوده، و از منسوبین به این محله است: ابو محمد عبدالله بن اسحق بن ابراهیم اعرج خیاط، متوفی قبل از سال 360، از روات و محدّثین اخبار اصفهان (91:2) (م).

8- قبرستان پشت مسجد شاه:

در قسمت جنوبی مسجد شاه قرار داشته، و از یک قرن و نیم قبل، از صورت قبرستانی در آمد، و باغ و ملک و خانه شده است.

9- قبرستان در کوشک:

از دورة قبل از سلاطین آق قوینلو، و تا 1355 قسمتی از آن در جنوب دروازة آنجا باقی بود که به صورت خانه در آمد، و قسمتی از آن به نام درمانگاه صحّت می باشد، و مسجد در کوشک و مدرسة باقریّه که به مدرسة در کوشک (1) معروف است قسمتی از آن بوده است.

10- قبرستان سنبلستان یا چملان:

از مقابر قدیمی اصفهان (محلّة سنبلان که در کتب قدیم ذکر شده همین محل می باشد) و به مقبرة درب امام متّصل بوده، و تا سال 1350 باقی بود که آن را تسطیح نموده، و اکنون در آنجا چندین مدرسه، و بیمارستان امین می باشد.

11- قبرستان قبله دعا:

(دو قسمت) در قسمت غربی آب بخشان بوده و مربوط به اواخر عهد صفویّه و زمان قاجاریه می باشد، و تا سال 1370 باقی بوده و اکنون دبیرستان نمونه در آنجا ساختمان شده است (قبله دعا قبل از صفویّه، مصلاّی اصفهان بوده است)

12- قبرستان جنب مسجد لنبان:

که مقبرة آل ترکه نیز در آن واقع بوده و از

ص: 9


1- محلة باب کوشک که در کتاب اخبار اصفهان مکرر از آن نام برده شده ظاهراً همین محل باشد، و از منسوبین به این محلّه است: ابو اسحق ابراهیم بن احمد بن یوسف جلاب، و احمد بن ابراهیم باب کوشکی، متوفّی در 278، و ابو محمّد قاسم بن زید مؤدّب (اخبار اصفهان) این قبرستان از طرف مشرق تا حدود مسجد ذکر الله امتداد داشته، و باغ مقابل مسجد ذکر الله تا نود سال قبل به صورت قبرستانی باقی بوده است.(م).

قبرستان های قدیمی اصفهان به شمار می رفته است.

13- قبرستان شیخ یوسف بنّا:

عارف معروف، واقع در محلة قصر منشی. منشی الممالک به دستور شاه عباس قبرستان نامبرده را تسطیح نموده، و در آن مسجد و مدرسه و حمام و بازارچه و خانه و قصر احداث نمود، و آن را از صورت قبرستان بودن خارج نمود.

این مقبره را در قدیم شاباذ (1) یا روشاباذ می نامیده اند.

دوم: قبرستان هایی که عموماً از حالت قبرستان بودن خارج شده

اشاره

قبرستان هایی که عموماً از حالت قبرستان بودن خارج شده لکن کم و بیش اثری از قبور در آن ظاهر است، و آنها عموماً امام زادگان و مقابر خصوصی می باشند، بدین شرح:

1- شاهزاده ابراهیم:

واقع در محلّة مستهلک، از مقابر عهد صفوی که در این اواخر عموماً به صورت خانه و باغ در آمد، و دبیرستان شاهدخت آذر و دانش سرای دختران و دبستان صحّت در بقایای آن ساخته شده است.

در سال های اخیر ساختمان صحن و بقعة امام زاده به وسیلة نیکو کاران تجدید شد.

2- امام زاده احمد:

واقع در محلّة حسن آباد، از امام زادگان معتبر اصفهان که ساختمان آن از آثار باستانی به شمار می رود. قبرستان مربوط به قبل از صفویّه بوده، و در زمان سلاطین صفوی از صورت قبرستانی خارج شده، و آثار برخی از قبور تا این اواخر در بعضی از خانه ها مشهود بود، مانند منزل مقابل

ص: 10


1- و از مدفونین در این مقبره است: ابوبکر احمد بن عمروبن ابی عاصم قاضی اصفهان متوفی در 287 (اخبار اصقهان (100:1) و عبدالله بن احمد بن اسحق بن موسی بن مهران پدر حافظ ابو نعیم و متوفّی در رجب 365، و متولّد در 231. (م).

امام زاده که به خانة محتسب الممالک شهرت داشت و اکنون چندین باب خانه گردید.

3- امام زاده اسماعیل:

از امام زادگان معتبر و صحیح النسب اصفهان، واقع در محلّة گلبهار که در قدیم آن را خوشینان می گفته اند. از آثار باستانی اصفهان به شمار می رود. (1)

4- مقبرة امام جمعه:

واقع در محلّة خوابجون معروف به سر قبر آقا. در حال فعلی قبرستان به صورت خانه و دکان در آمده، و قسمتی از آن به صورت تیمارستان، و قسمتی هنرستان حرفه ای است، و متأسفانه در اثر غفلت متصدّیان امر، قسمتی از صحن وسیع مقبره را هنرستان تصرف نموده، و بیم خرابی بقعه نیز می رفت که فعلاً در اثر اقدامات ادارة استانداری و انجمن آثار ملّی و باستان شناسی عملیّات تخریبی هنرستان متوقّف گردیده است.

5- امام زاده باقر:

واقع در اول محلّة خواجوی قدیم، از مقابر قدیمی اصفهان، فقط امام زاده باقی مانده، و ادارة کشاورزی در قسمتی از این قبرستان ساختمان شده است.

قبر حکیم و فیلسوف معروف ابن مسکویه در این قبرستان بوده است.

6- بابا رکن الدین:

قبرستان فعلی اصفهان که به تخت فولاد شهرت دارد تا اواخر عهد صفویّه به نام مزار بابا رکن الدین شهرت داشته است.

7- بابا علمدار:

واقع در محلّة الیادران (الیاران) از قبرستان های قدیمی اصفهان. دبستان اشراق در قسمتی از اراضی آن ساختمان گردید.

ص: 11


1- و از منسوبین به این محله است ابو یحیی غالب بن فرقد خشینانی، از روات و محدثین. اخبار اصفهان (149:2) (م).

سنگ قبرهای نفیس و قدیمی این قبرستان در موقع ساختمان دبستان در یکی از اطاق های آنجا نگاهداری شد، لکن سپس از بین رفت.

8- بابا قاسم:

جنب محلّة طوقچی که در قدیم آن را محلة دریه (بر وزن فقیه) می خوانده اند. ساختمان بقعه از آثار باستانی اصفهان است.

9- بابانوش:

از متفرّعات قبرستان چملان در محلّة دروازه نو، از مقابر قبل از عهد صفویه است. تکیة منسوب به بابا تا حدود پنجاه سال قبل وجود داشت، و اکنون آن را خانه کرده، و آثار قبر و سنگ آنها از در و دیوار کوچه آشکار است. قبر بابا باقی است.

10- باغ درویش:

اشاره

در اواسط مرداد ماه چهل و هشت دانشمند محترم آقای عباس بهشتیان که از علاقمندان به آثار باستانی و مؤلف کتاب «گنجینة آثار ملی» می باشند از وجود چنین مقبره ای خبر دادند. ایشان در اثر سعی و کوشش فراوان آن را در اواخر اراضی آهنگران، نرسیده به زمین های شمس آباد یافته، و خود آنجا را دیده بودند.

در روز 5 شنبه 23 مرداد ماه نویسنداه به اتّفاق ایشان، و فاضل گرامی جناب آقای محمد قائمی معلّم دانشگاه اصفهان، و خطیب ارجمندی آقای آقا محمد شیرازی نجل جلیل عالم زاهد مرحوم حاج میرزا علی آقا واعظ شیرازی جهت دیدار مقبره، و اطلاع از مدفونین به آنجا رفته و از نزدیک قبور مشاهده گردید.

ص: 12

محلّ باغ که به باغ درویش معروف است و متصل به باغ سیّد می باشد در حدود پنج جریب وسعت دارد، در قسمت غربی آن، آثار بقعة خرابه ای است که حدود یک متر از سطح باغ ارتفاع دارد.

در حال کنونی پنج سنگ قبر در آنجا به نظر می رسد، سنگها مرمر، و هر یک دارای حدود 180 سانتی متر طول، و 50 سانتی متر عرض، و 40 سانتی متر ارتفاع می باشد. روی سنگ ها آیة شریفة: (کلّ نفس ذائقة الموت) و اطراف آن صلوات کبیره، حجاری شده و در دور آن (کمربند) بر یکی از قبور، آیة الکرسی با خطّ ثلث بسیار زیبا نوشته شده است، و بر دیگری اشعاری منقور است.

این قبور مربوط به اوایل قرن دهم هجری، و مقبره ظاهراً مربوط به یکی از بزرگان و رؤسای اصفهان می باشد، و به طوری که اهل محل تعریف می نمودند قبر صاحب بقعه به نام «محمّد عرفه» کمی بلندتر بوده و سنگ مرمر آن فعلاً از بین رفته است.

و در این مقبره و اطراف آن قبور دیگری نیز وجود داشته است که به مرور زمان در اثر خرابی بقعه و تصرّفات بی مورد مالکین و زارعین از بین رفته است، و چنین به نظر می رسد که در این حدود، قبرستان وسیعی وجود داشته، و به گمان نویسنده، گورستان قریة طهران (1)

که در این زمان آن تیران

ص: 13


1- قریه طهران که آن را تیران گویند از قراء قدیمی اصفهان است و از منسوبین بدانجا است: 1- ابوالحسن علی بن مطیار متوفی در 303 از روات و محدّثین. 2- ابو جعفر محمد بن محمد بن صخر بن سدوس تیمی متوفّی در 268 از روات و محدّثین.

می نامند (مورنان تیران - آهنگران - خابجون - شمس آباد اسامی مزارع و قراء این حدود است) در اینجا بوده است، و هنوز کم و بیش آثار قبرستان باقی است، روی برخی از پل ها سنگ قبر انداخته اند!

مدفونین در این مقبره و عبارت سنگ آنها بدین قرار است:

سنگ اول:

وفات جناب دولت مآب سعادت اکتساب، سلالة الرؤساء العظام الکرام امیر... عالی جناب ریاست مآب رکن الدین مسعود... فی تاریخ سابع عشر شهر ذی حجّة الحرام من سنة ستّ و عشرین و تسعمائه غفر الله له و لو الدیه.

سنگ دوّم:

وفات علیا جناب مغفرت مآب، خاتون معظمّة حسیبة نشیبه مخدره المسماة بی بی جهان بنت عالی جناب ریاست دستگاه رئیس زینا الدین علی بن عالی جناب مرحمت مآب رئیس ظهیر الدین امیر ابراهیم رنانیه فی ثانی عشر شهر رمضان المبارک سنه اثنی عشر و تسعمائة.

سنگ سوّم:

فی تاریخ یوم الخمیس ثانی عشرین شهر رجب المرجّب سنة خمس و سبعین و تسعمائة علیا جناب عصمت مآب عفّت دستگاه خاتون معظمّه المکرّمه المسماة ... (1) بنت عالیجناب مرحومی مغفوری افتخار الاکابر العظام شاه جلال الدین طهرانی نداء ارجعی الی ربّک راضیة مرضیّة اجابت فرمود، طاب ثراها و جعل الجنة مأواها.

دو سنگ قبر دیگر خوانده نشد. فعلاً به همین اندازه یاد آوری از این مقبره و گورستان کفایت می شود.

ص: 14


1- قسمت های نقطه گذاری شده خوانده نشسد و رسم الخطّ رکن الدین و زین الدین مانند سنگ نقل گردید.

فایده: محقّق و متتبّع ارجمند آقای بهشتیان در اثر تتبّع و تحقیق پی به مقبرة دیگری در نزدیکی رباط برده اند که منسوب است به باقر خان خوراسگانی، و به طوری که در روز 48/5/23 از اهالی قریة آهنگران و تیران تحقیق شد، همگی وجود آن را تأیید نمودند، لکن تاکنون محل از نزدیک دیده نشده است، و چگونگی مقبره و احتمالاً قبور آنجا معلوم نیست.

آقا باقر خوراسگانی پس از مرگ کریم خان زند که علی مراد خان زند اصفهان را گرفت وی را لقب خانی داده، و نیابت حکومت اصفهان داد، وی تا 1199 حاکم مقتدر اصفهان بود، و چون علی مراد خان زند در دوّم ربیع الثانی 1199 در قریة مورچه خورت درگذشت و نعش او را به اصفهان آوردند، باقر خان (1) تمام اثاثیّة سلطنت و نقدینة او را برداشته، به هوای سلطنت افتاد، و در تالار طویله (محلّ فعلی دبیرستان سعدی) جلوس کرده، و سکّه و خطبه به نام خود زد، و به نام شاه باقر معروف شد، ولی سلطنتش چهار روز و نیم بیشتر طول نکشید که به شرحی که در کتب تاریخ نوشته اند سرداران قشون به طرفداری از جعفر خان زند بر او شوریده، و او را در تالار طویله زخمی کرده، وی فرار کرد و به رویدشت رفته، وی را گرفته به اصفهان آوردند، سپس به دست آقا محمّد خان از زندان نجات یافته، و مجدداً حکومت اصفهان را یافت، بالاخره در 1199 (بنا به نوشتة جابری در تاریخ اصفهان و ری) و یا در 21 محرّم 1201 بدست جعفر خان زند کشته شد. این قبرستان هم به سرنوشت کلّیة مقابر اصفهان دچار گردید.

ص: 15


1- شرح حال رجال ایران: 177:1، تاریخ اصفهان و ری، ناسخ التواریخ قاجاریّه.

چشمة باقر خان در محلّة پا قلعة و حمام خان در خوراسگان (1) منسوب به او می باشد.

11- تخت فولاد:

که همان مزار بابا رکن الدین است، و اکنون قبرستان منحصر به فرد اصفهان می باشد.

12- مقبرة جنب تکیة ظلمات:

در نزدیکی چهار راه کرمانی.

13- جعفریّه:

مقابل امام زاده اسماعیل، در کنار غربی خیابان هاتف، از آثار باستانی اصفهان.

14- مقبرة سیّد حجةّ الاسلام:

جنب مسجد سیّد (از آثار صاحب مقبره) از مقابر مورد توجّه و عنایت است که مردم جهت زیارت از اطراف شهر بدانجا می روند، و الحق شایسته است که به وسیلة او از خداوند حاجت بطلبند.

15- مقبرة میر سیّد حسن مدرّس:

جنب مسجد رحیم خان.

16- مقبرة خواجه میر حسن:

مقابل مسجد مصری، از مقابر قرن نهم هجری.

17- مقبرة خواجه نظام الملک طوسی:

واقع در محلّة دار البطّیخ احمد آباد اصفهان.

18- مقبرة درب امام:

از متفرّعات قبرستان چملان، دارای صحن های

ص: 16


1- خوراسگان از قرای اصفهان، مرکز بلوک جی می باشد، و از منسوبین بدانجا است: 1- ابو جعفر احمد شهدل بن مفضّل حنظلی 2- ابوالحسن علی بن محمّد بن عبدالله، هر دو از روات و محدّثین (اخبار اصفهان) (م).

متعدّد و بارگاه. از آثار باستانی اصفهان، و از امام زادگان معتبر و صحیح النسب می باشد که در جلالت قدر و عظمت شأن او عموم موّرخین متفقند.

19- امام زاده دو قلی:

در کنار خیابان شاه عباس در محلّة خواجو، از مقابر عهد صفوی.

20- امام زاده شاه زید:

در اراضی بافجون، در قسمت شرقی خیابان بزرگمهر. از مقابر قدیمی اصفهان که تاکنون قسمت کمی از آن باقی است. (1)

21- مقبرة سادات:

جنب مسجد حکیم، در محلّة جورجیر. در قسمت چپ درب منسوب به صاحب بن عبّاد قرار دارد. ظاهراً اصل مقبره مربوط به قبل از عهد صفویّه است.

22- مقبرة ستّی فاطمه:

در قسمت شمالی محلّة چهارسو شیرازی ها، از مقابر معظمه و قدیمی اصفهان، و در عهد سلاطین آق قوینلو و بالاخص در عهد صفویّه خیلی معتبر بوده، و ساختمان بیمارستان صد تختخوابی و پرورشگاه در قسمتی از اراضی آن واقع گردیده است.

23- مقبرة سه تنان:

جنب مسجد آقا نور، در محلّة باب الدشت (2) که اکنون آنجا را دردشت گویند.

ص: 17


1- آن هم از بین رفت، فقط امام زاده باقی مانده است (م).
2- باب دشت از محلات قدیمی اصفهان است، و از منسوبین بدانجاست: ابو عبدالله محمّد بن یعقوب بن مهران بن انس، متوفّی پس از سال دویست، از محدثین و روات، پدر ابوبکر احمد، متوفّی در 304، و عبدالله بن محمد، از محدّثین (اخبار اصفهان) (م).

24- مقبرة امام زاده شوری:

«عبدالله» واقع در محلّة دردشت.

25- مقبرة صاحب بن عبّاد:

و مقبرة منسوب به «سر شاهرضا»، و بقعه و تکیة حافظ ابوالقاسم طبرانی که فعلاً به صورت حسینیّه در آمده، در محلّة طوقچی. (1) این محلة در قدیم به «دریه» یا «باب دریه» شهرت داشته است.

26- قبرستان طوقچی:

از گورستان های بسیار بزرگ و قدیمی اصفهان، و متعلّق به حنفیان بوده، چنان که قبرستان شاه میر حمزه متعلّق به شافعیان بوده است.

مصلاّی قدیم اصفهان در عهد سلاجقه، در مجاورت این قبرستان قرار داشته، و محلّ فعلی مسجد صاحب الزمان (عجل الله تعالی فرجه) و منارة معروف به منارة باغ قوشخانه در محلّ مصلی قرار دارد که بعداً به صورت مسجد بابا سوخته (قبا سوخته) و یا ابو سعید بهادر خان در آمده، و در زمان قدرت آقایان مسجد شاهی خراب شده، و در سال های اخیر به همّت اهالی محل مجدّداً ساختمان شد.

ساختمان دبستان و دبیرستان هاتف، و درمانگاه و استخر و کشتارگاه در قسمتی از این قبرستان ایجاد گردیده، و از آن همه قبور بزرگان فقط مقبرة امام زاده ابراهیم (منسوب به حضرت موسی بن جعفر علیه السلام) و بقعة علی بن سهل، صوفی و عارف مشهور باقی مانده است.

فوت علی بن سهل را مؤلّف طرایق الحقایق بنا به نقل از تاریخ گزیده سال 280، و مؤلّف «اخبار اصفهان» سال 307 می نویسد.

ص: 18


1- و از مدفونین در آنجاست: صالح بن احمد بن حنبل، قاضی اصفهان، متوفّی به سال 265 هجری، از روات و محدّثین (اخبار اصفهان) (م).

27- مقبرة شاه سیّد علی:

در محلّة خواجوی قدیم، از مقابر عهد صفوی و قبل از آن. در اوایل قرن 14 به صورت باغ و املاک مزروعی در آمده، و در سال های اخیر به صورت خانه گردید. دبستان شیخ بهائی در قسمتی از باقی ماندة این قبرستان ساختمان شده است.

28- مقبرة جنب مسجد قطبیّه

در خیابان شاه.

29- مقبرة حاجی کلباسی:

جنب مسجد حکیم، دارای بقعه و تکیه از مقابر عهد قاجاریّه. مقرنس کاری های داخل بقعه از آثار هنری اصفهان به شمار می رود.

30- مقبرة مجلسی:

معروف به سر قبر آخوند، جنب مسجد جامع، از بقاع متبرّکه و مورد نظر مردم اصفهان می باشد، که از محلاّت مختلفة شهر و دعات جهت زیارت، در تمام ایام هفته، و بالاخص شبهای جمعه بدانجا می روند، و رونقی به سزا دارد، و دارای بقعه و بارگاه و صحن می باشد، و مربوط به زمان صفویّه است.

31- مقبرة امام زاده موسی:

در اوّل جوزدان، کنار خیابان دروازه طهران.

32- قبرستان شاه میر حمزه:

در قسمت شرقی خیابان سروش، از گورستان های وسیع مربوط به عهد سلاجقه و پس از آن، و در زمان صفویّه اهمّیت شایانی داشته است.

در سال های اخیر، مردم آنجا را تسطیح نموده، در اوّل به صورت ملک مزروعی، و حالیه به صورت خانه و مغازه شده، و ساختمان دانش سرای کشاورزی در قسمتی از این گورستان ایجاد شده است.

ص: 19

از ساختمان امام زاده، در این اواخر به همّت مردم متدیّن و نظارت ادارة اوقاف تعمیران کلی به عمل آمد.

33- هارون ولایت:

در محلة میدان کهنه (میدان عتیق، در برابر میدان شاه که آن را میدان جدید می گفته اند) از مقابر بسیار قدیمی اصفهان می باشد که در عهد صفویّه رونقی داشته، و ساختمان امام زاده از آثار باستانی اصفهان به شمار می رود.

برخی از مقابر خصوصی:

اشاره

غیر از آنچه به طور کلّی از گورستان های اصفهان نام برده شد، در این شهر مقابر خصوصی زیادی وجود داشته که آثار برخی از آنها کم و بیش هنوز ظاهر است.

نام برخی از آنها بدین قرار است:

1- مقبرة خواجه اعلم:

در جنب مسجد خواجه اعلم در خیابان هاتف. اصل مقبره در خیابان واقع گردید، منارة آن نیز در خیابان خراب شد.

2- مقبرة بابا شیر:

در محلّة حسن آباد.

3- مقبرة بابا عبدالله:

در محلّة باب الدشت، مقابل مدرسة میرزا تقی دولت آبادی که در سال های اخیر شخصی به نام شیخ حسن چوب شکن آن جا را تصرّف نموده و اکنون ورّاث در آنجا ساکنند. (1)

4- باغ نقش جهان:

مطابق نقل برخی از فضلا و نویسندگان اصفهان، این باغ مقبرة خصوصی شاهزادگان سلجوقی بوده، و در زمان شاه اسماعیل تغییر

ص: 20


1- اخیراً به همّت برخی از فضلای اصفهان مدرسه از تصرّف ورثه خارج و در دست تعمیر است. (م).

وضع یافته، و در آن عماراتی شاهانه ایجاد گشته، و سپس به صورت میدان در آمده است.

5- مقبرة پیر پاره دوز:

در کوچة جوباره.

6- مقبرة پیر پرنده:

در کوچة نمکی در یکی از خانه های مقابل مسجد.

7- منقبرة جلالیّه (جلال الدین محمّد طبیب):

جنب مدرسة جلالیّه در محلّة احمد آباد.

8- مقبرة میرزا جعفر شیخ الاسلام:

در قبرستان کوچکی در قسمت جنوبی مسجد حکیم، در قسمت برف انداز پشت گنبد.

9- مقبرة حسن پاشا:

در جنب چهار سو نقّاشی، تا حدود هشتاد سال قبل آثار آن باقی بوده است. «تاریخ اصفهان».

10- مقبرة مسجد خواجه:

در بازار میدان میر (اوّل بازار غاز).

اخیراً در موقع احداث خیابان [ولیّ عصر (ع)] قسمتی از این مسجد جزو خیابان شد، و مقبره نیز به دستور امام جماعت مسجد از بین رفت.

در نشریة سازمان اوقاف اصفهان (:140) می نویسد: در نظر است قبر خواجه مرمر شود.

مراد از خواجه، مولا تاجا پدر فاضل هندی است.

11- سه موافق (سمافق):

در محلّة جوباره (1) نزدیک تکیة حاج میرزا داود. ظاهراً در این حدود، قبرستان کوچکی بوده که به مرور زمان از بین رفته، و

ص: 21


1- محلّة جوباره از محلات قدیمی اصفهان می باشد، و ظاهراً قسمتی از یهودیّه بوده، و باغ عبدالله یکی از کوی های آنجا بوده است، و ابو عبدالله محمّد بن سعید بن اسحق قطّان از محدّثین در آنجا سکونت می نموده است. اخبار اصفهان (374:2) (م).

برخی از قبور در خانه های آن حدود هنوز باقی است.

12- مقبره در داخل کوچة شله رنگ کن ها:

در قسمت شرقی خیابان چهار باغ پایین، از متفرّعات محلّة درکوشک. ظاهراً قبر بابا حسن باشد.

13- مقبرة صائب:

شاعر معروف، در قسمت جنوبی مادی نیاصرم، معروف به باغ تکیه، در کنار خیابان صائب که در سال های اخیر به وسیلة انجمن آثار ملّی ساختمان گردید.

14- مقبرة سیّد احمد نوربخش:

در محلّة در کوشک، کوچة باغ حرم.

15- مقبرة مسجد محلّه نو:

معروف به مسجد فشارکی. در قسمت غربی چهلستون مسجد قبری است مربوط به قبل از صفویّه.

16- مقبرة مسجد رضوان:

معروف به مسجد کرمانی، جنب شترگلو، نزدیک دروازه اشرف. مربوط به علاّمه آخوند ملاّ محمّد حسین کرمانی، بانی مسجد.

17- مقبرة کمال الدین اسماعیل:

شاعر معروف، در محلّة جوباره که سال هاست انجمن آثار ملی وعدة ساختمان آن را داده، لکن تاکنون اقدامی نشده است. [این مقبره اکنون بازسازی و تعمیر شده است.]

غیر از مقابری که ذکر شد چندین مقبرة دیگر نیز وجود دارد که چون مدفونین در آنجا از علما و شعرا نبوده اند از آن ذکر نشد، مانند مقبرة سلطان بخت آقا در محلّة پامنار دردشت، و مقبره نوّاب محمّد شفیع میرزا در کوچه حیدر میرزا جنب مسجد علی، و مقبرة حاج میرزا صادق در مسجد خواجو، و مقبرة حاج ملک التجّار در انگورستان ملک در پاقلعه؛ و غیره.

ص: 22

یادآوری:

اشاره

در قرا و قصبات اصفهان نیز گورستان های قدیمی یافت می شود که برخی از آنها قابل ذکر می باشد:

1- قبرستان قریة آزادان:

از دهات بسیار قدیمی، محلّ دفن ابو عبدالرحمان قتیبه بن مهران آزادانی، شاگرد و راوی از کسائی.

2- قبرستان قریة زهران:

و در آنجاست قبر ابودردا که از اصحابه بوده، و در زمان معاویه به اصفهان آمده، و در این شهر مرده است (تاریخ نائین: 294) و از منسوبین بدانجاست ابی الربیع زهرانی، از محدّثین و روات در قرن سوم هجری.

3- قبرستان قریة شهرستان:

که آن را در کتب قدیم، مدینه، و منسوب بدانجا را مدینی می نویسند، و در کتاب «اخبار اصفهان» و دیگر کتب، زیاد از آنجا نامبرده شده است.

4- قبرستان یهودیّه:

در کتب تاریخ و رجال به خصوص در قرون اوّلیّه از آنجا نامبرده شده است.

5- قبرستان کرّان:

(کرّان از محلاّت قدیمی اصفهان بوده) در قسمت شرقی احمد آباد، در قرون اوّلیة اسلام دارای اهمیت زیاد بوده، و عدّة کثیری از روات و محدّثین از آنجا برخاسته اند:

1- ابو علی احمد بن محمّد بن عاصم، متوفّی در روز جمعه سال 339 از محدّثین و روات.

2- ادیب ابوالحسن احمد بن محمّد بن موسی بن بحر.

3- ابو حامد احمد بن حسین بن علی سمسار ساکن (سکة الماجشون) کوچه ماجشون در کرّان، از محدّثین بزرگ، و جمعی کثیر دیگر. (اخبار اصفهان)

ص: 23

یادآوری و توجّه:

اساس پیشرفت جوامع بشری فقط و فقط مربوط به دانستن امور پیشرفت و ترقّی دیگران، و بررسی راههای وصول به مقصود است، آن هم از راه به کار بردن تجارب دیگران حاصل می شود، و اطلاّع و راه دانستن آن از مطالعه در آثار و احوال بزرگان به دست می آید. و بدیهی است که پی بردن به مقام علمی و اجتماعی بزرگان هر مرز و بوم، و آشنا شدن به نام و آثار آنان، در انسان حسّ غرور و افتخار ایجاد می کند، به این که از شهر و دیاری است که این همه بزرگان علمی و اجتماعی داشته است.

مطالعة شرح حال بزرگان و سیر در اخلاق و عادات آنها همچنان است که انسان را به مجلس آنان برده و در حضورشان می نشاند، از رفتار و گفتارشان پند و عبرت آموخته، و مطالب را مستقیماً از زبان آنان می آموزدذ، و بدین وسیله راه و رسم زندگی را آن چنان که باید یاد می گیرد، یأس و ناامیدی در او می میرد، و به جای آن امید به زندگی، امید به آیندة درخشان، امید به همه چیز ایجاد می شود.

تذکّر 1- با تمام دقتی که در ترتیب کتاب شده است ممکن است نام دانشمندی معروف که نسبت به مذکورین در کتاب شایستگی بیشتری داشته باشد از قلم افتاده باشد. این عدم نامبردن از جهت سهو و نسیانی است که لازمة انسان می باشد، و در آن نظری خاص نبوده است، و بدین وسیله از تمام کسانی که به این سهو و خطا واقف می شوند پوزش می طلبد.

تذکر 2- کلیّة تاریخ هایی که در این کتاب ذکر شده قمری هجری است، مگر آنچه قید شده است، خورشیدی.

ص: 24

خاتمه - در خاتمة این پیشگفتار فرض ذمّة خود می داند که کلیّة کسانی که در چاپ و انتشار این اثر خدمتی انجام داده اند سپاسگزاری نماید، به خصوص از جناب آقای مسیح ثقفی که تمام سرمایة مادّی خود را در راه نشر و اشاعة علم و دانش بکار برده، و الحق در این راه از دقیقه ای فرو گذاری نمی نماید، و بر طالبان علم و دانش لازم است که از مساعی ایشان قدر دانی نمایند.

ضمناً از کارکنان چاپخانة ربّانی، به ویژه آقای حاج آقا حسن ربانی که در چاپ کتاب منتهای حسن سلیقة خود را به کار برده، و حتّی المقدور سعی نموده اند کتاب بی غلط و زیبا چاپ شود نیز تشکّر نموده، و توفیق همگی را در راه ترویج علم و کتاب از خداوند متعال خواستارم.

سیّد مصلح الدّین مهدوی

ص: 25

ص: 26

بسم الله الرّحمن الرّحیم

آباده ای

آباده ای(1)

عالم فاضل محقّق حاج محمّد جعفر بن محمّد صفی صغادی آباده ای از مشاهیر مجتهدین، جامع معقول و منقول، و در بیشتر از علوم صاحب نظر بوده، و در زهد و تقوی معروف خاص و عام، و مورد وثوق و احترام کلیّة طبقات بوده، از مبرّزین شاگردان و مخصوصین حاج سیّد محمّد باقر حجّة الاسلام بوده، و در خدمت آقا سید محمّد مجاهد کربلائی و حاجی محمد ابراهیم کلباسی و دیگران نیز تلمّذ فرموده، (2) و در کلیّة کتب رجال و تراجم نام او با احترام و تجلیل یاد شده.

ص: 27


1- آباده یکی از شهرستان های شش گانة استان هفتم است. بنای آن به دست طوایف گرجه ای و هرندی اصفهان بوده، و به امر کریم خان زند معمور، و به نام آباده مشهور شده، فاصلة آن تا شیراز 280 کیلومتر، و تا اصفهان 204 کیلومتر است. جمعیتش 8264، زبان اهالی فارسی و مذهبشان شیعة اثنی عشری است. (دانشمندان فارس 86:2) (م).
2- به نوشتة مرحوم همایی از جملة اساتید حکمت و کلام حاجی آباده ای مرحوم ملاّ اسماعیل واحد العین محشّی شوارق است. نزد میر سیّد رضی لاریجانی مازندرانی در معقول نیز تلمّذ کرده بود، و مخصوصاً شرح فصوص و سایر قسمت های اشراقی و عرفانی را نزد همین میر سیّد رضی تحصیل کرده، و خود او در خلوت هم این کتاب را برای خواص تدریس می فرمود. تاریخ اصفهان: 297.

مؤلّف قصص العلماء دربارة او گوید: در هر علمی کتابی مختصر در حفظ داشت. (1)

در اصفهان مدرس و امام جماعت مسجدی به نام خود بود. (این مسجد از آثار نفیس و جالب فن بنائی در قرن سیزدهم هجری است (2)

در مرافعات و فصل خصومات بسیار زیرک و دانا بوده، و مزاح های شیرین، و خوش طبعی های زیادی از او نقل می کنند.

مشارالیه در شب شنبه 19 رمضان المبارک سال 1280 در اصفهان وفات یافته، در اوّل تخت فولاد مدفون گردیده، و مرحوم رکن الملک جهت او تکیه ای بنا نموده که به نام ایشان مشهور است، و قبر در وسط بقعه قرار دارد.

سال وفاتش را پرتو شاعر گوید: (3)

حیف از حاجی محمّد جعفر آنک *** گمرهان را سوی حق بردی به ره

سال تاریخش ز پرتو شد سؤال *** گفت: اللهم نوّر مضجعه

ص: 28


1- مانند الفیّه در نحو، زبده در اصول، قانونچه در طب، مختصر تلخیص در فصاحت تهذیب در منطق، تجرید در کلام، مختصر نافع در فقه. ر.ک: قصص العلماء: 135.
2- کسانی که خواسته باشند از خصوصیات این مسجد اطلاّعی بدست آورند به صفحة 789 کتاب نفیس گنجینة آثار تاریخی اصفهان مراجعه نمایند. (م).
3- اشعاری که مرحوم میرزا علی رضا پرتو اصفهانی معروف به میرزا آقا جان در رثای حاجی سروده است را استاد معظّم سیّد محمّد علی روضاتی به نقل از «بیاض اشعار مرحوم معلّم» در تعلیقات پربارشان بر مکارم الآثار نقل نموده است. ر.ک: مکارم الآثار 7: 2319.

صاحب عنوان کتب عدیده در فقه و اصول تألیف نموده که از آن جمله است:

1- تعلیقه بر تلخیص الاقوال 2- رساله حمّامیّه، در محلّ نزاع حمّام شیخ بهایی 3- رسالة عملیّه 4- سؤال و جواب 5- شرح بر تجرید الکلام خواجه نصیر الدین طوسی 6- شرح بر دروس * فقه جعفری (1) 7- مرایا، در اصول 8- نقود المسائل الجعفریّة، در فقه استدلالی که ملمّع است (یعنی فارسی و عربی با هم است) 9- وجیزه در تلخیص کتاب تحفه الابرار تألیف استادش حجّة الاسلام شفتی، و غیره.

در کتاب روضات الجنّات که در حیات صاحب عنوان تألیف شده وی را به (مفتی در اصفهان) معرّفی می کند. (2)

مؤلّف تاریخ اصفهان و ری دربارة او گوید: (: 291): مرحوم حاجی آباده ای از اصحاب خاصّ مرحوم سید بزرگ بود، و در سفر حج که علمای عامّه خواسته بودند با سید مباحثه و اجتماع نمایند و مسائلی را انتخاب نموده که مشکل باشد، حاجی آباده ای خود را به شکل آشپزی در آورده، وقتی علما بیان سؤال نموده بودند، سیّد فرموده بود: جعفر آشپز بیا این مسائل را جواب بگو _ کنایه از آن که این قبیل مسائل آن قدر ساده و روشن است که آشپز من نیز به جواب آن قادر می باشد _ حاجی با زنجیر آویزان و کارد مطبخی که به کمر زده آمد نشست، و همة آنها را مجاب به فتوای ائمّة خودشان ساخت.

مرحوم حاجی آباده ای دو پسر داشت:

ص: 29


1- این کتاب همان سؤال و جواب است که در دو جلد نگاشته شده است. ر.ک: فهرست مجلس 571:37
2- روضات الجنّات: 210:2.

یکی: آقا عبدالجواد که به جای پدر پس از فوت او در مسجد ایشان امامت می نموده، و فاضل بوده، و پس از سال 1310 در سفر عتبات در کربلا وفات یافته.

و دیگری: آقا اعطاء الله که عالم و فاضل و زاهد و متّقی و وارسته، و ساکن نجف اشرف گشته، و در طاعون نجف وفات یافته، هر دو برادر در وادی السلام مدفون شده اند.

آتش

اشاره

میرزا حسن فرزند حاج میرزا آقا ابن محمّد طاهر بروجنی شاعر فاضل، و ادیب کامل، مردی خلیق و مهربان و نیک سرشت و خوش طینت بوده، در اوایل عمر به شغل زنجیره بافی اشتغال داشته، و در صنعت گل دوزی و یراق از اساتید فن به شمار می رفته، سپس تغییر شغل داده و به تجارت مشغول گردیده، و تا آخر عمر بدین شغل اشتغال داشته.

در اوایل شاعری «بینوا» تلخّص می نمود، و بعداً آن را به «آتش» مبدّل ساخت، چنان که خود گوید:

چنان تخلّص آتش بسوخت جان مرا *** که هیچ نام و نشانی ز بینوا نگذاشت

در عموم انجمن های ادبی گه در عصر او در اصفهان تشکیل می شد شرکت داشت، و به خصوص در انجمن شیدا و ادیب فرهمند از اساتید و صاحب نظران به شمار می رفت.

ص: 30

بیشتر اشعارش غزل است و به انواع دیگر شعر توجّهی نداشته، و در سبک شاعری پیرو صائب اصفهانی (که به غلط او را صائب تبریزی گویند) و کلیم کاشانی است، یعنی به سبک هندی (سبک اصفهانی) شعر می گوید.

آتش در حدود سال 1284 متولّد، در 21 رجب سال 1349 در اصفهان وفات یافته، در یکی از اطاق های تکیة فاضل سراب در اوّل تخت فولاد مدفون گردید.

عموم شعرای اصفهان برای او مرثیه و مادّه تاریخ گفته اند، از آن جمله:

حاج آقا حسام الدین دولت آبادی گوید:

طبع حسامت پی تاریخ گفت *** آتش ما سرد شدی زود بود

آقا میرزا عبدالکریم بصیر گوید:

آه کز باد اجل خاموش شد *** آتش آن شاهنشه ملک سخن

زان میان گفتا به تاریخش بصیر *** آتشی دیگر ندارد انجمن

دیوان اشعارش دو مرتبه به طبع رسیده؛ از اشعار اوست:

آن پری را مگر از جوهر جان ساخته اند *** که چو جان از نظر خلق نهان ساخته اند

بوسه ای ده که شود قوت دل و قوّت روح *** ای که از لعل تو یاقوت روان ساخته اند

دیگر از سیب سخن با من سر گشته مگوی *** که زنخدان تو را بهتر از آن ساخته اند

ص: 31

سعنه بر تخت جسم و افسر دارا زده اند *** این گدایان که به کوی تو مکان ساخته اند

بندة مغ بچگانم که به یک جرعة می *** فارغم از غم و اندوه جهان ساخته اند

ساکنان در میخانه سبک روحانند *** کز دو عالم به یکی رطل گران ساخته اند

از زنخدان تو، رنج دل ما به نشود *** زان که این سیب نصیب دگران ساخته اند

آتشا بخت جوان داری و اقبال بلند *** که تو را خاک ره پیر مغان ساخته اند

آتشی

شهرت عدّه ای از دانشمندان شیراز است که در کتاب فارسنامه به نام برخی از آنها اشاره شده است، از آن جمله است:

1- آقا محمّد کاظم مجتهد آتشی (1289-1208 ه_.ق)

2- حاج ملاّ عبّاس آتشی.

3- حاج ملاّ عبدالله آتشی (1299-1248 ه_.ق)

4- در جلد اوّل کتاب دانشمندان و سخن سرایان فارس (: 2) به نام شاعری به تخلّص «آتشی» اشاره شده است که از شعرای قرن نهم هجری بوده.

در مجالس النفایس: (: 388) گوید: مولانا آتشی، شیرازی است و نانوایی می کرد، و شعر او نیکوست.

ص: 32

محمّد باقر آتشی شیرازی

صاحب عنوان: محمّد باقر شریف آتشی شیرازی نام داشته، از خطّاطین مشهور اصفهان در قرن سیزدهم هجری است که در برخی از مساجد این شهر من جمله: مسجد قریة گز، و مسجد سیّد، و مسجد شاه، از سال 1251 تا 1261 کتیبه هایی به خطّ ثلث زیبا از او باقی است، و سنگ برخی از قبور تخت فولاد نیز به خطّ مشارالیه می باشد.

کتیبة مسجد رکن الملک در تخت فولاد، و کتیبة مسجد رحیم خان، از کتیبة مسجد سیّد گرده برداری شده است، که سال آن 1304 و 1311 می باشد که سال بنا و نصب کاشی می باشد.

چنان که در برخی از کتیبه های مسجد سیّد نیز دو تاریخ دارد، یکی تاریخ نوشتن کتیبه، و دیگری تاریخ نصب کاشی.

سال فوت و مدفن و دیگر گزارش زندگی او فعلاً بر نگارنده مجهول است.

آخوند

اشاره

در کتاب مکارم الآثار (29:1) به نقل از حبیب السیر گوید: آخوند ظاهراً واو آن معدوله، و الف بعد از آن مکتوبة غیر ملفوظه باشد که این ایام غیر مکتوبه نیز شده است، و به صورت آخوند نوشته، و به واو معروف تلفّظ می شود، و خود واضح است که این کلمه مشتق از خواندن فارسی، و ظاهراً به صرف نظر از الف ممدوده در اوّل، صیغة مفرد مغایب از فعل ماضی باشد (سوّم شخص مفرد ماضی مطلق) و مقصود، استاد درس است که بر شاگردان چیزی را خوانده باشد.

ص: 33

و در مقتبس الاثر (8:2) گوید: آخوند _ بالمدّ و ضمّ الخاء _ فارسیّة قد یستعمل فی عصرنا المتأخرین علی اهل العلم الذین کانوا فی العجم. الظاهر مرکبة من آقا و خواند به معنی خداوند، ای الصاحب و الرئیس.

و در فرهنگ آموزگار گوید: آخوند (صفت حقیقی) دانا _ ملاّ، و کسی که دانش های دین را بیاموزد.

تذکّر: در برخی از کتب، کلمة آخوند را بدون واو یعنی به صورت (آخند) نوشته اند.

در ریحانة الادب (15:1) گوید: این کلمه در اصطلاح متأخّرین علمای معقول، در صورت اطلاق، عبارت از ملاّ صدرا شیرازی است؛ و در اصطلاح علمای معقول عصر حاضر ما عبارت از آخوند ملاّ محمّد کاظم خراسانی است. (انتهی)

عدّة کثیری از علما و دانشمندان متأخّر اصفهان به نام آخوند شهرت دارند که از آن جمله است:

آخوند پلی یاپلوی (ملاّ محمّد صادق اردستانی)

آخوند فشارکی (ملاّ محمّد باقر + ملاّ محمد حسین)

آخوند کاشی (ملاّ محمّد کاشانی)

آخوند کرمانی (ملاّ محمّد حسین)

آخوند گزی (ملاّ عبدالکریم)

آخوند مجلسی (ملا محمد باقر + ملاّ محمد تقی)

شرح حال هر یک از نامبردگان در محلّ خود مذکور خواهد شد، ذیلاً مجملی از شرح حال برخی از معروفین بدین لقب مذکور می گردد.

ص: 34

آخوند شفیعا ابرو

محمّد شفیع بن میرزا رفیعا اصفهانی طالقانی معروف به آخوند شفیعا خوش ابرو [و متخلّص به موحّد]، عالم و عارف و محقّق بوده، و در اصفهان سکونت داشته، و در سال 1161 قمری وفات یافته، در قبرستان شاه میر حمزه مدفون گردید. (1)

این قبرستان در سال های اخیر به صورت باغ و خانه، و قسمتی از آن به صورت دانش سرای کشاورزی در آمد.

صاحب عنوان از اجداد مرحوم شیخ عبدالحسین محلاّتی است که بعداً به نام او اشاره خواهد شد. (2)

آخوند کاشی

حکیم عارف بزرگوار، و فیلسوف علی الاطلاق، مرحوم آخوند ملاّ محمّد کاشی، از نوادر اعصار، و در علم و عمل و زهد و تقوی و تدریس حکمت علمی و عملی یگانة روزگار بوده، در کمتر زمانی از ازمنه برای او در بین علما و دانشمندان مثل و مانندی می توان یافت.

در اوایل در مدرسة جدّة کوچک، و در اواخر در مدرسة صدر ساکن بوده؛

ص: 35


1- رجال اصفهان: 216
2- در آتشکدة آذر آمده: نام نامیش: مولانا شفیعا، عالمی است عامل و عارفی است کامل. ... بعد از تحصیل کمالات، از دست مولانا حسین موزه دوز، بادة عرفان چشیده و ریاضت عظیمه کشیده.

حالات غریبه، و حکایات عجیبه از او نقل شده و عموماً به حدّ تواتر رسیده. (1)

مدت هشتاد و چهار سال تقریباً عمر نموده، و در این مدّت مجرّد زیسته، تا سرانجام در روز شنبه 20 شعبان المعظم سال 1333 وفات یافته، در تخت فولاد در جنب لسان الارض مدفون گردید.

و پس از آن مرحوم حاج محمّد ابراهیم ملک التجّار برای او تکیه ای احداث نمود (2) و عدّه ای کثیر از فضلا و دانشمندان و حکما و شعرا و اراتمندانش در آن حوالی مدفون شدند که بعد از این به نام عدّه ای از آنها اشاره خواهد شد.

مادة تاریخ وفاتش را جابری انصاری گوید:

طایری سر برون نمود و بگفت *** زد محمّد علم بقصر بهشت

عبارت لوح قبر آن بزرگوار چنین است:

فقیر الحق اضعف خلق الله آخوند ملاّ محمّد کاشانی.

آخوند کمالا

اشاره

در اواخر قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم دو نفر دانشمند به نام «کمال الدین» در اصفهان سکونت داشته اند:

ص: 36


1- برخی از اساتید او عبارتند از: 1- ملاّ محمّد حسن نطنزی (عبد علی شاه) 2- ملاّ محمّد حسین مجتهد نطنزی 3- ملاّ اسماعیل حکیم در کوشکی 4- آقا محمّد رضا قمشه ای 5- میرزا حسن نوری 6- ملاّ عبدالجواد حکیم 7- آخوند تویسرکانی.
2- رجال اصفهان: 49.

1- میرزا کمال الدین حسین فسوی شیرازی

حزین در تاریخ خود (: 168) و تذکرة خویش (: 123) نامی از او برده و گوید: من در خدمت او تحصیل نمودم، و او در هنگام محاصرة اصفهان به سال 1134 در سنّ کهولت وفات یافت، و کتب زیر را از تألیفاتش نام می برد:

1- حاشیه بر معالم اصول 2- رساله در حلّ شبهات کاتبی قزوینی 3- شواهد مطوّل؛ و غیره.

و از اشعار او نیز چند بیتی نقل می کند که از آنهاست:

بکُش بسوز که عاشق شدن جزاش این است *** کسی که دل به تو ظاهر دهد سزاش این است

حزین گوید: از افاضل شاگردان علاّمی مسیح الانام فسایی بود. کاشف معضلات اوایل، و حلاّل غوامض مسائل بود. در علوم منقوله تتبعّ کامل، و در معقولات قسطی وافر حاصل نمود. (محلّ دفن او معلوم نیست)

2- میرزا کمال الدین محمّد فسایی

ابن معین الدین محمّد فسایی شیرازی معروف به میرزا کمالا.

در روضات الجنّات (: 519) و فارسنامة ناصری و ریحانة الادب (63:6) و دیگری کتب نام او به احترام و تجلیل یاد شده است.

مشارالیه داماد مجلسی اوّل (ملاّ محمد تقی) است، و خود عالمی فقیه، مفّسر، ادیب، و فاضل کامل بوده.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- بیاض کمالی. در الذریعة (: 170) گوید: مجموعة نفیسی است که آن را

ص: 37

به عنوان وصیّت به یکی از اولاد و یا شاگردان و یا یکی از دوستان خود نوشته است. در زمان حیات علاّمه ملاّ محمّد باقر مجلسی تألیف شده. کتاب زیاده بر هزار سطر است، و در ریحانة الادب گوید: بیشتر آن تاریخی و رجالی است.

2- شرح شواهد مطّول 3- شرح قصیده تائیة دعبل خزاعی 4- القیود الوافیه در شرح شافیه در علم صرف. تاریخ اتمام تألیف رمضان 1108.

قبرش را در بقعة مجلسی در جنب مسجد جامع اصفهان می نویسند.

در ریحانة الادب گوید: سال وفات میرزا کمالا به دست نیامد.

در جلد چهارم دانشمندان و سخن سرایان فارس (: 246) گوید: کمالا فدشکویی متوفّی در حدود 1110، و سپس شرح حال مختصری نقل می کند.

در کتاب فهرست کتب خطّی کتابخانه های اصفهان (: 387) نسخه ای از شرح شافیه ابن حاجب تألیف میرزا کمالا معرّفی می شود و در آنجا گوید: تاریخ تألیف 1108، و تاریخ کتابت جمعه 18 ربیع المولود سال 1128، و در کنار نسخه حواشی از مؤلّف نقل شده، بدین صورت: «منه» یا «منه مدّ ظله العالی» و یا «منه زیدت برکاته» و امثالها که همگی حکایت از حیات مؤلّف در سال مرقوم دارد.

در مصفّی المقال (: 377) شیخ محمّد بن محمد زمان کاشی و میرزا ابراهیم قاضی را از شاگردان او معرفی می کند.

در صحن تکیة آقا حسین خوانساری در تخت فولاد سنگ قبری است از دانشمندی به نام آخوند کمالا که این دو سطر شعر بر آن منقور است:

ص: 38

آخوند کمالا که به فضل و به کمال *** مشهور بُد و نداشت مانند و مثال

با عالم قدس رفت و تاریخ آمد *** بادا فردوس جای آخوند کمال

جمادی الاولی سال 1110.

اکنون گوییم: صاحب قبر، دانشمندی است غیر از آن دو نفر، که او نیز در اصفهان ساکن بوده و فعلاً بیشتر از این از حالاتش معلوم نیست. (کمال مخفّف کمال الدین، و الف آخر آن جهت تعظیم و تکریم است)

آذر بیگدلی

حاج لطفعلی بیک فرزند آقا خان بیگدلی: پدرش از اعیان عصر، و حکّام زمان، مورد اعتماد سلاطین صفویّه بوده، و نسب او به بیگدل خان بن ایلدگز بن آغورخان، از نجبای ایل شاملو می رسد.

صاحب عنوان از ادبا و گویندگان و شعرا و نویسندگانی است که در بازگشت سبک ادبی به شیوة متقدّمین با دوستان و معاشرین خود (همچون مشتاق و صباحی و هاتف و رفیق و دیگران) تشکیل انجمنی داده و در این راه رنجها برده تا بالاخره در این راه توفیق حاصل نمود.

صاحب عنوان در اوایل شاعری «واله» و سپس «نکهت» و در آخر تخلّص «آذر» را انتخاب نمود و به همین تخلّص مشهور گردید.

در دستگاه سلاطین افشاریّه و زندیّه مصدر اموری بوده است.

در تاریخ 20 ربیع الثانی سال 1134 متولّد، و در 1195 در اصفهان وفات یافت.

ص: 39

وی مؤلف تذکره ای است در احوال قریب 840 نفر از شعرا و گویندگان زبان فارسی به نام «آتشکده». کتاب او از این نظر که دربارة شعرا نظر انتقادی دارد بر دیگر تذکره ها امتیاز دارد.

کتب زیر از آثار اوست:

1- تذکرة آذر، یا آتشکدة آذر 2- دفتر نه آسمان، در شرح حال شعرای معاصر خودش 3- دیوان اشعار 4- مثنوی یوسف و زلیخا، بر وزن گلشن راز، محتوی 12 هزار بیت.

از اشعار اوست در وصف اصفهان. (از مثنوی یوسف و زلیخا):

بود هر کوچة آن، ازهری به *** ددش از حور، دیوش از پری به

ز عشقش چون زلیخا، مصر شیدا *** هزارش یوسف از هر کوچه پیدا

به جان شرمندة آن خاک فرّخ *** سمرقند و چگل، نوشاد و خلخ

ز آبش گر بخارا تر کند کام *** به خاکش هند را گر دل شود رام

نماند خشگ جوی مولیانش *** شود بی مشگ موی لولیانش

بتان اصفهان خوبان ارمن *** کسی با هم نسنجد، عهده بر من

ص: 40

هوایش معتدل چندان که در وی *** گل اردیبهشتی روید از دی

ز بس گل، کز گل آنجا، آشکار است *** همه فصلش توان گفتن بهار است

بهشت هشت گانه چهار باغش *** به از آواز بلبل بانگ زاغش

ز آب زندگی بخ، زنده رودش *** خضر آورده اسکندر درودش

بدانش به ز نیکان دگر شهر *** در آن کشور دهد طعم شکر، زهر

رود چون دزد آنجا، پاسبان است *** به آن وادی چو گرگ آید، شبان است

هوایش طبع هر کس را ملایم *** نسیمی از بهشت آنجاست دایم

دری از خلد در هر خانه اش باز *** حمام روضه در بامش به پرواز

چند شعر از یک غزل:

نیم ز لطف تو نومید اگر خطایی رفت *** گنه ز بنده و بخشایش از خداوند است

ز آسمان نکنم شکوه گر ز کین کشدم *** چرا که دشمنی او به دوست مانند است

ص: 41

به روز مرگ شنیدم که پیر کنعان گفت *** که دوست دشمن جان است اگر چه فرزند است

اثر ز نالة آذر به جز گرفتاری *** مجو که بلبل از آواز خویش در بند است

قطعه

به شیخ شهر فقیری ز جوع برد پناه *** به این امید که از لطف خواهدش نان داد

هزار مسأله پرسیدش از مسائل و گفت *** اگر جواب نگفتی نخواهمت نان داد

نداشت حال جدل آن فقیر و شیخ غیور *** ببرد آبش و نانش نداد تا جان داد

عجب که با همه دانایی این نمی دانست *** که حق به بنده نه روزی به شرط ایمان داد

من و ملازمت آستان پیر مغان *** که جام می به کف کافر و مسلمان داد

محلّ دفن آذر، در اصفهان، در باغ خود در محلّة عبّاس آباد، در کنار مادی فرشادی قرار داشته، و تا این اواخر به نام تکیة آذر معروف بود، و محلّ آن در ملتقای خیابان آذر فعلی وئ مادی در سمت شمال غربی قرار داشت. (1)

ص: 42


1- در مقدمّة دیوان آذر به نقل از اعقاب او مزاری وی در شهر مقدّس قم در مقبرة خانوادگی بیگدلی ذکر شده است.

آشفته

حسین علی آشفته، شاعر و ادیب، از شعرای انجمن ادبی ابوالفقراء (ملاّ محمّد باقر بن ملاّ محمّد تقمی گزی متوفّی به سال 1286) بوده چنان که در قصیدة انجمنیّه عمّان سامانی بدین ترتیب نام او ذکر شده است:

و آن دگر آشفته کز اشعار نغز دلنشین *** می برد آشفتگی بیرون ز طبع انجمن

صاحب عنوان در سال 1302 وفات یافته، و در لسان الارض مدفون گردیده است.

این دو سطر شعر که مطلع قصیدة عمّان سامانی است را از او می دانند:

به پرده بود جمال جمیل عزّ و جل *** به خویش خواست کند جلوه ای به صبح ازل

چو خواست پرده ز روی جمیل بگشاید *** علی شد آینه، خیر الکلام قلّ و دل

میر آصف قزوینی

فاضل شریف سیّد میر آصف قزوینی، از فضلای قرن دوازداهم هجری است. (1)

ص: 43


1- علاّمة قزوینی در تتمیم امل الآمل دربارة او می نویسد: من علماء السادات و سادات العلماء، و الفضلاء الفائزین بعالی الدرجات ... قرأ فی قزوین و اصبهان... ثمّ عاد من اصبهان الی قزوین... ثمّ عیّن مدرّساً فیها او فی ایروان. و کان تقیّاً زاهداً ورعاً.

مؤلّف الذریعة (226:13) فرماید: در ایّام محاصرة اصفهان (1136 ه_.ق) زنده بوده و نزدیک به همین زمان وفات یافت.

وی را شرحی است بر خطبة همّام، از خطب حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در صفات متقین.

در اعیان الشیعه (8:5) مجملی از شرح حال او [به نقل از تتمیم امل الآمل] مذکور است.

آقا

اشاره

در کتاب مکارم الآثار به نقل از مجلّة الهلال گوید: آغا لفظی است فارسی به معنی رئیس و مهتر و مانند آن، انتهی.

در فرهنگ نامة پارسی گوید: لفظ آغا اصلاً ترکی مغولی، و به غین است، یعنی خواجه و سرور، و بعداً به قاف شداه است.

در اعیان الشیعه (9:5) گوید: آقا _ بالمدّ _ کلمة فارسیّة معناها السیّد. گاهی به غین تلفّظ کنند و به قاف نویسند.

در ریحانة الادب گوید: آقا به ترکی به معنی سید و بزرگ و مولی است، و این کلمه را در لفّظ به غین نقطه دار خوانند، لکن معمولاً با قاف نویسند.

و در مقتبس الاثر گوید: آقا _ بالمّد و القاف _ کلمة ترکیّة بمعنی الرئیس و الکبیر، یطلق علی الذکر، و قد یجییء بالغین بدل القاف، فیطلق علی الانثی.

و در فرهنگ آموزگار گوید: آقا (اسم) عنوان مردان است، و اوّل اسم نشانة بزرگی، و آخر اسم نشانة کوچکی است.

ص: 44

آنچه از مجموعة مطالب بالا بر می آید آن که: آقا و آغا لفظ ترکی مغولی است، به معنی سیّد و بزرگ، و املای صحیح آن در ترکی به غین، و در فارسی به قاف است جهت مردان، و برای زنان به غین نویسند؛ و در اول و آخر اسم اضافه شود، و در هر دو حالت برای احترام و بزرگداشت است، و در اوّل اسم مختص به سادات و اهل علم است، و در آخر اسامی غیر سید و غیر اهل علم اضافه می کنند.

این کلمه از قرن دهم به بعد در ایران رواج یافته، و از آن تاریخ تاکنون عدّه ای از بزرگان را گاهی مستقلاً آقا گفته اند، و زمانی با قید، مانند: آقا نجفی و غیره.

این اسم در اصطلاح تذکره نویسان در این اواخر، منصرف است به آقا باقر بهبهانی که او را آقا گویند.

آقا محمد باقر بهبهانی

مولی محمد باقر بن محمد اکمل اصفهانی، نسب او چنان که در اکثر کتب من جمله مکارم الآثار (232:1) مذکور است به شیخ مفید می پیوندد.

صاحب عنوان در سال 1117 یا 1118 در اصفهان متولّد گردیده، و در این شهر نزد پدر و دیگران تحصیل نموده، سپس به بهبهان مهاجرت نموده و بدین جهت به بهبهانی شهرت یافته است؛ و در اثر ترویجات و تحقیقاتی که از ایشان در علوم بالاخص علم اصول شده وی را مؤسّس بهبهانی لقب دادند، او را بهبهانی و استاد اکبر و استاد کلّ می خوانند، و به مناسبت ترویجات او در دین «مجدّد مذهب شیعه در سدة دوازدهم» دانسته اند.

ص: 45

وی را تألیفات عدیده است، از آن جمله است: 1- اجوبة المسائل 2- تحفه الحسینیة به عربی 3- تحفة الحسینیّة، ترجمة آن به فارسی 4- تعلیقه بر منهج المقال 5- شرح مفاتیح فیض کاشانی (مصابیح الظلام) و غیره.

در مکارم الآثار چهل و هفت مجلّد از تألیفات او را نام می برد.

صاحب عنوان در سال 1205 در کربلا وفات یافته، در رواق پائین پای شهدا دفن شده است. برای اطّلاع بیشتر از احوالات صاحب عنوان به کتاب زندگانی وحید بهبهانی [تألیف آقای علی دوانی] مراجعه شود.

آقا بزرگ مازندرانی

ملاّ محمد صالح بن ملاّ عبدالباقی بن مولی محمد صالح مازندرانی، عالم فاضل، از احفاد علاّمه ملا محمد باقر مجلسی است.

کتاب اخلاق (تهذیب الاخلاق) را نوادة او میرزا حیدر علی مجلسی در اجازة کبیرة خود به او نسبت داده است، و چنان که از تذکرة الانساب بر می آید در سال تألیف کتاب مزبور (1194 ه_.ق) صاحب عنوان وفات یافته بوده است.

سیّد آقا جان نوربخش

آقا سید محمد معروف و مشهور به سید آقا جان نور بخش.

عالم فاضل ادیب، و واعظ ریزی اصفهانی، از فضلای اهل منبر، و مدرسین سطوح در اصفهان به شمار می رفت.

ص: 46

در خدمت آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی، و آقا میرزا محمد هاشم چهار سوقی، و حاج سید مهدی نحوی، و آقا سیّد محمود مغنی، و حاج میرزا بدیع درب امامی، و آقا سیّد محمد باقر درچه ای و دیگران تحصیل نمودته تا به مقامات عالیة علم و کمال رسید، سپس جهت ارشاد مردم به منبر رفته و با بیانات شافیه، و مواعظ کافیه مردم را موعظه می فرمود، و الحق خود واعظی متّعظ بود. (1)

در مدرسة نیم آورد سطوح ادبیّات عربی خصوصاً مطوّل تدریس می نمود، و جمعی کثیر از طلاّب و محصّلین از محضرش استفاده می نمودند. و در غرة محرّم الحرام سال 1364 هجری قمری به سنّ متجاوز از هشتاد در اصفهان وفات یافته، در صحن تکیة سیّد العراقین مدفون گردید.

آقا خان محاسب الدوله

میرزا آقا خان محاسب الدوله فرزند حسینقلی خان مصفّی، فاضل و عارف، از دانشمندان معروف، و عرفای مشهور، و از مشایخ سلسلة نعمت الهّیة صفی علیشاهی در اصفهان بود، که از طرف ظهیر الدوله اجازة ارشاد و دستگیری داشت، و در اواخر عمر جزو پیروان مرحوم آقا میرزا عبّاس صابر علی پای قلعه ای در آمد.

در سال 1274 قمری در تهران متولد شده، و در خدمت جمعی از اساتید، من جمله میرزا عبدالغفّار خان نجم الدولة اصفهانی ریاضیّات را تکمیل

ص: 47


1- رجال اصفهان: 108- خلد برین: 280:1.

نموده، و از سال 1312 به اصفهان آمده و در بانک شاهی مشغول خدمت گردید و تا آخر عمر این شهر ساکن بود.

وی به دستیاری مرحوم حاج شیخ علی اکبر شیخ الاسلام و میرزا مسیح خان حافظ الصحّه و میرزا علی اکبر خان سرتیپ که همگی از مردان آزادی خواه و خوش نام بودند مدرسة ایتام را تأسیس نمود که در آن عدّه ای قریب پنجاه نفر از ایتام را سرپرستی نموده و درس می دادند. از این نفرات، عدّه ای به مقامات عالیه رسیدند، و از سال 1323 نام مدرسه را تغییر داده و به مدرستین علیّه و ایتام تبدیل گردید، و در این اواخر ایتام نیز از آن حذف شده و بنام مدرسة علیّه معروف گردید، و تاکنون در محلّ اولیّه و به همان نام باقی است.

صاحب عنوان در سال 1274 متولد، و در غرّة جمادی الاولی سال 1356 وفات یافته، و در ایوان بقعة آقا میر سیّد حسن مدرس، در جنب مسجد رحیم خان مدفون گردید. مادّه تاریخ وفاتش این است:

«مصفّای صفا ارکان بکوی مهر جانان شد»

کتب زیر از تألیفات او به طبع رسیده است:

1- اصول علم و جبر 2- اصول علم جغرافیا؛ و غیره.

فرزندش: مرحوم اسدالله مصّفی از فضلا و دانشمندان و بنیان گزاران فرهنگ جدید در ایران است، مدّتی ریاست فرهنگ اصفهان را داشته، و در 1380 قمری در طهران وفات یافته، و در مقبرة ظهیر الدوله مدفون گردید.

ص: 48

آقا دگمه دوز

میر محمد صالح حسینی خاتون آبادی ابن سید جعفر بن میر محمد صالح (شیخ الاسلام و امام جمعة اصفهان) عالمی فاضل بوده و در محلّة چهار سو علیقلی آقا سکونت داشته، و به آقا تکمه دوز شهرت یافته است. (1)

فرزندش: میرزا محمد باقر نیز از فضلا و محققین بوده و به آقای دگمه چین معروف بوده.

و نواده اش: مرحوم آقا میرزا حسن (فرزند میرزا محمد بن میرزا محمد باقر مزبور) عالمی زاهد، و فاضلی متّقی بوده، و در مسجد علی قلی آقا اقامة جماعت می نمود، و در یکشنبه 28 جمادی الثانیه سال 1340 قمری به سنّ متجاوز از نود سال در اصفهان وفات یافته، و در مقبرة سر قبر آقا (مقبرة آقایان امام جمعه) مدفون شده و سپس به عتبات عالیات نقل گردید.

حاج آقا کوچک قمشه ای

عالم و عارف، و از اهالی قمیشه، و در اصفهان ساکن بوده، در سال 1297 قمری وفات یافته، و در صحن تکیة مادر شاهزاده، جنب قبر حاج صادق تخت فولادی مدفون گردیده.

ص: 49


1- تذکرة الانساب مجلسی: 100.

مادّه تاریخ وفاتش را مفتون شاعر اصفهانی گوید:

بهر تاریخ وفاتش کلک مفتون زد رقم *** زبدة آل سلوک اندر جنان شد رستگار

آقا مجتهد

اشاره

سید محمد علی فرزند علامة جلیل آقا سید صدر الدین عاملی موسوی اصفهانی. از بزرگان و مفاخر علمای شیعه، و از جمله کسانی است که قبل از رسیدن به سن بلوغ به درجة اجتهاد نائل شده، و اجتهادش مورد قبول و گواهی مجتهدین بزرگ قرار گرفته است، به طوری که کتاب 1- البلاغ المبین در احکام صبیان و مجانین او را که در سن دوازده سالگی تألیف نموده چون به نظر سید حجة الاسلام شفتی رسانید، فوق العاده مورد اعجاب و تحسین قرار گرفته، و سیّد اجتهاد مؤلف آن را گواهی فرموده، و دختر خود را به حبالة نکاح او در آورد.

دیگر از تألیفات صاحب عنوان:

2- احیاء التقوی، در شرح دروس است که ناتمام مانده 3- دیوان اشعار فارسی و عربی 4- العلائم فی شر المراسم 5- منظومه ای در وقف که در کتاب «معجم رجال الفکر و الادب» به او اشاره شده است.

مادر صاحب عنوان: جان جان خاتون دختر شیخ جعفر کاشف الغطاء می باشد که در بقعة تکیة مادر شاهزاده در تخت فولاد مدفون می باشد.

صاحب عنوان در 18 ذی حجّة الحرام سال 1274 به سن 35 سالگی در

ص: 50

اصفهان وفات یافته، جنازه اش را به نجف برده، در آن ارض مقدس مدفون ساختند. (تولدش: حدود 1239) (1)

از اشعار فارسی اوست:

نقّاش خواست نقش دهان ترا کشد *** از بس که تنگ بود، بر او عرصه تنگ شد

***

به استشارة رندان گسسته ام تسبیح *** بیار خوشة تاکی که استخاره کنم

***

خرمن حسن ترا روزی که می کردند جمع *** آفتاب از دامن یک خوشه چین افتاده بود

مشارالیه را دو فرزند برومند بوده:

1-مرحوم حاج میرزا بهاء الدین عاملی

که او نیز عالم و فاضل و ادیب و شاعر بود، و در شعبان 1321 وفات یافته، در مقبرة کوچک مسجد سید مدفون شد. (2)

2- مرحوم حاج سید محمد جواد عاملی

که عالمی کامل، و مجتهدی بارع بوده، در مدرسة ملا عبدالله امام جماعت

ص: 51


1- به نوشتة علامه سید حسن صدر وی در سال 1250 متولد و در شب جمعه لیلة الغدیر 1280 به سن کمتر از 30 سالگی وفات نموده. تکملة امل الامل: 388.
2- علامه شرف الدین سال وفات این عالم ربانی را 1325 ذکر نموده. بغیة الراغبین 173:1.

و مدرّس بود. وی از مؤسسّین انجمن صفا خانة اصفهان به شمار می رفت، و در شماره های مختلف مجلة «الاسللام» مقالاتی از او در ردّ عیسویان از روی کتب ایشان به طبع رسیده است.

در الذریعة (13:11) گوید: رسالة فی بطلان العمل بالاحتیاط فی بعض الفروع، برای کسانی که تمکّن و قدرت به تحصیل علم واقعی دارند، از تألیفات شیخ الشریعة اصفهانی است که در جواب اشکال سیّد جواد بن آقا مجتهد اصفهانی نوشته است.

صاحب عنوان در سال 1347 هجری قمری در اصفهان وفات یافته، و در صحن تکیة مادر شاهزاده مدفون گردید.

مادّه تاریخ وفات او چنین است:

یکی بیامد و تاریخ این معمّا گفت *** جواد حجة الاسلام رفت از دنیا

آقا نجف نقاش

اشاره

آقا نجف فرزند آقا بابا، نقاش قلمدان ساز معروف عصر قاجاریّه در اصفهان است. وی از اساتید معروف فن قلمدان سازی است. قلمدان های او عموماً به تقلید نقاشان ایتالیایی اغلب تصاویر حضرت عیسی و مریم را نقاشی نموده و اکنون نایاب است و خارجی ها به قیمت گزاف آن را می خرند.

امضای آقا نجف که روی قلمدان ها می نوشته «یاشاه نجف» است. کارهای او صرف نظر از جنبة هنری، از ظرافت نیز بی نظیر است. کارهای او از سال

ص: 52

1230 تا 1272 (یعنی چهل و دو سال) تاریخ دارد.

صاحب عنوان در سال مرقوم به سنّ قریب به هفتاد سالگی وفات یافته است. شرح حال و نمونة آثارش در کتاب تاریخ برگزیدگان (: 524) گراور شده است.

در خاتمة این مقال بی مناسبت نیست نامی از چند نفر هنرمند دیگر برده شود:

آقا محمد ابراهیم نعمت اللهی پای قلعه ای، و میرزا محمد باقر نقاش باشی سمیرمی، و آقا سید علی امامی بید آبادی نیز از هنرمندان معروف می باشند که علاوه بر استادی و مهارت در فنّ قلمدان سازی، هر یک نقاشی زبر دست بوده و آثار قلمی آنها زیب موزه های ایران و خارج می باشد.

آقا نجفی

آقا نجفی شهرت عده ای از علما و دانشمندان است که یا در نجف اشرف متولد گردیده، و یا مدتی در آنجا سکونت داشته اند.

شیخ محمد تقی آقا نجفی اصفهانی

اشاره

و آقا نجفی مطلق در بین علمای اصفهان لقب: حاج شیخ محمد تقی بن حاج شیخ محمد باقر بن شیخ محمد تقی بن عبدالرحیم رازی اصفهانی است. از رؤسای علما و مجتهدین در اصفهان بلکه در ایران است. در ریاست و شهرت و نفوذ کم نظیر است.

در 22 ربیع الثانی سال 1262 در اصفهان متولد گردیده، و در این شهر و

ص: 53

نجف خدمت بزرگان علما همچون: حاج شیخ مهدی نجفی، و میرزای شیرازی، و حاج سید علی شوشتری به تحصیل دانش و تهذیب اخلاق کوشیده تا به مراتب عالیة علم و عرفان رسیده، و چون به اصفهان مراجعت نمود، عنوان و شهرت کامل یافت.

مردم دربارة او دو عقیدة مختلف اظهار می دارند: عدّه ای او را به حدّ اعلای کمال ستایش می کنند، و جمعی دیگر به برخی از مؤلفات او، و اعمال اطرافیانش خرده می گیرند. (1)

در هر صورت عالمی است بزرگوار که در ترویج دین و شریعت خدمت ها کرده، و در مقابل ظلم و استبداد ظلّ السلطان حاکم مقتدر اصفهان سدّی سدید بوده است. (2)

ص: 54


1- مرحوم مؤلف در کتاب تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان (1: 526-524) که به تفصیل زندگی و خدمات صاحب عنوان را بیان نموده از جمله مخالفین او را چنین ذکر کرده: فرقه های خارج از دین و مرتد از ازلی و بابی و بهایی که مرحوم آقا نجفی سخت با آنان مخالف بوده و در قلع و قمع آنان از هیچ نوع کشش و کوششی کوتاهی نمی فرمود؛ آزادی خواهان بی دین که در زیر نام آزادی خواهی پشت پا به تمام موازین علمی، دینی،اجتماعی زده؛ سفامرت خانه های انگلیس و روس و کارمندان آنها و هوا خواهان ایرانی آنان.
2- مرحوم جابری می نویسد: آقا شیخ محمد تقی معروف به آقا نجفی، تولدش 1262 و تحصیلش در اصفهان و نجف، و عقل و علم و حلم و مکانت و جاهش محیرّ العقول، حافظه اش به درجه ای که رؤوس مطالب فقه را همواره حاضر داشتی، و عطایش بیش از هشتصد خروار جنس و ده هزار تومان هر سالی به طلاّب و ارباب استحقاق رسیدی، و خود از کمتر طلبه قانع تر بودی. ر.ک: میراث اسلامی ایران: 491:2. فرزند وی محمد باقر الفت در نسب نامة الفت (خطّی) می نویسد: بیشتر موجب و مؤثّر در پیشرفت کار و کامیابی او دو خصوصیت ذیل بوده است: 1- خصال پسندیده، نیک نفسی، بی غرضی، فروتنی، نیک خواهی، مهربانی، صلح جویی، و از همه بالاتر بردباری و تحمّل و گذشت بی پایان نسبت به همة بدخواهان و دشمنان، و سازگاری با هر تند خویی و با هر بد رفتاری به قدر امکان. 2- اقدام و اهتمام بی نظیرش در اصلاح مفاسد و انجام مقاصد خلق، از عالی تا دانی، از هر طبقه و هر کیش، نه تنها نسبت به مریدان و مسلمانان بلکه نسبت به جمیع طوایف و افراد، از خویش و بیگانه، دوست و دشمن، کلیمی، مسیحی، زردشتی و غیره (سوای بهائیان) هر مظلومی را پناه دادن و به حدّ کمال از او حمایت کردن، و دائماً در معارضه و جدال با استبداد شاه و حکّام و دولت و دولتیان بودن... به حصول قدرت و ریاست و اعتبار همگنان و همکاران روحانی خود حسد نمی برد، بلکه به رونق و تشویق کارشان صمیمانه تا حد امکان می کوشید. همچنین به ملک و مال مردم هرگز دست تجاوز و چشم طمع نداشت. به مدّت عمرش از احدی یک دینار، به رسم هدّیه، رشوه، دستمزد و غیره به هیچ رسم و عنوانی نگرفت. ثروتش زیاده بر قدر حاجت، و از عواید املاکی (بیشتر خالصة دولت) بود که به تدریج خریده یا بدون مدّعی شرعی و مزاحم قانون به دست آورده بود، و بیشتر آن را به هزاران اشخاص از فقرای شهر اصفهان و غیره تقسیم و انفاق می نمود.

صاحب عنوان علاوه بر آن که خود کتب و مؤلّفات زیادی دارد که عموماً به طبع رسیده، جمعی از فضلای اصفهان نیز تألیفات خود را به نام او منتشر کرده اند. مجموع کتب و رسائلی که به نام ایشان است بالغ بر هفتاد مجلّد می شود، از آن جمله است:

1- آداب العارفین، ترجمة مصباح الشریعة (1) 2- بحر المعارف، ترجمة 15

ص: 55


1- در ابتدای آن آمده: از مؤلفات بعضی از علمای عظام و فضلای کرام حاضرین مجلس شریف... بنابراین نسبت آن به آقا نجفی اشتباه است.

بحار 3- ترجمة الفیّه 4- ترجمة توحید صدوق 5- ترجمة ثواب الاعمال 6- ترجمة السماء و العالم (جلد 14 بحار) 7- ترجمة جلد 17 بحار 8- ترجمة اصول کافی 9- ترجمة شرح اصول کافی تألیف آخوند ملا صدرا 10- ترجمة نفلّیة شهید 11- ترجمة هفتم بحار به نام جامع الاسرار 12- ترجمة جلد یکم بحار به نام عین الیقین 13- ترجمة جلد نهم بحار به نام کشف الانوار 14- ترجمة علل الشرایع، به نام علل الاحکام 15- اسرار الزیارة 16- الافاضات المکنونة 17- عنایات الرضویّة 18- لئالی البرهان، در معرفت خالق سبحان؛ و غیره.

مرحوم آقا نجفی در شب 11 شعبان سال 1332 در اصفهان وفات یافته، در جنب امام زاده احمد، در محلّی که قبلاً جهت مقبرة خود مهیّا ساخته بود مدفون گردید، و سپس جهت او بقعة عالیه ای بنا نهادند.

وی را فرزندان متعدّد می باشد که ذیلاً به نام دو تن از آنها اشاره می شود:

1-آقا جلال الدین جعفر 1337-1281)

در شب 6 ذی حجة سال مرقوم وفات یافته، در نجف مدفون گردید. از علمای اصفهان به شمار می رفت.

فرزند ایشان: مرحوم حاج میرزا عبدالحسین نیز عالم و امام جماعت مسجد شاه بود، و در شب 22 رجب سال 1348 وفات یافت. (1)

ص: 56


1- به نوشتة مرحوم مؤلف وی در مقبرة آقا نجفی مدفون، و پس از 3 سال جسد او را که هیچ گونه تغییری نکرده بود به عتبات منتقل نمودند، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان 109:3.

2-حاج آقا کمال الدین شریعتمدار (1352-1283)

از علمای متنفّذ اصفهان. در شب دهم رمضان المبارک سال مرقوم در اصفهان وفات یافته، و جنازه به نجف اشرف منتقل گردیده، و در مقبرة حاج سید اسدالله در دالان نجف مدفون شده.

انصاری در تاریخ اصفهان و ری (:409) دربارة او گوید:

شریعتمدار اگر علم برادر بزرگش آقا جلال را داشت، و تواضع و لطف بیان آقای حاج آقا نورالله، و اقدام مرحوم آقای نجفی را در اصلاح امور عامّه، با قوّت قلب آنها شاید جای گیر پدر می شد.

تاریخ وفاتش را مرحوم انصاری گوید:

برای سال فوتش شد یکی بیرون و خوش گفتا *** کمال الدین ز یک رحلت کند اکمال این دین را

میرزا رضا ملاباشی

در بقعة آقا نجفی است: قبر عالم فاضل مرحوم حاج میرزا رضا ملا باشی فرزند حاج میرزا احمد. داماد آقا نجفی، که مردی خیّر بوده و موقوفاتی از خود به یادگار گذاشته است، و در 1334 وفات یافته. (1)

مشارالیه از اجزای ثلاثة عدالت خانة اصفهان بوده است.

اعضای عدالت خانة اصفهان که به دستور ناصر الدین شاه در این شهر تأسیس شده بود عبارت بودند از: 1- رکن الملک 2- شیخ الاسلام 3- ملاّ باشی.

ص: 57


1- رجال اصفهان: 175

دیگر از مدفونین در این بقعه است مرحوم حاج شیخ محمد باقر الفت که بعداً به شرح حال ایشان اشاره خواهد شد.

آل

اشاره

آل به معنای اهل بیت و دودمان و بستگان و پیروان است، چنان که گویند: آل رسول که مراد خاندان پیغمبر اکرم و اولاد آن بزرگوار است، و در آل داود مراد امّت حضرت داود می باشد.

عدّة بسیاری از علما و دانشمندان که نسب آنان به عالمی مشهور و یا مردی معروف می رسد را آل فلان گویند، مانند: آل صدر الدین، آل طباطبا، آل مجلسی؛ و غیره.

ذیلاً به ن ام برخی از آنها اشاره می شود.

آل ترکه

اشاره

یکی از خاندان های معروف شیعه در اصفهان که مدّت چندین قرن به علم و ریاست شهرت داشته اند آل ترکه می باشد. جدّ آنان در زمان خوارزمشاهیان یا سلاجقه، از خجند به اصفهان آمده و در این شهر سکونت نموده، و به همین مناسبت به ترکه (به ضمّ تا و سکون را، و ها، در ترکه علامت نسبت است) معروف شدند.

از این خاندان عدّه ای کثیر عالم و شاعر و ادیب و حکیم برخاسته اند که ذیلاً به نام برخی از آنها اشاره می شود:

1-خواجه حبیب الله ترکه

ص: 58

2- صاین الدین علی ترکه

ابن محمد بن افضل الدین ابو حامد محمد بن حبیب الله، از معروف ترین افراد این خاندان است.

قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین شرح حال او را مجملاً نگاشته و گوید: از علمای شیعه است. در 14 ذی حجة الحرام سال 835 در هرات وفات یافته است. در ریحانة الادب او را سید می نویسد.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- اسرار الصلاة 2- تجلی ذاتی، ترجمة رسالة ابن هود مغربی به فارسی که نسخة آن در کتابخانة مشکوة در طهران موجود است 3- تمهید القواعد، در شرح عواعد التوحید تألیف جدّ خودش 4- دیوان اشعار 5- شرح گلشن راز 6- شرح فصوص الحکم 7- شرح هدایه 8- شرح قصیدة تائیّة ابن فارض * شرح نهج البلاغه 9- رساله ای در شقّ القمر 10- رسالة المحمدیه * کتابی در علم حروف 11- مفاحص 12- مناهج [در منطق] 13- نفثه المصدور؛ و غیره.

ملک الشعراء بهار در سبک شناسی (228:3) شرح حال نسبتاً مبسوطی از او نگاشته، و 29 جلد از تألیفات عربی و فارسی او را نام می برد، و در آنجا نیز وی را سید می نویسد. (1)

ص: 59


1- آقای دکتر سید علی موسوی بهبهانی در مقالة مفصل خود تحت عنوان «صاین الدین ترکه و آثار وی» شرخ جامعی از آثار صاین الدین نوشته و مجموع این آثار را که حدود 57 رساله و کتاب است معرفی کرده است. ر.ک: مجموعه سخنرانی ها و مقاله ها دربارة فلسفه و عرفان اسلامی: 99 تا 145.

3-ضیاء الدین علی ترکه

عالم و شاعر و ادیب. در کتاب کشکول شیخ بهائی (162:1) این رباعی را از او نقل می کند:

بی خوابی شب جان مرا گر چه بکاست *** در خواب شدن از ره انصاف خطاست

ترسم که خیال او قدم رنجه کند *** عذر قدمش به سال ها نتوان خواست

4- افضل الدین محمد ترکه

معاصر شاه طهماسب صفوی، و قاضی اصفهان بوده، در سال 991 در ری وفات یافته است. قاضی نورالدین اصفهانی و علاّمی چلبی نزد او تحصیل کرده اند.

در کتاب کشکول شیخ بهایی (61:1) این رباعی را از او نقل می کند:

در دوزخ هجران لب کس کی خندد *** یا خاطر او به خرّمی پیوندند

گر آن دوزخ، چو دوزخ هجران است *** حاشا که خدا به کافوری بپسندد

5- افضل الدین محمد صدر ترکه

ابن حبیب الله، از مشاهیر این سلسله است که در 13 رمضان المبارک سال 850 به دستور شاهرخ در ساوه مقتول گردیده.

ص: 60

دولت شاه سمرقندی در تذکرة الشعراء (:256) گوید: شاهرخ، شاه علاء الدین و قاضی امام و خواجه افضل الدین ترکه از بزرگان علمای اصفهان بودند را در شهر ساوه حکم کشتن کرد... گویند: دو نبوت ریسمان خواجه افضل ترکه پاره شد و او فریاد می کرد که با شاهرخ بگویید که این عقوبت بر ما لحظه ای بیش نیست اما پنجاه ساله نام نیک خود را ضایع مساز.

صاحب عنوان را تألیفات و مصنّفاتی است که از آن جمله است ترجمة کتاب ملل و نحل شهرستانی که به طبع رسیده است.

در روضات الجنّات (:59) وی را به نام فاضل حکیم نام می برد.

6-جلال الدین محمد معاصر شاه عباس کبیر صفوی

7- صدر الدین محمد معاصر خواجه رشید الدین فضل الله.

در کتاب بزرگان و سخن سرایان همدان (207:1) در ضمن شرح نسخة خطّی منشآت رشید الدین فضل الله همدانی (718-645) گوید: 13- مکتوب به مولانا صدر الدین محمد ترکه در باب طریقة اصحّ و احسن برای وضع مالیات دیوانی به مردم اصفهان و سایر نواحی.

و همچنین در نامة 36 گوید: جواب رشید الدین به مولانا صدر الدین ترکه مشتمل بر وصیّت نامة او و طرز تقسیم املاکش.

با توجّه بدین نامه ها موقعیت علمی و شخصیّت صاحب عنوان در قرن هفتم در اصفهان روشن می گردد.

8-محمد بن علی بن محمد ترکه شیخ روایت سالک الدین از علماء قرن نهم (الذریعة 187:8)

ص: 61

9- ملا مظفّر ترکه

شاعر و ادیب و واعظ، معاصر شاه عباس صفوی. در هجو ساروتقی (بعداً به نام او اشاره خواهد شد) اشعاری دارد که از آن جمله است:

ساروتقی که امروز ایرانیان مدار است *** یاران حذر نمایید الماس لکّه دار است

در گنجینة آثار تاریخی اصفهان (:548) نقل از قصص الخاقانی (80:2) گوید:

در دورة شاه اسماعیل اوّل به منصب قضای دار السلطنة اصفهان سرافراز بوده، و تولید مسجد جامع اصفهان و مقبرة مشایخ یزد با اجداد او بوده. در سال 1076 جزو منشیان دربار شاه عباس ثانی بوده، مردی ظریف و بذله گو و عیاش بوده است.

نور صادقی در کتاب اصفهان (:548) در ضمن شرح حال میرزا ابوتراب خطّاط اصفهانی گوید: در جنب مسجد لنبان در جوار مزار خواجه صاین الدین ترکه، که از اجلّة علما و فقها بود دفن گردیده است.

از این بیان دو نکته مستفاد می شود:

1- در جنب مسجد لنبان مقبرة این خانواده بوده که شاید بیشتر افراد آنها و عدّه ای دیگر از دانشمندان این شهر در آنجا به خاک رفته اند که اکنون اثری از آنها وجود ندارد.

2- محلّ سکونت این خاندان در محلّة لنبان بوده است.

ص: 62

آل خجند

اشاره

یکی از خاندان های علمی و روحانی شافعی مذهب اصفهان می باشند که مدت چندین قرن ریاست علمی اصفهان را داشته، و عدّه ای کثیر عالم و فاضل و ادیب و شاعر و واعظ از بین آنها برخاسته است.

خجندیان از نژاد محمد بن ثابت خجندی می باشند که خواجه نظام الملک، وعظ او را پسندیده، و از خجند به اصفهانش آورد، و اولادش در این شهر ساکن شده و شهرت یافتند.

اینک به نام برخی از مشاهیر آنان اشاره می شود:

1- ابو المظفر بن محمد بن ثابت بن حسین بن علی به دست اسماعیلیله کشته شد 491ق.

2- کمال الدین احمد، مدرس نظامیّة اصفهان و رئیس شافعیان فوت 531.

3- ابو سعد احمد بن محمد بن ثابت (ظاهراً همان شماره 2 باشد).

4- ثابت خجندی بن حسن

5- جمال الدین بن صدر الدین عبداللطیف بن محمد، شاعر و ادیب «لباب الالباب».

6- صدر الدین عبداللطیف بن محمّد، قاضی اصفهان و مدرّس نظامیّه.

داستان مخالفت او با سعد الملک آبی وزیر سلطان محمد بن ملکشاه سلجوقی که بالاخره منجر به مصلوب شدن سعد الملک در سال 500 هجری می باشد را در سلجوقنامه (:41) و آثار الوزراء عقیلی (:231) و دیگر مواضع به تفصیل نگاشته اند.

7- عبدالله بن محمد بن ثابت بن حسن.

ص: 63

8- عبیدالله خجندی

9- ابوبکر محمد بن ثابت بن حسن (حسین) اولین فرد مشهور این خاندان. مؤلفین تاریخ و رجال، اناساب او را به مهلب بن ابی صفره ازدی می رسانند. مدرّس مدرسة نظامیّة اصفهان بوده، و قاضی امام أبو العباس أحمد بن سلامة بن عبیدالله معروف به ابن الرطبی در نزد او تلمّذ کرده است. (1)

صدر خجند

10- صدر الدین ابو شجاع محمد بن عبداللطیف بن محمد بن ثابت. مشهورترین فرد این خاندان که به صدر خجند معروف می باشد، و داستان سعدی که فرماید:

یکی خار پای یتیمی بکند *** به خواب اندرش دید صدر خجند

مربوط به اوست.

انصاری در تاریخ اصفهان (:35) گوید: ظهیر فاریابی به آوازة انعام او راه اصفهان سپرد. صاحب عنوان علاوه بر مقام علم و فقاهت شاعری لطیف بوده؛ از اشعار اوست:

مشّاطة فطرتش خم اندر خم زد *** زلف سیهت که مشک با او کم زد

بر هم زنمش که عالمی بر هم زد *** یک ره به منش سپار تا یک باری

ص: 64


1- تبیین کذب المفتری: 321.

در ترجمة محاسن (:104) دربارة اصفهان اشعاری از او نقل می کند که از آن جمله است:

گشته انده فزای و شادی کم *** اصفهانا در آرزوی توام

زنده رودت در آب می جویم *** عکس شکلت به خواب می جویم

اصفهان پر نوا شده ز تو رود *** ای چو سیم مذاب زرّین رود

صدر الدین مذکور در سال 552 در اصفهان وفات یافته، و به طوری که انصاری در تاریخ اصفهان و ری ضمن وقایع سال مزبور می نویسد: در تشییع جنازة او بسیاری از مردم اصفهان کشته شدند.

11- صدر الدین محمد بن عبداللطیف بن محمد بن عبداللطیف بن محمد. در تاریخ اصفهان و صدر الدین خجندی رئیس شافعیان نزاع برخاست، و او صدر الدین را بکشت.

در منتظم ناصری گوید: صدر الدین کسی است که اصفهان را تسلیم عساکر خلیفه نمود.

12- محمود بن عبداللطیف بن محمد، برادر صدر الدین نامبرده در بالا.

13- مسعود بن محمد بن عبداللطیف، واعظ (مقدمه لباب: 8).

ص: 65

آل صاحب جواهر

«جواهر الکلام» نام کتابی است در فقه در شرح کتاب «شرایع الاسلام»، از تألیفات علامة کبیر شیخ محمد حسن سدهی اصفهانی فرزند شیخ محمد باقر بن عبدالرحیم. دار حدود سال 1200 متولّد گردیده، و در غرّة شعبان المعظم سال 1266 در نجف اشرف وفات یافته، و هم آنجا مدفون گردیده است.

در کتاب مآثر و الآثار فوت او را در سال 1288 می نویسد. در روضات الجنّات: (:181) و دیگر کتب شرح حال او مذکور است.

در ریحانة الادب (419:2) گوید: کتاب جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام او نسبت به فقه جعفری مانندة بحار الانوار مجلسی است نسبت به اخبار اهل بیت اطهار علیهم السلام که تمام فروعات فقهیّه را از اوّل تا آخر، با ادّلة آنها، با کمال دقّت نظر استقصاء کرده، و در استیفای جزئیات دقیقة احکام فقهیّه، و ردّ آنها بر اصول مقرّره دینیّه، و تطبیق احکام نادرة غیر معنونه با ادّلة شرعیّه بی نظیر است.

در مجلّد دوّم کتاب ماضی النجف و حاضرها، تعداد 28 نفر از مشاهیر این سلسله از اولاد و احفاد صاحب عنوان را نامبرده، و مجملی از شرح حالشان را مذکور داشته است، طالبین رجوع فرمایند. (اصل این خاندان گرچه از اصفهان است لکن در این زمان کسی آنان را اصفهانی نمی شناسد، بدین مناسبت ذکر آنها نشد).

ص: 66

آل صاعد

آل صاعد یا صاعدیان یکی از خاندان های علمی و روحانی حنفی مذهب در اصفهان می باشند که مدت چندین قرن قدرت و ریاست فوق العاده ای در شهر داشته، و در امور ملک و مملکت دخالتها نموده، و مبارزات و نزاع های آنان با خجندیان در کتب تواریخ ثبت و ضبط است.

به تحریک این دو خاندان قتل ها واقع شده و عدّة زیادی در این اختلافات به قتل رسیده اند.

خجندیان در حدود محلّة جویباره و میدان میر سکونت داشته، و مقبرة آنان ظاهراً در قبرستان شاه میر حمزه بوده، و صاعدیان در محلّة دردشت (محلّة در یا دریّه همین محلّة طوقچی فعلی می باشد) ساکن و مقبرة آنان در قبرستان طوقچی بوده است.

خاندان دیگری در همین زمان در اصفهان با قدرت و ریاست می زیستند که عموماً با دو خانوادة دیگر یعنی آل حجند و آل صاعد در جدال و کشمکش بودند و آنها میرانیان می باشند.

شاعر دربارة آنها گوید:

میر میرانیان و صاعدیان *** پادشاهند و پادشاه نشنان

در هر حال، صاعدیان اصلاً از نیشابور بوده، و ذیلاً به نام چند تن از افراد مشهور آنان اشاره می شود:

1- نظام الدین (رکن الدین) ابو العلاء صاعدی ممدوح جمال الدین عبدالرزاق شاعر اصفهانی.

ص: 67

2- خواجه احمد صاعدی بزرگ و قاضی اصفهان بوده و به دست اسکندر بن عمر شیخ چوپانی کشته شد (دولتشاه: 280)

3- تاج الدین حسین بن شمس الدین محمّد واعظ صاعدی، معاصر با شیخ بهائی، شیعه مذهب بوده، از مجازین از شیخ منصور مشهور به راستگو (شارح تهذیب الاصول) می باشد.

4- جمال الدین (قوام الدین) صاعد بن مسعود.

5- صدر الدین بن قوام الدین.

6- قاضی رکن الدین مسعود، معاصر با اتابک زنگی، هر سه نفر نامبردة فوق، از ممدوحین جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی می باشند.

در ترجمة محاسن اصفهان: (:31) شرحی در فضیلت او و خاندانش مذکور است.

7- قاضی عضد الاسلام بن رکن الدین مسعود.

8- شرف الدین شهید (چون بنای کتاب بر اختصار است دربارة شرح حال آنان به اجمال برگزار شد)

آل کاشف الغطاء

اشاره

«کشف الغطاء» نام کتابی است در فقه از تألیفات علاّمة کبیر شیخ جعفر بن شیخ خضر جناحی نجفی (متولّد در 6-1154، و متوفّی در 22 رجب سال 1228، مدفون در نجف اشرف). در بین اولاد و احفاد او جمعی کثیر به مقامات عالیة علم و اجتهاد رسیده اند که در کتاب «ماضی النجف و حاضرها»

ص: 68

به نام عدّه ای از آنها اشاره شده است.

دو دختر او یکی زوجة مرحوم شیخ محمد تقی صاحب حاشیه بوده و نامش نسمه خاتون، و دیگری زوجة مرحوم آقا سید صدر الدین عاملی و نامش جان جان خانم بوده،و هر دو در اصفهان وفات یافته اند.

و اما از احفادش:

شیخ محمد حسن کاشف الغطاء

ابن عباس بن الشیخ جعفر، فاضل و ادیب، و از شاگردان حاج میرزا حبیب الله رشتی و آخوند ملا محمد کاظم خراسانی بوده، و در زمان حیات پدر به اصفهان مهاجرت نموده و در این شهر ساکن شده است، و در 1323 (سال وفات پدرش) در این شهر وفات یافته، در جنب مسجد سیّد حجّة الاسلام (مقبرة کوچک) مدفون گردیده.

از آثارش رساله ای است که به یکی از بستگان خود نوشته و در آن از نظم و نثر آثار خود نگاشته است. (1)

شیخ العراقین

شیخ محمد حسن بن محمد رضا بن موسی بن شیخ جعفر کبیر.

در کربلا متولد گردیده، و در نجف بزرگ شده، به سنّ هفده سالگی در 1295 به اتّفاق برادرش شیخ علی صاحب حصون به اصفهان آمده، و چهار

ص: 69


1- ماضی النجف و حاضرها 181:2.

سال در آنجا به درس حاج شیخ محمد باقر نجفی مسجد شاهی و دیگران حاضر شده، و از این پس در این شهر سکونت داشته و قدرت و ریاست و مکنتی یافته. در 7 ربیع الثانی 1336 وفات یافته، جنازه اش به نجف نقل گردیده و در مقبرة خانوادگی مدفون شده است. (1)

در تاریخ اصفهان و ری در ضمن وقایع سال ها مختلف، مطالبی از صاحب عنوان نقل می کند که باید طالبین بدانها مراجعه نمایند.

در تاریخ نائین (89:4) گوید: امور سفارت و قنسولگری عراق در اصفهان به عهدة او بوده، و با سفارت روس ارتباط داشته، و خواهر نوّاب ابراهیم میرزای صفوی را در حبالة نکاح خویش داشت، و از کارهای او خراب کردن قلعة تبرک اصفهان است.

پس از وفات شیخ العراقین این لقب را به مرحوم حاج آقا محمد جویباره ای فرزند حاج میرزا مهدی که داماد شریعتمدار بود دادند، و مشارالیه در سال 1387 به سنّ متجاوز از هشتاد سال وفات یافته، در تکیة فاضل سراب مدفون گردیده.

آل شهرستانی و آل صدر الدین نیز دو خانواده از خاندانهای علمی و روحانی اصفهان می باشند که اولی عموماً در عراق، و دومی، جمعی در عراق و شام، و عدّه ای نیز در اصفهان ساکن می باشند، و پس از این به نام عدّه ای از آنها اشاره خواهد شد.

ص: 70


1- ماضی النجف و حاضرها 182:3.

آمنه بیگم

اشاره

آمنه بیگم دختر علاّمه ملاّ محمد تقی مجلسی، و زوجة آخوند صالح مازندرانی است. (1)

در اعیان الشیعة به نقل از ریاض العلماء گوید: عالم فاضل متّقی بوده، و شنیدیم که شوهرش ملا محمد صالح با نهایت فضل و دانشی که داشت حلّ برخی عبارات قواعد علاّمه را از او می پرسید. (2)

در ریحانة الادب گوید: از ارباب فضل و کمال نسوان بوده، و شرحی بر الفیّة ابن مالک، و یکی دیگر بر شواهد سیوطی نوشته، و قبرش در تخت فولاد اصفهان است، و بعضی از اشعار او که حاکی از وفور ادب وی می باشد روی قبرش نوشته شده. (3)

در ریحانة الادب (148:5) گوید: آمنه بیگم زن ملا صالح در فضل و دانش و دیانت شهرت داشته، و درمراتب علمیّه به حد کمال بوده، حتی ملا محمد صالح در شب اول زفاف محض به جهت شکر الهی در زاویة اطاق، بعد از حمد و شکر خداوندی مشغول مطالعه بوده و اتفاقاً به مسألة مشکلی برخورده و از حلّ آن درمانده، و آمنه بیگم واقع مطلب را به

ص: 71


1- ریحانة الادب 366:8، اعیان الشیعة 37:5.
2- ر.ک: ریاض العلماء 407:7.
3- مأخذ ریحانة الادب، کتاب اعیان الشیعة (607:3) است که تحت عنوان «بنت المولی محمد تقی المجلسی» مطالب مذکور را بدون ذکر منبع ایراد کرده و می نویسد: لم نعرف اسمها. گفتنی است که صاحب اعیان در (95:2) آمنه بیگم را عنوان نموده و در ریحانة الادب اطلاعات ذیل دو عنوان را تحت یک عنوان ذکر کرده است.

فراست دریافت، تا صبح آن شب ملا محمد صالح به قرار معهود به درس رفته، و آمنه بیگم همان مطلب را حل کرده و مشروحاً نوشته و در همانجا گذاشت، و چون شب دیگر برآمد، و ملا صالح کتاب را برای مطالعه باز کرده و آن نوشته را دید از غایت خوشحالی به سجدة شکر افتاده و باز تا صبح مشغول عبادت و مطالعه بوده، و بدین منوال تا سه شب متوالی شرط زفاف وقوع نیافت.

در تذکرة الانساب (:102) از حلیلة مرحوم علاّمه مغفور ملا محمد صالح مازندرانی چند پسر (بوجود آمد). یکی فاضل علامه آقا محمد هادی مترجم قرآن؛ و ملا نور الدین محمد؛ و ملا محمد سعید اشرف؛ و ملا حسن علی؛ و ملا عبدالباقی؛ و ملا محمد حسین؛ و آنچه بر حقیر معلوم است یک صبیه، ولیکن مسموع شد که دو صبیه بوده.

دختر ایشان عیال علامة فاضل میرزا ابوالمعالی بزرگ بوده است.

نگارنده گوید: در تخت فولاد قبر صاحب عنوان معروف نیست، بلکه مظنون آن است که قبر مشارالیها و خواهرانش در بقعه، یا حوالی بقعة مجلسی در جنب مسجد جامع اصفهان باشد.

مجلسی اول دارای چهار دختر بوده است، بدین قرار:

1- صاحب عنوان که زوجة آخوند ملا صالح مازندرانی می باشد.

2- زوجة ملا محمد علی استرآبادی، مادر ملا محمد طاهر و ملا کمال الدین حسین استر آبادی.

3- زوجة ملا میرزا محمد بن حیدر شیروانی معروف به ملا میرزا، مادر ملا حیدر علی شیروانی صاحب تألیفات کثیره.

ص: 72

اکنون بی مناسبت نیست به نام برخی دیگر از زنان دانشمند اصفهان به طور اجمال اشاره ای بشود.

1- آغا سلطان

دختر طهماسب قلی بیک از امرای صفویّه است، و خود زنی عالمه و فاضله و خیّره بوده، و پس از وفات در بقعة علی بن سهل مدفون گردید. (1)

در مسجد جامع اصفهان داخل صفّة منسوب به صاحب بن عبّاد کتیبه ای است که کمال الدین حافظ هروی خطاط معروف به خط ثلث در سال 938 نوشته است، و حاکی از تعمیرات و تزئینات است که به سعی و اهتمام یک زن نیکوکار می باشد، که در کتیبة جرز شرقی نمای خارجی ایوان نام او را آقا سلطان ذکر می کند. (2)

نگارنده را عقیده بر آن است که مدفون در بقعة علی بن سهل همان بانوی نیکوکاری است که تعمیرات مسجد جامع اصفهان به وسیلة او انجام گردیده است، و معاصر شاه طهماسب اوّل صفوی بوده است.

2- امة الله

از سلمان فارسی روایت شده است که هنگامی که در باغستان های مدینه در حال غلامی کار می کردم پیرزنی اصفهانی را دیدم و از او سراغ پیغمبر اکرم را گرفتم و او مرا بدان حضرت راهنمایی کرد.

ص: 73


1- رجال اصفهان: 200.
2- گنجینة آثار تاریخی اصفهان: 92 و101.

3- سلطان بخت آغا

خان سلطان معروف به سلطان بخت آغا، دختر امیر غیاث الدین کیخسرو، برادر زادة شاه شیخ ابو اسحق اینجو، و زن سلطان محمود آل مظفر می باشد. چون امیر مبارز الدین مظفری، عموی او شیخ ابو اسحق اینجو را در سال 757 و یا 758 در میدان سعادت شیراز به قتل رسانیده بود خان سلطان به دسایس و تدابیر مخصوص، بین شاهزادگان مظفّری ایجاد اختلاف می کرد تا آن که سلطان محمود بدین دسایس پی برده، و او را در حال مستی در رمضان سال 769 کشت، و در مقبرة جنب مدرسة دردشت مدفون گردانید.

این بقعه و سنگ قبر را ظاهراً خود خان سلطان قبل از کشته شدن تهیّه کرده و عبارت از سنگ یک پارچة سماق نفیسی است که کتیبة ذیل به خطّ ثلث برجسته بر روی آن نوشته شده است:

هذه الصخرة المقدسه أنشأتها الخاتون العظمی سلطان بخت آغا ابنة الامیر خسرو شاه ادام الله توفیقها بعد وفاتها فی رمضان سنة ثلث و خمسین و سبعمائة.

4- بدر جهان بیگم

دختر سید محمد خان صفوی، نوادة زبیده بیگم دختر شاه عباس صفوی است که در سال 1062 وفات یافته، و در بقعة شاهزادگان جنب ستّی فاطمه مدفون گردیده است. و مادّه تاریخ وفات این است. (1)

ص: 74


1- گنجینة آثار تاریخی اصفهان: 603.

فشاند از پی تاریخ، اشگ تیره که زود *** نمود چهر نهان بدر همچو یکشنبه ماه

(1062)

5- بنت المجلسی

دختر ملا عزیز الله متوفی (1074) ابن ملا محمد تقی مجلسی است که از ارباب کمال، بلکه در عداد علما معدود بوده، و رسائلی در مسائل فقهیّه نوشته، و حاشیه ای بر من لا یحضره الفقیه در اعیان الشیعة بدو نسبت داده است. (1) نام و سال وفاتش به دست نیامد. (2)

6- بنت المنشار

شیخ علی منشار عاملی پدر زن شیخ بهائی است. دخترش که زن شیخ بهائی باشد عالم فاضل فقیه، و محدّث و کثیر العلم و الفضل بوده، و فقه و حدیث را به زنان تدریس می کرده، (3) و تا بعد از وفات شوهرش (1030) حیات داشته است. (4)

ص: 75


1- مطالب فوق در ریحانه الادب به نقل از اعیان الشیعة آمده و صاحب اعیان نیز هیچ منبعی برای مطالب خود نقل نکرده. ر.ک: اعیان الشیعة: 607:3.
2- ریحانة الادب 366:8.
3- مأخذ مطالب فوق کتاب ریاض العلماء است. ر.ک: ریاض العلماء 407:5.
4- شرح حال شیخ بهائی: 45 و اعیان الشیعة 86:6 و ریحانة الادب 366:8.

7- جمیله

در تذکرة الخواتین (:80) گوید:

جمیلة اصفهانی زنی خوب صورت و خوش طبع و شیرین زبان بوده، در اصفهان نشو و نما، و در هندوستان سیاحت نموده است. این شعر از اوست:

جز خار غم نرست ز گلزار بخت ما *** آن هم خلید در جگر لخت لخت ما

در خیرات حسان (89:1) عیناً مطالب فوق را در حاشیه، دربارة او می نویسد.

8-حمیدة رویدشتی

دختر محمد شریف بن شمس الدین محمد رویدشتی اصفهانی. پدرش به ملا شریفا معروف بوده و از شاگردان شیخ بهائی بوده (1) و از مشایخ علاّمه مجلسی است.

اما حمیده از زنان عالمه و فاضلة اصفهان است که در خدمت پدر درس خوانده، و حواشی بر کتب حدیث و رجال نوشته، و از مطالعة کتب او مقام احاطه و تتّبع مشارالیها بر احوال رجال معلوم می شود.

گویند پدرش به طور مزاح می فرموده است: حمیده را با رجال، ربطی است (و مرادش علم رجال بوده است). (2)

ص: 76


1- شرح حال شیخ بهائی: 87.
2- ریاحین الشریعة 185:4.

تألیفات مشارالیها عبارت است از :

1- حواشی بر استبصار شیخ طوسی. 2- حواشی بر کتب اخبار که در الذریعة (114:10) به «رجال حمیده» تعبیر فرموده است. در 1087 وفات یافته.

9-خاور

بانو خاور حائری بروجنی اصفهانی، شاعرة فاضله، در 21 شوّال 1334 در بروجن متولد، و در سال 1386 در اصفهان وفات یافته، در تکیة ملک مدفون گردید.

از اشعار اوست: (1)

ای خوشا با عقل بازوی توانا داشتن *** الفت و هم صحبتی با شخص دانا داشتن

10-خواهر مولی رحیم

دختر مولی اصفهانی و خواهر مولی عبدالرحیم اصفهانی، ساکن در محلة کران بوده، و در اعیان الشیعة (85:6) فرماید: مؤلف ریاض العلماء گوید: الآن در اصفهان ساکن، و از علماء معدود است، و در نزد پدر و برادرش درس خوانده. من خطّش را دیده ام، و برخی از فوائد او را بر شرح لمعه مشاهده کرده ام. خطش در نهایت خوبی است، و خط نسخ و نستعلیق را خوب می نویسد.

ص: 77


1- شعرای معاصر اصفهان: 176.

11- رابعه

از زنان زمان سلاطین سامانی بوده و طبعی موزون داشته این دو بیت از اوست:

دعوتم این است یا رب کایزدت عاشق کناد *** بر بت سنگین دل نا مهربان خویشتن

تا بدانی درد عشق و داغ مهر و غم خوری *** چون به هجر اندر بپیچی پس بدانی قدر من

12-رشحه

بیگم دختر سید احمد هاتف اصفهانی، چون مدّتی ساکن کاشان بوده و در آن شهر به خانة شوهر رفته، بیشتر مؤلفین وی را کاشانی نوشته اند، از آن جملة مؤلف خیران حسان (141:1) گوید:

رشحة کاشانی، اسمش بیگم، و دختر هاتف کاشانی، و زوجة میرزا علی اکبر متخلص به «نظیری» است، و پسری از او بوجود آمده موسوم به میرزا احمد، متخلص به «کشته». این زن سیّده و صاحب طبع بوده، و بعضی از بنین و بنات خاقان خلد آشیان فتح علی شاه طالب ثراه را مدح نموده. دیوانی دارد که تقریباً محتوی بر سه هزار شعر.

از او است:

آن بت گل چهره یا رب بسته از سنبل نقاب *** یا به افسون کرد پنهان در دل شب آفتاب

ص: 78

در تذکرة الخواتین: (:132) عیناً مطالب خیرات حسان بدون کلمه ای تحریف نقل شده است.

در اصفهانی بودن هاتف و پسر و دخترش سخنی نیست، و ظاهراً رشحه در بیشتر مسافرت های پدر همراه بوده است، و در اصفهان جهت برخی از خاندان خود و دیگران مرثیه گفته، در تخت فولاد بعضی از آنها بر قبور منقور است.

از اشعار اوست:

پیِ وصل تو ما را زور و زر نیست *** نگاه حسرتی داریم و آهی

به مقصد پی برم کی؟ رشحه چون نیست *** به غیر از بخت گمره خضر راهی

13-زائری

شاعری است اصفهانی، دارای طبعی دقیق بوده است (1)

از اوست:

خوردن خون دل از چشم تر آموخته ام *** خون دل خورده ام و این هنر آموخته ام

کار من بی تو به جز خون جگر خوردن نیست *** طرفه کاری که به خون جگر آموخته ام

ص: 79


1- خیرات حسان 7:2

شیوة عاشقی و رسم نظر بازی را *** همه از مردمن صاحب نظر آموخته ام

14- زینب نساء بیگم

دختر شاه اسماعیل سوّم، نواده شاه سلطان حسین صفوی است که از سال 1163 تا 1166 هجری به امر کریم خان زند، توسط علیمردان خان بختیاری در اصفهان مستقر گشته، و اسماً سلطنت می کرده است.

در 18 شعبان سال 1196 در اصفهان وفات یافته، در حرم امام زاده اسماعیل نزدیک پنجرة جنوبی مدفون گردید، و قبر دارای سنگ مرمری می باشد. (1)

15- زینبیّه

در سال های اخیر شهرت یافت که مقبرة واقعه در قریة ارزنان یک فرسنگی اصفهان که به نام زینب معروف بود، دختر حضرت موسی بن جعفر (علیهما السلام) می باشد، و برخی از علما نیز آن را تأیید کردند، لکن مدرک تاریخی جهت این انتساب به دست نیامد. (2)

ص: 80


1- رجال اصفهان: 213 و آثار ایران جلد اول و گنجینه آثار تاریخی: 529.
2- مرحوم مؤلف در کتاب تاریخچة ارزنان می نویسد: در ماه ذی الحجّة الحرام سال 1351 قمری مرحوم حاج سید سعید طباطبائی نائینی .... که در سال های اخیر به مشهد مقدس مهاجرت کرده و در آنجا مجاور گردیده بود به نمایندگی از طرف مرحوم ثقة المحدثین حاج شیخ عباس قمی به اصفهان آمده و اظهار داشتند که مرحوم خاج شیخ عباس قمی می فرمودند که در نسخه ای از کتاب «المجدی» تألیف شیخ ابوالحسن عمری معروف به ابن الصوفی نسّابه... این عبارت نوشته شده است که: «سمعت عن المیر محمد هادی بن الامیر لوحی المورخ أن ابیجه زینب المدفونة فی قریة ارزنان من قری اصبهان هی بنت موسی الکاظم _ صلوات الله علیه _ بلا واسطه». شما تحقیق کنید که آیا چنین قبری و قریه ای در اصفهان اکنون موجود می باشد یا خیر؟... مرحوم حاج سید سعید با عده ای از مطلعین موضوع را مورد بحث قرار داده و معلوم شد که 1- قریة ارزنان از جمله قرای قهاب و در شمالل اصفهان به فاصلة تقریباً 5 کیلومتری شهر قرار دارد. 2- مقبره ای با صحن و گنبد آجری در آنجا به نام بچه زینب در سمت مغرب جاده موجود، و در بین اهل محل و دیگران منسوب به حضرت موسی بن جعفر (علیهما السلام) می باشد... عده ای از علما و مجتهدین و فضلای اصفهان نیز به اعتبار فرمایش مرحوم حاج شیخ عباس محدث قمی این نسبت را بدون تأمل پذیرفتند و علاوه بر آن که خود به زیارت می رفتند مردم را نیز به زیارت این مرقد شریف ترغیب می کردند. مرحوم معلم حبیب آبادی در کتاب کشف الهبیئة عن مقبرة الزینبیّة (: 46) بیحه را محرّف بیچه می داند که مخفّف بی بی چه است و به این مناسبت بچه زینب (زینب صغری) گفته شده. ر.ک: تاریخچة ارزنان و مقبرة علیا جناب زینب خاتون تألیف علاّمه فقید سید مصلح الدین مهدوی.

16- ستّی فاطمه

در کتاب خیرات حسان (51:2) گوید: این لفظ به کسر سین و تشدید تاء ظاهراً مخفف سیده باشد، و در عربی به جای خانم استعمال می شود، و بعضی ست را به معنی شش دانسته، یعنی مالک شش غلام و کنیز، و این کنایه است از تموّل زیاد؛ و جماعتی ستّ را کنایه از جهات ستّه دانسته، و ستّ که می گویند مقصودشان، یعنی مالک جهات ستّه.

مؤلف ریحانة الادب (165:2) گوید: به هر معنی که باشد استعمال آن در غیر زنان دیده نشده، و در صورت اطلاق و نبودن قرینه، ظاهراً مراد معنی اول باشد. (برای اطلاع بیشتر به کتاب نامبرده مراجعه شود).

ص: 81

در هر حال، در محلّة چهارسو شیرازی ها قبرستان بزرگی بود که در آن مقبره ای منسوب به ستّی فاطمه است (ستّی مخفف سیدتی است) که عوام ان را سیت فاطمه گویند. مدفون در این بقعه _ بنابر مشهور _ حضرت فاطمة صغری دختر حضرت موسی بن جعفر (علیهما السلام) است، لکن برای این قول مدرک معتبری وجود ندارد.

بنای صحن و بقعه از دورة صفویّه است و جمعی از بزرگان عهد صفوی در صحن و اطراف مدفون می باشند، و در زمان فتحعلی شاه قاجار به سال 1242 تعمیراتی در آن شده، و در این اواخر نیز تعمیری از آن به عمل آمده است. (1)

این قبرستان در عهد صفویّه از مقابر معتبر بوده، و بقعة شاهزادگان در جنب آن قرار دارد، و در قبرستان مجاور نیز جماعتی کثیر از خاندان خلیفه سلطان مدفون بودند که در سال های اخیر تمام آن آثار از بین رفت. قسمتی از آن خیابان، و بقیّه به صورت خانه و باغ و نوانخانه و بیمارستان و مدرسه و حمّام گردید.

بقعة شاهزادگان در ضلع جنوبی صحن ستّی فاطمه قرار دارد و مدفونین آن عبارتند از:

1- زبیده بیگم دختر شاه عباس که سنگ آن صاف و بدون تاریخ است.

2- سید محمد خان.

3- سید علی خان.

ص: 82


1- گنجینة آثار تاریخی اصفهان: 604.

4- معصوم میرزا؛ فرزندان زبیده بیگم و عیسی خان قورچی باشی که به دستور شاه صفی در آخر رجب سال 1041 کشته شده اند.

5- بدر جهان بیگم دختر سید محمد خان صفوی، نوادة زبیده بیگم.

6- پسر سید محمد خان نامبرده که کودکی خردسال بوده است.

17-سلطانم

دختر شاه اسماعیل اول، و خواهر شاه طهماسب، از زنان صالحه و نیکوکار بوده که پس از وفات در مقبره شاه علاء الدین محمد (بقعه شهشهان) به عنوان امانت سپرده شده، و سپس به اعتاب مقدسه نقل گردیده است، و پس از دفن مشارالیها به سال 1013 تعمیراتی در این بقعه شده است، و نام او در کتیبه، خانم سلطان ذکر گردیده است.

کتیبه به خط ثلث سفید، بر زمینة قهوه ای و سبز و قرمز، در پنج سطر و به خط صحیفی فارسی خطاط می باشد.

صحیفی خطاط، از خطاطین معروف است که در مساجد اصفهان از سال 985 (مسجد جمعه) تا سال 1019 (مسجد جارچی) به امضای صحیفی، صحیفی جوهری، و یا صحیفی جویمری خطوطی از او باقی مانده است. (1)

18- سلطان بیگم

نوّابه سلطان بیگم، دختر میرزا محمد صالح حسینی خلیفه سلطانی که از

ص: 83


1- گنجینة آثار تاریخی اصفهان.

زنان شاعره و ادیبه و عالمه بوده، و در سوّم ربیع الاول سال 1164 وفات یافته؛ قبرش در امام زاده اسماعیل نزدیک قبر شعیا می باشد. (1)

19- شیرین

در محاسن اصفهان (:22) و ترجمة آن گوید: شیرین که در حسن و جمال و عقل و درایت زبانزد خاص و عام، و مورد علاقة کسری یزدگرد بود، از اصفهان و ناحیه النجان می باشد. معشوقة خسرو پرویز نیز شکّر نام داشته و اصفهانی است. (2)

20- صدّیقة دولت آبادی

دختر حاج میرزا هادی دولت آبادی در 1267 خورشیدی متولد، در طهران و خارج ایران تحصیلاتی نموده. مشارالیها از بنیان گزاران فرهنگ جدید [!] جهت زنان به شمار می رود. (3)

ص: 84


1- رجال اصفهان: 179.
2- گنجینه: 725.
3- وی از نخستین زنانی است که همگام با سیاست های ضدّ دینی پهلوی خبیث به ترویج کشف حجاب پرداخته و تمام توان خود را در این راه به کار برد. جای شگفتی بسیار است که مؤلف فقید این جرثومة فساد را در عداد دانشمندان و بزرگان اصفهان یاد نموده. متأسفانه عدّه ای از برادران و اقوام صاحب عنوان از راه و رسم خاندان خویش منحرف شده و به ضدّیت با دین و روحانیّت پرداخته اند که شاخص ترین آنها میرزا یحیی دولت آبادی است. مرحوم مؤلف بعدها در حاشیة کتاب افزوده اند: مشارالیها ننگ سلسلة سادات و بنی الزهراء علیها السلام بود.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- آداب معاشرت 2- تاریخ زندگانی شخصی و خدمات فرهنگی 3- روزنامه زبان زنان که در اصفهان منتشر می شده 4- مجله زبان زنان که در طهران منتشر می شده 5- کتاب زندگی من 6- بیست و دو پیس (نمایشنامه) اخلاقی و اجتماعی. (1)

مشارالیها در 14 صفر سال 1381 قمری در طهران وفات یافت.

21- طاووس خانم

ملقّب به تاج الدوله از زنان محترم فتحعلی شاه قاجار بوده، و در کمال قدرت و عزّت می زیسته، و در نزد میرزا عبدالوهّاب معتمد الدوله نشاط اصفهانی تحصیل دانش و خطّ نموده است.

در خیرات حسان (140:2) گوید: تخت مرصّع مشهور به تخت طاووس را قبل از عروسی مشارالیها تخت خورشید می گفتند و بعداً به مناسبت نام او تخت طاووس مشهور شد.

طبع شعری داشته؛ از اشعار اوست:

مرغی که به دام تو اسیر است *** دیگر نکند هوای گلزار

***

باد از سر کوی تو گذشتن نتواند *** پیغام من دل شده را پس که رساند

تا کی به صبوری بفریبم دل خود را *** دیگر دل بیچاره صبوری نتواند

ص: 85


1- شریک مرد: 125 و تاریخ جراید و مجلاّت 6:3.

22-طوطی شاه

از طایفة زندیّه متوقّف اصفهان بود. مورد علاقة فتحعلی شاه واقع شده در عداد زنان او به شمار رفته، در جوانی وفات یافته و در جوار حضرت عبدالعظیم مدفون شده، و باغ طوطی منسوب به اوست. (1)

23- فاطمه بیگم

ملقّبه به خان آغا بیگم، دختر نوّاب محمد تقی میرزا خلیفه سلطانی از زنان شاعره و عالمه و فاضله بوده، و در محلّة گلبهار سکونت می نموده، و در صفر سال 1342 وفات یافته، قبرش جنب قبر نوّاب محمد حسن میرزا در تخت فولاد است. (2)

24- کریمه

امّ الحسن، دختر احمد اصفهانی، محدّثه ای است مشهور. (3)

25- ستّ کریمه

سبط حافظ جلیل، قوام السنّه، اسماعیل بن محمد بن فضل بن علی قرشی طلحی اصفهانی ملقب به قوام السنّه.

در کتاب شدّ الازار (: 318) در ضمن شرح حال، معین الدین احمد بن ابی الخیر گوید: در بقعة او جمعی کثیر از علمای ربانی و عرفا و صالحین از زن

ص: 86


1- تاریخ عضدی: 46.
2- رجال اصفهان: 223.
3- خیرات حسان: 44:3

و مرد مدفون می باشند که از آن جمله، ستّ کریمه صاحب عنوان است.

26- کمالیه

دختر عفیف الدین اصفهانی، از اشیاخ امام سیوطی، و از محدّثات است. (1)

27- گوهرشاد

دختر میر عماد الحسنی خطاط مشهور است، در خط شاگرد پدر خود بوده و خط را نیکو می نوشته است.

در کتاب خط و خطاطان: (:150 چاپ جدید) دربارة او گوید: هیچ زن و دختری در عصر شاه عباس بزرگ مانندش در حسن خط نستعلیق یافت نمی شد، و چون شوهر نمود و فرزندان آورد آنان را تعلیم خط آموخت.

28- مریم بیگم

دختر شاه صفی (1052-1038) بانی مدرسة مریم بیگم و مسجد مریم بیگم، که اولی در محلة حسن آباد، و دومی در کوچة جهان نما جنب دروازه دولت می باشد، از زنان خیّر و صاحب خیرات و مبرّات بوده، و مسجد او باقی، و مدرسه به صورت مدارس جدید در آمده است.

شیخ رضی الدین محمد بن بهاء الدین محمد بن مولی حسن علی بن

ص: 87


1- خیرات حسان: 46:3.

مولد عبدالله تستری اصفهانی، کتاب شرح ادعیه السرّ را جهت او تألیف نموده است. (1)

در اینجا بی مناسبت نیست از دو تن دیگر از زنان صفویّه نامی برده شود:

1- حوّا بیگم، دختر شاه عباس اول، بانی کاروانسرای حوّا بیگم.

2- زهرا خانم، بانی مسجد زهرا خانم، در محلة احمد آباد اصفهان.

29- مریم

معروف به مادر شاهزاده. دایة حاجی سیف الدوله محمد میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار بوده، و در اصفهان ساکن بوده، و پس از وفات در سال 1246 در تخت فولاد مدفون گردید (2) و چون شیخ محمد تقی رازی صاحب حاشیه در سال 1248 وفات یافت، در جنب او مدفون شده، و برای او بقعه ای عالی بنا کردند، و جهت او تکیه ای ساختند که به تکیة شیخ محمد تقی و مادر شاهزاده معروف است، و در آن جمعی کثیر از علما و اتقیا و صالحین مدفون شده اند.

در هر حال، زنی صالحه بوده، قبرش در وسط بقعه قرار دارد و سنگ مرمر نفیسی بر روی آن است.

مادّه تاریخ وفاتش را ضیاء شاعر اصفهانی گوید:

ضیاء از بهر تاریخش رقم زد *** بحوران همنشینی کرد مریم

سنگ قبر به خطّ محمد باقر آتشی شیرازی است. (3)

ص: 88


1- الذریعة 67:13
2- رجال اصفهان: 73.
3- محمد باقر سمسوری صحیح است.

30- معصومه بیگم

دختر عربشاه، از سادات و ذراری پیغمبر است که بانی مزار امام زاده جعفر معروف به جعفریّه می باشد.

در 13 محرّم الحرام سال 842 وفات یافته، در حرم امام زاده مزبور مدفون شده است. (1)

31- نسمه خاتون

دختر شیخ جعفر کاشف الغطاء، و زوجة شیخ محمد تقی صاحب حاشیه بر معالم، و مادر حاج شیخ محمد باقر مسجد شاهی است، زنی عالمه و فاضله و زاهده بوده، و در حدود سال 1295 در اصفهان وفات یافته، (2) و در بقعه مادر شاهزاده مدفون گردیده.

و دختر او به نام شهربانو نیز زنی صالحه و عابده بوده، و در شب 26 صفر 1257 وفات یافته و در همین بقعه مدفون گردیده است.

و او غیر از شهربانو دختر محتسب الممالک است که زنی عالمه و شاعره بوده و در سال 1120 فوت شده، و صاحب دیوان اشعار است. قبرش در تکیة خرابه، جنب تکیة میرزا رفیعا در تخت فولاد (3) بود که اکنون جزو اراضی فرودگاه می باشد.

ص: 89


1- رجال اصفهان: 230.
2- رجال اصفهان: 73.
3- رجال اصفهان: 217.

32- بانو دکتر هما امام زاده

دختر میرزا سید حسن [میربد] قمشه ای (1383-1305) از احفاد میرزا محمد خلیل بن میر عبدالواسع امام جمعة قمیشه (متوفی به سال 1314 قمری) است.

صاحب عنوان زنی فاضله و دانشمند است که در 17 شوّال 1325 در اصفهان متولد شده، و در اصفهان و طهران و پاریس تحصیلات خود را در رشتة پزشکی به پایان رسانیده، و پس از مراجعت از اروپا، سال ها در طهران ساکن شده، و در این اواخر به مناسبت انقلاب روحی و فکری که از سرچشمة دیانت و تقوای او سر زد به عراق رفته، و در کربلا مجاور گردید، و در آنجا به معالجة بیماران، و دلجویی از مستمندان پرداخت، و در این چند سال اخیر (حدود 1385) در کربلا وفات یافته و همانجا به خاک رفت.

مشارالیاها علاوه بر زبان عربی و فرانسه و آلمانی به زبانهای انگلیسی و ایتالیایی و اسپانیایی نیز آشنایی کامل داشت.

کتب زیرا از آثار اوست:

1- جذام و سیفلیس (رساله دکترای اوست) 2- زن در لباس مرد 3- زنبور عاشق (نمایشنامه) 4- گمراهان 5- مقالات متعدّده در امور سیاسی و اجتماعی (1) که در روزنامه های طهران منتشر می شد و اگر جمع آوری گردد خود کتاب بزرگی می شود.

ص: 90


1- شریک مرد: 113.

آیة اله

اشاره

در معنای اصطلاحی، لقب مجتهدین بزرگ و مراجع تقلید است، و تا قرن اخیر این لقب و شهرت اختصاص داشت به علاّمة حلّی: جمال الدین حسن ابن یوسف بن علی بن مطهر، متولد در 648 و متوفّای در 726 هجری، و مدفون در نجف اشرف.

لکن در دو قرن اخیر بیشتر علما و مجتهدین را به این لقب می خوانند، و در بین علمای اصفهان مخصوص است به:

آیة الله اصفهانی

آقا سید ابوالحسن بن حاج سید محمد بن سید سید الحمید بن محمد موسوی مدیسه ای لنجانی اصفهانی.

سید عبدالحمید موسوی

جد ایشان: مرحوم سید عبدالحمید از علمای ازکیا، و از شاگردان شیخ محمد حسن صاحب جواهر بوده، و پس از مراجعت از نجف اشرف در اصفهان و لنجان ساکن شده، و هم در این شهر وفات یافته.

وی را شرحی است بر کتاب شرایع الاسلام (1) تألیف محقّق حلّی علیه الرحمه. (2)

ص: 91


1- الذریعة 325:13.
2- به نوشتة کتاب سراج المعانی (:78) تقریرات درس فقه آیة الله شیخ موسی کاشف الغطاء به قلم او موجود است و آن شرح استدلالی بر کتاب مواریث شرایع الاسلام است.

پدر ایشان: مرحوم آقا سید محمد نیز از علمای کاملین بوده و قبرش در خوانسار است.

صاحب عنوان از اکابر علما و مجتهدین، و اعاظم فقها، و در اواخر زمان حیات خود مرجع وحید شیعه، و زعیم بزرگ دینی بود. از حیث قدرت و ریاست و نفوذ امر از جمیع مراجع تقلید گذرانید.

در سال 1284 قمری در اصفهان متولد گردیده و مقدمات علوم را نزد جمعی از بزرگان که از جملة آنهاست مرحوم حاج سید مهدی نحوی فرا گرفته، (1) و در سال 1307 به نجف اشرف مهاجرت فرموده، و در آنجا خدمت اساتید بزرگ سال ها درس خوانده، مدت دو سال در سامرا به درس میرزای بزرگ شیرازی مرحوم حاج میرزا محمد حسن (1312-1230) حاضر شده، سپس در نجف به درس آخوند ملا کاظم خراسانی (1329-1255) حاضر شده و از خواص ایشان، و مشهورترین شاگردان وی به شمار می رود، و از آخوند خراسانی و میرزا محمد تقی شیرازی و شیخ الشریعه اصفهانی و سید حسن صدر کاظمینی اجازة روایت احادیث یافته، و مرکز درس و بحث و فتوی قرار گرفت.

در احسن الودیعه (109:2) دربارة او گوید: صاحب الاخلاق النبوّیة، و الغیرة الهاشمیّة، کریم الطبع، سخیّ النفس... حسن السلیقه فی المسائل العلمیّة،

ص: 92


1- برخی دیگر از اساتید ایشان عبارتند از: 1- آخوند کاشی 2- حکیم قشقائی 3- سید محمد باقر درچه ای 4- منیرزا ابوالمعالی کلباسی 5- میرزا یحیی مدرس بید آبادی 6- میر محمد صادق کتاب فروش 7- شیخ محمد باقر قزوینی (در هیئت و نجوم)

فلتفتخر اصفهان بأنّ منها مثل هذا المولی العظیم الشأن.

در نقباء البشر (143:1) شخصیت و بزرگواری او را ستوده، و از حفظ و اخاق و صفات و ملکات او شطری بیان داشته.

در ریحانة الادب (84:1) و دیگر کتب رجال همگی از او به بزرگی یاد نموده اند.

در آثار الحجّة (134:1) دربارة او فرماید: مرحوم اصفهانی - رضوان الله علیه - از مؤیَّدین فقهای عالم تشیع بود که از غیب به او کمک شده و تأیید می شدند، و اعلی حضرت ولیّ عصر - ارواحنا له الفداء - به او نظر مخصوص داشت، و از آن بزرگوار به وسیلة ثقة الاسلام حاج شیخ محمد کوفی شوشتری که متجاوز از چهل سفر به مکه مشرف شده، توقیعی برای سید آمد.

در هر حال، عالمی است جلیل القدر، و منشرح الصدر، و عدیم النظیر، در اخلاق و کمالات سر آمد علمای زمان، بلکه در کمتر زمانی عالمی بدین پایه و مقام رسیده است.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- انیس المقدین که آن را سید ابوالقاسم اصفهانی جمع کرده است 2- حاشیه بر تبصره علاّمه 3- حاشیة عروة الوثقی 4- حاشیة نجاة العباد تألیف شیخ محمد حسن صاحب جواهر 5- ذخیرة الصالحین 6- ذخیرة العباد 7- شرح کفایة الاصول استادش مرحوم خراسانی * صراط النجاة، و آن ترجمة وسیلة النجاة است که مرحوم آقا سید ابوالقاسم اصفهانی ترجمه

ص: 93

کرده و به نظر ایشان رسانیده. 8- منتخب الرسائل 9- مناسک حج 10- وسیلة النجاة، یک دوره فقه در دو مجلّد 11- وسیلة النجاة صغری، رسالة عملیة مختصر.

و این کتب، همگی چندین مرتبه به طبع رسیده و در تمام ممالک اسلامی و شیعه منتشر گردیده، مثلاً رسالة ذخیرة العباد ایشان هفتاد و یک مرتبه به طبع رسیده است.

سید ابوالقاسم اصفهانی

ابن ابراهیم بن عبدالحسین بن هادی بن ابراهیم صفوی موسوی، مترجم وسیله، و جامع انیس المقلّدین، از علمای معمّر است که در غدیر سال 1283 در اصفهان متولد شده، و در اصفهان و نجف اشرف تحصیل کرده، و از خواص آقا سید محمد کاظم یزدی و محرّر ایشان بوده، و به همین جهت به سید ابوالقاسم محرّر معروف شده؛ از آقا میرزا محمد هاشم چهار سوقی و عده ای دیگر از مجتهدین بزرگ اجازه داشته، و در شب دوشنبه ششم ربیع الثانی سال 1370 در نجف وفات یافته، در حجرة متّصل به باب طوسی، طرف راست داخل شده به صحن، مدفون گردید.

کتب زیر از اوست:

1- ابواب الجنان، در اعمال شب و روز 2- انیس المقلّدین 3- جامع الرسائل العلمیّه، که از فتاوای آقا سید محمد کاظم طباطبائی و دیگران جمع آوری نموده است. 4- رساله ای در کر 5- صراط النجاة، ترجمة وسیلة النجاة مرحوم

ص: 94

اصفهانی (1) 6- ترجمة جلد 5 مجالس السنیّة تألیف سید محسن امین عاملی منؤلف اعیان الشیعة. 7- ترجمة عروة الوثقی به نام الغایة القصوی.

آقا میرزا محمد ابراهیم

از علمای اتقیای و عرفا و دانشمندان اصفهان در قرن سیزدهم هجری بوده، و در سال 1312 قمری وفات یافته، (2) در تکیة مادر شاهزاده مدفون شده است.(3)

ملا محمد ابراهیم جدلی

از علمای ازکیا، عالم فاضل عظیم القدر بوده، در سال 1199 وفات یافته، در تخت فولاد جنب قبر ملا اسماعیل خواجوئی مدفون شد؛ (4) قبری بلند بسته دارد. (5)

ص: 95


1- نقباء البشر 59:1 و مواضع مختلفه الذریعة.
2- رجال اصفهان: 197.
3- بر روی سنگ لوح مزار او واقع در ایوانچة شرقی تکیة مادر شاهزاده چنین آمده: وفات مرحوم مغفور جنّت مکان انیس العرفاء، محب الفقراء، السالک فی طریق الی الله آقا میرزا محمد ابراهیم طالب ثراه. با این وصف ذکر وی به عنوان عالم و دانشمند چنانچه در متن آمده صحیح نیست.
4- رجال اصفهان: 55.
5- به نوشتة علامة خوانساری در علماء الاسرة وی از شاگردان ملا علی نوری و خود عالمی محقّق و مدقّق بوده است.

مادّه تاریخ وفاتش را رفیق شاعر اصفهانی ضمن اشعاری گوید:

شد ز جهان و رفیق از پی تاریخ گفت *** رفت ببزم جنان زبدة ارباب علم

همچنین مشهور شاعر اصفهانی در مرثیه و تاریخ او گوید:

شد دریغا ز لوح هستی محو *** نام ملاّ محمد ابراهیم

حیف از آن فاضل عظیم الشأن *** آه از آن عالم خبیر علیم

گر شد اجزای او چو گل اوراق *** گر شد اعضای او چو عظم رمیم

***

گفت مشهور بهر تاریخش *** شد بجنّت مقام ابراهیم

سید ابراهیم اردوبادی

از سادات اردوباد آذربایجان، و خود داماد ملا محمد باقر یزدی (1) بوده. سفری به هندوستان رفته، و ثروتی زیاد اندوخته، در اواخر عمر در لباس فقر در اصفهان وفات یافته.

از اشعار اوست:

هر زنده دلی که او ز اهل درد است *** دانسته ز اسباب تعلق فرد است

هر پیر زنی مرگ طبیعی دارد *** مردی که به اختیار میرد، مرد است

ص: 96


1- دانشمندان آذربایجان: 14.

* شیخ ابراهیم جدّی گلپایگانی از اعلام فقهاء و علماء و ساکن مدرسة جدّة اصفهان بوده (1) و به همین مناسبت به جدّی (جدّه ای) شهرت یافته است. وی را رساله ای است در اصول دین که از کتاب حق الیقین علاّمة مجلسی انتخاب نموده است. (2)

شیخ ابراهیم جیلانی

از اعاظم علما و مؤلفین است.

کتب زیر از اوست:

1- حواشی بر کتب اربعه 2- شرح خطبه شقشقیّة امیرالمؤمنین علیه السلام 3- شرح بر صحیفة سجّادیّه 4- شرح بر نهج البلاغه در هشت مجلد. (3)

قبرش در تخت فولاد است. (4)

سید امیر ابراهیم خاتون آبادی

شیخ عبدالنبی قزوینی مؤلف تتمیم امل الامل (5) کتاب «الرسائل الحکمیّه» را از تألیفاتش نام می برد، بنابراین صاحب عنوان عالم و حکیم و

ص: 97


1- الکرام البررة: 7.
2- وی همان ملا محمد ابراهیم جدلی است و در کتاب الکرام جدلی به جدی تصحیف شده.
3- اعیان الشیعة 511:10.
4- مولی ابراهیم گیلانی بن محراب بن ابراهیم بن خلیل از شاگردان علامة مجلسی است، و انتساب کتب مذکور به او و نیز مدفون بودن او در تخت فولاد ظاهراً از اشتباهات اعیان الشیعة است.
5- الذریعة 245:10.

محقّق بوده است. (1)

میرزا ابراهیم ساغر

شاعر و ادریب و خطاط بوده، و در سال 1302 قمری وفات یافته، (2) قبرش در تکیه خرابه جنب قبر فاضل هندی [بوده] است.

از اشعار اوست که در مدح حضرت رضا علیه السلام سروده است:

افلاک تو را چاکر و هر کس که در آن است *** آفاق تو را خادم و هر کس که در این است

یک حاجب درگاهت گردون رفیع است *** یک واقف بنگاهت جبریل امین است

صاحب عنوان در حدود هشتاد سال عمر کرده، و خط را در خدمت آقا غلام علی خطاط آموخته است. (3)

محمد مانی در تاریخ فوتش گوید:

وقت رحلت گفت با ساقی عشق *** از پی تاریخ یک ساغر بده

(1302)

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- پارسی نامه، رسالة مختصری است در دستور زبان فارسی 2- تحفة الحسینیه 3- توحید نامه 4- دیوان قصائد و غزلیات 5- کنز المصائب 6- مثنوی.

ص: 98


1- در تتمیم امل الامل (:55) آقا ابراهیم مشهدی (متوفّای 1148) شیخ الاسلام مشهد، از علمای مشهور در حکمت و کلام و فقه و مؤلف کتابی در مسائل حکمیّه و کلامیه (در بیش از چهل هزار بیت) عنوان شده است.
2- رجال اصفهان: 60.
3- مقدمة دیوان غمگین به قلم استاد همائی.

سبعة ابحر که نظم کتاب جلاء العیون علامة مجلسی است 7- مزخرف نامه، و آن رساله ای است در حکایات و امثال آنها.

ساغر دارای چهار پسر و دو دختر بوده که از آن جمله است:

1- میرزا اسماعیل متخلص به «دردی»، شاعر و خطاط و اهل فضل و دانش بوده، و به هندوستان رفته، در اسکندر آباد ساکن نشده. (1)

کتب زیر از تألیفات او به طبع رسیده است:

1- امراض مسلمانان و ادویة آنها 2- تجارب خود من 3- تعویض جان، و روح ایمان 4- محبوب الاخلاق (شعر) 5- همدردی.

2- میرزا جعفر متخلّص به «ظفر».

3- میرزا غلامعلی خطاط، معروف به غلامعلی ثانی.

4- حاج علی استاد موسیقی بوده است.

تذکّر: پدر ساغر، میرزا محمد اسماعیل نام داشته، و اهل منبر و وعظ بوده است، و ساغر خود نیز داماد آقا غلام علی خطاط است، و به همین نظر فرزندش را آقا علی ثانی گویند.

میرزا ابراهیم طوبی

اشاره

شاعر و ادیب بوده، و در سال 1174 هجری در اصفهان وفات یافته (2) در رواق امام زاده اسماعیل مدفون شده است.

در ریحانة الادب (36:3) به نقل از اعیان الشیعة گوید: حکم مورّخ

ص: 99


1- فهرست مؤلفین کتب فارسی 588:1.
2- رجال اصفهان: 179.

ادیب، علاوه بر فضایل دیگرش در علم هیئت نیز عارف بوده است.

سید هاشم طوبی

در اواخر قرن سیزدهم و اوایل سدة چهاردهم هجری در اصفهان شاعری ادیب و خطاط به نام سید هاشم، و متخلص به «طوبی» می زیسته که از آثار نوشته های او، کتیبة سر در مسجدت رکن الملک در تخت فولاد می باشد. (1)

این کتیبه به خط ثلث، بر زمینة لاجوردی، و مورخ به سال 1320 قمری می باشد.

حاج محمد ابراهیم قزوینی اصفهانی

عالم فقیه فاضل علاّمه، از شاگردان و مجازین از حاج سید محمد باقر رشتی بید آبادی است، و تاریخ اجازه سال 1246 می باشد. سید مرحوم در این اجازه وی را بسیار ستوده، و تصدیق به اجتهادش فرموده.

صاحب عنوان در قزوین متولد شده و در اصفهان تحصیلات خود را به به پایان رسانیده است. (2)

انصاری در تاریخ مختصر اصفهان (:89) گوید: مرحوم حاج سید محمد باقر حجة الاسلام گذشته از ملاحظة مقاماتشان در علم و عمل ، توجه خاصی نسبت به ایشان داشته تا جایی که مرحوم حاج محمد جعفر آباده ای با آن جلالت قدر، و مکانت علم و تقوی، و بستگی به مرحوم سید، باز غبطة مقام ایشان را می خورده، کتابخانه اش بعد از هشتاد سال (تا سال تألیف تاریخ که

ص: 100


1- گنجینة آثار تاریخی اصفهان: 808.
2- الکرام البررة: 3.

سال 1332 قمری باشد) که همة آکنده ها پراکنده شد به حال خود باقی است، و گرد پنجاه ساله بر آن متلاقی.

صاحب عنوان تا سال 1263 حیات داشته و سپس وفات یافته است. (1)

از تألیفاتش حواشی است بر حدیث غمامه که آن را فرزندش شیخ محمد حسین، مدّون نموده و به صورت کتابی خاص در آورده است.

وی را دو فرزند برومند و فاضل است:

1- فرزند بزرگش حاج آقا محمد قزوینی (2) که از ائمّة جماعت اصفهان بوده، و در مسجد آقا نور پس از پدر اقامة جماعت می نموده، و در شب 28 ذی حجّه سال 1304 قمری وفات یافته است. (3)

فرزند ایشان: مرحوم حاج محمد جواد قزوینی،

و نواده اش: حاج آقا باقر قزوینی نیز از علمای اصفهان و ائمة جماعت بودند که در این شهر شهرت و نفوذ داشته، و مرحومن حاج آقا باقر در سال 1362 وفات یافته، در تخت فولاد در تکیه ای مخصوص مدفون گردید که اخیراً به نام تکیة خلیلیان معروف شده است.

* شیخ محمد حسین، عالم و فاضل محقق (4) از آثارش [کتابت] شرخ حدیث غمامه (معروف به حدیث بساط) است که قاضی سعید قمی قرزند محمد مفید شاگرد فیض کاشانی در سال 1099 در اصفهان تألیف نموده، و

ص: 101


1- صاحب عنوان در روز 4 شنبه 20 محرم 261 وفات یافته است. تراجم الرجال 39:3.
2- رجال اصفهان: 142.
3- مدفن او در تکیة تویسرکانی واقع است و اکنون آثار آن از بین رفته است.
4- الکرام البررة: 376.

صاحب عنوان آن را در سال 1263، برای خود نوشته، و در کنار آن حواشی پدر خویش را در این کتاب نقل نموده است. (1)

سید ابراهیم کابلی

عالم فاضل، از عموزادگان سید حجة الاسلام بید آبادی ، سال ها در اصفهان ساکن بوده و پس از وفات، در مقبرة کوچک مسجد سید مدفون گردیده است.

فرزندش: سید عبدالحفیظ،

و نواده اش: میرزا محمد علی نیز از فضلا و اتقیا بوده و در همین بقعه مدفون می باشد. (2)

برخی از ساختمان مسجد سید زیر نظر ایشان و سر کاری او انجام گردیده است.

مرحوم آقا محمد عماد الاسلام در آخر نسخة «هدایة السالکین در شرح

ص: 102


1- بر اساس تصویر نسخة خطی مورد اشاره (مطبوع در ابتدایب شرح حدیث بساط از انتشارات کتابخانة ملّی ملک)، کتاب نسخه، خود را اقّل العباد و احقرهم الجانی الفانی ابن الحاج محمد ابراهیم الاصفهانی محمد حسین معرفی می کند. این نسخه دارای حواشی با خط مغایر با خط متن است که در انتهای آنها عبارت «من جناب والدی سلّمه الله تعالی» آمده و هیچ دلیلی بر این که کاتب، فرزند صاحب عنوان، و حواشی از پدر اوست وجود ندارد. بنابراین، وجود فرزند دیگری جز آقا محمد (که در طرائف المقال 58:1 نام برده شده و آمده: و له ابن یسمّی بالحاج آقا محمد، لا قیته فی سفر مکّة المعظمة، ثقه عدل) برای صاحب عنوان منتفی، و استناد حواشی مزبور به پدر او هم بی دلیل است.
2- مدفن آنان در بقعه تکیة آقا حسین نوانساری قرار دارد.

احادیث اربعین» از تألیفات خود که به خط آقا میرزا محمد علی کابلی است (نسخة خطی: 198) می نویسد: جهت منسوب شدن آن مرحوم به کابل این است که مرحوم سید حجة الاسلام در صدد بودند که کتاب «مدینة العلم» مرحوم صدوق را به دست آورند، خدمت ایشان گفته شد که درکابل موجود است، لذا ایشان، آقا سید ابراهیم را بدان سمت روانه کردند، و ایشان مدتی دراز در آنجا مقیم بوده، و بالاخره موفّق به تحصیل کتاب نشد.

شیخ میرزا ابراهیم خراسانی

بن شیخ اسماعیل. اصلاً از اهالی اصفهان است که در مشهد سکونت نموده و هم در آنجا وفات یافته.

عالمی جلیل، و فاضلی بی بدیل بوده، در سال 1290 در اصفهان متولد گردیده، و در مشهد خدمت آقا سید علی حائری یزدی و شیخ اسماعیل ترشیزی تلمذ می نموده، و در نجف و سامرا به درس اساتید حاضر شده، سپس به کرمانشاه و بعداً به مشهد مقدس مراجعت نموده، و در آنجا در سال 1339 وفات یافته و مدفون گردیده است.

پدرش نیز از صلحا و اخیار بوده، و در سال 1330 در کاظمین وفات یافته است. (1)

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- احکام النجاسات 2- رساله در شکّ در رکعات نماز 3- منجّزات المریض 4- المواقیت؛ و غیره.

ص: 103


1- نقباء البشر: 8.

میرزا ابراهیم جوهری

فرزند محمد باقر مروی اصفهانی، از نوادر روزگار، و اکابر شعرا و وعّاظ است، اصلاً از اهالی مرو است، پس از تکمیل تحصیلات مدتی به سیر و سیاحت در اطراف بلاد پرداخته، (1) سال ها در قزوین ساکن بوده و بدین مناسبت عدّه ای او را قزوینی دانسته، و کتاب معروف خود را که در مصائب خاندان پیغمبر اکرم خصوصاً حضرت سید الشهداء علیه السلام است و به نام طوفان البکاء (که بنا بر مشهور، جوهری گفته می شود) در آن شهر تألیف نموده، سپس به اصفهان آمده و در خدمت سید حجة الاسلام مورد توجه قرار گرفته است.

در سال 1235 قمری (2) وفات یافته، در قبرستان آب بخشان مدفون گردیده، و سپس در سال 1290 قبر او را زنی تعمیر کرده، (3) و در این اواخر که قبرستان از بین رفت و بر سر قبر او به همت مرحوم حاج ابوالقاسم تبریزی تاجر اصفهانی اطاقی بنا کردند که در کوچة مسجد آب بخشان واقع است.

روی مزار سنگ قبری تمام قد است که قصیده ای که میرزا بهاء شاعر

ص: 104


1- خلد برین 84:1.
2- رجال اصفهان: 143.
3- مرحوم بیان در خلد برین (88:1) می نویسد: اهالی اصفهان به مزار مرحوم جوهری تبرک می جویند، ون کراماتی از مزار او در السنه و افواه مذکور است، و نگارنده از نقل آنها معذور. وقتی زنی از محترمان اصفهان بدن پدر خود را جنب مزار مرحوم جوهری سپردهف در سال 1290 هجری می خواست عظام پدر را به عتبات حمل بنماید، موقعی که قبر پدر را نبش می کند بدن مرحوم جوهری را تر و تازه مشاهده می کند؛ فلذا آن زن آسیه خصلت، مخارج گزافی متحمل شده و مزار آن مرحوم را به صورت حالیه تعیر می نماید.

در بی اعتباری دنیا و عبرت گرفتن از گذشتگان و تاریخ بنا و فوت صاحب عنوان است بر آن منقور می باشد.

قصیده پانزده بیت است و اول آن چنین است:

ای برادر گر به چشم اعتبار اندر جهان *** بر قبور مردگان آری گذار و بنگری

***

کلک سحر انگیز او بنوشت این مصرع تمام *** همره سلطان دین آید به محشر جوهری

تذکّر: مؤلف روضات الجنات: (:111) دربارة او چندین اشتباه نموده: یکی آن که نام پدر را جهت پسر نوشته و او را میرزا محمد باقر می داند؛ دیگر آن که فوتش را در حدود 1240 و اندی می داند، و علاّمة تهرانی (1) حاج شیخ آقا بزرگ عیناً مطالب صاحب روضات را از تکمله نقل می فرماید.

در اعیان الشیعة (340:5) نام او را صحیح نوشته، لکن سال وفات اشتباه است.

صاحب عنوان شاعر توانا، و بر نظم انواع شعر قادر بوده، و در اشعار «جوهری» تخلص می کند، و به همین سبب به جوهری معروف است. کتابش مکرر به طبع رسیده است.

اولادش تاکنون در اصفهان به همین نام مشهور، و تا این اواخر از اهل منبر و ذاکرین مصائب بودند.

ص: 105


1- الکرام البررة: 161.

حاج محمد ابراهیم کلباسی

فرزند حاج محمد حسن بن محمد قاسم خراسانی اصفهانی.

اصل ایشان از حوض کرباس یکی از محلات هرات است و بدین جهت به کرباسی مشهورند. (چون در اصفهان خانواده دیگری از تجّار به کرباسی شهرت داشته اند جهت امتیاز اینان را کلباسی گویند).

پدرش از هرات به کاخک که از ثرای خراسان است منتقل گردیده، و بدین جهت به کاخی یا کاخکی معروف شدند.

نسب ایشان به جناب مالک اشتر نخعی منتهی می گردد، و از این جهت اشتری خوانده می شوند.

حاج محمد حسن کلباسی

حاج محمد حسن پدر ایشان از اجلّة زهّاد و عبّاد (1) و ساکن اصفهان بوده، و در سال 1190 وفات یافته، قبرش در تخت فولاد قسمت جنوبی تکیة میرزا ابو المعالی به فاصلة تقریباً صد قدم می باشد. سنگی راست بالای قبر اوست، و مادة تاریخ وفاتش را هاتف شاعر اصفهانی گفته است:

هزار افسوس کز بیداد گردون *** ز دنیا قدوة اهل زمین رفت

امام و مقتدای اهل دین شد *** سر و سر حلقة اهل یقین رفت

ابه تاریخش رقم زد کلک هاتف *** ز دنیا پیشوای اهل دین رفت

دربارة او گفته شده است: «حاجی کلباسی حسنه ای است از حسنات حاج

ص: 106


1- رجال اصفهان: 52.

محمد حسن». از معاشرین و مصاحبین آقا محمد بید آبادی [بوده] است.

در اجازه ای که میرزای قمی جهت حاجی کباسی نوشته دربارة او گوید: «العالم العامل العابد الباذل المبرور المغفور الحاج محمد حسن الشهیر بالکرباسی» و این القاب بهترین معرّف آن جناب است.

پدر او حاج محمد قاسم نیز از اخیار بوده و ظاهراً در خراسان وفاتا ایافته است.

حاج محمد حسن مرقوم سه فرزند پسر داشته:

[1-] ملا محمد قاسم، و [2-] دیگری: ملا محمد جعفر، که از علمای اتقیا و ساکن اصفهان بوده اند، و ظاهراً در این شهر وفات یافته اند.

[3-] حاج محمد ابراهیم کلباسی ا

از مشاهیر فقها و مجتهدین، و اکابارا علما و محققین، عالم زاهد عابد ورع تقی، بلکه ازهد و اعبد و اورع و اتقای علمای زمان بوده، در روز نوزدهم ربیع الثانی سال 1180 در اصفهان متولد شده، و مقدمات علوم را در این شهر تحصیل نموده، و جهت تکمیل به عتبات عالیات رفته، در آنجا نزد وحید بهبهانی و آقا سید مهدی بحر العلوم و شیخ جعفر نجفی و آقا علی صاحب ریاض و دیگران تلمّذ نموده، سپس مدتی در قم در محضر مرحوم میرزای قمی حاضر شده، و در کاشان به خدمت ملا مهدی نراقی رفته، پس از کسب اجازة اجتهاد و روایت به اصفهان مراجعت نموده، به تدریس و افتاء و اقامة جماعت و ارشاد خلق مشغول گردیده.

ص: 107

عده ای کثیر از علما در خدمت او درس خوانده اند که از آن جمله است: آقا میر سید حسن مدرس، و آقا سید حسن مجتهد موسوی، و آقا میر سید محمد شهشهانی.

مرحوم حاجی کلباسی در امر فتوی بی نهایت احتیاط می فرموده، و بر دقایق آداب شریعت مواظبت کامل داشته، به طوری که کمتر مستحبی از مستحبّات از او فوت شده، و با این حال در نهایت تواضع و سلامت نفس بوده و حکایات زیادی از دقت و احتیاط او در فتوی، و عدم توجه ایشان به مردم دنیا، و زهد و قناعت و اعراض ایشان از دنیا نقل شده، و در برخی از کتب ثبت شده، که همگی دلالت بر عظمت مقام و جلالت قدر ایشان است.

عموم مؤلفین کتب رجال (1) از او به عظمت و بزرگی یاد کرده اند. خاندان ایشان در اصفهان و طهران و مشهد و عراق عرب تاکنون به علم و فقاهت مشهورند که به نام عده ای از آنها اشاره خواهد شد.

صاحب عنوان در شب 5 شنبه هشتم جمادی الاولی سال 1261 در اصفهان وفات یافته، در مقبرة مخصوص مقابل در شرقی مسجد حکیم مدفون گردید که مقبرة خانوادگی آنها گردیده است.

ص: 108


1- به طوری که در رساله ای که محقق عالی قدر آقا ملا محمد علی معلم حبیب آبادی در شرح حال او و خاندانش نوشته اند در یازده کتاب شرح حال او ثبت شده، و سپس در چندین مجلد دیگر نیز از او یاد شده که عموماً در حین تحریر حاضر، و رسالة مزبور بیشتر مورد نظر می باشد (م).

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- اجوبة المسائل 2- اشارات الاصول 3- ارشاد المسترشدین، رسالة علمیه 4- ایقاضات، در اصول 5- رساله در تقلید میت، که مرحوم آقا محمد حسن مجتهد بر آن حواشی نوشته است. 6- رساله در صحیح و اعم 7- رساله در مفطر بودن قلیان 8- شوارع الهدایة، که مرحوم آقا سید محمد حسن مجتهد بر آن حواشی نگاشته است 9- مناسک حج 10- منهاج الهدایة، در فقه، که آقا سید محمد حسن مزبور بر مبحث شکوک آن حواشی نگاشته است (1) 11- نخبه، و آن رسالة عملیة فارسی ایشان است و از زمان تألیف تاکنون مورد توجه علمای مجتهدین بوده، و جمعی کثیر بر آن حاشیه نوشته اند 12- نقد الاصول؛ و غیره.

سید محمد ابراهیم

فرزند سید محمد حسین. عالم و فاضل و ادیب، از مشاهیر دانشمندان اصفهان است (2) و در 27 رجب سال 1324 وفات یافته، در تخت فولاد، جنب فاضلان مدفون گردید.

شیخ ابراهیم جیلانی

ابن حسین بن ابراهیم، از معاصرین مؤلف ریاض العلماء، و شریک درس

ص: 109


1- میر محمد حسن مزبور از شاگردان حاجی کلباسی و جدّ مؤلف فقید است.
2- نقباء البشر: 12 و رجال اصفهان: 196.

او بوده، (1) و در اصفهان وفات یافته است. (2)

میرزا ابراهیم خلیفه سلطانی

فرزند سید علاء الدین حسین خلیفه سلطان است. مادرش دختر شاه عباس صفوی است. در سال 1038 متولد، و در 1098 وفات یافته است.

مشارالیه در سن سه سالگی (سال سوم سلطنت شاه صفی) به دستور شاه صفی کور شد، و با وجود این، تحصیل علم و دانش نموده و در جمیع علوم و فضائل بر امثال و اقران خویش فائق گردیده است. (3)

در کتاب مقتبس الاثر (299:2) گوید: به ابن الخلیفه مشهور است.

در هر صورت، عالم فاضل و فقیه محدث اصولی بوده، (4) کتب زیر از تألیفات اوست:

1- حاشیه بر کتاب روضه [البهیة] تا مبحث تیمم (5) 2- حاشیه ای بر مدارک * حاشیه بر شرح لمعه تا آخر اظهارات

در کتاب الذریعة (90:6 و 196) پس از آن که نام تألیفات او را ذکر می کند از

ص: 110


1- اعیان الشیعة 19:6.
2- وی فرزند حکیم اشراقی آقا حسین تنکابنی (از شاگردان ملا صدرا شیرازی، شهید به سال 1105 ق، و مدفون در جوار ابوذر غفاری در ربذه) است. ر.ک: ریاض العلماء 35:3-34.
3- در تتمیم امل الآمل آمده: کان فاضلاً محقّقاً و عالماً و مدققاً و ماهراً متقناً و متتجراً متتبعاً، لم ترعین الرمان معادله و لا القی شائب الدهر مماثله.
4- اعیان الشیعه 159:5.
5- فواید الرضویة 6:1.

قول قزوینی در تتمیم امل الآمل فرماید: یظهر منه قوة فکره و دقة نظره. (1)

صاحب عنوان هفت فرزند پسر داشته که عبارتنتد از: 1- میرزا جمال الدین محمد 2- میرزا معین الدین محمد 3- میرزا معز الدین محمد 4- میرزا سید محمد 5- میرزا کمال الدین حسین 6- میرزا محمد حسین 7- میرزا فضل الله.

آقا محمد ابراهیم رئیس التجار

ابن آقا رضا اصفهانی مشهدی مؤلف کتاب «الاحتراز» در رد بر رسالة «حسن الایجاز در ابطال اعجاز» که یکی از مبلغین امریکایی نوشته، و خود را در آنجا به نام نصیرالدین می نامد.

مؤلف، این کتاب را به مرحوم شیخ محمد خالصی (متوفی سال 1383) هدیه نموده، و کتاب در سال 1342 در طهران به طبع رسیده است. (2)

سید ابراهیم بن سید سلمان

از علما و فضلای اصفهان است (3) که در سال 1156 وفات یافته، و در تکیة آقای حسین خوانساری در تخت فولاد مدفون گردیده است. (4)

ص: 111


1- عبارت علامة قزوینی چنین است: یظهر منها سعة تتبعه، و قوه فکره، و دقة ذهنه، و حسن سلیقته. ر.ک: تتمیم امل الامل: 50.
2- الذریعة 284:1.
3- رجال اصفهان: 196.
4- بر سنگ لوح مزار او واقع در داخل بقعه چنین آمده: وفات السید الجلیل النبیل العالم العامل الفاضل الکامل الواصل الی جوار رحمة ربّ الملک المنّان السید ابراهیم بن السید سلمان به تاریخ ثانی شهر شؤال المکرم سنه 1156. متأسفانه جز این،اطلاعات دیگری از او در دست نیست.

میرزا محمد ابراهیم چهار سوقی

اشاره

ابن سید محمد صادق بن امیر زین العابدین خوانساری

پدرش: آقا سید محمد صادق خوانساری از علما و دانشمندان اصفهان است که (1) در شب 29 شعبان 1289 وفات یافته، و در بقعة تکیة مادر شاهزاده، جنب پدر مدفون گردیده است.

وی را: 1- شرحی است بر زبدة شیخ بهائی 2- کتاب الاحباط و التکفیر، 3- شرح بر شرایع در 5 جلد.

اولاد او در اصفهان و کاظمین ساکن می باشند.

وی را دو فرزند برومند است:

1- حاج میرزا محمد خوانساری

که در 13 شعبان سال 1273 متولد گردیده، و در اصفهان و کاظمین و کربلا تحصیل علوم فرموده، و از اساتید خود اجازة روایت یافته که از آن جمله است: شیخ زین العابدین مازندرانی کربلایی و آقا سید ابوالقاسم از احفاد صاحب ریاض.

بالاخره در شب 22 محرم سال 1355 در کاظمین وفات یافت. و کتابی در سیر و سلوک تألیف نموده است.

ص: 112


1- رجال اصفهان: 76.

2- صاحب عنوان:

در 15 رمضان المبارک سال 1269 متولد، و در شب 23 ربیع الثانی سال 1331 در اصفهان وفات یافته، در تکیة صاحب روضات مدفون گردید.

مشارالیه از علما و فضلای اصفهان، (1) و از شاگردان آقا میرزا محمد هاشم و آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی، و شیخ زین العابدین مازندرانی، و آقا سید حسین کوه کمری بوده، و رساله ای عملیّه دارد. (2)

با علمای مسیحی در منزل خود مباحثات و مناظراتی در اثبات نبوت پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) داشته، و چون آنها زیر بار منطق و استدلال نمی رفتند ایشان را به مباهله دعوت نموده و دعوت نامه را به طبع رسانیده (نسخه ای از آن نزد نگارنده موجود است) و در اصفهان و اطراف منتشر کرده، مع هذا کشیشان مسیحی به مباهله نیز حاضر نشدند، و بدین طریق بطلان گفتارشان ثابت گردید. (3)

فرزندش: آقا سید ابوالقاسم پس از فوت پدر در مسجد ایشان (مسجد مریم بیگم) اقامة جماعت می نمود. در 1311 متولد، و در 14 رمضان 1381 در اصفهان وفات یافت.

در کتاب خلد برین (:96) و به نقل از آنجا در نقباء البشر (:15) دو سید ابراهیم نقل می کند که اولی ابراهیم بن زین العابدین، و دومی صاحب عنوان

ص: 113


1- رجال اصفهان: 196.
2- نقباء البشر: 15.
3- احسن الودیعه: 81:1.

باشد، و آن را دو نفر تصور کردند و حال آن که یک نفر هستند.

حاج شیخ ابراهیم بن شیخ صالح

عالم عابد زاهد ادیب، از فضلای زمان خود بوده، و در ربیع الاول سال 1237 وفات یافته، (1) در تخت فولاد نزدیک قبر ملا اسماعیل خواجوئی مدفون گردید. (2)

شیخ ابراهیم خوانساری

برهان الدین ابواسحاق ابراهیم بن زین الدین ابی الحسن علی بن جمال الدین ابو یعقوب یوسف بن یوسف بن علی خوانساری اصفهانی. (3)

از اجلّة شاگردان شیخ علی کرکی، و از او اجازه دارد. تاریخ اجازة 924 می باشد.

در اذریعة (212:1) نقل از ریاض العلماء گوید که آن را در پشت کتاب کشف الغمة به خط کرکی دیده ام.

میرزا ابراهیم امین الواعظین

فرزند حاج محمد علی تاجر اصفهانی، عالم فاضل، و واعظ کامل بوده، (4)

ص: 114


1- رجال اصفهان:196.
2- شیخ ابوالحسن ابراهیم بن صالح از فضلا و خطبای اصفهان بوده، و مدفن او در تکیة فیض واقع، و در سنگ لوح مزارش به شیخ عالم عادل، ذاکر مصائب ابا عبدالله علیه السلام توصیف شده است.
3- اعیان الشیعه: 318:5.
4- اعیان الشیعه 376:5.

در سال 1275 در اصفهان متولد شده، و در نزد فضلا و علمای این شهر مانند: حاج میرزا بدیع درب امامی، و حاج سید مهدی نحوی، و آقا سید محمد باقر درچه ای تلمذ نموده، چندین سال نیز در اعتاب مقدسه نزد اساتید آنجا تحصیل کرده، واعظی بلیغ بود.

در حدود 1325 به ایران مراجعت نموده، مدتی در اصفهان، و گاهی در یزد ساکن شده، و سرانجام در قریة سدة ماربین که اکنون به نام همایون شهر معروف است در سال 1358 وفات یافته، در قبرستان خوزان مدفون گردید.

وی را تألیفات عدیده است (1) که از آن جمله است:

1- امان الخائفین، در امامت 2- البراهین الباهرة، در مذمت دنیا و مدح آخرت 3- نحفة المعاد للعباد 4- روح العالمین، در توحید 5- شهاب الثاقب در مدح امام غائب علیه السلام 6- طریقة الحق، در نبوت 7- کهف العارفین، در اخلاق و غیره از نظم و نثر 8- قصیده ای در مرثیة استادش میرزای شیرازی گفته، و در آن نام عده ای از علما را مذکور داشته است.

قاضی محمد ابراهیم خوزانی

اشاره

ابن غیاث الدین محمد، از علمای قرن دوازده هجری در اصفهان است. عالم فاضل کامل، متبحر در فقه و اصول و حکمت بوده، (2) اوایل قاضی اصفهان بوده، و سپس قاضی عسکر نادر شاه گردید.

از شاگردان و مجازین از امیر محمد حسین خاتون آبادی و میر محمد باقر

ص: 115


1- نقباء البشر: 19.
2- اعیان الشیعة 329:5.

خلیفه سلطانی است، و جمعی کثیر از او اجازة روایت یافته اند.

در سال 1160 در اصفهان وفات یافته، در مقبرة آب بخشان (1) مدفون گردید.

در فوائد الرضویة (9:1) دربارة او گوید: متمهر در اصول و فقه، و حاذق در حکمت و معقول، دقیق الذهن، عمیق الفکر، کامل العلم، شیرین کلام و عذب البیان.

کتب زیر از تألیفات اوست:

* امان الحثیث فی درایة الحدیث (2) 1- تفسیر آیة و اذا قریء القرآن 2- تفسیر قرآن 3- حواشی بر کتب اربعه 4- رساله در تحریم غنا 5- رساله در این که درهم و دینار مانند هم است با قیمت در آنها معتبر می باشد؛ 6- رساله در مشروعیت تلقین میت جهت اطفال؛ و غیره.

در کتاب روضات الجنات (:652) در ضمن شرح حال حاج شیخ محمد [بن محمد زمان] کاشانی از او نامی برده شده است.

در کتاب راهنمای دانشوران (259:) گوید: خوزانی (با ضمّ و سکون) منسوب است به خوزان، و آن نام چندین موضع است، و از جمله قریة خوزان ماربین اصفهان است، و از منسوبین بدانجاست: قاضی محمد ابراهیم خوزانی... و احمد بن محمد خوزانی اصفهانی، در طبقة شعرا.

ص: 116


1- رجال اصفهان: 144.
2- این کتاب از تألیفات حاج عماد فهرستی است که به نوشتة علامة طهرانی برخی از کتب صاحب عنوان را وقف کتابخانة رضویّه نموده است.

از اشعار اوست:

خذفی الشباب من اللهوی بنصیب *** إنّ المشیب إلیه غیر حبیب

ودع اغترارک بالخضاب و عاره *** فالشیب احسن من سواد خضیب

تذکر: از قرن یازدهم تا اوایل مشروطیت ایران، که موضوع قضالوت مربوط به علمای دین بود، منصب قضاوت در اصفهان بین خاندان های صاحب عنوان، و اولاد محقق سبزواری، و اعقاب شیخ زاهد گیلانی (که به مشایخ بید آباد معروف می باشند) بوده است. ذیلاً به نام برخی از آنها اشاره می شود:

1- شیخ ابو جعفر مازندرانی اصفهانی

از علمای قرن دوازدهم، و مجاز از شیخ محمد مکی (از اعقاب شهید اول) بوده، تاریخ اجازة 1183، و همچنین مجاز از سید عبدالله تستری است، و در آنجا وی را به «الفاضل الجامع المحقّق (1) القاضی باصفهان» وصف می کند، تاریخ اجازة 1168. (2)

ص: 117


1- الذریعة 27:11.
2- در الذریعة چنین آمده: رسالة فی اجازة الشیخ محمد مکی من ذریة الشهید الاول للشیخ ابی جعفر... و المظنون ان المجاز هو الشیخ ابوجعفر المازندرانی نزیل اصفهان و القاضی بها الذی اجتمع معه بها السید عبدالله التستری و ذکره فی اجازته الکبیرة.

2-میرزا ابوالقاسم قاضی

ابن شیخ عبدالرحیم، از خاندان محقق سبزواری، عالمی جلیل، و پدر زن مرحوم حاج آقا مجلس (فرزند آقا سید ابوجعفر بن علامه سید صدرالدین عاملی) (1) بوده، و در سال 1317 قمری وفات یافته است.

مشارالیه بانی ساختمان شبستان بزرگ مسجد علی قلی آقا است که خود را در آنجا اقامة جماعت می نموده است. تاریخ بنای (2) شبستان مرقوم، سال 1297 می باشد.

* شیخ جعفر قاضی از مشایخ بلدة کمره بوده، و از اعاظم تلامذة استاد العلماء آقا حسین خوانساری، و جامع فنون علوم بود، و در مدرس او جمعی کثیری از افاضل استفاده می کرده اند. (3) مشارالیه از شاگردان علاّمة مجلسی و آقا حسین خوانساری و ملا محمد باقر سبزواری بود. (4)

در الذریعة (6:10) به نقل از تاریخ امیر اسماعیل خاتون آبادی گوید: شیخ جعفر بن عبدالله بن ابراهیم در سال 1115 در سفر حج قبل از رسیدن به نجف وفات یافته، در جنب علاّمة حلی مدفون گردید.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- حاشیه بر کفایة سبزواری.

ص: 118


1- نقباء اللبشر:56.
2- گنجینة آثار تاریخی اصفهان: 684.
3- تاریخ حزین: 159.
4- نام این عالم جلیل بعداً نیز عنوان می گردد. و ذکر او در ردیف خاندان قاضی و سبزواری و مشایخ نادرست است.

2- ذخائر العقبی، در تعقیبات نماز.

در روضات الجنّات گوید: آن را بر حسب امر شاه سلطان حسین صفوی تألیف نموده است.

3- رساله در طبیعی و الهی [= تحفة سلطانی]

4- حاشیه بر روضة البهیة.

3- شیخ محمد حسن گیلانی

ابن شیخ عبدالله، از سلسلة مشایخ بید آباد. در گیلان متولد گردیده، و در اصفهان ساکن بوده، و هم در این شهر وفات یافته، در قبرستان آب بخشان مدفون گردیده است.

پدرش: شیخ عبدالله فاضل نحریر، و به غایت ستوده خصال بوده، (1) و در اصفهان وفات یافته است.

نواده اش: شیخ احمد بن شیخ ابی تراب بن شیخ محمد حسن نیز عالمی کامل (2) بوده و پس از وفات، در جنب آبای گرام خود در آب بخشان مدفون گردیده است. (3)

ص: 119


1- تاریخ حزین: 90.
2- رجال اصفهان: 145.
3- در فهرست نسخه های کتابخانة مسجد اعظم قم آمده: مجمع الانوار فی ترجمة عیون اخبار الرضا، حدیث، فارسی. از احمد بن ابی تراب اصفهانی بن عبدالله بن محمد حسن قاضی بن شیخ عبدالله جیلانی مولداً و اصفهانی مسکناً و مدفناً نجل شیخ زاهد جیلانی، برای میرزا صادق بن حاج میرزا علی اکبر از سلسلة علیّة اشتهاردیّه ساکنین محلّة چهار سوق علی قلی آغا من محلات اصفهان که از او خواسته بود کتابی به فارسی به نام ناصر الدین شاه بنویسد. ش 223.

4- میرزا محمد حسن قاضی

ابن میرزا عبدالرحیم، برادر شیخ ابوالقاسم قاضی سابق الذکر است که پس از وفات برادر به منصب قضاوت رسیده، و با مرگ او دستگاه قضاوت برچیده شد. گرچه فرزندش مرحوم آقا میرزا عبدالرحیم نیز همین شهرت را داشت، لکن مشروطیت ایران همگی این عناوین را از بین برد.

5- شیخ عبدالله قاضی

در محرّم سال 1291 وفات یافته، در رواق کربلا جنب ضریح حبیب بن مظاهر مدفون گردید.

6-شیخ عبدالوهاب قاضی

فرزند شیخ محمد، از سلسلة مشایخ بید آباد، عالم فاضل محقق بوده، و در سال 1206 وفات یافته، در پشت بقعة آقا محمد بید آبادی مدفون گردیده است. (1)

7- شیخ عبدالهادی قاضی

داماد سید صدر الدین محمد عاملی اصفهانی بوده.

ص: 120


1- بر سنگ نوشتة مزار او که متصل به قبر مطهر آقا محمد بید آبادی است چنین آمده: وفات علامه الدهر و السرمد شیخ عبدالوهاب قاضی ولد مرحمت پناه آقا شیخ محمد قاضی فی شهر شعبان المعظم 1269.

8- شیخ محمد قاضی

در 12 جمادی الثانیة سال 1227 وفات یافته، در پشت رواق نجف اشرف، در ایوان علما مدفون گردید.

نام چند تن دیگر از قضات اصفهان در ضمن کتاب مذکور خواهد شد.

شیخ ابراهیم بن محمد صنعانی اصفهانی

عالم فاضل، و واعظ کامل، (1) در بسیاری از علوم و فنون صاحب نظر بوده، در اصفهان مردم را موعظه می فرموده، در 1150 در شهر صنعاء یمن ساکن شده، و هم در این شهر وفات یافته است.

قبرش در جنوبی شهر صنعاء زیارتگاه است. (2)

مادة تاریخ وفاتش را ادیب احمد بن حسین الرکیحی گفته است:

هذا ضریح الواعظ المتقی *** علاّمة العصر فصیح اللسان

***

ناداه رضوان بتاریخه *** یا خلد ابراهیم اسنی الجنان

ابراهیم ثقفی کوفی

ابو اسحق ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی اصفهانی، از بزرگان مؤلفین، و ثقات مصنفین و مورخین است، در اول، زیدی مذهب بوده و سپس امامی شده است، در حدود پنجاه و سه مجلد کتاب تألیف نموده.

ص: 121


1- خلد برین: 103.
2- اعیان الشیعة 489:5.

شرح حالش در معالم العلماء، و معجم الادباء، و روضات الجنات (:2) و دیگر کتب مبسوطاً نوشته شده است.

از کتب اوست: 1- اخبار زید بن علی 2- اخبار کشته شدگان از اولاد ابی طالب علیه السلام 3- قیام حسن بن علی علیه السلام 4- مقتل الحسین علیه السلام 5- مقتل امیرالمومنین علیه السلام 6- الجمل 7- فدک 8- صفّین 9- حکمین 10- نهروان 11- ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین علیه السلام 12- المودّة فی ذی القربی 13- کشته شدگان از آل محمد؛ [14- الغارات] و غیره.

وفات صاحب عنوان در سال 280 هجری (1) در اصفهان روی داده است.

در فضیلت او همین بس که ابو نعیم اصفهانی در حقش گفته است: کان غالیاً فی الرفض.

ابراهیم متوکلی

ابو اسحق ابراهیم بن ممشاد المتوکلی الاصفهانی، از اصفهان به عراق رفته، و از ندمای متوکل عباسی شده، (2) و بدین جهت به «متوکلی» شهرت یافته، پس از مرگ متوکل از پسرانشس بریده و به یعقوب بن لیث صفاری پیوسته است. از شعرا و بلغا به شمار می رود.

حاج محمد ابراهیم ملک التجار

فرزند حاج آقا محمد، از تجار معتبر، و صاحب خیرات و مبرات کثیر بوده.

ص: 122


1- اعیان الشیعة 362:5.
2- معجم الادباء 19:2.

در سال 1341 قمری وفات یافته، در خانة خویش واقع در محلّة پا قلعه مدفون گردید. (1)

انصاری در تاریخ اصفهان و ری ضمن وقایع سال مرقوم می نویسد: وفات نمره اول نیکان، حاج محمد ابراهیم ملک التجار، که گفتند: پدرش حاج آقا محمد واسطة این ملک است، و تاریخ را بنده (جابری انصاری) گفتم:

سر برون کرد ملک گفت که این ابراهیم *** ملکی بوده و فردوس برین جایش بود

از آثار خیریه او، تکیة ملک در تخت فولاد، و تیمچة ملک در بازار، و مسجد ملک در جنب باغ انگورستان که از مستحدثات خود اوست، و دیگر تعمیرات در اکثر مساجد اصفهان، من جمله: مسجد نور و رضوان که به وسیلة علامه آخوند ملا محمد حسین کرمانی انجام یافته، و اتمام ساختمان طارمی غربی صحن کاظمین (علیهما السلام).

ملا ابراهیم مقدس

فرزند ملا مهدی، از علما و فضلا و مدرسین [؟] اصفهان بوده، و در جمادی الثانیة سال 1289 وفات یافته، و در مقبرة فیض در تخت فولاد مدفون گردید.

ابن الاسود

احمد بن علویه کرانی کرمانی (کوانی) کاتب اصفهانی، شاعر محدّث

ص: 123


1- رجال اصفهان: 46.

ادیب لغوی شیعی، از مجاهرین شعرای اهل بیت است.

ابو حاتم سجستانی که خود از بزرگان شعر و ادب است خطاب به اهل بصره گوید: قسم به خدا این شاعر اصفهانی در محکم بودن اشعار، و کثرت فوائد آن، بر همة شما تفوّق یافته است. (1)

بیشتر از یک صد سال عمر کرده، و در 312 (و به قولی 320) وفات یافته است.

کتب زیر از اوست: 1- الاعتقاد، یا دعاء الاعتقاد 2- الفیّه، و آن قصیده ای است در هزار بیت در مدح حضرت علی علیه السلام 3- الرسائل المختاره، در ادعیه 4- الشیب و الخضاب، و غیره.

نجاشی در رجال خود (:64) و عموم مؤلفین شیعه در کتب خود او را به احترام نام برده اند. (2)

ابن رسته

شهرت جماعتی کثیر از محدثین و فضلای اصفهان در قرن چهارم و پنجم هجری است، که ذیلاً به نام هشت نفر از آنها اشاره می شود:

1- احمد بن رستة بن عمر بن محمد بن مغیره، متوفی به سال 393، (3) از محدثین.

2- ابو حامد احمد بن علی بن رسته، متوفی قبل از سال 360، از مشایخ

ص: 124


1- ریحانة الادب 382:7، روضات الجنّات: 59.
2- الکنی و الالقاب 203:1.
3- فرهنگنامه پارسی: 538.

صوفیّه (1) و از محدثین به شمار می رود، و به جمال صوفی معروف است.

3- ابو علی احمد بن عمر بن رسته، متوفی بین سال های 290 و 300، مؤلف کتاب اعلاق النفیسة.

مؤلف راهنمای دانشوران (386:1) گوید: چنین به نظر می رسد که به رسته شاعر پیوند رساند.

4- ابو محمد ازهر بن رسته بن عبدالله، به سال 286، از محدثین (2) به شمار می رود.

5- محمد بن ابراهیم بن حسن بن رسته، از شاگردان اصمعی، و به محمد ممویه مشهور بوداه است.

6- محمد بن احمد بن حسین، از علمای اواخر قرن ششم هجری، (3) و از مشایخ ابن الصیقل می باشد.

7- ابو عبدالله محمد بن عبدالله بن رسته بن حسن بن عمر بن زید ضبی، متوفی به سال 301 هجری.

8- ابو علی محمد بن عمرو بن رسته.

9- ابو علی عبدالرحمن بن محمد بن خضیب بن رسته ضبّی جروا آنی متوفی در 387 یا 386 (معجم البلدان).

ابن سینا

شرف الملک، ابو علی حسین بن عبدالله بن حسین بن علی بن سینا،

ص: 125


1- فرهنگ نامه پارسی: 538.
2- فرهنگ نامه پارسی: 538.
3- منتخب المختار: 110.

فیلسوف مشهور عالم اسلام، و از مفاخر علمی شیعه و ایران.

در 373 متولد، و در رمضان 427 وفات یافته.

وفات او علی المشهور در همدان واقع شده، لکن ابن اثیر در تاریخ خود ضمن وقایع سال مزبور گوید: ابو علی بن سینا در اصفهان وفات نمود، که فیلسوف مشهور، و صاحب تصانیفی است که در دستها متداول است، در مذهب فلاسفه.

در تاریخ اصفهان و ری ضمن وقایع سال 427 فوت او را نوشته و گوید: مدرسش در اصفهان محلة دردشت بوده، گنبدی هنوز به نام اوست.

در گنجینة آثار تاریخی اصفهان (:47) گوید: قبّة مدرس ابن سینا در باب الدشت هنوز باقی است، و عامة مردم آن حدود، آن را به نام علی سینا می خوانند.

«شفا» و «قانون» نام دو تألیف مشهور اوست.

در شرح حال ابن سینا کتب متعددی نوشته شده است، و در اینجا همین قدر کافی است.

ابن شفروه (شقروه)

شهرت جماعتی از فضلا و ادبا و وعاظ اصفهان است که مدت یک قرن منصب قضاوت این شهر را به عهده داشته اند.

کلمة شفروه را در کتب مختلف به تفاوت ضبط کرده اند، برخی آن را شب روه (کسی که در شب راه می رود) یا شقروه (راست رو) و عدّه ای منسوب به

ص: 126

قریة شفروه که اکنون آن را پزوه (1) می خوانند.

در هر صورت، ذیلاً به نام عده ای از آنها اشاره می شود:

1- ابو عبدالله حسین بن عبیدالله بن هبة الله.

2- ابو البرکات رزق الله بن هبة الله.

3- ظهیر الدین عبدالله بن شفروه.

4- شرف الدین عبد المؤمن بن هبة الله مغربی، واعظ و شاعر. مؤلف «اطباق الذهب فی علم الادب» مطبوع.

5- ابو الوفاء عبیدالله بن هبة الله واعظ قزوینی اصفهانی.

6- عزالدین شفروه.

7- شرف الدین فضل الله بن هبة الله، شاعر و ادیب مؤلف اطباق الذهب (بنا به قولی).

8- شرف الدین محمد بن فضل الله، معاصر جمال الدین عبدالرزاق. در روزگار اتابک شب گیر لقب ملک الشعرایی یافته، ادیب و شاعر و واعظ بوده، و کتاب «اطباق الذهب» تألیف اوست که آذر در آتشکده آن را به پدر وی نسبت داده است. (2)

9- هبة الله محمد بن هبة الله بن حمزه اصفهانی فقیه حنفی.

ابن طباطبا

ابوالحسن محمد بن احمد بن محمد بن احمد بن ابراهیم طباطبا، از

ص: 127


1- مجمع الفصحاء 800:2.
2- آتشکده آذر: 183.

محققین علما و بزرگان شعرا است که در دورة غیبت صغری در اصفهان می زیسته. در اعیان الشیعه (63:6) گوید: ابن شهر آشوب او را از شعرای اهل بیت می شمارد.

در ریحانة الادب (82:8) گوید: در سال 322 هجری در اصفهان وفات یافته، و خانواده اش در آنجا مشهور، و علما و ادبا و نقبا در میان ایشان بسیار است.

ابن الفتی

ابو عبدالله سلیمان بن عبدالله، ادیب نحوی لغوی، (1) از فضلای قرن ششم، در 575 در اصفهان وفات یافته است.

فرزندش ابو علی حسن نیز به این لقب معروف بوده، منصب قضاوت خوزستان، و سپس تدریس نظامیة بغداد را یافته، در آنجا روز 2 شنبه 5 شوال 525 وفات یافته است. (2)

ابن فورک

ابوبکر محمد بن حسن بن فورک (بر وزن دوزخ) ادیب متکلّم اصولی واعظ نحوی، مدتی در عراق به مذهب اشعری تدریس می نموده، (3) سپس به ری مهاجرت کرده، و بر حسب خواهش مردم نیشابور بدانجا رفته و ساکن شده، و جهت او مدرسه و خانقاهی بنا کردند.

ص: 128


1- ریحانة الادب 137:8.
2- تبیین کذب المفتری: 319.
3- تبیین کذب المفتری: 232.

بالاخره به سال 406 وفات یافته، و علت آن را مسموم شدن در مراجعت از غزنه نوشته اند، و پس از فوت در حیره مدفون گردیده و قبرش معروف است.

تعداد تألیفاتش را در اصول دین و اصول فقه و معانی قرآن حدود یکصد جلد نوشته اند.

از کلمات اوست که گوید: گرفتاری عیال نتیجه متابعت شهوات حلال است پس چه گمان می کنی در پیروی از شهوات حرام؟ (1)

ابن اللبان

1- ابو المکارم احمد بن محمد بن اللبان اصفهانی. (2)

2- ابو محمد عبدالله بن محمد بن عبدالرحمن بن احمد اصفهانی، از مشاهیر فقهای شافعی و محدثین است که در بغداد و اصفهان و مکه از اکابر دانشمندان استماع حدیث نموده [و از مشایخ خطیب بغدادی است]، خطیب گوید که قرآن را در پنج سالگی حفظ نموده، (3) در جمادی الآخره سال 446 در اصفهان وفات یافته، کتاب الروضة از تألیفات اوست.

ابن لره (لزه)

1- ابو عمرو بندار بن عبدالحمید لغوی، از بزرگان علم لغت و ادب است.

ص: 129


1- الکنی و الالقاب 368:1.
2- منتخب المختار: 119.
3- ریحانة الادب 179:8 و تبیین کذب المفتری: 261.

اغلب اشعار شعرای عرب جاهلی و اسلام را حفظ داشت. گویند: (1) هفتصد قصیده که اول آن (بانت سعاد) بود در حفظ داشته، و در نحو نیز جامع آراء بصریان و کوفیان بود.

کتب زیر از اوست:

1- جامع اللغه 2- شرح معانی الباهلی 3- معانی الشعر.

سال وفاتش معلوم نیست. از معاصرین متوکل عباسی (232-247) می باشد.

20 محمد بن لره اصفهانی، مردی فاضل، و به دانستن علم حساب در زمان خود مشهور بوده. (2) کتاب الجامع از تألیفات اوست.

ابن ماشاذه

شهرت چندین نفر است:

1- ابوبکر محمد بن عبدالله بن علی بن ماشاذه، از متقدمین محدثین اصفهان.

2- ابو عبدالله بن ماشاذه، که در محاسن اصفهان او را جزو متقدمین می شمارد.

3- داود بن ماشاذه شیخ روایت ابن صیقل. (3)

4- عبدالله بن علی بن ماشاذه، از محدثین.

5- ابوالحسن علی بن محمد بن احمد بن میله.

ص: 130


1- الکنی و الالقاب 385:1.
2- اخبار الحکماء قفطی: 181.
3- منتخب المختار: 110.

از شیوخ فقها و بزرگان صوفیه است. در ظهر روز چهارشنبه عید فطر سال 414 در اصفهان وفات یافت.

6- محمد بن احمد بن میله مشهور به ماشاذة اصفهانی.

7- ابو منصور محمود بن احمد بن عبدالمنعم بن ماشاذة اصفهانی.

فقیه واعظ مفسّر. در 11 ربیع الثانی سال 536 به مرض فجأه در اصفهان وفات یافت. (1)

ابن مردویه

شهرت چندین نفر از فقها و محدثین قرن سوم و چهارم در اصفهان است که از آن جمله است: (مردویه به وزن منگوله)

1- ابوعبدالله بن مردویة اصفهانی.

در محاسن اصفهان (:29) وی را از متقدمین محدثین اصفهان می شمارد.

2- حافظ ابوبکر احمد بن موسی بن مردودیه.

معروف ترین نفر از این خاندان، در سال 323 متولد، و در سلخ رمضان المبارک 416 وفات یافته، (2) از فقهاء و محدثین به شمار است.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- تاریخ 2- تفسیر قرآن 3- کتابی در فضائل امیرالمؤمنین (علیه السلام) 4- مستخرج صحیح بخاری.

ص: 131


1- تبیین کتذب المفتری: 327.
2- فرهنگ نامة پارسی: 644.

قبرش ظاهراً در سدة ماربین اصفهان است و در آنجا به «بابا دو مرده» معروف است.

در معالم العلماء گوید: عامی مذهب است و کتابی در مناقب امیرالمؤمنین (علیه السلام) دارد، و پدر صاحب بن عباد، یعنی ابی الحسن عبّاد بن عباس بن عباد طالقانی اصفهانی از او نقل احادیث می کند.

وفاتش را در الکنی و الالقاب (393:1) در سال 352 در اسکاف می نویسد. در ریحانة الادب (200:8) گوید: تاریخ وفات در الکنی و الالقاب اشتباه است. [و 410 صحیح است.]

3- ابوبکر محمد بن احمد بن موسی، از متقدمین محدثین اصفهان است. (1)

ابن مسکویه

ابو علی احمد بن محمد بن یعقوب بن مسکویه خازن رازی اصفهانی.

حکیم و فیلسوف و مورخ عالی قدر شیعی مذهب گویند: در اول مجوسی بوده و سپس مسلمان و شیعی گردیده (2) و ظاهراً این مطلب خالی از اعتبار است، زیرا نام پدر و جدّش مخالف این عقیده است. در زمان جوانی به خدمت ابن عمید رسیده. ابو حیان توحیدی دربارة او عقیده خوبی ندارد و وی را به بخل زیاد و حرص شدید در جمع مال و طلب کیمیا سخت نکوهش می کند. وی خازن «کتابدار» فخرالدولة دیلمی بوده و

ص: 132


1- محاسن اصفهان: 29
2- تاریخ فلاسفة الاسلام و روضات: 70.

بدین جهت به خازن شهرت یافته.

در کتاب دانشوران خراسان (:159) و دیگر کتب نوشته اند که سلطان محمود، غزنوی خواجه ابوالفضل حسین بن علی میکال را نزد مامون خوارزمشاه گسیل داشته و این دانشمندان که در دربار او بودند را طلب کرد: شیخ الرئیس ابو علی سینا، ابوریحان بیرونی، ابوسهل مسیحی، ابوعلی مسکویه، ابن خمار و ابو نصر عراق. سه نفر از اینان نزد سلطان محمود رفتند، و سه نفر دیگر یعنی: ابن سینا و ابن مسکویه و ابوسهل خدمت سلطان محمود را نپذیرفته و به سمت گرگان حرکت کردند، و ابوسهل در راه از تشنگی بمرد (سال 401 ه_.ق) و آن دو به سختی جان بدر بردند.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- آداب العرب و الفرس، در اخلاق 2- احوال الحکماء 3- تجارب الامم، در تاریخ؛ مشهورترین تألیفات او 4- ترتیب السعادات، در اخلاق 5- تفضیل النشأتین 6- طهارة الاعراق؛ معروفترین کتاب در اخلاق.

مجموعة تألیفاتش متجاوز از بیست و هشت مجلّد می شود.

صاحب عنوان در 9 صفر سال 421 در اصفهان وفات یافته، در محلة خواجو مدفون گردید، و محل قبرش ظاهراً حدود امام زاده باقر فعلی می باشد.

قمی در الکنی و الالقاب (396:1) گوید: قبره علی باب (درب جناد) فی اصفهان. و درب جناد تصحیف شدة حسن آباد است، و مراد دروازة حسن آباد است که در اصفهان معروف است.

ص: 133

ابن المظفر

ابن شبیب در معجم الادباء (101:4) در ضمن شرح حال احمد بن فضل باطرقانی گوید: پس از ابن المظفر امامت مسجد جامع اصفهان را یافت.

ابن مملک

ابو عبدالله محمد بن عبدالله بن مملک اصفهانی جرجانی از بزرگان متکلمین شیعه در اصفهان است. شیخ طوسی وی را از مصنفین شیعه می شمارد. (1) وی مؤلف کتاب الامامة و الجامع فی ابواب الکلام و نقض الجبائی فی الامامة می باشد. اولاً معتزلی بوده و شیعه گردید و با ابوعلی جبائی شیخ معتزله مناظراتی داشته است. به وسیلة عبدالرحمن بن احمد بن خیرویه از مذهب اعتزال برگشته و شیعه شده است. وی همچنین مؤلف کتابی است به نام: المسائل و الجوابات. (2)

ابن مندویه

شهرت جماعتی از محدثین و علما و شعرا و ادبای قرن سوم و چهارم و پنجم هجری در اصفهان است. (مندویه بر وزن زنگوله) که ذیلاً به نام عده ای از آنها اشاره می شود:

1- ابوعلی احمد بن عبدالرحمن بن مندویه طبیب، مؤلف: 1- اطعمه و اشربه 2- الجامع الکبیر 3- الطبیخ 4- الکافی، در طب 5- المدخل 7- المغیث، در

ص: 134


1- فهرست چاپ نجف: 193.
2- الذریعة 373:20.

طب 7- نهایة الاختصار 8- نقض الجاحظ؛ و غیره.

در سال 410 هجری وفات یافته است. (1) از پزشکان بیمارستان عضدی بغداد است.

2- عبدالرحمن بن مندویه، شاعر و ادیب، مؤلف الشعر و الشعراء. (2)

3- ابو محمد عبدالله بن محمد بن مندویة بن حجاج بن مهاجر شروطی اصفهانی.

4- محمد بن عبدالرحمن طبیب، در محاسن اصفهان وی را از متقدمین فضلای اصفهان می شمارد.

5- محمدبن مندویه طویل، قبل از 300 هجری وفات یافته است.

6- محمد بن مندویه غزال، محدث، از یحیی بن حاتم عسکری نقل احادیث می کند.

7- ابو عبدالله محمد بن مندویة بن حجاج بن مهاجر، شاعر و طبیب.

ابن منده

شهرت جماعتی کثیر از محدثین و مشایخ روایت و علمای اخبار در قرن چهارم و پنجم هجری در اصفهان می باشد که به بنی منده معروفند. ذیلاً به نام برخی از آنها اشاره می شود.

1- ابو الطیب بن منده، از نحویین است که در محاسن اصفهان وی را از متقدمین نام می برد.

ص: 135


1- ادباء الاطباء 39:1، ریحانة الادب 233:8.
2- اخبار الحکماء: 285.

2- احمد بن ابراهیم بن منده، متوفی به سال 351. (1)

3- ابو عمرو احمد بن حسن بن منده، ساکن در نیشابور بوده (2) است.

تذکر: برای تاریخ نیشابور در صفحة مذکور به نام دو نفر دیگر از دانشمندان اصفهان که در آنجا ساکن بوده اند اشاره می کند:

اول: ابو سعید احمد بن ابراهیم بن عبدالله الفقیه الاصفهانی.

دوم: احمد بن حسین بن بنداربن ابان اصفهانی.

4- ابو یعقوب اسحاق بن محمد بن یحیی بن منده، فوت شهر رمضان 401.

5- اسحاق بن یحیی بن ابراهیم بن منده.

6- ابوالقاسم عبدالرحمن بن محمد بن اسحق بن محمد بن یحیی بن ابراهیم بن مندة بن ولید بن مندة بن بطة بن استندار فیروزان بن چهار بخت: معروفترین افراد این خاندان است که در اخبار و احادیث، احاطة کامل داشته و تألیفاتی دارد. در سال 470 هجری وفات یافته است. (3)

در الکنی و الالقاب (414:1) گوید: واسع الروایة، حسن الخط، متوفی در 470. مؤلف: 1- حرمة الدین 2- الرد علی الجهمیّة 3- صیام یوم الشک 4- المستخرج فی الحدیث.

7- عبدالله بن محمد بن منده.

8- ابو عمرو عبدالوهاب بن محمد بن اسحاق بن منده متوفی 475.

9- عبیدالله بن محمد بن اسحاق بن یحیی، از محدّثین.

ص: 136


1- اخبار اصفهان 155:1.
2- تاریخ نیشابور: 76.
3- ریحانة الادب 234:8.

10- عبیدالله بن محمد بن منده.

11- قاسم بن منده.

12- حافظ ابو عبدالله محمد بن اسحق بن محمد بن یحیی، مؤلف کتاب: 1- اسماء الصحابة 2- التوحید 3- طبقات الصحابة 4- فتح الباب، درکنی و القاب 5- امالی؛ و غیره.

در سال 310 متولد، و در 395 وفات یافته است.

13- ابوجعفر محمد بن مندة بن منصور، مؤلف کتاب جزء الحدیث. در ری و بغداد حدیث می گفته است.

14- محمد بن مندة بن مهریزد، ظاهراً از اصحاب حضرت جواد (علیه السلام) است. (1)

15- ابو عبدالله محمد بن یحیی بن ابراهیم، متوفی به سال 301 هجری است. مادرش بره نام داشته و از قبیل بنی عبده بوده (2) و به همین مناسبت این خاندان به عبدی نیز معروفند.

16- ابو زکریا یحیی بن عبدالله، مؤلف تاریخ اصفهان، و متوفی به سال 445 هجری. (3)

17- ابو زکریا یحیی بن عبدالوهّاب بن محمد بن اسحق. در 19 شوال 434 متولد، و در روز عید قربان سال 512 در اصفهان وفات یافت.

کتب زیر از اوست:

1- امالی 2- تاریخ اصفهان.

ص: 137


1- فرهنگنامه پارسی 659:1.
2- ریحانة الادب 234:8.
3- ریحانة الادب 234:8، لغتنامه.

در هدیة الاحباب دربارة او گوید: عالم رفیع، بل خاتم جمیع (آخرین فرد معروف این خاندان) از کابر محدثین، کثیر الفضل و الروایة، معروف به محدّث بن محدّث بن محدّث بن محدّث بن محدّث (شش طبقه).

18- یحیی بن ابراهیم بن منده (اولیه فرد مشهور این خاندان)

سلسلة بنی منده به نام یحیی آغاز شده، و هم به نام یحیی خاتمه پذیرفته است. در هدیة الاحباب گوید: تا از این سلسله نام و نشانی بوده، عالمی از ایشان مشهور بوده که او را ابن منده می گفته اند.

منده بر وزن بنده و برخی آن را منده به ضمّ میم مخفف مانده تلفظ کرده اند.

ابن واضح [یعقوبی]

احمد بن ابی یعقوب اسحاق بن جعفر بن وهب بن واضح کاتب عباسی معروف به ابن واضح، و ابن یعقوبی، و گاهی او را یعقوبی گویند، اصفهانی شیعی، از قدمای مشاهیر مورخین و جغرافی دانان شیعه است. مردی جهانگرد بوده که مسافرت را دوست می داشته، و شرق و غرب (1) بلاد اسلام را سیاحت کرده، در سال 260 به ارمنستان رفته، سپس به هند، و از آنجا به مصر و بلاد مغرب، بعد از آن کتب تاریخی و جغرافیایی خود را به رشتة تحریر در آورده است.

ص: 138


1- الکنی و الالقاب 246:3.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- اخبار الامم السالفة 2- الاسماء 3- البلدان، در جغرافیا 4- التاریخ، که به تاریخ یعقوبی معروف است، و در دو مجلد به طبع رسیده است 5- المسالک و الممالک 6- مشاکلة الناس لزمانهم؛ و غیره.

صاحب عنوان در سال 284 وفات یافته است. (1)

مخفی نماند که صاحب عنوان غیر از شیخ ابوبکر احمد بن یعقوب ابن ناصح نحوی ادیب، شاگرد ابن مندة اصفهانی است. (2) وی در سال 340 و اندی وفات یافته، و برادرش ابی الحسن محمد بن یعقوب بن ناصح ادیب نحوی متوفی به سال 354 می باشد. هر دو برادر در نیشابور ساکن بوده اند.

ابن یمین

در اول کوچة شیخ ابو مسعود، کنار قبرستان قدیمی آب بخشان که اکنون خراب شده [میان شهداء] مقبره ای تا این اواخر بود معروف به ابن یمین.

مرحوم انصاری در تاریخ اصفهان و ری آن را منسوب به ابن یمین شاعر معروف قرن هشتم هجری می نویسد، و برای گفتة خود دلیلی نمی آورد، و ممکن است مدفون در این مقبره ابن یمین شاعر دیگری باشد.

امیر محمود بن امیر یمین الدین طغرائی در حدود سال 685 متولد، و در 769 در فریومد (بر وزن بد صورت) وفات یافته، از شعرا و ادبای معروف است. (3)

ص: 139


1- ریحانة الادب 398:6.
2- روضات الجنات: 59.
3- تاریخ ادبیات دکتر شفق: 327.

غیر از کسانی که مذکور شدند عده ای دیگر نیز به «ابن» معروفند که در کتب مبسوطه به نام آنها اشاره شده است.

شیخ ابو اسحاق بن مجیر اصفهانی

در الذریعة (302:3) گوید: از مشایخ امامیّه است، همچنان که در ریاض العلماء او را در باب کنیه ها مذکور داشته است.

کتاب تأویل الآیات از تألیفات اوست.

حاجی ابو تراب اصفهانی

از صلحای دهر، و از مصاحبین مولی محمد باقر مجلسی بوده، و به افادة فقه و حدیث مشغول، و اقوالش در شرعیات معتمد علیه، و روزگاری به آسایش داشته، (1) در سال 1110 وفات یافته است.

پسرش: حاجی ابوطالب نیز از محدثین بوده و پس از پدر، به چند سال فاصله وفات یافته است.

میرزا ابو تراب خطاط

معروف به رئیس الخطاطین، از شاگردان مبرز میر عماد خطاط معروف است.

وی اولین کسی است که پس از کشته شدن استادش خود را بر سر نعش او

ص: 140


1- تاریخ حزین: 160.

رسانیده، و جهت او نوحه سرایی کرده، و جنازة استاد را با کمال احترام دفن نموده است. (1)

او را طبعی روان بوده، و در مرثیة استادش اشعاری سروده که اول آن این است:

دهر پر فتنه و پر مشغله و پر غوغاست *** شرح این ماتم و این سوگ که را خود یار است

صاحب عنوان پس از وفات استاد خود دارالمشق داشته، و شاه عباس گاهی به دارالمشق او می رفته. در سن 83 سالگی در سال 1072 وفات یافته؛ قبرش در جوار مزار خواجه صاین الدین ترکه (2) می باشد.

فرزندش: امیر نظام الدین عبدالحیّ منشی اصفهانی نیز از خطاطین معروف است که نزد پدر تعلیم خط نموده، (3) و پس از وفات، جنب پدر مدفون گردیده است.

فرزند دیگرش، میرزا نور الدین معروف به جواهر نگار بوده، او نیز از خوشنویسان معروف است.

و او غیر از: میرزا نورا فرزند صدر الشریعة اصفهانی خطاط است (4) که از

ص: 141


1- پیدایش خط و خطاطان: 81.
2- اصفهان نور صادقی 253.
3- پیدایش خط و خطاطان: 88.
4- در تذکرة محمد صالح اصفهانی آمده: میرزا نورا ولد قاضی غلامعلی قاضی اصفهان، و شاگرد میرعماد و هم مشق والد من ابو تراب بود. به هندوستان رفت، شاگردی ملا سلیمان کرده و از استادش پای کمی نداشت. متأخرین تذکره نویسان یعنی میر زا سنگلاخ و میرزا حبیب از وی نام برده، گویند که فرزند صدر الشریعة اصفهانی، و ملقّب به مشکین قلم، و از شاگردان میر عماد بود. و گویند که میر، خط وی را به خط رشیدا ترجیح می نهاد، و از این رو پیوسته بین نورا و رشیدا نقار بود. نیز گویند که به امر شاه عباس شاهنامه ای نوشت. در اواخر از شاه عباس رنجیده به هندوستان رفت و به کیمیاگری افتاد و به سال 1070 در آنجا درگذشت. ر.ک: خوشنویسی در کتیبه های اصفهان: 53-52.

نمونه های خط او، کتیبه ای است در داخل ایوان شرقی مسجد آقا نور، به خط نستعلیق، (1) مورخ به سال 1034 «مسجد نور کعبة عجم است». (2)

میرزا ابو تراب بروجردی

عالم فقیه زاهد، در محلة شمس آباد ساکن بوده، و در مسجد آنجا امامت می نموده، در شب یکشنبه 15 شوال سال 1328 وفات یافته، در تخت فولاد بیرون بقعة مادر شاهزاده مدفون شده است.

وی دارای چندین پسر بوده که از آن جمله است:

1- حاج میرزا حسن بروجردی، که بعداً شرح حال او نوشته می شود.

2- میرزا علی واعظ، از وعاظ معروف، و محدثین محترم اصفهان بود. در 25 ربیع الثانی 1358 وفات یافته، در صحن تکیة بروجردی مدفون گردید.

میرزا ابو تراب هرندی

از سلسلة نحوی های هرند ساکن اصفهان است که عموماً به فضل و دانش مشهورند. در شعبان سال 1321 وفات یافته، در صحن سر قبر آقا (مقبرة امام جمعه) مدفون گردید.

ص: 142


1- خط و خطاطان: 169.
2- گنجینة آثار تاریخی اصفهان: 503.

سید ابو جعفر (خادم الشریعة)

اشاره

فرزند علامه سید صدرالدین محمد عاملی موسوی اصفهانی.

عالم فاضل بزرگوار، مادرش دختر شیخ جعفر کاشف الغطاء بوده، و نزد علمای اصفهان تلمّذ فرموده، از مخصوصین آقا سید الله (1) بید آبادی بوده، و به مصاهرت او نایل گردیده.

رسائلی در فقه و اصول نوشته و به نظر استاد رسانیده، و مرحوم سید، پشت آن تقریظی نگاشته، و از فضل و علم و بزرگواری مؤلف آن (2) مدح و ثنا گفته است.

صاحب عنوان در سال 1324 قمری در اصفهان وفات یافته (3) و در تخت فولاد در تکیه ای به نام خود که گاهی آن را به نام فرزندش حاج آقا مجلس نیز می خوانند مدفون گردید.

مادة تاریخ ساختمان بقعه این است: «قل أنّ الجنّة للمتقین»

تاریخ وفاتش این است:

یکی آمد برون ز الهام غیب آورد تاریخش *** شده طیّار سوی کوی حق روح ابو جعفر

مرحوم آقا سید ابوجعفر را اولاد چندی است که همگی از علما و فضلا به شمار می روند، و از جملة آنهاست:

مرحوم حاج آقا حسن خادم الشریعه، از علما و اتقیا به شمار می رفت، در عصر روز سه شنبه 14 محرم سال 1379 به سن متجاوز از هشتاد سال وفات

ص: 143


1- اعیان الشیعة 169:6.
2- نقباء البشر: 31.
3- رجال اصفهان: 85.

یافته، در جنب پدر مدفون گردیده.

عدة کثیری از علما و دانشمندان در داخل بقعه و خارج آن مدفون می باشند، که ذیلاً به نام چند نفر از آنها اشاره می شود:

1-سید آقا جان (خواجوئی)

فرزند آقا سید محمد صادق، (1) پدرش از علمای کاظمین و شاگرد و داماد آقا محمد کلباسی بوده، و فرزندش نیز از فضلا و ائمة جماعت در محلة خواجو بوده، و داماد آقا سید ابوجعفر صدر می باشد.

2-حاج سید اسماعیل ریزی

عالم فاضل محقق، (2) از فضلای شاگردان میرزای شیرازی بوده، و پس از وفات ایشان مدتی در نجف اشرف به درس آقا سید محمد کاظم یزدی حاضر شده، و در مسافرتی که به قصد زیارت مشهد مقدس به ایران آمد، در ماه صفر سال 1338 در اصفهان وفات یافته، در صحن تکیة حاج آقا مجلس مدفون گردید.

3- حاج میرزا محمد باقر حکیم باشی

اشاره

فرزند آخوند ملا عبدالجواد مدرس خراسانی فرزند ملا محمد علی بن ملا احمد تونی خراسانی. پدرش:

ص: 144


1- تاریخچة محلة خواجو: 72.
2- نقباء البشر: 147.

ملا عبدالجواد مدرس خراسانی

از علما و حکما و مدرسین حکمت در اصفهان، و از شاگردان آخوند ملا علی نوری بوده، و در شب غرة ماه صفر سال 1281 وفات یافته است. تدریس کتب حکمت در عصر او بدو منتهی می شده است.

در مآثر و الآثار (:183) دربارة گوید: از علمای مشهور اصفهان بود، در فقه و اصول و طبّ و ریاضیات و ادبیات جمله مهارت کلی، و تدبری عظیم داشت.

صاحب عنوان: طبیبی فقیه، و فقیهی حکیم، و عالمی ادیب بود. در نزد پدر، و میر سید محمد شهشهانی، و ملا حسین علی تویسرکانی، و میر محمد صادق کتابفروش، و حاج سید اسدالله بید آبادی و دیگران در طب و حکمت تحصیل نموده است.

در مداوای بیماران و علاج امراض، نفسی عیسوی داشته، و تدریس طب قدیم در زمان او بدون منحصر بوده است.

در 6 جمادی الاولی سال 1327 قمری وفات یافته، در یکی از اطاقهای غربی تکیة مزبور مدفون شد.

از آثارش کتابی مختصر در وبا به طبع رسیده است.

4- حاج میرزا محمد باقر بروجردی

ابن حاج میر سید علی طباطبائی بروجردی، عالم فاضل محقق، از شاگردان پدر خود و مرحوم حاج سید مهدی نحوی و دیگران بوده، و به

ص: 145

عزت و احترام می زیسته، در 22 رجب سال 1340 وفات یافته، (1) در داخل بقعه مدفون گردید.

5- آقا رضا طلاکوب

فرزند حسین ادیب و شاعر، (2) متوفی در یکشنبه 23 رمضان المبارک سال 1372 قمری.

6- میرزا محمد مهدی (بید آبادی)

ابن سید محمد علی بن حاج سید محمد باقر حجة الاسلام بید آبادی، از علما و فضلا بوده، و در مسجد سید امامت داشته، در 12 شوال سال 1326 وفات یافته است.

7-حاج میرزا یحیی (بید آبادی)

فرزند حاج میرزا شفیع مستوفی (متوفی در سال 1281) عالم فاضل محقق مجتهد، جامع معقول و منقول، و از مدرسین فقه و اصول در اصفهان بوده، در 1250 متولد، و در روز جمعه دوم جمادی الاولی سال 1325 در اصفهان وفات یافته، در یکی از اطاقهای تکیة مزبور مدفون شد. (3) مشارالیه رفیق و هم درس حاج میرزا حسین نوری بوده است، و در حدود سی مجلد کتاب و

ص: 146


1- رجال اصفهان: 233.
2- شعرای معاصر اصفهان: 325.
3- رجال اصفهان: 86.

رساله و حاشیه نوشته که از آن جمله است:

1- رساله در تعیین ثقل اکبر، در افضلیت عترت بر قرآن [هدایة المؤمنین]، و آن را در رد بر [رسالة تبصرة الاخوان] آخوند ملا اسماعیل خواجوئی نوشته است 2- رساله در خراج و مقاسمه 3- رساله در خمس 4- رسائلی در مباحث مختلفه فقه و اصول 5- حاشیه بر خاتمة مستدرک تألیف حاج میرزا حسین نوری.

مولی ابوالحسن خواجوئی

از دانشمندان و مطلعین از علوم قرآن بوده، رساله ای در تجوید به فارسی نگاشته، تاریخ تألیف 1225 هجری (1) می باشد.

میرزا ابوالحسن حقایق

فرزند حاج محمد باقر (2) حبیب آبادی برخواری اصفهانی، عالم فاضل و شاعر و ادیب بوده، و در شب جمعه دوم ماه صفر سال 1328 وفات یافته، (3) در تکیة فاضل سراب مدفون گردید.

ماده تاریخ وفات میرزای شیرازی را ضمن قطعه ای گفته، تاریخ این است:

بهر تاریخ او حقایق گفت *** گشت فائز بلطف ربّ سمیع

ص: 147


1- الذریعة 126:11.
2- نقباء البشر: 35.
3- رجال اصفهان: 28.

میرزا ابوالحسن فروغی

فرزند میرزا محمد حسین بن آقا محمد مهدی ارباب فرزند حاج محمد رضا.

خاندان فروغی از خانواده های علمی و مفاخر اصفهان بلکه ایران به شمار می رود.

آقا محمد مهدی ارباب

آقا محمد مهدی (1) از فضلا و از دانشمندان اصفهان است که در سال 1314 وفات یافته، و در قبرستان آب بخشان مدفون گردیده.

کتب زیر از اوست:

1- تاریخ اصفهان نصف جهان، که به طبع رسیده است 2- جغرافیای اصفهان، که در ذیل جرائد دولتی آن وقت به طبع رسیده 3- کتابی در محاکمه بین علم هیئت و نجوم قدیم و جدید 4- نقشة ابنیة تاریخی اصفهان.

(آقا میرزا محمد حسین فروغی)

معروف به ذکاء الملک، و ملقب به ادیب، نویسنده ای توانا، و مترجمی زیر دست، و شاعری قادر است.

در 15 ربیع الثانی سال 1255 متولد و در 11 رمضان المبارک سال 1325 در

ص: 148


1- رجال اصفهان: 232 و 220، مآثر و الآثار: 296.

طهران وفات یافت. (1)

مرحوم فروغی در اصفهان و عتبات تحصیل نموده، سپس به ایران مراجعت کرده، در طهران ساکن شده، با محمد حسن خان مراغه ای اعتماد السلطنه آشنا شده، و به واسطة او در دستگاه دولتی راه یافته، و تا آخر عمر معزز و محترم زیسته. مدتی در مدرسة علوم سیاسی تدریس می نموده، و سه سال ریاست آنجا را داشته است.

کتب زیر از تألیفات (2) اوست:

1- بدیع 2- تاریخ ادبیات ایران 3- تاریخ اسکند کبیر 4- تاریخ مختصر ایران 5- تاریخ ساسانیان 6- تاریخ ایران از قبل از میلاد تا عهد قاجاریه 7- تاریخ ایران قدیم 8- ترجمة عشق و عفّت 9- ریحانة الافکار 10- ژرژ انگلیسی 11- سفر هشتاد روزه دور دنیا 12- غرایب زمین و عجایب آسمان 13- کبة هندی 14- مجموعة نظم و نثر 15- مسافرت مسیواستانله دور دنیا 16- روزنامة تربیت، و غیره.

در مآثر و الآثار (189:9) گوید: در قوّت عقل، و سعة خلق، و صفای نظر، و اتقان عقیدت، و لطف قریحت، و کثرت تجارب، و سیاحت نوادر و عجایب، بسیار کم نظیر است.

صاحب عنوان: در سال 1301 در طهران متولد گردیده و تحصیلات قدیم و جدید خود را در طهران به پایان رسانیده، از مفاخر علمی و ادبی ایران به شمار می رود.

ص: 149


1- تاریخ جراید و مجلات 122:2.
2- اصفهان «کتاب جوانان»: 232.

مشارالیه کمتر گرد کارهای دولتی و سیاسی گشته و عموماً به خدمات علمی و ادبی اشتغال داشت. مدتی در دار المعلمین عالی، تدریس تاریخ و جغرافیا می نمود، و زمانی نمایندگی دولت ایران را در سویس و جامعة ملل داشته، و در کنگرة مستشرقین در خارکوف نیز شرکت نموده است.

کتب زیر از اوست:

1- اوراق مشوش 2- تاریخ ادبیات ایران، به اتفاق برادرش محمد علی فروغی 3- سرمایة سعادت 4- شرح حال آقا شیخ هادی نجم آبادی که در مقدمة تحریر العقلاء به چاپ رسیده است 5- شیدوش و ناهید (منظومه) 6- کتابی به فرانسه در موضوع عقاید فلسفی 7- مجلة فروغ تربیت، به صاحب امتیازی خود ایشان 8- مجلة تعلیم و تربیت را نیز یکسال سرپرستی و انتشار داده است. (1)

صاحب عنوان در شب 13 شعبان المعظم سال 1379 در طهران وفات یافته است.

از اشعار اوست:

من از این متاع دنیا به جوی نظر ندارم *** در سروری نکوبم، سر درد سر ندارم

تو و کوشش زیادت من و عزلت و قناعت *** که تو دردسر پسندی و من این هنر ندارم

ص: 150


1- شعرای معاصر اصفهان: 357 و سخنوران نامی معاصر 2697:4.

مولی ابوالحسن عاملی فتونی

فرزند مولی طاهر بن عبدالحمید، عالم فاضل محقق مفسر، از اجداد مادری صاحب جواهر، و شاگرد و مجاز از علامة مجلسی است.

چون مادرش خواهر امیر محمد صالح خاتون آبادی بوده وی را شریف گویند، و به مناسبت سکونتش در محلة درب امام اصفهان به امامی معروف شده است.

در حدود سال 1070 متولد، و در 1138 در نجف اشرف وفات یافته است. (1)

کتب زیر از اوست:

1- رسالة رضاعیه 2- شرح بر کفایة سبزواری 3- شرح بر مفاتیح موسوم به شریعة الشیعة (و دللائل الشریعة) 4- صحیفة سجادیّه 5- ضیاء العالمین، در امامت 7- طریق الروایة 8- مرآه الانوار و مشکوة الاسرار در تافسیر 9- نصایح الملوک، شرح عهد نامة مالک اشتر 10- النسب 11- تنزیه القمییّن؛ و غیره.

حاج میرزا ابوالحسن عماد الشریعة

فرزند سید عباس، از حفاد میر محمد اشرف که پس از این شرح حالش نگاشته خواهد شد.

عالم فاضل، در خدمت آخوند کاشی، و ملا عبدالکریم جزی ، و آقا سید محمد درچه ای، و آقا سید حسن مشکان طبسی (تولد حدود 1290 فوت شب سه شنبه 18 ربیع الاول 1368 در طهران) و غیره تحصیل نموده، در سال

ص: 151


1- ریحانة الادب 355:3 و مواضع متفرقة الذریعة.

1361 قمری به سن متجاو از هفتاد (1) در قریة خوزان مولد و موطن خویش وفات یافته، در مقبرة امام زاده سید محمد مدفون گردید.

حاج میرزا ابوالحسن بروجردی

اشاره

فرزند حاج میر سید علی طباطبائی بن عبدالکریم بن علی بن میر سید محمد (جد مرحوم آیة الله العظمی حاج آقا حسین بروجردی).

عالم فاضل زاهد، از علما و مجتهدین بزرگ و مدرسین اصفهان، و از شاگردان حاج سید مهدی نحوی، و آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی، و حاج منیرزا بدیع درب امامی و دیگران بوده، سال ها در نجف اشرف در حوزة علمیه شرکت داشته و از محضر اساتید آنجا بهره مند گردیده، و پس از مراجعت به ایران مورد احترام (2) و تجلیل واقع شده است.

در شب 18 ذی قعدة الحرام سال 1348 قمری به سن قریب به هفتاد سال وفات یافته، تخت فولاد مدفون شد، و بعداً جهت او تکیه ای عالی بنا کردند (3) که به نام او مشهور است، و جمعی کثیر از علما و شعرا در این تکیه مدفون می باشند که ذیلاً به نام عده ای از آنها اشاره می شود:

1- شیخ ابو تراب مازندرانی

فرزند شیخ علی محمد مازندرانی، از سلسلة مشایخ بید آباد، عالم و فاضل، فوتش در 4 شنبه 29 ذیقعدة سال 1363.

ص: 152


1- رجال اصفهان: 236.
2- رجال اصفهان: 81.
3- تاریخچة شهر سامرا: 116.

2- آقا شیخ اسدالله بید آبادی

معروف به حاج فاضل بیدآبادی، عالم فاضل، از مخصوصین حاج میرزا عبدالحسین مسجد شاهی، و پس از فوت ایشان به آخوند فشارکی پیوست. در مدرسة میرزا مهدی در محله بیدآباد امامت می فرمود؛ از مریدان و تربیت یافتگان حاج محمد جواد بید آبادی. در 8 ذیقعده 1360 وفات یافته است.

3- حاج میرزا محمد باقر امامی

ابن سید احمد، از سادات امامی اصفهان، عالم حکیم ادیب فاضل زاهد، از شاگردان جهانگیر خان قشقائی، و آقا سید محمد باقر درچه ای، و آخوند کاشی و دیگران بوده، و کتابی در حکمت و کلام تألیف فرموده.

در ظهر چهارشنبه (1) ماه صفر سال 1364 وفات یافته، در یکی از اطاقهای شرقی تکیه بروجردی مدفون گردید.

نگارنده مدتی افتخار شاگردی ایشان را داشت.

4- سید حسین بشارت

ملقّب به بشارت حضور، شاعر و ادیب خطاط، از فضلای اصفهان، در 1356 وفات یافته، در صحن تکیة مزبور مدفون گردید.

از اشعار اوست:

شبهای فراق چون سحرگاه شود *** هنگام دعا و ناله و آه شود

با دل به شکایت تو می پردازم *** اما نه چنان که ناله آگاه شود

ص: 153


1- رجال اصفهان: 82.

5- آخوند ملا حسین کرونی مظاهری

اشاره

ابن محمد، عالم فاضل زاهد ورع، از فضلای گوشه نشین. در یکی از مساجد محلة پاچنار امامت می نمود. در شب 12 ربیع الاول 1375 وفات یافته، در بیرون بقعه مدفون گردید.

میرزا حسن مظاهری

برادرش: مرحوم حاج میرزا حسن نیز از علما و مجتهدین، و از شاگردان میرزا محمد هاشم و از مجازین از ایشان بود. در حدود سال 1368 در تیران کرون اصفهان به سن متجاوز از نود سال وفات یافت.

6- آقا سید محمد رضا داماد

ابن سید حسن، از فضلای اهل منبر و اتقیا، در 13 جمادی الثانیه سال 1374 وفات یافته، در بقعه مدفون گردید.

علت شهرت ایشان به داماد آن است که پدرش داماد مرحوم حاج میرزا محمود کلباسی بوده است.

7- آقا میرزا محمد رضا الهی

فرزند حاج ملا طاهر شهرکی شهرکردی، عالم فاضل زاهد، از شاگردان آقا سید محمود مغنی و آقا سید محمد باقر درچه ای و دیگران بوده،

ص: 154

در شب شنبه 15 ربیع الثانی سال 1361 وفات یافته، بیرون بقعه مدفون گردید. (1)

8- آقا میر سید علی مقدس

فرزند آقا سید ابراهیم حسینی، از علما و ائمة جماعت، در ذیحجة سال 1361 وفات یافته، در بیرون بقعه مدفون گردید.

9- میرزا علی قمشه ای شمس آبادی

ابن ملا قاسم، از احفاد میرزا حیدر علی مجلسی، واعظ کامل جامع، در جمعه 18 ذی حجة الحرام سال 1370 وفات یافته، داخل بقعه مدفون گردید.

10- آقا شیخ علی مدرس یزدی

فرزند آقا محمد (2). عالم فاضل محقق زاهد متّقی، تمام سطوح فقه و ادبیات عرب را در مدرسة صدر تدریس می فرموده، و عده ای کثیر از

ص: 155


1- فرزند وی: بانو ربابة الهی (1294-1359ش) است که بیشتر تحصیلات مقدماتی را در محضر پدر گذرانده و از درس بانوی مجتهده امین و شیخ مرتضی اردکانی نیز استفاده کرده، از وی آثاری باقی مانده، از آن جمله: الجنّة و الرضوان؛ توحید؛ چهل حدیث؛ کشکول الهی؛ لؤلؤ و مرجان و الدرّ و الیاقوت که همگی به چاپ رسیده اند. وی همچنین دو بار قرآن کریم را با دست خط خود به رشتة تحریر در آورده است. این بانوی فاضله به علت ابتلا به سرطان در سن 65 سالگی دار فانی را وداع گفت و در جوار قبر پدرش مدفون گردید. مشاهیر زنان اصفهان: 68-67.
2- رجال اصفهان: 82.

محضرش مستفیذ می شدند. عمری را به قناعت و زهد و استغنای طبع گذرانید، و از راه تصحیح کتب، اعاشه می فرمود. (1)

در 15 شعبان سال 1353 وفات یافته، در یکی از اطاقهای شمالی تکیة بروجردی مدفون گردید.

11- ملا محمد همامی

فرزند ملا حسن. (2) عالم فاضل، و ادیب کامل، از مفاخر علمی و ادبی عصر حاضر در اصفهان بود.

ص: 156


1- در کتاب النجوم السرد آمده: آ شیخ علی مدرس بن آمحمد مسگر، در یزد خدمت آمیرزا علی مدرس (یزدی) تحصیل کرده و به اصفهان رفته، خدمت اساتید آنجا استفاده کرده، خیلی فاضل، و خیلی مقدس بوده، و سطوح را از حفظ تدریس می کرده، و به نماز استیجاری و روزه غالباً امرار معاش می کرده. النجوم السرد (نسخة خطّی). برخی از شاگردان ایشان عبارتند از: 1- شیخ عبدالجواد جبل عاملی 2- شیخ عباسعلی ادیب 3- سید عبدالحسین طیب 4- سید حسین خادمی 5- سید حسن مدرس هاشمی 6- شیخ مجدالدین نجفی (مجد العلماء) 7- حیدرعلی خان برومند گزی 8- سید مرتضی پسندیده 9- سیدمرتضی موحد ابطحی 10- شیخ احمد فیاض 11- سیدحسن احمدی 12- سیدمحمد حسین مهدوی اردکانی 13- سیدجمال الدین میر دامادی 14- جلال الدین همایی 15- سیدعلی اکبر هاشمی 16- شیخ مرتضی حجت نجفی 17- سید مهدی حجازی فروشانی 18- شیخ ابوالقاسم اصفهانی 19- سید کاظم گلپایگانی 20- سید محمدرضا شفتی. به نوشتة مرحوم مؤلف: فرزند ایشان مرحوم آقا میرزا محمد علی مدرس زاده از خطاطین و خوشنویسان معروف اصفهان و معلمین مدارس این شهر بود. سیری در تاریخ تخت فولاد: 87.
2- شعرای معاصر اصفهان: 523.

در جمادی الاولی سال 1282 در قرایة همام از بلوک لنجان متولد گردیده، و مقدمات علوم را در محل تولد خویش آموخته، و در اصفهان به خدمت آقا سید محمود مغنی، و حاج آقا میرزا محمد باقر، و آقا میرزا محمد هاشم چهار سوقی، و آقا سید محمد باقر درچه ای و دیگران رسیده، و حکمت را نزد ملا محمد کاشانی و جهانگیر خان قشقائی و جمعی دیگر بیاموخت، تا خود عالمی جامع، و فقیهی بارع، و ادیبی کامل گردید.

از بدو تأسیس مدارس جدید در اصفهان، وارد خدمت فرهنگ شده و در مدارس جدید به تعلیم و تربیت جوانان کوشید.

نویسنده سال ها افتخار شاگردی این استاد ارجمند را داشته است. گاهی به مقتضای حال اشعاری می سرود.

سرانجام در شب 14 رجب سال 1359 وفات یافته، در صحن تکیه بروجردی مدفون گردید.

12- حاج میرزا مهدی مطمئن

معروف به ورش، فاضل ادیب و شاعر، و استاد در فن تجوید، از قُرّاء معروف اصفهان بود که عده ای کثیر در خدمت او تربیت شده، و خود از تربیت شدگان محضر مرحوم حاج سید علی زنجیره فروش بود.

در 23 شهر صفر المظفر سال 1294 متولد، (1) و در سوم ذیقعدة سال 1370 وفات یافت.

ص: 157


1- شعرای معاصر اصفهان: 454.

مولی ابو الحسن جاجرمی

ابن محمد کاظم، ساکن اصفهان، (1) عالم فاضل متبحّر جامع، ادیب و شاعر، معاصر فتحعلی شاه قاجار بوده.

وی را تألیفات کثیره است که از آن جمله است:

1- اخلاق الاولیاء، منظومة فارسی است خطاب به فرزندش نصرالله، در سال 1239 گفته است 2- برکات القائم (2) 3- تحفة الامیر 4- جهادیّه، در 1238 تمام شده * رساله در جبر و اختیار 5- رایات الاجتهاد 6- سؤال و جواب در عصمت و مطالب دیگر که از ملا علی نوری پرسیده است 7- هدیّة المکّیّة، و آن ارجوزه ای است در علم درایه برای فرزندش محمد حسین نوشته، و فرزند سابق الذکرش بر آن حواشی نگاشه 8- ینابیع الحکمة، در 1240 در اصفهان از تألیف آن فراغت حاصل کرده، و در 1308 در طهر ان به طبع رسیده است.

مؤلف کتاب الکرام البررة فرماید: مظنون آن است که پدر صاحب عنوان، مولی محمد کاظم بن محمد جرجامی مؤلف منتخب منشآت یوسفی باشد.

میرزا ابوالحسن سلطان الاطباء

فرزند میرزا محمد ملک الاطباء [احمد آبادی].

ص: 158


1- الکرام البررة: 36.
2- برکات القائم لایقاظ النائم رسالة مفصّلی است به فارسی در بیان تحقیق و تفسیر مراحل عدل و ظلم که تألیف آن در سال 1239 ق پایان یافته، و نسخة آن در کتابخانه مجلس موجود است. از تحفه الامیر فی ابطال الجبر و اثبات التخییر، و اخلاق الاولیاء نیز نسخ خطی موجود است.

از اطبای معروف است، خود و پدرش در این شهر ساکن، و به مداوای بیماران اشتغال داشته اند، و در 5 شنبه 5 رجب 1269 در اصفهان وفات یافته، و قبرش در تکیة مادر شاهزاده است. (1)

میرزا ابوالحسن جلوه

ابن سید محمد مظهر بن میر محمد صادق بن میر محمد حسین اول بن رفیع الدین محمد بن مهدی بن ابوالحسن بهاء الدین محمد بن میرزا رفیعا نائینی اصفهانی. حکیم و فیلسوف معروف. (2)

جدش: میر محمد حسین [نائینی] شیخ الاسلام، و از علمای اواخر عهد صفوی است. در 1175 در اصفهان (3) وفات یافته در قبرستان آب بخشان مدفون گردیده.

رفیق شاعر اصفهانی در تاریخ وفاتش گوید:

گفتا رفیق از پی تاریخ آن امام (4) *** یا رب بخلد جای محمد حسین باد

پدرش: سید محمد عالم و ادیب و شاعر بوده و در شعر «مظهر» تخلص می نموده، در سال 1252 قمری در زواره وفات یافته، شرح مسافرت او به هندوستان، و توقف سی و شش ساله اش در آن سامان شرح مفصّلی دارد.

ص: 159


1- رجال اصفهان: 197.
2- آتشکدة اردستان: 191:1.
3- رجال اصفهان: 144، آتشکدة اردستان: 284:2.
4- به گفتة مرحوم معلم حبیب آبادی «امام» تصحیف شدة «مدام» است و در غیر این صورت سال مزبور از این شعر به دست نمی آید.

مشارالیه مؤلف کتابی است در احوال سلاطین صفویه که به خواهش سرجان ملکم انگلیسی آن را تألیف فرموده است. (1)

صاحب عنوان: از حکمای بزرگ، و مفاخر علمی ایران و اسلام است.

در ذی قعدة 1238 در احمد آباد گجرات هندوستان متولد شده، و در شب جمعه 6 ذیقعدة 1314 در طهران وفات یافته، در ابن بابویه مدفون گردید.

شرح حال او در تمام کتب رجالی که در قرن اخیر تألیف گردیده مذکور است، و در آتشکدة اردستان (:323) به طور تفصیل مرقوم؛ طالبین مراجعه نمایند. (2)

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- اثبات حرکت جوهریّه 2- رساله ای در ترکیب و احکام آن 3- تصحیح مثنوی مولوی 4- حواشی بر فصوص 5- حواشی بر مبدأ و معاد صدرا 6- دیوان اشعار 7- ربط الحادث بالقدیم 8- رساله ای در وجود و اقسام آن 9- شرح حال مجمر 10- شرح حال خودش که در جلد یکم نامة دانشوران به چاپ رسیده است.

مرحوم جلوه در تمام عمر چون بیشتر حکما و مرتاضین، مجرّد زیست و اولادی ندارد، و اولاد و اعقاب عم بزرگوارش میرزا محمد حسین دوم در این

ص: 160


1- الذریعة 350:1.
2- فاضل ارجمند غلامرضا گلی زواره نیز در کتابی به نام میرزا ابوالحسن جلوه حکیم فروتن به بررسی زندگی جلوه پرداخته و کتابی خواندنی فراهم نموده است. و نیز ر.ک: تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر: 467 تا 491.

اواخر نام فامیلی جلوه انتخاب کردند، و در اصفهان و زواره و طهران ساکن می باشند.

میرزا ابوالقاسم طرب در مادة تاریخ وفات او گوید:

طرب از حزن پی سال وفاتش بنوشت *** بوالحسن جلوه کنان شد سوی فردوس برین

از اشعار اوست:

قصه بسی نادره است و مسأله مشکل *** این که ز من او نه آگه است و نه غافل

گاه کند خنده گه کناره که آرد *** حالت نومیدی و تصور باطل

خاک وجود تو زد به جان من آتش *** بار خدایا چه تعبیه است در این گل

جلوه نیارد گشود دفتر دانش *** عشق بپیچید دستگاه فضائل

میرزا ابوالحسن نوری

فرزند میرزا محمد مهدی نوری مازندرانی. عالم فاضل محقق، در 1319 قمری در اصفهان وفات یافته، در تخت فولاد جنب فاضلان مدفون گردید. (1)

ص: 161


1- رجال اصفهان: 197.

ابوطالب اصفهانی

عالم فاضل، ادیب محقق، از اجلة دانشمندان اصفهان است. در کربلا نزد آقا سید علی صاحب ریاض و دیگران تحصیل نموده، و حاشیه ای بر سیوطی نوشته که بین العلماء و المحصلین مشهور است.

در سال 1237 در راه مکه وفات یافته است. (1)

در مآثر و الآثار (:226) گوید: میرزا محمد حسین از نژاد میرزا ابوطالب اصفهانی محشی شرح سیوطی است بر الفیّة ابن مالک، از فضلا و دانشمندان منحضر آقا میرزا زین العابدین امام جمعة طهران بوده، و در نوشتن نامه های شرعی و سجلات، مهارتی داشته، و گاهی در مسجد سلطانی خطبه می خوانده، و از طرف دولت «معتمد الشریعة» لقب داشته است.

حاج ملا ابوطالب چهارسوقی

فاضل جامع واعظ، از فضلای اهل منبر اصفهان بوده، در سال 1339 وفات یافته، (2) در یکی از حجرات تکیة صاحب روضات مدفون گردید. او را «فخر الواعظین» می خواندند.

فرزندش: آقا میرزا علی فخر الواعظین نیز مردی کامل، و واعظی جامع بود، در حدود سال 1359 وفات یافت.

ص: 162


1- الکرام البررة: 39.
2- رجال اصفهان: 197.

مولی ابوطالب قزوینی اصفهانی

عالم فاضل، آشنا به علوم غریبه بوده، و کتاب فرائد الدرر را در جفر تألیف نموده، و دیگر رساله ای در نسبت بین حروف (1) تالیف کرده است.

مولی ابوطالب لواسانی

مدرس مدرسة نیم آورد. عالم فاضل، و معروف به رمل و جفر بوده، و حدود سال 126- قمری (2) وفات یافته است. (3)

میرزا ابوطالب فندرسکی

فرزند میرزا بیک، سبط میرزا ابوالقاسم فندرسکی. از شاگردان علامة ملا محمد باقر مجلسی است، عالم فاضل ادیب و منجّم بوده، کتب چندی تألیف کرده است، (4) از آن جمله است:

1- بیان البدیع، در معانی، بیان و بدیع [مطبوع]. 2- ترجمة روضة البهیه 3- توضیح المطالب، در شرح خلاصة الحساب 4- حاشیه بر شرح تذکرة نصیریه تألیف شمس الدین محمد بن احمد خفری (تذکره از تألیفات خواجه نصیر الدین طوسی است) 5- ساقی نامة فارسی. در الذریعة (42:9) گوید: دیوان اشعار و ساقی نامه و غزوات حیدری یک کتاب می باشد.

ص: 163


1- الکرام البررة: 40.
2- الکرام البررة: 40.
3- ظاهراً وی با عنوان قبلی متحد است. در قصص العلماء (:41) از شیخ عزیز الله بید آبادی (نوادة آقا محمد بید آبادی) و ملا ابوطالب لواسانی به عنوان اساتید علوم غریبه نام برده شده است.
4- مواضع مختلف الذریعة.

6- المنتهی، در نجوم، 7- نگارخانه چین؛ و غیره. (1)

صاحب عنوان از معاصرین افندی مؤلف ریاض العلماء است و شرح حالش در کتاب نامبرده [500:5] مذکور است.

در الذریعة (105:4) گوید: به گمان من مادرش دختر سید امیر ابی الفتح معروف به میر میران فرزند میرزا ابوالقاسم فندرسکی باشد.

نویسنده گوید: پدرش میرزا بیک پسر میرفندرسکی بوده، و خود عالمی فاضل بوده (2) و پس از مرگ [ظاهراً] در تخت فولاد جنب قبر جد خویش مدفون شده است.

شیخ ابوطالب زاهدی

فرزند ملا عبدالله بن علی بن عطاء الله. عالم فاضل محقق، از شاگردان و مخصوصین آقا حسین خوانساری است، کتابخانة آبرومندی داشته، قریب 5 هزار مجلد که بیشتر آن را خود تصحیح نموده. (3)

ص: 164


1- اعیان الشیعة 294:6.
2- رجال اصفهانک 206.
3- به نوشتة فرزندش حزین وی در سن 20 سالگی بعد از تحصیل بسیاری از مطالب علمیه نزد مولانا فاضل ملا حسن شیخ الاسلام گیلانی به شوق ادراک صحبت فضلای عراق به اصفهان آمده، در مدرس استاد العلما آقا حسین خوانساری به استفاده مشغول شدند، و فنون ریاضیه را در خدمت بطمیوس زمان علامی مولانا محمد رفیع که به رفیعای یزدی مشهور است تکمیل نموده... جماعتی کثیر، از اصحاب تحصیل به برکت تربیت ایشان به مراتب عالیه رسیدند. در هیچ فن از فنون علوم نبود که مهارتش به کمال نباشد، و با این حال هرگز مباهات به علم چنان که رسم علما است نداشتی، و با ادنی کسی از اهل تحصیل و فرومایگان مصاحبانه سلوک کردی... علو نفسش چنان که در نظر همتش دنیا را قدر کف خاکی نبود، هرگز همت بر تحصیل مال و جاه دنیوی که ادنی تلمیذ او را به اندک مسامحه به وجه اکمل میسر بود نگماشت، و در طبع، اندیشة فزونی و تن آسایی نداشت. ر.ک: تاریخ حزین: 148 تا 151.

تألیفاتی دارد از آن جمله است: (1) 2- تفسیر آیة (قل الروح من أمر ربی) 2- رساله در علم، و تحقیق دربارة آن 3- رساله فی عمل المسبع و التمسع و الداره، که آن را فرزندش شیخ محمد علی حزین شرح نموده است. 4- شرح قول ارسطو: «لم صار ماء المطر خفیفاً» به فارسی، که آن را نیز فرزندش شرح نموده است. 5- شرح حدیث: «عرفت الله بفسخ الغرائم» که آن را فرزندش به فارسی ترجمه کرده است. 6- رساله در حرکت، که آن را نیز فرزندش شرح نموده است.

نسب صاحب عنوان به شیخ زاهد گیلانی عارف مشهور می پیوندد، و در لاهیجان متولد گردیده، و در سن بیست سالگی به اصفهان آمده، و سال 1127 به سن شصت و نه سالگی (تولد حدود 1058) وفات یافته، در جنب قبر عالم و عارف ربانی ملا حسین گیلانی مدفون گردید.

شیخ محمد علی حزین

فرزندش: شیخ محمد علی حزین، عالم محقق کثیر التألیف، در 1103 در اصفهان متولد، و در 1181 در بنارس هند وفات یافته، همانجا مدفون گردید.

ص: 165


1- رجال اصفهان: 98، ریحانة الادب 166:7، تاریخ علماء گیلان: 42، اعیان الشیعة 297:6.

متجاوز از یکصد مجلد کتاب، تألیف و شرح نموده است که از آن جمله است: تاریخ حزین، و تذکرة حزین، که هر دو در اصفهان به طبع رسیده و این تالیف از آن استفاده زیاد شده است.

خاندان او در اصفهان، در محلة بید آباد ساکن و به مشایخ معروفند، و بین آنها عده ای کثیر، عالم و ادیب و حکیم و شاعر برخاسته است.

میرزا ابوطالب اصفهانی

فرزند میرزا محمد علی بن میرزا کوچک بن حکیم داود هندی اصفهانی، و بنا به نوشتة مطلع الشمس (416:2) فرزند میرزا علی رضا بن محمد علی است.

حکیم محمد داود ملقب به «تقرّب خان» طبیب شاه عباس دوم صفوی، و بانی مسجد حکیم در اصفهان است که در سال 1073 آن را در محل جامع جورجیر (1) بنا کرده است.

قبر او و پسر و دخترش در بقعه ای مخصوص در پشت شبستان شمالی مسجد حکیم قرار داشت که در سال های اخیر جزو دکاکین شده و قبور از بین رفت.

در مطلع الشمس گوید: اسلافش از مشاهیر حکما و اطبّا بوده اند. خود در واقعه ای به امر شاه ولایت (علیه السلام) به مشهد مقدس آمده، از طبابت به تولیت رسیده، و مدت سی و هفت سال به لوازم این منصب جلیل اشتغال داشت. در مسلک عرفان و تصوف و غالب معقولات و منقولات، از کابر عصر معدود

ص: 166


1- گنجینة آثار تاریخی اصفهان: 612.

می شد. در 1216 وفات یافته، 9 پسر از او مخلف گردید.

در الکرام البررة (:43) عیناً مطالب فوق نقل شده، فقط نام پدر از آن حذف گردیده است و نسبت به جد داده شده است.

میرزا ابوطالب حیات

فرزند میرزا نصیر اصفهانی، شاعر و ادیب، و از اخیار روزگار بوده، به غایت صاحب همت و بلند فطرت، و در علم استفیاء مهارتش به کمال بوده، (1) در سال 1135 فوت شده.

از اشعار اوست:

لب به خواهش نگشودم و از آن خشنودیم *** که مراد دو جهان قابل اظهار نبود

ابو عبدالله معصومی

حکیم و فیلسوف، از دانشمندان حکمای اسلام، و ارکان علمای اعلام، (2) و فقهای فخام، از شاگردان و مخصوصین ابن سینا بوده، و استاد دربارة او گفته است: «ابو عبدالله منی بمنزلة ارسطاطالیس من افلاطون».

پس از فوت استاد، در اصفهان ساکن بوده، و تدریس حکمت و فلسفه می فرموده، در حدود سال 450 هجری وفات یافته است.

کتب زیر از اوست:

1- جواد 18 مسأله که ابوریحان از ابن سینا کرده، و استاد جواب آن را بدو

ص: 167


1- تذکرة حزین: 194.
2- نامه دانشوران 569:2.

حواله نموده 2- رساله ای در حفظ الصحة 3- شرح کلمات متقدمین از حکما 4- مفارقات عقلیه 5- رساله ای در منطق؛ و غیره.

ابن سینا رسالة عشق را به نام وی نگاشته است.

در کتاب درة الاخبار (:60) گوید: در اسمش اختلاف کرده اند که احمد است یا محمد بن احمد؛ از کلمات اوست که می گوید: متکبر به هیچ زمانی بستوده نباشد، و غدار در هیچ حال دوستی نبیند. شتاب کاری، درختی است که ثمرة آن جز پشیمانی نباشد.

در کتاب ادباء الاطباء (26:1) نقل از محبوب القلوب گوید: وی از جمله حکمایی است که سلطان محمود آنان را به قتل رسانید؛ سپس خود آن را با نقل تاریخ، رد می نماید، زیرا وفات سلطان محمود غزنوی در سال 421 بوده است، و فوت صاحب عنوان در حدود 450.

ابو علی رودباری

حاج زین العابدین شیروانی در کتاب خود (1) گوید: رودبار نام بلوک چند است... دیگر: رودبار اصفهان، در کنار زنده رود در میان تلال اتفاق افتاده. جایی خوش، و هوایی دلکش، و شیخ ابوعلی که یکی از مشایخ سلسلة علیّه است از همین رودبار بوده، فقیر امسال (سال تألیف کتاب) به زیارت آن بزرگوار موفق شده، در آن قریه که مدفون است مشهور به ده بوعلی است.

در طرایق الحقایق (235:2) گوید: العالم بحقایق الشریعة... ابوعلی

ص: 168


1- بستان السیاحه: 299.

احمد بن محمد بن ابی القاسم بن منصور، رودباری.

و ابن اثیر در کامل التواریخ ضمن وقایع سال 322 گوید: در این سال، ابو علی محمد بن احمد بن قاسم رودباری وفات یافت؛ و 323 نیز گفته شده است.

در قریة بابا شیخ علی در لنجان اصفهان، امام زاده ای است که در لوح آن نوشته است: «فضل علی بن احمد بن محمد حنفیّه» و در بیرون بقعه بر دیوار کتیبة سنگی نصب است بدین عبارت: «توفیق یافت در عمارت این بقعة متبرکة عارف معارف ربانی بابا شیخ علی رودباری رحمة الله علیه، عزّت و رفعت پناه شهسوار بیک ابن مرحوم مهتر علی کوچک فی 1044».

در تذکرة الاولیاء (239:2) گوید: در مرو مقیم بود.

و در روضات الجنات از رسالة قشیری نقل شده که از بغداد به مصر اقامت نمود، و در آنجا سنة 322 وفات یافت.

نگارنده را عقیده بر آن است که مدفون در قریة مزبور: ابوعلی رودباری معاصر جنید و دیگران نبوده، و ظاهراً یکی از عرفای قرن هفتم یا هشتم باشد.

ابو غریب اصفهانی

از عرفا و صوفیّة اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم بوده، و در طرطوس زندگی می نموده است. (1)

ص: 169


1- نامة دانشوران: 411:4.

ابوالفتح اردستانی

عبدالجبار بن عبدالله بن بررة اردستانی اصفهانی، در شهر ربیع الاول سال 378 متولد، و در محرم سال 468 در اصفهان وفات یافته، از ثقات محدثین و بزرگان روات به شمار می رود. (1)

ابوالفتح سامانی

ابوالفتح شاعر سامانی، فرزند بابا خان، متخلّص به «دهقان» ملقّب به «سیف الشعراء» ادیب فاضل، و شاعر ماهر بوده، در انواع فنون سخن، از قصیده و غزل مهارت داشته، (2) و بیشتر غزل می گفته است.

شرح حال نسبتاً مفصلی از او در مقدّمة دیوانش که به نام شکرستان است به قلم دانشمند محترم آقای عبدالحسین سپنتا (شاعر و ادیب گرانمایة معاصر) به طبع رسیده است، طالبین مراجعه نمایند.

آثار او عبارت است از: 1- شکرستان 2- مثنوی سلیمان و بلقیس، شامل هفتصد بیت 3- هزار و یکشب، که نظم الف و لیل می باشد، در حدود هفتاد هزار بیت، که شاهکار ادبی اوست و به طبع رسیده است.

دهقان در حدود سال 5-1267 متولد، و در 1326 در قریة سامان وفات یافته، و همانجا مدفون گردید.

میرزا ابوالقاسم ذوقی در تاریخ وفات او گوید:

مرغ طبع ذوقی خواند مصرعی به تاریخش *** در حدیقه ها بارم لاله کار شد دهقان

ص: 170


1- آتشکدة اردستان 262:2.
2- تاریخچه شعرای چهار محال: 86.

دیگر از آثار او کتاب باستان نامه است (1) شامل اشعار تاریخی و افسانه های ملی.

از اشعار اوست:

ماه من آفتاب تابد صبح *** تو به وقت غروب آمده ای

فرد مانند استخاره بیا *** تا بدانم که خوب آمده ای

در دو کتاب نامبرده، مجموعاً شرح حال بیست و چهار نفر از شعرای سامان ذکر شده است که در اینجا فقط به نام یکی از آنها اشاره می شود:

عمان سامانی

میرزا نورالله فرزند عبدالله ملقب و مشهور به تاج الشعراء، شاعر ادیب و عارف، پدرش «ذره» تخلص می نموده، و او فرزند عبدالوهاب «قطره» است، از خاندانی ادیب و شاعر.

در حدود سال 1239 متولد گردیده، و کمی تحصیل نموده، در خدمت آقا میر محمد هادی پا قلعه ای به فقر مشرف شده.

کتب زیر از اوست:

1- دیوان اشعار، محتوی قصاید و غزلیات و غیره 2- گنجینة الاسرار، مثنوی در مرثیة حضرت سید الشهداء علیه السلام که چندین مرتبه به طبع رسیده 3- مخزن الدرر، در تذکرة شعرای سامان.

از اشعار اوست:

ص: 171


1- جغرافیا و تاریخ چهار محال: 111.

در عنان گیری حضرت زینب سلام الله علیها:

خواهرش بر سینه و بر سر زنان *** رفت تا گیرد برادر را عننان

سیل اشکش بست بر شه راه را *** دود آهش کرد حیران شاه را

در قفای شاه رفتی هر زمان *** بانگ مهلاً مهلااش بر آسمان

کای سوار سر گران کم کن شتاب *** جان من لختی سبکتر زن رکاب

تا ببوسم آن رخ دلجوی تو *** تا ببویم آن شکنج موی تو

شد سراپا گرم شوق و مست ناز *** گوشه چشمی به آن سو کرد باز

دید مشگین مویی از جنس زنان *** بر فلک دستی و دستی بر عنان

زن مگو مرد آفرین روزگار *** زن مگو بنت الجلال اخت الوقار

زن مگو خاک درش نقش جبین *** زن مگو دست خدا در آستین

خاندان عمّان عموماً ادیب و شاعر بوده اند، ذیلاً شجرة آنان به نظر قارئین محترم می رسد.

قطره (عبدالوهاب بن مهدی)

1270-1198

دریا (لطف الله) ذره (عبدالله) امان الله

1290-1225 1285-1240 سیار (محمود)

خورشید (شکرالله) عمان (نورالله) قلزم (عزیزالله)

1307-1267 1317-1259 تولد 1271

محیط (عبدالله)

1355-1290

ص: 172

ابوالفتوح قمیشه ای

عالم و فاضل حکیم بوده، و در قرن دوازدهم می زیسته است، و حواشی بر شرح اصول کافی نگاشته که آن را فرزندش محمد مهدی قمیشه ای در نسخه ای از کتاب مرقوم، که در تاریخ 26 شعبان سال 1133 از کتابت آن فراغت یافته است، نقل نموده است. (1)

ابوالفتوح عجلی اصفهانی

منتخب الدین اسعد بن ابی الفضائل محمود بن خلف بن احمد بن محمد عجلی اصفهانی، فقیه و محدث شافعی، از اعاظم فقها و اکابر فضلا است که جهت آموختن حدیث به شهرهای مختلف مسافرت نموده، و در نزد اساتید هر محل علم آموخته، و از راه کسب و صحافی امور زندگانی خود را می گذرانده است.

در 22 صفر سال 600 هجری وفات یافته، قبرش در بقعة امام زاده ابراهیم در قبرستان طوقچی است که اکنون در شمال دبیرستان هاتف قرار دارد.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- تتمّة التتمه، در تتمیم کتاب تتمة الابانه تألیف عبدالرحمان بن مامون شافعی، متوفای سال 478، و آن تتمیمی است بر کتاب ابانة شیخ ابوالقاسم فورانی، متوفای سال 461 در فقه شافعی.

2- شرح مشکلات الوجیز تألیف غزالی (دو شرح یکی مختصر، و دیگری مفصل) و غیره. (2)

ص: 173


1- الذریعة 98:13.
2- ریحانة الادب 226:7.

در مجالس المؤمنین در شرح حال ابوالفتوح رازی گوید: از بعضی از ثقات مسموع شده که قبر شریفش در اصفهان است.

و در حدیثة الشیعة مقدس اردبیلی فرماید: در اصفهان ابوالفتوح شافعی سنی صوفی را ابوالفتوح رازی نام کرده، و به سنت پدران خویش که سنی بوده اند آن را زیارت می کند.

نگارنده گوید: منشأ اشتباه برخی از مردم اشتراک کینه و شهرت بین العوام است، ضمناً برخی وی را شیعه می نویسند. (1)

ابوالفرج اصفهانی

علی بن حسین بن محمد (هیثم) بن احمد بن هیثم بن عبدالرحمن بن مروان بن عبدالله بن مروان حمار (آخرین خلیفة اموی).

ادیب نحوی لغوی، و مورخ کاتب و شاعر، از مشاهیر دانشمندان است.

معروف است که شیعة زیدی بوده، لکن آنچه به نظر می رسد شیعه بودن را بهانه کرده تا مطاعن بنی عباس را یک به یک، در زیر ذره بین انتقاد، بزرگ نموده و در کتب خویش بنویسد، اما آنجا که به مطاعن بنی امیه می رسد، به دیدة اغماض نگریسته، و به طور اجمال برگزار می کند. و دیگر آن که کتاب ها در وصف خاندان خویش نوشته، و به اندلس (اسپانیا) نزد خلفای اموی آنجا فرستاده، و هدایا دریافت نموده است.

در هر حال، از مورخین و دانایان به علم موسیقی بوده، در 284 متولد، و در

ص: 174


1- رجال اصفهان: 137.

روز چهارشنبه 4 ذی حجة الحرام سال 357 یا 360 در بغداد وفات یافته است.

معروف ترین کتابش: اغانی، و مقاتل الطالبیین می باشد.

کتاب های: التنزل فی امیرالمؤمنین (علیه السلام) و ما نزل فی امیرالمؤمنین (علیه السلام) نیز منسوب بدوست.

حاج شیخ ابوالفضل ریزی

فرزند مرحوم آقا شیخ عبدالوهاب. پدرش:

[شیخ عبدالوهاب ریزی]

عالم و فاضل و مجتهد جامع بوده، در اصفهان نزد سید حجة الاسلام، و در نجف تحصیل نموده، و پس از مراجعت در وطن خویش ساکن گردیده، و به ترویج دین و اجرای احکام پرداخته، و پس از وفات، در مسجد خویش، در اطاقی مخصوص مدفون گردید. (1)

صاحب عنوان، عالم و فاضل محقق جامع مجتهد فقیه اصولی، (2) در اصفهان و نجف اشرف در نزد اساتید آنجا تلمذ نموده، و از اساتید خود به دریافت اجازة روایت و اجتهاد مفتخر گردیده، که عبارت است از اجازه از حاج میرزا حبیب الله رشتی، و آقا سید محمد کاظم یزدی، و آخوند ملا

ص: 175


1- از آثار او القسطاس المستقیم که تعلیقه ای ممفصل بر قوانین الاصول است در کتابخانة دانشگاه اصفهان موجود است و مؤلف خود را: ابن یار علی الریزی اللنجانی الاصفهانی عبدالوهاب معرفی نموده. نسخة موجود جلد اول تعلیقة اوست.
2- رجال اصفهان: 85.

محمد کاظم خراسانی.

پس از تکمیل تحصیلات به اصفهان مراجعت نموده، و گاهی در شهر، و اغلب در قصبة ریز ساکن بوده، و در همانجا وفات یافته، و جنازة او با تجلیل و تکریم به شهر منتقل گردیده، در تکیة آقا شیخ مرتضی ریزی (برادر نامبرده) مدفون گردید.

شیخ ابوالقاسم اصفهانی

از علمای بزرگ، و از دانایان به علوم قرآن بوده، و از معاصرین (1) حاج سید محمد باقر حجة الاسلام، و از شاگردان میرزای قمی، و سید شفتی و مولی ابوالحسن قاری اصفهانی بوده، و مورد قبول علمای زمان خود بوده، به طوری که آقا محمد مهدی کلباسی به مواعظ کلمات او توجه می فرموده است.

میرزا ابوالقاسم خطاط

از خوشنویسان قرن سیزدهم هجری است. (2) از آثارش قرآنی است به خط نسخ، مورخ به سال 1220 در کتابخانة سلطنتی طهران، و این سال ظاهراً سال وفات او نیز می باشد.

ص: 176


1- الکرام البررة:43.
2- گنجینة قرآن: 79.

میرزا ابوالقاسم مرعشی خلیفه سلطانی

عالم جلیل، و محدث فقیه، و متصدی تولیت آستانة مقدسة حضرت رضا (علیه السلام) از طرف شاه طهماسب اول، به شراکت با میر کمال الدین محمد استر آبادی بوده.

تألیفاتی دارد که از آن جمله است: کتابی در تراجم علما و فضلای خاندان خویش. (1)

ملا ابوالقاسم ذهبی خراسانی

عارف کامل، از مشایخ سلسلة ذهبیّه بوده، (2) وفاتش در سال 1303 روی داده است. در بقعة علی بن سهل مدفون شد.

ابوالقاسم نائینی اصفهانی

از اطباء و پزشکان و مؤلفین بوده، از آآثارش (3) کتابی است در معرفت اقسام تب که نسخة آن در کتابخانة دانشکدة پزشکی طهران موجود است بدون تاریخ. (4)

ص: 177


1- اعیان الشیعة 72:7.
2- رجال اصفهان: 139.
3- فهرست کتب دانشکده: 447.
4- در کتاب الذریعة (16:24) آمده: ناصر الملوک فی الطب. للمیرزا ابی القاسم النائینی الملقب به سلطان الحکماء م 1332، ینتهی نسبه الی السلطان شاه محمد خدا بنده المغولی. طبع بطهران علی الحجر.

شیخ ابوالقاسم نصر آبادی

اشاره

عارف. در تذکرة الاولیاء (261:2) گوید: محمد نصر آبادی... در عهد خود مشارالیه بود در انواع علوم، خاصّه در روایات عالی و علم احادیث... استاد جمیع اهل خراسان بود بعد از شبلی، و او خرید مرید شبلی بود، و رودباری و مرتعش را یافته بود، و بسی مشایخ کبار را دیده بود. (شیخ عطار در تذکرة الاولیاء تقریباً هفت صفحه دربارة او مطالبی نقل می کند، طالبیین مراجعه کنند).

در طرایق الحقایق (210:2) گوید: شیخ ابوالقاسم ابراهیم بن محمد بن محمودیه نصر آبادی از نصرآباد خراسان است، در نیشابور بوده، و در مکه مجاور شده، و در 372 در همان جا (یا شهر مدینه) از دنیا رفته است.

با در نظر گرفتن مطالب فوق چنین به نظر می رسد که مدفون در نصر آباد اصفهان عارفی است غیر از صاحب عنوان، و ظاهراً مؤلف ریحانة الادب (177:6) که خاناه او را در نصر آباد می نویسد نظر به شهرت داشته است.

در قریة نصرآباد ماربین اصفهان، مدرسه و خانقاهی است منسوب به شیخ ابوالقاسم نصر آبادی عارف که در سال 854 خواجه صدرالدین علی طبیب (جدّ اعلای میرزا طاهر نصر آبادی) آن را بنا نموده، که قسمتی از کتیبة سر در آن هنوز باقی است. (1)

ذیلاً به نام چندین نفر از منسوبین به نصر آباد اشاره می شود:

ص: 178


1- گنجینة آثار تاریخی اصفهان: 329.

1-میرزا اسماعیل

فرزند میرزا محمد، به هندوستان رفته، و در آنجا فوت شده، شاعر و خطاط، شکسته نویس.

2- میرزا امین

در حساب و نجوم مهارت داشته، و خط نسخ و تعلیق را خوش می نویسته، و شعر نیکو می گفته.

3- بدیع الزمان نصر آبادی

فرزند میرزا طاهر نصر آبادی، شاعر و ادیب، در تاریخ گویی و معما مهارت داشته است، (1) منصب ملک الشعرایی شاه سلطان حسین صفوی را داشته، و در 1120 و اندی به سن بیشتر از هفتاد سال (2) در اصفهان وفات یافته است.

4- میرزا حسن علی نصر آبادی

از مصاحبین و معاشرین شیخ بهایی بوده، و در دستگاه سلاطین صفویه مصدر امور بوده. در اوایل جلوس شاه صفی فوت شده است.

ص: 179


1- تذکرة حزین: 82.
2- خزانة عامره: 151.

5- صابر علی شاه نصر آبادی

عارف، مرید مجذوب علی شاه (1) بوده، در بستان السیاحه مقامات عرفانی او را بسیار ستوده.

مشارالیه از نصر آباد جرقویه است. در ماه رمضان سال 1268 وفات یافته، قبرش در نصر آباد جرقویه است.

در طرایق الحقایق (183:3) دربارة او گوید: در صدق و صفا، و مهر و وفا، وجود و سخا، ممتاز، و در کسر نفس، و طهارت ذیل، و صفوت ضمیر، و حسن معاشرت، با امتیاز.

6- میرزا صادق نصر آبادی

فرزند میرزا صالح. شاعر متخلّص به «مینا» در هند متولد گردیده، و هم در آنجا به سال 1061 وفات یافته. مشارالیه عموی میرزا طاهر مؤلف تذکره است.

از اشعار اوست: (در صفت شکار).

ز پیش من گریزان گشت نخجیر *** چو امید جوانی از دل پیر

گمان در گردن کردم به نیرو *** تو گفتی چشم دلدار است و ابرو

7- میرزا صالح نصر آبادی

جد پدری میرزا طاهر نصر آبادی است. به هندوستان رفته و در آنجا وفات یافته است.

ص: 180


1- بستان السیاحه: 586.

از اشعار اوست:

برگرد چمن بسی دویدیم چو آب *** جز عکس گل و لاله ندیدیم چو آب

از باد ز بی دلی تپدیم چو آب *** در خاک ز ماندگی خزیدیم چو آب

8- میرزا طاهر نصرآبادی

مؤلف تذکرة نصرآبادی. شاعر فاضل ادیب، از شاگردان علامه آقا حسین خوانساری است.

مشارالیه به مناسبت تألیف تذکرة شعرا که در آن نام تقریباً هزار نفر از شعرا ثبت است خدمتی شایان به ادبیات و تاریخ نموده است.

در 1027 متولد، و در 1083 کتاب خود را تألیف نموده، و شاید تا حدود سال 1200 زنده بوده است.

قبرش در مقبره ای در نصر آباد است که معروف به مقبرة میرزاها می باشد. از اشعار اوست که در توحید گفته:

ای ز گل تازه و تر شاخسار *** حمد تو گوید همه بر شاخسار

مهر و مه از پرتو تو با چراغ *** از تو چه فردوس و چه صحرا چه باغ

9- خواجه صدر الدین علی طبیب

جد اعلای میرزا طاهر. در اصفهان سمت حکمرانی داشته، و بانی مدرسه و خانقاه نصرآباد است.

10- میرزا محمد نصر آبادی

فرزند میرزا اسد نصر آبادی، شاعر و ادیب بوده.

ص: 181

11- آقا محمد نصر آبادی

فرزند آقا نجاتعلی نصر آبادی جرقویه ای، در ذی حجة سال 1281 فوت شده، در دم در شمالی بقعة فیض در تخت فولاد مدفون گردید.

12- ملا شمس الدین محمد نصر آبادی

(1)

عالم فاضل، و حکیم کامل بوده، در 1150 وفات یافته، قبرش در وسط قبرستان طوقچی قرار داشته که اکنون از بین رفته است. (2)

13- میرزا مؤمن نصر آبادی

از بستگان نصر آبادی است که علاوه بر آن که شاعر و ادیب بوده، در علم سیاق نیز مهارت داشته است. (3) از اشعار اوست:

هرگز نداشتم به دل از دشمنان گره *** از دوستان فتد به دل دوستان گره

بست و گشاد کار تو در دست دیگری است *** زان رو نمی گشایدت از این و آن گره

ص: 182


1- رجال اصفهان: 139.
2- به نوشتة صاحب الرحله بر لوح مزار او چنین نگاشته شده بود: العلامة الزاهد الحکیم المتألّه المتوفّی سنة 1150. مجلة میراث شهاب ش 8:22.
3- شماره های 1،2،3،6،7،8،9،10،12 از تذکرة نصر آبادی: 451 تا 457.

14- آقا نجات علی نصر آبادی

عارف کامل، در 1286 وفات یافته. (1)

فرزندش: آقا عبدالجبار نیز در رشتة تصوف و عرفان به مقاماتی رسیده، و در 1307 وفات یافته است.

وی نیز از نصر آباد جرقویه است، و به وسیلة صابر علی در رشتة عرفان وارد گردیده است.

میرزا ابوالقاسم رشتی

اشاره

ابن محمد ابراهیم رشتی اصفهانی، (2) عالم فاضل ادیب محقق، مؤلف کتاب «تحفة الناصریة» در فنون ادب، که منتخبی است از اشعار عرب با ترجمة آنها، در سال 1278 به طبع رسیده است.

صاحب عنوان در اصفهان ساکن، و در مدرسة نیم آورد ادبیات عرب تدریس می نموده، و پس از وفات در بقعة هارون ولایت مدفون شده.

این شعر از اوست:

لبن از بهر علاج آمده افعی زده را *** افعی زلف تو عالم زد و خود در لبن است

شیخ محمد حسین رشتی

برادر زادة او: مرحوم آقا شیخ محمد حسین رشتی معروف به رئیس

ص: 183


1- طرایق الحقایق 190:3، رجال اصفهان: 150.
2- اعیان الشیعة 85:7.

الطلاب، عالم فاضل، و در نزد عموم طبقات علما و طلاب مورد توجه و عنایت بوده، و در اصفهان وفات یافته، در تکیة ملک مدفون گردید. (1)

سید ابوالقاسم شهشهانی

معروف به سید الاسلام، فرزند [سید ابوالحسن بن] سید ابراهیم بن سید عبدالصمد حسینی. عالم فاضل، از علمای متنفذ اصفهان، و امام مسجد صفا (2) در محلة شهشهان بود.

در 25 محرم سال 1357 وفات یافته، در داخل بقعة میر سید محمد شهشهانی، عم امجد خود مدفون گردید.

مادة تاریخ وفاتش را چنین گفته اند:

خواست چو تاریخ فوت بانوی محزونه گفت *** شد سوی جنت روان سید اسلامیان

میر سید ابوالقاسم مدرس خاتون آبادی

اشاره

فرزند میر محمد اسماعیل، عالم فاضل، و حکیم محقق، از مدرسین مدرسة چهار باغ اصفهان است. (3)

ص: 184


1- مرحوم همایی در تاریخ اصفهان (:494) می نویسد: بالای سر شیخ مرتضی قمشه ای قبر مرحوم آقا شیخ حسین رشتی رئیس الطلاب معروف است. ولد شیخ مهدی متوفی 14 ذی القعده 1341 در حاشیة سنگ لوحش اشعار مادة تاریخ بیت آخر: هاتف از غیب گفت آن مرحوم *** همنشین با حسین شد بجنان
2- رجال اصفهان: 21.
3- محدث قمی می نویسد: استاد الکل فی الکل میرزا ابوالقاسم مدرس، عالم فاضل کامل تقی نقی، جامع اغلب علوم از فقه و حدیث و تفسیر و اخلاق و کلام. استاد فضلای عصر خود بود، مانند والد ماجدش سید محمد اسماعیل در جامع عباسی امامت داشته، و قریب 30 سال در مدرسة سلطانیّه تدریس می نموده، و در علم حکمت و کلام بر عالم جلیل مولی اسماعیل خواجوئی تلمذ کرده، و در فقه و اصول و حدیث بر علامة طباطبائی بحر العلوم تلمذ نموده، و جناب بحر العلوم از ایشان حکمت و کلام چهار سال اخذ کرده، و در سنة 1202 به سن 57 سالگی در اصفهان وفات کرده. منتهی الآمال 164:2.

در خدمت آقا محمد بید آبادی، و ملا اسماعیل خواجوئی، و حاج سید مهدی بحر العلوم درس خوانده است.

در اعیان الشیعة (103:7) به نقل از تجربة الاحرار گوید: احدی شرح دروس آقا حسین خوانساری را مانند او تدریس نمی نموده است.

وی را کتب و رسائلی است، از آن جمله است:

1- تعلیقات بر کتاب کافی 2- تعلیقات بر کتاب من لا یحضره الفقیه 3- تعلیقات بر تهذیب 4- تعلیقات بر استبصار 5- تفسیر قرآن مجید 6- حاشیه بر تفسیر کاشی 7- شرح نهج البلاغه؛ و غیره. (1)

صاحب عنوان در اواخر ذی حجة سال 1202 و یا علی المشهور [؟] 1203 وفات یافته، در ایوان علما در نجف اشرف مدفون گردید. (2)

خاندان خاتون آبادی یکی از خانواده های علمی و روحانی اصفهان می باشد که مدت چهار قرن در اصفهان ریاست علمی و روحانی داشته و عده ای کثیر عالم و ادیب و شاعر و مجتهد در بین آنها بوده است که ذیلاً به

ص: 185


1- کتب فوق در اعیان الشیعة بدون ذکر مأخذ به صاحب عنوان نسبت داده شده است.
2- الکرام البررة: 51.

نام برخی از آنها اشاره می شود. (1)

1- میرا عماد الدین محمد

اول کسی است از این سلسله که از قم به اصفهان (2) وارد شده است. و او فرزند میر سید حسن نقیب است.

فرزندش: میر محمد اسماعیل مدفون در بقعة قریة گورت (از بلوک جی) و معروف به شاه مراد است.

پدر و برادرش (میر سیدعلی) نیز، در همین بقعه مدفون می باشند، و چون برخی از اولاد او در خاتون آباد ساکن بوده اند، آنان را خاتون آبادی گویند. میر محمد اسماعیل نامبرده دو فرزند دارد:

1- میر محمد صالح، جد آقایان امام جمعة اصفهان و طهران.

2- میر محمد باقر.

2- میر محمد اسماعیل خاتون آبادی

ابن میر محمد باقر بن [میر محمد اسماعیل] شاه مراد. عالم فاضل عابد زاهد مفسر، در روز 2 شنبه 16 ربیع الثانی سال 1031 متولد، و در سال 1116 وفات یافته، در تخت فولاد (3) مدفون گردید، و پس از وفاتش برای او تکیه ای و بقعه ای عالی بنا کردند که به نام تکیة خاتون آباد به پا معروف است.

ص: 186


1- محدّث جلیل حاج شیخ عباس قمی شرحی مفصل و مفید از این بیت در جلد اول منتهی الآمال ذکر نموده است.
2- نور الابصار:26.
3- رجال اصفهان: 100.

بنای بقعه و کاشی کاری آن از آثار و دورة شاه سلطان حسین صفوی است. وی را تألیفاتی است که از آن جمله است: 1- تفسیر قرآن در 14 مجلد 2- حواشی بر کتاب وقایع السنین و الاعوام برادرش میر عبدالحسین. [3- شرح اصول کافی 4- حاشیه بر شرح اشارات 5- حاشیه بر الهیّات شفا 6- شرح اعتقادات صدوق و...]

وی امام و مدرس جامع جدید عباسی (مسجد شاه) بوده است. صاحب عنوان به میر محمد اسماعیل دوم معروف است. (1)

3- میر محمد باقر خاتون آبادی

ابن محمد اسماعیل (شاه مراد) عالمی با فضل و تقوی بوده (2) و دو مجموعه از اخبار و احادیث، هر یک قریب سی هزار بیت، جمع آوری نموده،

ص: 187


1- مرحوم محدث قمی می نویسد: وی عالم عامل فاضل کامل زاهد تارک دنیا بوده، و در علم فقه و حدیث و تفسیر و کلام و حکمت و غیرها ماهر بوده، و در جامع جدید عباسی در اصفهان مدرس بوده، و قریب 50 سال تدریس می کرده، و اخذ علم از مولی محمد تقی مجلسی و میرزا رفیع الدین نائینی و سید میرزا جزایری نموده، و از رسالة اجازات سید نور الدین بن سید نعمة الله جزایری _ علیهما الرحمة _ نقل شده که در حال این سید جلیل نگاشته که در سن 70 سالگی عزلت از خلق اخیار کرده، در مدرسة تخت فولاد که از بنای خود ایشان است سکنی نموده، و قبر خود را در حجره ای از حجرات کنده، و شبها بعد از فریضة مغرب و عشا در میان آن قبر رفته و تهجد در قبر گذاشته و بعد از آن از قبر بیرون می آمده و شرح بر اصول کافی و تفسیر قرآن می نوشته، و روزها جمعی از طلاب مستعدّ که از جمله مرحوم والد سید نعمة الله بوده در خدمت ایشان بودند. عاقبت در همان جا وفات فرمود، و در همان قبر مدفون شد. منتهی الآمال 163:2.
2- مکارم الآثار 130:1.

و پس از وفات در قریة گورت مدفون شده است.

4- سید جعفر خاتون آبادی

ابن عبدالمجید نایب الصدارة، بن محمد صادق بن میر عبدالحسین بن میر محمد باقر بن شاه مراد. از علماء و محققین (1) بوده و پس از وفات جنب قبر جدّ خویش میر عبدالحسین مدفون شده است.

5- میرزا محمد رضا [مدرس خاتون آبادی]

ابن محمد مؤمن امامی خاتون آبادی، عالم فاضل متبحر در علوم، بالاخص تواریخ ائمّة معصومین (علیهم السلام) تا سال 1128 زنده بوده، و پس از وفات، [احتمالاً] در تخت فولاد بالای سر میر معصوم آتی الذکر مدفون گردید. (2)

وی را تألیفاتی است: 1- خزائن الانوار، در تفسیر که جلد اول آن نوشته شده و آن را به شاه سلطان حسین اهدا نموده است. 2- جنّات الخلود، که در 1128 تألیف شده و مکرّر به طبع رسیده است.

ص: 188


1- رجال اصفهان: 207.
2- به نوشتة محدّث قمی وی مردی عالم و ورع و زاهد، صاحب مقامات علیّه، و کرامات جلیّه بوده، اخذ حدیث کرده از تقیّ مجلسی، و حافظ قرآن مجید بوده، و هفت مرتبه به حج مشرف شده که بیشترش پیاده بوده. منتهی الآمال 162:2. وی دارای اجازة روایی از سید عبدالوهاب طباطبائی تبریزی است که در سال 1137 نگاشه شده و به واسطة او از علامه مجلسی نقل حدیث می کند.

6- میر محمد صادق خاتون آبادی

اشاره

ابن میر محمد رضا بن میرزا ابوالقاسم مدرس، در 1207 متولد شده، و در شب 14 رجب سال 1271 وفات یافته است.

مشارالیه جزو ائمّه و مدرسین مسجد شاه بوده، (1) و از تألیفات او کتاب اربعین به طبع رسیده است.

در مکارم الآثار (324:2) شرح حال او را نگاشته و گوید: کتاب اربعین او «کشف الحق» نام دارد.

پدرش: میر محمدرضا، در شب 9 رجب سال 1238 سال 1238 وفات یافته، و او نیز مدرس و امام مسجد شاه بود.

میر محمد تقی خاتون آبادی

فرزندش: میر محمد تقی نیز عالم و فاضل بوده، و در نزد پدر خود و آقا سید حسن بید آبادی درس خوانده، و در حسین آباد امامت می نموده، و در اواخر عمر در محلّة باغات، امامت داشته (مراد: مسجد آقا علی بابا می باشد) و در 2 شنبه 9 شوال 1308 وفات یافته، در تخت فولاد [مقابل تکیة مادر شاهزاده] مدفون گردید.

ص: 189


1- به نوشتة محدث قمی وی عالم فاضل کامل ورع تقی نقی، جامع معقول و منقول، و مدرس در اغلب علوم بوده، اکثر علمای بلاد از تلامذة او بودند. امامت کرد در جامع عباسی مدت 32 سال، ازهد اهل زمان خود بوده، مدت 40 سال روزه گرفته، و به اندک چیزی تعیّش کرده، و در مدت عمر خود در مجلس حکام و سلاطین داخل نشده، مگر یک شب به جهت محاجه با میرزا علی محمد باب. اخذ کرده علم فقه را از محقق قمی و شیخ محمد تقی صاحب حاشیه بر معالم. ر.ک: منتهی الآمال 165:2.

7- میر محمد صادق خاتون آبادی

ابن میر عبدالحسین بن میر محمد اسماعیل اول. عالم فاضل محقق بوده، و در فتنة افغان در روز 21 ربیع الثانی سال 1134 شهید شده، در تکیة خاتون آبادی ها مدفون گردید. (1)

8- میر محمد صادق خاتون آباد

ابن میر علینقی بن میر عبدالله (برادر میر محمد اسماعیل اول) عالم فاضل محقّق جامع، (2) در سال 1123 وفات یافته است.

9- میر محمد صادق خاتون آبادی

ابن میر عبدالکاظم، عالم فاضل، در جمادی الاولی سال 1134 متولد، و در 1219 وفات یافته، قبرش در اوان علمای نجف اشرف. (3)

10- میر محمد صادق منجّم

ابن سید محمد بن هادی بن محسن بن هادی بن محسن بن کریم بن سید علی (برادر شاه مراد).

عالم فاضل، و منجم کامل، در سال 1244 بلا عقب (4) وفات یافته.

از آثارش دفتر تقویم است که مدت هفتاد سالا ز زیج الغ بیک استخراج نموده است.

ص: 190


1- الذریعة: 221:8.
2- الذریعة 220:8.
3- الذریعة 22:8.
4- رجال اصفهان: 66 و 218.

در مآثر و الآثار در ضمن شرح حال حاج میرزا حمد ملابشی نامی از او برده شده است. (1)

11- میر عبدالحسین خاتون آبادی

ابن میر محمد باقر بن شاه مراد، عالم فاضل، محقق مورخ، از شاگردان ملا محمد تقی مجلسی و ملا محمد باقر سبزواری (2) است.

در شعبان 1037 متولد، و در 1097 یا 1100 وفات یافته، در مزار بابا رکن الدین مدفون گردید. (3)

ص: 191


1- در مآثر به نقل از میرزا احمد منجم باشی اصفهان آمده: میر محمد صادق منجم _ علیه الرحمة _ از سادات عالی درجات خاتون آبادی، در غالب علوم لا سیما فقه و اصول و نجوم استاد، و قرب 80 سال عمر نموده است، و تقریباً 70 سال استخراج از زیج الغ بیگ گورکانی کرده است. در احکام تسلّط داشته، احکام مسلم از آن مرحوم معروف است. چهل سال تاریخ ایران 285:1.
2- رجال اصفهان: 66 و 218.
3- محدّث قمی می نویسد: میر عبدالحسین فاضل کامل عالم ورع محدث فقیه ثقه، مجمع اخلاق فاضله، کثیر الجد در عبادت و زهد و تقوا. ر.ک: منتهی الآمال 162:2. به نوشتة مرحوم همایی: قبر او علی التحقیق جلو روی پسرش میر معصوم خارج بقعة آقا محمد بید آبادی است که صورت قبر دارد اما سنگ لوح ندارد... کسانی که مزار بابا رکن الدین را خیال می کردند تکیة مخصوص بابا رکن الدین است - و حال آن که مطلق اراضی تخت فولاد در قدیم، مزار بابا رکن الدین و مقبرة رکن الدین مقصود است - توهّم کرده اند که قبر میر عبدالحسین در داخل تکیة بابا بوده و از اینجا به نجف یا کربلا نقل شده است. تاریخ اصفهان: 134.

کتب زیر از اوست:

1- شرح بر شاطبیّه، در علم تجوید

2- شرح بر شافیة ابن حاجب

3- وقایع السنین و الاعوام، مشهورترین تألیفات اوست.

4- ترجمة رسالة شهید ثانی در معنی ایمان «حقایق الایمان» و نسخة آن نزد نگارنده موجود است. تاریخ ترجمه: دوشنبه سلخ جمادی الاولی 1098.

12- امیر عبدالکاظم خاتون آبادی

ابن میر محمد صادق بن میر عبدالحسین، عالم فاضل نسّابه، در سال 1095 متولد، و در 21 شعبان سال 1151 وفات یافته، در صحن نجف اشرف مدفون گردیده.

وی مؤلف شجره نامه ای است که در آن سادات خاتون آبادی را تا سال 1139 نام برده است.

13- حاج میرزا محمود خاتون آبادی

ابن میر سید علی بن میر محمد صادق بن میر محمد رضا فرزند میرزا ابوالقاسم مدرس، عالم فاضل. پدرش از علما و ائمة جماعت مسجد شاه اصفهان بوده، و در سال 1295 به مناسباتی ترک جماعت در آنجا نموده، و فرزندش در سال 1289 متولد، و نزد علمای اصفهان و نجف تحصیل نموده، و در مسجد آقا علی بابا اقامة جماعت می نموده، و در سال 1352 وفات یافته،

ص: 192

در تخت فولاد در تکیة سید العراقین مدفون گردید.

14- میر معصوم خاتون آبادی

ابن میر عبدالحسین، عالم فاضل زاهد محقّق بوده. گویند: آقا محمد بید آبادی خوابی در جلالت قدر و عظمت شأن او دیده، و بدین جهت وصیت کرده که در جنب او دفنش کنند؛ و همین موضوع، علت انتقاد بیشتر مردم بدو شده است. (1)

در 1155 وفات یافته، (2) مادة تاریخ وفاتش را خادم شاعر اصفهانی گوید:

زهد معصوم چون حدیثش بود *** باز او شافعش بلطف و کرم

آقا سید ابوالقاسم دهکردی

ابن سید محمد باقر بن ابراهیم دهکردی، فقیه مجتهد اصولی، عالم فاضل، از اعاظم مجتهدین و مدرسین اصفهان بود.

در شهرکرد در روز شنبة غرّة رجب سال 1272 متولد شده، و در نزد آقا میرزا ابوالمعالی کلباسی، و حاج شیخ محمد باقر مسجد شاهی، و آقا میرزا محمد حسن نجفی [و ملا اسماعیل حکیم] و دیگران تحصیل نموده، و در

ص: 193


1- رجال اصفهان: 81.
2- تاریخ دقیق فوت وی به نقل استاد سید محمد علی روضاتی از یادداشتهای نسخة خطی النهایة فی شرح الهدایة تونی: ظهر روز جمعه 24 جمادی الاولی سال 1155 بوده است.

سامراء خدمت میرزای بزرگ (1) شیرازی رسیده، و در نجف نزد شیخ زین العابدین مازندرانی و حاج میرزا حسین نموری تلمّذ فرموده.

در اصفهان مدرسة صدر تدریس، و در مسجد سفره چی اقامة جماعت می فرموده، و مرکز فتوی و مراجعات مردم بود.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- بشارات السالکین، یا واردات غیبیّه 2- جنّة المأوی، در اخلاق 3- حاشیه بر جامع عباسی 4- حاشیه بر نخبة حاجی کلباسی 5- حاشیه بر تفسیر صافی 6- حاشیه بر وافی 7- ذخیره، در ادعیه 8- رساله ای در مبحث الفاظ 9- رساله ای در قبض 10- رساله ای در طهارت 11- رسالة علمیّه جهت مقلّدین [= هدایة الانام] 12- شرح بر شرایع، در دو مجلد 13- شرح فارسی بر من لا یحضره الفقیه 14- فوائد، در متفرقات 15- لمعات، در شرح دعای سمات 16- وسیلة المنابر یا منبر الوسیله که آن را وسیله نیز گویند، در دو مجلد؛ و غیره. (2)

مشارالیه در شب 6 شوّال المکرّم سال 1353 در اصفهان وفات، در زینبیه مدفون گردید.

حاج میرزا ابوالقاسم زنجانی

اشاره

فرزند میرزا محمد باقر بن حاج میرزا علی نقی بن میرزا محمد علی بن امیر محسن موسوی اصفهانی.

ص: 194


1- ریحانة الادب 244:2.
2- رجال اصفهان: 14.

میرزا علی نقی زنجانی

امیر محسن جدّ سادات موسوی زنجان و اصفهان است که نوادة او: حاج میرزا علی نقی به اصفهان، مهاجرت نموده است و در این شهر پس از وصول به مقامات عالیه علم و اجتهاد به تدریس و اقامة جماعت در مسجد خیاطها که آن را مسجد زنجانی ها نیز گویند اشتغال جسته، دارای تألیف و تصنیف بوده.

در ماه صفر سال 1258 وفات یافته، (1) در تخت فولاد، جنب فاضلان مدفون گردید. (2) دارای خطی نیکو بوده و حواشی بر کتاب ذریعة الضراعه تألیف محقق فیض کاشانی در سال 1221 نگاشته. نسخة آن در کتابخانة آستانة رضویّه موجود است.

میرزا محمد باقر زنجانی

مرحوم آقا میرزا محمد باقر، عالم محقق، و فقیه جامع، و مجتهد اصولی، در اصفهان خدمت حاج سید اسدالله بید آبادی و حاج محمد جعفر آباده ای

ص: 195


1- رجال اصفهان: 58.
2- ضیاء اصفهانی اشعاری در سوگ او سروده که بر سنگ مزار او حک شده و مادة تاریخ آن چنین است: از پی تاریخ او کلک ضیا زد رقم *** رفت بسوی جنان هادی راه یقین شگفت این که مرحوم مهدوی و همایی با مشاهدة این اشعار بر روی سنگ لوح او گمان نموده اند که سنگ و اشعار مربوط به میرزا هادی دولت آبادی است و جزو مدفونین در جوار فاضل هندی، میرزا هادی دولت آبادی را هم علاوه بر میرزا علی نقی زنجانی ذکر کرده اند!!

تحصیل نموده و از آنان اجازه روایت گرفته، سپس در اعتاب مقدّسه به درس آقا شیخ مرتضی انصاری، و صاحب جواهر، و آقا شیخ مهدی نجفی حاضر شده، و از آنان نیز به دریافت اجازه مفتخر گردیده، پس از مراجعت در اصفهان سال ها در مسجد خیاطها تدریس و اقامة جماعت فرموده، (1) و در ربیع الاول سال 1303 وفات یافته، در وادی السلام نجف مدفون شد.

کتب و رسائلی تألیف نموده که از آن جمله است: رساله ای در مصرف سهم امام (علیه السلام) و غیره.

اما صاحب عنوان:

عالم فاضل محقق، و مجتهد فقیه اصولی، از شاگردان آقا میرزا محمد هاشم چهار سوقی، و حاج میرزا بدیع درب امامی، و در نجف خدمت حاج میرزا حبیب الله رشتی و ملا لطف الله مازندرانی رسیده، و سال ها از محضر آنها استفاده کرده، و از هر چهار نفر مذکور، و شیخ الشریعة اصفهانی و حاج ملا محمد ایروانی اجازه داشته، و در اصفهان به تدریس و اقامة جماعت و ترویج دین قیام می نموده.

در رجب سال 1336 در اصفهان (2) وفات یافته، در تخت فولاد در تکیه ای مخصوص مدفون گردید.

برادرش: مرحوم حاج میرزا محمد علی زنجانی نیز عالمی فاضل بوده، و در ترویج دین، و قمع معاندین و مخالفین زحمات زیاد کشیده، و سرانجام در

ص: 196


1- رجال اصفهان: 58.
2- رجال اصفهان: 58.

19 محرّم سال 1347 وفات یافته، در جنب برادر مدفون گردید. (1)

میر ابوالقاسم فندرسکی

اشاره

فرزند میرزا بیک بن میر صدر الدین موسوی استر آبادی، از سادات سمّاکی استر آباد در گرگان. حکیم و فیلسوف عالی قدر، از مفاخر دانشمندان ایران و اسلام، در حکمت طبیعی و الهی و ریاضی و جمیع علوم عقلیه ماهر و استاد بوده.

در اعیان الشیعة (68:7) به نقل از ریاض العلماء گوید: حکیم فاضل فیلسوف صوفی مشهور کثیر المهارة فی العلومن العقلیة و الریاضیّة، لکنّه قلیل البضاعة فی العلوم الشرعیه، بل و العربیه!

در طریق الحقایق (7:3) شرحی راجع به ملاقات او با یکی از اقطاب در هندوستان، و اعتکافش در خانقاه او به مدت هفت سال، و کیمیا شسدن بدنش نوشته که نقل آن خارج از موضوع کتاب ما می باشد.

در تمام کتب او را به جلالت و عظمت نام می برند، و از فضایل علمی و ملکات نفسانی و ریاضیاتش ستایش می کنند.

ص: 197


1- مرحوم میرزا حسن جابری می نویسد: میرزا محمد باقرب شهیر به زنجانی مجتهدی گوشه نشین، ولادتش در اصفهان، و امامتش در مسجد خیاط ها که والد مرحومش آقا سید علی نقی زنجانی امام بوده، و رحلتش 1303. فرزندانش: حاج میرزا ابوالقاسم و حاج میرزا محمد علی مجتهد بودند، ولی برخلاف رویة پدر رفته که در قتل حاج هادی و حاج حسین متهم به بابیت تصمیم گرفته، چون مرحوم میرزا محمد باقر عنوانش همه گوشه گیری و ترک عناوین ظاهری بوده. تاریخ اصفهان: 315.

در سال 1050 در اصفهان وفات یافته، (1) و در اول تخت فولاد مدفون شد، سپس تکیه ای بزرگ جهت او احداث نمودند که به تکیة میر معروف است. قبر در قسمت غربی تکیه، روی ایوانی بلند بسته شده (2) است.

کتب زیر از تألیفات اوست:

* تاریخ صفویّه (3) 1- تحقیق المزلة 2- حقایق الصنایع 3- دیوان اشعار 4- شرح مهابارات، معروف به جوک، از کتب هندی * کتابی در تفسیر 5- مقولة الحرکة و التحقیق فیها؛ و غیره. (4)

میر فندرسکی گاهی به مناسبت حال، اشعاری می سروده که از آن جمله است:

شرب مدام شد چو میسر مدام به *** چون می حرام گشت، به ماه حرام به

ص: 198


1- رجال اصفهان: 108.
2- در وقایع السنین و الاعوام در ضمن وقایع سال 1050 ق آمده: فوت سید سند فطن کیس استاد الفضلاء، و رئیس الحکماء، میر ابوالقاسم فندرسکی، استاد جمعی از فحول چون سید سند میرزا رفیعای نائینی؛ و چون علاّمة فهّامه آخوند ملا محمد باقر خراسانی؛ و چون استاد الفضلاء آقا حسین خوانساری رحمة الله علیه. مؤلف ارقام، از جناب مولانا محمد علی استر آبادی (که مسلم عهد خود در صلاح و سداد و عبادت و اخلاق خوب، با قدر وافری از علم فقه و تفسیر و حدیث بود) شنید که می فرمود: میر ابوالقاسم مردی بود در کمال دیانت و خوش مذهبی، و معتنی به شأن تصلّب در ظواهر شرع و صاحب دین بود.
3- کتاب تحفه العالم در سرگذشت شاه سلطان حسین صفوی از تألیفات میرزا ابوطالب فندرسکی است که نسخة خطی آن که در سال 1104 نگاشته شده در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
4- ریحانة الادب 358:4.

یک بوسه از رخت ده و یک بوسه از لبت *** تا هر دو را چشیده بگویم کدام به

قصیدة او که به استقبال ناصر خسرو علوی قبادیانی گفته از قصاید حکمی است که مورد توجّه و عنایت حکما قرار گرفته و برخی بر آن شرح نوشته اند.

اول قصیدة ناصر خسرو این است:

چیست این خیمه که گویی پر گهر دریاستی *** یا هزاران شمع در پیکانی از میناستی

قصیده میر 32 بیت است، و اول آن این است:

چرخ با این اختران نغز و خوش و زیباستی *** صورتی در زیر دارد هر چه در بالاستی

صورت زیرین اگر با نردبان معرفت *** بر رود بالا همان با اصل خود یکتاستی

این سخن را در نیابد هیچ فهم ظاهری *** گر ابو نصرستی و گر بو علی سیناستی

سه شرح بر این قصیده به وسیلة: 1- محمد صالح بن محمد سعید خلخالی، از شاگردان ملا محمد صادق اردستانی 2- حکیم عباس شریف دارابی، موسوم به تحفة المراد، متوفی به سال 1300 قمری، 3- شرح محسن بن محمد گیلانی. نوشته شده و هر سه شرح به طبع رسیده است.

و هم چنین این قصیده را سید امیر محمود علی هندی تخمیس نموده، اول آن این است:

ص: 199

ای که ذاتت در دو گیتی مظهر اسماستی *** جوهریّ دهر را چو لؤلؤ لالاستی

بشنو از انجام خود حرفی که از مبداستی *** چرخ با این اختران نغز و خوش و زیباستی

صورتی در زیر دارد هر چه در بالاستی

در این تکیه جمعی از مشاهیر و بزرگان مدفون می باشند که از آن جمله است:

1- سردار اسعد بختیاری

حاج علی قلی خان فرزند حسین قلی خان ایل بیکی، از مجاهدین صدر مشروطیت، متوفی در 7 محرم 1336، تولدش در 1274 بوده است. (1)

در کتاب فهرست مؤلفین (جلد 4) چندین مجلد کتاب ترجمه از نویسندگان خارجی بدو نسبت می دهد که از آن جمله است: 1- بولینا، (غادة الانگلیس) 2- تاریخ حمیدی، از آثار پیر کیارد، رمان تاریخی سلطان عبدالحمید پادشاه عثمانی 3- دفتر فرعون، ترجمه از نوشتة الکساندر دوما 4- ترجمة عهد نامة حضرت امیر (علیه السلام) 5- شرح حال هانری سوم؛ و هفت مجلد کتاب دیگر.

ص: 200


1- به نوشتة مرحوم مؤلف: وی در زمان استبداد صغیر در فرانسه بود، به ایران آمده، به کمک بختیاری ها به اصفهان و سپس به طهران رفت، و به دستیاری مجاهدین گیلان، طهران را فتح نموده، و پس از ورود، مرتکب یکی از فجیع ترین اعمال تاریخی یعنی قتل مرحوم شیخ فضل الله نوری یکی از مجتهدین معروف طهران گردیدند، و این لکّة ننگ تا ابد به دامان او و آزادی خواهان ماند. رجال اصفهان: 113.

فرزندش خان بابا خان در 1315 متولد، و در 1357 در زندان قصر وفات یافت.

طبع شعری داشته، از اشعار اوست: (1)

مدام آهنگران کوی تقدیر *** برای شیر می سازند زنجیر

ز آه سوزناکم اندرین کاخ *** دل زنجیر شد سوراخ سوراخ

2- حسین قلی خان بختیاری

فرزند جعفر قلی خان ایل بیکی، از رؤسای خوانین بختیاری، در 27 رجب سال 1299 به دست ظلّ السلطان کشته شده است، در اشار «سیّاره» تخلص می کند. (2)

در کتاب تاریخچة دو قرن اخیر شعرای چهار محال (:186) شرح حال نسبتاً مفصلی از او مذکور است. در آنجا گوید که با عمان سامانی معاصر و معاشر بوده، و این رباعی را در وصف او گفته است:

عمان که محیط باشد از علم و هنر *** شعرش همه مؤلؤ است و ریزد ز دو لب

دریای خزر به پیش فضلش جویی است *** وز قطره پدیده گشته، این است عجب

از اشعار اوست (باید به لهجة لری خوانده شود):

دونی ز چه سر نزیده افتو *** یارم نَوَریستاده از خو

ص: 201


1- شعرای معاصر اصفهان: 33.
2- رجال اصفهان: 113.

ابروی کج تو در همه خلق *** دادم مو نشان که هو مهِ نو

مو، با دل زار سی تو آیُم *** تو بانگ زنی که ای کُرَه رو

یارُم تو بساز کلک و کشتی *** ترسم که بگریمت بره اُو

3- دیگر از مدفونین در این تکیه از خواتین بختیاری عبارتند از: جعفر قلی خان سردار اسعد، و جواد خان سردار اقبال (1) بابا خان سردار اسعد (2) ناصر قلی خان (3) و یوسف خان امیر مجاهد (4) و جمعی دیگر که احتیاج به تذکّر ندارد.

4- سید جعفر صافی

فرزند محمد امین حسینی مرعشی، از شعرا و ادبای معروف، در 1130 متولد، و در 1219 وفات یافته؛ کتب زیر از آثار اوسیت:

1- زبدة الانساب، در نسب سادات مرعشی 2- شهنشاه نامه، در مناقب رسول اکرم و امیرالمؤمنین (علیه السلام) 3- مثنوی گلشن خیال. (5)

از اشعار اوست:

دردا که دوای درد پنهانی ما *** افسوس که چاره پریشانی ما

ص: 202


1- شعرای دو قرن چهار محال: 196.
2- شعرای چهار محال: 203.
3- شعرای چهار محال: 198.
4- شعرای چهار محال: 194.
5- ریحانة الادب 409:3.

بر عهده جمعی است که پنداشته اند *** آبادی خویش را به ویرانی ما

دوران عمر

از آغاز تا سال ده ای عجب *** ندانی ز چپ راست و ز راست چپ

ز ده نیز تا بیست چون بنگری *** همه روز لهو است و بازی گری

خود از بیست هم نیز تا سال سی *** همی جویی افزونی از هر کسی

رسی تا چهل عیش و آرامش است *** همه روز عیش است و آسایش است

ز چل نیز در این سرای سپنج *** همی تا به پنجاه درد است و رنج

ز پنجه چو بگذشت سالش همی *** فزاید غمش بر غمش هر دمی

چو سال اندر آید ز پنجه به شصت *** به کنج مصیبت بباید نشست

در این روزگار آزمودم بسی *** ز هفتاد کم بگذارند کسی

ص: 203

5- سید روح الله فندرسکی

از اعقاب میر فندرسکی، عالم فاضل، قبرش جنب قبر میر. (1)

6- محمد حسین عنقا

فرزند همای شیرازی. (2) از اساتید شعرا و گویندگان، و ملقب به ملک الشعراء بوده، سال ها انجمن ادبی اصفهان در منزل او منعقد می شده، و خود علاوه بر مهارت و استادی در فنون ادب، خط شکستة نستعلیق را شیرین می نوشته.

در جمادی الثانیه سال 1305 (1308) وفات یافته، در تکیة میر مدفون گردید.

از اشعار اوست:

آن دو افعی به سر دوش چه ضحّاک انداز *** فتنه در عالم از آن هندوی بی باک انداز

مار سان زلف خم اندر خم مشک افشان را *** بر سر دوش ز هر سوی چه ضحّاک انداز

ای که شادی ز تو دارد دل هر غم زده ای *** نظری بر من دلخستة غمناک انداز

توسن ناز بر انگیز و ز پیکان نگاه *** دل ما صید کن و در خم فتراک انداز

ص: 204


1- رجال اصفهان: 213.
2- رجال اصفهان: 210.

نه به اسباب بکن تکیه نه املاک جهان *** آتش عشق به اسباب و به املاک انداز

هر که بیند لب و آن حلقة زلفت گوید *** زخم افعی زده را چاره به تریاک انداز

رستگاری طلبی گر به دو عالم عنقا *** دست بر دامن شاهنشه لولاک انداز

7- کمال الدین مجلسی

متخلّص به «عاکف» فرزند میرزا نور الدین چهره.

از خدمتگزاران فرهنگ نوین اصفهان، و از شعرا و گویندگان این سامان، علوم قدیم و جدید را نزد اساتید این شهر، آقایان: حاج میر محمد صادق خاتون آبادی، و شیخ محمد حکیم خراسانی، و سید العراقین، و محاسب الدوله، و میرزا رضا خان نائینی، و در شهر دزفول نزد آقا شیخ محمد باقر دزفولی فرا گرفته، و از فضلای نامدار این شهر به شمار می رود.

در 1304، و در شب شنبه 2 رجب سال 1387 وفات یافت. (1)

سید ابوالقاسم بختیاری

ابن محمد حسن بختیاری، مؤلف شرح نهج البلاغه، (2) متوفی به سال 1272. (3)

ص: 205


1- شعرای معاصر اصفهان: 329.
2- الکرام البررة: 51.
3- وی جد مرحوم آیة الله سید حسین حائری بروجنی داماد آیة الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی است.

سید ابوالقاسم کوهپایه ای

احمد بن محمد (حسین) حسنی حسینی قهپایه ای. ا

عالم فاضل محقق، از شاگردان حاج سید محمد باقر حجة الاسلام است. کتب زیر از اوست:

1- الارشاد، در شرح حال صاحب بن عبّاد، که در سال 1259 آن را تألیف نموده و به طبع رسیده است. (1)

2- تحف العقول فی توضیح قوانین الاصول، حاشیه بر قوانین.

3- فهرس ابواب الکتب الاربعه (استبصار - تهذیب - فقیه - کافی)

نواده اش مرحوم حاج سید حسین خوش آبی عالم فاضل، قبل از سال 1350 وفات یافت.

حاج شیخ ابوالقاسم دولت آبادی

اشاره

فرزند عباس، عالم فاضل زاهد، در اصفهان خدمت آقا میرزا احمد مدرس، و آقا سید ابوالقاسم دهکردی، و ملا عبدالکریم گزی، و حاج میر محمد صادق [خاتون آبادی] و غیره تلمّذ فرموده، و در نجف اشرف از محضر آخوند خراسانی، و شیخ الشریعة اصفهانی، و میرزا محمد حسین

ص: 206


1- این کتاب در نفی معتزلی بودن صاحب بن عبّاد است. مؤلف آن می نویسد: هنگامی که این رساله تألیف شد و به نظر حاجی کلباسی و حاج محمد ابراهیم قزوینی رسید شبهای جمعه به زیارت قبر او رفتند و این موجب شد منوچهر خان مقبره ای برای او ساخت.

نائینی و دیگران استفاده نموده تا خود فقیهی جامع، و مجتهدی کامل گردید، و در سال 1337 به ایران مراجعت فرموده، گاهی در شهر، و زمانی در ده ساکن بود، و به تدریس و ترویج اشتغال داشته.

بالاخره در 26 ذی حجة الحرام سال 1366 به سن متجاوز از هفتاد سال وفات یافته، در امام زاده شاهزاده محمود قریة دولت آباد مدفون گردید. (دولت آباد از بلوک برخوار، در دو فرسنگی اصفهان است).

کتب و رسائلی در فقه و اصول نوشته، و پس از فوت مرحوم آیة الله اصفهانی رسالة ذخیرة العباد ایشان را حاشیه نوشته و به طبع رسیده است.

قریة دولت آباد از قرای معروف برخوار است، و در این زمان، عالامی دیگر در آنجا ساکن بود به نام:

حاج ملا حسن دولت آبادی

عالم فاضل محقق، از شاگردان مرحوم آقا میرزا احمد اصفهانی، و شیخ الشریعه، و آخوند خراسانی، و بالاخص آقا سید محمد کاظم یزدی، قبل از سال 1360 وفات یافته، در یکی از اطاق های صحن امام زاده نرمی مدفون گردید. (1)

ص: 207


1- به نوشتة مؤلف وی در اصفهان از شاگردان آقا سید محمد باقر درچه ای و میر محمد صادق خاتون آبادی بوده و از جمعی از استادان خود و دیگران اجازة روایت و گواهی اجتهاد داشته، و در حسن معاشرت و لطف کلام، معروف خاص و عام بوده است. در مدرسة نیم آورد ساکن، و سطوح فقه و اصول تدریس می کرده. مزارات اصفهان: 269.

امام زاده نرمی، معروف است که: ابراهیم بن حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) است و در قریة زمان آباد معروف به نرمی نزدیک دولت آباد قرار دارد.

دیگر از مدفونین در این امام زاده:

حاج ملا علی عاشق آبادی از شاگردان آقا سید محمد باقر درچه ای. (1)

و حاج میرزا علی محمد طبیب کربکندی از شاگردان مرحوم حاج میرزا محمد باقر حکیم باشی.

حاج شیخ ابوالقاسم زفره ای

اشاره

معروف به حاجی آخوند، فرزند ملا علی.

عالم فاضل زاهد متقی، از مدرسین سطوح در اصفهان، و محدثین و واعظین بود. اغلب فضلای معاصر اصفهان از شاگردان ایشانند.

کتب زیر از تألیفات ایشان است:

1- رساله در اصول دین، که به طبع رسیده 2- کتابی در قاعدة دایره هندی 3- کتابی در علوم غریبه 4- کتابی در مکروهات موجب فقر.

صاحب عنوان در علوم غریبه و جفر و اعداد و طلسمات نیز زحماتی کشیده و در این موارد، کارهایی بدو نسبت می دهند.

ص: 208


1- این عالم جلیل در سال 1309 شمسی در سن 40 سالگی وفات نموده و در اصفهان در قبرستانی در جادّة انوشیروان دفن شد، و بعدها آن قبرستان تبدیل به خیابان شد و از بین رفت.

در روز دوشنبه 28 رمضان المبارک 1352 به سن قریب به نود سال در اصفهان وفات یافته، (1) در بقعة تکیة بروجردی مدفون گردید.

ذیلاً به نام چند نفر از فضلای قریة زفره اشاره می شود:

1- حاج ملا آقا جان زفره ای

فرزند حاج محمد علی بن عبدالله، (2) در 1257 متولد، و در 1334 وفات یافته.

2- ملا ابراهیم زفره ای

از علمای معاصر فتح علی شاه قاجارو

3- ملا ابو تراب زفره ای

عالم فاضل، ساکن قریة برزان، از شاگردان شیخ مرتضی ریزی و آقا میرزا محمد هاشم چهار سوقی بوده، و در رمضان سال 1334 فوت شده، در صحن تکیة شیخ مرتضی مدفون گردید.

4- ملا حسین زفره ای

فرزند ملا علی. عالم فاضل عارف خطاط، نستعلیق را در کمال استادی می نوشت. قبرش نزدیک مقبرة فیض در تخت فولاد.

ص: 209


1- رجال اصفهان: 82.
2- منتخب اشعار رجاء 89:2.

5- ملا محمد رضا زفره ای

فرزند ملا عباس زفره ای. واعظ و شاعر «عنبر» تخلص، ساکن قریة حبیب آباد برخوار.

6- عبدالجواد زفره ای

فرزند محمد علی رجاء زفره ای، به شاعر و ادیب متخلّص به «اختر» در 25 رمضان 1316 متولد، و در (1) 17 ربیع الاول سال 1343 وفات یافته، قبرش در قبرستان زفره.

7- ملا محمد علی رجاء زفره ای

ابن حسن بن محمد بن علی بن نعمت الله. عالم فاضل،و ادیب کامل، شاعر متخلص به «رجاء» در محرم 1281 متولد، و در عصر روز شنبه 28 محرم 1361 وفات یافته، در زفره مدفون شد.

از کودکی در اثر ابتلا به مرض آبله، دست راست او فلج شداه و با دست چپ می نوشت. در اثر سعی و کوشش و مجاهدت، با نبودن وسایل عادی، در اثر استعداد و هوش خدادادی در اغلب علوم، از صرف و نحو و فقه و اصول و رمل و جفر و اعداد و طلسمات صاحب ربط گردید، (2) و در قریة زفره به امور شرعیه از قبیل تدریس و وعظ و تحریرات شرعی و امور دیگر، روزگار می گذرانید، و مورد وثوق و احترام عموم اهالی بود، و در خلال آن به مطالعه و تألیف و تصنیف پرداخته، و در حدود 24 مجلّد کتاب و رساله تألیف نمود که

ص: 210


1- منتخب اشعار رجاء 89:2.
2- شعرای معاصر اصفهان: 207.

از آن جمله است:

1- اسهل اللغات، یا منتخب اللغات 2- کتاب الارث 3- تجوید و ترتیل قرآن 4- خلاصة النجوم 5- دبستان الشعراء، در عروض و قافیه 6- دیوان اشعار 7- رکاز الدعوات، در سرائر مربعات 8- سپهر للغة 9- عمان الحساب، در نظم خلاصة الحساب 10- قواعد الرمل 11- قواعد النجوم 12- گلستان الادباء، در معما 13- گلچین رجاء، دو مجلد که به سعی فرزندش آقای محمد حسن رجائی از کارمندان صدیق فرهنگ اصفهان جمع آوری و طبع گردیده. (رجائی نامبرده در شب 5 ذی قعده 1349 متولد گردیده، و علاوه بر کتاب نامبرده، مؤلف تذکرة الاطباء در اسامی کتب تاریخ و انساب می باشد که قسمتی از آن نیز به طبع رسیده است.)

14- منتخب المقدمات، در صرف و نحو 15- متفرّقه النجوم 16- دو مجموعه در علوم مختلف که عموم آنها نزد فرزند سابق الذکرش موجود است. (1)

از اشعار صاحب عنوان است:

ساقیا درآ از در با جمال نورانی *** نای و مطرب و نی آر تا به کی پشیمانی

چنگ زن دمی بر چنگ با دف و غزل خوانی *** مل تو بی تأمّل ده باز یک دو فنجانی

شاید از غم دوران جان من تو برهانی

ص: 211


1- مقدمة گلچین رجاء زفره ای.

حاج میرزا ابوالقاسم بید آبادی

ابن حاج علی اکبر بید آبادی اصفهانی. ادیب فاضل شاعر، متخلص به «راجی» متوفی به سال 1301، و مؤلف: 1- حقایق ناصری، منظومة فارسی مطبوع 2- حقایق النبویه و العلویّه، منظوم 3- علاج الامراض بالادعیة و الادویة، فارسی و مختصر است. 4- همیان، و غیره که همگی در نزد مرحوم سید ابوالقاسم اصفهانی نجفی موجود بوده است.

وی را برادری است موسوم به میرزا نصر الله که عمر زیادی کرده، و در 1313 در نجف وفات یافته است. (1)

حاج سید ابوالقاسم سدهی

فرزند محمد علی حسینی طهرانی. عالم فاضل و واعظ کامل کثیر التألیف، در سال 1339 پس از اعمال حج در مکة معظّمه وفات یافته. (2)

کتب زیر از اوست:

1- بدایع الاخبار، در اخلاق 2- بشارة الابرار، در احوال شیعة الکرار فی دار القرار، در چهل هزار بیت 3- برهان الرسالة، در اثبات نبوت خاصّه 4- حسام الشیعة، در اثبات امامت امیرالمؤمنین (علیه السلام) 5- خصایص الایام، در وقایع الایام 6- دلائل الربوبیة، مطبوع 7- لمعات الانوار، مطبوع 8- نفایس اللاخبار [مطبوع] و غیره.

ص: 212


1- نقباء البشر: 71 و مواضع مختلف الذریعة.
2- نقباء البشر: 72.

میرزا ابوالقاسم طبیب احمد آبادی

مشهور به «ناصر حکمت» فرزند میرزا محمد علی بن حاج محمد.

عالم فاضل، و حکیم جامع، و طبیب حاذق، عابد زاهد ورع متقی، از اطبای مشهور، و مدرسین طب قدیم در اصفهان به شمار می رفت. در تداوی امراض، مهارت و حذاقتی داشت و معالجات غریبه ای از او نقل می شود.

در نزد: میرزا عبدالعلی هرندی، و میرزا ابوالقاسم مدرس رشتی، و حاج میرزا محمد باقر حکیم باشی، و میرزا ابوالحسن پا قلعه ای، و مدت زمانی نزد آخوند کاشی و جهانگیر خان قشقائی تلمّذ نموده، در دوشنبه دوم ربیع الثانی سال 1371 به سن نود و سه سالگی در اصفهان وفات یافته، در تکیة مادر شاهزاده مدفون گردید. (1)

رسالة «افیونیّه» از تألیفات او است که به فارسی تألیف نموده است.

میرزا ابوالقاسم خاتون آبادی

امام جمعة طهران، فرزند محمد محسن خاتون آبادی، عالم فاضبل محقق جلیل، در 1215 در اصفهان متولد شده، و در 1237 به طهران مهاجرت نموده، و از سال 1263 پس از فوت عموی خود مرحوم آقا میر محمد مهدی امام جمعه (اولین امام جمعة طهران از خاندان خاتون آبادی) به منصب امام جمعگی منصوب شده، و در سال 1271 وفات یافته، و در مقبرة

ص: 213


1- ر.ک: کتاب هشت بهشت، تألیف میرزا محمد طبیب زاده، فرزند صاحب عنوان.

سر قبر آقا طهران مدفون گردید. (1)

کتب و رسائلی تألیف نموده که از آن جمله است:

1- البلدان المفتوح عنوة 2- رسالة علمیة فارسی، مطبوع 3- منتخب الفقه؛ و غیره.

* میرزا ابوالقاسم شریفی شیرازی، معروف به میرزا بابا، فرزند محمد نبی. عارف فاضل متکلم شاعر متخلص به «راز» از اقطاب سلسلة ذهبیّه، نسبش از طرف پدر به میر سید شریف جرجانی، و از طرف مادر دختر زادة آقا محمد هاشم ذهبی است. (2)

در مراجعت از طهران به شیراز در سال 1286 در مورچه خورت وفات یافته، جسدش را به اصفهان آورده، در سر قبر آقا دفن نموده، و پس از دو سال به مشهد مقدس نقل کردند. (3)

مشارالیه را تألیفات عدیده است که تعداد آن پنجاه و یک مجلد می شود که از جملة آنهاست:

1- اسرار الولایة 2- براهین الامامة 3- ترجمة تفسیر امام حسن عسکری (علیه السلام) و غیره.

از آن جایی که عادت صوفیه بر این است که هر کجا بزرگی و دانشمندی یافتند فوراً آن را مرید و یا مراد مشایخ و اقطاب خود بدانند، در تذکرة الاولیاء تألیف آقای شمس الدین پرویزی (:153) شیخ مرتضی انصاری را از مریدان

ص: 214


1- نامة دانشوران 388:2، المآثر و الآثار: 223، الکرام البررة: 62.
2- دانشمندان فارس 559:2.
3- طرایق الحقایق 211:3.

صاحب عنوان معرفی می نماید.

در مقالات الحنفاء (:144) محل دفن او را مقبرة علی بن سهل می نویسد و با میرزا ابوالقاسم ذهبی [خراسانی] تخلیط و اشتباه می نماید.

ابو مسعود رازی

احمد بن فرات رازی، عالم عارف محدث، از اکابر محدثین، و بزرگان حفاظ و محققین است. برخی وی را سنّی و صوفی می گویند، و جمعی او را شیعه و محدّث می خوانند، و آنچه بیشتر مورد نظر است آن که شرح حال او چنان که باید و شاید معلوم نیست و هر چه دربارة او می گویند از روی حدس می باشند.

مرحوم حاج ملا احمد بیان الواعظین در کتاب خلد برین (192:1) شرح حال نسبتاً مبسوطی جهت او نوشته و او را بی نهایت تجلیل می نماید. در کتاب گنجینة آثار تاریخی اصفهان (:353) شرح بقعه و خانقاه و سر در آن به تفصیل نگاشته شده است که در سال 895 شخصی به نام محمد بن جلال الدین عربشاه آن را ساخته است.

بنابر آنچه معروف است قبر تا حدود یکصد و پنجاه سال قبل مورد توجه مردم بوده، و در این دوره به حکم مرحوم آقا سید صدر الدین عاملی که از مطلعین به علم رجال بوده خراب گردیده است. (1)

در هر حال شیخ ابو مسعود در زمان خود و قرن ها پس از وفات، مورد توجه مرده بوده.

ص: 215


1- رجال اصفهان: 144.

وفاتش در سال 258 روی داده است. (محلّة مجاور مقبره را در شیخ گویند).

حافظ امام عبدالرحمن بن سعید بن عبدالصمد شهرستانی (از ثقات محدثین اصفهان) مرید و شاگرد او بوده است.

میرزا ابو المعالی محمد کلباسی

اشاره

فرزند مرحوم [آیة الله] حاج محمد ابراهیم.

عالم فاضل محقق، مجتهد جامع، فقیه اصولی، جامع معقول و منقول، از اکابر علما و مجتهدین، محقق مدقق و دقیق الفکر، کثیر التتبع، در غایت زهد و تقوی؛ دربارة زهد و ورع ایشان بین الخواص و العوام حکایاتی منقول است که همگی دلالت بر عظمت مقام او می کند.

در شب 4 شنبه 7 شعبان 1247 متولد، و شب 4 شنبه 27 ماه صفر المظفر سال 1315 وفات یافته، در تخت فولاد، در تکیه ای مخصوص مدفون گردید.

در تذکرة القبور دربارة او فرماید: مجلس آن مرحوم، مصداق حدیث حواریین و عیسی (علیه السلام) بود که عرض کردند: من نُجالس؟ فرمود: مَن یُذَکّرکم الله رؤیته، و یزیدکم فی العلم منطقه، و یرغّبکم فی الآخره عمله. (1)

در اصفهان خدمت آقا میر سید حسن مدرس تحصیل نموده. کتاب و رسائل زیادی تألیف فرموده که از آن جمله است:

1- استخارات 2- الاستشفاء بالتربة [مطبوع] 3- الاستجاریّة 3- الاستجاریّة 4- الاسرافیّة 5- بشارات، در اصول، سه مجلد 6- تعارض استصحاب و الصالة الصحة

ص: 216


1- رجال اصفهان: 40.

7- جبر و تفویض 8- حجّیّت مظنّه 9- رساله در تزکیة اهل رجال 10- رساله در نیت. 11- رساله در مفطر بودن قلیان 12- سند صحیفة کامله 13- شرح خطبة شقشقیّه 14- شرح زیارت عاشورا 15- شرح کفایة سبزواری، در فقه 16- متجاوز از بیست رساله در شرح حال روات و علما [مطبوع] 17- متجاوز از سی جلد کتاب و رسالة دیگر در فقه و اصول و رجال 18- شرح زیارت جامعه.

(مجموع کتب و رسائل تألیفی ایشان متجاوز از هشتاد مجلّد می شود).

جمعی کثیر از بزرگان علما و مجتهدین از شاگردان ایشان می باشند که معروف تر از همة آنها مرحوم آیة الله العظمی مرحوم حاج آقا حسین بروجردی رحمة الله علیه می باشد.

در شرح زندگانی مرحوم بروجردی چندین مجلد کتاب، و چند شماره مجله نوشته شده است که از جملة آنها کتابی است که نگارنده تألیف نموده و به ضمیمة تاریخچة شهر سامراء به طبع رسیده است.

جمعی از بزرگان علما و دانشمندان در بقعه و خارج آن مدفون می باشند که ذیلاً به نام چند نفر از آنها اشاره می شود:

1- حاج میرزا کمال الدین ابو الهدی کلباسی

فرزند میرزا ابوالمعالی. عالم فقیه زاهد مجتهد اصولی، در زهد و تقوی مانند پدر بزرگوار و برادر عالی مقدار خود بی مثل و مانند بود، در مکارم اخلاق و صفات و حالات روحانی کم نظیر.

ص: 217

در اصفهان نزد پدر خود و عده ای دیگر تلمذ فرموده، و جهت تکمیل به نجف اشرف مهاجرت فرموده، و در آنجا از محضر مرحوم آقا سید محمد کاظم یزدی و آخوند خراسانی استفاده نموده، و پس از وصول به مقامات عالیة اجتهاد با اخذ اجازات از علمای وقت به اصفهان مراجعت نموده و به درس و بحث و تدریس اشتغال جسته، حوزة درس ایشان خصوصاً در قسمت رجال مورد نظر و عنایت اهل فضل بوده.

کتب و رسائلی تألیف فرموده (1) که از آن جمله است:

1- البدر التمام، در احوال پدر و جدّ والا مقام خود به طبع رسیده.

2- التحفه الی سلالة النبوة، و آن اجازه ای است که جهت آیة الله العظمی آقای آقا سید شهاب الدین نجفی مرعشی مرقوم فرموده اند. (2)

3- حاشیه بر کفایة الاصول استادش.

4- الدّر المثین فی جملة من المصنفات و المصنفّین.

5- درة البیضاء، در اجازة روایت.

6- زلات الاقدام، در اشاره به اشتباهات رجالی برخی از اعلام.

7- سماء المقال فی تحقیق علم الرجال، در دو مجلد که به سعی فرزند دانشمندش عالم فاضل آقای محمد کلباسی در قم به طبع رسیده است.

8- الصراط المستقیم فی التمییز بین الصحیح و السقیم.

9- الفوائد الرجالیّة، حاوی سی فایده؛ و غیره.

صاحب عنوان در شب 3 شنبه 27 ربیع الثانی سال 1356 در اصفهان وفات

ص: 218


1- رجال اصفهان: 43.
2- این اجازه در کتاب المسلسلات 1: 74-59 به چاپ رسیده است.

یافته، در مقبرة پدر مدفون گردید.

ماده تاریخ وفات ایشان را مرحوم حاج میرزا حسن خان ضمن قطعه ای فرموده است.

جاءَ البشیر مُهنّیاً و مورّخاً *** اتل السلام علی مَن اتّبع الهدی

2- حاج میرزا احمد ملا باشی

فرزند محمد حسن بن محمد علی بن میرزا عبدالله تفرشی حسینی.

عالم فاضل، و فقیه کامل. پدرش از فحول علمای تنجیم بوده، و جدش میرزا محمد علی نیز از فضلا و منجمین، و همشیسرة میر محمد صادق خاتون آبادی منجم [را داشته] است. در المآثر و الآثار دربارة او [میر محمد صادق] گوید: در علم اختر شماری و ستاره شناسی از اعاجیب وقت بود، و در غالب علوم از فقه و اصول و نجوم استاد بوده. (1)

میرزا محمد علی منجم از شیراز به اصفهان آمده، و در روز 4 جمادی الثانی 1282 وفات یافته، و در جلو تکیة مادر شاهزاده مدفون گردید.

بعد از او میرزا محمد حسن به منصب منجم باشی گری مفتخر شده، و از آثارش رساله ای است در طالع و احکام میرزا یوسف آشتیانی مستوفی الممالک، و در سال 1298 وفات یافته، و منصب منجم باشی گری به فرزند او صاحب عنوان رسیده است.

ص: 219


1- مآثر و الآثار: 284.

وی فاضل و عالم و فقیه بوده، و در اصفهان مصدر امور شرعی و عرفی بوده، در روز 5 شنبه 11 ربیع الثانی سال 1331 وفات یافته، در بقعة تکیة میرزا ابوالمعالی مدفون شد.

از (1) آثارش کتاب دفتر تقویم است.

صاحب عنوان را دو فرزند برومند است:

1- حاج میرزا محمد رضا ملا باشی

2- حاج میرزا محمود ملاباشی

عالم فاضل، از شاگردان آقا ابوالقاسم دهکردی و دیگران بوده، و داماد حاج میرزا هاشم امام جمعه اصفهان می باشد.

در ( ) وفات یافته، جنب پدر مدفون گردید.

3- حاج میرزا جمال الدین کلباسی

فرزند آقا میرزا ابوالمعالی، از اعاظم علما و مجتهدین، ازهد زهّاد، و عابدترین افراد زمان خود بود.

در اصفهان نزد پدر و دیگران، و در نجف خدمت آخوند خراسانی تلمّذ فرموده؛ مدت عمر، دقیقه ای از تألیف و تدریس و عبادت غافل نبود. در مسجد جوجو (جوجی) اقامة جماعت می فرمود، و نماز ایشان از زبده ترین جماعات اصفهان محسوب می شد.

ص: 220


1- الذریعة 216:8 و رجال اصفهان: 43.

در شب 17 رمضان المبارک سال 1350 وفات یافته در جنب پدر مدفون گردید. (1)

کتاب تلخیص الهیئة، در مهمات مسائل هیئت قدیم، و معرفت تقویم و اسطرلاب از اوست. (2)

مشارالیه بزرگتر از برادر خود مرحوم آقا میرزا ابوالهدی می باشد.

حاج شیخ موسی کلباسی

اشاره

فرزند شیخ محمد بن جعفر بن حاج محمد ابراهیم کلباسی اصفهانی.

شیخ محمد جعفر کلباسی

پدرش: شیخ محمد جعفر، از علمای ازکیا، فاضل ادیب محقق (3)، در 14 شهر رمضان المبارک سال 1219 متولد، و در نزد پدر و دیگران تلمّذ فرموده، و در جمعه 26 محرم الحرام سال 1292 وفات یافته، در مقبرة پدر مدفون گردید.

کتب زیر از اوست:

1- رسالة مبسوطی در حدود 2- رساله ای دیات به نام تحفة الجعفریّة 3- رساله ای در شرح حال (4) پدر خود 4- منهاج الهدایه 5- منهج الرشاد، در شرح ارشاد.

مشارالیه دارای چهار فرزند بوده که عبارتند از:

ص: 221


1- رجال اصفهان: 43.
2- نقباء البشر: 308.
3- رجال اصفهان: 162.
4- الکرام البررة: 241.

1- شیخ ابو تراب کلباسی (1)

در نجف به درس آخوند خراسانی و حاج میرزا حسین بن حاج میرزا خلیل طهرانی حاضر شده، و در سال 1337 در نجف اشراف وفات یافته، و هم در آن زمین مقدس مدفون گردید.

در ماضی النجف و حاضرها آ(223:3) تولدش را 1279 در اصفهان، و وفات را در 1ا335 در نجف می نویسد، و از تألیفاتش 1- حواشی بر کفایة 2- رسائلی در فقه * السعة و الرزق، مجموعة احادیث مربوط به آن را نام می برد. (2)

2- شیخ محمد حسن متوفی به سال 1314 در اصفهان امام مسجد گرگ یراقها.

3- شیخ محمد حسین متوفی به سال 1321 در اصفهان.

4- حاج شیخ موسی صاحب عنوان، عالم فاضل، متولد در 1289، و متوفی در 1358، مدفون در بقعة عمّ بزرگوار خود.

5- حاج میرزا موسی انصاری

ابن میرزا سلیمان ادیب فاضل، و شاعر معمّر، از سلسلة انصاری های اصفهان، معروف به شیخ الانصار، در 1237 متولّد، (3) و در چهارشنبه 22

ص: 222


1- نقباء البشر: 29.
2- این کتاب از شیخ محمد کلباسی فرزند شیخ ابو تراب است و در ماضی النجف نیز آن را از تألیفات شیخ محمد شمرده است.
3- شعرای اصفهان: 68.

محرّم الحرام سال 1360 وفات یافته، در این تکیه مدفون گردید.

کتب زیر از اوست:

1- انشاء جدید، مطبوع 2- خلاصة اللغة، مطبوع 3- دیوان اشعار.

مرحوم حاج میرزا حسن خان انصاری (1) در تاریخ وفاتش گوید:

هر که در دنیا مقیّد شد به عشق پاکباز *** گاه رفتن نور مطلق در ظهور حق بدید

همچو پیر آل جابر خدمت پیر شعیب *** موسی آسا کرد و اشراقی ز نور حق بدید

وادی ایمن رسید و جابری تاریخ گفت *** شد مهاجر موسی انصار و طور حق بدید

از اشعار اوست:

زاهد مغرور از اعمال سالوس و ریا *** طاعتی گر می نماید قصد او لله نیست

پاک کن از لوح دل انصاریا زنگ ملال *** دور ایّامت اگر بر وفق خاطر خواه نیست

مخزن اسرار حق و آیت کبری علی است *** علت ایجاد عالم غیر سر الله نیست

ابوالمعالی نحاس

وزیر عضد الدین سدید الملک. ابوالمعالی در دیوان ملک شاه سلجوقی (2)

ص: 223


1- شعرای اصفهان: 68.
2- آثار الوزراء عقیلی: 141.

بوده، به وزارت رسیده، لکن بخل و امساک بر وی غالب بوده و به همین علت، اعیان حضرت خلافت به قصد او بر خاسته و او را محبوس ساخته؛ از حبس گریخته و به لشگرگاه بر کیارق رفته، در سال 507 در همدان وفات یافته است.

در کتاب خط و خطاطان (:84 چاپ جدید) گوید: در بیشتر علوم ماهر بود، و در فنّ خط استیفا و سیاق قادر بود و در عصر خویش مانندی نداشت. وفاتش را در کتاب نامبرده: 519 می نویسد.

از اشعار اوست:

نه همه ساله ظفر اهل ظفر یافته اند *** یا نه هرگز نچشیده است بدی نیک سگال

گر همه ساله بود کامروا مردم نیک *** پس چه بود آن همه ناکامی پیغمبر و آل

ابو نعیم اصفهانی

حافظ ابونعیم (به تصغیر) احمد بن عبدالله بن احمد بن اسحق بن موسی بن مهران اصفهانی، سبط محمد بن یوسف البناء الاصفهانی.

محدّث جلیل القدر و عظیم المنزلة، در رجب سال 330 یا (336) در

ص: 224

اصفهان متولد شده، و جهت اخذ حدیث و تحصیل علم، به شهرهای مختلف مسافرت فرموده، و سرانجام در یکشنبه 21 محرم سال 430 در اصفهان وفات یافته، در قبرستان آب بخشان مدفون گردید.

شرح حالش در عموم کتب شیعه و سنی (1) به جلالت قدر و وثاقت، مذکور است.

کتب زیر از اوست:

1- اربعین در حالات حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه 2- تاریخ اصفهان، در دو مجلّد، به طبع رسیده 3- حلیة الاولیاء، معروف ترین تألیف او 4- ذکر المهدی (علیه السلام) 5- ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین (علیه السلام) 6- معرفة الصحابه، و یازده مجلّد کتاب دیگر.

در کتب رجال از او به حافظ اصفهان، و گاهی حافظ دنیا تعبیر می کنند. وی از اجداد علاّمة مجلسی است. برخی او را سنی و صوفی، و عده ای شیعه می دانند.

از ابی بکر احمد بن علی بن ثابت خطیب (2) نقل شده که او گوید: جمع کرد بین حدیث و فقه و تصوّف، و ندیدم احدی را از مشایخ خود حافظ تر از او.

از شیخ ابو عبدالله محمد بن محمد اصفهانی (3) نقل شده است که چون سلطان محمود غزنوی بر اصفهان استیلا یافت، از طرف خود، کسی را بر این

ص: 225


1- اعیان الشیعة 4:9 و روضات الجنّات: 75 و غیره.
2- طبقات الشافعیة: 47.
3- تبیین کذب المفتری: 246.

شهر والی گردانید، مردم بر او بشوریدند و او را کشتند. سلطان محمود مجدّداً به شهر مراجعت نموده و مردم را تأمین داد، و از تقصیر آنان در گذشت. چون روز جمعه شد و مردم جهت نماز جمعه در مسجد حاضر شدند جمعی کثیر از مردم بکشت، و چون مردم شهر قبلاً حافظ ابونعیم را از ورود به مسجد منبع کرده بودند از این مهلکه جان به سلامت برد، و این موضوع را از کرامات حافظ دانستند.

مؤلف طرایق الحقایق (251:2) وی را از مورخین صوفیّه می نویسد.

در مذهب حافظ ابو نعیم اختلاف است، لکن قول به تشیع او از جهاتی برتر از اقوال دیگر است.

در روضات الجنّات (75:1) گوید: نقل شده است که میر لوحی موسوی سبزواری ساکن اصفهان از جمله کسانی است که با مجلسی عداوت داشته و از جهت همین عداوت، مردم را تحریک نموده، و قبر حافظ ابونعیم را خراب کرده، و از این تخریب قصد اذیت و آزار علامة مجلسی را داشته است.

و هم در آنجا از «نظام الاقوال» نقل می کند که قبر حافظ ابونعیم در اصفهان است، آن را زیارت کرده ام، و بر آن مکتوب است:

قال رسول الله (صلی الله علیه و اله و سلم): مکتوب علی ساق العرش: لا اله الا الله، وحده لا شریک له، محمد بن عبدالله عبدی و رسولی، و ایّدتُه بعلی بن ابی طالب (علیه السلام). رواه الشیخ الحافظ المؤمن الثقه العدل أبو نعیم أحمد بن محمد بن عبدالله، سبط احمد بن یوسف البنّاء الاصفهانی.

ص: 226

(محمد بن یوسف بنّاء اصفهانی)

جدّ مادری صاحب عنوان، از مشایخ صوفیه، و بزرگان عرفا است. قبرش در محلة خواجوی قدیم بوده، و اکنون کوچه ای به نام او معروف است، و تا این اواخر قبر در جنب مسجد، باقی بوده است، و نام او را گاهی احمد بن یوسف نوشته اند و غلط است.

وی محمد بن یوسف بن معدان بن یزید بن عبدالرحمن ثقفی بناء متوفی در 386، عارف صوفی مستجاب الدعوة از بزرگان صوفیه است. کتبی در تصوّف تألیف نموده. (1)

ابیوردی

ابو المظفّر محمد بن احمد بن محمد ادیب شاعر لغوی، در علوم لغت و ادب و حدیث و انساب و اخبار عرب و بسیاری از علوم دیگر، وحید عصر، و فرید دهر خود بوده.

کتب زیر از تألیفات اوست: (2)

1- الانساب 2- تاریخ ابیورد 3- تاریخ نساء 4- تعلة المشتاق 5- الدرة الثمینة 6- طبقات العلوم 7- قبسة العجلان فی نسب آل ابی سفیان 8- المجتبی من المجتبی 9- المختلف و المؤتلف 10- دیوان اشعار مطبوع.

وفات صاحب عنوان در روز 5 شنبه 20 ربیع الاول سال 507، ما بین دو نماز، به مرگ فجأه و یا مسموعاً در اصفهان روی داده است.

ص: 227


1- اخبار اصفهان: 220:2.
2- ریحانة الادب 36:1.

مولی احمد سبزواری اصفهانی

عالم جلیل ورع صالح، از تلامیذ آقا میر سید حسن مدرس اصفهانی، و از اساتید شیخ الشریعة اصفهانی بوده، و شاگرد از استاد خود مدح و ثنای بلیغ می فرموده. (1)

آقا شیخ احمد اهتمام رنانی

عالم فاضل محقق معاصر، در ذی حجة الحرام سال 1387 به سن قریب به شصت به مرض سکته وفات یافت.

از آثارش کتاب فلسفة احکام به طبع رسیده، و از آن کثرت مطالعه و تحقیق نویسنده آشکار است.

آقا شیخ احمد مدرس زنجانی اصفهانی

معروف به مدرس صدری عالم فاضل، و مجتهد اصولی، در اهر زنجان متولد شده، و در زنجان و قزوین (2) و نجف اشرف مهاجرت نموده، سال ها در آن استان می زیسته. در اواخر عمر به اصفهان مهاجرت کرده، در مدرسة ناصریّه جنب مسجد شاه سکونت کرده، و صبح ها در مسجد مزبور امامت می فرموده.

در روز نهم ربیع الثانی سال 1369 وفات یافته در تخت فولاد، مقابل تکیة میرزا ابوالمعالی مدفون گردید. (3)

ص: 228


1- الکرام البررة: 72.
2- فهرست علماء زنجان: 15.
3- شعرای معاصر اصفهان: 434.

به دو زبان عربی و فارسی شعر می گفته، و از آثارش: 1- وجیزه در فرق بین سحر و معجزه 2- هدایة الانام، در منظومة کلام به طبع رسیده است.

سید ابو علی احمد یزدی

از عرفا و فضلای ساکن اصفهان بوده، در 1278 متولد، و در 1313 وفات یافته است.

در کتاب آئینة دانشوران گوید: (1) قبرش در تخت فولاد است.

سید احمد خاتون آبادی علوی

عالم فاضل متّقی.

سید عبدالله جزائری در اجازة کبیرة خود گوید: از شرکای درس پدرم در اصفهان بود، و نزد میر محمد باقر و امیر محمد صالح و دیگران تلمّذ می فرمود، سپس به مشهد رضوی منتقل شده و از علما و مدرسین آنجا محسوب می شد. با وجود (2) کمال تبحّری که در علم داشت در حکم و فتوی محتاط بود.

از تألیفاتش رساله ای است در جواب اعتراضاتی که علمای هند بر کتاب حقّ الیقین علاّمة مجلسی نموده اند.

در سال 1141 در مشهد وفات یافت.

ص: 229


1- رجال اصفهان: 198.
2- اعیان الشیعة 258:8 و 44:9.

حاج میرزا احمد اصفهانی

در شغل مرثیه سرائی و روضه خوانی به مقامی سامی رسیده (1) وصیت صوتش از طهران به همه جای ایران کشیده. (2)

سید احمد طباطبائی

در اعیان الشیعة (334:8) نقل از تتمیم امل الامل گوید: عالم فاضل فقیه معظم، مورد توجه اهل علم، و مشار بالبنان بوده است. (3)

سید احمد حائری بروجنی

ابن ابوالقاسم بن حسن حسینی بختیاری.

عالم فاضل، از شاگردان فاضل اردکانی و شیخ زین العابدین مازندرانی بوده، و در صحن حضرت اباالفضل (علیه السلام) اقامة جماعت می فرموده. در 1320 و اندی به ایران مراجعت نموده و در نزد عوام و خواص، محترم و به وظایف شرعی قیام فرموده.

در 1339 وفات یافته [در تکیة ملک در تخت فولاد مدفون گردید].

تقریرات اساتید خود را در فقه و اصول به رشتة تحریر در آورده است.

ص: 230


1- مآثر و الآثارک 289.
2- به نوشتة مرحوم بیان در خلد برین (185:1) وی میرزا احمد اصفهانی ابن میرزا علی محمد شیرازی است که پس از سال ها اقامت در طهران به اصفغهان معاودت نموده و تا آخر عمر در کمال شهرت و عظمت به منبر می رفته و بین سال های 1280 تا 1290 فوت شده و به عتبات حمل و در سکوی واعظهای وادی السلام مدفون می گردد.
3- نقباء البشر: 82:1.

وی را دو برادر عالم است:

1- سید علی (فوت 1312).

2- سید محمد. هر دو از علما و فضلا بوده اند.

سید محمد حسین بختیاری

سید محمد حسین بن سید علی بن ابوالقاسم بن محمد حسن. عالم فاضل، و مدرس معروف، (1) در 1304 در اصفهان متولد شده، و پس از تحصیل مقدمات به نجف اشرف مهاجرت فرموده، و به درس آخوند خراسانی و میرزا محمد تقی شیرازی حاضر شده، و سپس خود حوزة درس و بحث تشکیل داده، جمعی کثیر از فضلا به درس او حاضر شده، و دختر مرحوم آیة الله اصفهانی را به زوجیّت گرفته.

در 26 محرم سال 1368 در طهران وفات یافته.

وی را تألیفاتی است که از آن جمله است: 1- حاشیه وسیله النجاة 2- رساله در قاعدة لا ضرر و لا ضرار 3- حاشیه بر کفایه الاصول؛ و غیره.

احمد میرزا مرعشی

فرزند اسحاق بن سید ابی تراب خلیفه سلطانی مرعشی. (2) عالم فاضل شاعر متخلص به «نیازی»، محدّث فقیه مرتاض، ادیب شاعر.

مادرش دختر شاه سلطان حسین صفوی، و خود داماد شاه طهماسب ثانی بوده. دیوان اشعاری دارد.

ص: 231


1- نقباء البشر 604:2.
2- اعیان الشیعة 260:7.

در 1216 وفات یافته است.

از اشعار اوست (1) :

به یک کرشمه زلیخاوشی دل ما را *** چنان ربود که یوسف دل زلیخا را

پدرانش عموماً اهل فضل و کمال بوده و به نام برخی از آنها اشاره خواهد شد.

فرزندش میرزا سید علی نوّاب نیز از علما و دانشمندان است.

حاج سید احمد دهکردی

اشاره

فرزند سید محمد باقر. عالم عارف، معروف به رحمت علی شاه حقّانی، از اقطاب سلسلة خاکساریّه، ادیب و شاعر و مفسرّ. در اصفهان در خدمت آخوند ملا محمد حسین دهکردی _ دایی خود _ و آخوند کاشی، و میرزا محمد حسن نجفی، و برادر خود سید ابوالقاسم و دیگران تحصیل نموده، به نجف اشرف رفته، نزد آخوند خراسانی و جمعی تلمّذ نموده، در علوم شریعت و طریقت صاحب نظر شده.

در حدود سال 1285 در شهرکرد متولد، و در شب 12 جمادی الاولی سال 1339 در اصفهان وفات یافته، در محلّة درکوشک (2) در کوچة باغ حرم (خانه های حرم سلاطین آق قویونلو) در بقعه ای مخصوص مدفون گردید. (3)

ص: 232


1- مجمع الفصحاء 500:2.
2- رجال اصفهان: 176.
3- در کتاب شناخت سرزمین چهار محال (32:2) می نویسد: قبرش در باغ جنب عمارت شخصی، و هنوز هم در خانقاه، اغلب مریدان در مواقع معین، دود و دمی، و ذکری و نوایی دارند.

کتب زیر از اوست:

1- آغاز حقیقت 2- برهان حقیقت نامه 3- رشحات رحمت 4- دیوان فنائی 5- مثنوی در شرح آیه نور 6- مثنوی در شرح سؤال کمیل بن زیاد از حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) در معنی حقیقت 7- منطق الطیر منظوم، در شرح هفت وادی؛ و غیره.

از اشعار اوست:

سلطنت خواهی اگر خدمت درویشان کن *** حکم بر خشک و تر از همّت درویشان کن

خواهی از عارف بالله شوی بی شبهه *** طلب معرفت از صحبت درویشان کن

به جهان خواهی اگر قبلة حاجات شوی *** خویش را وقف ره حاجت درویشان کن

صاحب عنوان در محلة در کوشک، خانقاه داشته، و جمعی را هدایت و ارشاد نموده [!] و قبول از وفات، مریدان را به خواهر زادة خود حاج آقا رحیم دهکردی منوّر علیشاه سپرده است.

(حاج آقا رحیم دهکردی)

عارف فاضل، از عرفای عالی مقدار، و مردان وارسته، بیشتر ایام سال را در

ص: 233

محل تولد خود ساکن، و گاهی به اصفهان (1) آمده و در خانقاه پیر خود ساکن بود.

در روز تاسوعا سال 1368 در مراجعت از مکة معظّمه در بیروت وفات یافت، و هم آنجا مدفون گردید.

از اشعار اوست:

در همه شهر چو دیوانه تر از ما کس نیست *** پس یقین است که فرزانه تر از ما کس نیست

در خرابات حقیقت که مقام امن است *** بس خرابیم که ویرانه تر از ما کس نیست

گنج در خانة ویرانه دل هست نهان *** دل ویرانة دیوانه تر از ما کس نیست

زیر آن بار که افلاک و زمین ناف نهند *** بارکش اشتر مستانه تر از ما کس نیست

آقا میرزا احمد چهار سوقی

فرزند میرزا محمد باقر چهار سوقی صاحب روضات، عالم فاضل محقّق، (2) در 21 ربیع الثانی سال 1263 متولد، و در نزد پدر و عم خود و دیگر علمای اصفهان تلمذ فرموده، و در نجف اشرف آن را تکمیل نموده، فقیهی جامع، و عالمی فاضل بود.

ص: 234


1- رجال اصفهان: 177.
2- نقباء البشر: 91 و نمونة مختصر المکارم و اعیان الشیعة 211:9.

در چهارشنبه 15 رمضان المبارک سال 1341 در نجف وفات یافته، در جنب عمّ بزرگوار خود مدفون گردید.

در احسن الودیعه (57:1) گوید: عالم فاضل زاهد عابد، از غایت زهد، ترک ریاست در اصفهان نموده، و به نجف مهاجرت کرده، و در گوشه ای به عبادت و ریاضت مشغول گردیده.

زنش بیگم دختر آقا میرزا محمد هاشم چهار سوقی است.

میرزا محمد حسن روضاتی

فرزندش: میرزا محمد حسن از علما و ائمة جماعت در مسجد جوزدان بود. فقیهی منزوی، و دانشمندی وارسته بود.

در 13 ماه صفر 1298 متولد، و در 17 شعبان 1380 وفات یافته، در جنب تکیة کازرونی در تکیه ای مخصوص مدفون گردید. (1)

ماده تاریخ وفاتش را صغیر شاعر معاصر گوید:

سالکی سر کرد در جمع و پی تاریخ گفت *** در جزا سید حسن محشور گردد با حسین

احمد غفر اللهی

فرزند جعفر روغنی. شاعر و ادیب متخلّص به «جنّت» از شعرای معاصر

ص: 235


1- وی از شاگردان مرحوم میرزا یحیی مدرس، آخوند گزی کاشی و حکیم قشقائی بود و عمر خود را به مطالعه و اقامة جماعت و بیان احکام دین طی نمود. فرزند دیگر صاحب عنوان مرحوم سید محمد حسین ملاذ روضاتی است. ر.ک: مقدمة مناهج المعارف.

اصفهان است. در حدود سال 1270 خورشیدی متولد، (1) و در 27 جمادی الثانیه سال 1378 قمری وفات یافته، در تخت فولاد جنب اسماعیل خواجوئی مدفون گردید.

مادّه تاریخ وفاتش را برنا شاعر و ادیب معاصر گوید:

گفت برنا به شمسیش تاریخ *** جنّت ما شدی سوی جنّت

از اشعار اوست:

من آن زمان که گرفتم در این سرا منزل *** پی سراغ تو بودم، تو بودی اندر دل

ز خانة تو سوی کعبه بار بستم *** به جستجوی بپیموده ام رهی باطل

دمی که از همه باز آمدم به خانة خویش *** تو را ندیدم و گشتم به خویشتن واصل

به یاد خویش نبودم تو را نمی دیدم *** و گرنه یک نفس از خود نمی شدم غافل

آقا شیخ احمد حسین آبادی

فرزند شیخ محمد جواد بن محمد حسن اصفهانی.

فقیه مجتهد اصولی عالم زاهد ثقة عدل.

ص: 236


1- شعرای معاصر اصفهان: 145.

[شیخ محمد جواد حسین آبادی]

پدرش: مرحوم آقا شیخ محمد جواد از علمای اعلام، و فقهای اسلام، و از شاگردان (1) شیخ محمد حسن صاحب جواهر، و مجاز از ایشان بوده، تاریخ اجازه: 1265، و مجاز از شیخ مرتضی انصاری می باشد.

وی را تألیفاتی چندی است که از آن جمله است:

1- بحر البکاء، فارسی 2- بساتین الریاحین، در اصول فقه 3- ترجمة رسالة نجاة العباد 4- ترتیب و تلخیص خلاصة (الاقوال) علامة حلی که به طبع رسیده است. 5- الرسالة الاحمدیّه، به نام فرزندش آقا شیخ احمد صاحب عنوان 6- الریاحین، در فقه استدلالی 7- السراج الوهّاج، در شرح نتایج الاصول تألیف سیّد ابراهیم قزوینی، 8- کنوز اللئالی، در اصول فقه 9- النتایج، در اصول فقه [تقریرات سید ابراهیم قزوینی].

در ذی قعدة سال 1312 وفات یافته، و در تکیة آقا حسین خوانساری، در قبری که حاج شیخ محمد باقر اصفهانی جهت خود تهیه نموده بود مدفون گردید (قبر در زیر دیوار مابین تکیه آقا حسین و مادر شاهزاده در سردابه واقع است).

مشارالیه مدت چهارده سال در طهران ساکن بوده، و در مسجد سراج الملک امامت و تدریس می نموده است.

مرحوم آقا شیخ احمد حدود سال 1278 در اصفهان متولد گردیده، (2) و در نزد علمای اصفهان و نجف تحصیل نموده، تا فقیهی جامع، و مجتهدی کامل گردید. سپس به اصفهان مراجعت نموده، به درس و بحث و اقامة جماعت و

ص: 237


1- نقباء البشر: 221.
2- رجال اصفهان: 82.

فصل خصومات پرداخت، مورد توجه و علاقة عموم مردم، بالاخص علما و دانشمندان بود، و در مدرسة میرزا مهدی واقعه در محلة بید آباد، جنب منزل خود تدریس و امامت می نمود.

وی از جمله کسانی است که قبل از رسیدن به سن بلوغ یا در حین بلوغ به درجة اجتهاد رسیده، از شش نفر از اساتید خود، من جمله: آقا میرزا محمد باقر و آقا میرزا محمد هاشم چهار سوقی و پدر خود اجازة روایت و اجتهاد داشت.

تا تاریخ اجازة پدرش پنج نفر از اساتیدش به او اجازه داده بودند و پدر، ششم آنهاست. تاریخ اجازه: 1308، و سن او سی سال بوده، و بنابراین تولد صاحب عنوان 1278 می باشد.

رسائلی در فقه و اصول از تقریرات اساتید خود نوشته که پس از فوتش اولاد او همه را خدمت برادرش مرحوم شاه آبادی فرستادند.

در روز 4 شنبه 21 جمادی الاولی سال 1357 وفات یافته، در بقعة تکیة بروجردی مدفون گردید.

خطیب شاعر اصفهانی، مادة تاریخ وفاتش را ضمن قطعه ای گوید:

خطیب آه از دل برآورد و گفت *** بمعراج قرب احد رفت احمد

در خلد برین (135:1) دربارة او گوید: از اعاظم علما، و اکابر فقها و وعاظ، اعبد عبّاد، و ازهد زهّاد... در حافظه و ذکاء، اعجوبة عصر بود. دعاهای مطوّله مثل ابو حمزة ثمالی را به طور تقطیع، در قنوت نوافل، بالجهة بسیار جذابی قرائت می نمود، و در احاطه بر فروع فقهیه به طوری مسلط بود که عدیل و نظری نداشت.

ص: 238

شیخ محمد علی شاه آبادی

برادرش: مرحوم آقا شیخ محمد علی معروف به شاه آبادی (1) عالم فقیه مجتهد اصولی، جامع معقول و منقول، در نزد پدر و برادر سابق الذکر خود تحصیل نموده، و به درس میرزا محمد حسن آشتیانی در طهران حاضر شده، و در نجف خدمت آخوند خراسانی، و حاج میرزا حسین خلیلی، و میرزا محمد تقی شیرازی، و میرزا هاشم رشتیب و دیگران تحصیل نموده.

در 1292 متولد، و در عصر پنجشنبه 3 صفر سال 1369 در طهران وفات یافت.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- الانسان و الفطرة 2- الایمان و الرجعة 3- حاشیه بر کفایة استادش 4- القرآن و العترة 5- مرام اسلام 6- منازل السالکین، در عرفان؛ و غیر اینها رسائلی در فقه و اصول و عقل و جهل و نبوت و غیره. (2)

چون در اول ورود به طهران در محلة شاه آباد ساکن شده به شاه آبادی شهرت یافته، و در مسجد جامع طهران امامت و تدریس می نمود. (3)

ص: 239


1- ریحانة الادب 167:3.
2- آثار الحجة 217:1.
3- مرحوم آیة الله العظمی شاه آبادی که از مراجع تقلید تهران به شمار می رفت از بزرگترین حکما و عرفای عصر اخیر بوده و مهم ترین ثمرة تربیت علمی و معنوی او حضرت امام خمینی _ سلام الله علیه _ بود که در تألیفات عرفانی شان از مرحوم شاه آبادی غالباً به عنوان «شیخ عارف کامل روحی فداه» یاد کرده و می فرمودند: من در عمر خود روحی لطیف تر از روح مرحوم شاه آبادی ندیدم. ایشان صرف نظر از جنبة فقاهت، فلسفه و عرفان که کم نظیر بودند، در سیاست نیز کم نظیر بود.

شیخ علی محمد شریف

برادر دیگرش: مرحوم شیخ علی محمد شریف نیز از علما و فضلا در نزد برادر و پدر تحصیل نموده، سال ها در مدرسة میرزا مهدی ساکن، و به نوشتن مرجع امور شرعیّه بود. در اواخر عمر به نجف مهاجرت نموده، و در آن ارض اقدس در سال 1373 وفات یافته، در وادی السلام مدفون گردید.

آقا سید احمد لنبانی بهشتی

فرزند سید حسن. عالم فاضل واعظ زاهد، از ائمّه جماعت، و مورد وثوق مردم، در سال 1363 وفات یافته، (1) جنب مسجد مصلی مدفون گردید، و بعداً جهت او تکیه ای ساختند (تکیة زرگرها)

حاج ملا احمد بیان الواعظین

فرزند حاج ملا حسن بن محمد جواد بن محمد هادی بن احمد بن ادهم بن آقا محمد رضی قزوینی اصفهانی.

آقا رضی قزوینی

آقا رضی از علمای محققین، و واعظ صالح، و عالم کامل معاصر اواخر صفویّه بود.

ص: 240


1- رجال اصفهان: 198.

در ریحانة الادب (55:1) گوید: از شاگردان ملا خلیل قزوینی، و مؤلف کتب عدیده است، از آن جمله: 1- ابطال الرمل * تاریخ علمای قزوین [= ضیافة الاخوان] 2- رسالة شیر و شکر 3- رسالة نوروز 4- ضیافة الاخوان 5- قبله الآفاق 6- کحل الابصار 7- لسان الخواص 8- هدیة الخلان، و غیره.

وفاتش در 1096 روی داده است. (1)

مولی ادهم که به مناسبت نام او صاحب عنوان و بستگانش نام فامیلی ادهم انتخاب کردند عالم فاضل محقق بوده.

مرحوم حاج ملا حسن ادهم

عالم فاضل، و واعظ کامل، از فاضلای اهل منبر، ادیب و شاعر، در اصفهان خدمت علمای اعلام تحصیل نموده، و در شب 23 رمضان المبارک سال 1351 به سن قریب به هشتاد سال وفات یافته، در صحن تکیه بروجردی مدفون شد.

مرحوم حاج ملا احمد بیان الواعظین در روز سوم صفر الخیر سال 1314 متولد شده، و در نزد جمعی از فضلا و علمای این شهر تحصیل نموده که از آن جمله است: مرحوم حاج آخوند زفرهای سابق الذکر، و آقا شیخ احمد حسین آبادی، و آقا نجفی و غیره، سپس به مطالعه و تألیف کتب پرداخته، و جهت ارشضاد و هدایت مردم منبر رفته و با بیانات کافیه، و مواعظ شافیه، شنوندگان را ارشاد می فرمود. الحق واعظی شیرین بیان و طلیق اللسان بود.

ص: 241


1- الکنی و الالقاب 243:2.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- اصل الکلام، در کلام 2- جوهر مقصود، در اثبات رجعت موعود 3- خلد برین، در احوال خطبا و واعظین در ده مجلد، جلد اول آن به طبع رسیده 4- دیوان اشعار 5- ران ملخ، دو جلد در تاریخ احوال خمسة طیبه (علیهم السلام) 6- ضیاء النحو، در امّهات مسائل نحویّه، تقریرات مرحوم زفره ای 7- النوادر و المتفرقات، و غیره.

صاحب عنوان در شب یکشنبه 23 ربیع الاول سال 1371 وفات یافته، جنب پدر مدفون شد.

حاج میرزا احمد خوانساری

معروف به میرزا منظور، فرزند ملا محمد رضا، عالم فاضل، و واعظ کثیر التألیف، کتب زیادی در احادیث و اخبار و مصائب تألیف نموده و برخی از آنها را به طبع رسانیده است:

1- بشری للزائرین 2- تبصرة الناظرین 3- تذکرة المتقین 4- تبصره الراثین، مجموعة قصاید و عزلیات 5- خلاصة المقاصد فی تاریخ الاماجد 6- ذکری للذاکرین 7- زبدة النوائب، جلد دوم عمدة المصائب 8- زبدة المصائب 9- عمدة المصائب، که به طبع رسیده و اسامی این مؤلفات مأخوذ از آنجاست 10= عنوان الرزیه فی بیان القضیه من ذریة النبویة 11- فلاح الامة فی تاریخ ثامن الائمة 12- فصلین، یا بهار و خزان، داستان یوسف و زلیخا 13- کتابی در اسامی اولاد حضرت زهرا سلام الله علیها 14- کتابی در مواعظ 15- مصباح الامّة فی تاریخ امّ الائمّة 16- مخزن الاسرار و مجمع

ص: 242

الاشعار * منظور الائمة، در ترجمة مجلد دهم بحار الانوار، در چهار مجلد که عبارت باشد از شماره های (11-13-15-17)

17- مفتاح الغمه، در تاریخ ائمه 18- یومیه که وقایع الایام است؛ (1) و غیره.

وی در حدود سال 1323 وفات یافته، در تکیة مادر شاهزاده مدفون گردید.

شیخ احمد خوانساری

صاحب عنوان غیر از: آقا شیخ احمد واعظ خوانساری فرزند شیخ محمد حسین است.

وی در خوانسار متولد، و در اصفهان تحصیل کرده، واعظی بلیغ و خطیبی کامل بود. حقایق را به زبان افسانه، و معارف را در سخنان پراکنده به طرز شیوایی بیان می نمود.

کتاب لسان الصدق از تألیفات او به طبع رسیده. در روز 19 جمادی الاولی سال 1345 در خوانسار وفات یافت.

میر سید احمد علوی

میر سید کمال الدین احمد عاملی، فرزند: زین العابدین علوی. داماد و خاله زاده میر محمد باقر داماد.

ص: 243


1- رجال اصفهان: 77.

عالم فاضل حکیم محقق متکلم اصولی، از شاگردان میر داماد و شیخ بهائی، و مجاز از هر دو نفر بوده، همچنین از خال خود شیخ عبدالعالی فرزند محقق کرکی مجاز بوده.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- اظهار الحق، در حمایت از میر لوحی سبزواری، و مذمت ابو مسلم خراسانی 2- حظیرة القدس، عربی 3- حواشی بر من لا یحضر 4- روضة المتقین، حاشیه بر قسمتی از تجرید 5- ریاض القدس، شرح و حاشیه بر شرح تجرید قوشجی 7- سیادة الاشراف 7- صواعق الرحمن، در رد بر یهود، فارسی 8- کشف الحقایق، در شرح تقویم الایمان [مطبوع] 9- لطایف غیبی، فارسی [مطبوع] 10- لوامع ربّانی، در رفع شبهات نصرانی 11- معارف الالهیّة 12- معراج العارفین 13- مصقل الصفا، 14- مفتاح الشفا 15- عنایات الاخیار، در شرح استبصار 16- منهاج العارفین، شرح بر منهاج السالکین 17- نفحات الاهوتیّة؛ و غیره. (1)

در فهرست کتب خطی کتابخانه های اصفهان (:169) شرح مبسوطی راجع به او و تألیفاتش نگاشته، طالبین مراجعه فرمایند.

صاحب عنوان در اصفهان متولد گردیده، و هم در این شهر در بین سال های 1054 و 1060 وفات یافته، و در تخت فولاد در تکیة آقا رضی (2) مدفون گردید.

ص: 244


1- از دیگر تألیفات او شرح القبسات است که با تصحیح آقای حامد ناجی چاپ شده.
2- رجال اصفهان: 94.

سید عبدالحسیب عاملی

اشاره

فرزندش: سید عبدالحسیب محمد، عالم فاضل محقق کثیر التألیف، نوادة میر داماد.

حزین در تذکرة (1) خود، [فرزند] وی را در عداد علمای شعرای معاصر خود نام می برد.

در سال 1121 وفات یافته، قبرش در تخت فولاد، جنب پدر بزرگوار خود می باشد، و آثار قبر ظاهر نیست.

کتب زیر از اوست:

1- تقدیس الانبیاء 2- الجواهر المنثورة 3- سدرة المنتهی. (عرفانی فارسی در معارف و اصول دین، در 1062 از تألیف آن فراغت حاصل نموده، و آن را جهت حکیم محمد داود تألیف نموده است.) 4- شرح دعای سیفی 5- شرح بر دعای صباح 6- صراط الزاهدین، در اعمال ماهها 7- عرش سماء التوفیق، در تفسیر، فارسی 8- الفطرة الملکویتیة، در شرح اثنی عشریة [شیخ بهائی] 9- مسلک النجاة 10- مناهج الشارعین، در اصول دین؛ و غیره (2) از اشعار اوست:

آن ماه دو هفته دلبر جانی من *** آن یار عزیز یوسف ثانی من

یک روز نکرد فکر شبهای غمم *** یک بار نگفت پیر کنعانی من

ص: 245


1- تذکرة حزین: 150 «میرزا اشرف خلف مرحوم میرزا عبدالحسیب»
2- از تألیفات او سدرة المنتهی و مناهج الشارعین در اصول دین و اخلاق سال ها قبل منتشر شده، و نسخ خطی تفسیر عرش سماء التوفیق و الجواهر المنثوره و تقدیس الانبیاء موجود است.

وی را سه فرزند برومند است:

1- میر محمد اشرف (بعداً به نام و شرح حالش اشاره خواهد شد).

2- صدر الدین زین العابدین که او نیز عالم و فاضل بوده.

3- میرزا صدر الدین محمد.

غیاث الدین احمد عاملی

صدر الدین محمد را فرزندی است به نام غیاث الدین احمد که اهل شعر و ادب (1) بوده، عالم فاضل متقی بوده، و در شعر «خیال» تخلص داشته.

در ریاض العارفین (:328) به اشتباه، وی را نوة پسری میر داماد، داماد آقا جمال خوانساری معرفی می کند. گوید: در غلبة افغان در اصفهان وفات یات. از اشعار اوست:

از ازل تا به ابد بینش هر بینایی *** همه یک بینش و در پردة بینایی توست

جز تماشای جمال تو، تماشایی نیست *** هر که حیران جمالی است تماشایی توست

(هدایت در نسب او اشتباه کرده است)

وفات سید عبدالحسیب را به سال 1133 نیز نوشته اند، و چون تألیف سدرة المنتهی به سال 1062 می باشد و اگر در این سال پانزده ساله باشد نامبرده حین الفوت حداقل 86 سال داشته است.

ص: 246


1- تذکره حزین: 57.

آخوند ملا احمد بروجنی

فرزند محمد شفیع. از علما و فضلا، و از شاگردان حاج شیخ محمد باقر اصفهانی و از معتمدین ایشان بوده، و بر حسب خواهش مردم حبیب آباد برخوار اصفهان و دستور استاد، بدانجا مهاجرت نموده و به امر ارشاد و هدایت و اقامة جماعت و منبر، روزگار می گذرانیده.

سرانجام روز 3 شنبه 9 شوال سال 1321 قمری در بروجن مولد خود وفات یافته، همانجا مدفون شد.

وی را دو فرزند دانشمند است:

یکی: ملا ابوالقاسم، و دیگری: ملا محمد شفیع، از شاگردان آقا نجفی و دیگران در اصفهان بوده، هر دو برادر در عنفوان جوانی در ایام حج در سال 1319 در مکه معظمه وفات یافتند.

میرزا احمد اصفهانی

ابن محمد شفیع، ساکن محلات، عالم فاضل.

در کتاب احسن الودیعه (22:1) در ضمن تألیفات سید حیدر کاظمینی گوید: «النفحة القدسیة» در جواب سوالات میرزا احمد بن شفیع اصفهانی ساکن محلات، در سال 1262 تألیف شده است.

شیخ احمد ترشیزی

معروف به حاج مجتهد، فرزند عباس اصفهانی. عالم بزرگ، و زاهد متقی. درس شیخ مرتضی انصاری را درک کرده، و عمدة تحصیل او نزد

ص: 247

میرزا محمد حسن شیرازی و آقا سید حسین کوه کمری بوده، و در 1323 در (1) ترشیز (کاشمر) وفات یافته است.

[احمد کاتب اصفهانی]

ابی العباس احمد بن علی کاتب، مقدم بر خواجه نصیر الدین طوسی بوده است. (2) خواجه طوسی در شرح ثمره بطلمیوس فرماید: دو شرح بر ثمره دیدم:

اول: شرح احمد بن یوسف مقری.

دوم: شرح ابی العباس احمد بن علی الاصفهانی.

آقا میرزا احمد مدرس

فرزند محمد خراسانی حسینی. عالم فاضل محقق مدقق، جامع معقول و منقول، از مشاهیر مجتهدین و مدرسین اصفهان، در مدرسة نیم آورد تدریس می نموده، و جمعی کثیر از فضلای حوزة علمیه به محضرش حاضر شده، از او استفادة علمی می کردند.

اصل ایشان از خراسان است، در اصفهان تحصیل نموده تا به مقامات عالیة علم و اجتهاد رسیده.

در 29 ذی قعده سال 1281 متولد، و در شنبه 12 ذی قعدة الحرام 1348 وفات یافته، در منزل خود مدفون، و سپس به اعتاب مقدسه نقل گردیده.

ص: 248


1- نقباء البشر: 105.
2- الذریعة 172:13.

چون در هفتة وفات او مرحوم حاج میرزا ابوالحسن بروجردی نیز وفات یافته بود (1) مرحوم انصاری در تاریخ وفات او گفته است:

از مقام قاب قوسینی یکی آمد بگفت *** بود در معراج احمد بوالحسن یار و رفیق

میرزا محمد باقر علوی شهیدی

فرزندش: مرحوم حاج میرزا محمد باقر علوی شهیدی عالم فاضل زاهد، از ائمة جماعت اصفهان که به جای پدر در مسجد مقابل مدرسة نیم آورد اقامة جماعت می فرمود.

از شاگردان پدر خود، و آقا سید محمد باقر درچه ای، و آقا سید مهدی درچه ای، و میرزا حسین همدانی، و آخوند کاشی بود.

در شب 25 محرم سال 1385 به سن متجاوز از هفتاد و پنج وفات یافته، در تخت فولاد جنب فاضلان مدفون گردید.

احمد سلفة اصفهانی

حافظ صدر الدین ابو طاهر احمد بن محمد بن احمد بن ابراهیم سلفه اصفهانی. از مشاهیر محدثین و فقهای شافعی در اصفهان بوده، و در حدود سال 487 در اصفهان متولد شده، و در 576 در اسکندریّة مصر وفات یافته است. سلفه معرّب (سه لبه) است، چون جدّش به اصطلاح اهل اصفهان لب

ص: 249


1- رجال اصفهان: 82.

شکری بوده او را سه لبه گفته اند. از تألیفاتش شرح کتاب مختصر مزنی است. (1)

احمد یزدی

ابوبکر احمد بن محمد بن جعفر اصفهانی معروف به یزدی.

فاضل محقق ادیب لغوی نحوی. (2)

امام احمد مرزوقی

ابو علی احمد بن محمد بن حسن اصفهانی، معروف به امام مرزوقی. شاعر ادیب، از شعرای اهل بیت. در معجم الادباء گوید: در نهایت ذکاء و فطنت و حسن التألیف است. (3)

از صاحب بن عبّاد نقل شده است که گفته است: در علم و ادب سه نفر اصفهانی به مقامی عالی رسیدند:

1- اسکاف (ابو عبدالله خطیب)

2- حائک (مرزوقی صاحب عنوان)

3- حلاج (ابو منصور بن ماشده).

وی را کتب و تألیفاتی است که از آن جمله است: 1- الازمنة و الامکنة [مطبوع] 2- شرح اشعار هذیل 3- شرح حماسة ابی تمام 4- شرح الفصیح

ص: 250


1- معجم الادباء.
2- معجم الادباء 273:8.
3- اعیان الشیعة 231:9.

تألیف ثعلب 5- شرح مفضّلیّات 6- شرح الموجز در نحو 7- شر النحو.

در اعیان الشیعة والکنی و الالقاب (48:2) گوید: دلیل بر شیعه بودنش آن که آل بویه وی را به عنوان معلم جهت فرزندان خود انتخاب نمودند.

در ذی حجة سال 421 وفات یافته است.

توضیح: مراد از: 1- اسکاف (کفش گر): ابو عبدالله ادیب لغوی نحوی معروف به خطیب اسکافی است. (1) معاشر و مصاحب با صاحب بن عبّاد بوده، و در ری منصب خطابت داشته است.

تألیفاتی دارد که از آن جمله است: 1- درة التنزیل، در آیات متشابهه، مطبوع در مصر 2- شواهد سیبویه 3- الغرّة 4- غلط کتاب العین جاحظ 5- لطف التدبیر 6- مبادی اللغة العربیّة، مطبوع در مصر 7- نقد الشعر؛ و غیره. در سال 427 وفات یافته است.

2- حلاّج (پنبه زن) ابو منصور محمد بن علی بن عمر بن جیان اصفهانی، از ندمای صاحب بن عباد، و از مشاهیر ادبا و دانشمندان، دارای تألیفات عدیده که از آن جمله است: 1- ابنیة الافعال 2- انتهاز الفرص 3- الشامل، در لغت 4- شرح الصحیح. سال وفات او معلوم نیست. (2)

3- حائک (جولاهه) صاحب عنوان است.

احمد بن محمد بن یوسف الاصفهانی

ادیب کاتب شاعر لغوی، مؤلف: 1- ادب الکتاب 2- طبقات البلغاء

ص: 251


1- ریحانة الادب: 396:1.
2- اعیان الشیعة 8:4.

3- طبقات الخطباء. (1) در کتاب تبین کذب المفتری (:391) خوابی از او نقل می کند، طالبین مراجعه نمایند.

سید احمد حسینی شیرازی

فرزند سید مرتضی شیرازی. عالم فاضل، متوفی در 1126، و مدفون در تکیة آقا رضی.

ادریس بن عبدالله اصفهانی

شیخ در رجالش وی را در عداد اصحاب حضرت صادق (علیه السلام) شمرده است.

قاضی اسدالله قهپایه ای اصفهانی

عالم [عارف] فاضل، متوفی به سال 1048. (2) [مدفون در کاشان]

سید اسدالله مرعشی حسینی خلیفه سلطانی

از علمای زمان شاه طهماسب صفوی، (3) عالم فقیه متکلم محدث زاهد شاعر، از اجداد خلیفه سلطان بوده.

کتب زیر از اوست:

1- حواشی بر شرح تجرید 2- حواشی بر کافی 3- حواشی بر شرایع

ص: 252


1- معجم الاباء 135:4.
2- الذریعة 246:15.
3- اعیان الشیعة 14:11.

4- حواشی بر قواعد علامه 5- حواشی بر شرح چغمینی در هیئت، و غیره. قبرش در اصفهان در مقبرة ستّی فاطمه بوده است.

در آتشکدة آذر (:201) گوید: «ملولی» اسمش خلیفه اسدالله، اصلش از سادات رفیع الدرجات مازندرانی است. از چند پشت در اصفهان بوده، جد خلیفه سلطان است.

از اشعار اوست:

طرفه حالی است که آن آتش سوزان ز برم *** دور تر آنچه رود بیشترم می سوزد

حاج سید اسدالله بید آبادی

عالم فاضل محقق جیل زاهد عابد، (1) افقه و اتقی و اکمل اولاد حاج سید محمد باقر حجة الاسلام شفتی است.

در 7-1228 متولد شده، و در شب آخر ماه جمادی الثانیة سال 1290 در کرند وفات یافته، جنازه به نجف اشرف منتقل گردیده، و در دالان قبلی مقابل قبر شیخ انصاری مدفون گردید.

در اصفهان نزد پدر و دیگران تحصیل نموده، و در نجف از شاگردان شیخ محمد حسن صاحب جواهر (2) بوده است، و پس از وفات پدر از نجف به ایران مراجعت نموده و مورد توجه عموم طبقات بوده، و از دنیا و مردم آن، بالاخص امرا و بزرگان، اعراض کلی داشته، به طوری که می گویند: در جهات

ص: 253


1- رجال اصفهان: 148.
2- اعیان الشیعة 109:11.

زهد و تقوی بر پدر خویش مقدم بوده، در صورتی که پدر بزرگوارش ازهد و اعبد اهل زمان بوده است.

از آثار خیریة او احداث و اجرای آب فرات است به نجف اشرف که در سال 1288 انجام یافته، و تاریخ آن «اشرب الماء الفرات» می باشد.

کتب زیر از آثار اوست:

1- رساله ای در تجوید 2- شرح زیارت عاشوراء 3- شرح بر شرایع (فقه استدلالی) یک دوره کامل 4- کتابی در رجال 5- کتابی در غیبت 6- مناسک حج 7- مناقب الائمة یا منتخب المناقب (1)؛ و غیره.

در تاریخ اصفهان و ری در وقایع سال وفات سید صاحب عنوان فرماید: وفات ابوذر ثانی در منزل کرند... سید در حسن خط هم مرتبة اعلی را دارا بود، انتهی.

کتیبة دور بقعة سید حجة الاسلام به خط ایشان است.

در المآثر و الآثار دربارة او گوید: در فقاهت و اجتهاد و ورع و زهد و تقوی، مسلم مسلمین بود، در تنظیم شعر نیز قدرتی داشت.

سید اسدالله قزوینی اصفهانی

فرزند سید محمد باقر موسوی، از احفاد سید عبدالله مدفون در حوالی قزوین. در حدود سال 1245 متولد، و در خدمت میرزای بزرگ شیرازی، و آقا سید محمد فشارکی، و حاج سید اسماعیل صدر تحصیل نموده، و به امر

ص: 254


1- الکرام البررة: 124.

ایشان جهت ترویج دین و نشر احکام به حیدر آباد هند مسافرت نموده و در آنجا شب جمعه دهم ذی قعدة الحرام سال 1327 وفات یافته، و هم آنجا مدفون گردید.

کتب خویش را به دستور استاد اخلاقی خود حاج ملا فتحعلی عراقی به آب انداخته و از بین برده است، آنچه باقی مانده تقریرات فقهیّة اوست. (1)

فرزندش سید حسن نیز از علمای ازکیا بوده، در ذی قعدة سال 1365 در حیدر آباد وفات یافته، جنب پدر مدفون گردید.

آقا سید اسدالله چهار سوقی

فرزند سید محمد جعفر بهشتی. عالم فاضل فقیه مجتهد اصولی زاهد، از علمای اصفهان، و ائمة جماعت، پشت و پناه مردم، و در امور بدو استمداد می جستند.

مشارالیه در دورة سوم مجلس شورای ملی از طرف اعتدالیون به نمایندگی انتخاب شده و در مجلس شرکت داشت. (2)

در 23 شوال سال 1363 وفات یافته، در تخت فولاد جنب مسجد مصلی (3) مدفون گردید.

مرحوم آقا سید علی بدیع زاده متخلص به «هور» در تاریخ وفاتش گوید:

می جست خرد سال وفات اسدالله *** آن حجت والا گهر نیک دل آگاه

ص: 255


1- نقباء البشر: 135.
2- رجال اصفهان: 177.
3- رجال اصفهان: 177.

هورش یکی از جمع برون کرد و چنین گفت *** پیش اسدالله علی رفت اسدالله

شیخ اسدالله حکیم قمیشه ای

فرزند مشهدی جعفر. از اجلة حکما و مرتاضین، و از شاگردان حاج میرزا نصر الله حکیم قمیشه ای. پس از تکمیل تحصیلات در مولد خود به اصفهان مهاجرت نموده و در مدرسة چهارباغ ساکن شده، حکمت و ریاضیات قدیم و جدید تدریس می نمود، و انواع خطوط خصوصاً شکسته را خوب می نوشت.

در حدود سال 1297 متولد، و در 18 ذی قعده سال 1334 در عنفوان جوانی (1) وفات یافته، در تخت فولاد، جنب آخوند کاشی مدفون گردید.

در اشعار «دیوانه» تخلص می نموده و قسمتی از اشعارش به طبع رسیده. (2)

دیگر از تألیفات او کتاب علم الاشیاء است که جهت محصلین مدارس جدید تألیف نموده و به چاپ رسیده است.

از خصوصیات او آن که زبان فرانسه را بدون استاد تحصیل نموده.

ص: 256


1- رجال اصفهان: 50.
2- اشعار حکیم قمشه ای در مجموعة موسوم به «دانشنامه» به کوشش محمد باقر الفت چاپ شده، مرحوم الفت می نویسد: به اعتقاد بنده هر چند که در معلومات مسطوره و غیرها همسری نداشت، با این وصف، مقام علو طبع، حدّت ذهن، قوة حافظه و جمیع فضایل اخلاقش به درجه ای بود که از روی انصاف می توان گفت: چنین گوهری گران مایه کمتر زیب عالم انسانیت گشته است.

از اشعار اوست:

خوشتر ز روزگار جنون روزگر نیست *** نیکوتر از دیار محبت دیار نیست

عاقل اگر چه عاقبت از جوی بگذرد *** اما مسلم است که دیوانه وار نیست

حاج میرزا اسدالله پاقلعه ای

فرزند میرزا زین العابدین خاتون آبادی، عالم فاضل، در ریاضیات و هیئت و نجوم مهارت داشته، و در اصفهان، فارسی هیئت تدریس می نموده.

مادرش دختر میرزا احمد نیریزی خطاط معروف است.

در سال 1360 وفات یافته، (1) در اطاق غربی تکیة خاتون آبادی مدفون گردید.

مرحوم حسام الواعظین در مرثیه و تاریخ وفاتش گوید:

آن که بُد زنده روانش ز تولاّی علی *** وان که شد سر خوش و سر مست ز صهبای علی

حاج سید اسدالله که در مدت عمر *** همچو عمّار بُد او واله و شیدای علی

بود هم عالم و هم زاهد و هم روشندل *** دل او طور و منور ز تجلای علی

ص: 257


1- رجال اصفهان: 198.

بهر تاریخ وفاتش ز وفا گفت حسام *** شد بهشتی اسد الله ز اعطای علی

میر محمد کاظم خاتون آبادی

و در جنب قبر اوست قبر: میر محمد کاظم، عالم فاضل زاهد، از سلسلة خاتون آبادی ها، متوفی در ذیقعده 1262.

ماده تاریخ وفاتش را ضیاء شاعر اصفهانی گوید:

ضیا گفت از بهر تاریخ او *** مکان آمد او را بخلد برین

برادرش: مرحوم آقا میرزا ابوالحسن خاتون آبادی نیز از علمای کاملین بوده، و در حدود سال 1330 وفات یافته، در تکیة خاتون آبادی مدفون گردید.

اسدالله رجالی

فرزند عبدالجواد. پدرش نقاش و خطاط بوده و عمدة شهرتش در نقاشی است. از آثارش اطاق نقاشی وزارت آموزش و پرورش در طهران است.

مرحوم اسدالله رجالی خط نسخ را در کمال استادی و مهارت می نوشت، و سال ها در مدارس جدید و خارج مشق خط می داد. از آثار کتیبه و خط اشعار ایوان جلو مقبرة مسجد سید مورخ 1318 می باشد.

مشارالیه در 5 ذی حجة الحرام 1372 به سن قریب به نود سالگی وفات یافت.

ص: 258

سید اسدالله سبزواری

فرزند سید عبدالکریم بن عبدالله بن علی. در دولت آباد اصفهان ساکن بوده، عالم فاضل خطیب، (1) در حدود سال 1303 در کاظمین وفات یافته.

فرزندش: سید اسماعیل نیز عالمی محقق، و فاضلی مدقق بوده، و در سال 1332 در کربلا وفات یافته، و هم آنجا مدفون گردیده است. [بعداً عنوان می شود.]

سید اسدالله صدر

ابن میرزا علی نواب خلیفه سلطانی. عالم فقیه، در اصفهان نزد پدر و دیگران تحصیل نموده، به مقام صدرات در دستگاه صفویه رسیده، در سال 1114 وفات یافته است. (2)

مولی اسدالله جورتانی

ابن علی محمد، عالم فاضل، مؤلف کتاب جواهر الایمان، در اصول دین و اخلاق و مواعظ، در پنج مجلد (3) و غیره. (4)

آقا شیخ اسدالله ایزد گشسب

فرزند محمود بن اسدالله بن عبدالله گلپایگانی اصفهانی. عالم فاضل، و

ص: 259


1- نقباء البشر: 139.
2- اعیان الشیعة 109:11.
3- الذریعة 264:5.
4- وی برادر مرحوم شیخ عباسعلی معین الواعظین است که بعداً ذکر می شود.

حکیم جامع، و ادیب مدقق، عارف فرزانه، معروف به درویش ناصر علی، شاعر متخلص به «شمس» از مشایخ سلسلة نعمت اللهیّة گون آبادیه. در حدود سال 1303 در گلپایگان متولد شده، در اصفهان و طهران و خراسان و نجف تحصیل علوم فقه و اصول و حکمت نموده (1)، در بیدخت خدمت حاج ملا سلطان محمد «سلطان علیشاه» رسیده و دست ارادت بدو داده، و در فقر و تصو ف ریاضتها کشیده، و از سال 1350 اجازة دستگیری فقرا یافته، (2) در فرهنگ اصفهان وارد شده و به تدریس و تعلیم پرداخته.

سرانجام در شب جمعه 5 جمادی الاولی سال 1366 وفات یافته، در تخت فولاد جنب تکیة کازرونی مدفون گردید.

فرزندش آقای عبدالباقی ایزد گشسب در رثا و مادة تاریخ وفات پدر اشعاری سروده که روی سنگ قبر منقور است، از آن جمله است"

اسدالله عارف دانا *** آن ادیب و حکیم بی همتا

بود ایزد گشسب والة حق *** متخلص به شمس و شمع هدی

داشت ناصر علی ز دوست لقب *** هادی راه سالکان صفا

الی آخر. و بعداً جهت او تکیه ای ساختند.

کتب زیادی تألیف نموده و برخی از آنها را به طبع رسانیده، که از آن جمله است: 1- اسرار العشق، در تفسیر سوره یوسف، منظوم و مطبوع 2- بدایع الآثار 3- بساط العشق و المحبة 4- تحفة السفر 5- ترجمة خط و خطاطان 6- جذبات الهیه، منتخب دیوان شمس تبریزی، مطبوع 7- جنّة

ص: 260


1- رجال اصفهان: 71.
2- تذکرة العارفین فسائی: 84.

النفوس، در احکام روزه 8- حیاة الانسان، در تسبیح اعیان 9- شمس التواریخ، مطبوع 10- مجلة عنقا 11- معرفه الروح، مطبوع 12- نامة سخنوران، در تذکره شعرا، مطبوع 13- نور الابصار، در شرح حال نور علیشاه اصفهانی، مطبوع و پانزده مجلد دیگر که در مقدمة کتاب اسرار العشق چاپ دوم مذکور می باشد.

از اشعار اوست:

ز میخانه یکی دیوانه برخاست *** از آن دیوانه صد فرزانه برخاست

دل از لعل لبش یک نکته بشنید *** از آن نکته هزار افسانه برخاست

پریشان روزگاری های عاشق *** همه زان نظرة جانانه برخاست

چو شمس آن دلبر جانانه را دید *** هزار نعرة مستانه برخاست

شیخ ابو السعادات

اسعد بن عبدالقاهر بن اسعد اصفهانی

از اجلّة علما و فقهای قرن هفتم هجری، و از مشایخ روایت سید رضی الدین علی بن طاوس است. (1)

ص: 261


1- سید بن طاوس در جمال الاسبوع (:115) می فرماید: اخبرنی الشیخ اسعد بن عبدالقاهر بن اسعد بن محمد بن هبة الله بن حمزة المعروف بشفروه الاصفهانی فی مسکنی بالجانب الشرقی من بغداد فی سفر سنة 635 عن الشیخ العالم ابی الفرج علی بن السعید الفرید ابی الحسین الراوندی عن السعید ابی علی الفضل بن الحسن بن الفضل الطبرسی. روایت ابن طاوس از ابو السعادات در کتاب فلاح السائل (:54)، فتح الابواب (:136)، سعد السعود (:233) و الیقین (: 279 و 473) نیز ذکر شده، و در الیقین و نیز ریاض العلماء (به نقل از الیقین) آمده: المعروف جده بسفرویه الاصفهانی.

کتب زیر از اوست:

1- اکسیر السعادتین 2- توجیه السؤالات 3- جامع الدلائل و مجمع الفضائل، در امامت که آن را منبع الدلائل نیز نوشته اند 4- رشح الولاء (رشح الوفاء) در شرح دعای صنمی قریش، و آن را جهت شاه سلطان حسین صفوی ترجمه کردند. (نام مترجم ذکر نشده است) 5- مجمع البحرین، مجموعة مواعظ و حکم منقول از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرالمؤمنین (علیه السلام)؛ (1) و غیره. (2)

وفاتش را در 635 نوشته اند.

در اعیان الشیعة خواجه نصیر الدین طوسی و میثم بن علی بحرانی را از اساتید او معرفی می کند. و در روضات (:28) صاحب عنوان از مشایخ این دو نفر است.

تذکر: اسفراینی: در نزدیک مسجد جامع اصفهان محلی است به نام

ص:262


1- اعیان الشیعة 143:11.
2- در ریاض العلماء (82:1-81) آمده: و له ایضاً کتاب مطلع الصباحتین و مجمع الفصاحتین، رأیته فی دهخو ارقان، و هو مؤلف و ملخص من کتاب الشهاب للقاضی القضاعی و کتاب نهج البلاغة الرضوی، و کتاب فضیلة الحسین و فضله و شکایته و مصیبته و قتله، و کتاب الفائق علی الاربعین فی فضائل امیرالمؤمنین و غیرها.

ابو اسحاقیه که عوام آن را (بساقیه) می گویند.

مدفون در این محل، ظاهراً ابو اسحق نامی از عرفا و بزرگان اهل سنت بوده، و قبر در زمان صفویه از بین رفته است، و اخیراً یکی از نویسندگان او را منتسب به ابو اسحق اسفراینی می داند که نسبت، خالی از اعتبار است.

اسکندر میرزا

فرزند محمد ولی میرزا. از تحصیل کرده های دارالفنون بوده، و پس از فراغت از تحصیل به اصفهان آمده، و به طبابت اشتغال جسته، طبیبی ماهر و حاذق بوده، بعد از 1330 وفات یافته، در مقبرة آخوند ملا محمد حسین کرمانی مدفون گردید.

سید اسماعیل خلیفه سلطانی

عالم فاضل زاهد، در 1334 وفات (1) یافته، در صحن تکیة میرزا ابوالمعالی مدفون گردید.

حاج اسماعیل خاتون آبادی اصفهانی

از اعالم علما، و اکابر فقها، محقق مدقق، و ماهر در فن موسیقی، در مسجد شاه اصفهان قسمت موسیقی شفاء ابن سینا را (2) تدریس می نموده. زاهد ورع تقی، با وجود مکنت، خود ترک لذات نموده. می گویند که اشرف

ص: 263


1- رجال اصفهان: 199.
2- اعیان الشیعة 185:11.

افغان به دیدارش رفته، وی بدو اعتنایی ننموده و برایش برنخاست. (1)

* امیر اسماعیل خاتون آبادی از علمای معروف به فضل و تحقیق بوده، (2) شرح مبسوطی بر اصول کافی، و حواشی مدونه ای بر شرح اشارات (الهیات)، و رسائل متعدده ای در حکمت دارد. از علمای اواخر صفویه است. (3)

* ملا اسماعیل خواجوئی در فوائد الرضویّه (53:1) در ضمن شرح حال ملا اسماعیل خواجوئی آتی الذکر فرماید: و او غیر از مولی اسماعیل مازندرانی خواجوئی حکیم متألة صاحب حواشی و تعلیقات بر کتب حکمت و کلام، و متوفی در 1177 می باشد. (4)

ص: 264


1- اطلاعات مربوط به این عالم جلیل مأخوذ از تتمیم امل الآمل است. عالم جلیل ملا محمد ابراهیم خوزانی در بیان اساتید خویش می نویسد: و قرأت علی مولانا المحقق المدقق العلامة الزاهد العابد الاورع الحاج محمد اسماعیل بن الحاج محمد امین الخاتون آبادی. ر.ک: میراث اسلامی ایران 184:7.
2- اعیان الشیعة 185:11.
3- وی میر محمد اسماعیل خاتون آبادی متوفای 1116 ق است که سهواً تکرار شده است. مأخذ اطلاعات منقول از اعیان الشیعة تتمیم امل الامل (:6) است.
4- در تتمیم امل الآمل وفات ملا اسماعیل خواجوئی (م1173) به اشتباه 1177 ذکر شده و گویا منشأ اشتباه صاحب فوائد الرضویة و متعدد پنداشتن ملا اسماعیل خواجوئی همین باشد.

میرزا اسماعیل خان مصلح السلطنه صدری

فرزند محمد ابراهیم خان. مادرش عصمت الدوله دختر فتحعلی شاه. (1) بوده، و خود از محترمین و متنفذین در دستگاه ظل السلطان، و منصب تفنگچی باشی گری داشته. در 1260 متولد، و در 1246 وفات یافته، در یکی از اطاقهای تکیة ملک مدفون گردید.

از آثارش کتاب کوچک در دو قسمت:

1- دیوان اشعار با تخلص «مصلح» 2- نخجیر نامه، در آداب شکار، به طبع رسیده است.

از اشعار اوست:

زلفت چو سنبل است و خم اندر خم اوفتد *** رویت چو ماه روشن و این مه کم اوفتد

رویت عرق کند به خجالت به نزد دوست *** آن سان که صبح بر گل تر، شبنم اوفتد

دل از کفم ربودی و سختش نگاه دار *** زیرا در این زمانه چنین دل، کم اوفتد

میر محمد اسماعیل اعرجی

فرزند میر ابو صالح حسینی سبزواری اصفهانی. امام جماعت و واعظ مسجد شاه، (2) و صاحب تألیف و تصنیف بوده، از آن جمله است: 1- رساله ای در اصول دین 2- رساله ای در تجوید 3- کتابی در ادعیه.

ص: 265


1- رجال اصفهان: 199.
2- ارشاد المسلمین: 33 نسخة خطی.

وفات او در اواخر قرن دوازدهم بوده، و ایشان را سه پسر است:

1- میرمحمد رفیع 2- میر محمد تقی، شیخ الاسلام ماربین 3- میر حمد باقر.

میر ابوصالح حسینی

پدرش: میر ابو صالح بن امیر عبدالرزاق از اجلة سادات عظام، و بزرگان علمای اعلام، و از علمای معتبر زمان خود بوده، و حاجی کلباسی در طفولیت در خدمت پدر خود حضور او را درک نمودته است.

میر محمد اسماعیل خاتون آبادی

فرزند میر ابوالمحسن. عالم زاهد، در 1263 وفات یافته، و پدرش میر ابوالمحسن بن میر محمد اسماعیل نیز عالمی جلیل بوده، و در قضیة نجم پاشا والی بغداد در قتل عالم کربلا شهید گردیده، و در آن عتبة سنیّه مدفون شده است.

مسجد میر ابوالمحسن در محلة پا قلعه منسوب به اوست.

آقا محمد اسماعیل خوراسگانی

فرزند آخوند ملا احمد، از علما و اجلا و ائمة جماعت در شهر بوده، و در 24 ذی حجه سال 1284 وفات یافته، در تخت فولاد در سمت جنوبی بقعة فیض مدفون گردید.

ص: 266

سید اسماعیل حسینی اصفهانی سبزواری

فرزند سید اسدالله، عالم فقیه، در نجف اشرف خدمت حاج میرزا حبیب الله رشتی تلمذ فرموده، و در سال 1322 در کربلا وفات یافته است.

میر محمد اسماعیل خاتون آبادی (ثالث)

فرزند میر محمد باقر، از علما و مدرسین مدرسة چهار باغ بوده، پس از وفات، در تکیة خاتون آبادیها در تخت فولاد مدفون گردیده (1) است. (2)

سید اسماعیل حسینی

فرزند سید محمد باقر واعظ اصفهانی. عالم فاضل، (3) وی مؤلف حواشی است بر تفسیر نورالانوار. (4)

ظاهراً مشارالیه برادر آقا میر محمد صادق جد سادات میر محمد صادقی اصفهان است.

ص: 267


1- رجال اصفهان: 104.
2- محدّث قمی دربارة او می نویسد: عالم عابد ورع تقی محدث زاهد ماهر در فنون علم سیما فقه و حدیث و تفسیر بوده. اخذ علم کرده بود از والد ماجد خود و از فاضل خوانساری، و امامت می کرده در جامع عباسی، و تدریس می نموده در مدرسة جدیدة سلطانیه، و چون در زمان افاغنه بوده مجهول القدر مانده. منتهی الآمال 164:2.
3- الکرام البررة: 138.
4- تفسیر مزبور از عالم ربانی سید رضی الدین محمد شیرازی است. نسخه ای از جلد اول آن در کتابخانة آیة الله گلپایگانی موجود است که حواشی معدودی از صاحب عنوان در آن به چشم می خورد.

حاج شیخ اسماعیل نجفی

فرزند حاج شیخ محمد باقر مسجد شاهی. عالم فاضل، به درس حاج میرزا حبیب الله رشتی، و حاج میرزا حسین فرزند حاج میرزا خلیل طهرانی، و آخوند خراسانی حاضر شده، و سال ها در اعتاب مقدسه ساکن (1) بوده، و در اواخر عمر به عللی به اصفهان مراجعت نموده، و قطع مراوده با مردم کرده، منزوی می زیست و فقط جهت اقامة جماعت ظهرها به مسجد شاه حاضر می شد.

در 1287 متولد، و در 8 ذی حجه الحرام 1370 در اصفهان وفات یافته، جنازه به کربلا نقل شده، در یکی از حجرات صحن حضرت اباالفضل (علیه السلام) مدفون گردید.

* مولی محمد اسماعیل بن محمد جعفر از علمای دورة ناصر الدین شاه است. کتابی به نام جلوات ناصریه در توحید (2) تألیف نموده، در 1287 زنده بوده است. (3)

ص: 268


1- نقباء البشر: 152.
2- الذریعة 127:5.
3- به جز جلوات ناصریّه که چند نسخة خطی از آن موجود است شرح حدیث رأس الجالوت از محمد اسماعیل بن محمد جعفر در مجلة نامه فرهنگستان علوم به چاپ رسیده و مؤلف این دو اثر به احتمال زیاد مولی محمد اسماعیل در کوشکی می باشد هر چند مصحح رسالة اخیر و استاد سید محمد علی روضاتی مؤلف آن را محمد اسماعیل خواجوئی ثانی دانسته اند.

حاج ملا اسماعیل درکوشکی

فرزند محمد جعفر، حکیم فیلسوف، از علمای معقول، و از اجلة حکما و مدرسین، و استاد مرحوم آقا سید ابوالقاسم دهکردی بوده، (1) و در روز جمعه 15 شوال سال 1304 وفات یافته، در تخت فولاد روبروی سکوی اژه ایها مدفون گردید.

خود از شاگردان ملا اسماعیل واحد العین و میرزا حسن نوری و دیگران بوده است. (2)

ملا اسماعیل خواجوئی

فرزند ملا محمد جعفر بن ملا اسماعیل. از علما و محققین و مدرسین حکمت، و از شاگردان پدر خود و آخوند ملا علی نوری و دیگران بوده، و روزگار به تدریس فقه و اصول و حکمت می گذرانیده. (3)

ص: 269


1- رجال اصفهان: 52.
2- از دیگر اساتید صاحب عنوان: میر سید رضی لاریجانی و ملا عبدالجواد حکیم خراسانی، و از شاگردان او: مرحومین آخوند کاشی، جهانگیر خان قشقایی و سید مهدی نحوی می باشند.
3- متأسفانه مرحوم مؤلف مأخذی برای اطلاعات فوق ارائه نداده اند. در متن سنگ نوشتة موجود نیز هیچ گونه عنوان علمی برای او ذکر نشده و تنها این عبارات آمده: وفات مرحمت و غفران پناه، جنت و رضوان آرامگاه، آقا محمد اسماعیل ولد مرحوم آقا محمد جعفر ابن مرحمت مغفرت مآب، فضیلت و معارف اکتساب، علام فهام، وحید الایام، مقتدی الانام، آخوند ملا محمد اسماعیل خواجویی اعلی الله مقامه به تاریخ جمعه 20 ربیع الاول 1282. در اشعار آقا محمد حسن کفاش نیز که بر روی سنگ لوح او آمده هیچ اشاره ای به عالم بودن او نشده، چه رسد به اوصاف مذکور در متن! استاد همایی نیز در تاریخ اصفهان (:338) بدون اشاره به عالم بودن او می نویسد: این شخص را غالباً با حاج ملا اسماعیل حکیم در کوشکی متأخر (متوفی جمعه 15 شوال 1304) که نزدیک به همین موضع مدفون است اشتباه کرده اند.

در 25 ربیع الاول سال 282 وفات یافته، در تخت فولاد (1) در جنب قبر جد خویش مدفون گردید،

کفاش شاعر اصفهانی در مرثیه و مادّه تاریخ وفات او گوید:

زین جهان چون که به فرمان خداوند جلیل *** کرد منزل به گلستان بقا اسماعیل

حال کفاش به تاریخ وفاتش تو بگو *** شد ز دنیا سوی بستان جنان اسماعیل

آقا شیخ اسماعیل معزی

(معروف به پشمی) فرزند محمد حسن.

عالم فاضل، در نجف اشرف در خدمت آخوند خراسانی و آقا شیخ هادی طهرانی تلمذ فرموده، و پس از نیل به مقامات عالیة علم و اجتهاد به اصفهان مراجعت نموده، (2) سال ها در خدمت مرحوم آخوند فشارکی به فصل خصومات و افتا اشتغال داشته، و پس از فوت ایشان در مسجد سلام امامت، و در مدرسة نوریّه تدریس می فرمود، و در شب جمعه 23 ماه سال 1363 به سن

ص: 270


1- رجال اصفهان: 198.
2- رجال اصفهان: 68.

75 سالگی وفات یافته، در تکیة کازرونی مدفون گردید.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- اصول الایمان 2- تقریرات اصولی استادش آخوند خراسانی 3- شانزده رساله در مباحث مختلفة فقه و اصول 4- شرح بر کفایة خراسانی 5- قضایای غریبه و عجیبه 6- مجالس الموحدین؛ و غیره.

سید اسماعیل سدهی

فرزند سید حسن موسوی، عالم جلیل، و مدرس فاضل.

در 1306 در محلة در سید، در قریه فروشان سدة ماربین متولد، در اصفهان نزد دایی خود میرزا عبدالرحیم که عالمی فاضل بوده مدتی تحصیل نموده، سپس به نجف مهاجرت کرده و به درس آخوند خراسانی، و سپس خدمت آقا شیخ علی گون آبادی، و میرزا محمد حسین نائینی، و آقا ضیاء الدین عراقی و جمعی دیگر، (1) و تقریرات اساتید خود را در فقه و اصول (2) و حکمت به رشتة تحریر در آورده، و همچنین رسائلی مستقل در فقه و اصول نوشته که هیچ یک تمام نشده.

در شب 2 شنبه 5 شوال 1373 در نجف وفات یافته، در صحن شریف مدفون گردید.

ص: 271


1- به نوشتة علامة طهرانی: شیخ اسماعیل محلاتی، سید ابوتراب خوانساری، سید حسین بادکوبه ای و شیخ عبدالحسین رشتی نیز از اساتید او در نجف اشرف بوده اند.
2- نقباء البشر: 155.

ملا اسماعیل اصفهانی

فرزند آقا محمد حسین. عالم فاضل، در 1253 وفات یافته، در مقبرة سر قبر آخوند مدفون شده.

ملا اسماعیل خواجوئی

فرزند محمد حسین بن محمد رضا بن علاء الدین محمد مازندرانی.

عالم فاضل، و حکیم کامل، محقق مدقق، از اکابر فقها و مجتهدین، و اعاظم علما و مدرسین، به مناسبت سکونت در مجلة خواجو از محلات اصفهان به خواجوئی شهرت یافته، در حکمت و کلام و فقه و اصول و تفسیر و ادبیات، جامع بوده و در زهد و تقوا و اعراض از دنیا و حسن خلق و تواضع و دیگر صفات و ملکات ممتاز بوده.

عدة زیادی از علمای اواخر اصفهان (1) در خدمت او تلمذ نموده اند، که از آن جمله است: آقا محمد بید آبادی، و ملا محراب گیلانی، و میرزا ابوالقاسم مدرس خاتون آبادی، و ملا مهدی نراقی.

متجاوز از یکصد و پنجاه مجلد کتاب و رساله تألیف نموده و علاوه بر مقامات علمی، خط را نیز نیکو می نوشته، و کراماتی نیز از او نقل می کنند.

در 11 شعبان سال 1173 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید. ماده تاریخ وفات او: «نور الله الجلیل مقبرته»، «رفع الله فی الجنان منزلته» می باشند.

ص: 272


1- رجال اصفهان: 53، روضات الجنات: 114:1، ریحانة الادب: 105:2.

دبیر شاعر اصفهانی در ضمن قطعه ای گوید:

بهر تاریخ او دبیر نوشت *** خانة علم منهدم گردیده

کتب زیر از جمله تألیفات اوست:

1- ابطال الزمان الموهوم 2- اربعین 3- بشارات الشیعة 4- جامع الشتات 5- جبر و تفویض 6- حاشیه بر تهذیب 7- حاشیه بر اثنی عشریه شیخ بهایی 8- رد بر صوفیه 9- رساله در امامت، و حرمت غنا، و مالا یتم فیه الصلاة، و رضاع، و عید نوروز، و فضیلت اولاد فاطمه (علیها السلام)، و نماز جمعه، و طلاق رجعی 10- شرح بر مدارک، و نهج البلاغه، و دعای صباح به نام مفتاح الفلاح، و سؤالات مامون از حضرت رضا (علیه السلام) 11- فوائد رجالیه 12- هدایة الفؤاد، در معاد؛ و غیره. (1)

ملا اسماعیل واحد العین

فرزند ملا محمد سمیع. حکیم و فیلسوف، از مشهورترین شاگردان آخوند ملا علی نوری است. در زمان او تدریس حکمت و فلسفه در اصفهان بدو اختصاص داشته. در (2) سال 1277 وفات یافته. (3)

ص: 273


1- برخی دیگر از آثار محقق خواجویی عبارتند از: حاشیه بر تفسیر صافی، حاشیه بر اربعین حدیث شیخ بهائی، حاشیه بر مفتاح الفلاح شیخ بهائی، حاشیه بر مشرق الشمسین شیخ بهائی، تبصرة الاخوان فی بیان اکبریة القرآن، رسالة در تجسم اعمال. گفتنی است که حدود 80 عنوان از آثارمحقق خواجوئی به کوشش محقق گرامی آقای سید مهدی رجائی به چاپ رسیده است.
2- ریحانة الادب 285:6.
3- استاد همایی می نویسد: نسخة خطی بسیار ممتاز از حواشی شوارق ملا اسماعیل به خط زیبای حاج سید محمد بدیع بن سید مصطفی موسوی درب امامی... دیده انم که تاریخ شروع کتابش اوایل ماه صفر 1272 ه_.ق، و تاریخ اتمامش پنج شنبه 11 ربیع المولود 1272 ه_.ق است، و صاحب حاشیه را به دعای رحمه الله، با رمز (ره) ذکر کرده، علامت این که در آن تاریخ فوت شده بود... آنچه به ذهن نگارنده تقریب می شود این است که ملا محمد اسماعیل اصفهانی محشی حواشی جمالیه با ملا اسماعیل اصفهانی واحد العین صاحب حواشی شوارق یکی است. وفات ملا اسماعیل در حدود 1243 هجری قمری سه سال قبل از وفات آخوند ملا علی نوری اتفاق افتاده است، و این ملا اسماعیل همان کسی است که حاجی سبزواری در اصفهان نزد او تحصیل فلاسفه کرد، و حاج میرزا بدیع درب امامی هم از شاگردان او بود. ر.ک: مقالات ادبی: 428 تا 437. گفتنی است که تاریخ دقیق وفات ملا اسماعیل در نسخة خطی اش 1245 کتابخانة مجلس: محرم الحرام سنة 1242 ذکر شده است.

کتب زیر از اوست:

1- حواشی بر اسفار ملا صدرا 2- حواشی بر شوارق الالهام عبدالرزاق لاهیجی 3- حواشی بر عرشیّة ملا صدرا، مطبوع 4- حواشی بر حواشی ملا صدرا؛ و غیره.

اسماعیل عباد

صاحب کافی ابوالقاسم اسماعیل بن عباد بن عباس بن عباد (عبدالله) بن احمد بن ادریس طالقانی اصفهانی.

در آثار الوزراء (:197) عقیلی گوید: در جمیع علوم، صاحب کمال بود، و در ایام وزارت خود، با وجود کثرت اشتغال، دائم الاوقات درس گفتی، و در

ص: 274

تمامی علوم، تصانیف ساختی، و از امور دنیایی نیز با خبر بودی. (1)

ابوالحسن عباد

پدرش: ابی الحسن عباد، وزیر و کاتب رکن الدوله بوده، از ابو حنیفه فضل بن حباب و معاصرینش از محدثین بغداد، روایت احادیث می نماید، و ابوبکر ابن مردویه و جمعی از فضلای اصفهان از او اخذ حدیث (2) کرده اند.

در هدیة العباد (:14) در احوال او گوید: در علم و دانش و پرهیزکاری دارای مقامی بلند، و مرتبه ای ارجمند بود، و در السنه مشهور به شیخ امین می باشد، و در ابتدای حال به معلمی اشتغال داشته، و پس از آن کاتب امیر رکن الدولة دیلمی شده، و بعداً او را منصب وزارت داده.

وی را تألیفاتی است: 1- رساله در آیات الاحکام 2- رسالة احکام القرآن؛ و غیره.

وفات عباد را در سال 5-334 می نویسند.

دربارة شرح حال و زندگانی صاحب بن عباد کتب و رسائلی مستقلاً نوشته شده، و در بیشتر از کتب، نام او مذکور است، و اخیراً عالم محقق جلیل آقای حاج شیخ عباسعلی ادیب حبیب آبادی از علمای معاصر

ص: 275


1- محدث قمی می نویسد: جناب صاحب اعجوبة زمان، و نادرة دوران، و در تشیع و حب اهل بیت (علیهم السلام) اوحدی زمان بود، حتی آن که اهل اصفهان مذهب تشیع را نسبت به او می دادند و می گفتند: فلانی بر دین ابن عباد است. ر.ک: فوائد الرضویة: 45 تا 51.
2- الذریعة 37:11.

اصفهان، کتابی مفصل به نام «هدیّة العباد، در شرح حال صاحب بن عباد» تألیف فرموده است.

صاحب، در 4 ذی قعدة سال 324 متولد، و در صفر 385 در ری وفات یافته، جنازة او بر حسب وصیتش به اصفهان نقل شده، در دهلیز خانه اش مدفون گردید که تاکنون در محلة طوقچی، زیارتگاهی معروف است.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- الابانة عن مذهب اهل العدل 2- التعلیل 3- تفضیل علی بن ابی طالب (علیه السلام) 4- التذکرة 5- جوهرة الجمهرة 6- الرسائل الصاحبیه، که در مصر به طبع رسیده 7- زندگانی حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام) 8- الزیدین 9- الزیدیة 10- شرح اسماء الحسنی 11- شواهد 12- العروض، در نحو 13- مختصر نهج السبیل 14- المحیط، در لغت، در 7 مجلد 15- نهج السبیلغ و غیره.

مولد صاجب را برخی طالقان قزوین، و عده ای طالقان اصفهان (طالخونچه) نوشته اند.

شیخ صدوق کتاب عیون اخبار الرضا (علیه السلام) را به نام او تألیف کرده، و در اول آن دو قصیده از اشعار صاحب که در مدح حضرت رضا (علیه السلام) گفته است را عیناً نقل می کند.

همچنین تاریخ قم نیز به نام او تألیف شده.

از قول صاحب نقل می کنند (1) که گفته است: در مدح من هزار قصیدة

ص: 276


1- الکنی و الالقاب 365:2.

عربی و فارسی گفته شد و هیچ کدام مرا شاد نکرد همچنان که اشعار ابو سعید رستمی شادم نمود به گفته اش:

ورث الوزارة کابراً عن کابر *** موصولة الاسناد بالاسناد

یروی عن العباس عباداً وزا *** رته و اسماعیل عن عباد

صاحب عنوان، اول وزیری است که به نام صاحب معروف شده، و علت شهرت او بدین لقب، مصاحبت اوست با مؤید الدوله فرزند رکن الدولة دیلمی، و یا مصاحبت با ابن العمید است.

برای اطلاع بیشتر از حالات او به کتاب نامبرده بالا، و اعیان الشیعة، و الارشاد، و کتب دیگر مراجعه شود.

از اشعار اوست: (1)

أبا حسنٍ لو کان حبّک مدخلی *** جهنم انّ الفوز عند جحیمها

فکیف یخاف النار من هو مؤمنٌ *** بأنّ أمیر المؤمنین قسیمها

در آثار الوزراء (:202) گوید: ابوعلی خطیر الاصفهانی و ابو العباس الضبی، بعد از وفات صاحب عباد، فخر الدوله وزارت را به ده هزار دینار بدیشان فروخت.

ص: 277


1- محدث قمی می نویسد: اشعار بسیار که موافق آنچه در کامل بهائی گفته ده هزار در مدح ائمه (علیهم السلام) و تبری از اعدای ایشان انشاء نموده و بسیاری از اشعار او را ابن شهر آشوب ایراد کرده، و از اشعار اوست: انا و جمیع من فوق التراب *** فداء تراب نعل ابی تراب

کمال الدین اسماعیل اصفهانی

ابن جمال الدین عبدالرزاق. ملقب و مشهور به خلاق المعانی، از شعرا و قصیده سرایان معروف عراق در قرن هفتم به شمار می رود.

جمال الدین محمد بن عبدالرزاق اصفهانی

شاعر قصیده سرا، و از سخن گویان نامی عصر خود بوده، و اشعارش بیشتر در مدح خاندان آل خجند و آل صاعد می باشد؛ همچنین سلاجقة عراق، و اتابکان فارس، و عده ای دیگر را مدح گفته است.

جمال الدین را در واقع می توان (1) سر سلسلة قصیده گویان عراق شمرد. سبک او در مدح و تعزل و تشبیهات و مضامین، به طور کلی شبیه سبک استادان پیشین است، مگر این که نسبت به سبک خراسانی، به زمان و شیوة معمول عصر ما نزدیک است، و نسبت به برخی معاصرین خودش مانند انوری و خاقانی سخن او ساده تر، و از تعقید لفظی، و پیچیدگی معنوی آزادتر است.

وفات جمال الدین را در 588 نوشته اند.

از اشعار اوست:

بشنو از من نصیحتی که تو را *** کار هر دو جهان شود به نظام

بد نخواهی که باشدت هرگز *** بد مکن خاصه با اولو الارحام

حق مادر نگاه دار و مترس *** ز ایزد ذو الجلال و الاکرام

ص: 278


1- تاریخ ادبیات دکتر شفق: 198.

کان که با مادر و پدر بد کرد *** نبود جز همیشه دشمن کام

و اما صاحب عنوان: از شعرا و قصیده سرایان معروف قرن هفتم، و از مداحان آل خجند و آل صاعد، و همچنین از مداحان خوارزمشاهیان و اتابکان فارس و سپهبدان طبرستان بوده، و در واقعة خونین قتل عانم مردم اصفهان که به دست مغول روی داد، او نیز مانند بسیاری از بزرگان و دانشمندان متواری گشت، و سرانجام پس از تحمل و فشار و آزار فراوان (1) در سال 635 به دست آنان به قتل رسید.

قبرش در یکی از خانه های محلة جویباره معروف است و سال ها است که قرار است مقبره ای برای او ساخته شود، لکن تاکنون به حالت اولیه برقرار می باشد.

چون سخنانش شامل مطالب و معانی دقیقه، و اشارات لطیفه است، وی را خلاق المعانی لقب داده اند.

آثارش: 1- دیوانش قریب پانزده هزار بیت است. 2- سوگند نامه 3- رسالة القدسیه. (2)

از اشعار اوست:

جهان بگشتم و آفاق سر به سر دیدم *** نه مردمم اگر از مردمی اثر دیدم

در این زمانه که دلبستگی است حاصل آن *** همه گشایش از چشمة جگر دیدم

ص: 279


1- تاریخ ادبیات دکتر شفق: 309.
2- الذریعة 259:11، 12، 221.

چو مردمی و وفا نامم از جهان گم باد *** وفا ز مردم این عهد هیچ اگر دیدم

ز روزگار همین حالتم پسند آمد *** که هوب و زشت و بد و نیک در گذر دیدم

برین صحیفة مینا به خامة خورشید *** نگاشته سخنی خوش به خط زر دیدم

که ای به دولت ده روزه گشته مستظهر *** مباش غرّه که از تو بزرگتر دیدم

کسی که تاج زبرجد صباح بر سر داشت *** نماز شام و را خشت زیر سر دیدم

حاج ملا اسماعیل نقنه ای

فرزند ملا محمد. عالم فاضل مجتهد، از علمای محضر آقایان مسجد شاهی بود که در خدمت آنان تحصیل نموده، و سپس به رتق و فتق امور اشتغال داشته، و در 1350 وفات یافته، در بقعة تکیة آباده ای مدفون شده. (1)

پدرش نیز از علمای ازکیا، و از شاگردان حاج شیخ محمد باقر مسجد شاهی بوده، و هم در آن دستگاه به خدمات دینی اشتغال داشته است.

ص: 280


1- رجال اصفهان: 200.

میر محمد اسماعیل خاتون آبادی

ابن حاج میرزا محمد (متوفی 1248) بن میرزا ابوالقاسم سالف الترجمة. عالم فاضل عارف. ملقب به صابر علی ثانی، از مشایخ سلسلة نعمت اللهیه، و از طرف مرحوم حاج میرزا علی آقا ذو الریاستین شیرازی مجاز و مأذون در ارشاد و دستگیری فقرا بوده، در شب جمعه سوم ماه محرم الحرام سال 1323 وفات یافته، در سرداب تکیة خاتون آبادی (تکیة آغاباشی) مدفون گردیده.

در مقالات الحنفاء (:144) گوید: پس از وفات برادر خود مرحوم میر محمد هادی، در خانقاه محلة پای قلعة اصفهان به طریقة نعمت اللهیّه ارشاد و دستگیری می نمود.

ماده تاریخ وفاتش را طرب گوید:

چون شیخ طریق اهل حق میر جلیل *** در کعبة وصل زد قدم همچو خلیل

تاریخ وفات او طرب گفت به شور *** قربانی دوست کرد جان اسماعیل

میرزا علی اکبر موافق علی

فرزندش: مرحوم حاج میرزا علی اکبر، عالم فاضل، ادیب شاعر، محقق عارف، معروف به موافق علی. در نیمه شب 5 شنبه 15 شوال المکرم 1288 متولد، (1) و در شب سه شنبه 28 شوال 1352 وفات یافته، در

ص: 281


1- شعرای معاصر اصفهان: 474.

سرداب تکیة آغا باشی مدفون گردید.

صاحب عنوان، شاعری فقیه، و عارفی مفسّر، و ادیبی حکیم بود.

جزوه ای از اشعار ایشان به طبع رسیده است.

از اشعار او است: (غدیریه)

گر نشاط و وجد در عالم بود صورت پذیر *** معنی آن صورت ار خواهی بود روز غدیر

بس نشاط افروز روزی کز طرب خورشید چرخ *** سر زند از کوه رقصان چون نگاری دلپذیر

لوحش الله از چنین روزی که ختم انبیا *** کرد تفویض علی از امر حق تاج و سریر

میر محمد هادی خاتون آبادی

مرحوم میر محمد هادی فرزند حاج میرزا محمد، ملقب به هادی علی، از تربیت یافتگان از صابر علی شاه نصر آبادی است. ارادت خدمت رحمت علی شاه داشته، و از حاج آقا محمد منور علی شاه اجازة ارشاد و دستگیری یافته، (1) در دو شنبه 11 رجب سال 1311 وفات یافته، در سردابة تکیة نامبرده مدفون گردید.

در طرایق الحقایق (202:3) دربارة او گوید: در مقامات سلوک کمتر کسی به اطلاع وی بود، و در مراتب فقر و مسالک طریق، بیشتر از غالب سلاک، دانا گردید؛ رنجها کشیده، به گنج ها رسید. از منور علی شاه اجازة هدایت و ارشاد

ص: 282


1- رجال اصفهان: 105.

یافته، و الحق خدمات شایسته نموده، در نزد عموم طبقات بالاخص علما محترم و معزّز و مقبول القول بوده.

آقا میر محمد باقر بن میر محمد هادی نیز از علمای سلسلة خاتون آبادی است که در 17 ذی حجة الحرام سال 1348 وفات یافته است.

فائده: مدفونین در این بقعه عبارتند از:

1- میر محمد هادی هادی علی شاه.

2- میر محمد اسماعیل صابر علی شاه ثانی.

3- میر عبدالحسین بن میر محمد اسماعیل، متولد در آخر ربیع الاولی 1286، متوفی به سال 1334، عالم و عارف.

4- آقا میرزا عباس صابر علی شاه ثالث بن هادی علی.

5- حاج میرزا علی اکبر موافق علی شاه. (1)

6- آقا مرتضی بن میرزا علی نقی بن هادی علی، ملقب به عبد علی، عالم فاضل عارف، متوفی در رجب 1353، بعد از مرحوم حاج میرزا علی اکبر شیخ خانقاه پای قلعه بود.

7- میرزا عبدالحسین خان میر پنجة جرقویه ای بانی بقعه.

حاج سید اسماعیل صدر

فرزند سید صدر الدین محمد عاملی موسوی اصفهانی، معروف به آقای صدر. علامه فقیه، از اعاظم علما و مجتهدین، و اکابر فقهای اصولیین، عالم فاضل فقیه زاهد، از مراجع تقلید شیعه.

ص: 283


1- مقدمة دیوان موافق علی شاه: 8.

در اصفهان متولد شده، و خدمت اساتید این شهر همچون: برادر خود [سید محمد علی] آقا مجتهد، و حاج شیخ محمد باقر مسجد شاهی؛ و در نجف از محضر میرزا محمد حسن شیرازی، و شیخ راضی نجفی، و شیخ مهدی کاشف الغطاء به تکمیل علوم پرداخته، و پس از فوت میرزای شیرازی از سامراء به کربلا مهاجرت فرموده، و به تدریس و افاده اشتغال جسته، و جمعی کثیر از فضلا و اکابر به درسش حاضر شده مانند: میرزا محمد حسین نائینی، و سید شرف الدین عاملی، و حاج سید حسین فشارکی و دیگران. (1)

در نقباء البشر (:160) فرماید: حافظ علما و مشتغلین، و مروج دین، و کمک ضعفا و مساکین بود.

در 1258 متولد شده، و در 1271 حج خانة خدا گزارده، در 1281 به نجف اشرف مهاجرت نموده، و تا سال 1314 در سامرا بوده، سپس به کاظمین منتقل شده. در 12 جمادی الاولی سال 1338 وفات یافته، در یکی از حجرات رواق مطهر مدفون گردید.

کتب زیر از اوست:

1- انیس المقلدین، رسالة علمیّه 2- حاشیة احکام الایمان تألیف آقا میرزا محمد هاشم چهار سوقی 3- حاشیه بر جامع عباسی 4- راه راست، ترجمة صراط المستقیم، و آن رسالة علمیة فارسیه است 5- صراط المستقیم 6- مفتاح الهدایة 7- حواشی بر متاجر آقا باقر بهبهانی؛ و غیره.

ص: 284


1- ریحانة الادب 42230:3.

وفاتش را مؤلف ریحانة الادب (342:2) روز سوم جمادی الاولی سال 1337 می نویسد.

سید صدر الدین عاملی

و اما پدر صاحب عنوان: مرحوم آقا سید صدر الدین محمد بن صالح عاملی، از اکابر فقها و مجتهدین شیعه، در فقه و اصول و حدیث و رجال و ادب و دیگر علوم از اساتید به شمار می رود.

در 1193 متولد، و در نزد سید جواد عاملی و حاج سید مهدی بحرالعلوم طباطبائی و شیخ جعفر کاشف الغطاء (پدر زن خود) و بسیاری از علمای زمان تحصیل نموده، و عده ای کثیر در نزد او درس خوانده و یا اجازه داشته اند که از آن جمله است: مرحوم آقا سید محمد حسن مجتهد موسوی اصفهانی.

مرحوم آقا سید صدر الدین سال ها در اصفهان در محلة آب بخشان ساکن بوده، و مورد احترام قاطبة علمای این سامان بالاخص سید حجة الاسلام بوده، و سرانجام در شب جمعه 14 محرم سال 1262 در نجف وفات یافته، و در یکی از حجرات مدفون شد. (1)

کتاب های زیر از اوست:

1- اسرة العترة، در فقه استدلالی 2- حاشیة تسهیل ابن مالک 3- حاشیة منتهی امل الادیب تألیف ابن ملا، در نحو 4- حاشیة منتهی المقال 5- حاشیة

ص: 285


1- برای شرح حال این فقیه بزرگ و خاندان او رجوع شود به تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان 309:1-217.

نقد الرجال 6- حجیّة الظنون 7- قرة العین، در نحو [مطبوع] 8- القسطاس المستقیم، در اصول فقه 9- قوت لا یموت، رسالة عملیه 10- مجال الرجال 11- المستطرفات 12- منظومة رضاعیه [و شرح آن، مطبوع]. (1)

و اما فرزندان مرحوم آقای حاج سید اسماعیل صدر:

مشارالیه را چهار نفر فرزند پسر بوده که همگی عالم و فاضل می باشند:

1- آقا سید محمد جواد [صدر]

در 1299 متولد، و در 25 شوال 1361 وفات یافته است. (2)

2- آقا سید حیدر [صدر]

در 1309 در سامراء متولد شده، و در 27 جمادی الاولی سال 1356 در کاظمین وفات یافته. (3)

وی را تألیفاتی است که از آن جمله است:

1- الاوضاع اللفظیه 2- حاشیة کفایه 3- رساله فی المعانی الحرفیه 4- رساله در تبعیض احکام به علت تبعیض اسباب 5- شبهة الحیدریه؛ و غیره.

3- حاج سید صدر الدین صدر. بعداً به نام ایشان اشاره خواهد شد.

4- سید محمد مهدی.

مادر این چهار فرزند، خواهر علامة جلیل القدر سید حسن بن هادی صدر کاظمینی از عمو زادگان صاحب عنوان است.

ص: 286


1- ریحانة الادب 429:3، روضات الجنات: 333، مستدرک الوسائل: 397.
2- نقباء البشر: 320.
3- نقباء البشر: 683.

مرحوم آقا سید حسن صدر از اعاظم علما، و اکابر فقها و مجتهدین است. در 28 رمضان 1272 متولد، و در شب 11 ربیع الاول 1354 در کاظمین وفات یافت.

وی را تألیفاتی عدیده است که مهم تر و معروف تر از همه کتاب تأسیس الشیعة الکرام الفنون الاسلام، و الشیعة و فنون الاسلام می باشد که در نوع خود کتاب ابتکاری و بی نظیر است.

حافظ ابوالقاسم اسماعیل جوزی

ابن محمد بن فضل بن علی بن احمد قرشی طلحی بستی جوزی ملقب به قوام السنة. از مشاهیر علمای اهل سنت، و از اساتید سمعانی است. سمعانی در کتاب انساب گوید: الجوزی (به ضمّ جیم) به زبان اصفهانی به معنی جوجه است، و صاحب عنوان در اصفهان بدین نام شهرت داشته است. متولد 475، فوتش در سال 535 روی داده است.

میر مجدالدین اسماعیل باب الدشتی

ابن امیر مظفر بن امیر مسعود باب الدشتی.

از عرفا و فضلای اصفهان، در صفر سال 955 فوت شده، و در جنب مسجد قطبیه در بقعه ای مخصوص مدفون گردیده، مسجدی که در جنب مقبره قرار دارد را به مناسب این قبر قطبیه می نامند، (1) و مدفون در مقبره را قطب الدین علی باب الدشتی می گویند.

ص: 287


1- مجلة یادگار شماره 9 و 10 سال 4.

حاج شیخ اسماعیل بروجردی

فرزند حاج آقا منیر الدین. عالم فاضل، از شاگردان پدر خود و جمعی دیگر از فضلای اصفهان بوده، (1) در روز 3 شنبه 3 شعبان سال 1352 به سن بیشتر از پنجاه سال وفات یافته، در تکیة ملک جنب پدر مدفون گردید.

میرزا اسماعیل خان ثاقب

فرزند مرحوم شهاب لاوی (میرزا نصر الله) فرزند ملا محمد بن ملک احمد. از اهالی لاو (از بلوک سمیرم) است.

در المآثر و الآثار گوید: (:276) اسلافش همه از افاضل، و برخی از ایشان به منصب قضای عسکر نایل بوده اند.

در نشریة فرهنگ لنجان (:48) گوید: ملا ملک، قاضی عسگر فتحعلی شاه قاجار بوده است.

مشارالیه خود از کبرای شعرا، و «شباب» تخلص می کرد، و تاج الشعراء لقب داشت.

فوتش در 1291 روی داده است. وی از اعضای مؤثر انجمن ادبی ابوالفقراء به شمار می رفته است.

صاحب عنوان از شعرا و اساتید فن ادب در اصفهان به شمار می رفت.

ص: 288


1- رجال اصفهان: 48.

وی در عموم انجمن های ادبی حاضر شده، و در انجمن ادبی شیدا از اساتید مسلم به شمار می رفت.

در 1285 متولد، و در 29 محرم سال 1365 وفات یافته، (1) در یکی از اطاق های تکیة تویسرکانی مدفون گردید.

ملا محمد اشرف سدهی

فرزند حیدر علی بن ملا کلب علی بن محمد بن نورا بن محمد بن نور الدین علی بن عبدالعالی میسی عاملی.

از مشاهیر علما و فضلا؛ (2) به قصد زیارت حضرت رضا (علیه السلام) به ایران آمده، و در اصفهان بر حسب خواهش علما و بزرگان ساکن شده، در سال 1135 در قریة ورنو سفادران که آن را (بن اصفهان) نیز گویند وفات یافته، و هم در آنجا مدفون گردید.

از تألیفاتش کتاب عروة المتقین، در شرح و تفسیر آیة الکرسی به طبع رسیده است. (3)

ص: 289


1- رجال اصفهان: 38.
2- رجال اصفهان: 200.
3- اثر دیگر او سفینة العارفین فی معرفة اصول الدین نام دارد که تألیف آن در ماه شوال 1134 در اصفهان به پایان رسیده، و نسخه ای از آن در کتابخانة آیة الله گلپایگانی موجود است. تفسیر عروه المتقین در الذریعة عنوان گشته و آمده: طبع باصفهان فی 1368 عن نسخة خط المؤلف الموجودة عند احفاده الحاج شیخ مهدی الواعظ الاشرفی و الشیخ محمد صادق بن المیرزا علی اکبر النورائی الاصفهانی... و علی ظهر نسخة الاصل اجازة استاد المؤلف له و هو مجتهد العصر الشیخ درویش محمد بن ابراهیم النجفی. الذریعة 249:15.

میر محمد اشرف عاملی

ابن میر عبدالحسیب بن میر سید احمد عاملی اصفهانی.

شرح حال پدر و جد او در صفحات قبل این کتاب مذکور گردید.

صاحب عنوان از دانشمندان و علمای متبحر زمان خود بوده، در بیشتر علوم از عقلی و نقلی مهارت داشته.

وفات او را حزین (1) در سال 1133، و در الذریعة (355:3) به سال 1145 می نویسد.

مدفنش در مقبرة مخصوص در قبرستان قریة ورنو سفادران از قرای ثلاثة سدة ماربین معروف است.

کتب زیر از تألیفات اوست (2)

1- اشرف المناقب، در 1102 به نام شاه سلیمان صفری تألیف کرده است. 2- حاشیه بر قبسات 3- حاشیه بر شرح مختصر عضدی 4- شرح مشیخة تهذیب الحدیث، معروف به رجال سید محمد اشرف 5- ترجمة الفیة ابن مالک به نظم 6- فضائل السادات که معروف ترین تألیف اوست.

در ریحانه الادب گوید: کتابی بزرگ و کثیر الفوائد، و از کثرت احاطه و تتبّع مؤلف خود حاکی است. کتاب به نام شاه سلطان حسین صفوی تألیف شده، و همان اشرف المناقب است که مطالبی بر آن افزوده است.

ص: 290


1- تذکرة حزین: 150.
2- برای اطلاع بیشتر از تألیفات او به فهرست کتب خطی کتابخانه های اصفهان: 157 رجوع شود. (م).

7- علاقة التجرید، شرح فارسی بر تجرید العقاید خواجة طوسی. (1)

8- المنهاج الصفوی.

وی را دو نفر فرزند است به نام: میر محمد حفیظ، و میر مرتضی، هر دو از علما و فضلای زمان خود بوده، و اولاد اولی در سدة ماربین، و فرزندان دومی در نجف آباد ساکن، و هر دو به نام میر دامادی مشهور می باشند.

وفات صاحب عنوان در 1160 روی داده، قبرش در سدة ماربین.

سید محمد باقر فرزند سید مرتضی، اول کسی است که از این سلسله که به نجف آباد مهاجرت نموده است. وی نیز عالم فاضل، و ادیب کامل بوده است.

میرزا اشرف نصر آبادی جرقویه ای

فرزند میرزا یوسف. ادیب شاعر، در سال 1339 وفات یافته، در تخت فولاد جنب فاضل هندی مدفون شد. (2)

اشرف الکتّاب

آقا زین العابدین خطاط اصفهانی، [به نوشتة مآثر: وی] از مفاخر عظیمة این دولت است که او در قلم نسخ، کرامت اظهار می فرمود. تعلیم آن استاد لازم التعظیم از آقا محمود خوشنویس اصفهانی علیه الرحمه بود... (3) قریب یکصد سال زندگی کرد، و در نهم شعبان سال 1296 به اصفهان

ص: 291


1- این اثر نفیس در دو جلد به کوشش جناب آقای حامد ناجی به چاپ رسیده است.
2- رجال اصفهان: 200.
3- مآثر و الآثار: 212.

رحلت گزید. (1)

در کارنامة بزرگان ایران (:347) گوید: فرزند محمد تقی، معروف به اشرف الکتاب، و ملقب به سلطانی است.

در تذکرة خوشنویسان معاصر (:64) پس از آن که مطالب کارنامة بزرگان را با تغییر عبارت نقل می کند، وفاتش را به سال 1300 می نویسد و گوید: سر گشتة شاعر دربارة او گوید:

به پیش خط خوش نغز اشرف الکتاب *** ز خط سبز نکویان همه دهان بستند

سرگشته

میرزا عبدالله فرزند حاج فریدون گرجی اصفهانی. شاعر خوش طبع اصفهان، از اعضای انجمن ادبی ابوالفقراء، که اشعار او به سبک اشعار بُسحاق اطعمه (ابو اسحاق نداف شیرازی) بیشتر در وصف اطعمه و اشربه می باشد.

عمان سامانی در قصیدة انجمنیه دربارة او گوید:

و آن دگر سرگشته آن بُسحاق دانشور که هست *** شعر روح افزاش حلوای مذاق مرد و زن

سرگشته که تخلص دیگر او «اشتها» می باشد به میرزا اشتها شهرت دارد. در 1245 متولد، و در 1289 وفات یافته، ماده تاریخ وفاتش را میرزا

ص: 292


1- رحلت وی در سال 1295 واقع شده و قبرش در محوطة جنوب شرقی بقعة علامه آقا حسین خوانساری قرار دارد.

عباسعلی خرم لنبانی گوید:

افسوس که اشتهای با فضل و هنر *** از ملک فنا سوی بقا کرد گذر

گفتا پی تاریخ وفاتش خرم *** ای وای که اشتهاد نداریم دگر

دیوانش به طبع رسیده، از اشعار اوست:

انتظاری مده ای دوست بخوان مهمان را *** گر پلو نیست بکش یخنی و آور نان را

نیم جانی است مرا در سر و در پا فکنم *** به کسی کآوردم مژدة بادنجان را

اگر از نقل بسازند مرا زنجیری *** همة عمر به جان می طلبم زندان را

اشرف الکتاب

آقا سید محمد فرزند سید محمد صادق موسوی. خطاط ادیب، و شاعر متخلص به «بقاء». در 10 ذی حجه سال 1257 متولد، و در 29 ربیع الاول سال 1331 در طهران وفات یافته.

در المآثر و الآثار (:202) درباره او گوید: قلم نسخ بر خطوط اکثر صنادید اساتید نسخ نویس عصر کشیده، امروزه صاحبان خزاین خطوط، و مکاتیب ممتازه من حیث الاقلام، در دارایی قرآن به خط وی با هم مفاخره می نمایند.

ص: 293

اصفهانی

اشاره

در بین دانشمندان و مؤلفین قدیم اصفهان دو نفر بدین شهرت معروفند:

1- شمس الدین ابو عبدالله محمد اصفهانی

ابن محمود بن محمد بن عبدالکافی.

در 616 متولد، و در رجب سال 680 در مصر وفات یافته، در قرافه مدفون گردید.

در اصفهان و بغداد تحصیل علوم نموده، (1) و در منطق و کلام و اصول از اساتید به شمار می رود.

کتب زیر از اوست:

1- قواعد 2- غایة المطب، در منطق 3- الکاشف عن الحصول، در شرح کتاب محصول، معروف ترین تألیفات اوست و در بین مؤلفین به همین جهت او را اصفهانی شارح محصول گویند.

2- ابو الثناء شمس الدین محمود اصفهانی

ابن عبدالرحمن بن احمد بن محمد بن ابی بکر بن علی صوفی شافعی.

در 674 در اصفهان متولد گردیده، (2) در دمشق و تبریز و دیگر شهرها تحصیل نموده، سال ها در دمشق در مدرسة رواحیّه، و سپس در مصر در مدرسة معزّیّه تدریس می نموده، متوفی به سال 746 یا 749.

ص: 294


1- البهیة: 198 و طبقات الحنفیة.
2- منتخب المختار: 218.

کتب زیر از اوست:

1- تسدید القواعد، در شرح تجرید العقاید خواجه نصیر الدین طوسی. ظاهراً سومین شرحی است که بر کتاب تجرید نوشته شده است. صاحب عنوان به مناسبت این شرح به اصفهانی شارح تجرید معروف است، و شرحش را شرح قدیم گویند، و شرح ملا علی قوشجی را شرح جدید نامند. 2- تفسیر قرآن 3- شرح جاجبیه 4- شرح طوالع الانوار بیضاوی 5- شرح مختصر ابن حاجب 6- شرح مطالع الانظار، در منطق 7- شرح منهاج بیضاوی 8- شرح قصیده در عروض 9- کتابی در فقه، ناقص؛ (1) و غیره.

در فهرست کتابخانة فیضیّة قم (434:3) گوید: «اصفهانی» بدون قید، در کلمات حکما و متأخرین از اصولیین بر او اطلاق می شود، و بسیار خوش خط و تند نویس بوده است.

افندی

افندی لغت ترکی است به معنای مصاحب بزرگ و رئیس، و بر عده ای از بزرگان (2) اطلاق می شود، و در بین علمای شیعه مقصود از افندی:

میرزا عبدالله بن عیسی بیک بن محمد صالح بن میر محمد بیک بن جعفر بیک جیرانی تبریزی اصفهانی.

ص: 295


1- طبقات الحنفیة، روضات الجنات: 753، ریحانة الالدب 249:3.
2- مقتبس الاثر 245:5.

میرزا عیسی بیک

پدرش از علما و فضلا و محققین بوده، (1) کتب زیر از اوست:

1- تفسیر قرآن 2- رساله در وجوب عینی نماز جمعه 3- رساله در طرز قسم دادن اهل بیت 4- رساله در حکم رؤیت هلال قبل از زوال 5- شرح دروس، نا تمام.

حدود سال 1074 وفات یافته است.

صاحب عنوان: در 1066 متولد، و در 1130 وفات یافته، و از شاگردان علامه محمد باقر مجلسی است، و چون مدتی در مملکت عثمانی ساکن بود بدین لقب شهرت یافته است. (2)

کتب زیر از اوست:

1- الاجازات، یا مجموعة الاجازات 2- الامان من النیران فی تفسیر القرآن 3- بساتین الخطباء، در سه مجلد 4- ترجمة جاماسب نامه 5- ثمار المجالس و نثار العرایس، مانند کشکول 6- الدرر المنظومة المأثورة، در ادعیه. نام صحیفة ثالثة سجادیّه است و به طبع رسیده است. 7- رساله در موضوع خواجه گردانیدن 8- رساله در وجوب عینی نماز جمعه 9- رسالة خراجیّه

ص: 296


1- به نوشتة علامة افندی: وی از افاضل عصر خویش بوده و اساتید او عبارتند از: 1- مولی محمود بن میرزا علی اصفهانی شاگرد شیخ بهائی و میرداماد 2- خلیفه سلطان 3- مولی محمد تقی مجلسی 4- مولی حسن علی تستری 5- میرزا رفیعا 6- آقبا حسین خوانساری 7- محقق سبزواری. ر.ک: ریاض العلماء 308:4-306.
2- اساتید علاّمة سبزواری ر.ک: ریاض العلماء 308:4-306.

10- رسم خطوط الساعات و نصف النهار 11- روضة الشهداء، به سه زبان ترکی، عربی، فارسی 12- ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، که معروف ترین تألیفات اوست، و بین مؤلفین و نویسندگان کتب تراجم و رجال شهرت دارد، و متأسفانه تاکنون به طبع نرسیده است، در ده مجلد (1) 13- شرح اصطلاحات شکل العروس از کتاب اقلیدس 14- شرح الفیة ابن مالک، مفصل 15- شرح الفیة ابن مالک، مختصر 16- شرح صحیفة سجادیّه و حاشیه بر آن؛ و غیره.

توضیح و فایده:

1- اول کسی که ادعیة منسوب به حضرت سجاد (علیه السلام) را جمع آوری کرد، سید اجل نجم الدین بهاء الشرف ابوالحسن محمد بن حسن بن احمد بن علی بن محمد بن عمر بن یحیی علوی است.

2- صحیفة ثانیه تألیف شیخ حرّ عاملی، متوفای 1103.

3- صحیفة ثانیه تألیف افندی، متوفای 1130.

4- صحیفة رابعه تألیف حاج میرزا حسین نوری، متوفای 1320.

5- صحیفة خامسه تألیف علامه سید محسن امین عاملی، متوفای 1371.

6- صحیفة سادسه تألیف شیخ محمد باقر بیرجندی متوفای 1352.

ص: 297


1- این کتاب در 2 قسم تدوین گشته که قسم اول مشتمل بر تراجم علمای شیعه، و قسم دوم در بر دارندة تراجم علمای سایر مذاهب اسلامی است. قسم اول این کتاب در 7 جلد چاپ شده و جای چاپی تحیقی و مصحح از آن همچنان خالی است.

7- صحیفة سابعه تألیف شیخ هادی کاشف الغطاء، متوفای 1361.

8- صحیفة ثامنه تألیف حاج میرزا علی شهرستانی، متوفای 1344.

هر یک از این علما و دانشمندان، در اثر مطالعه و تحقیق در کتب، مقداری از ادعیة منسوبه به حضرت سجاد امام زین العابدین (علیه السلام) که دیگران نقل ننموده اند را جمع آوری کرده و آن را صحیفه نامیده اند.

سید محمد امین شهرستانی

معروف به روح الامین، و مشهور به میر جمله.

ادیب فاضل کامل، در 971 متولد، و در 1027 وفات یافته. وی عمو زادة میرزا رضی شهرستانی صدر زمان شاه عباس صفوی است.

کتب زیر از دواوین شعر اوست:

1- آسمان هشتم، یا بهرام نامه 2- خسرو و شیرین 3- جواهر نامه 4- گلستان ناز 5- لیلی و مجنون 6- مطمح الانظار؛ و غیره. (1)

بابا

بابا: با ثالث به الف کشیده، پدر و جد را گویند که پدر پدر و پدر مادر باشد، و سر کرده و ریش سفید طایفه و قلندر را نیز گویند. (برهان قاطع)

پدر و پیران کامل که به منزلة پدر باشند و هر کس را که در کاری باشد همو تعظیماً بابا گویند. (فرهنگ نوبهار).

ص: 298


1- الذریعة 260:7.

لقب و شهرت جماعتی کثیر از عرفا و صوفیه در قرن هفتم و هشتم هجری است که ذیلاً به نام برخی از آنها اشاره می شود:

1- بابا شیخ احمد، در قریة سهرو فیروزان از بلوک لنجان.

2- بابا الهی، نزدیک مقبرة صاحب بن عباد در طوقچی.

3- بابا الله، نزدیک مسجد ساروتقی در محلة جویباره.

4- بابا امیر، یکی از باغات چهار باغ منسوب بدو بوده (گنجینة آثار تاریخی اصفهان: 486).

5- بابا بدلاء، در محلة دروازه حسن آباد بقعه دارد.

6- بابا بیات، در اواخر تخت فولاد که فعلاً جزو اراضی فرودگاه شده است.

7- بابا توتا (تون تاب) در محلة جویبارة اصفهان.

8- بابا جوزا، نزدیک شاه میر حمزه کنار جادة گار لنگ.

9- بابا حسن، در محلة بید آباد، جوی به نام او شهرت دارد. قبرش ظاهراً در کوچه شله رنگ کن ها هنوز برقرار است.

10- بابا شیخ حسین، نزدیک قریة پودة سمیرم.

11- بابا دنبه، در پشت باغ نو، انتهای خیابان شیخ بهائی (صارمیّه).

12- بابا رکن الدین.

13- بابا سرخ، دنبال جوی شاه.

14- بابا سعید، در اطراف اصفهان.

15- بابا سلطان.

16- بابا سنگکی، پشت مسجد جامع.

ص: 299

17- بابا شهاب الدین، در قریة آزادان.

18- بابا شیر، در بازار حسن آباد.

19- بابا صلت، نزدیک مقبرة صاحب بن عباد.

20- بابا عباس.

21- بابا عبدالله، پشت مسجد سلام.

22- بابا عبدالله، قریة خوزان سدة ماربین.

23- بابا عبدالله در لنجان.

24- بابا عریان، نزدیک مقبرة صاحب.

25- بابا علمدار، در محلة الیادران.

26- بابا شیخ علی، در لنجان.

27- بابا قادر، نزدیک مقبرة صاحب بن عباد.

28- بابا قاسم.

29- بابا لنگر، در نزدیکی الو، در بلوک کرون.

30- بابا لکات، در تخت فولاد.

31- بابا متکا.

32- بابا محمود، در لنجان.

33- بابا ملا، در قریة ازیران رویدشت.

34- بابا نوش، نزدیک سنبلستان.

35- بابا وحدی (اوحدی در لنجان).

36- بابا یحیی، در تکیة بابا رکن الدین.

غیر از باباهایی که نام برده شده: بابا شاه عراقی، و بابا محمد علی، و بابا

ص: 300

قلندر نیز در اصفهان بوده، و هم در این شهر وفات یافته اند.

به طوری که از تذکرة نصر آبادی ظاهر می شود کسانی که در عهد صفویّه تکیه و خانقاه داشته اند را نیز بابا می گفته اند، مانند:

بابا حسینی: مدتی بابای حیدر خانه بوده؛ (1) بابا سلطان قلندر: شاه عباس ماضی بابایی تکیة حیدر، واقع در چهار باغ اصفهان را بدو داده است. (2)

بابا رکن الدین

مسعود بن عبدالله انصاری بیضاوی فارسی. عارف مشهور، برخی از بزرگان مانند: شیخ بهائی و [مولی محمد تقی] مجلسی، و حاجی کلباسی دربارة او اعتقاد داشته و وی را به جلالت قدر می ستوده اند. (3) حتی در تذکرة القبور و برخی مواضع دیگر از شیخ بهائی مکاشفه ای در جلالت قدر او نقل می کنند.

در روز یک شنبه 26 ربیع الاول سال 769 وفات یافته، و در ایوان بقعة تکیة معروف به بابا رکن الدین مدفون گردید.

گویند: بابا بیات استاد و پیر طریقت او بوده است. (4)

هیچ یک از قبور واقعه در تخت فولاد از نظر تاریخ (قبور تاریخ دار) به قدمت قبر بابا رکن الدین نمی رسد و به همین لحاظ، در عهد صفویّه و بعد از آن، از تخت فولاد به مزار بابا رکن الدین تعبیر می شود، و پل خواجو را نیز

ص: 301


1- تذکرة نصر آبادی: 140.
2- تذکرة نصر آبادی: 284.
3- رجال اصفهان: 63.
4- ریحانة الادب 213:1.

پل بابا رکن الدین گویند. گنبد مقبرة او از آثار باستانی اصفهان و مورخ به سال 1039 هجری می باشد.

بابا شاه اصفهانی

رئیس الرؤساء، از فحول دانشمندان بزرگ، (1) و خوش نویسان سترگ بود، در خط شاگرد سید احمد مشهدی و میر علی هراتی بوده، و در اصفهان به درویشی و انزوا می زیسته.

به اتفاق عموم خط شناسان (2) عقیده دارند که تا زمان بابا شاه خط را کسی به شیرینی و شیوایی او ننوشته است.

رسالة آداب المشق که به نام میر عماد مطبوع و منتشر گردیده است از تألیفات اوست.

وفاتش را مؤلف خط و خطاطان در 1012، و در کارنامة بزرگان 996 می نویسد، و تاریخ اول اقرب به یقین است.

قبرش در مشهد مقدس است.

از اشعار اوست (در نوشتن حروف و حرکات):

از واضع خطّ نسخ تعلیق *** بشنو سخنی ز روی تحقیق

بالای الف سه نقطه باید *** اما به همان قلم که آید

یک نقطه برای گردن با *** شش نقطه درازی تن با

در تذکرة ریاض العارفین: (:69) وی را به نام بابا شاه عراقی یاد می کند، و تخلص او را «حالی» می نویسد.

ص: 302


1- خط و خطاطان: 96.
2- کارنامة بزرگان ایران: 168.

بابا قاسم

ابوالقاسم محمد، از عرفای قرن هفتم و اوایل قرن هشتم اصفهان است که شرح حال او مانند سایر باباها مجهول می باشد.

در سال 740 وفات یافته، و در سال 741 یکی از مریدانش به نام سلیمان بن ابی الحسن طالوت دامغانی بر مزار او گنبدی بنا نموده که جزو آثار باستانی اصفهان به شمار می رود.

ملا محمد باقر اصفهانی خطاط

اشاره

قلم نسخ خفی را مقل او در این عصر کمتر کسی می تواند نوشت. (1)

سید محمد باقر خطاط

اصفهانی الاصل، طهرانی المسکن، صدر الکتاب. در نسخ نویسی به مقامی منیع رسیده، قرآنی به خط شریفش مطبوع افتاد. (2)

* سید محمد باقر حسینی خاتون آبادی، از علما و امام مسجد جامع جدید عباسی (3) بوده، وفاتش در سال 1193، قبرش در تخت فولاد تکیة آقا رضی. (4)

ص: 303


1- مآثر و الآثار: 287.
2- مآثر و الآثار: 283.
3- رجال اصفهان: 202.
4- وی همان میرزا محمد باقر پیش نماز مدفون در تکیة آقا رضی است. بر روی سنگ لوح او دو تاریخ 1123 و 1193 ذکر شده که اولی سال وفات، و دومی سال کتابت لوح مزار اوست. این اشتباه بر پایة اعتماد به یادداشتهای صاحب الرحلة الاصفهانیّه به کتاب راه یافته است.

میرزا محمد باقر پیش نماز

[امام] مسجد شاه. از علمای ازکیا، عالم فاضل متقی، کتب بسیاری از فقه و اصول و اخبار و غیر آن بر طلاب وقف نموده که اکثر از حالت موقوفه خارج شده، لکن هنوز کم و بیش در دست طلاب باقی است. (1)

در سال 1123 وفات یافته، در بقعة تکیة آقا رضی مدفون شد. (2)

مشارالیه جدّ سادات عاملی ساکن رنان و خوراسگان می باشد.

(آقا سید محمد درب امامی)

فرزند سید عبدالوهاب بن سید میرزا حسینی، از علمای معمر اصفهان که در زهد و تقوی و فضل، بین الخواص و العوام شهرت داشت، 15 ذی قعده سال 1359 وفات یافته، در قبر میرزا محمد باقر که از اجداد مادری او بود مدفون گردید.

(مرحوم حاج آقا عطاء الله امامی)

فرزند آقا سید محمد نیز از علما و فضلا، و از شاگردان آقا سید محمد باقر درچه ای، و آخوند کاشی، و آقا میرزا احمد مدرس، و از ائمة جماعت اصفهان بود.

ص: 304


1- وی شاگرد و مجاز از علامة بزرگوار مجلسی، آقا حسین خوانساری، و شیخ حرّ عاملی است.
2- رجال اصفهان: 94.

در روز پنجشنبه 24 جمادی الاولی سال 1387 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید. (1)

مولی محمد باقر اصفهانی

عالم فاضل محقق، متأخر از علامة مجلسی، و مؤلف کتاب درج الدرر در مناقب ائمة اثنی عشر (علیهم السلام) (2) به فارسی می باشد.

میرزا باقر قاضی زادة عباس آباد

[فاضل عارف] از دانشمندان روزگار، و صاحب طبعان بوده، در اکثر علوم ماهر، (3) و به فضایل ظاهری و باطنی موصوفف از شاگردان ملا محمد باقر سبزواری، و آقا حسین خوانساری، و میر قوام الدین [رازی] بوده، (4)

در شعر «وجدان» تخلص می نموده.

در عشر سبعین از مراحل زندگانی وفات یافته است.

ص: 305


1- مدفن او در تکیة علامه فاضل سراب واقع است. وی پدر عالم جلیل مرحوم حجة الاسلام حاج آقا احمد فقیه امامی، و دانشمند محترم حاج آقا حسن فقیه امامی سلمه الله تعالی است. گفتنی است که وی از شاگردان مرحوم علامه شیخ محمد رضا نجفی نیز بوده، و شرح حال اجمالی او در تاریخ علامی و اجتماعی اصفهان ذکر شده است.
2- الذریعة 58:8.
3- تاریخ حزین: 161.
4- تذکرة حزین: 132.

از اشعار اوست:

فصل گل و موسم بهار است *** گلزار به رنگ و بوی یار است

بی تو شب ما و تیره روزان *** چون چشم سفید گشته تار است

حاج شیخ محمد باقر قزوینی

عالم فاضل معمر، استاد ریاضی، ساکن مدرسة نیم آورد، و از مدرسین حساب و هیئت قدیم. متجاوز از نود سال عمر کرده، و در 28 ربیع الثانی سال 1365 وفات یافته، در تخت فولاد [تکیة تویسرکانی] مدفون گردید.

* میرزا محمد باقر قمیشه ای در فهرست کتابخانة مدرسة فیضیة قم (267:1) در ضمن کتاب «الجمع بین الرأیین» عربی چاپی فرماید: بعد از این کتاب رسالة دیگر در این نسخه مندرج است به نام «رسالة فی موضوع الخلافه الکبری» که در آن پس از مقدماتی امر خلافت را با براهین عقلیّه ثابت نموده است، و نیز رسالة دیگری تحت عنوان «رسالة فی موضع العلم» در این نسخه مندرج، و دو رسالة اخیر از تألیفات مرحوم میرزا محمد باقر قمشهی اصفهانی می باشد.

در الذریعة (238:7) فرماید: الخلافة الکبری للحکیم الالهی الآقا محمد رضا القومشهی الاصفهانی المتوفی به طهران فی 1306، کان عارفاً متشرعاً ادیباً شاعراً تخلصه فی شعره «صهبا»... در طهران به مباشرت شاگردش شیخ محمود بروجردی با کتاب، الجمع بین الرأیین در سال 1315 به طبع رسیده است. بنابراین در عبارت فهرست باید اشتباهی باشد.

ص: 306

حاج سید محمد باقر ثانی بید آبادی

فرزند حاج سید اسدالله بن حاج سید محمد باقر شفتی. از علمای کاملین، و ادبا و شعرا و فضلا و علمای اخیار، معروف به حاج آقا. با پدر خود از اصفهان به نجف مهاجرت نموده، و سال ها در نزد اساتید آنجا تحصیل نموده، (1) و پس از فوت عمّ بزرگوار خود (1320) به ایران مهاجرت نموده، و مورد توجه عموم طبقات بالاخص اهالی بید آباد قرار گرفته، و منشأ خدماتی شایان در مسجد سید قرار گرفته که از آن جمله است: تهیّة ضریح فولادی جهت قبقر مرحوم سید حجة الاسلام و نصب آن (2) در تاریخ 1322، و دیگر تهیة ساعت که در قسمت قبلة مسجد نصب گردیده است.

در نقباء البشر (:195) فرماید: در جریانات مشروطیت ایران به نجف مراجعت نموده، و در سال 1323 مجدداً به اصرار مردم به اصفهان معاودت کرده، مورد احترام و اکرام قرار گرفته، پس از شش ماه در سوم رمضان 1333 وفات یافته، در مقبرة جد خویش مدفون گردید.

در کتاب معجم رجال الفکر و الادب (:35) دربارة او فرماید: عالمٌ فاضل ادیب جلیل شاعر رقیق الطبع، له شعرٌ، کثیر، منه:

یابن عمّ النبیّ ایّ معالٍ *** لک فی ارفع المدائح تذکر

ص: 307


1- رجال اصفهان: 147.
2- برای اطلاع از چگونگی ضریح و تاریخ آن به کتاب گنجینة آثار تاریخی اصفهان: 875 رجوع شود.

در کتاب شعراء الغری در دو محل نامی از او برده شده، یکی به نام حاج آقا، و دوم: سید باقر. همچنین در اعیان الشیعة، و در الحصون المنیعة و دیگر کتب از او به احترام نام برده شده، طالبین مراجعه فرمایند.

اشعار کتیبه های شمالی مسجد سید (پشت بقعة سید و قرینة آن) از مرحوم حاج میرزا فتح الله میر محمد صادقی فرزند میرزا کوچک است، وی ادیب فاضل شاعر ماهر بوده، به فارسی و عربی شعر می سروده، اشعار ماده تاریخ فوت آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی نیز از اوست. (1)

میر محمد باقر ملا باشی

فرزند میر محمد اسماعیل خاتون آبادی. عالم فاضل، (2) مدرّس مدرسة

ص: 308


1- به نوشتة استاد روضاتی: وی مردی ادیب و فاضل و متعین بوده... پس از 40 سالگی طبع شعر یافته، و اشعاری به عربی و فارسی در مدح و منقبت و مراثی خاندان رسالت (علیهم السلام) و نیز در رثاء و ماده تاریخ جماعتی از علماء، و هم در تاریخ بنای برخی از مساجد و معابد و غیرها سروده، و اشعار خود را نیز جمع کرده و بر آن مقدمه ای نگاشته که نسخة آن موجود می باشد. او به سال 1318 در اصفهان وفات یافته، جنازه اش را به نجف اشرف حمل، و در وادی السلام به خاک سپرده اند. مکارم الآثار 819:3. به نوشتة استاد روضاتی: این که مرحوم مهدوی حاجی را از سادات میر محمد صادقی حسینی وصف کرده به کلی نادرست است و او سید نبوده. ر.ک: مکارم الآثار 3012:8.
2- محدث قمی دربارة او می نویسد: فاضل کامل متبحر در فنون علم، صاحب مؤلفات بوده، از جمله ترجمة مکارم الاخلاق. اخذ علم کرده بود از والد ماجدش و از محقق خوانساری، و در مدرسة چهار باغ اصفهان تدریس می فرمود، و در سنة 1127 ق او را به زهر شهید کردند. در تاریخ او گفته شده: آمد جگر (223) از شهید ثالث (1305) بیرون. منتهی الآمال 164:2-163.

چهار باغ (اولین مدرس مدرسة مزبور) در ربیع الاول سال 1127 وفات یافته، (1) در تکیة خاتون آبادی ها در اطاق دوم دست چپ مدفون گردیدو

مشارالیه استاد شاه سلطان حسین صفوی و جمعی کثیر از فضلای زمان خود بوده که از آن جمله است: سید نور الدین بن سید نعمت الله جزائری و دیگران. وی را تألیفاتی است. (2)

سید محمد خاتون آبادی

فرزندش: میر سید محمد نیز پس از پدر، مدرس مدرسة چهار باغ بوده، و پس از وفات در همین تکیه مدفون گردیده است. (3) وی را تألیفاتی است.

میر محمد باقر حسینی واعظ

ابن میر محمد اسماعیل واعظ، فرزند میر ابوصالح حسینی. از بزرگان

ص: 309


1- رجال اصفهان: 104.
2- برخی از تألیفات او عبارتند از: 1- ترجمه و شرح مجمع البیان 2- ترجمة المشکول 3- ترجمة عیون الحساب 4- ترجمة البلد الامین 5- ترجمه فقه الرضا (علیه السلام) 6- ترجمة اناجیل اربعه 7- رسالة نوروزیه.
3- در وقایع السنین (:536) آمده: ولادت با سعادت عالی جناب فضیلت مآب میر سید محمد خلف حضرت علامی میر محمد باقر الخاتون آبادی فی شهر محرم الحرام من شهور سنة 1093، و ولادت سید مذکور در مدینة مشرّفه اتفاق افتاد و قبر وی نیز در مدینة مشرّفه است.

فضلا، و امام مسجد شاه، (1) و مدرس مدرسة میرزا مهدی واقعه در محلة بید آباد بوده، در اوایل قرن سیزدهم وفات یافته.

هفت فرزند داشته که هر یک عالمی محقق بوده اند، بدین شرح:

1- میر محمد صادق واعظ، جد سادات معروف به میر محمد صادقی، وی برخی از خطب نهج البلاغه (2) را ترجمه نموده است.

2- حاج میر محمد اسماعیل.

فرزندش میر سید علی اکبر نیز از علماء بوده، در 1300 وفات یافته است.

3- میر علی نقی، عالم فاضل.

سید محمد باقر میر محمد صادقی

و از احفاد اوست: حاج سید محمد باقر بن حیدر بن میر سید بن میر علی نقی (3) که از جملة علما و فضلا و ائمة جماعت اصفهان، در نزد حاج آقا منیر الدین بروجردی تلمّذ نموده، و به دامادی او مفتخر گردیده، و در مسجد ایلچی امامت می فرموده. (مسجد از آثار صاحب سلطان بیگم دختر حکیم نظام الدین محمد ملقب به حکیم الملک ایلچی در سال 1097 بنا شده است).

در شب 4 ماه صفر المظفر سال 1363 وفات یافته، (4) در جنب تکیة ملک مدفون گردید، و بعداً در آنجا تکیه ای احداث نمودند به نام تکیة میر محمد صادقیها.

ص: 310


1- ارشاد المسلمین: 33 نسخة خطی.
2- ارشاد المسلمین: 34 نسخة خطی.
3- ارشاد المسلمین: 36 نسخة خطی.
4- رجال اصفهان: 51.

4- میر سید علی [حسینی]

از عبّاد و زهّاد عصر خود بوده، از حیث سن، اصغر اولاد، لکن از جهت علم و زهد، اکبر از برادران بوده، در اصفهان وفات یافته، جنازه اش به اعتاب مقدسه نقل شده است. (1)

وی پدر علامه میر سید حسن مدرس است که پس از این به نام او اشاره خواهد شد.

5- میر محمد مهدی

6- میر محمد کاظم

7- میر محمد رضا.

ملا محمد باقر ابوالفقراء

فرزند ملا محمد تقی گزی. عالم و شاعر و ادیب، در اصفهان انجمن ادبی داشته، و جمعی کثیر از شعرا در آن شرکت می نموده اند.

در مقدمة دیوان غمگین ضمن دو قصیدة انجمنیّه نام 22 نفر از آنها ذکر شده است.

صاحب عنوان در سال 1286 وفات یافته. (2)

ص: 311


1- ارشاد المسلمین: 27 نسخة خطی.
2- از آثار وی کتاب کنز الفقراء در یک مقدمه و 14 باب و یک خاتمه در دو جلد در عقاید و سلوک سلسلة علیّة فقرا موجود است که آن را در زمان محمد شاه قاجار به نام میرزا آقا خان صدر اعظم نوری به فارسی تألیف کرده، و نسخة آن به شماره 2170 در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود.

پرتو (شاعر و خطاط معروف) در مادّه تاریخ وفاتش گوید:

آه و افسوس از ابوالفقرا *** که به دانش ورا نبود قرین

هم بدش جا به صفّة عرفان ** هم در ایوان شرع صدر نشین

بیتی آراست بر بدو مصرع *** چون دو ابروی شاهد شیرین

باقر بن تقی ابوالفقراء *** رفت اندر مقام علّییّن

میرزا علی رضا که وی را میرزا آقا جان نیز گفته اند، از اهل لنجان اصفهان، در خط نسخ استاد اجل خطاطین اصفهان (1) بود، و در شعر نیز مسلم، بر سخنوران آن خطه، بل و غیرها مقدم می نمود، و «پرتو» تخلص داشت.

پدرش: آقا محمد علی نام داشته (2) و قریب نود سال عمر نموده، و در جمادی الاولی 1304 وفات یافته. دیوانش به طبع رسیده است.

حاج شیخ محمد باقر نجفی مسجد شاهی

فرزند شیخ محمد تقی بن عبد الرحیم طهرانی.

از بزرگانم علما و مجتهدین، و رؤسای ملت و دین، در سال 1235 متولد، و در نزد علمای اصفهان و عراق همچون: صاحب جواهر، و شیخ انصاری، و شیخ حسن کاشف الغطاء (دائی خود) تلمّذ کرده، تا خود عالمی جلیل، و محققی بی بدیل گردید.

سپس به اصفهان مراجعت نموده و به تدریس و ترویج اشتغال جسته،

ص: 312


1- مآثر و الآثار: 277 و 291.
2- مقدمة دیوان پرتو (چاپ سنگی).

عده ای کثیر از بزرگان علما و فضلا از محضر او استفاده نموده سرانجام در مسافرت عتبات عالیات در شب 5 صفر سال 1130 در نجف اشرف وفات یافته، در مقبرة جدّ خود کاشف الغطاء مدفون گردید.

کتب و رسائل چندی تألیف نموده که از آن جمله است: 1- شرح رساله در حجیت مظنّه از کتاب هدایة المسترشدین تألیف پدرش (مطبوع) 2- لبّ الاصول 3- لبّ الفقه؛ و غیره.

در مآثر و الآثار (:142) دربارة او گوید: ریاست شرعیّات اصفهان و مضافات آن در اواخر این عالم جلیل القدر به او انحصار یافت. اولاد او تاکنون ریاست علمی و دینی اصفهان را دارند. و به نام برخی از آنها اشاره خواهد شد. (1)

حاج شیخ محمد باقر الفت

فرزند حاج شیخ محمد تقی آقا نجفی سابق الذکر.

عالم فاضل عارف کامل (2) ادیب جامع، در جمعه دوم جمادی الاولی

ص: 313


1- وی پدر آیات عظام: حاج آقا نورالله، شیخ محمد حسین، شیخ محمد علی، شیخ محمد تقی، شیخ جمال الدین، و شیخ اسماعیل نجفی است. رحمة الله علیهم اجمعین.
2- شرح حال الفت در مجموعة مقابلات بدر الدین کتابی، و دولت دیدار (مجموعة اشعار و نوشته های استاد منوچهر قدسی) آمده، و با تمام وارستگی و فضایل اخلاقی الفت، توصیف او به «عارف کامل» چنانچه در متن آمده نادرست است، وی اجرای قوانین شریعت را که به دست پدر بزرگوارش مرحوم آیة الله آقا نجفی انجام می شد «نقطه ای سیاه و شایان تأسف بر فراز قسمتی از سطور و حروف زندگانی» او دانسته و «مبالغه اش در اجرای حدود و تعزیرات شرعیّه بر جملة شاربین خمر و مرتکبین فسوق» را نکوهش می کند! مباینت این تفکّر با عرفان اصیل اسلامی که رابطة نا گسستنی با شریعت دارد به خوبی آشکار است.

سال 1301 متولد (1) شده، در اصفهان و نجف اشرف در نزد علمای اعلام تحصیلات خویش را به پایان رسانیده، و در اوایل مشروطیت ایران در عداد آزادی خواهان وارد شده، در سال 1307 خورشیدی از طرف مردم اصفهان به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب گردیده، در طی مسافرت های خود در ایران و خارج، در همدان خدمت آقا سید محمد غمام عارف مشهور رسیده و دست ارادت بدو داده.

کتب عدیده ای (2) تألیف نموده که از آن جمله است: 1- مجلة آفتاب، که در آن کتاب های: 1- وسائل رستگاری 2- پرورش استقلال از کتب خارجی را مرحوم الفت ترجمه کرده، و ضمیمة آن مرتب به طبع رسانیده (3) است.

2- ابواب الروضات، فهرست کتاب روضات الجنات که به طبع رسیده 3- کشف الحجب؛ در اسامی کتب 4- مجمع الاجازات، دو مجلد 5- نسب نامة الفت، کتاب مفید و قابل توجهی است. 6- دیوان اشعار با تخلّص الفت؛ و چندین مجلّد دیگر.

الفت در صبح چهارشنبه 26 ربیع الاول 1384 وفات یافته، در مقبرة پدر جنب امام زاده احمد مدفون گردید، و به مناسبت چهلمین روز وفاتش جزوه ای به نام «یاد نامة الفت» به طبع رسید که در آن مادّه تاریخ های شعرا که جهت او مرثیه گفته اند، و چندین غزل از اشعار او به طبع رسیده.

ص:314


1- نقباء البشر: 198.
2- شعرای معاصر اصفهان: 56.
3- تاریخ جراید و مجلات 10:1.

آقای میر سید علی خان نوربخش «آزاد» در مرثیة ماده تاریخ وفاتش گوید:

گفت آزاد بهر تاریخش *** حیف الفت ز ما برید الفت

مرحوم الفت دارای کتابخانة (1) معظم و آبرومندی بود که پس از وفاتش به دانشکدة ادبیات اصفهان اهدا گردید.

علامه مولی محمد باقر مجلسی

فرزند مولی محمد تقی بن مولی مقصود علی.

از اعاظم علما، و اکابر فقها و محدثین شیعه و اسلام، و از مفاخر علمی فرقة امامیه است. خدمات و ترویجاتی که از او در شیعه شد از احدی از علمای دیگر به ظهور نپیوسته است.

عالم فاضل، و محقق کامل، و متکلم جامع، مجدد مذهب شیعه در رأس قرن یازدهم.

در اصفهان امام جمعه و شیخ الاسلام بوده،و تمام عمر شریفش به درس و بحث و ترویج دین، و تألیف کتب احادیث و اخبار آل محمد (علیهم السلام)، و اجرای حدود و احکام، و امر به معروف و نهی از منکر، و احقاق حقوق مردم، و دفع شرّ ظلمه، و قلع و قمع بدعت های صوفیّه و غیره گذشته است، و از آنجایی که نادان با علم و عالم مخالف است، و از دیگری از علما به اندازة او ترویج علم و دانش اسلامی نشده، و بدعت ها و انحرافات اهل

ص: 315


1- نقباء البشر: 198.

بدعت و ضلالت ظاهر نگردیده، جمعی با او در زمان زندگی مخالفت می نموده، و عده ای نیز تاکنون همین روش ناپسند را ادامه می دهند.

کمتر خانه ای از خانه های شیعة فارسی زبان یافت می شود که کتابی از او در آنجا نباشد که موجب هدایت و ارشاد عامّة مردم نشود. (1)

کتب و رسائل عدیده تألیف فرموده که تعداد آن از عربی و فارسی بیشتر از یکصد و پنجاه مجلد می شود. (2) از آن جمله است:

1- اختیارات 2- اربعین 3- اعتقادات 4- اوزان 5- بحار الانوار که دائرة المعارف اخبار شیعة امامیه، و در 25 مجلد تالیف شده، و مشهورترین کتب اوست. 6- تحفة الزائر 7- جبائر 8- جلاء العیون 9- جنّت و نار 10- حق الیقین 11- حلیة المتقین 12- حیات القلوب، 3 مجلّد 13- ربیع الاسابیع 14- زاد المعاد 15- شرح اصول کافی [به نام مرآة العقول] 16- شرح جوشن کبیر 17- شرح عهد نامة مالک اشتر 18- شرح [ثلاث] احادیث مشکله 19- صراط النجاة 20- صلاة اللیل 21- صواعق الیهود 22- صیغ العقود 23- صیغ النکاح 24- طریق النجاة 25- علائم الظهور 26- عین الحیات 27- عین الیقین 28- الفرق بین صفات الذات و صفات الفعل 29- الفوائد الطریقة [در شر صحیفة سجادیّه] 30- کفارات 31- مقباس المصابیح

ص: 316


1- ریحانة الادب 193:5.
2- رجوع شود به: کتابشناسی علامة مجلسی تألیف: حسین درگاهی و علی اکبر تلافی داریانی. ضمیمة این کتاب رسالة تذکرة الانساب مرحوم حیدر علی مجلسی که به معرفی خاندان علامة مجلسی پرداختهَ، و نیز فهرست تألیفات علامة مجلسی به قلم نوادة دختری او میر محمد حسین خاتون آبادی به چاپ رسیده است.

32- مفاتیح الغیب [در استخاره] 33- ملاذ الاخیار [در شرح تهذیب الاحکام] 34- مشکوة الانوار 35- مال النواصب 36- الوجیزه، در رجال؛ و غیره. (1)

در رجال اصفهان (:134) نقل از مجلة ارمغان گوید: ملا محمد باقر مجلسی شعر می گفته، و در آن «مشتاق» تخلص می کرده، و این شعر از اوست:

به خواب عدم راحتی داشتیم *** که ما را از این خواب بیدار کرد؟

در تذکرة حسینی (:324) گوید: شاعر معنی مکاسب، آخوند ملا محمد باقر مناسب، مرد کوکناری بوده، و در آخر «مشتاق» تخلص می نموده، این شعر از اوست: به خواب...

بنابراین اشتباه صاحب ارمغان در انتساب شعر به مجلسی ظاهر شد.

علامة مجلسی در سال 1037 متولد، و در 27 رمضان المبارک سال 1110 وفات یافته، در مقبرة مخصوص جنب مسجد جامع اصفهان پشت سر پدر بزرگوار خود مدفون گردید و قبرش مزار مؤمنین، و محل توجه مقدسین و متدیّنین است که به وسیلة آن از خداوند متعال حاجت می طلبند، و اکثر به مراد می رسند. از قبر او متواتراً نقل کرامات شده است.

مادّه تاریخ های زیادی درباره فوت او گفته شده که برخی از آنها 1111 می شود.

ماده تاریخ های: «حزن و غم»، «خازن جنت» = 1111؛ و تاریخ های:

ص: 317


1- ریحانة الادب 191:5، روضات الجنات: 118، الکنی و الالقاب 121:3 ، قصص العلماء: 204 ، رجال اصفهان: 121 ، الفیض القدسی، و مستدرک الوسائل: 408.

«رونق از دین برفت» و «مقتدای جهان ز پا افتاد» و «عالم علم رفت از عالم» و «باقر علم شد روان بجنان» هر کدام 1110 می شود، و بهترین تاریخ این است:

ماه رمضان چو بیست و هفتش کم شد *** تاریخ وفات باقر اعلم شد

«1137»

جلالت قدر، و عظمت مقام علامة مجلسی را احدی انکار نتواند کرد، و موافق و مخالف بدان اقرار دارند، و این مختصر گنجایش بیان یک هزارم از فضایل و مناقب او را ندارد، به همین قدر اکتفا نموده و از پیشگاه مقدس او معذرت می طلبد. (1)

آخوند ملا محمد باقر فشارکی

فرزند ملا محمد جعفر. از علمای بزرگ، و فقها و مجتهدین معروف، و از مدرسین عالم مقام است. در اصفهان متولد گردیده، در اصفهان نزد حاج شیخ محمد باقر [نجفی] و در نجف نزد علمای آنجا تحصیل نموده، و پس از مراجعت در مسجد محله نو و مسجد قطبیه اقامة جماعت و تدریس

ص: 318


1- در شرح احوال و آثار و خدمات این بزرگمرد کتب فراوانی نوشته شده از جمله: 1- الفیض القدسی تألیف علامه میرزا حسین نوری. 2- ترجمة فیض قدسی از سید مجید نبوی. 3- زندگانی علامة مجلسی از مرحوم مؤلف، در 2 جلد. 4- علامة مجلسی بزرگ مرد علم و دین از آقای علی دوانی. 5- علامة مجلسی از حسن طارمی. 6- ملا محمد باقر مجلسی، زندگی، زمانه، نگاهها، نقدها از سید علی محمد رفیعی. 7- اندیشة سیاسی علامة مجلسی از ابراهیم سلطان محمدی.

می فرمود و عده ای کثیر از فضلا به درس او حاضر شده. (1)

وی اول کسی است که رسم احیای شبهای جمعه در تخت فولاد را گذاشت. در مسجد مصلّی شبهای جمعه به قرائت قرآن و نماز و دعای کمیل و توبه و انابه می گذرانیده. پس از او مرحوم شیخ مرتضی ریزی، و پس از ایشان دیگران این سنّت سنیّه را اجرا می کنند.

مرحوم فشارکی پس از نماز در مسجد خود منبر تشریف برده و مردم را با بیانات کافیه، و مواعظ شافیه ارشاد می فرمود، و الحق منابر ایشان جهت عموم طبقات مفید بوده.

کتب و رسائل عدیده (2) تألیف فرموده که از آن جمله است:

1- آداب الشریعة 2- آداب نماز شب 3- اعمال سه ماه رجب، شعبان، رمضان 4- اسباب الفقر و الغناء و المغفرة 5- اصول دین 6- اربعین 7- تنزیه المؤمنین 8- حواشی بر شرح لمعه 9- حواشی بر فرائاد 10- حواشی بر قوانین 11- حواشی بر متاجر 12- ذخیرة العباد 13- رساله در تداخل اسباب 14- رساله در خیار غبن 15- رساله در حیض 16- رساله در رضاع 17- رساله شرط 18- رساله در شهرت 19- رساله در صحت عبادت جاهل 20- رساله در طهارت 21- رساله در عدم جواز حق الرجوع 22- رساله در عدم لزوم تقلید اعلم 23- رساله در غنا 24- رساله در قرعه 25- رساله در منجزات مریض 26- رساله در معربفت اسامی چهارده معصوم (علیهم السلام) 27- رساله در اموری که سبب طول عمر و حفظ از امراض می شود 28- رسالة عملیّه.

ص: 319


1- رجال اصفهان: 90.
2- نقباء البشر: 200.

29- عشریّه 30- عنوان الکلام 31- تحفة المسعودیة، در امامت، به نام ظل السلطان؛ و غیره. (1)

مرحوم فشارکی در شب یکشنبه 26 رجب سال 1314 وفات یافته، در بقعة تکیة آقا حسین خوانساری در تخت فولاد مدفون گردید.

در کتاب مآثر و الآثار (:184) دربارة او گوید: در جرگة علمای اصفهان مشهور است، و به طهران نیز مکرر آمده، مسجد و منبرش رونقی لایق دارد، و رواجی فایق.

در این بقعه است قبر مرحوم ملا اسدالله فرا دنبه ای، استاد مقدمات و سطوح در اصفهان، و استاد فشارکی صاحب عنوان بوده است.

میرزا محمد مهدی فشارکی

اشاره

فرزندش: مرحوم میرزا محمد مهدی مشهور به آقا میرزا، عالم فاضل زاهد، مردی خلیق و مهربان و در عین حال ساده بوده، حکایاتی از ساده لوحی او نقل می کنند که مجال نقل آنها نیست.

در دوم جمادی الاولی سال 1340 وفات یافته، (2) در مقبرة تکیة آقا حسین خوانساری پشت سر پدر مدفون گردید.

ص: 320


1- مرحوم همایی می نویسد: راقم سطور علاوه بر عنوان الکلام و سایر مؤلفات مطبوعه، پاره ای از احکام و نوشته های شرعیه و مجلات او را به خط خودش دیده ام. دلیل بارزی بر درجة عالی فقاهت، و پختگی تقریر و انشای اوست. بزرگترین قضات عدلیّة فعلی ما از فهم دقایق احکام و نوشته های قضایی او عاجزند تا به انشا و تقریر آن چه رسد. تاریخ اصفهان: 169.
2- رجال اصفهان: 233.

وی داماد آقا میرزا محمد هاشم چهار سوقی بوده است. (1)

فشارکی: به کسر اول و سکون چهارم منسوب است به قریة فشارک از بلوک قهپایة اصفهان، و از منسوبین بدانجا است:

(مرحوم آقا سید محمد فشارکی)

فرزند امیر سید قاسم طباطبائی، از اعاظم علما و مجتهدین، و از شاگردان میرزا محمد حسن شیرازی و دیگران بوده، و در زمان حیات استاد خود حوزة درس و بحث داشته، و به طوری که می نویسند: (2) ریاست تدریس در زمان استادش محضر بدو بوده، و به نجف مهاجرت کرده.

و در 1253 متولد، و در 3 ذی قعده سال 1316 وفات یافته، در نجف مدفون گردید، و عده ای کثیر از فقهای نام دار از محضر درس او برخاسته اند که از آن جمله است: آقا شیخ محمد رضا نجفی، و آقا میرزا منحمد حسین نائینی، و حاج شیخ عبدالکریم یزدی و دیگران. (3)

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- اصالة البرائة 2- الاغسال 3- الفروع للمحمدیّة، در فقه 4- شرح رسالة برائت شیخ انصاری؛ و غیره. (4)

ص: 321


1- احسن الودیعه 158:1.
2- احسن الودیعه 97:2.
3- ریحانة الادب 342:4.
4- مجموعه ای از آثار ایشان تحت عنوان الرسائلس الفشارکیّة به چاپ رسیده که شامل اینهاست: 1- رساله در اصالت برائت 2- رسالة تقوّی سافل به عالی 3- رساله در دماء ثلاثه 4- رساله در خلل صلات 5- رساله در خیارات 6- رساله در اجاره. در ابتدای نسخة خیارات، نام آن الفروع المحمدیة و نوادر العلم ذکر شده است.

میرزا محمد باقر قهی اصفهانی همدانی

فرزند محمد جعفر بن محمد صادق بن عبدالقیوم بن اشرف بن محمد ابراهیم بن ملا محمد باقر سبزواری.

از رؤسای علمای شیخیّه و ساکن همدان بوده، عالم فاضل محقق کامل، در دهم ربیع الاول سال 1239 در قهی از بلوک اصفهان (1) متولد، و در 23 شعبان سال 1319 در همدان وفات یافته است.

کتب زیر از اوست:

1- الاجتناب 2- اسرار الشهادة 3- بشارات 4- تحفة النجفیّة، 5- جبر و تفویض 6- جواب شبهات وارده بر شیخ احمد احسائی 7- درّة النجفیّة، دو جلد 8- رساله در شرح نفس رحمانی 9- رساله در معاد 10- کفایة المسائل 11- کلیات و اصطلاحات حکمت 12- مشاعر، در بیان حواس و مشاعر ظاهری و باطنی 13- میزان در اصول عقاید 14- موضح، رد بر اعتراضات بر شیخیّه 14- النعل حاضره؛ (2) و غیره.

در مآثر و الآثار (:292) دربارة او گوید: ساکن بلدة همدان، رئیس فرقه شیخیّة آنجا، بل و غیرها، بر سر ریاست کرامخه (پیروان حاج محمد کریم خان کرمانی) با حاجی محمد خان کرمانی همی در تناع و تجاذب است و تشاحّ و تشاجر.

در فهرست رضویه (131:4) فرماید: مقدمات را نزد پدرش آموخت، و برای تحصیل مهاجرت به اصفهان نمود و در مدرسه نیم آورد ساکن شد،

ص: 322


1- رجال اصفهان: 89.
2- الکرام البررة: 176 و نقباء البشر: 200 و فهرست رضویّة و الذریعة.

سپس به کرمان رفت و در مدرسة ابراهیمیّه منزل نموده، و نزد حاج محمد کریم خان تلمّذ نمود، و از طرف مشارالیه به پیشوایی فرقة شیخیّه در همدان منصوب گردید، و در غائلة نزاع شیخیّه و بالا سری ها در همدان در سال 1315 از آن شهرستان خارج، و مقیم در نائین گردید.

قبرش در مشهد مقدس است.

فرزندش: میرزا عبدالله نیز عالم فاضل بوده و در همدان سکونت می فرموده.

حاج سید محمد باقر امامی

فرزند سید محمد جواد امام جمعه شهرکرد.

عالم فاضل، و ادیب شاعر (1)، در حدود سال 1300 متولد، و در 1367 در اصفهان وفات یافته، جنازه به شهرکرد حمل شده، در دامنة تل امامیّه مدفون گردید. (2)

در اوایل «معصوم» تخلّص می نمود، و در اواخر «امامی» تخلّص داشت.

علاوه بر دیوان اشعار، مثنوی در شرح حدیث حقیقت منقول از کمیل بن زیاد علیه الرحمه دارد.

ص: 323


1- شعرای معاصر اصفهان: 59.
2- به نوشتة مرحوم نیکزاد وی از شاگردان مرحوم ملا محمد همایی، آخوند کاشی، حکیم قشقایی، سید ابوالقاسم دهکردی (عموی خود) و آخوند ملا محمد حسین فشارکی بوده، و از دو نفر اخیر اجازة روایت حدیث و اجتهاد دریافت نموده است. ر.ک: شناخت سرزمین چهار محال 41:2-36.

میرزا محمد باقر صدر خاصّه

اشاره

فرزند علامه فقیه سید حسن نواب بن خلیفه سلطان مرعشی. عالم فاضل معمّر، (1) مؤلف: 1- شکّیّات که در آن تمام شکوک را نقل نموده، و نسخة خط مؤلف در کتابخانة ملک در طهران است (2) 2- حواشی بر روضة البهیّة. (3)

ذیلاً جهت مزیده فایده به نام برخی از علمای سلسلة خلیفه سلطان اشاره می شود:

1- نواب سید ابراهیم

ابن سید علاء الدین حسین خلیفه سلطان. عالم و فاضل و محقق بوده، حاشیه بر شرح لمعه و حاشیه بر مدارک دارد. (4) فوتش در 1098 روی داده. [تحت عنوان ابراهیم خلیفه سلطانی ذکر شد.]

2- میرزا محمد باقر نواب

ابن محمد مقیم صدر خاصّه، از اجلّة علما و فضلای اصفهان، در خدمت پدر خود تحصیل، و از او نقل روایت و احادیث می نماید. پس از وفاتس در قبرستان ستّی فاطمه (مقبرة خانوادگی خود) مدفون گردید. (5)

ص: 324


1- حواشی بر روضة البهیّة.
2- الذریعة 218:14.
3- الذریعة 91:6.
4- تاریخ اصفهان جابری 88 و ریحانة الادب 57:3.
5- رجال اصفهان: 185.

مشارالیه به صدر ثانی معروف است.

* میرزا حبیب الله صدر.

در الذریعة (224:12) در ضمن کتاب سلوة الشیعة تألیف مطهّر بن محمد مقدادی فرماید که در آخر نسخه، فتوای او و جمعی دیگر از علما در ردّ بر صوفیّه و افعال آنان نقل شده است. (1)

3- نواب محمد حسن میرزا

فرزند میرزا محمد ابراهیم صدر و متولی خراسان، از نوادة دختری شاه سلطان حسین صفوی، و خود از اعیان فضلا و اشراف بوده، در 15 ماه رمضان المبارک 1232 وفات یافته، نزدیک قبر خواجوئی در تخت فولاد مدفون گردید.

4- میرزا سید حسن خلیفه سلطانی

فرزند بزرگ میرزا محمد باقر صدر، از شاگردان و مجازین از علاّمة مجلسی و شیخ حرّ عاملی و غیره می باشد. (2)

ص: 325


1- وی میرزا حبیب الله فرزند سید حسین مجتهد کرکی است و ذکر او در خاندان خلیفه سلطان نادرست است. نام او در ذ یل نام نواده اش سید محمد معصوم بعداً ذکر می شود.
2- رجال اصفهان: 185.

5- میرزا سید حسن نواب

ابن علاء الدین حسین خلیفه سلطان، عالم فاضل محقق، از اجلة فقها و علما و زهاد و متکلمین، و جد سادات خلیفه سلطانی در اصفهان و جرقویه می باشد. (1) زوجة او زبیده بیگم دختر شاه سلیمان صفوی و خواهرشان سلطان حسین می باشد.

6- میرزا علاء الدین حسینی

فرزند میرزا باقر. از اجلاء فضلا و علما، و شاگرد و مجاز از پدر خود بوده. مدفون در ستّی فاطمه.

7- نواب میرزا محمد رفیع

ابن سید حسین خلیفه سلطانی، مادرش جان آغا بیگم دختر (2) شاه عباس کبیر بوده، او و برادرانش: میرزا ابراهیم، و میرزا سید حسن، و میرزا سید علی از آن مخدره می باشند. چهار برادر، از ارباب فضل و کمال و تقوا و اجتهاد بوده اند.

صاحب عنوان از علمای حدیث و فقه، و مردی زاهد و عابد و صائم الدهر بوده. تألیفاتی دارد، از آن جمله است:

1- تعلیقه بر قواعد علامه 2- تعلیقه بر شرح لمعه 3- تعلیقه بر شرح تجرید.

فرزندش: نواب میرزا فتح الله نیز عالم و فاضل بوده، موقوفات زیادی

ص: 326


1- رجال اصفهان: 184.
2- رجال اصفهان: 185.

معین کرده که فعلاً بیشتر از آنها از بین رفته است.

8- میرزا محمد سعید [خلیفه سلطانی]

فرزند میرزا محمد طاهر، حکیم عالم فاضل فقیه زاهد، (1) متوفی در 1116، قبرش در قبرستان آب بخشان اصفهان. (2)

9- میرزا محمد صادق [خلیفه سلطانی]

ابن میرزا محمد طاهر. (3) از علما و اجلاء بوده، (4) در ذی قعدة 1125 وفات یافته، قبرش در صحن ستّی فاطمه.

10- میرزا محمد طاهر خلیفه سلطانی

از علما و فضلای اصفهان، پس از وفات در قبرستان آب بخشان مدفون گردیده.

ص: 327


1- به نوشتة مرحوم آیة الله مرعشی بر لوح قبر او نوشته شده بود: الفقیه الزاهد، الحکیم المتألّه، العابد الناسک الساجد الادیب الاریب. رجال اصفهان: 145.
2- رجال اصفهان: 145.
3- رجال اصفهان: 186.
4- در وقایع السنین و الاعوام (:519) آمده: سلسلة جلیلة خلیفه سلطان نوعاً در باب علم و کمال و ورع، و صاحبان آثار علمی و غیره و تألیفات فقهی و اصولی و کلامی می باشند از آنهاست: جناب علامة الزمانی آقای میرزا محمد صادق الحسینی دامت برکاته که مدتی خدمت سراسر سعادت مولانا آخوند ملا محمد باقر مجلسی اکتساب حدیث می فرمودی و از ایشان روایت می نماید، و از رشحات خامة او حاشیة نفیسه بر شرح هدایة میبدی می باشد.

11- نواب میرزا مقیم صدر الصدور

داماد شاه سلطان حسین، و شاگرد نواب میرزا محمد نصیر بن حسن بن علامه خلیفه سلطان بوده، و در سال 1136 از طرف شاه سلیمان ثانی (میر سید محمد خان مرعشی) تولیت آستان قدس رضوی به او واگذار شده، و چون در اصفهان ساکن بوده نایب التولیه، میرزا محمد شفیع خلیفه سلطانی (برادر خود) را معین نموده، قبرش در قبرستان ستّی فاطمه است.

12- نواب میرزا محمد هاشم

ابن میرزا محمد تقی خلیفه سلطانی، در غرّة رمضان 1237 وفات یافته، در عالم و عمل از اکابر عصر خود به شمار می رفته، قبرش در خارج صحن ستّی فاطمه است.

حاج شیخ محمد باقر واثق

فرزند حسن علی بن محمد بن میرزا همدانی اصفهانی.

عالم فاضل، و ادیب شاعر، متخلص به «واثق»، در 1274 متولد، و در 11 ربیع الثانی سال 1336 وفات یافته، در تکیة تویسرکانی در تخت فولاد (1) مدفون گردید.

نام دیوانش «نصح الحبیب» می باشد (به مناسبت آن که نام فرزندش حبیب الله است).

ص: 328


1- رجال اصفهان: 37 و نقباء البشر 206.

از اشعار اوست:

به قصدا آن که زمانی ز تو کناره کنم *** گرفته مصحف حق گفتم استخاره کنم

گشودم آیة قرآن و بود نهی صریح *** به حیرتم که به نهی خدا چه چاره کنم

ز استخارة فرقان چو گشته ام مأیوس *** دگر به هر که رسم حال، استشاره کنم

ز فرقت تو عزیزم تمام شبها را *** دو دست را به دعا، چشم بر ستاره کنم

مرحوم واثق در علوم تجوید و نحو و صرف و اشتقاق و لغت و معانی بیان و منطق و کلام و حکمت و ادبیات و ریاضیات و تاریخ و عروض و غیره استاد بوده، و مدت سی سال در مدرسة صدر ادبیات تدریس می نموده. (1)

آثارش: 1- دیوان اشعار، قریب دو هزار بیت 2- لیلی و مجنون 3- نصح الحبیب، قریب هزار بیت 4- تصحیح برخی از مجلدات کتاب بحار الانوار و غیره می باشد.

میرزا حبیب الله نیّر

فرزندش: مرحوم حاج میرزا حبیب الله نیّر، فاضل ادیب، و شاعر

ص: 329


1- رجال اصفهان: 186.

متتبّع، (1) در 21 شوّال سال 1308 در اصفهان متولد شده، و در نزد پدر دانشمند خود مقدمات علوم را آموخته، سپس به درس جمعی از بزرگان مانند: آقا شیخ مرتضی ریزی و آخوند کاشی حاضر شده و از محضر آنان استفاده و استفاضه نموده، و در خدمت مرحوم آقا میرزا عبدالحسین قادسی (دایی خود) خط و ادب بیاموخت.

در انجمن شعرا شرکت جسته و نیّر الادباء لقب یافت. (2)

در فنون ادب و ریاضی و شعر و نقد الشعر و تجوید و خطّ و دیگر فنون از صاحب نظران شد، سپس برای رفع نیازمندی های مادی شغل حسابداری را انتخاب نموده و تا آخر عمر بدان اشتغال داشت.

از آثارش: 1- کتاب معادن الافادات در سه مجلد به طبع رسیده. کتاب جامع و سودمندی است، مانند کشکول در مطالب متفرّقه.

2- کتابی به نام رسوا در خدع میرزا خدا، رد بر بهائیان 3- رسالة کوچکی در اغلاط قرآن های چاپ باغچه سرا، به طبع رسیده.

به عربی و فارسی شعر می گفت، و در فن ماده تاریخ گویی مهارت داشت، جهت بیشتر از علمای زمان مرثیه و ماده تاریخ گفته که در این کتاب به برخی از آنها اشاره می شود.

در 4 جمادی الثانیه 1379 وفات یافته، در تکیة تویسرکانی مدفون گردید.

ص: 330


1- معادن الافادات 22:2.
2- شعرای معاصر اصفهان: 523.

از اشعار اوست:

چون که در لعل لب یار نهان بود نمک *** خواستم اذن، لبش را بمکم گفت نمک

و شاعر ادیب فاضل آقای حاج سید محمد رضا بهشتی متخلص به «دریا» ماده تاریخ وفات او را ضمن قطعه ای چنین گوید:

بهشتی هشت پا در جمع و گفتا *** بهشتی شد حبیب الله نیّر

فایده: در ظرف دو ماه، سه نفر از مشاهیر ادبا و دانشمندان وفات یافتند:

1- مرحوم نیّر

2- حسن اهتمام فرزند غلامحسین. شاعر و ادیب، متولد در 1298 قمری، صاحب دیوان اشعار مطبوع.

3- میرزا صادق خان انصاری از ادبا و فرهنگیان ساکن طهران.

بدین مناسبت آقای فضل الله اعتمادی متخلص به «برنا» قطعه ای در ماده تاریخ وفات این سه نفر سروده است، ماده تاریخ این است:

سال تاریخشان ز مقطع جو *** همچو برنا اگر که هشیاری

سه ادیب معزّز و دانا *** نیّر و اهتمام و انصاری

از اشعار اهتمام (نقل از دیوان اشعار او):

دل چو آشفته گشت و هر جایی *** کارش آخر رسد به رسوایی

آن که از سر عشق بی خبر است *** منع مجنون کند به شیدایی

ص: 331

پیش اهل نظر چه فایده ای *** دیده ای را که نیست بینایی

سید محمد باقر گنجی

سید محمد باقر بن حسین بن ابی تراب موسوی گنجی اصفهانی، عالم فاضل، و خطیب بارع، از بنی اعمام آیة الله اصفهانی است. در شهر گنجه متولد، و هم در آنجا ساکن بوده، و در سال 1335 به سن قریب به هشتاد سال وفات یافته. (1)

کتب و رسائل عدیده ای نوشته و برخی از آنها به طبع رسیده، از آن جمله است: 1- الایقان، مطبوع 2- تبیان المقال (الاحوال) در رجال 3- روض الجنان، در مواعظ شهر رمضان، مطبوع 4- عبقات الاصول، در فقه 5- مرقاة الایمان، مطبوع، و در مقدمة آن، تألیفاتش نامبرده شده است. 6- مزامیر الاولیاء؛ و غیره.

پدرش: آقا سید محمد حسین نیز عالمی کامل، و فقیهی محقق بوده، در حدود سال 1330 به سن متجاوز از یکصد و بیست سال در گنجه وفات یافته است.

سید محمد باقر حسینی منجم

اشاره

فرزند سید محمد حسین بن بدیع الزمان گنابادی.

عالم فاضل ریاضی دان.

میرزا بدیع الزمان (جدّ صاحب عنوان) فرزند میرزا محمد جعفر

ص: 332


1- نقباء البشر: 206 و مواضع مختلفة الذریعة.

خراسانی منجّم (شجرة نسب او را تا امام (علیه السلام) در کتاب سادات اصفهان مرقوم داشته اند) از سادات اعلی درجات صحیح النسب محالّ گناباد خراسان بود، منصب منجم باشی گری آقا محمد خان قاجار را داشته، از خراسان قطع علاقه نموده، در اصفهان متوطن شده، و پس از فوت، در یکی از تکایای این شهر مدفون گردیده است. (1)

فرزندش: میرزا سید محمد حسین منجم فتح علی شاه قاجار بوده، و احکام موافق در نجوم می نموده، در اصفهان وفات یافته، جنازه اش را به عتبات عرش درجات انتقال داده اند. (2)

فرزندش: میرزا سید محمد باقر عالم فاضل ادیب، در علم طب کتب عدیده نگاشته، و در نجوم نیز احکام مطابق واقع می نمود. هر هفت خط را استادانه می نوشت. در اصفهان روزگار می گذرانید. اوایل این دولت (سلطنت ناصر الدین شاه) در طهران به مرض وبا درگذشت، و در سر قبر آقا مدفون گشت. (3) [سه برادر او بعداً ذکر می شوند.]

از آثارش زیج اصفهان است که به فارسی تألیف نموده (4) و از روز نوروز 1197، مطابق 14(13) جمادی الاولی سال 1233 شروع نموده است. (5)

اولاد و احفاد میرزا بدیع الزمان فعلاً در اصفهان و طهران ساکن، و از خاندان های اصیل، و به علم و دیانت مشهور، و به نجومی و منجّمی معروفند. ذیلاً به نام چند نفر از آنان اشاره می شود:

ص: 333


1- المآثر و الآثار: 255.
2- المآثر و الآثار: 255.
3- المآثر و الآثار: 255.
4- الذریعة 82:12.
5- نسخة خطی کتاب مصابیح الانوار از تألیفات او در کتابخانة ملک موجود است.

1- میرزا ابو محمد منجّم

ابن میرزا محمد حسین. بیست و دو سال زندگانی کرده و در عنفوان جوانی، گوی کمال از همگنان ربوده، خط شکسته را در نهایت استادی می نوشته، و در علوم ادبیه، فرید روزگار بوده. اشعار آبدار می گفته، قبل از تأهل، در اصفهان وفات یافته است. (1)

تاج الشعراء شهاب لاوی در مرثیة او اشعاری سروده است.

2- میرزا اسماعیل منجّم

ابن بدیع الزمان. در اصفهان متوطن بوده، و در علوم ریاضی و نجوم مهارت داشته است.

3- میرزا جعفر

ابن میرزا محمد باقر. در صنعت تذهیب رنج ها برده تا استادی مسلم گردید، لکن در اوان جوانی به سن 28 سالگی وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید. (2)

4- میرزا محمد حسن منجم

فرزند میرزا محمد حسین، معروف به رئیس المنجّمین. از دانشمندان و ریاضی دانان و منجمین، (3) در 16 ربیع الثانی 1212 متولد، و در شب 19

ص: 334


1- مآثر و الآثار: 256.
2- رجال اصفهان: 207.
3- المآثر و الآثار: 255.

ذی قعدة 1289 در طهران وفات یافته، در قم در مقبرة علی بن بابویه مدفون گردید.

احکام موافق بسیار از او مشهور است، از آن جمله خبر فتح هرات را قبلاً به اطلاع دستگاه دولتی رسانیده است.

فرزندش: سید مهدی ملقّب به منجّم باشی و ساکن طهران بوده، و تا سال 1306 زنده بوده است.

5- میرزا محمد منجّم

ابن میرزا محمد حسین. ادیب شاعر خطاط و ریاضی دان، (1) در عروض درجة استادی داشت.

در شب 19 ذی قعده سال 1289 در اصفهان وفات یافته، در تکیة آباده ای مدفون گردید. (2)

ماده تاریخ وفاتش را شهاب لاوی ضمن قطعه ای چنین گفته است:

بگفتا شهاب از پی سال رحلت *** بفردوس زد کوس حشمت محمد

6- حاج سید محمد منجم

فرزند سید زین العابدین بن میر سید محمد بن اسماعیل بن بدیع لزمان.

عالم واعظ محدّث خبیر، و زاهد کم نظیر، در شب 5 شنبه 3 ماه

ص: 335


1- المآثر و الآثار: 256.
2- رجال اصفهان: 34.

رمضان المبارک سال 1368 به سن متجوز از 75 وفات یافته، در تکیة سید العراقیان مدفون گردید.

فرزندش: آقا جمال الدین منجمی فاضل و واعظ، از تربیت شدگان حوزة علمیّة قم، در جوانی شب 25 شوال 1382 وفات یافته، جنب پدر مدفون گردید.

میرزا محمد باقر فقیه ایمانی

ابن حسین علی. عالم فاضل، و زاهد ورع متقی. پدرش از علمای طهران، و پسر از فحول دانشمندان و مؤلفین اصفهان است.

در خدمت مرحوم حاج آقا منیر الدین بروجردی (پدر زن خویش) و جمعی دیگر از علما تحصیل نموده، (1) عمر خود را به عبادت و انزوا گذرانید.

در حدود 70 مجلد کتاب تألیف نموده که از آن جمله است:

1- انیس المحجة فی کیفیة الرجعة 2- بشارة الالهیة الی الدولة القائمیة، عربی 3- تحفة القائمیة 4- تحفة السنیة فی نصرة القائم فی البلیة، ارجوزه 5- تحلّة المعما، ارجوزه 6- تذکرة الحجة 7- تکملة الایمان، مطبوع 8- حقّة

ص: 336


1- دیگر اساتید وی عبارتند از: 1- سید محمود کلیشادی 2- آخوند کاشی 3- آخوند گزی 4- شیخ عبدالحسین محلاتی 5- آیة الله بروجردی (در ایام اقامت وی در اصفهان) ر.ک: مقدمة مطلع الانوار به قلم فرزند ایشان حجة السلام حاج شیخ مهدی فقیه ایمانی.

الدرر 9- خصایص المهدیّة 10- درة البهیة 11- رساله در تجوید قرآن 12- رساله در تفسیر آیة تطهیر 13- رساله در تفسیر آیة أنّ الله یحبّ التوّابین 14- روح الایمان 15- سماء الجود 16- صراط المستقیم 17- طالع مسعود 18- عین الانهار 19- العرّة المضیئةّ 20- فتوحات مهدیّه 21- فلک الرغبة 22- فوائد المهدیة 23- فواتح المهدیّة 24- فوز الاکبر، به طبع رسیده 25- مرآة الآثار 26- مطلع الانوار، ارجوزه 27- معراج الایمان 28- مفتاح الرحمة 29- هدیة المهدویة، و غیره. (1)

بیشتر تألیفات صاحب عنوان مربوط به حضرت صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف می باشد.

وی از جمله کسانی است که در زمان غیبت کبری مشرف به حضور باهر النور آن ولی الله اعظم (علیه السلام) گردیده و بدین افتخار، مباهی گردیده است.

فوت این عالم جلیل در شب جمعه 20 ذی قعده سال 1371 به سن قریب به هشتاد سال اتفاق افتاد، قبر شریفش در اطاق شرقی تکیة کازرونی است. (2)

ماده تاریخ وفاتش را مرحوم نیّر گوید:

لهفی لفقدان ذی علم و ناشره *** فقیه مذهب اسلامٍ و ناصره

محمد باقر راوی الاحادیث *** تألیف سبعین جلداً من مفاخره

زد واحداً ایّها النیّر تؤرّخه *** توقف العلم من فقد الباقره

ص: 337


1- مهدی منتظر را بشناسید: 58.
2- شعرای معاصر اصفهان: 367.

ملا محمد باقر قمیشه ای

فرزند حاج محمد رضا. از حکمای معروف، و فقهای مشهور است.

در نشریة فرهنگ شهرضا گوید: فقه را از محضر حاج شیخ محمد حسن صاحب جواهر استفاده کرده، و در حکمت شاگرد ملا علی نوری است. در حسن خط و انشاء نیز مهارت داشته، در 1296 وفات یافته در حوض خانة امام زاده شهرضا مدفون گردید.

در تذکرة القبور (1) گوید: شخص اول ائمة جماعت و علمای شهرضا است. نزد خواصّ و عوام از علما و غیر علمای اصفهان و قمشه مکرّم و محترم، بلکه ارادت به او داشتند.

در نزدیک فاضلان قبری است از ملا محمد باقر قمیشه ای که او نیز عالم و فاضل، و اتفاقاً او نیز در سال 1296 وفات یافته. بنابراین در قرن 13 دو نفر عالم هم نام و هم وطن، هر دو در یک سال فوت شده، یکی در قمیشه و دیگری در اصفهان. (2)

میر محمد باقر چهار سوقی

صاحب «روضات الجنّات» فرزند میر زین العابدین بن میر ابوالقاسم بن آقا

ص: 338


1- رجال اصفهان: 166.
2- ملا محمد باقر قمشه ای مدفون در تخت فولاد اصفهان چنانچه بعداً در متن می آید متوفی 1316 ق، و مدفون در تکیة فیض است، که با توجه به یافت نشدن سنگ نوشته ای مطابق با متن در نزدیک فاضلان، احتمال اشتباه در مطالب متن قوی و قریب به یقین است.

سید حسین فرزند حاج میرزا ابوالقاسم جعفر معروف به میر کبیر موسوی خوانساری اصفهانی.

حاج میرزا ابوالقاسم [صاحب مناهج المعارف] در 20 صفر 1090 در اصفهان متولد، و در 23 ذی القعده 1158 در قودچان گلپایگان (1) وفات یافته، قبرش در آنجا مزاری معروف است.

آقا سید حسین فر زندش، در ظهر روز سه شنبه هشتم ماه رجب 1192 وفات یافته، تألیفاتی دارد. قبرش در خوانسار.

میر سید ابوالقاسم در 1163 متولد، و در اواسط ماه رمضان 1240 وفات یافته، قبرش در خوانسار. (2)

میر زین العابدین خوانساری

از علمای اتقیا، و مجتهدین بزرگ اصفهان، به علم و زهد و فقاهت معروف بوده، در 8 ذی قعده 1190 متولد، و در 9 جمادی الثانیه سال 1275 وفات یافته، در تخت فولاد در تکیة مادر شاهزاده مدفون گردید.

وی را کتب و رسائلی است که از آن جمله است: 1- تعلیقات بر کتب مختلفه 2- رساله در اجماع 3- رساله در قواعد عربیت 4- رساله در تداخل اسباب 5- رساله در تعارض حقیقت مرجوحه با مجاز راجح 6- رساله در نیت 7- رساله در احباط و تکفیر 8- رساله در نوادر احکام 9- شرح اصول المعالم 10- شرح زبدة الاصول 11- حواشی بر کتب علامه 12- خطب و اشعار و

ص:339


1- زندگانی آیة الله چهار سوقی: 75.
2- زندگانی آیة الله چهار سوقی: 75.

صلواتی که انشاء کرده اند؛ و غیره.

وی را هشت فرزند پسر بوده بدین ترتیب:

1- میرزا محمد جواد. متولد در 17 صفر 1219، متوطن و مدفون در خراسان.

2- حاج سید محمد.

3- میر سید علی، در کودکی وفات یافته.

4- آقا میرزا محمد باقر، صاحب روضات.

5- آقا میرزا محمد هاشم، صاحب مبانی الاصول.

6- آقا میرزا محمد صادق.

7- میرزا کاظم.

8- میر سید حسن خوانساری مشهور به مجتهد. (1)

(حاج میر سید محمد خوانساری)

اشاره

در 11 محرم سال 1222 در خونسار متولد، و در 28 رمضان المبارک سال

ص: 340


1- دربارة این سید جلیل نوشته اند: تحصیلات خود را در اصفهان انجام داده، و در اوایل بلوغ خود به درجة اجتهاد رسیده بوده، از این جهت به مجتهد معروف شده، ولی بیشتر از 19 سال از عمرش نگذشته بود که ناکام و بلا عقب در سال 1273 قمری از دنیا رفت، و او را در قبرستان ستّی فاطمه مدفون ساختند، و سپس هنگام احداث خیابان و خراب کردن آن قبرستان، قبر آن مرحوم را هم نبش کردند و پس از گذشت 80 سال از وفات آن مرحوم جسد شریفش تر و تازه و هیچ گونه تغییری در آن پیدا نشده بود... مجدّداً جسد را کفن کرده و در تکیة صاحب روضات بین بقعة آن مرحوم و شبستان آقا باشی مدفون ساختند. ر.ک: مقدمة مناهج المعارف.

1293 در اصفهان وفات یافته، بیرون بقعة تکیة مادر شاهزاده در قسمت غربی مدفون گردید. (1)

در کتاب شناسی، هیچ یک از علمای متأخّر این سامان به پایة او نرسیده اند. قریب هزار نسخة خطی به نظر او رسیده که تمام یا قسمتی از آن به خط اوست. صاحب روضات الجنات از تبحر و مهارت این برادر دانشور، در تألیف کتابش بسی استفاده فرموده.

مرحوم آقا میرزا محمد باقر، عالم جلیل، و محقق و رجالی، عابد زاهد، از اکابر مجتهدین، و از مفاخر علمی شیعه و اسلام است.

در 22 ماه صفر سال 1226 در اصفهان متولد گردیده، در نزد پدر دانشمند خود، و سید حجة الاسلام، و صاحب ضوابط، و شیخ محمد تقی [رازی] طهرانی، و میر سید محمد شهشهانی و جمعی دیگر تلمّذ فرموده، از آن پس به درس و بحث و ارشاد و هدایت و ترویج مشغول گردیده.

جمعی کثیر از فقها و مجتهدین از جمله شاگردان او می باشند که از آن جمله است مرحوم آخوند ملا محمد حسین کرمانی.

به فارسی و عربی شعر می سروده. کتب و رسائل عدیده ای تألیف فرموده که از آن جمله است:

1- احسن العطیّة، شرح بر الفیّه 2- تسلیة الاخوان، فارسی در مصیبت 3- حاشیه بر شرح لمعه 4- حاشیه بر قوانین 5- رساله در ضروریات دین 6- رساله در بلایای نازله بر سعید و شقی 7- رساله در شرح حدیث حمّاد

ص: 341


1- فهرست کتب خطی کتابخانه های اصفهان: 23.

8- رساله در امر به معروف و نهی از منکر 9- رسالة عملیّه 10- روضات الجنات، در احوال علما و سادات، معروف ترین تألیفات اوست و به همین جهت، وی را صاحب روضات گویند 12- طرف الاخبار لتحفة الاخیار، دو مجلد 13- قرة العین، منظومة فارسی 14- قصاید عربی و فارسی در مدح و فضیلت اهل بیت پیغمبر (علیهم السلام) 15- مجالسی در مصائب حضرت سید الشهداء (علیه السلام) 16- منشآت و نوشتجات ادبی که عموماً مسجعه و مقفّی است 17- منظومة عربی در اصول؛ و غیره.

وفات این عالم بزرگوار در شب دوشنبه هشتم جمادی الاولی سال 1313 روی داده، قبرش در تخت فولاد جنوب مسجد مصلی قرار گرفته است، و سپس جهت او تکیه ای عالی بنا کردند که از مزارات معروف تخت فولاد است.

میرزا فتح الله افسر (1) در تاریخ وفات او گوید: (2)

قد طار من غرف الروضات طائرها *** نحو الجنان و ابقی من مآثره

قال المؤرخ فی تاریخ رحلته *** (تعطّل العلم من فقدان باقره)

وی را هفت نفر فرزند می باشد که همگی اهل فضل و کمال و زهد و

ص: 342


1- زندگانی آیة الله چهار سوقی: 84.
2- اشعار فوق سرودة حاج میرزا فتح الله ابن محمد کاظم شهیر به میرزا کوچک است، و نسبت آن به افسر اشتباه است. ر.ک: مکارم الآثار 3011:8.

تقوی، و مورد توجه و وثوق عموم طبقات مردم اصفهان، و پیشوای مردم دین دار بوده اند، و آنان عبارتند از:

1- مرحوم آقا میرزا احمد

فرزندش: مرحوم حاج میرزا محمد حسین ملاذ روضاتی نیز از علما و فضلا و ائمّه جماعت اصفهان بود. (1) سید مهدی درچه ای سید اسماعیل صدر و شیخ الشریعة اصفهانی بوده و در اواخر از همة شوون روحانیت کناره گیری کرده و به عبادت و زیارت اعتاب مقدسه پرداخته، مردی خوش اخلاق بود، و در کارهای خود توکلی عجیب به خدا داشت، و مانند پدر خود به دنیا بی رغبت بود. ر.ک: مقدمة مناهج المعارف. در روز عاشورا سال 1302 متولد، و در سوم رجب سال 1382 وفات یافته، در بقعة جد امجد خویش مدفون گردید.

2- حاج میر محمد حسین خوانساری

عالم فاضل، در 25 رمضان المبارک 1275 متولد، و در شب 8 جمادی الاولی سال 1352 در اصفهان وفات یافته، در بقعة پدر مدفون گردید.

3- آقا میرزا عطاء الله خوانساری

در 29 ربیع الاول 1266 متولد، و در 6 جمادی الاولی 1335 وفات یافته. (2) وی مؤلف فهرستی است بر کتاب روضات الجنّات. (3)

ص: 343


1- وی از شاگردان حاج آخوند زفره ای، میرزا یحیی مدرس، سید محمود کلیشادی، میرزا احمد مدرس، آخوند گزی، آقا نجفی، حکیم قشقائی
2- رجال اصفهان: 98.
3- وی از علما و فقهای اصفهان، و از شاگردان پدر و عم خود میرزا محمد هاشم چهار سوقی و حاج شیخ محمد باقر نجفی بوده، و از پدر و عموی خود و نیز از مرحوم سید محمد کاظم یزدی و آقا نجفی اصفهانی در اجتهاد و روایت اخبار مجاز بوده، و علاوه بر مفتاح الروضات تقریرات دروس اساتید خود را نیز نگاشته است. ر.ک: مقدمة مناهج المعارف.

4- آقا میرزا مجتبی روضاتی

در دوشنبه 23 شعبان 1302 متولد، و در شب 4 شنبه 8 رجب 1 383 وفات یافته، از شاگردان آقا سید محمد باقر درچه ای و جمعی دیگر از فضلای اصفهان بود.

5- آقا میرزا مسیح چهار سوقی

در شب جمعه 27 شوّال 1255 متولد، و در شب شنبه 9 ذی حجه سال 1325 وفات یافته، (1) در بقعة پدر خویش مدفون گردیده. (2)

وی مؤلّف چندین کتاب و رسالة مختصره و بیاض ادعیه و یک عشریّه و

ص: 344


1- رجال اصفهان: 99.
2- ایشان از علمای صاحب نفوذ و مقتدر و محبوب اجتماعی عصرش محسوب می شد، و در خدمت به خلق، و اصلاح شؤون مسلمین، و دادرسی از مظلومین آنی فارغ نمی نشست... عاقل و متین و متشخّص و با سیاست و خوش اخلاق بود، و چون وجود نافعی برای مردم، و پناهی برای فقرا و مستمندان بود محبوبیت اجتماعی داشت. وی از شاگردان پدر و عم خود و مرحوم شیخ محمد باقر نجفی و آخوند ملا حسین علی تویسرکانی بود، و پدر و عمّش تصریح به اجتهاد او فرموده اند. ر.ک: مقدمة مناهج المعارف. استاد همایی در شرح حال پدرش طرب می نویسد: آقا میرزا مسیح چهار سوقی را برای خصلت فتوّت و جوانمردی که در حمایت مظلومان و پناهندگان خود داشت به دوستی و مصاحبت برگزیده بود. دیوان طرب: 124.

جزوات منبری (1) می باشد.

ماده تاریخ وفاتش را مرحوم فتح الله جلالی ضمن قطعه ای چنین گوید:

یکی آمد ز غیب ناگه و گفت *** بریاض جنان نمود مکان

وی را دو فرزند برومند و فاضل می باشد:

میرزا جلال الدین روضاتی

اشاره

در 21 صفر سال 1283 متولد، و در 16 رمضان المبارک 1360 در اصفهان وفات یافت. در خدمت پدر دانشمند و عم بزرگوار خویش تلمذ فرموده، و چندین مجموعة بزرگ در مواعظ و مطالب منبری جمع آوری کرده، دیگری از تألیفاتش کتابی است به نام مکائد شیطان.

ماده تاریخ وفاتش این است:

یکی آمد برون و گفت چنین *** شد بخلد برین جلال الدین

وی را فرزندانی است که از آن جمله است:

1- میرزا محمد باقر [روضاتی]

در 12 ربیع الاول 1315 متولد، و در نزد علمای اصفهان تحصیل نموده، و در مسجد خیابان امامت می فرمود، و در 28 رجب 1383 وفات یافته، در صحن تکیة صاحب روضات مدفون گردید.

ص: 345


1- زندگانی آیة الله چهار سوقی: 80.

2- میرزا محمد هاشم [روضاتی]

در 15 محرم 1319 متولد، و در 27 جمادی الاولی سال 1356 در شطّ کوفه غرق شده، و در نزد عمّ بزرگوار خود در وادی السلام (1) مدفون گردید.

عالم و فاضل و محقق بوده، امید ترقیات زیاد دربارة او می رفته، لکن اجل مهلتش نداده.

1- حاشیة فرائد الاصول 2- حاشیه بر مکاسب 3- حاشیه بر مغنی 4- حاشیه بر کشف المراد در شرح تجرید الاعتقاد، که قسمتی از آن در اصفهان به طبع رسیده 5- اجزای متفرقه ای در اخلاق، تاریخ، تفسیر و مواعظ.

میر سید حسن چهار سوقی

فرزند دیگر مرحوم آقا مسیح: مرحوم حاج میر سید حسن چهار سوقی است از رؤسای علمای اصفهان، ملجأ و پناه مردم، عالم فاضل محقق مقبول القول، در نزد عموم طبقات از عوام و خواص مورد توجه و احترام بوده، در 3 رجب سال 1294 متولد، و در صبح 5 شنبه 13 جمادی الاولی سال 1377 در اصفهان وفات یافته، جنازه به نجف حمل گردیده، در جوار عمّ بزرگوار خود در وادی السلام مدفون گردید.

عده ای کثیر از دانشمندان در مرثیه و ماده تاریخ وفاتش اشعاری سرودند که از آن جمله است ماده تاریخی که مرحوم آقا حسن رئیس زاده واعظ گفته است:

ص: 346


1- زندگانی آیة الله چهار سوقی: 105.

منوّر مشعلی خاموش شد از علم و از دانش *** که مانندش نیاید در جهان از هیچ مشکاتی

ز سال فوت پرسید از رئیسی با صفا گفتا *** ز جنّت مجتبی سر کرد بیرون گفت روضاتی

1377=40-1417

در خدمت آقا سید محمد باقر درچه ای و آقا سید محمود کلیشادی و آخوند کاشی و جمعی دیگر از علما این شهر تحصیل نموده تا به درجة اجتهاد نایل گردید.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- تقریرات اصولی استاد علامة خود مرحوم درچه ای، در اصل برائت و احتیاط 2- تقریرات اصولی استاد نامبرده در مبحث ظن 3- جامع الدرر، دو مجلد، در متفرّقات عربی و فارسی منظوم و منثور 4- جزوات متعدده در مواعظ منبری؛ و غیره.

سبط جلیل ایشان فاضل بزرگوار آقا سید محمد علی بن آقا میرزا محمد هاشم کتابی مستقل به نام «زندگانی حضرت آیة الله چهار سوقی» دربارة ایشان و فامیل خود نوشته که در شرح حال صاحب روضات و خاندانش در کتاب حاضر از آن استفادة زیاد شده است.

6- میرزا محمد مهدی [چهار سوقی]

در 8 رمضان المبارک 1251 متولد، و در 13 ذی حجة 1324 وفات

ص: 347

یافته، (1) در بقعة پدر مدفون گردید. (2)

کتب زیر از اوست:

1- ترجمة الفیّه به نام فرایض الیومیة 2- تعلیقه بر لمعة الدمشقیة 3- تکمیل شرح الفیّه که پدرش نوشته، به نام مکمل البقیة من احسن العطیة 4- دلیل المصلین 5- شرح بر تبصرة علامه 6- شرح بر نفلیّة شهید؛ و غیره.

ماده تاریخ وفاتش این است:

تاریخ وفاتش طلبیدم ز خرد *** فرمود که آه نور مهدیٍّ غاب

7- میرزا هدایت الله چهار سوقی

در 27 جمادی الثانیه 1271 متولد، و در 2 شوال 1345 وفات یافته، در بقعة پدر مدفون گردید. (3)

مرحوم آخوند ملا عبدالکریم ادیب الشریعة سودایی در مرثیه و تاریخ وفاتش گوید:

سراج الهدی نجم الهدایة سید *** جلیلٌ نبیل صادق فی الروایة

ازال ثلاثاً قال تاریخ فوته *** لقد افجع الاسلام موت الهدایة

ص: 348


1- رجال اصفهان: 98.
2- وی از شاگردان پدر و عمّ خود صاحب مبانی الاصول، و آخوند ملا حسین علی تیسرکانی بوده، و از آنان اجازة اجتهاد و روایت داشته، و پس از فوت پدر بزرگوارش جمعی از مؤمنین در تقلید به ایشان مراجعه کردند. ر.ک: مقدّمة مناهج المعارف.
3- وی از علما و مجتهدین شهر اصفهان و از شاگردان پدر و عم خود و حاج شیخ محمد باقر نجفی و میرزا محمد جواد مجتهد حسین آبادی بوده، و حواشی بر رسائل و شرح کبیر (ریاض المسائل) نوشته است. ر.ک: مقدمة مناهج المعارف.

میرزا حبیب الله روضاتی

فرزندش: مرحوم حاج میرزا حبیب الله، عالم فاضل، از ائمة جماعت مورد وثوق و احترام مردم، در 1308 متولد، و در 1279 وفات یافته، در بقعة تکیة گلزار مدفون گردید. (1)

مرحوم فتح الله جلالی شاعر و ادیب، و خطاط و عارف، در 1289 متولد، و در غرّة شعبان 1336 [ در ایام قحطی] وفات یافته. (2)

پدرش: عبدالرحیم افسر نیز شاعر و ادیب و خطاط بوده، و در 1305 وفات یافته.

وی فرزند میرزا محمد علی مسکین شاعر و خطاط معروف است که در 27 صفر 1303 وفات یافته است.

ص: 349


1- وی از مروّجین دین بود که شب و روز در این راه فعالیت و تلاش خستگی ناپذیر داشت و تا آخرین شب وفاتش از اقامة جماعت و بیان احکام و وعظ و ارشاد دست بر نداشت. مردی متواضع و خوش اخلاق بود. جمع کثیری از مردم اصفهان در تخت فولاد در جلسة دعای کمیل او شرکت می نموده و به احیاء می پرداختند. اساتید ایشان عبارتند از: شیخ علی مدرس یزدی، سید محمود کلیشادی، سید مهدی درچه ای، سید ابوالقاسم دهکردی، سید محمد باقر درچه ای و حاج آقا منیر احمد آبادی، ر.ک: مدمه مناهج المعارف.
2- به نوشتة مرحوم همایی قبر جلالی و پدر و جدش هر سه در صحن تکیة مادر شاهزاده است که فقط جلالی سنگ محقّری به خطّ دارد و افسر و مسکین هیچ کدام سنگ لوح ندارند. تاریخ اصفهان (هنرمندان: 86)

میرزا شکرالله منعم

فرزند دیگر مسکین: مرحوم منعم شاعر اصفهانی است، نامش میرزا شکرالله، در 5-1286 متولد، و در بیع الثانی 1360 در اصفهان وفات یافته، حدود یکصد هزار بیت شعر سروده، (1) نام دیوانش که به طبع رسیده «سفرة منعم» است. از اشعار اوست:

دم ز چشم تو بزد نرگس و هشیار نبود *** حرف بیهوده زدن دور ز بیمار بود

دوش گفتم ننمودی ز چه رخ بر خورشید *** گفت این بی سر و پا لایق دیدار نبود

حاج میرزا محمد باقر تویسرکانی

اشاره

فرزند مرحوم حاج میرزا عبدالغفّار حسینی، عالم فاضل، مجتهد زاهد، از علمای اخیار، و فضلا و ابرار، در غرّة جمادی الاولی سال 1293 متولد، و در شب دوم ربیع الاول 374، وفات یافته، در تخت فولاد جنب پدر بزرگوار خود مدفون گردید.

مشارالیه از شاگردان حاج میرزا بدیع درب امامی، و پدر والا گهر خود، و میرزا حسین همدانی، و آخوند کاشی، و آقا سید محمد باقر درچه ای بوده، فقیهی جامع و منزوی بود. بیشتر اوقات در کتابخانة خود به مطالعه مشغول بود، و جمعی از فضلا و دوستانش به منزل او رفته، به مباحثه مشغول بودند.

ص: 350


1- شعرای معاصر اصفهان: 471.

کتب زیر از اوست:

1- تعلیقات بر حواشی مغنی 2- حواشی بر شرایع 3- حواشی بر شرح لمعه 4- حواشی بر تفسیر روح البیان شیخ اسماعیل حقّی 5- المآثر الباقریّة، در چندین مجلد، در فوائد رجالی و متفرّقات.

ماده تاریخ وفاتش این است:

اذ جمع الواحد فی الجمع قل *** اقترب الباقر بالباقر

جمعی از فضلا در این بقعه مدفون می باشند که از آن جمله است:

1- حاج میرزا ابوالحسن تویسرکانی

فرزند میرزا عبدالغفار. از محترمین علمای اصفهان و متنفّذین به شمار می رفت، و مانند برادر خود در مسجد حاج محمد جعفر آباده ای امامت می فرمود. (1) در 1295 متولد، و در صبح 3 شنبه 18 محرم سال 1383 وفات یافت.

2- میرزا حسن قدسی کاشی کاشانی

عالم فاضل، مقدس زاهد، فرزند ملا علی. در کاشان متولد، و در خدمت ملا حبیب الله تلمذ کرده، و سپس به اصفهان مهاجرت نموده، در نزد جمعی از بزرگان همچون آقا سید محمد باقر درچه ای و آقا ابوالقاسم

ص: 351


1- به گفتة جناب حجّة الاسلام دکتر سید احمد تویسرکانی وی از شاگردان مرحوم والد بزرگش، آخوند ملا محمد حسین فشارکی، سید محمد باقر درچه ای، میرزا بدیع درب امامی و میرزا احمد اصفهانی بوده است.

دهکردی تحصیلات خویش را تکمیل نمود.

در یکشنبه دوم رمضان المبارک 1377 به سن متجاوز از نود سال وفات یافته، در ایوان بقعة تکیة تویسرکانی مدفون شد.

3- آقا سید علی بدیع زادگان

شاعر و ادیب متخلّص به «هور» فرزند حاج میرزا عبدالحسین درب امامی، نوادة دختری عالم جلیل حاج میرزا بدیع درب امامی. (1) در ماه رمضان 1330 متولد، و در 5 شوّال 1387 وفات یافته، در ایوان بقعه مدفون گردید.

مادّه تاریخ وفاتش این است: «هور منزل نمود در مینو»

4- میرزا محمد علی تویسرکانی

فقیه زاهد، از شاگردان حاج شیخ محمد باقر نجفی و دیگران، از مدرسین مدرسة نیم آورد. (2)

در 1329 وفات یافته، در بقعه مدفون شد.

ص: 352


1- شعرای معاصر اصفهان: 540.
2- وی فرزند مرحوم میرزا محمد نقی نایب الصدر، و از شاگردان مرحوم آیة الله سید عبدالغفار تویسرکانی بوده، و کتابی به نام بصائر الفقه از آثار او نزد جناب دکتر تویسرکانی موجود است، که به گفتة ایشان مجلدی از آن نیز در دست مرحوم سید ضیاء علامة فانی بوده است. آیة الله سید احمد خوانساری، آیة الله ملا محمد جواد صافی گلپایگانی و آیة الله میرزا محمد طبیب زاده از شاگردان او بوده اند.

5- حاج مهدی سمسار

از تجّار اصفهان، مرد دیندار و خیری بوده، به مناسبت طبع کتناب مستطاب وافی خدمتی به علم و دین نموده و به همین مناسبت، ذکری از او شد تا ادای بعضی حقوق او شده باشد و شاید برای متموّلین تنبّهی شود.

در 18 شوّال 1353 وفات یافته، قبرش داخل بقعه.

از بقیّة مدفونین در این بقعه بعداً نام برده می شود.

میرزا محمد باقر مجلسی

فرزند میرزا عبدالله فرزند آخوند ملا محمد باقر مجلسی معروف به مجلسی ثالث. عالم فاضل محقق (1) و از پدر خود روایت می کند. پس از فوت، در مقبرة اجدادی خویش مدفون گردید.

حاج محمد باقر خان صدر

فرزند میرزا عبدالحسین بن حاج محمد حسین خان صدر اعظم اصفهانی. در علوم ادبیه و خط نسخ و تحریر استادی [بوده] است نحریر. (2) پدرش مرحوم عبدالحسین خان مدتی حکومت سمنان را داشته، مردی خلیق و فاضل و خوش خط (3) و تیز هوش بوده، و در علم طب نیز شهرت و مهارت داشته است. قبرش در نجف در سرداب مدرسة صدر.

ص: 353


1- رجال اصفهان: 128.
2- المآثر و الآثار: 253.
3- ماضی النجف و حاضرها 482:3.

سید محمد باقر حسینی

فرزند میر سید علی میر محمد صادقی، برادر علامه میر سید حسن مدرس. عالم فاضل محقق، در 1216 متولد، و در حدود (1) سال 1280 وفات یافته، جنازه بر حسب وصیت به نجف نقل شده.

تألیفات وی عبارت است از:

1- حواشی بر قرآن مجید 2- کتابی در ادعیة مأثوره. (2)

وی را چهار فرزند پسر بوده: 1- آقا سید محسن، بعداً شرح حالش نوشته خواهد شد 2- سید ابراهیم و میر سید علی و سید رضا علیهم الرحمة.

حاج سید محمد باقر ابطحی حسینی سدهی

اشاره

فرزند سید محمد علی (برادر سید ابوالقاسم سدهی) عالم فاضل، از شاگردان حاج شیخ محمد تقی نجفی، و آقا سید محمد باقر درچه ای، و آخوند کاشی.

در سلخ جمادی الاولی 1290 متولد، و در 15 شعبان سال 1367 در مسافرت مشهد مقدس وفات یافته، در صحن نو مدفون گردید.

مشارالیه تقریرات فقهی و اصولی اساتید خود را به رشتة تحریر در آورده، عالمی خوش بیان، و مجتهدی طلیق اللسان بود.

در مدرسة صدر و مدرسة کاسه گران سطوح فقه تدریس می نمود، و عدّه ای کثیر از طلاّب از محضر او مستفیض می شدند.

ص: 354


1- الکرام البررة: 185.
2- ارشاد المسلمین: 44 نسخة خطّی.

فایده: عده ای از دانشمندان و علمای اصفهان در ارض اقدس مشهد مدفون می باشند. ذیلاً به نام چند نفر از آنها اشاره می شود:

1- شیخ محمد جعفر جزی

فرزند آخوند ملا عبدالکریم جزی از فضلا و ائمّة جماعت اصفهان، در سفر زیارت در 14 ذی قعده 1383 در مشهد وفات یافت.

2- حاج آقا حسن ملاذ الاسلام

فرزند حاج سید جعفر بن حاج سید محمد باقر حجة الاسلام بید آبادی. عالم فاضل، داماد آقا نجفی، و امام مسجد سید بوده، در سفر زیارت در 17 شعبان سال 1336 (1) وفات یافته، در دار الحفاظ مدفون گردید.

3- آقا شیخ حسن علی اصفهانی

ابن علی اکبر [مقدادی] عارف فاضل زاهد. مقدس، از مریدان و تربیت یافتگان از محضر حاج محمد جواد عارف سرجویی بید آبادی. (2) سال ها در

ص: 355


1- تاریخ علماء خراسان: 254.
2- عارف نامی حاج شیخ حسن علی اصفهانی به نوشتة استاد همایی از دست پروردگان حاج محمد صادق تخت فولادی (از مشایخ طریقة چشتیّه) بوده است. در کتاب نشان از بی نشان ها که به قلم فرزند شیخ بزرگوار به نگارش در آمده نیز ذکری از شاگردی پدر نزد عارف بید آبادی که از مشایخ سلسلة ذهبیه بوده است به چشم نمی خورد و همان مرحوم حاج محمد صادق تخت فولادی و سید مرتضی کشمیری به عنوان اساتید سلوک او ذکر شده اند.

مشهد (در قریة نخودک) ساکن، و مورد توجه و عنایت خواص و عوام بوده، و عموم طبقات از انفاس قدسی او مستفیض می شدند.

در 17 شعبان 1361 وفات یافته، در صحن کهنه مدفون گردید.

از آثارش نشر رسالة ترجمة الصلاة فیض است که تأویلاتی از او دربارة نماز و معانی آن به ضمیمة رساله مزبور به طبع رسیده است. (1)

4- حاج آقا مرتضی ملا باشی

فرزند حاج میرزا رضا. عالم فاضل، (2) در 1387 در اصفهان وفات یافته، جنازه به مشهد منتقل گردید.

5- شیخ محمد حسین کلباسی

فرزند آقا محمد مهدی بن علامه حاج محمد ابراهیم. در نجف و کاظمین تحصیل نموده، و عمدة تحصیلات او نزد حاج سید اسماعیل صدر اصفهانی کاظمینی بوده، در 1340 در مشهد وفات یافته، (3) در دار السیاده مدفون شد.

ص: 356


1- تاریخ علمای خراسان: 252.
2- به نوشتة مرحوم مؤلف وی از فضلای معروف اصفهان به شمار می رفته، عالمی جامع و کامل و کم معاشرت بود. اسامی اساتید او از این قرار است: 1- شیخ علی مدرس یزدی 2- سید آقا جان ریزی 3- شیخ محمد علی مدرس فتحی دزفولی 4- شیخ محمد حکیم خراسانی 5- میرزا علی آقا شیرازی 6- حاج آقا رحیم ارباب 7- میر سید علی نجف آبادی 8- سید محمد نجف آبادی 9- آیة الله العظمی بروجردی. ر.ک: تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان 267:3.
3- ماضی النجف و حاضرها 227:3.

6- حاج سید محمد رحیم سدهی

معروف به حاج آقا سدهی. عالم فاضل، از مؤثّقین نزد امام جمعة اصفهان بوده، در شب 18 صفر سال 1337 در سفر زیارت در مشهد وفات یافت.

7- حاج میرزا رضا کلباسی.

بعداً به شر ح حال ایشان اشاره خواهد شد.

8 - حاج سید سعید طباطبائی نایینی.

ابن نصر الله بن سعید، کتابفروش، عالم فاضل، از خدمتگزاران واقعی علم و دین، که پس از تحصیلات در اصفهان اقدام به تأسیس مدرسه و چاپخانة گلبهار نموده، و کتب زیادی به طبع رسانیده، در اواخر عمر در مشهد ساکن شده و جهت مسجد گوهر شاد ایجاد کتابخانه ای نموده، و قسمتی از کتاب های خود را بر آنجا وقف کرده، و هم [در روز جمعه 23 جمادی الثانی 1378] در آنجا وفات یافته و مدفون شد.

چندین مجلد کتاب جهت مدارس جدید تألیف و چاپ کرده است.

9- حاج شیخ علی اکبر شیخ الاسلام اصفهانی

فرزند حاج میرزا رحیم بن عبدالله بن رحیم بن مرتضی.

عالم فاضل، از رؤسای علمای اصفهان بوده، و در گرانی و قحطی 6-1334 اصفهان به عنوان شهردار (رئیس بلدیّه) انتخاب شده، و بنا به نوشتة جابری در تاریخ اصفهان و ری: در اثر سوء تدبیر او و سود جویی برخی دیگر، قحطی مزبور ایجاد شده.

ص: 357

در انتخابات مجلس شورای ملی نیز به عنوان وکیل و نمایندة مردم اصفهان انتخاب شده و در مجلس شرکت نموده است.

سرانجام در 22 ذی قعده 1350 در مشهد وفات یافت، و در مدرسة میرزا جعفر مدفون گردید. (1)

10- حاج سید محمد علی ابطحی سدهی

فرزند سید مهدی حسینی. از سلسله سادات معروف به سادات حکیمی. در ماه صفر سال 1294 در سده متولد، و در ماه رجب 1371 در سفر زیارت مشهد به آنجا وفات یافته، در صحن دار الضیافه مدفون گردید.

در خدمت آقای شیخ مرتضی ریزی، و آقا سید محمد باقر درچه ای، و شیخ عبدالحسین محلاتی، و جهانگیر خان قشقائی، و میرزا هدایت الله

ص: 358


1- به نوشتة مرحوم مؤلف وی سومن فرزند پسر مرحوم حاج میرزا محمد رحیم از دختر مرحوم حاج شیخ محمد باقر نجفی بوده، در قبل از 1290 در اصفهان متولد گردید، و در نزد علمای این شهر تحصیل کرد، و پس از فوت برادرش مرحوم حاج میرزا محمد حسن به منصب شیخ الاسلامی اصفهان منصوب گردید. در کلیة جریانات سیاسی و اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی زمان خود شرکت فعالانه داشته، و خدماتی در حد توان و قدرت خود به جامعه انجام داده است. اساتید وی عبارتند از: 1- حاج میرزا بدیع درب امامی 2- سید محمد باقر درچه ای 3- آقا نجفی 4- آخوند کاشی 5- آخوند گزی 6- حکیم قشقائی. مرحوم شیخ الاسلام در حوزة درس مرحوم آخوند کاشی با مرحومین حاج آقا رحیم ارباب و آقا شیخ محمد حکیم خراسانی آشنا و هم مباحثه بوده و این آشنائی و رفاقت تا آخرین روزهای حیات آنان ادامه داشت. برای آگاهی بیشتر از خدمات او ر.ک: خاندان شیخ الاسلام اصفهان: 158-140.

چهار سوقی تحصیل نموده، و در حدود پنجاه مجلد کتاب و رساله تألیف نموده که از آن جمله است:

1- تعلیقه بر فرائد 2- ختام الغرر [مطبوع] 3- رساله در تعارض ادلّه 4- رساله در تعادل و تراجیح 5- رسالة استدلالی در توحید 6- رساله در حجّیّت مظنه 7- رساله در صلات 9- رساله در طهارت 10- رساله در قضا و شهادات 11- رساله در معاملات 12- رسالة استدلالی در معاد 13- رسالة استدلالی در امامت 14- رساله در نبوت 15- رساله در ولایت حاکم 16- شرح فارسی بر کفایة آخوند خراسانی؛ و غیره.

11- حاج سید محمد علی گلستانه موسوی

از علمای بزرگوار (1) و دانشمندان و مؤلفین اصفهان ساکن در مشهد بوده، که پس از تکمیل تحصیلات در اصفهان و نجف به مشهد مهاجرت نموده و به ترویج احکام، و نشر عقاید، و اقامة جماعت پرداخته، سرانجام در 16 رمضان المبارک سال 1361 وفات یافته، در ایوان طلا مدفون گردید.

کتب زیر از اوست:

1- تحفة الامامیة 2- الوسائل فی اثبات الحق و اذهان الباطل، و غیره.

12- شیخ بهائی

شیخ بهاء الدین محمد بن حسین عاملی، از مفاخر شیعه و اسلام. چون بیشتر مدت عمرش در اصفهان سپری شده، جهت تیمن و تبرک نام او ذکر شده.

ص: 359


1- تاریخ علمای خراسان: 299 و الذریعة 421:3.

در 4 شنبه 27 ذی حجة 953 در بعلبک متولد، و در 4 شوال 1030 در اصفهان (1) وفات یافته، در مشهد مقدس مدفون شد.

13- حاج شیخ محمود کلباسی

فرزند میرزا محمد تقی بن حاج آقا محمد بن علامه حاج محمد ابراهیم کلباسی.

عالم فاضل، از شاگردان آقا میرزا مهدی اصفهانی و حاج شیخ مرتضی آشتیانی بوده، و در یک شنبه 26 شوال 1365 به سن کمتر از شصت سال در مشهد وفات یافته، هم در آنجا مدفون شد.

کتب زیر از اوست:

1- راه سعادت در اخلاق، فارسی و مختصر 2- رساله دربارة ربا. هر دو در طهران به سال 1358 به طبع رسیده است.

14- میرزا مهدی اصفهانی

فرزند شیخ اسماعیل بن آقا علی محمد. از سلسلة مشایخ بید آباد اصفهان. عالم فاضل محقق حکیم مدقّق، از مدرسین آستانة رضویّه.

در اصفهان خدمت آقا سید محمد باقر درچه ای، و آخوند کاشی، و جهانگیر خان و جمعی دیگر از دانشمندان تحصیل نموده، سپس سال ها در طهران از محضر علمای آن سامان استفاده برده، سرانجام در مشهد مقدس

ص: 360


1- برای اطلاع از حالات او علاوه بر قصص العلماء و روضات و دیگر کتب به کتاب زندگانی شیخ بهائی مرحوم استاد سعید نفیسی، و کتاب رشحات السمائی در شرح حال شیخ بهائی تألیف آقای معلم حبیب آبادی رجوع شود (م).

مجاور، و به درس و بحث پرداخته، جمعی (1) کثیر از فضلا از محضرش مستفیذ گردیده، در روز پنج شنبه 19 ذی حجة الحرام سال 1365 به عارضة سکته وفات یافته، در زیر گنبد اللهوردی خان مدفون گردید.

کتب زیر از اوست:

1- ابواب الهدی 2- اعجاز قرآن (سیاسة الخلفاء فی وجه اعجاز القرآن) 3- جنّات الرضویّة 4- الصوارم العقلیّة، در رد بر شیخیّه 5- غایة المنی 6- مصباح الهدی، در فقه 7- معارف القرآن 8- معاریض و توریه؛ و غیره.

دانشمند فرزانه آقای حاج شیخ محمد باقر ساعدی از علما و مؤلفین معاصر خراسان در ماده تاریخ وفات او فرماید:

دل ز غیب ار پاک کردی بازگو *** (میرزا مهدی بخلدش جایگاه)

15- حاج سید هاشم میر دامادی نجف آبادی

(2)

فرزند میر سید محمد. عالم فاضل، و فقیه زاهد، مجتهد اصولی مفسّر، از

ص: 361


1- تاریخ علماء الذریعة.
2- در متن لقب او به اشتباه گلستانه ذکر شده بود که اصلاح گردید. به نوشتة مرحوم شریف رازی وی در تاریخ 1303 هجری در نجف اشرف متولد شده، مقدمات و سطح را نزد مدرسین معروف گذرانیده، و سپس از محضر مرحوم آخوند خراسانی و میرزا محمد تقی شیرازی و میرزا محمد حسین نائینی استفاده نموده و به درجة اجتهاد نائل شده است. همچنین وی از اساتید اخلاق و عرفان: حاج سید احمد کربلایی، سید مرتضی کشمیری و میرزا جواد آقا ملکی تبریزی استفاده نموده است. جهت آشنایی بیشتر با حالات این عالم ربانی ر.ک: گنجینة دانشمندان 175:7 تا 180.

اعاظم علما، و اکابر مجتهدین و دانشمندان ساکن در مشهد مقدس.

در نجف آباد متولد شده، در اصفهان و نجف اشرف تحصیلات خویش را به پایان رسانیده، و در مشهد مجاور گردیده، در یکی از شبستان های مسجد گوهر شاد اقامة جماعت می فرمود، و شبها پس از نماز، جلسة تفسیری داشت که جمعی کثیر از فضلا و غیره از آن بهره مند می شدند.

نگارنده نیز در سفرهای خود بدان ارض اقدس، در جلسة تفسیر او حاضر شده و از آن استفاده برده.

کتب زیر از اوست:

1- خلاصة البیان، در تفسیر قرآن. در دو مجلد. (1)

[2- ترجمة کتاب سیف الامّة نراقی 3- رساله در رجعت 4- تقریرات اصول نائینی؛ و غیره].

در 23 جمادی الثانیه سال 1380 وفات یافته، و در آنجا مدفون گردیده.

حاج میرزا محمد باقر خان مشیر الملک نائینی

فرزند میرزا علی محمد خان بن عبدالوهاب خان طباطبائی. در 6 یا 1279 متولد، و در 6 رجب سال 1348 وفات یافته، در کربلا مدفون گردید.

مردی بزرگ و دانا و هوشیار بوده، و در اثر استعداد و پشتکار، از نویسندگی میرزا حبیب الله مشیر انصاری به مقاماتی رسیده، و نزد ظّل السلطان نفوذی یافته، و تقریباً مدت سی سال با اقتدار در آن دستگاه

ص: 362


1- تاریخ علمای خراسان: 308.

می زیسته، و پس از عزل او و بر چیده شدن آن دستگاه، خانه نشین شده و به تدریس پرداخته.

در کتاب انساب مردم نائین (:84) شرح مفصلی دربارة او نوشته شده، طالبین مراجعه نمایند.

وی را فرزندانی است، از آن جمله است:

1- حاج میرزا احمد خان مشیر فاطمی، از مشایخ و بزرگان شیخیّة اصفهان، در 1315 متولد، و در 13 رمضان المبارک 1382 وفات یافت.

2- سید مهدی عماد السلطنة فاطمی، از مردان سیاسی و وزرا، سال ها به عنوان نمایندة اصفهان در مجلس شورای ملی و سنا شرکت نموده، در 1307 متولد، و در 1382 در طهران وفات یافت.

شیخ محمد باقر اصفهانی حائری

ابن مولی محمد کاظم اصفهانی حائری، عالم فاضل، (1) از اساتید سید محمد باقر حجت کربلایی بوده، بعد از سال 1300 در کربلا وفات یافته است. (2)

ص: 363


1- نقباء البشر: 220.
2- الشیخ محمد باقر الاصفهانی من العلماء المبرزین و الافاضل البارعین و الادباء الماهرین. ولد فی کربلا 1251 ه_.ق و حضر علی اعلامها الاکابر امثال: والده الشیخ محمد کاظم و الشیخ محمد حسین الباشنه طلائی و السید المیرزا علی نقی الطباطبائی و السید زین العابدین و الطباطبائی و الشیخ محمد تقی الهروی و الملا آقا الدربندی و الفاضل الاردکانی و الشیخ زین العابدین المازندرانی و الشیخ حسن الکسائی و غیرهم حتی صار من فرسان العلم و اعلام الفضیلة و اشتغل بالوظائف الشرعیّة حتی توفّی 1332 ه_.ق و دفن بها. میراث اسلامی ایران 407:10.

میر محمد باقر داماد

ابن شمس الدین محمد حسینی استر آبادی.

عالم فاضل حکیم فیلسوف ادیب شاعر متخلص به «اشراق».

چون پدرش داماد محقق کرکی بوده به داماد شهرت یافته، و این لقب در صاحب عنوان و احفادش تاکنون باقی مانده است.

در جمیع علوم از معقول و منقول و فقه و حدیث و رجال و بالاخص حکمت، از اساتید مسلم به شمار می رفته. (1)

کتب زیادی تألیف فرموده که از آن جمله است: 1- اربعة ایام 2- الافق المبین 3- امانت الهی، در تفسیر آیة امانت 4- انموزج العلوم 5- ایقاظات 6- تفسیر سورة اخلاص 7- حبل المتین، در حکمت 8- خلق الاعمال 9- دیوان اشعار 10- الرواشح السمائیّه 11- الصراط المستقیم، در حکمت 12- قبسات، در حکمت، و 38 مجلّد دیگر.

وفاتش در سال 1040 مابین کربلا و نجف در راه واقع شده، قبرش در نجف، و ماده تاریخ وفاتش: «عروس علم دین را مرده داماد» می باشد، (2)، و تاریخ های: «الرضی» و «الراضی» که به ترتیب 1041 و 1042 می شود اشتباه است. (3)

ص: 364


1- رجوع شود به: حکیم استر آباد نوشتة دکتر سید علی موسوی بهبهانی.
2- در متن به صورت: عروس علم و دین را مرد داماد آمده که 1041 می شود و غلط است.
3- ریحانة الادب: 62:6، روضات الجنات: 114، قصص العلماء: 333.

میر محمد باقر نواب لاهیجی

اشاره

فرزند محمد بن محمد. عالم فاضل حکیم فقیه محدّث، از اکابر حکمای زمان فتح علی شاه قاجار، (1) و مؤلف:

1- تحفة الخاقان، در تفسیر قرآن که بنا به خواهش پادشاه نامبرده در چهار مجلد تألیف شده. 2- شرح نهج البلاغه، در دو مجلد 3- کتابی در فقه که در نزد احفادش موجود است. 4- ترجمة کشف الغطاء. (2)

در سال 1240 وفات یافته، ظاهراً در صحن حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) مدفون گردید.

اولاد او تاکنون در اصفهان ساکن و برخی از آنها از اهل علم و فضل و کمال می باشند، از آن جمله است:

1- حاج میرزا ابراهیم نواب

ابن میرزا محمد باقر بن محمد بن محمد باقر نواب. عالم فاضل، امام

ص: 365


1- در قصص العلماء می نویسد: میرزا محمد باقر نواب از اهل لاهیجان بود، و در حکمت ید طولانی داشت، و در نجوم نیز ماهر بود، و در تفسیر، اوحد زمان. و در زایجة طالع جعفر خان زند دیده که در فلان وقت کریم خان وفات می کند، و جعفر خان سلطان می شود، پس به او اخبار داد، از آن پس قضیه بر طبق آن واقع گردید، و جعفر خان، میرزا را وزیر خود نمود، و پس از وی میرزا به اصفهان توطن نمود، و باعث اشتهار آخوند ملا علی نوری، میرزای مزبور در زمان جعفر خان شد... مجملاً میرزا محمد باقر در اصفهان در معقول تدریس می کرد، و معظم و محترم بود.
2- به نوشتة استاد روضاتی: دیگر از آثار قلمی مرحوم نواب حاشیة شوارق الالهام است که مقداری از اوایل آن به نظر رسیده است. مکارم الآثار 1233:4.

جماعت مسجد ذوالفقار (1)، از شاگردان آقا میرزا احمد مدرس، و آخوند گزی، و آقا سید محمد باقر درچه ای، و آقا شیخ محمد رضا نجفی و جمعی دیگر بوده، در اول صفر 1366 وفات یافته، در لسان الارض مدفون گردید.

2- میرزا محمد نواب

فرزند میرزا محمد باقر نواب. عالم و فاضل بوده، و پس از فوت، در لسان الارض در اطاقی مخصوص مدفون گردیده است. (2)

ص: 366


1- به نوشتة استاد روضاتی وی از علمای جلیل القدر زمان، و بسیار ستوده خصال بوده، و در نزد اساتید مدرسین عصر خود در اصفهان درس خوانده، و با مرحوم آخوند ملا عبدالکریم گزی مجتهد شهیر (ره) اختصاص تمام داشته است. وفاتش در اول ماه صفر 1366 قمری واقع شده و در قبر سابق مرحوم آقا میرزا محمد حسن نجفی در لسان الارض مدفون گردید. وی پدر عالم فاضل میرزا محمد مهدی نواب است که به نوشتة صدیق وی استاد روضاتی: از فضلا و دانشمندان، و دارای تحصیلات عالیه در نزد علما و مدرسین اصفهان و قم بوده، و چندین رساله در تقریرات دروس اساتید خود نگاشه است. ر.ک: مکارم الآثار 1234:4.
2- به نوشتة استاد روضاتی وی مردی عالم و بزرگوار و زاهد بوده، خط او بسیار زیبا، و کتابخانة آن مرحوم که از پدر به او رسیده بوده از بهترین کتابخانه های آن دوران بوده، ولیکن پس از فوتش از بین رفت. وی به دست اشرار زمان مورد اذیت و آزار قرار گرفته، به سبب آن صدمات وفات می کند،... و در لسان الارض تخت پولاد اصفهان به نزدیک قبر معروف به شعیای پیغمبر مدفون، و سنگ مرمر بزرگی بر قبر او نصب، و این اشعار روی آن نوشته شده بود: آه و افسوس کز جفای سپهر *** از جهان اهل فضل و ایمان رفت عالم و عارف آن خلاصة ناس *** سوی دار السلام رضوان رفت با تن خسته و دل مجروح *** شایق حق شد و ز دوران رفت حاجی میرزا محمد نوّاب *** در ریاض جنان شتابان رفت

دختر مرحوم نواب، عیال مرحوم میرزا محمد علی هزار جریبی، و مادر میرزا محمد حسن نجفی می باشد که بعد از این شرح حالش نوشته خواهد شد.

آقا سید محمد باقر درچه ای

فرزند سید مرتضی بن احمد بن مرتضی، از احفاد میر لوحی سبزواری اصفهانی.

(میر لوحی)

میر محمد بن محمد منطهر نقیبی موسوی سبزواری، از مشاهیر علمای (1) اصفهان در اواخر عهد صفویه بوده، و شرح مخالفت ها و عداوت های او با علامه محمد باقر مجلسی معروف و مشهور است. گویند: به دستور و تحریک او قبر حافظ ابو نعیم را که از اجداد مجلسی بوده، عوام خراب کردند، و در این عمل قصد اذیت و ازار و اهانت به مجلسی را داشته است.

وی را تألیفاتی است: 1- اربعین در احوال حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه به نام کفایة المهدی (2) 2- اعلام المحبین، در رد بر صوفیه 30 ریاض المؤمنین و حدائق المتقین 4- زاد العقبی 5- کتابی در مذمت ابومسلم خراسانی.

ص: 367


1- رجال اصفهان: 122.
2- تاریخچة محلّة خواجو: 83.

قبرش در طرف جنوبی خیابان دلگشا در اراضی مهر آباد، مقابل کارخانة سوسن، فعلاً در شبستان مسجد سمسار. (مسجد و مقبره خراب شده و جزو خیابان شد).

فرزندش: میر محمد هادی میر لوحی عالم فاضل، مؤلف کتابی است در اصول دین که به طبع رسیده، (1) و کتاب چهل حدیث که در کتاب اصول العقاید خود از آن نام می برد.

و فرزند دیگرش: آقا سید محمد بوده، و در 1113 وفات یافته، قبرش در صحن امام زاده اسماعیل پهلوی قبر برادر است.

مرحوم سید مرتضی پدر صاحب عنوان مانند پدرانش عالم و فاضل و زاهد بوده، و در قریة درچه از بلوک لنجان ساکن شده.

وی را فرزندانی است که از آن جمله است:

1- آقا سید محمد حسین درچه ای

عالم زاهد ورع. در 28 جمادی الثانیة سال 1334 وفات یافته، قبرش در تخت فولاد نزدیک قبر ملا اسماعیل خواجوئی.

2- آقا سید مهدی درچه ای

از مشاهیر علما و مجتهدین، و اکابر فقها و مدرسین، در اصفهان و نجف نزد علما تحصیل نموده، (2) و پس از وصول به مقامات عالیة علم و دانش به

ص: 368


1- تاریخچة محلة خواجو: 84 و 179، رجال اصفهان: 179.
2- برخی از اساتید ایشان عبارتند از: 1- حاج میرزا بدیع درب امامی 2- شیخ محمد حسن نجفی 3- آخوند کاشی 4- آخوند خراسانی 5- شیخ هادی تهرانی 6- شیخ محمد حسن مامقانی.

اصفهان مراجعت نموده، در مسجد نو بازار و مدرسة نیم آورد خارج فقه و اصول تدریس می نمود، و عده ای کثیر از فضلای طلاّب به درس او حاضر می شدند. در این اواخر، مجتهد اعلم و جامع الشرایط در اصفهان منحصر به او بود. (1)

در صبح جمعه دهم ربیع المولود سال 1364 به سن متجاوز از نود وفات یافته، جنازه با تجلیل مناسب مقام او، در تخت فولاد در تکیة کازرونی جنب برادر مدفون گردید.

در ایام تحصیل در نجف اشرف با مرحوم شیخ محمد علی اوحدی سدهی (که او نیز از فضلا به شمار می رفت، و چندین دوره به عنوان نمایندة مردم اصفهان در مجلس شورای ملی شرکت نمود، و در شب 2 شنبه 11 جمادی الثانیه 1381 در طهران وفات یافت) معاشر و هم حجره بوده، و او از زهد و تقوای مرحوم آقا سید مهدی حکایت ها نقل می نمود که مقام، مناسب ذکر آنها نیست.

مرحوم حاج میرزا حبیب الله نیّر در مرثیه و مادّه تاریخ وفات او گوید:

لهفنا من فقد کهف الناس درّیّ النسب *** حجّة الاسلام کنز العلم اغلی من ذهب

قد اجاد النیّر التاریخ فیما قد کتب *** (سید المهدیّ فی قدس الجنان قد ذهب)

وی را فرزندانی عالم و فاضل است که از آن جمله است: مرحوم آقا سیّد

ص: 369


1- رجال اصفهان: 66.

محمد حسین، عالم و فاضل و محقق، در اصفهان و قم و نجف تحصیل نموده، و مورد احترام اساتید خود بود، و امید ترقیات زیاد دربارة او می رفت، لکن اجل مهلتش نداده، و در سال 1375 در نجف اشرف به جوانی وفات یافت.

آقا سید محمد باقر از اکابر علما و مجتهدین، و اعاظم فقها و مدرسین، عالم فاضل زاهد فقیه اصولی. (1) در 1264 متولد، و در شب 28 ربیع الثانی سال 1342 به مرض سکته در حمام درچه وفات یافته، و در تخت فولاد در تکیة کازرونی مدفون گردید.

عمدة تحصیلاتش در اصفهان نزد: آقا میرزا محمد باقر چهار سوی، و میرزا محمد حسن نجفی، و میرزا ابوالمعالی کلباسی؛ و در نجف نزد: آقا میرزا محمد حسن شیرازی، و حاج میرزا حبیب الله رشتی، و حاج سید حسین کوه کمری بوده، و پس از فوت مرحوم آقای [سیّد اسماعیل] صدر، مرجع تقلید مردم اصفهان بلکه ایران گردید.

حوزة درس او در فقه و اصول از هر جهت ممتاز بوده، و طلاّب علوم جهت کسب فیض از محضر ایشان، از اطراف و اکناف به اصفهان آمده و مستفیذ می گشتند.

عده ای کثیر از مجتهدین از حوزة درس ایشان برخاسته اند که از آن جمله است: علاّمة جلیل القدر، فقیه اهل بیت العصمة و النبّوة، مرحوم حاج آقا حسین بروجردی رحمة الله علیه.

وی را تألیفاتی است (2) که از آن جمله است: 1- یک دوره فقه و اصول در

ص: 370


1- رجال اصفهان: 67.
2- زندگانی آیة الله چهار سوقی: 157.

شانزده مجلد 2- حاشیه بر متاجر 3- حاشیه بر مناسک 4- رساله در جبر و تفویض 5- حواشی بر رسائل عملیّه 6- حاشیه بر اصول دین تألیف شیخ جعفر شوشتری؛ و غیره.

ماده تاریخ وفاتش را مرحوم نیّر چنین گوید:

یا نیّر انقص بسبعٍ قل لرحلته *** العلم قدمات من فقدان باقره

1342=7-1349

و مرحوم حاج میرزا حسن خان انصاری گوید:

از صف علم الیقین آمد یکی بیرون و گفت *** باقر از علم الیقین شد جانب حق الیقین

فرزندانش عموماً اهل علم و کمال بوده که از آن جمله است:

1- سید ابوالعُلی درچه ای، عالم فاضل، امام مسجد قطبیّه، متوفی در 8 جمادی الاولی سال 1380 در راه مشهد مقدس، جنازه به مشهد منتقل شده و در آنجا مدفون گردید.

2- سید ابوالمعالی، فاضل و اهل کمال بوده، در 6 ربیع الاول سال 1374 وفات یافته، در بیرون بقعة تکیة کازرونی مدفون گردید.

هر دو برادر در خدمت پدر و عمّ خود تلمّذ نموده اند.

تذکر: در شب ده شعبان سال 1369 احمد دهقان مدیر مجلّة «طهران مصوّر» در محل کار خود کشته شد. روز بعد در مقاله ای که روزنامه ها دربارة او نوشتند وی را خواهر زادة مرحوم درچه ای معرفی کردند که از طرف خانوادة درچه ای تکذیب شد. در برخی از مجلات و روزنامه ها وی را

ص: 371

خواهر زادة دهقان سامانی نوشته اند؛ و در کتاب نمایندگان ملّت (1) وی را خواهر زادة میرزا محمد متفقّه از نمایندگان دورة اول و دوم مجلس معرفی می کند. در هر حال، دهقان، اصفهانی است و در چند دوره به عنوان وکیل خلخال در مجلس شرکت نموده است.

ملا محمد باقر سبزواری

فرزند محمد مؤمن. عالم فاضل محقَّق، از بزرگان مجتهدین، و رؤسای علما و مدرسین اصفهان بوده، و معروف به محقق سبزواری است.

نزد شیخ بهایی، و میر فندرسکی، و ملا حسن علی بن ملاّ عبدالله شوشتری تحصیل نموده، و منصب امام جمگی و شیخ الاسلامی داشته. (2)

در 1090 وفات یافته، جنازه به مشهد مقدس نقل شده، در مدرسة میرزا جعفر مدفون گردید.

کتب زیر از اوست:

1- جامع الزیارات 2- حاشیه بر الهیّات شفا 3- حاشیه بر شرح اشارات 4- خلافیّه، رسالة علمیه 5- ذخیرة المعاد، در شرح ارشاد 6- روضة الانوار 7- شرح زبدة شیخ بهائی 8- کفایة الفقه، معروف ترین تألیف او.

سید محمد باقر خاتون آبادی

فرزند محمد مهدی بن محمد حسین بن میر محمد صالح. (3)

ص: 372


1- نمایندگان ملّت به قلم شیفته: 234.
2- ریحانة الادب 242:5.
3- الکرام البررة: 192.

پدرش برادر میر عبدالباقی خاتون آبادی، و خود عالم فاضل صالح بود، و آقا احمد کرمانشاهی وی را در کتاب «مرآت الاحوال» نام برده. تولد و وفاتش معلوم نیست.

ملا محمد باقر قمیشه ای

فرزند ملا محمد مهدی. از علما و فقها، و از شاگردان ملا حسین علی تویسرکانی و آقا سید محمد شهشهانی بوده، و در سال 1316 وفات یافته، (1) در تخت فولاد نزدیک مقبرة فیض مدفون گردید.

حاج سید محمد باقر حجة الاسلام شفتی

اشاره

فرزند سید نقی (به نون) از اعاظم مجتهدین، و اکابر فقهای اصولییّن، عالم زاهد، و فقیه جامع. شرح حال آن بزرگوار، معروف خاصّ و عام، در عموم کتب رجال مضبوط است به طور مختصر آن که. در 1175 در جرزه از نواحی طارم علیا متولد، و در شب یکشنبه 24 ربیع الثانی 1260 وفات یافته، در مقبرة مخصوص در قسمت شمالی مسجد سید که از بناهای اوست مدفون گردید، و بعداً جمعی از اولاد و احفاد و شاگردانش در آنجا و در بقعة مجاور مدفون گردیدند.

در جلالت قدر، و بلندی مقام، و علوّ همّت، و سعة صدر، و جود و سخا، و تصلّب در امر دین، و امر به معروف و نهی از منکر، احدی از علما به پایة او نمی رسد. با وجودی که شاه وقت و دستگاه دولتی با مخالف بوده،

ص: 373


1- رجال اصفهان: 202.

اجرای حدّ قتل به دست مبارک او تا یکصد و بیست نفر نقل شده، که شخصاً اجرای حدّ شرعی فرموده است.

در 1192 به عراق جهت تحصیل مهاجرت کرده، در خدمت حاج سید مهدی بحر العلوم، و کاشف الغطاء، و آقا سید علی صاحب ریاض، و وحید بهبهانی، و آقا سید محسن کاظمینی در نجف و کاظمین مدت هشت سال تحصیل نموده، و در قم محضر میرزا ابوالقاسم قمس را به مدت شش ماه درک کرده، و در کاشان به درس ملا مهدی نراقی حاضر شده، سپس در 1206 به اصفهان آمده، پس از آن که در اثر فقر، رنج ها دیده، سرانجام به خواست خداوند متعال ترقی ها کرده، و عمدة ترقّی او در اثر ترویجات آقا سید محمد مجاهد کربلائی و میرزای قمی و حاجی کلباسی بوده که با مشارالیه دوستی و محبت زیاد داشته اند، و دربارة آن، حکایات زیادی نقل می شود.

گویند: از آقا سید محمد مجاهد دربارة اجتهاد او سؤال شد، او فرموده بود: اجتهاد مرا از او سؤال کنید.

از آثارش علاوه بر کتبی که بعداً ذکر می شود بنای مسجد سید واقع در محلّة بید آباد می باشد که در بین مساجد اصفهان بلکه ایران هیچ یک به این گشادگی و با روحی نیست، و از هنگام ساختمان تاکنون از معمورترین مساجد اصفهان، و الحق مسجدی است که بنا به منطوقة قرآن کریم: «اسّس علی التقوی» می باشد، و به طور یقین از هیچ یک از مجتهدین، بنیانی چنین به جا نمانده، مگر مسجد اعظم قم که بنا به امر و ارادة مرحوم آیة الله بروجردی ساخته شد.

ص: 374

اینک نام برخی از تألیفات ایشان: 1- آداب صلاة الیل 2- الاجازات * الاستقبال، در شرح مبحث قبله (1) 3- اصحاب الاجماع 4- اصحاب العدّة 5- تحفة لابرار در احکام شرعیّه 6- تمییز مشترکات الرجال * جواب سؤالات دو جلد 7- حاشیه بر سیوطی [= الحلیة اللامعة] 8- رساله در شکوک نماز 9- رساله در اوقاف 10 - رساله در وجوب اقامة حدود 11- رساله در عقد بر خواهر مطلقه 12- رساله در قبول زن در بلا مانع بودن 13- رساله در هبة ولی، مدت متعه را 14- رساله در شرح زیارت عاشورا 15- رساله در شرح حال ابان بن عثمان 16 تا 25- رساله در شرح حال ابراهیم بن هاشم، و اسحق بن عمّار، و برقی، و حمّاد بن عیسی، و سهل بن زیاد، و عمر بن یزید، و عبدالحمید بن سالم، و محمد بن اسماعیل، و محمد بن سنان، و محمد بن عیسی 26- رساله در اتحّاد معاویة بن شریح و ابن میسّر 27- زهرة البارقة، در چند مسأله اصولی 28- سؤال و جواب، دو جلد مطبوع 29- شرح جوابات المسائل الصادره عن المحقّق القمی * الطراز فی الحقیقه و المجاز (2) 30- قضا و شهادات (3) 31- مطالع الانوار، در شرح شرایع، در 5 مجلد 32- مباحث الفاظ اصول 33- مناسک حج؛ (4) و غیره.

ص: 375


1- این کتاب از تألیفات میر محمد عباس شوشتری است که بحث قبله از کتاب تحفة الابرار سید شفتی را شرح نموده.
2- این کتاب همان الزهرة البارقه است که در الذریعة تحت عنوان «الطراز» ذکر شده.
3- به گفتة علاّمه سید حسن صدر: این کتاب تقریرات درس مرحوم علامه سید محسن اعرجی کاظمی است. ر.ک: الذریعة 141:17.
4- برای اطلاع از حالات او به کتب: روضات الجنات، قصص العلماء: 135، تاریخ اصفهان، رجال اصفهان: 146، الکنی و الالقاب 155:2، الکرام البررة: 192 و دیگر مواضع رجوع شود. (م)

وی را چندین فرزند است که همگی اهل علم و کمال بوده، ذیلاً نام برخی از اولاد و احفادش مذکور می شود:

1- سید ابوالحسن بید آبادی

ابن السید محمد علی بن سید محمد باقر، عالم فاضل محقق، در (1) سال 1320 وفات یافته است.

2- میرزا ابوالفضل بید آبادی

ابن زین العابدین بن سید محمد باقر. عالم فاضل، پس از فوت، در مقبرة مسجد سید مدفون گردید.

3- سید ابوالقاسم بید آبادی

ابن سید محمد باقر. عالم فاضل، در محلة بید آباد مرجع شرعیات (2) بوده، و قبل از برادر خود حاج سید اسدالله وفات یافته است.

4- آقا سید محمد باقر بید آبادی

معروف به آقا محمد عماد الاسلام، فرزند حاج سید جعفر.

ص: 376


1- نقباء البشر: 41.
2- الکرام البررة:5.

عالم فاضل، و شاعر ادیب کامل متخلص به «فخر»، در حدود سال 1208 متولد شده، و در سال 1340 در شیراز وفات یافته، در مقبرة حضرت شاه چراغ (علیه السلام) مدفون گردید.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- فصول العلیّة، در آداب نماز شب، مطبوع 2- هدایة السالکین، در احادیث اربعین، غیر مطبوع. نسخة آن در نزد نگارنده موجود است و در 1316 تألیف شده است.

5- حاج سید جعفر بید آبادی

ابن حاج سید محمد باقر. عالم فاضل، از رؤسای علما و متنفذین. در محلّة بید آباد عنوان کلی داشته، و پس از فوت حاج سید اسدالله مرجع شرعیّات و متولی مسجد سید بوده، و در زمان تولیت او اقداماتی در تکمیل ساختمان مسجد شده، در سال 1320 در مسافرت عتبات وفات یافته، جنب برادر مدفون گردید.

6- حاج میرزا محمد حسین بید آبادی

ابن آقا میرزا هاشم بن حاج سید جعفر. عالم فاضل زاهد، از شاگردان آقا سید محمد باقر درچه ای و آخوند کاشی و آخوند گزی و جمعی دیگر بوده (1)، و امام مسجد علی قلی آقا و مسجد سید، متوفی در 10 ربیع الثانی

ص: 377


1- از جمله مرحوم سید ابوالقاسم دهکردی و میر محمد تقی مدرس.

سال 1369، و مدفون در بقعة مسجد سید.

مرحوم نیّر (1) در تاریخ وفاتش گوید:

ارّخ النیّر للعام و شهرٍ و الیوم *** تنقص العشرة من (شهر ربیع الثانی)

7- آقا حسین بید آبادی

ابن سید ابوالقاسم بن سید محمد علی. عالم زاهد، امام مسجد سید، متوفی در سال 1356، مدفون در بیرون بقعة تکیه بروجردی در تخت فولاد. (2)

8- میرزا زین العابدین بید آبادی

ابن حاج سید محمد باقر. عالم فاضل محقق، قبر ش در بقعة مسجد سید، پای ارسی.

ص: 378


1- معادن الافادات 21:3.
2- اساتید ایشان مرحوم آقا سید ابوالقاسم دهکردی و آقا سید محمد باقر درچه ای و آقا شیخ محمد رضا نجفی و جمعی دیگر از بزرگان می باشند. وی ظهرها در مسجد سید امامت می فرموده و با همة سختی ها که در دورة رضا خانی به اهل علم و روحانیون وارد می شد تحمل نموده و ترک مسجد و محراب نفرموده و در شبهای 19 ماه مبارک رمضان در مسجد سید مراسم احیا به پا می داشت. ر.ک: بیان المفاخر 185:2-184.

9- حاج سید محمد علی بید آبادی

ابن حاج سید محمد باقر. عالم فاضل محقق، قبرش در بقعة مسجد سید. (1)

10- حاج میرزا محمد علی ملاذ الاسلام

فرزند آقا میرزا هاشم بن حاج سید جعفر. امام مسجد سید، از محترمین علمای اصفهان، که بین الخواصّ و العوام محبوبیتی داشت، و در دوایر دولتی و نزد مردم مقبول القول بود، و پشت و پناه مردم، و کوشا در رفع حوایج آنان بود.

طبع شعری داشت (2) و «عاصی» تخلص می نمود. دیوانی دارد که به طبع نرسیده.

در حدود سال 1300 متولد، و در 21 ربیع الاول سال 1372 وفات یافته، در بقعة مسجد سید مدفون گردید.

مرحوم نیّر در ماده تاریخ وفات او ضمن قطعه ای فرماید: (3)

قائم اللیل یناجی بخضوعٍ و خشوع *** و بکاءٍ و رکوع و سجود و قیام

ص: 379


1- وی از شاگردان علامه صاحب جواهر، و مجاز از او بوده، و آثاری چون شرح شرایع و شرح لمعه از او بر جای مانده است. ر.ک: بیان المفاخر 160:2-159 و مکارم الآثار 2490:7-2487.
2- شعرای معاصر اصفهان: 228.
3- معادن الافادات 22:3.

یذکر الله و یستغفره بالاسحار *** فی صلاةٍ و دعاءٍ و اذانٍ بدوام

نیّرٌ نَقَّصَ اثنین فصار التاریخ *** جعل القدس مکاناً لملاذ الاسلام

از اشعار اوست:

دهید مژده که بوی بهار می آید *** هزار شکر رفیقان، که یار می آید

به میکده خبری بر، صبا ز روی وفا *** بگو که آن صنم گل عذار می آید

11- آقا سید مؤمن بید آبادی

فرزند حاج سید محمد باقر. عالم فاضل کامل، پس از حاج سید اسدالله اعلم و افقه اولاد سید بوده. (1) وی بعد از فوت برادر، ریاست و عنوان کلی یافته، و در مسجد سید امامت داشته، و چون مادرش کنیز بوده، قدری سیاه چرده بوده است. در 6 رمضان سال 1294 وفات یافته، در مقبرة پدر مدفون گردید.

مرحوم حاج میرزا بهاء الدین عاملی در ماده تاریخ وفاتش ضمن قطعه ای گوید:

ماه صیام نزد رسول آمد از جهان *** آن سیدی که مؤمن آل رسول بود

ص: 380


1- رجال اصفهان: 147.

12- میر محمد مهدی بید آبادی

فرزند ارشد حاج سید محمد باقر. عالم فاضل (1) بوده، و در بقعه مدفون می باشد.

13- سید مهدی بید آبادی

فرزند سید محمد علی بن سید محمد باقر حجة الاسلام.

عالم فاضل محقق، مؤلف کتابی است به نام «غرقاب» در رجال که در سال 1303 شروع به تألیف آن نموده و تا سال 1309 تألیف آن به طول انجامید. (2)

نسخه ای از آن در کتابخانة مرحوم اقبال آشتیانی بوده است. تولد او در 1278 روی داده است. (3)

ص: 381


1- رجال اصفهان: 146.
2- الذریعة 153:2.
3- به نوشتة استاد روضاتی: مؤلف «غرقاب» در نجف به مجالس درس آیات عظام شیخ محمد حسن مامقانی، آخوند ملا محمد شربیانی و شیخ عبدالله مازندرانی حاضر شده و استفاده کرده و در اصفهان نزد مرحوم میرزا محمد هاشمن چهار سوقی و شیخ مرتضی ریزی درس خوانده است. مکارم الآثار 2489:7. صاحب عنوان در 12 شوّال 1326 وفات یافته و در بقعة تکیة سید ابو جعفر خادم الشریعه مدفون گردید.

بداق بیک

شاعر و ادیب متخلص به «نسیم» (1) از ایل شاملو، جوان خوش طبع و صاحب کمال بوده و پس از وفات، در مزار بابا رکن الدین مدفون گردیده.

از اشعار اوست:

خموشی فیض ها دارد سخن پرداز می داند *** نخستین آن که ساکت هیچ گه ملزم نمی گردد

بدر جاجرمی

از شعرای معروف قرن هفتم است. شاگرد مجد همگر بوده، و در زمان خواجه بهاء الدین محمد جوینی و شمس الدین صاحب دیوان در اصفهان ساکن بوده (2) و مدح آنان می نموده، و در 686 در اصفهان وفات یافته. (3)

قصیدة عنوان الحکم ابوالفتح بستی را شعر به شعر ترجمه کرده و به طبع رسیده، از آنجاست:

زیادة المرء فی دنیاه نقصان *** و ربحه غیر محض الخیر خسران

هر کمالی که ز دنیاست همه نقصان است *** سود کان محضِ نکویی نبود خسران است

ص: 382


1- تذکرة نصر آبادی: 43.
2- خزانة عامره: 148.
3- فهرست کتب چاپی 93:2.

سه شاعر در یک زمان

در قرن هفتم سه شاعر نامدار (غیر از شعرای اصفهان) در دستگاه صاحب دیوان می زیستند:

1- امامی هروی، در سال 676 در اصفهان (1) وفات یافته.

2- بدر جرجامی، شاگرد مجد همگر، و مداح خواجه شمس الدین صاحب دیوان، و مؤلف رساله ای منظوم (2) در اختلاج اعضاء.

3- مجد همگر شیرازی، مدّاح خواجه شمس الدین صاحب دیوان (3) شاعر و خطاط، ملک الشعرای اتابکان بوده، و متوفی در 17 صفر سال 686 به سن نود سالگی، نسبش به انوشیروان می رسد.

فایده: در قرن ششم نیز مجیر بیلقانی از اهالی شیروان، در اصفهان حکومت یافته، و چون مردم این شهر را هجو گفت، شعرا نیز وی را هجو کردند، و سرانجام در سال 577 (4) و یا 586 به دست (5) مردم این شهر کشته شد.

بدیع الزمان تبریزی

فرزند علی رضا عباسی. پسر نیز مانند پدر در انواع کمال و هنر، سرآمد

ص: 383


1- مجمع الفصحاء 88:1.
2- تذکره دولتشاه سمرقندی: 143 و مجمع الفصحاء 168:1.
3- دانشمندان و سخن سرایان فارس 328:4.
4- مجمع الفصحاء 511:1.
5- تاریخ ادبیات دکتر شفق: 233.

عصر خود بوده و در فنون حکمت و فلسفه و نظم و نثر، استاد است. در شهر اصفهان وفات یافته، و در تخت فولاد مدفون گردید.

دو بیت ذیل، اول یکی از قصاید اوست:

بدین خرمی جهان، بدین تازگی بهار *** بدین روشنی شراب، بدین نیکویی بهار

یکی چون بهشت عدن، یکی چون هوا لطیف *** یکی چون گل گلاب، یکی چون شب بهار

در کتاب خط و خطاطان (:97) گوید: در آغاز شباب وفات یافته، و در خط شاگرد پدر خود بوده، و به عربی و ترکی متکلم بوده است.

پدرش: علی رضا عباسی تبریزی ملقب به «شاه نواز» از مفاخر عهد شاه عباس صفوی است. در انواع خطوط و نقاشی و تذهیب و طراحی استاد بی نظیر بوده. (1) برخی از کتیبه های مساجد اصفهان که در عصر شاه عباس بنا شده است به خط اوست. سال وفاتش معلوم نیست.

مولی بدیع الزمان هرندی کوپایی

مؤلف شرح صحیفة سجادیّه موسوم به «ریاض العابدین» است. و آن شرحی است مانند ترجمه، به اسم شاه صفی صفوی تألیف شده است. (2)

مؤلف از شاگردان شیخ بهائی، و شیخ الاسلام یزد بوده است. [متوفای 1049]

ص: 384


1- پیدایش خط و خطاطان: 128.
2- الذریعة 329:11.

حاج میرزا بدیع درب امامی

فرزند سید مصطفی بن میر عبدالحمید بن میر سید محمد موسوی.

عالم جلیل، و فاضل ادیب مجتهد فقیه، از مشاهیر علما و مدرسین اصفهان.

به مناسبت سکونت در محلة درب امام بدین لقب مشهور گردید. پدرانش عموماً از فضلا و دانشمندان اصفهان بوده و قبر آنها (پدر و جدش) در صحن درب امام می باشد. (1)

مرحوم حاج میرزا بدیع که [به گفتة آخوند گزی:] واقعاً بدیع الزمان بوده در مدرسة نیم آورد، تدریس و در مسجد جنب بازارچة وزیر، امامت می نمود، و عمری، به زهد و تقوا و فقر و استغنا گذرانید، و علاوه بر کمالات مذکوره، در حسن خط و ادب و شعر نیز شهرت داشته.

در نزد حاج ملا حسین علی تویسرکانی، و میر سید محمد شهشهانی، و آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی، و حاج شیخ محمد باقر نجفی درس خوانده (2) و از هر سه نفر اجازه داشته است.

کتب زیر از اوست:

1- حاشیه بر ریاض المسائل 2- حاشیه بر قوانین 3- دیوان اشعار 40 رساله در حجیّت استصحاب به اخبار 5- رساله در خراج و مقاسمه؛ و غیره.

مشارالیه در عصر روز جمعه 21 شعبان سال 1318 به سن شصت و هفت

ص: 385


1- زندگانی آیة الله چهارسوی: 172.
2- رجال اصفهان: 30.

سالگی وفات یافته، در تکیة میر سید محمد شهشهانی در بقعه مدفون گردید.

مرحوم حاج میرزا حبیب الله نیّر (1) در تاریخ وفاتش گوید:

فیا نیّر اکتب لتاریخ فوته *** بفردوس خلّد رواح البدیع

و مرحوم سید عبدالوهاب مستشار دفتر، در تاریخ وفاتش گوید:

«بدیع هم به مکان رفیع جای گرفت»

از اشعار اوست:

جام و جانان، شمع و من جمعیم در یک انجمن *** جام خندان است و جانان، شمع گریان است و من

میرزا فتح الله درب امامی

فرزندش: مرحوم حاج میرزا فتح الله عالم زاهد، از علمای اخیار، و فضلای ابرار، در چهارشنبه 17 ربیع الاول سال 1301 متولد، و در صبح شنبه 11 رجب سال 1377 وفات یافته، و در بقعة تکیة شهشهانی مدفون شد.

در نزد پدر خود، و مرحوم جهانگیر خان، و میر محمد تقی مدرس، و آخوند کاشی، و حاج ملا جواد آدینه ای، و آخوند گزی ،و آقا سید محمد باقر درچه ای، و آقا میرزا احمد مدرس در فقه و اصول و حکمت و ادبیات تحصیل نموده، و از مرحوم فشارکی اجازة روایت داشت.

ص: 386


1- معادن الافادات 17:3.

برکیارق

فرزند ملکشاه، مادرش زبیده خاتون، دختر یاقوتی بن چغر بیک. در 474 متولد شده، و چون پدرش ملکشاه درا 486 در بغداد وفات یافت به سلطنت نشست، و تمام مدت پادشاهی او به جنگ با برادران و دیگران گذشت، و سرانجام در 498 در بروجرد وفات یافته، جنازاو را در اصفهان در مقبرة پدر مدفون ساختند.

حلیة او خوب، چهره (1) به غایت معتدل، و محاسن به هم پیوسته، و ابرو گشاده.

وزرای او: عزّ الملک، و مؤیّد الملک، و فخر الملک. (پسران خواجه نظام الملک) و عزّ الملک عبدالجلیل دهستانی، و مستوفی مجدالملک قمی؛ حجاب او: امیر حاجب قماج، و امیر حاجب طغاک، و امیر حاجب عبدالملک.

سجع مهر او: «احمد الله علی المنعم» بوده است.

بکائی

مرحوم شیخ غلامعلی فرزند مقصود علی بن نظر علی بن حسین علی. فاضل ادیب شاعر، (2) در 1280 متولد، و در شب 3 رمضان المبارک 1367 وفات یافته، در تخت فولاد نزدیک فاضلان (3) مدفون گردید.

مردی فاضل و ادیب و وارسته بوده، خط نسخ و شکسته و نستعلیق را

ص: 387


1- سلجوقنامه: 29.
2- شعرای معاصر اصفهان: 90.
3- رجال اصفهان: 206.

خوب می نوشت. در شعر «بکائی» تخلص می نمود. از اشعار اوست:

در روز جزا ز قدرت لم یزلی *** بر اهل قبور چون رسد صوت جلی

خواهند چو از قبور خود برخیزند *** گویند علی علی غلامان علی

* شیخ بهاء الدین استیری، از علمای اواخر صفویّه و ساکن مشهد مقدس بوده، جهت شکایت از مأمورین دولتی و جلوگیری از فاغنه به اصفهان آمده، و کسی به شکایت او ترتیب اثر نداده، در مراجعت از اصفهان شهید گردیده است. (1)

شیخ بهاء الدین کاشی

از شاگردان علامه ملا محمد باقر مجلسی و راوی از ایشان است. (2) در 1137 به دست افاغنه شهید گردیده.

وی را تألیفاتی است: 1- شرح بر صحیفة کاملة سجادیه 2- شرح بر نهج البلاغه؛ و غیره. (3)

قبرش در چملان (سنبلستان) واقع بود و بعداً که آنجا را تسطیح کردند از بین رفت. نگارنده به زیارت او موفق شده بود.

ص: 388


1- رجال اصفهان: 146.
2- رجال اصفهان: 186.
3- مأخذ این شرح حال نوشتة صاحب الرحلة است و منبع دیگری که به شاگردی وی نزد علامة مجلسی و آثار او اشاره کند یافت نشد.

میرزا بهاء الدین صدری

بهاء الدین محمد بن علی محمد نظام الدولة بن عبدالله امین الدولة بن حاج محمد حسین خان صدر اصفهانی.

عبدالله خان امین الدولة از جهت خدماتی که به علماء و مسلمین نموده، و ترویجاتی که از او شده، وی را علی بن یقطین ثانی لقب داده اند. (1)

از آثارش: 1- ترمیم قناتی در نجف 2- اتمام سور نجف که پدرش شروع کرده بود 3- ساختن دو حمام بزرگ در نجف اشرف 4- ایجاد چندین باب دکّان، وقف بر حمام 5- ایجاد کاروانسرایی بزرگ، وقف بر مدرسة صدر، جهت اطعام شبهای جمعه و روشنایی و آب سقّاخانه. (2)

در پنجشنبه 25 شعبان 1263 در نجف وفات یافته، و پنج پسر از خود باقی گذارد:

1- اسد خان 2- حبیب الله خان 3- علی محمد خان نظام الدوله 4- محمد خان 5- نصرالله خان.

ماده تاریخ وفات امین الدوله این است: «جنّات عدن ازلفت للامین»

شرح خدمات سیاسی و اجتماعی او در کتب تاریخ مضبوط است، طالبین مراجعه نمایند.

ص: 389


1- ماضی النجف و حاضرها 485:2.
2- فوائد البهائیة: 32.

(میرزا حبیب الله خان)

فاضل و صالح و سخیّ و بخشنده بوده، و مجموعة کمالات صوری و معنوی؛ به عربی و فارسی شعر می سروده، و به نظم و نثر رسائلی نگاشته، در حدود سال 1310 در طهران وفات یافته، در حضرت عبدالعظیم مدفون شد. (1)

(میرزا علی محمد خان نظام الدوله)

اشاره

در 1222 در ایران متولد شد، و در اصفهان و طهران تحصیل علوم نموده، در سال 1247 به اتفاق پدر به نجف اشرف مهاجرت نموده، و به تکمیل علوم و تهذیب نفس و تألیف و تصنیف پرداخته، در فقه و اصول و حدیث و رجال (2) و علوم ادبی و ریاضیات مهارت داشته، قریب 18 مجلد کتاب تألیف نموده که از آن جمله است: 1- البرهان 2- تقریرات 3- دیوان شعر، به عربی و فارسی 4- رساله در اصول فقه 5- رساله در شبهة محصوره و آب مضاف، به طبع رسیده 6- رساله در امامت 7- سلافة الوزراء، در معنی ولایت به طریق اهل تصوّف و عرفان، به نظم و نثر، مطبوع ضمن فوائد البهائیّة 8- شهاب الثاقب، در ردّ صواعق ابن حجر 9- کشف الابهام، در فقه. 10و11- دو کتاب در رجال 12- کتابی در نحو و صرف 13- کتابی در ترجمة 19 نفر از بزرگان اهل سنّت، و رد بر آنها از کتب اهل سنّت

ص: 390


1- در ماضی النجف و حاضرها (482:3) گوید: احد رجال العصر و نوابغ الدهر علماً و فضلاً و تقوی و صلاحاً... بل من احد حسنات الدهر التی عقم عن انتاج مثلها.
2- ماضی النجف و حاضرها 490:3.

14- معارج القدس، در حکمت و کلام و توحید و عدل 15- نور الابصار؛ و غیره.

مشارالیه نزد صاحب جواهر، و ملاّ مقصود علی غروی، و میرزا حسن بن ملا علی نوری و جمعی دیگر از بزر گان تحصیل علوم و دانش نموده، و از حاج ملا احمد نراقی اجازة روایت و اجتهاد داشته است.

(تاریخ اجازه مربوط به زمانی است که حاکم کاشان بوده است)

سرانجام در 8 ذی حجّة سال 1276 در نجف وفات یافته، در مدرسة صدر مدفون گردید. (1)

و شش فرزند پسر داشته:

1- حاج اسد خان نظام العلماء

(2)

فاضل صالح، در 1324 در نجف وفات یافته، در مدرسة صدر مدفون شده.

تاریخ وفاتش را سید محمد نجف آبادی، شاعر و ادیب چنین گفته است:

اسد ثاو بأعتاب حمی *** اسد الله و خیر الاوصیاء

فبأعتاب علیٍّ ارّخوا *** فاز و الله نظام العلماء

پس از مرگ، شش پسر داشته که از آن جمله است:

اول: احمد خان، متوفی در 20 شعبان 1363.

دوم: حمید خان، در 26 ذی حجه 1363 وفات یافته، در صحن کربلا مدفون گردید از مردان سیاسی.

ص: 391


1- فوائد البهائیّة: 83.
2- ماضی النجف و حاضرها 482:3.

2- حاج امین آقا نظام الدوله

در 1269 متولد، و در 1330 وفات یافته، در اطاق صحن مطهر مدفون گردید. در زمره علما و فضلا معدود بوده است.

3- حاج علی آقا نظام الدوله

مادرش دختر فتحعلی شاه قاجار بوده، در نجف وفات یافته، در مقبرة خانوادگی خود مدفون شد. در کتاب الذریعة (90:11) وفاتش را حدود 1319 می نویسد.

4- مرتضی قلی خان نظام الدوله

فاضل و ادیب، در نزد علما و فضلا تحصیل نموده، تألیفاتی دارد، از آن جمله است: 1- اشعة القدسیّة، فارسی، 2 تتمّة طراز اللغة تألیف علی خان مدنی که به دستور میرزا سلیمان خان نایب الحکومة اصفهان تألیف نموده 3- جمرات 4- دیوان اشعار عربی و فارسی 5- مکاتبات او با اعیان زمان خود 6- نامه ای در جواب اعتراضات آخوند زاده و غیره. (1)

وفاتش در 15 ذی قعده سال 1306 در طهران اتفاق افتاده، و در حضرت عبدالعظیم مدفون گردید.

ص: 392


1- ماضی النجف و حاضرها 499:3.

5- حاج نجف علی میرزا

توضیحی در دست نیست(ویراستار)

6- شیخ بهاء الدین محمد صاحب عنوان.

بهاء الدین محمد ملقّب به صدر الشریعه، عالم و فاضل، ادیب و شاعر، از رؤسای ملت و دین. در اصفهان خدمت حاج سید اسدالله بید آبادی و حاج شیخ محمد باقر مسجد شاهی، (1) و در طهران خدمت محمد صادق سنگلجی، سپس مدتی در خراسان در خدمت علمای آن سامان تحصیل نموده، و از عده ای از مجتهدین اجازه یافته، در اواخر عمر در طهران ساکن شده، در حدود سال 1316 در طهران وفات یافته، جنازه حمل به نجف شده، در مدرسة صدر مدفون گردید.

کتب زیر از اوست:

1- دیوان اشعار فارسی و عربی 2- فوائد البهائیّة، (2) مطبوع؛ و غیره.

حاج میرزا بهاء الدین نوری

فرزند حاج میرزا جواد بن حاج ملا محمد علی نوری اصفهانی.

ملا محمد علی نوری

حاج ملا محمد علی، عالم فاضل، حکیم عارف فقیه، در قصبة نور مازندران متولد شده، و در اصفهان تحصیل علوم فقه و اصول و حکمت

ص: 393


1- ماضی النجف و حاضرها 496:3.
2- در متن به اشتباه فوائد البهیّة آمده بود که تصحیح شد.

نموده، جهت تصفیة نفس به هندوستان (1) مسافرت نموده و ریاضت ها کشیده، و پس از مراجعت در اصفهان ساکن شده، (2) و عزلت و انزوا اختیار نموده و کمتر با مردم معاشرت و مراوده می نموده است.

در 22 ذی قعدة الحرام سال 1253 وفات یافته، در صحن تکیة بابا رکن الدین مدفون گردید. (3)

کتب زیر از اوست:

1- حواشی بر شرح لمعه 2- حواشی بر مثنوی؛ و غیره. (4)

(حاج میرزا جواد نوری)

عالم فاضل محقق، و عارف زاهد کامل، از شاگردان آقا میر محمد شهشهانی، و خود داماد حاجی کلباسی (5) بوده، در شب بیستم شوّال سال 1323 به سن قریب به یکصد سال وفات یافته، در داخل بقعة تکیة بابا رکن الدین در ایوان قرینة قبر بابا مدفون گردید. (6)

ص: 394


1- رجال اصفهان: 66.
2- وی از شاگردان سید محمد مجاهد بوده و به امر او کتاب نخبة الاصول را نگاشته است. از دیگر آثار او حواشی بر شوارق و شرح لمعه و مطوّل است. میرزا سلیمان تنکابنی از شاگردان درس شرح لمعة او بوده است. ر.ک: قصص العلماء: 71. در طرائق (223:3) وی را از مریدان حسین علی شاه اصفهانی شمرده است.
3- صاحب عنوان غیر از عالم عارف ربانی میرزا محمد علی نوری مدفون در جوار آقا محمد بیدآبادی است.
4- ریحانة الادب 260:6.
5- ریحانة الادب 260:6 و رجال اصفهان: 65.
6- به نوشتة علامه خیابانی: وی از اکابر و فحول، جامع معقول و منقول، ریاست مذهبی اصفهان در عصر خود بدو منتهی، بسیار محترم و مرجع فیصلة مهمّات مردم. کراماتی بدو منسوب است ر.ک: ریحانة الادب 260:6. در کتاب خاندان کلباسی نوشتة مرحوم شیخ محمد کلباسی حائری آمده: مرحوم حاج میرزا عبدالجواد از علمای اصفهان و در اواخر عمرش به واسطة کبر سن، شیخ العلمای اصفهان بوده است. او در نزد برادر عیالش آقا محمد مهدی کلباسی، و حاج ملا محمد جعفر آباده ای، و آقا میر سید محمد شهشهانی، و آقا شیخ محمد باقر نجفی تلمّذ نموده. ر.ک: خاندان کلباسی: 144.

کتب و رسائلی تألیف نموده که از آن جمله است: 1- رساله در فقه استدلالی 2- رساله در نمازهای مستحبی 3- رسالة علمیّه 4- رساله در نماز شب، مطبوع 5- رساله در صلاة 6- رساله در نکاح 7- رساله در تجارت 9- کتابی در اصول؛ و غیره.

(حاج میرزا بهاء الدین نوری)

معروف به فاضل نوری، عالم فاضل، جامع معقول و منقول، ادیب و شاعر. (1) در نزد علمای اصفهان تحصیل نموده و پس از فراغت، به تدریس و اقامة جماعت و فصل خصومات پرداخته، سرانجام در شب

ص: 395


1- به نوشتة علاّمة خیابانی: وی از اکابر علمای جامع معقول و منقول، در اخلاق فاضله طاق ... تمامی اوقات شریفة او در تصفیة باطن و تهذیب اخلاق مصروف می شد، و مسلک سیر و سلوک را سالک، و در فنون شعری نیز ماهر بود. ر.ک: ریحانة الادب 259:6. به نوشتة استاد همایی: وی مدت 14 سال در اصفهان نزد آخوند ملا محمد کاشانی و اساتید دیگر، و مدت 4 سال در عتبات عالیات تحصیل کرده و سرمایة علمی و ادبی اندوخته بود. ر.ک: تاریخ اصفهان: 67.

5 شنبه 20 جمادی الاولی سال 1343 وفات یافته، جنب پدر مدفون گردید. (1)

در شعر «فاضل» تخلّص می نماید. دیوانش به طبع نرسیده است.

از اشعار اوست:

دلبر فرّخ رخ شیرین لقا *** تا به من غمزده شد آشنا

برد ز من دین و دل و عقل و هوش *** صبر و سکون نیز نماندی به جا

یار جفا پیشه، وفا پیشه کن *** گر چه محال است ز خوبان وفا

میرزا محمد تقی نوری

دیگر از معروفین این خاندان، مرحوم میرزا محمد تقی فرزند میرزا محمد علی است. عالم و فاضل بوده، و در فن تعبیر خواب، ابن سیرین زمان خود بوده، از تعبیرات او حکایتها نقل می کنند. (2)

در سال 1329 وفات یافته، در پشت بقعة تکیة بابا رکن الدین مدفون گردید.

معروف است که مردی قبل از کشته شدن ناصر الدین شاه او را در خواب،

ص: 396


1- رجال اصفهان: 65 و ریحانة الادب 259:6.
2- رجال اصفهان: 206 و مقالات الحنفاء 182.

به لباس اهل علم دید، تعبیر خواب خود را از مرحوم نوری خواست. فرمود: ناصر الدین شاه کشته می شود. پس از وقوع قضیّه، دلیل تعبیر را از او پرسیدند، حدیث «فمن خرج عن زیّه فدمه هدر» را فرموده بود.

بهرام بن فیروز اصفهانی

مؤلّف شارستان فارسی، در بیان مراتب دانش، و عقاید و آداب ایرانیان باستانی. مؤلّف از شیراز به تته رفته، و از شاگردان جمال الدین محمود تبریزی و آذر کیوان است. (1) در 1304 در لاهور فوت شده است.

تذکر: آذر پژوه اصفهانی، مترجم (2) و توضیح دهندة گفتار ابراهیم زردشت پیغمبر ایران، از فضلای اصفهان، ساکن هندوستان می باشد.

بهزاد

نقاش زبردست و معروف اصفهانی. مدتی در دربار پادشاهان هند می زیسته. از آثارش مجلدی است در کتابخانة سلطنتی که آن را مرقّع گلشن گویند، شامل 176 صفحه به صورت های گوناگون از حیوانات هند، و در صفحة هفتم آن به قلم و مهر و امضای جهانگیر پادشاه پسر اکبر شاه هندی در سال 1017 نوشته شده است: استاد بهزاد، این مرقّع را به فرمودة من ساخته است.(3)

ص: 397


1- فهرست رضویه 321:4.
2- فهرست رضویه 274:4.
3- کتابخانه های ایران: 65.

پرتو

میرزا علی رضا معروف به آقا جان. از اهالی لنجان، شاعر و ادیب و خطاط و خوشنویس، خط نسخ را در کمال استادی می نوشته. (1) دیوان اشعارش به طبع رسیده است.

در مآثر و الآثار (:291 و 277) دربارة او گوید: از خطاطین مشهور قلم نسخ است، و استاد اجلّ خطّاطین اصفهان.

در جمادی الاولی سال 1304 به سنّ نود سالگی وفات یافته است.

از اشعار اوست:

سیرم از مردم دنیا طلب دون که به جهد *** لقمه از گرسُنه گیرند و خورانند به سیر

شیر مردان بر روبه صفتان می بینم *** ایستاده به ادب دست بکش سر در زیر

پیر

لفظ پیر در لغت به معانی: کسی که دارای سنّ زیاد باشد؛ از کار افتاده، رهبر؛ رهنما؛ مرشد، آمده است.

در کتاب برهان قاطع گوید: پیره بر وزن خیره، خلیفه و جانشین و مشایخ و ارباب طریقت خانقاه باشند، بنابراین، لفظ پیره با های غسیر ملفوظ که بعداً محذوف شده به معنی مرشد طریقت و مشایخ صوفیّه می باشد، و در قرن

ص: 398


1- کارنامه بزرگان: 366.

هفتم و هشتم این لقب بیشتر رواج داشته، و جمعی از عرفای اصفهان بدین شهرت معروفند.

در کتاب مقامات العارفین (:525) طبقات پیران را سه دسته نموده، بدین ترتیب: 1- پیر صحبت 2- پیر دلالت 3- پیر خدمت.

دو دستة اوّل از اهل علم، و دستة سوم می توانند از غیر از اهل علم باشند.

و در کتاب مقالات الحنفاء (:178) پیران را بر چهار دسته بدین گونه تقسیم می کنند: 1- پیر خدمت 2- پیر صحبت 3- پیر دلیل 4- پیر ارشاد.

و در مقامات العرفاء (:231) پیران را بدین گونه تقسیم می کند:

1- پیر خرابات 2- پیر مغان 3- پیر طریقت 4- پیر دلیل.

و در همان کتاب گوید: مراد از پیر در عبارات صوفیّه، حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) است، و کلمات علی و پیر در حروف ابجد مساویند بدین گونه:

علی = عین + لام + یا 130+71+11= 212

پیر = پ + ی + ر

پیربکران

در شش فرسنگی شهر اصفهان در دهکده ای که به نام پیر بکران معروف است قبری است منسوب به محمد بن بکران که در سال 703 وفات یافته، و از اقطاب و مشایخ صوفیّه، عالم و فاضل بوده، و در همین محل، خانقاه داشته، و تدریس علوم ظهر و باطن می نموده، و پس از فوتش یکی از مریدان او جهت

ص: 399

وی صحن و گنبد و ایوانی بنا نهاده که از حیث کاشی کاری و گچ بری ممتاز است.

شرح حال عارف مزبور مانند بسیاری دیگر از عرفا مجهول است.

در پای یکی از ستون ها تخته سنگی است (1) که بر روی آن جای سم اسبی دیده می شود که عوام آن را جای پل دُلدُل گویند، و عده ای آن را جای پای اسب الیاس گویند و معتقدند که حضرت الیاس پیغمبر از این محل به آسمان عروج نموده است.

از امتیازات این بقعه و بارگاه آن است که چون در ادوار مختلف در آن تعمیر و بنایی شده است، در آن هم، نام خلفای اربعه دیده می شود، و هم نام و اسامی معصومین چهارده گانه (علیهم السلام).

این مقبره در مجاوزت قبرستان قدیمی یهودیان اصفهان و یکی از مقابر مقدّسة آنان به نام استر خاتون قرار دارد.

نام عده ای دیگر از پیران:

1- پیر پاره دور، در محلة جویباره.

2- پیر پرنده، در حدود کوچه نمکی، در یکی از خانه ها، قبرش هنوز باقی است.

3- پیر جمالی، در اردستان (برای اطلاع از احوالات او و دیگر پیران اردستان به کتاب آتشکدة اردستان رجوع شود).

4- پیر حاجات، در مزرعة اله آباد نزدیک قریة دیزیچه و نکو آباد لنجان.

ص: 400


1- گنجینة آثار تاریخی اصفهان: 253.

5- پیر سلیمان، از معاصرین نصر آبادی، و از شاگردان آخوند نصیرا بوده است. (1)

6- پیر عنایت، در قریة دستگرد خیار.

7- پیر مرتضی علی، در اردستان.

9- پیر محمود (سلطان محمود) در راوشن، بین نائین و اصفهان؛ و غیره.

تأثیر

میرزا محسن، از تبریزیان ساکن عباس آباد اصفهان است که نسب او از طرف مادر به محمد حسین چلبی، و از طرف پدر به ابوالخان زرگر می رسد. (2)

وی ادیب کامل، و شاعر فاضل، دارای آداب حمیده، و اخلاق پسندیده، و در علم سیاق، و انتظام مهامّ دیوانی، و حسن معاشرت با انام، بی قرینه. (3) ماده تاریخ های زیادی جهت معاصرین خود گفته. (4)

منظومه های زیر از اوست:

1- مثنوی ثمرة الحجاب 2- مثنوی جهان نما 3- مثنوی حسن اتّفاق 4- مثنوی دعوة العاشقین 5- مثنوی گلزار سعادت 6- مثنوی منهاج المعراج

ص: 401


1- تذکرة نصر آبادی: 538.
2- ولادت این شاعر توانا در 1060 ق و وفاتش در 1129 ق واقع گردیده.
3- تذکرة حزین: 72.
4- دانشمندان آذربایجان: 77 و مجلّة ارمغان شمارة 3 سال 12.

7- مثنوی میمنت نامه 8- دیوان اشعار، مشتمل بر قصاید و غزلیّات و مقطعات و رباعیات و غیره.

ملا تاجا

تاج الدین حسن بن محمد لنجانی. عالم جلیل زاهد (پدر فاضل هندی) معروف به مولا تاجا، در 1098 یا 1085 وفات یافته، (1) قبرش در مقبرة جنب مسجد بازار غاز. (2)

وی مؤلف کتاب: * بحر موّاج، در تفسیر قرآن (3) 1- تزویج النبی زینب و رقیة من عثمان 2- شرح شافیه 3- شرح کافیه 4- شرح صحیفة سجادیه می باشد. (4)

در ریحانة الادب (381:5) نقل از مستدرک الوسائل گوید: تاج ارباب العمامة، فوتش در 1085 روی داده، ظاهراً وی تاج الدین حسن مذکور در شرح حال ملا محمد تقی مجلسی می باشد.

ص: 402


1- در وقایع السنین و الاعوام در ضمن وقایع سال 1098 آمده: فوت ملا تاجا پدر ملا بهاء الدین مشهور به فاضل هندی در 7 رجب هذه السنة. ... مرد طالب علمی بود، مشغول به مباحثه و مطالعه و تصحیح کتب حدیث.
2- رجال اصفهان: 56.
3- این کتاب از تألیفات شهاب الدین احمد دولت آبادی معروف به فاضل هندی از علمای اهل سنّت است و انتساب آن به فاضل هندی شیعه یا پدر بزرگوارش اشتباه است.
4- انتساب هیچ یک از کتب فوق به صاحب عنوان ثابت نیست.

فرزندش فاضل هندی از او روایت احادیث می کند، (1) و خود از مجازین از مولی حسن علی بن مولی عبدالله تستری می باشد.

تاراج

محمد حسین. شاعر ادیب متخلص به «تاراج». شغل او مقوا سازی بوده، و دیوانش قریب ده هزار بیت می باشد. (2)

رباعی ذیل از اوست:

در صومعه شیخ، قصّة تازه کند *** در دیر کشیش، ذکر و آوازه کند

آسوده کسی که بر حدیث هر دو *** یک گوش چو در، یکی چو دروازه کند

وفاتش در سال 288، روی داده، و مرحوم عباسعلی خرّم لنبانی در ماده تاریخ او گوید:

کلک خرّم پی تاریخ وفاتش بنوشت *** روح تاراج بود شاد الی صبح جزا

مولی محمد تقی اصفهانی

معروف به ملا تقیا. از علمای قرن دوازدهم هجری (3) در اصفهان، و از

ص: 403


1- الذریعة 222:1.
2- کشکول جمالی: 55 و تذکرة شعرای اصفهان، خطی.
3- الذریعة 222:1.

مجازین از فاضل هندی و ملا حسین بن ملا حسن جیلانی است. تاریخ اجازة فاضل 1118 می باشد. (1)

مولی محمد تقی گزی

فاضل زاهد، (2) از مقدسین و پیشوایان دینی مردم برخوردار بوده، و ظاهراً خدمت حاجی کلباسی و سید حجة الاسلام تلمّذ نموده، و نزد آنان مقبول القول و معتمد علیه، و به زهد و تقوی معروف بوده. قبرش در بقعة تکیة قبرستان گز می باشد.

مشارالیه پدر مرحوم ابوالفقراء، و جد مادری مرحوم ملا عبدالکریم گزی است.

میر محمد تقی مدرس

فرزند علامه میر سید حسن مدرس میر محمد صادقی.

عالم فاضل جلیل القدر عظیم المنزلة، در 13 صفر سال 1273 متولد، (3) در شب 2 شنبه 7 ربیع الثانی سال 1333 وفات یافته، در بقعة پدر خویش جنب مسجد رحیم خان مدفون گردیده.

عمدة تحصیلات او در اصفهان نزد آقا میرزا محمد هاشم چهار سوقی

ص: 404


1- از مدفونین در تکیة صاحب روضات: فاضل کامل، عالم ربانی، مولانا محمد تقی ابن مولانا محمد حسین جیلانی است که در روز سه شنبه 17 جمادی الاولی سال 1125 وفات نموده، و محتمل است که صاحب عنوان باشد.
2- رجال اصفهان: 167.
3- رجال اصفهان: 155.

بوده، سپس مدت ده سال در اعتاب مقدسه محضر علمای آن سامان کسب فیوضات نموده، و در آنجا خدمت میرزا محمد حسن شیرازی و جمعی دیگر درس خوانده، تا به مقامات عالیة اجتهاد نایل شده است.

در 1305 به امر استاد به اصفهان مراجعت نموده، حوزة درس تشکیل داده، (1) و عده ای نیز از مجلس درس او مستفیذ می شدند.

مجموعه ای از چندین رساله از رسائل تألیفی او به نام «الرسائل التقویّة فی المسائل الفقهیّة» به طبع رسیده، و آنها عبارت است از: 1- رساله در بیان وجه ممیز بین حق و حکم 2- رساله در صلاة مسافر 3- رساله در منجزات مریض 4- رساله در قاعدة من ملک شیئاً 5- رساله در ماهیت اجاره.

میر سید حسن مدرس

فرزندش: مرحوم آقا میر سید حسن، عالم و فاضل، از شاگردان پدر خود، و آقا سید محمد باقر درچه ای، و آقا سید مهدی درچه ای، و آخوند کاشی بوده، و در مسجد رحیم خان امامت می فرمود، و به زهد و تقوا و ترک دنیا و اعتراض از مردم معروف بود.

پس از وفات [در شب جمعه 5 جمادی الثانی 1372]، در بقعة مسجد رحیم خان مدفون گردید.

میرزا محمد باقر مدرس

فرزند دیگر ایشان: مرحوم آقا میرزا محمد باقر، عالم فاضل، از ائمة

ص: 405


1- نقباء البشر: 251.

جماعت در محلة پا قلعه بود. در ظهر روز 4 شنبه 30 رجب سال 1388 مقارن طبع کتاب به سن متجاوز از هفتاد وفات یافته، در مقبرة جد بزرگوار خویش، جنب مسجد رحیم خان مدفون گردید.

حاج شیخ محمد تقی قمیشه ای

فرزند میرزا محمد حسین. عالم جلیل، از شاگردان آقا میرزا محمد هاشم چهار سوقی بوده، (1) و پس از تکمیل تحصیلات به موطن خود معاودت نموده، و به درس و مباحثه و اقامة جماعت و ارشاد مردم پرداخته، و پس از فوت برادرش آقا میرزا محمد مهدی قمیشه ای ریاستی یافته، سرانجام در قمیشه وفات یافته، و هم در آنجا مدفون گردید.

وی را تألیفاتی است از جمله: الاصول العلمیّة در برائت و احتیاط و استصحاب. (2)

ملا محمد تقی هروی

فرزند حسین علی بن رضا ابن اسماعیل حائری اصفهانی.

عالم فاضل محقق کثیر التألیف و التصنیف، در رمضان المبارک سال 1217 در شهر هرات متولد شده، و مقدمات علوم را در آنجا آموخته، در 1235 به اصفهان مهاجرت نموده و نزد شیخ محمد تقی رازی، و حاج محمد ابراهیم کلباسی، و سید محمد باقر حجة الاسلام بید آبادی تحصیلات خود را

ص: 406


1- نقباء البشر: 252.
2- الذریعة 200:2.

تکمیل نموده، (1) و در نجف به درس شیخ محمد حسین صاحب فصول، و شیخ محمد حسن صاحب جواهر، و در کربلا به درس حاج سید کاظم رشتی، و میرزا علی نقی طباطبائی حاضر شده، سپس به اصفهان مراجعت نموده، و ریاست کلی و مرجعیت تام یافته، (2) و در اواخر عمر به مناسباتی از اصفهان به کربلا مهاجرت فرموده، و در آن ارض اقدس مجاور گردیده، و در 17 ربیع الاول سال 1299 وفات یافته، در مقبرة صاحب ضوابط در صحن کوچک حسینی مدفون گردید.

کتب زیر از اوست:

1- الاربعین، در اخبار اصول دین 2- توضیح الحساب 3- تلخیص تحفة الابرار استادش سید شفتی 4- تنبیه الغافلین، رد بر باب (3) 5- التعاد و التراجیح 6- تعلقه بر حواشی شیروانی بر معالم 7- الحدیقة النجفیة، حاشیه بر شرح لمعه 8- حجیت مظنة مطلق 9- حاشیه بر خلاصة الحساب شیخ بهائی 10- حاشیه بر قوانین 11- خلاصة البیان، در تفسیر مشکلات قرآن 12- الدرر المنثورة 13- رساله در بطلان طلاق به عوض 14- رساله در

ص: 407


1- الکرام البررة: 212 و مواضع المختلفه الذریعة.
2- در مکارم الآثار آمده: مرحوم آقای شریعت اصفهانی که او را درک بلکه استفاده هم از او نموده بوده می فرمود: وی بزرگواری با حسن سیرت و صفای سریرت و نقاوت طویت و خلوص نیت بوده و در نزد خواص و عوام وجاهتی تمام داشته. مکارم الآثار 626:3.
3- صاحب الذریعة می فرماید: حدّثنی تلمیذه فی اصفهان شیخنا الشریعة الاصفهانی: انّه إنما کتبه دفعاً للتهمة التی الصقت به من بعض معاصریه و معارضیه. الذریعة 188:10.

عدالت 15- رساله در عرق جنب از حرام 16- رساله فی العصیر بأنواعها 17- رساله در زوال، و آن شرح بر مبحث زوال روضة البهیه است 18- السبع المثانی، در احوال معصومین چهارده گانه 19- سؤال و جواب، در مسائل روزه و زکات، به عربی و فارسی 20- شرح خطبة همّام 21- شرح دعای ابوحمزه * شرح روضة البهیة 22- طریق النجاة 23- عیون الاحکام 24- کاشف الاستار [در شرح تلخیص تحفة الابرار] 25- لوامع الفصول [= شرح مبادی الوصول] 26- لطائف الفوائد 27-س مقاصد العلیّة 28- مبادی الاصول 29- مشارع 30- مناسک حج 31- المطلق و المقید 32- ملخص تفسیر آیة الکرسی [سید کاظم رشتی] 33- الموت و البرزخ 34- المناقب الحسینیّة 35- مجالس المواعظ 36- نتایج الافکار، در اصول فقه 37- نهایة الامال، معروفترین تألیف او 38- دو کتاب در رد باب و بابیه. (1)

نقل شده است که در اصفهان متهم به بابیت و میل به طریقة ایشان داشته، و به همین دلیل سه جلد کتاب در رد آنها نوشته، و بالاخره مجبور به مهاجرت از این شهر گردیده است.

ص: 408


1- در مکارم الآثار اسامی 49 عنوان از آثار وی ذکر شده. از این آثار کتاب المیراث که تقریر درس صاحب جواهر است منتشر شده است. برخی از شاگردان و مجازین صاحب عنوان عبارتند از: شیخ محمد حسن بار فروشی صاحب نتیجة المقال، میرزا محمد همدانی امام الحرمین، شیخ محمد باقر اصطهبانانی، شیخ الشریعة اصفهانی. ر.ک: مکارم الآثار 631:3-625. از دیگر شاگردان او میرزا عبدالرزاق موسوی احمد آبادی است که نسخه ای از کتاب الارث استاد را با چند رسالة دیگر کتابت کرده است. سیری در تاریخ تخت فولاد: 134.

شیخ محمد تقی رازی

اشاره

فرزند محمد رحیم (عبدالرحیم) ایوان کیفی طهرانی. از رؤسای علما و مجتهدین، و اکابر فقها و مدرسین، عالم فاضل زاهد، (1) در خدمت شیخ جعفر کبیر نجفی، و سید محسن کاظمینی، و وحید بهبهانی، و آقا سید علی صاحب ریاض، و حاج سید مهدی بحر العلوم تحصیل نموده، و از خواص اصحاب شیخ جعفر بوده، و به دامادی او مفتخر شده، پس از وصول به مقامات عالیة علم و اجتهاد، و کسب اجازه از اساتید خود به اصفهان مهاجرت نموده، و به تدریس فقه و اصول اشتغال جسته.

در اوایل، در محلة احمد آباد سکونت نموده، سپس در مسجد شاه تدریس نموده، و هم در مجاورت آن سکونت فرموده و تاکنون بیشتر از اعقابش در آنجا ساکن، و به همین جهت به آقایان مسجد شاهی شهرت دارند.

مقامات علمی و مراتب کمال او زیاده بر حد بیان است. در تمامی علوم از معقول و منقول بر معاصرین خود مقدم بوده، (2) به خصوص در اصول فقه که تبحری بی نهایت داشته است. (3)

ص: 409


1- رجال اصفهان: 520.
2- ریحانة الادب 403:3.
3- به نوشتة محمد باقر الفت: وی علاوه بر جنبة علمی یک قسم از میل و مذاق عرفانی و اشتغال به سیر و سلوک و طریقت نیز داشته، و نسبت به شخصی از مردان راه... که سیدی گوشه نشین در قصبة نجف آباد بوده ارادت می ورزیده است. چنانچه بعضی از کتابهای شیخ عطار را به خط خود نوشته است. علاّمة گزی در تذکره می نویسد: مجاهدات و ریاضات و کمالات نفس آن بزرگوار، و بعضی استبصارات و ختومات از او در نزد اهل معرفت معروف است.

کتب زیر از اوست:

1- تقریرات استاد خود بحرالعلوم در طهارت، و آن شرح کتاب وافی است. 2- حاشیه بر معالم الاصول به نام «هدایة المسترشدین»، در سه مجلد، معروف ترین تألیف اوست، و به همین جهت وی را صاحب حاشیه گویند، و حاشیة شیخ و حاشیة مطلق در میان علما مراد همین کتاب است، و از آن مقام علمی مؤلف آشکار می شود. 3- رسالة علمیّه، فارسی 4- رساله در حجیت مظنه 5- رساله در عدم مفطر بودن توتون و تنباکو 6- رساله در فساد شرط ضمن العقد * شرح اسماء الحسنی (1) * کتابی در طهارت 8- کتابی در فقه [تبصرة الفقهاء]؛ و غیره.

وفات صاحب عنوان در روز جمعه 15 شوّال سال 1248 روی داده، و در تکیة مادر شاهزاده که به نام تکیة شیخ محمد تقی نیز خوانده می شود در تخت فولاد مدفون گردید.

ماده تاریخ وفاتش: «راهنمای امم کرد بجنّت مقام» می باشد.

فایده: 1- شیخ جعفر بن خضر نجفی دارای چندین نفر داماد بوده که همگی عالم و فقیه و مجتهد، و از اکابر دانشمندان زمان خود بوده اند، و آنها عبارتند از:

1- شیخ محمد تقی رازی اصفهانی

ص: 410


1- شرح اسماء الحسنی از علامه سید علاء الدین گلستانه که به همت مرحوم شیخ محمد تقی نجفی چاپ شده است بعدها به اشتباه به خود مردم آقا نجفی منسوب شد، و ظاهراً در اثر تشابه اسمی آن مرحوم با جد خود، شرح مزبور به صاحب عنوان نیز منسوب شده است.

2- آقا سید صدرالدین عاملی اصفهانی

3- آقا محمد علی بن آقا محمد باقر بن محمد باقر هزار جریبی

4- شیخ اسدالله بن اسماعیل کاظمینی (1) وی از جمله کسانی است که قبل از سن بلوغ به مرتبة اجتهاد رسیده است، و مؤلف «مقابیس» و غیره می باشد.

فایده: 2- جهت تکمیل شرح حال شیخ محمد تقی، به نام چند نفر از علمای خاندانش غیر از آنچه سابقاً تذکر داده شده اشاره می شود:

1- شیخ محمد باقر طهرانی اصفهانی

فرزند شیخ محمد حسین صاحب فصول. در اوایل قرن 14 فوت شده است.

2- شیخ محمد حسین اصفهانی

ابن محمد رحیم رازی ایوان کیفی، برادر صاحب عنوان. مؤلف 1- رسالة عملیة فارسی 2- الفصول الغرویة، در اصول، مشهورترین تألیفات او 3- رساله در طهارت و نماز و روزه داری. (2) فوتش در 254 در کربلا واقع شده، و در صحن صغیر مدفون گردیده. (3)

ص: 411


1- قصص العلماء: 196.
2- الکرام البررة: 390.
3- به نوشتة علامة خیابانی وی از اکابر و متبحرین علمای امامیة اواسط قرن 13 هجرت می باشد که فقیه اصولی محقق مدقق، جامع معقول و منقول، حاوی فروع و اصول، و صاحب فکری بس عمیق بود. در نسخه ای از فصول الغرویّة به کتابت میر سید عبدالوهاب بن ابوالقاسم رضوی همدانی (شاگرد مؤلف) آمده: تاریخ وفات مرحمت مآب شیخ محمد حسین مصنف هذا الکتاب یوم دوشنبه 10 شهر جمادی الاولی سنه 1255. تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان 212:1. در ریحانة الاد ب (380:3) دربارة کتاب فصول می نویسد: این کتاب در تحقیقات ابنقه و تدقیقات رشیقه، اجمع و اکمل کتب اصولیه بوده و محل استفادة اکابر و فحول، و فهم مطالب و تفطن بر نکات و دقایق آن مایة افتخار افضال و بهترین معرف مقامات علمی وی می باشد.

3- شیخ عبدالحسین

ابن شیخ محمد حسین. عالم فاضل، از شاگردان پدرش و صاحب جواهر بوده، و در 1261 وفات یافته است.

4- حاج شیخ عبدالریم حائری

ابن شیخ عبدالحسین، عالم [عارف] فاضل مجتهد. در دوم ربیع الاول سال 1294 در کربلا متولد، (1) و در شب جمعه 6 ذی قعده سال 1367 در طهران وفات یافته.

نزد آقا میرزا محمد هاشم چهار سوقی در اصفهان، و شیخ زین العابدین مازندرانی در کربلا [و ملا اسماعیل بروجردی جد مادری خود] تحصیل نموده.

کتب زیادی تألیف نموده که از آن جمله است: 1- بدایع الاحکام، در شرایع الاسلام 2- بدر التنجیم، در تقویم 3- جامع الشتات، در متفرقات 4- داستان ابسال و سلامان 5- دیوان اشعار عربی و فارسی 6- رساله در بیع

ص: 412


1- شعرای معاصر اصفهان: 151 و نقباء البشر: 1104.

وقف 7- رساله در این که شریعت سر طبیعت است 8- رساله در این که مراد از ذکر، نماز است 9- رساله در احکام ساکنین قطب 10- رساله در رد صوفیه 11- شرح رسالة حیّ بن یقظان 12- غنائم التبیان، در تفسیر قرآن 13- منظومة درایه و رجال 14- ملخص المقال، در احوال رجال 15- موجز المقال، در درایه 16- مشرق الانوار، در قصص و امثال 17- ودایع الاسرار؛ و غیره.

5- شیخ محمد اصفهانی

ابن محمد علی. خواهر زادة شیخ محمد تقی رازی، (1) و جامع جلد سوم هدایة المسترشدین.

برای اطلاعات بیشتر از احوالات او [شیخ محمد تقی رازی] به کتب: قصص العلماء، روضات الجنات، ریحانة الادب، نسب نامة الفت و دیگر مواضع مراجعه شود.

ص: 413


1- در المآثر و الآثار آمده: آقا شیخ محمد اصفهانی الاصل طهرانی السکنی، همشیرة زادة شیخ محمد تقی اصولی صاحب الحاشیه است. کتاب فصول شیخ محمد حسین و کتاب شرح لمعه را کسی مثل او تدریس نمی کرد. اعلی الله مقامه. علامه میرزا حبیب الله شریف کاشانی می نویسد: کان عالماً زاهداً صالحاً من تلامذة خاله صاحب الفصول، و قد قرأ الفصول علیه، و کان یدرس فی الطهران فی مدرسة الصدر بجنب مسجد الشاه، و قد قرأت هذا الکتاب علیه، و کان له علیه حواش رشیقة و تعلیقات انیقة. لباب الالقاب: 51.

سید محمد تقی خراسانی

ابن سید محمد رضا بن حاج سید یوسف خراسانی اصفهانی نجفی.

عالم فقیه، در 1275 در کاظمین متولد، و در اصفهان و مشهد و نجف تحصیل نموده، و مدتی به درس حاج میرزا حبیب الله رشتی، و حاج میرزا حسین بن حاج میرزا خلیل طهرانی، و آخوند خراسانی حاضر شده و از آنها استفاده نموده، در اخلاق و فضایل نفسانی (1) به مقام سامی رسیده، در روز 17 ربیع الاول سال 1350 وفات یافته، در وادی السلام جنب پدر مدفون گردید.

سید محمد تقی مستجاب الدعوة

فرزند سید محمد سعید بن محمد صادق بن ابوالقاسم بن محمد باقر بن میر محمد صادق موسوی اصفهانی.

عالم فاضل زاهد. پدرانش گاهی در یزد و زمانی در اصفهان ساکن بوده، و برخی از بنی اعمام او در یزد متوطن بوده، و هنوز هم در اعقابشان در آنجا ساکن هستند.

صاحب عنوان از علمای کاملین، و اهل زهد و تقوا و عزلت و انزوا بوده، و در نزد حاجی کلباسی و سید حجة الاسلام مقبول القول و محترم بوده، خدمت آقا محمد بید آبادی و جمعی دیگر تحصیل نموده، و در محلة خواجو سکونت داشته.

ص: 414


1- نقباء البشر: 255.

در سال 1236 به سن متجاوز از نود سال وفات یافته، در تخت فولاد جنب تکیة خاتون آبادی در تکیه ای مخصوص مدفون شده است. (1)

اشعار زیر منسوب به اوست:

زارت بلا موعدٍ فی غیهب الغسق *** کأنّها الکوکب الدریّ فی الافق

فقلت أهلاً بک یا خیر زائرة *** أما خشیت من الحراس فی الطرق

فأنشأت بلسان الحال قائمة *** من یرکب البحر لا یخشی من الغرق

فقلت لما رأت عینی محاسنها *** سبحان من خلق الانسان من علق

اعیذها من عیون الناس کلهم *** بقل اعوذ برب الناس و الفلق

جدش: مرحوم میر محمد باقر از فضلای اواخر صفویّه بوده، و در 25 جمادی الثانیه 1111 وفات یافته، در تخت فولاد حوالی تکیه خاتون آبادی مدفون گردیده است.

سید عبدالحمید موسوی اصفهانی

و فرزندش: حاج سید عبدالحمید فاضل متقی، از شاگردان میر حسن مدرس بوده، و در 6 رمضان 1316 وفات یافته، جنب پدر و جد خویش

ص: 415


1- رجال اصفهان: 101.

مدفون گردیده، وی را حواشی است بر سیوطی که نسخة آن نزد نگارنده موجود است.

3- سید محمد سعید در زمان حیات پدر به هندوستان رفته، دیگر خبری از او نشد.

میر محمد تقی خاتون آبادی

ابن میر محمد صادق خاتون آبادی، عالم کامل عارف، (1) در 22 جمادی الاولی سال 1238 وفات یافته، در قبرستان مقابل تکیة مادر شاهزاده مدفون گردید. (2)

سید محمد تقی تبریزی

ابن میر محمد صالح حسینی تبریزی، پدرش از اطبای معروف عهد

ص: 416


1- رجال اصفهان: 72.
2- استاد همایی می نویسد: وی یکی از علمای زهد پیشة خاندان جلیل سادات حسینی خاتون آبادی است از رشته ای که به لقب کوفتگر مشهور بوده، و از اعقابشان از اصفهان به حوالی دهق مهاجرت کرده اند. اول کسی که به این لقب شهرت یافت میر محمد صادق پدر میر محمد تقی است که فرزند میر ابوصالح بن میر عبدالله بن میر محمد باقر بود، و میر محمد اسماعیل خاتون آبادی معروف صاحب تکیه که نسب سادات پا قلعه بدو می رسد برادر منیر عبدالله مزبور است. به نوشتة استاد همایی قبر وی [که اکنون از بین رفته] مورد توجه و عنایت عامّه بوده که فاتحة او را موجب اجر جزیل اخروی و کشف معضلات دنیوی می شمارند. تاریخ اصفهان: 125. متأسفانه در تعمیرات! چند رسالة اخیر آثار قبر از بین رفته است.

صفوی (1) در اصفهان بوده، و خود از علما و زهاد، و مؤلف رساله ای است در محاسبة النفس. وفاتش در سال 1120 روی داده، و در قبرستان سنبلستان مدفون بوده است.

قبر تا این اواخر معروف و مورد احترام بود که مردم آن را زیارت می کردند.

مولی محمد تقی نصیری طوسی

فرزند عبدالحسین. از علمای قرن یازدهم هجری در اصفهان است که نسب او به شیخ طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن می پیوندند.

عالم فاضل زاهد عابد، مؤلف کتابی است به نام 1- العقال فی مکارم الخصال، فارسی. تاریخ اتمام تألیف: یک شنبه 28 ربیع الثانی 1080 در اصفهان می باشد. 2- المبدأ و المعاد 3- تحریر و تلخیص اخلاق ناصری تألیف خواجه طوسی [4- لب الالباب].

تذکر: ذیلاً به نام چند نفر از علما و مؤلفین (2) این خاندان اشاره می شود:

1- مولی محمد ابراهیم بن زین العابدین نصیری. در سال 1097 زنده بوده است.

2- حسن بن محمد صالح نصیری. مؤلف کتاب هدایة المسترشدین در

ص: 417


1- رجال اصفهان: 186.
2- الذریعة 236:4.

استخارات، در 1132 تألیف شده است. (1)

3- مولی محمد رضا نصیری

ابن عبدالحسین، از مجازین از امیر شرف الدین علی بن حجة الله شولستانی.

مؤلف: 1- تفسیر الائمة لهدایة الامة، در 30 مجلد 2- کشف الآیات 3- مختصر تفسیر الائمة در 6 مجلد. در 1067 از تألیف آن فراغت حاصل نموده است 4- ترجمة قرآن. (2)

4- مولی عبدالحسین بن محمد زمان نصیری. در سال 1025 زنده بوده است.

5- مولی عبدالله بن محمدرضا بن عبدالحسین.

6- مولی عبدالمنان طوسی

صاحب تعلیقه بر تهذیب، متوفی در 1219، مدفون (3) در تخت فولاد 7- مولی محمد بن ابراهیم بن زین العابدین.

ص: 418


1- علامة طهرانی در الذریعة (192:25) می نویسد: ثمّ انّی رأیت الکتاب و هو یدل علی تبحره و غزارة علمه.
2- به نوشتة علامة افندی وی محمد رضا بن عبدالحسین بن ادهم بن ادهم بن بهرام نصیری مشی الممالک یا واقعه نویس است، و تفسیر او در 18 مجلد بوده، و علاوه بر آن کتابی در لغات فارسی و ترکی و عربی نگاشته است. ر.ک: تعلیقة امل الامل: 272.
3- رجال اصفهان: 220.

آقا سید محمد تقی موسوی احمد آبادی

ابن عبدالرزاق بن عبدالجواد موسوی احمد آبادیا.

عالم جلیل، و فاضل مجتهد، و خطیب بارع. در شب جمعه 5 جمادی الاولی 1301 متولد، در شب 3 شنبه 25 رمضان المبارک سال 1348 وفات یافته و در تخت فولاد، در جنب پدر مدفون گردید.

در اصفهان نزد: آخوند کاشی، و آقا سید ابوالقاسم دهکردی، و عبدالکریم گزی و جمعی دیگر تحصیل نموده تا به مقامات عالیة علم و اجتهاد رسیده.

کتب چندی تألیف کرده که از آن جمله است:

1- ابواب الجنات، در آداب جمعات 2- بساتین الجنان، در معانی و بیان 3- ترغیب الطلاب الی علم الاعراب 4- تذکرة الطالبین، در ترجمة آداب المتعلمین 5- دیوان اشعار، با تخلص «تقی» و گاهی «شرعی» 6- سراج القبور 7- کنز الغنائم فی فضل الدعاء للقائم 8- مکیال المکارم، مطبوع 9- محاسن الادیب فی دقایق الاعاریب 10- نور الابصار، در فضیلت انتظار 11- وظیفة الانام فی زمن غیبت الامام، مطبوع؛ و غیره.

پدرش: مرحوم آقا سید عبدالرزاق امام جمعه [= جماعت] از علمای ازکیا، در سال 1319 وفات یافته، در تخت فولاد نرسیده به تکیة ملک مدفون گردید.

ملا محمد تقی مجلسی

ابن ملا عبدالله بن ملا محمد تقی مجلسی اول، از علما و صاحب تألیف است.

ص: 419

قبرش در خارج بقعة (1) مجلسی، جنب مسجد جامع اصفهان.

مولی عبدالله مجلسی

پدرش: مولی عبدالله، از شاگردان پدر خود و آقا حسین خوانساری بوده، و در سال 1084 در هندوستان وفات یافته. (2)

از تألیفاتش کتاب شرح تهذیب (3) که تمام نشده است.

فوتش را در ریحانة الادب (462:3) به سال 1134 می نویسد.

ملا محمد نصیر مجلسی

برادرش: ملا محمد نصیر نیز فاضل و ادیب بوده، تألیفاتی دارد: 1- ترجمة جلد فِتَن و مِحَن بحار 2- حاشیه بر شرح لمعه 3- رساله در اثبات رؤیت جن؛ و غیره.

قبرش ظاهراً در مقبرة مجلسی است.

میرزا محمد تقی الماسی

فرزند میرزا کاظم بن میرزا عزیز الله بن مولی محمد تقی مجلسی

ص: 420


1- رجال اصفهان: 128.
2- در ریاض العلماء (236:3) آمده: فقیه واعظ عالم صالح ناقد لعلم الرجال، جلیل محدّث ورع عابد. در مرآت الاحوال (68:1) می نویسد: در تقدس ذات، یگانة آفاق بوده است. از ایشان تعلیقات شریفه بر کتاب حدیقة المتقین والد مرحوم آن جناب به نظر رسیده است.
3- الذریعة 157:3.

اصفهانی. عالم فاضل و معروف، در 1089 متولد، و در شعبان 1159 وفات یافته. از جد مادری خود علامه ملا محمد باقر مجلسی روایت احادیث می کند، و جمعی از دانشمندان در عداد شاگردان و مجازین از او می باشند.

کتب زیر از اوست:

1- بهجة الاولیاء، فارسی، در ذکر کسانی که به شرف ملاقات حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه نایل شده اند. (1) 2- الرسائل الکثیره؛ و غیره.

وی در زمان نادر شاه امام جمعة اصفهان بوده و پس از فوت، در بقعة مجلسی جنب مسجد جامع مدفون گردید.

علت شهرت او به الماسی آن است که پدرش قطعه الماسی در جای دو انگشت مبارک امیرالمؤمنین (علیه السلام) در ضریح مطهر نصب نمود که قیمتش در آن زمان هفت هزار تومان بوده، و فعلاً موجود است. (2)

برادرش: میرزا محمد علی بن میرزا محمد کاظم نیز از علمای معروف سلسلة مجلسی، و مدفون در صحن مقبرة مجلسی می باشد. (3)

جدش: ملا عزیز الله بزرگترین اولاد ملا محمد تقی بوده، عالم فاضل، و محقق مدقق بوده، در 1025 متولد، و در 1074 وفات یافته، و کتاب ترتیب خلاصه الاقوا از تألیفات اوست.

فرزندش: ملا عزیز الله نیز عالم فاضل بزرگوار بوده، (4) و کتابی در اصول عقاید تألیف نموده [به نام هدایة العالمین]، در سال 1163 وفات یافته، در بقعة مجلسی مدفون گردید.

ص: 421


1- ریحانة الادب 168:1.
2- فوائد الرضویّة 439:2.
3- رجال اصفهان: 127.
4- رجال اصفهان: 127.

میرزا محمد تقی بن میر سید محمد

از علمای ازکیا، در سال 1128 وفات یافته. قبرش در تخت فولاد جنب تکیة میرزا رفیعا بوده که اکنون جزو اراضی فرودگاه است. (1)

ملا محمد تقی مجلسی

فرزند ملا مقصود علی نطنزی معروف به مجلسی اول.

از اکابر علما و فقهای شیعه، و از ثقات و معتمد ین محدثین، فقیه محدث اصولی رجالی زاهد عارف، در فقه و رجال و تفسیر و حدیث بر عموم علمای زمان خود تفوق داشته، و در خدمت: پدر خود، و شیخ بهائی، و میرفندرسکی، و ملا عبدالله شوشتری تحصیل نموده، و او اول کسی است از علما که به نشر اخبار آل محمد (علیهم السلام) همت گماشته، و در فقه و اصول و تفسیر و رجال و حدیث و ادعیه کتابها تألیف نموده، و خود اهل ریاضت و ذکر بوده، و اربعین ها ریاضت کشیده، و مکاشفاتی داشته که برخی از آنها معروف است.

در سال 1003 متولد، و در 1070 (2) وفات یافته. ماده تاریخ وفاتش:

«صاحب علم رفت از عالم»

و «مسجد و منبر از صفا افتاد»

و «افسر شرع اوفتاد بی سر و پا گشت فضل» می باشد.

ص: 422


1- رجال اصفهان: 206.
2- رجال اصفهان: 118، ریحانة الادب 198:5 ، روضات الجنات: 129، قصص العماء 231، الکنی و الالقاب 124:2. (م).

در عموم کتب رجال و تراجم از منامات و مکاشفات او داستان ها نقل می کنند، طالبین مراجعه فرمایند.

خود در شرح فقیه (1) در باب نماز میت فرموده: والحمد لله رب العالمین که بنده در چهار سالگی همة اینها را می دانستم، یعنی خدا و نماز و بهشت و دوزخ، و نماز شب می کردم در مسجد صفا، و نماز صبح را به جماعت می کردم، و اطفال را نصیحت می کردم به آیت و حدیث، به تعلیم پدرم.

کتب زیر از اوست:

1- احیاء الاحادیث، در شرح تهذیب 2- اربعون حدیثاً 3- حدیثة المتقین، نام رسالة عملیة اوست * حاشیه بر صحیفة سجادیه 4- حاشیه نقد الرجال 5- حواشی بر اصول کافی 6- رساله در نماز جمعه و وجوب تعیینی آن 7- رساله در رضاع 8- رساله در اوزان 9- رساله در ریاضات شرعیه 10- رساله در رد ایرادهایی که بر ملای روم گرفته 11- روضة المتقین، شرح عربی من لا یحضر [مطبوع، 14] 15- شرح خطبة استسقاء از خطب نهج البلاغه 16- شرح صحیفة سجادیه 17- شرح صحیفه به فارسی 18- طبقات الرواة 19- طریق روایت صحیفة کامله 20- لوامع صاحبقرانی، شرح فارسی من لا یحضر، معروف ترین تألیف او [مطبوع، 8 جلد] 21- مناسک حج؛ و غیره.

وی را سه فرزند پسر به سر حد کمال رسیده، (2) و چهار دختر داشته.

ص: 423


1- فوائد الرضویه 440:2.
2- تذکرة الانساب مجلسی: 94.

پسران عبارتند از:

1- علامه محمد باقر مجلسی.

2- ملا عبدالله.

3- ملا عزیز الله، اکبر اولاد مجلسی.

و نام دخترانش نیز مذکور گردید.

جد مادریش (پدر مادرش) ملا درویش محمد [نطنزی] نام داشته و از مشایخ اجازه بوده، و پدرش: عارف زاهد مقدس (1) شیخ مقصود علی، عالمی فاضل بوده، و دایی ایشان، ملا محمد قاسم از شاگردان شهید ثانی و راوی از ایشان بوده است.

مشایخ او [ملا محمد تقی مجلسی] عبارتند از: شیخ بهائی، و ملا عبدالله تستری، و قاضی معز الدین محمد اصفهانی، و شیخ یونس جزایری، و قاضی ابوالشر ف، و شیخ عبدالله بن شیخ أبو البرکات، و ملا محمد قاسم. (دایی خود) و جمعی دیگر از علما و بزرگان.

مقبرة او در جنب مسجد جامع اصفهان به سر قبر آخوند معروف است، و ظاهراً مراد از آخوند، فرزند صاحب عنوان یعنی آخوند ملا محمد باقر باشد، اگر چه پدر و پسر هر دو به نام آخوند مشهورند.

ابوالبرکات واعظ اصفهانی

فایده: شیخ ابوالبرکات، [عالم فاضل محدث] واعظ صالح معمر، (2) در مسجد جامع اصفهان منصب وعظ و خطابت داشته، و قریب یکصد سال عمر

ص: 424


1- تذکرة الانساب مجلسی: 94.
2- اعیان الشیعة 291:8.

نموده، و از شیخ علی محقق کرکی متوفی به سال 940 روایت احادیث می کند، و جمعی از دانشمندان از او اخذ حدیث نموده و از ایشان روایت می کنند که از آن جمله است: ملا محمد تقی مجلسی، و شیخ عبدالله واعظ، فرزندش.

سید محمد تقی گلستانه

فرزند میرزا محمد مهدی. عالم فاضل، ساکن طهران. پدرش از علمای طهران، و امام مسجد قنات آباد بوده، و در سال 1322 وفات یافته. وی به جای پدر امامت می نموده. از احفاد سید علاء الدین محمد شارح نهج البلاغه می باشد. (1) دارای کتابخانه آبرومندی بوده است.

ثاقب

میرزا محمد حسین خان لاوی، عموی شهاب لاوی می باشد. شاعر و ادیب بوده، و به ثاقب اول معروف است، و میرزا اسماعیل خان را ثاقب دوم گویند.

ثقة الاسلام

در بین بزرگان از محدثین و فقها اگر به طور مطلق گفته شود لقب کلینی است (کلین بر وزن زبیر نام موضعی است در ری) نامش: ابو جعفر محمد بن یعقوب بن اسحق، اولین کسی که به لقب ثقة الاسلام مشهور گردیده، و وی

ص: 425


1- نقباء البشر: 271.

را مجدد شیعه در رأس قرن سوم هجری دانسته اند. وی یکی از محدثین ثلاثة ارباب کتب اربعه است. کتابش (کافی) از معروف ترین کتب حدیث شیعه، قبرش در بغداد، و وفاتش در سال 429 روی داده است.

در بین متأخرین از علمای اصفهان سه نفر بدین شهرت معروفند:

(آقا سید عبدالله ثقة الاسلام)

ابن سید محسن بن میر محمد باقر بن میر سید علی مدرس میر محمد صادقی. عالم جلیل، در 12 ربیع الثانی سال 1285 در اصفهان متولد گردیده، مقدمات علوم (1) را در اصفهان نزد علمای این شهر آموخته، در سن هیجده سالگی به عتبات عالیات جهت تکمیل تحصیلات مهاجرت نمو ده، در آن ارض اقدس مدتی نزد جمعی از دانشمندان تلمذ نموده که از آن جمله است: میرزا محمد علی رشتی، و میرزا محمد حسن شیرازی، و حاج میرزا حبیب الله رشتی، و آقا سید محمد کاظم یزدی، و قسمت عمدة تحصیلات او نزد آخوند خراسانی بوده، و از خواص آن مرحوم به شمار می آمده، و در 1230 به ایران معاودت نموده، به درس و بحث و اقامة جماعت اشتغال جسته.

سرانجام در قبل از ظهر روز (2) 6 ماه صفر سال 1382 وفات یافته، در تخت فولاد در تکیة میر محمد صادقیها جنب تکیة ملک مدفون گردید. (3)

ص: 426


1- ارشاد المسلمین: 47 نسخه خطی.
2- شعرای معاصر اصفهان: 428.
3- برای شرح حال و مشایخ اجازه آن مرحوم به قلم خودش رجوع شود به: المسلسلات 49:1-44.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- ارشاد المسلمین، در نسب نامة خود. و در این کتاب از او استفاده شده است 2- انیس العارفین، در احوال برزخ و جنت و ناز، مطبوع 3- تقریرات اصولیة اساتیدش 4- حاشیه بر طهارت شیخ 5- خلاصة الاصول، از مبحث الفاظ تا مبحث تعادل و تراجیح 6- رساله در عدالت 10- رساله در قاعدة من ملک شیئاً 11- رساله در قاعدة میسور 12- رساله در وضو، طبق رسالة شیخ اسماعیل مقری، که تمام سطرها اگر خوانده شود مسألة وضو است، و کلمات اول سطرهای هر صفحه غرض از تألیف است، و کلمات وسط سطرها اگر جمع شود مسأله لغز است، و کلمات آخر سطرها بیان ذکر دعایی است به جهت علاج جراحات 13- رساله ای در طرق روایت خود، و اجازة آنها به فرزندش فاضل بزرگوار آقا سید محمد کاظم 14- کتابی در مجازات های معاصی (حدود و دیات و تعزیزات) 15- مبک المؤمنین 16- مشکول، مانند کشکول 17- مقتصر المقال، در علم رجال 18- نور الایمان، رد بر بابیّه؛ و رسائل عدیدة دیگر.

(حاج شیخ محمد علی ثقة الاسلام)

فرزند حاج شیخ محمد باقر بن شیخ محمد تقی رازی اصفهانی.

عالم زاهد فقیه مجتهد اصولی، از مشاهیر علما و فقها و مدرسین اصفهان. مادرش دختر سید صدرالدین عاملی بوده، به دین جهت از طرف پدر و مادر هر دو، نوادة شیخ جعفر کبیر است.

ص: 427

در ربیع الاول سال 1271 در اصفهان متولد شده، و در اصفهان و نجف نزد: پدر بزرگوار خود، و آقا شیخ مهدی نجفی، و حاج میرزا حبیب الله رشتی، و میرزای بزرگ شیرازی، و شیخ راضی نجفی تحصیل نموده تا به مقامات عالیة اجتهاد نایل شده، در اصفهان به درس و بحث و اقامة جماعت و تدریس پرداخته.

سرانجام در روز 3 شنبه چهارم شعبان المعظم سال 1318 وفات یافته، در نجف اشرف در جنب برادر خود آقا شیخ محمد حسین مدفون گردید.

در تاریخ اصفهان و ری (:335) دربارة او گوید: عقل اکمل آقایان مسجد شاه بوده، و به کارهای خوب اقدام نمود، یکی: دادن سالی هزار تومان به دولت، عوض مالیات قهوه خانه های اصفهان و بستن آن انجمن مفاسد و کارخانة اتلاف مال و جان و حال و وقت و شرافت و آسایش مردم را. دوم: جلوگیری از خیالات سطحی برادرش آقای حاج شیخ نورالله.

تاریخ فوتش «ثقة الاسلام آوی بالجنان» است.

دیگر از آثار او احداث مدرسه ای به نام خودش در محلة حسن آباد اصفهان که ظاهراً محل مدرسة ساروتقی بوده (1) و در طول زمان خراب شده، ایشان در سال 1317 تجدید بنا کردند.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- حواشی بر کتاب ارشاد الاذهان، که آن را فرزندش حاج شیخ مهدی به دستور او ترجمه کرده و وی حاشیه کرده است 2- رساله در آداب نماز شب و

ص: 428


1- تاریخچة محلة خواجو: 29.

استخاره، مطبوع 3- رساله در اصول دین، مطبوع 4- کتابی در معاصی کبیره، مطبوع 5- کتابی در ولایت به عربی 6- رسالة عملیه که در آن هزار مسأله از مسائل نماز را ذکر فرموده است. 7- مناسک حج؛ و غیره.

(حاج شیخ نور الله اصفهانی مسجد شاهی)

حاج شیخ مهدی معروف به حاج آقا نور الله فرزند حاج شیخ محمد باقر. عالم سیاسی، و مجتهد عالیقدر. در اصفهان متولد شده، و در اصفهان و نجف نزد علما تحصیل نموده، پس از مراجعت به ایران در عداد علمای سیاسی و متنفّذ قرار گرفته، در جنگ بین الملل اول در اثر سوء سیاست و اغوای جمعی، به نفع آلمانها اقداماتی نمود و خود و دیگران را رسوا نموده [!] و در مجلس مؤسسان اول، و خلع سلطنت از خاندان قاجار، از اعضای مؤثّر بوده، و در 15 ربیع الاول سال 1346 به پاره ای جهات با جمعی از علمای اصفهان به قم مهاجرت نموده، و سرانجام پس از مدتی توقف در آنجا و نتیجه نگرفتن از مهاجرت و تفرقة علما، در شب غرّة رجب سال مزبور در قم وفات یافته، جنازه به نجف اشرف منتقل گردید. (1)

ص: 429


1- دکتر کتابی در رجال اصفهان می نویسد: وی مردی نیک نفس و بلند همّت، با هوش و استعداد فوق العاده، بلند نظر، دلیر و صریح اللهجه بود. سر پر شور، و طبعی ماجرا جو داشت، و ابداً خستگی در او پیدا نمی شد، و همیشه پشت و پناه ملت و مردم ایران بود. به هیچ وجه عوام فریب و ریاکار نبود، و رفاه خویش و سعادت و شادکامی همه را طالب بود... خانة او ملجأ و مأوای ستمدیدگان و ارباب حوایج بود. وی یکی از احرار و فداکاران بزرگ مشروطیّت ایران به حساب می آید که سالیان دراز بدون هیچ سستی و خستگی علیه زور و استبداد مبارزه می کرد، و مخصوصاً در اصفهان علمدار نهضت های مشروطه خواهان بود، و سرانجام جان خود را نیز بر سر آن گذاشت، ولی متأسفانه نام بزرگ او کمتر زیب تاریخ مشروطیت ایران قرار گرفته است. رجال اصفهان: 189. برای شرح حال این مرد بزرگ که متأسفانه در اثر شرایط زمانی تألیف این کتاب، مجال حق گذاری نسبت به او فراهم نبوده است رجوع شود به: 1- تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان ج2 2- رجال اصفهان دکتر کتابی 3- کتاب اندیشة سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقا نور الله اصفهانی نوشتة آقا موسی نجفی، و مخصوصاً فصل 22: گزارش تاریخی یک روزنامه نگار مبارز از قیام قم تحت عنوان «حاج آقا نور الله روحانی بزرگ اسلام و ایران را چگونه کشتند؟».

انصاری دربارة او گوید: (1) حاج شیخ نور الله دارای خلالی خوب و خصالی نامطلوب بود. در حیا، و تواضع، و حلم، و علم، و شجاعت، و شهامت، و عدم خدیعت، و لطف مجاورت، و حسن بیان در معاشرت عین القلادة آقایان مسجد شاه می نمود، که از پاره ای حرکات دیگران و تکفیر و تفسیق مردم برائت داشت، ولی در سخاوت و صرف اوقات را به تدریس یا به رسیدگی حال ارباب حاجات، کوتاهی می آمد. سیاستش همه حبّ ریاست بود [!] و پیشرفت اندیشة خود، و مقید به نیک و بد در سرانجام امر نبود. بختی بلند، و ثروتی گرامند داشت. (2)

ص: 430


1- تاریخ اصفهان و ری: 298.
2- مرحوم جابری که خود از مخالفین مشروطیت بوده در نوشته های خود نظر مساعدی نسبت به اعمال و اقدامات مرحوم حاج آقا نور الله نداشته، و قضاوتهای خاص خود را ارائه می دهد، ولی نام آن بزرگ مرد، و خاطرة مجاهدات او، خصوصاً قیام تاریخی او بر علیه استبداد رضا خانی که منجر به شهادت مظلومانة او گردید برای همیشه در تاریخ ثبت خواهد بود.

ماده تاریخ وفاتش را انصاری گوید:

بدا فی وجهه نور و غابا *** لذا ارّخت (غاب مهبط النور)

کتب زیر از آثار اوست:

1- خصال الشیعة 2- دیوان اشعار عربی و فارسی 3- شرح حال شیخ محمد حسین برادر خود؛ و غیره.

ثمر انصاری

میرزا حسین خان فرزند میرزا محمد علی انصاری، شاعر و ادیب و نویسنده بوده، در 1284 متولد، و در جمادی الاولی سال 1344 وفات یافته، در اطاق تکیة تویسرکانی (1) در تخت فولاد مدفون گردید. (2)

کتب زیر از اوست:

1- ترجمة تاریخ شرق اقصی 2- ترجمة تاریخ فرانسه 3- ترجمة تاریخ جنگ روس و ژاپن 4- دیوان اشعار، که دو بار به طبع رسیده 5- رعنا و زیبا، منظوم، به طبع رسیده 6- عبرة للناظرین در تاریخ؛ و غیره.

جامع باقولی

ابوالحسن علی بن حسین بن علی نحوی اصفهانی موصوف به جامع العلوم. در علم نحو و فنون اعراب از اساتید به شمار می رفته، (3) و کتب زیر

ص: 431


1- جنب تکیة میر محمد صادقی صحیح است.
2- رجال اصفهان: 38.
3- ریحانة الادب 382:1.

از اوست:

1- البیان فی شواهد القرآن 2- تفسیر القرآن 3- الجوهر 4- شرح اللمع 5- علل القرائة 6- کشف المشکلات و ایضاح المعضلات فی علل القرآن 7- المجمل؛ و غیره.

سال وفاتش معلوم نیست. در سال 535 زنده بوده است.

جامی

نور الدین عبدالرحمن بن نظام الدین احمد بن شمس الدین محمد دشتی اصفهانی. (1) شاعر ماهر، و ادیب عارف صوفی، پدر و جدش در محلة دشت اصفهان ساکن، و خود جامی در جام متولد گردیده، و در اوایل «دشتی» تخلص داشته، و بعداً «جامی» را انتخاب نموده است.

در عموم کتب رجال و تذکره های شعرا نام و تألیفاتش مذکور است، و بهارستان او که به سبک گلستان تألیف شده معروف.

در 23 شعبان 817 متولدا، و در محرم 898 در هرات وفات یافته. (2)

قریب 40 مجلد کتاب و رساله به نظم و نثر تألیف نموده.

دیگر از تألیفات معروف او نفحات الانس، در شرح حال 614 نفر از مشایخ صوفیه است. برای اطلاع بیشتر از حالات او به تذکره های شعرا و تاریخ ادبیات مراجعه شود.

ص: 432


1- ریحانة الادب 385:1.
2- تحفة سامی: 85.

جذوی

شاعر اصفهانی است که در سال 910 وفات یافته. (1)

از اشعار اوست:

عاشق و بد نام اگر گشتم دلم باری خوش است *** عاشقی بد نامی ای دارد ولی کاری خوش است

سید جعفر خراسانی

از اعقاب حاج سید یوسف. در عداد فضلای اصفهان معدود بوده (2) در سال 1332 وفات یافته، جنب فاضلان مدفون گردید.

شیخ جعفر ریزی

از علما و فقها در قرن سیزدهم بوده. دخترش مریم نیز فاضل و دانشمند بود، و کتابت «مطالب السؤول» را در رمضان المبارک 1287 به انجام رسانیده و از آن، مقام علم و فضل دختر و پدر آشکار است. (3)

شیخ جعفر لنگرودی اصفهانی

از شاگردان آخوند ملا علی نوری، (4) در اواخر عمر در طهران ساکن گردیده. وی استاد میرزا محمد تنکابنی مؤلف قصص العلماء است، و

ص: 433


1- ریحانة الادب 399:1.
2- رجال اصفهان: 207.
3- الکرام البررة: 235.
4- الذریعة 468:13 و الکرام البررة: 239.

شرحی بر حکمت العرشیّة تألیف آخوند ملا صدرا نوشته است. (1)

میرزا جعفر سبزواری

اشاره

شیخ الاسلام (2) فرزند ملا محمد باقر سبزواری. از اجلة علما، و فحول فقها و دانشمندان اصفهان بوده، خدمت پدر خود و جمعی دیگر از علما تلمذ نموده، و در این شهر تدریس و امامت داشته و پس از وفات در جنب مسجد حکیم در قسمت جنوبی گنبد، در قبرستان کوچکی (برف انداز مسجد) مدفون گردیده و آثار قبر تاکنون باقی است. (3)

در تاریخ حزین دربارة او گوید: از اتقیای معروف و مرتاضان بوده.

منصب شیخ الاسلامی اصفهان در اولاد و اعقاب او تا این اواخر برقرار بود.

ص: 434


1- وی حاج ملا محمد جعفر بن ملا محمد صادق لاهیجی از مشایخ حکما و مدرسان فلسفه است که به نوشتة استاد همایی: شاگرد میرزا ابوالقاسم مدرس خاتون آبادی، و ملا محراب گیلانی، و آخوند ملا علی نوری بوده و علی التحقیق پیش از سنة 1294 ه_.ق فوت شده است. وی فرزندی به نام حاج میرزا محمد کاظم داشته که داماد حاجی کلباسی و از علما و فقها محسوب بوده است. وی جد آقایان رشتی ساکن اصفهان است. مقدمة شرح المشاعر: 15. شرح حکمة العرشیّه که در متن آمده اشتباه و شرح المشاعر صحیح است.
2- توصیف صاحب عنوان به شیخ الاسلام در اثر تشابه اسمی وی با شیخ جعفر قاضی کمره ای شیخ الاسلام است و صحیح نیست.
3- رجال اصفهان: 207 و تاریخ حزین: 90.

ذیلاً به نام برخی از دانشمندان آنها اشاره می شود:

1- میرزا حسن شیخ الاسلام

فرزند حاج میرزا رحیم بن عبدالله بن رحیم بن مرتضی بن میرزا عبدالمطلب. عالم فاضل (برادر حاج شیخ علی اکبر) شیخ الاسلام اصفهان بوده، و در شب 18 جمادی الثانیه سال 1309 وفات یافته. قبرش در مشهد در مدرسة میرزا جعفر واقع است.

یک روز حکومت ظلّ السلطان:

در تاریخ اصفهان و ری (1) در ضمن وقایع سال 1309 ضمن اختلاف میرزا حبیب المله انصاری مشیر الملک با ظل السلطان می نویسد. چند روز بعد ظلّ السلطان تمارض کرد، مهدی قلی میرزا آمد مشیر را به عیادت برد، شیخ الاسلام و آقا میرزا علی مستوفی خزانه و میرزا محمد خان امین الدوله هم بودند. ظل السلطان در اندرون بود. ابراهیم خلیل خان گفت چای و قهوه آوردند نزد مشیر گذاردند، اولی را او نزد شیخ گذارد، و دوم را به آقا میرزا علی داد، و سومین را میرزا محمد خان، چهارم را خود خورد. پس از سه روز، جنازة هر چهار را از خانه هایشان بیرون آوردند. حال سم داشته یا نداشته؛ یا فوت چهار نفر تصادف بوده، یا خود ظل السلطان اگاه بوده یا نبوده؟ در غیب الهی است. [!]

ص: 435


1- رجال اصفهان: 207 و تاریخ حزین: 90.

2- میرزا رحیم شیخ الاسلام

فرزند میرزا مرتضی بن میرزا عبدالمطلب. عالم جلیل القدر.

پدرش: میرزا مرتضی شیخ الاسلام اصفهان بوده و در 1226 وفات یافته است.

مرحوم میرزا رحیم از رؤسای علمای اصفهان بوده، و در 9 صفر سال 1249 وفات یافته، در بقعة تکیة آقا حسین خوانساری در تخت فولاد مدفون گردید. (1)

محمد حسین ضیاء شاعر اصفهانی در مرثیه و ماده تاریخ وفاتش گوید:

ندای ارجعیش چون بگوش هوش رسانید *** سروش عالم غیبی ز سوی جنت مأوا

نوشت کلک ضیاء از برای تاریخش *** (رحیم را که کند رحم جز رحیم بعقبا)

3- حاج میرزا زین العابدین سبزواری

اشاره

ابن محمد علی بن محمد ابراهیم بن مرتضی بن میرزا عبدالمطلب عالم فاضل محقق مفسر ادیب، در خدمت میرزا عبدالعلی هرندی، و میرزا محمد مهدی نایب الصدر، و میرزا محمد علی حسینی و جمعی دیگر تلمذ فرموده، (2) و از جوانی آثار نبوغ در او ظاهر بوده، چنانچه از تفریظی که مرحوم نایب الصدر بر یکی از کتب او نوشته ظاهر می شود.

ص: 436


1- رجال اصفهان: 92.
2- فهرست کتبی خطی کتابخانه های اصفهان: 107.

کتب زیر از اوست:

1- اعراب ستّ سور من القرآن الکریم.

2- تذکرة القراء 3- شجرة طیبه، در تجوید، دو جلد عربی و فارسی که در مقدمة برخی از قرآنها به طبع رسیده.

در حدود سال 1250 متولد، و در 1318 وفات یافته، (1) جنب مسجد اقا نور در محلی که به نام امام زاده سه تن معروف است مدفون گردید.

صحیفی شیرازی

فایده: یکی دیگر از مدفونین در این امام زاده: ملا صحیفی شاعر شیرازی (2) است. وی شغل صحافی داشته و به ترکی و فارسی شعر می سروده، و در 1022 وفات یافته، و در امام زاده سه تن (سه تنان) مدفون گردیده.

ماده تاریخ وفاتش را شفائی چنین گفته است:

سال فوتش ز عقل جستم گفت *** رفت ملاّ صحیفی از دنیا

نصر آبادی (3) دربارة او گوید: خط ثلث را خوب می نویسد. این رباعی از اوست که دربارة روضة یکی از ائمه گفته است:

بستند ملایک کمر از صدق و یقین *** در خدمت شمع روضة خلد آیین

مقراض به احتیاط زن ای خادم *** ترسم ببری شهپر جبریل امین

استاد سعید نفیسی در کتاب شرح احوال و آثار شیخ بهائی (:74) گوید:

ص: 437


1- رجال اصفهان: 30.
2- الذریعة 599:9.
3- تذکرة نصر آبادی: 305.

شاه عباس شبی میان حرم حضرت رضا 7 فتیلة شمع ها را با مقراض می گرفت. مرحوم شیخ بهائی بداهةً این رباعی را گفت (رباعی فوق با اندکی تفاوت). بعد نفیسی دربارة آن توجیهاتی نموده است، رجوع شود.

4- میرزا عبدالله شیخ الاسلام

فرزند میرزا رحیم شیخ الاسلام، از علمای اصفهان، و صاحب ریاست و مقام، و دارای منبر و محراب بوده، و در سلخ ذی حجه سال 1275 وفات یافته، در تخت فولاد جنب پدر مدفون شده است.

5- شیخ عبدالمطلب شیخ الاسلام

ابن میرزا رحیم اول بن میرزا محمد جعفر بن ملا محمد باقر. شیخ الاسلام اصفهان بوده، و در 3 شنبه 13 رجب سال 1160 وفات یافته، در تکیة آقا حسین خوانساری مدفون گردید.

ماده تاریخ وفاتش این است:

کلک راهب از پی افسوس گفت *** گلبن باغ جنان از پا فتاد

(ماده تاریخ یک سال اختلاف دارد) 1159=50-1209

میرزا محمد جعفر میردامادی

اشاره

فرزند حاج میرزا محمد حسین. (1) در خدمت آقا میرزا محمد هاشم، و آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی، و حاج شیخ محمد باقر مسجد شاهی

ص: 438


1- رجال اصفهان: 238.

تلمذ نموده، عالم زاهد و متقی بوده، در حین وضو گرفتن به سکتة قلبی وفات یافته، در قریة اندوان از قرای سده مدفون گردید.

میرزا عبدالحسین میردامادی

فرزندش: آقا میرزا عبدالحسین در تمام مراتب وارث پدر بوده، و از شاگردان: آقا سید محمد باقر درچه ای، و آخوند کاشی، و ملا عبدالکریم گزی بوده، و در مسجد پدر امامت می نمود. در 1364 وفات یافته، جنب پدر مدفون گردید.

مولی محمد جعفر کرباسی

ابن محمد طاهر خراسانی کرمانی اصفهانی.

در 1080 متولد گردیده و تا سال 1151 زنده بوده است.

وی از شاگردان فاضل سراب، و [احتمالاً] استاد ملا اسماعیل خواجوئی بوده. (1)

ص: 439


1- به نوشتة صاحب ریاض الجنّة آن جناب اعجوبة عهد خود بوده است، و معاصرین او کرامات بسیار، و خوارق عادات بی شمار از او نقل می کنند، و او را از شدت ریاضت نفس، و از فرط جوع و عطش، در اواخر عمر نابینایی عارض شده بود، و با وجود نابینایی مانند چشم داران می دید، و ایما و اشارة مردم را درک می کرد، و از مغیبات خبر می داد، و چند روز علانیه می مرد و باز زنده می شد، و ده روز مطلقاً اکل و ش رب نمی کرد... به مرتبه ای انقطاع از دنیا داشت که مفاد: «موتوا قبل ان تموتوا» را بر عالمیان روشن کرده بود. ر.ک: ریاض الجنة 286:2-282 شرح حالی نیز از این عالم ربانی در تتمیم امل الامل آمده و در آنجا نیز مانند متن «کرباسی» به «کرمانی» تصحیف شده. مرقد مطهر صاحب عنوان در شهر یزد قرار دارد، و سنگ لوح مزار او سال وفاتش را 1150 ق نشان می دهد.

کتب زیر از اوست: (1)

1- اصحاب النبی الممدوحین 2- اصحاب امیرالمؤمنین (علیه السلام) 3- الاصحاب، که آن را از کتاب «سیر السلف» تألیف اسماعیل بن محمد طلحی اصفهانی استخراج نموده است (2) 4- اکلیل المنهج، در رجال، و آن تکملة رجال میرزا محمد استر آبادی موسوم به «منهج المقال» است 5- تباشیر؛ و غیره.

* سید جعفر ابن سید عبدالمجید بن محمد صادق بن عبدالحسین بن محمد باقر بن امیر اسماعیل خاتون آبادی. عالم عامل، و نایب الصدارة (3) ممالک ایران بوده، قبرش جنب قبر جدش امیر عبدالحسین در تکیة آقا حسین خوانساری. [قبلاًَ ذکر شد]

میرزا جعفر شهشهانی

فرزند سید محمد علی، معروف به میرزا جانی، از اعقاب شاه علاء الدین محمد معروف به شهشهان.

از علمای اتقیا، فاضل و متقی، و شاگرد مرحوم سید حجة الاسلام و حاجی کلباسی بوده، و تولیت موقوفات شاه علاء الدین و قریة اصفهانک

ص: 440


1- مواضع مختلفه الذریعة.
2- مصفّی المقال: 106.
3- رجال اصفهان: 207.

را داشته، و در کمال زهد و قناعت می زیسته است. پس از فوت، در اصفهان مدفون گردیده است.

فرزندش: آقا میرزا یحیی عالم فاضل، (1) خاله زادة حاج سید الله بید آبادی، و مورد وثوق و احترام ایشان بوده، و به همین مناسبت از محلة شهشهان به بید آباد منتقل شده و در جنب منازل سید در محلة قبله دعا سکونت فرموده.

سید محمد صدر الواعظین

فرزندش: آقا میر سید محمد صدر الواعظین، عالم زاهد، و واعظ صالح، از شاگردان آقا میرزا محمد هاشم چهار سوقی، و آقا سید محمد باقر درچه ای، از وعاظ محترم اصفهان، و مورد وثوق و احترام کلیة طبقات بوده. در جمادی الثانیة سال 1363 به سن قریب به هشتاد وفات یافته، در تکیة سید العراقین مدفون گردید. (2)

مرحوم عبدالحسین آیتی یزدی (1373-1287) در ماده تاریخ وفات او به شمسی گوید:

شهشهانی ز عالم فانی *** رفت و شد غرق عفو سبحانی

سال تاریخ فوت او گردید *** شهشهانی محمد ثانی

ص: 441


1- رجال اصفهان: 191.
2- مدفن ایشان در تکیة گلزار واقع است. در تکیة سید العراقین حاج سید محمد صدر الواعظین طباطبائی و میرزا محمد صدر الواعظین آزادانی مدفون می باشند.

حسین شهشهانی

و از او سه فرزند برومند باقی ماند که بزرگترین آنها مرحوم حاج آقا حسین شهشهانی مستشار دیوان عالی کشور می باشد.

از مردم اصفهان، و از خاندان علم و روحانیت، مردی آزاده و دانشمنعد و پرهیزکار بود. تحصیلات خود را در اصفهان و نجف به پایان رسانیده تا به مقام اجتهاد رسیده، به دعوت داور وزیر دادگستری به آن وزارت وارد شده، و تا مستشاری دیوان عالی کشور ترقی نموده، مدتی کفالت وزارت دادگستری و وزارت کشور را داشته، و زمانی نیز استاندار مازندران، و مدتی ریاست ادارة ثبت اسناد کل را داشته.

در 1317 متولد، و در 13 شوال 1381 در ژنو وفات یافته، جنازه به اصفهان منتقل شده، در بقعة شهشهان (1) مدفون گردید.

مرحوم شهشهانی مردی دانشمند و خلیق و خوش محضر بود.

مقالات زیر از ایشان در روزنامه های مرکز، انتشار یافته است:

1- فرمانی از نادر شاه درانی 2- وقف نامه مسجد میر عماد کاشان 3- تاریخچة بقعة شهشهان و اسناد آن 4- فهرست قسمتی از اسناد و مکاتبات مجموعة شخصی آن مرحوم، مربوط به دوران قاجاریه که آنها را از آقای غلامرضا فرزانه زیر نظر ایشان تهیه نموده است.

از آثار آن مرحوم احیای قریة اصفهانک موقوفة بقعة شهشهان است که بعضی از بنی اعمام ایشان آن را به عنوان ملکیت به ثبت رسانیده بود، و دیگر تجدید ساختمان بقعة نامبرده.

ص: 442


1- کتاب سواد و بیاض 271:1.

میرزا جعفر خاتون آبادی

امام جمعه، فرزند حاج میر سید محمد امام جمعه. از رؤسای علمای اصفهان بوده، و پس از وفات، به اذن مرحوم حاج سید محمد باقر حجة الاسلام در مقبرة مجلسی، (1) در قبر ملا محمد علی استر آبادی دفن شده است.

آقا محمد جعفر هرندی

اشاره

فرزند حاج ملا مهدی بن حاج محمد ظهیر بن حاج محمد سمیع بن حاج خدابخش، نوادة ملا بدیع الزمان هرندی، متوفی به سال 1049. (2)

حاج محمد ظهیر مردی زاهد و گوشه نشین بوده، و فرزندانی دارد که به نام برخی از آنها اشاره خواهد شد.

آقا محمد جعفر صاحب نوان در خاندانش معروف به آقا محمد بزرگ است. در زمان او امور شرعیّه اردستان و هرند بدو محول بوده، و تولیت مدرسة جدّه کوچک را داشته، و در سال 1203 وفات یافته، (3) در بقعه ای مخصوص در محلة جولاباد هرند مدفون گردید.

این فامیل در اصفهان به نام نحویهای هرندی مشهورند. ذیلاً به نام چند نفر از مشاهیر آنها اشاره می شود:

ص: 443


1- رجال اصفهان: 130.
2- مکارم الآثار: 142.
3- مکارم الآثار: 153.

1- میرزا محمد باقر هرندی

شیخ الاسلام اردستان، فرزند حاج محمد حسین نایب الصدر، از علما بوده، وی را حواشی است بر شرح لمعه.

2- حاج میرزا محمد تقی هرندی

ابن حاج محمد حسین نایب الصدر. داماد حاج ملا عبدالله هرندی مؤلف «دلایل الدین» است و مردی عالم و زاهد و متقی بوده، و در 1307 وفات یافته است.

3- حاج محمد حسین نایب الصدر

فرزند آقا محمد جعفر. از رجال معروف اصفهان و اردستان، و مرجع احکام و قضاوت شرعیه بوده، و هم در آن حدود وفات یافته است.

4- حاج آقا شمس الدین هرندی

فرزند حاج ملا عبدالله (حاج آقا) هرندی، فاضل و عالم، و امام یکی از مساجد محلة شهشهان، و از شاگردان پدر خود و آقا سید محمد باقر درچه ای و دیگران بوده، در حدود سال 1360 در طهران وفات یافت.

5- آقا میرزا عباس نحوی

فرزند میرزا عبدالجواد. ادیب و فاضل بوده، و از بنیان گزاران فرهنگ جدید در اصفهان به شمار می رود.

ص: 444

مدرسة دیانت به مدیری او از اولین مدارس جدید اصفهان است. سال ها مدیر دبستان نظامی، و سپس دبیر ادبیات دبیرستان های اصفهان بوده، و جمعی کثیر از دانش آموزان از محضر او استفاده نمودند.

کتابی در صرف و نحو، و کتابی در شرعیات جهت محصلین مدارس تألیف نموده که به طبع رسیده و سال ها در اصفهان تدریس می شده.

در سال 1300 متولد، و در شب 2 جمادی الثانیه سال 1371 وفات یافته، در تکیة مجاور تکیة ملک مدفون گردید.

دیگر از آثار او رسالة مختصری است در شرح حال نحویهای هرندی خانوادة خود.

6- میرزا عبدالجواد هرندی

فرزند میرزا عبدالحسین، در ذی قعده سال 1280 متولد، و در محرم 1305 در عنفوان جوانی وفات یافته، در سر قبر آقا مدفون گردید.

با وجودی که در جوانی از دنیا رفته، مقدمات علوم را از صرف و نحو و معانی و بیان و فقه در نزد فضلای اصفهان تحصیل نموده، و خط نستعلیق را در کمال استادی می نوشته است.

7- میرزا عبدالحسین هرندی

ابن محمود تقی هرندی خوش نویس، (1) از اساتید فنّ خطّ بوده، و در

ص: 445


1- رجال اصفهان: 117.

سال 1253 متولد، و در 1326 وفات یافته، در بقعة سر قبر آقا مدفون گردید.

8- میرزا عبدالعلی هرندی

فرزند میرزا محمد تقی، از علمای گوشه نشین، و فضلا و مدرسین (1) بوده، و مخصوصاً ادبیات عرب، و به ویژه تخصص در تدریس نحو داشته، و به همین جهت، اولاد و اعقاب خود و برادرانش تاکنون به نام نحوی شهرت دارند.

کتب زیر از اوست:

1و2- دو شرح بر سیوطی، یکی سی هزار بیت، و دیگری شصت هزار بیت. 3- رساله صیغ العقود 4- شرح دعای یا من ارجوه 5- رساله عیدیّه 6- حواشی بر بسیاری از کتب، فقه و اصول و نحو و غیره.

در 1222 متولد، و در ربیع الاول سال 1306 وفات یافته، قبرش در سر قبر آقا.

9- حاج ملا عبدالله هرندی

معروف به حاج آقا، فرزند میرزا محمد بن حاج ملا عبدالله. از علما و فضلا، (2) در حکمت و کلام زحمت ها کشیده، در مسجد محلة شهشهان اقامة جماعت می فرموده، و در 14 رجب سال 1349 وفات یافته، در تخت

ص: 446


1- رجال اصفهان: 117.
2- رجال اصفهان:49.

فولاد در تکیة ملک جنب قبر استادش آخوند ملا محمد کاشی مدفون گردید.

10- ملا عبدالله هرندی

عالم فاضل، فرزند حاج محمد هادی. کتب زیر از اوست:

* اصول دین 1- دلائل الدین، بزرگ در سه مجلد 2- مجمع اسرار القرآن 3- نور القبور؛ و غیره.

در سال 1256 به سن 78 سالگی وفات (1) یافته، قبرش در جنب امام زاده اسحق هرند واقع است.

11- حاج میرزا محمد علی نحوی

فرزند میرزا علی محمد. فاضل ادیب خطاط، در یکی از مساجد محله شهشهان، جنب کوچه بناها امامت می نمود. در 21 ذی حجة الحرام 1381 به سن قریب به 75 سالگی وفات یافته، در تکیة گلزار در تخت فولاد مدفون گردید.

12- ملا محمد مهدی هرندی

فرزند حاج محمد ظهیر. از علمای بزرگ زمان خود بوده، و از میر محمد حسین خاتون آبادی اجازة روایت داشته، و در 9 جمادی الثانیه 1180

ص: 447


1- رجال اصفهان: 143.

وفات یافته. (1)

قبرش در صندوق چوبی واقع در کنار ایوانچة غربی بقعة مجلسی، جنب مسجد جامع است. (2) وی را فوائد متفرقه ای است بر اصول کافی.

13- حاج ملا نعمة الله هرندی

فرزند حاج ملا محمد جعفر هرندی. معروف به لسان الواعظین، از فضلای اهل منبر اصفهان.

در جمعه 20 شعبان سال 1355 وفات یافته، در تکیة ملک (3) مدفون گردید.

ماده تاریخ وفاتش این است:

قدوة اصحاب منبر زبدة اهل یقین *** واعظ اندر دین احمد رهنمای مؤمنین

بیست از شعبان گذشته روز جمعه چاشتگاه *** شد روان سوی جنان شادان لسان الواعظین

14- حاج محمد هادی هرندی

فرزند حاج محمد ظهیر. از اجلّة مقدسین (4) و فضلا بوده و پس از

ص: 448


1- وی از اساتید علامه ملا مهدی نراقی در اصفهان است که به نوشتة فرزندش ملا احمد نراقی در اکثر علوم عقلی و نقلی از او بهره برده است.
2- رجال اصفهان: 32 و مکارم الآثار: 153.
3- رجال اصفهان: 235.
4- رجال اصفهان: 143.

وفات، در قبرستان آب بخشان، جنب بقعة ملا حسین تفلیسی مدفون گردید.

شاطر جلال

از طبقة رامشگران و مطربان بوده، و در سال 970 به کاشان رفته (1) و طرف تعلق خاطر محتشم شاعر معروف قرار گرفته، و این شاعر، منظومة «جلالیه» را به نام او سروده است.

محتشم کاشانی

محتشم شاعر معروف کاشانی، نامش علی (برخی نام او را ابراهیم گرفته اند) و نام پدرش احمد می باشد. در سال 996 و یا 1000 وفات یافته، قبرش در کاشان است.

ماده تاریخ وفات «محتشم رود» می باشد. وی سرایندة دوازده بند معروف در مرثیة حضرت ابا عبدالله الحسین (علیه السلام) می باشد. منظومة جلالیه به ضمیمة دیوان اشعارش در بمبئی و تبریز به طبع رسیده است.

از آثار او 6 رباعی است در تاریخ جلوس شاه اسماعیل ثانی که از آن 1128 تاریخ استخراج می شود. (2)

آثار محتشم عبارتست از: 1- جامع اللطائف، نام دیوان اشعار اوست

ص: 449


1- فهرست کتب چاپی فارسی: 947.
2- تذکرة نصر آبادی: 473 و مواضع مختلفه الذریعة.

2- جلالیه، دیوان غزلیات 3- نقل عشاق، منثور که در 944 تألیف نموده، و در آن وقت سی و یک ساله بوده، بنابراین تولدش در سال 913 بوده است 4- دوازده بند معروف 5- صبابیّه و شبابیّه مثنوی؛ و غیره.

جلال الدین طبیب

جلال الدین محمد، طبیب خاص حرم شاه سلطان حسین صفوی بوده. در محلّة احمد آباد سکونت داشته، و در جنب منزل خود مدرسه ای به سال 1114 هجری بنا نموده، و پس از فوت در یکی از حجرات آن مدفون گردید.

ماده تاریخ بنای مدرسه چنین است: (1)

اجر و تاریخ این بنای رفیع *** خواستم از خدا و خیر انام

بشنیدم ندا ز عالم غیب *** بدهد ذوالجلال و الاکرانم

فوت بانی مدرسه در سال 1131 روی داده است.

تاریخ وفاتش: «فغان» است. (2)

جلال الدین طبیب

حاوی فضایل نفسانی، و جامع الاختیارات، بدیع الصفات و کمالات

ص: 450


1- گنجینة آثار تاریخی اصفهان: 661.
2- تاریخ فوت او چو فغان بود در حساب *** افغان ز جان خلق بر آمد ولی چه سود

انسانی، در اصل صفاهانی است و در طب شاگرد صدر الدین علی شیرازی. (1)

مطلع زیر از اوست:

دامن از من چه کشی ای به توام عهد درست *** تا قیامت مه من، دست من و دامن توست

حاج شیخ جمال الدین نجفی

فرزند حاج شیخ محمد باقر. عالم جلیل، از رؤسای علمای اصفهان، در سال 1284 متولد شده، در خدمت پدر خود در اصفهان، و حاج میرزا حبیب الله رشتی و آخوند خراسانی در نجف تحصیل نموده، سپس به اصفهان مراجعت کرد، در جنگ بین الملل اول در سال 1332 روسها به طهرانش بردند، و تا اواخر عمر در آنجا ساکن، و از مراجع عالیقدر به شمار می رفت.

یکی دو سال قبل از وفات به اصفهان معاودت نموده، در شب یکشنبه 25 جمادی الاولی سال 1354 وفات یافته، در بقعة تکیة مادر شاهزاده مدفون گردید. (2)

مشارالیه از علماء متنفذ و محبوب القلوب عند الخواص و العوام بود، شب های جمعه در تخت فولاد در تکیه میرزا رفیعا احیا می گرفت،

ص: 451


1- تحفة سامی: 52.
2- جهت اطلاع از شرح احوال این عالم مجاهد رجوع شود به: تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان جلد 3 و مکارم الآثار ج7.

و جمعی کثیر در آن شرکت می نمودند، در اصفهان در مسجد شیخ لطف الله، و در طهران، مسجد سید عزیزالله امامت می فرمود.

ماده تاریخ وفاتش را دانشمند بزرگوار آقای معلم حبیب آبادی ضمن قطعه ای فرماید:

به ماه و سال تاریخش معلم *** بگفت این شعر با حالی مرفّه

جمادیّ یکم در بیست و پنجم *** جمال دین به جنّت رفت ناگه

در مقالات الحنفاء (:247) دربارة او گوید: آن جناب در اواخر عمر، در اوقات مختلفه از حقایق عرفان راز می جست، و مولانا شمس العرفا شمّه ای از عوالم درویشی را در اواخر با ایشان در میان گذارده بود. [!]

مادرش مخدّره ای از سادات اخوی طهران، (1) و زوجة اولیه اش دختر مرحوم حاج آقا محسن عراقی (1325-1247) عالم معروف بود.

حاج سید جمال الدین صهری

فرزند حاج سید جعفر میر دامادی سدهی.

واعظ کامل، و عالم فاضل، و ادیب شاعر. در سال 1321 در قریة ورنو سفادران از قرای ثلاثة سدة ماربین متولد گردیده، در اصفهان خدمت اساتید [ی چون: آیة الله ارباب، سید علی نجف آبادی، شیخ محمد حکیم] تحصیل نموده، (2) سپس جهت ارشاد و هدایت مردم به منبر رفته، و الحق واعظی بلیغ و شیرین بیان بود، و چئن به آنچه می گفت،

ص: 452


1- زندگانی آیة الله چهار سوقی. 154.
2- شعرای معاصر اصفهان: 309.

خود معتقد بود، بیانش بیشتر مؤثر واقع می شد.

سال ها در خوزستان ساکن، و در اواخر به اصفهان مراجعت نموده، محبوبیتی غریب داشت، و مورد احترام و اکرام عموم طبقات بالاخص علما و خطبا بود.

سرانجام در بعد از ظهر پنجشنبه هفتم ربیع الثانی 1388 وفات یافته، جنازه روز جمعه با تجلیل کامل و مشایعت عموم طبقات بر سر دست به سده (18 کیلومتری اصفهان) منتقل شده، در مقبرة خانوادگی جنب پدر مدفون گردید.

دیوان قصاید و غزلیاتش به نام الفین صهری است و به طبع نرسیده است. (1)

آقا جمال خوانساری

جمال الدین محمد بن آقا حسین بن جمال الدین محمد خوانساری.

عالم جلیل، و فاضل محقق بی بدیل، در حکمت و کلام و فقه و اصول از اساتید به شمار می رفته، و ریاست علمی شهر اصفهان در زمان او منحصر به او بوده.

در خدمت پدر و دایی خود مرحوم ملا محمد باقر سبزواری تحصیل نموده، و از ملا محمد تقی مجلسی اجازه دارد.

تألیفات و مصنفات زیادی (2) دارد، از آن جمله است: 1- اختیارات

ص: 453


1- مخزن الادب تألیف راجی سدهی معاصر، نسخة خطی.
2- رجال اصفهان: 88، روضات الجنات: 155، ریحانة الادب 54:1، قصص العلماء 265، الکنی و الالقاب 137:2 و دیگر مواضع. (م).

الایّام 2- اصول دین * تاج التراجم در تفسیر قرآن (1) 3- ترجمه الصلاة 4- ترجمة فصول المختارة تألیف علم الهدی 5- ترجمة مفتاح الفلاح شیخ بهائی 6- حاشیة تهذیب الحدیث 7- حاشیة شرایع 8- حاشیة شرح اشارات 9- حاشیة شرح لمعه 10- حاشیة شرح مختصر الاصول 11- حاشیة شفا 12- حاشیة من لا یحضر 13- حیاة الاموات 14- حاشیه بر حاشیة ملا میرزا جان بر شرح مختصر الاصول 15- حاشیه بر حاشیة خفری 16- رساله در نیّت 17- شرح غرر و درر عبدالواحد آمدی * شرح فارسی در مفتاح الفلاح، و شاید همان حاشیه باشد 18- شرح احادیث طینت، به نام شاه سلطان حسین 19- شرح حدیث بساط 20- کتابی در نماز جمعه، و در آن وجوب آن را رد کرده است. 21- کتابی در زیارات حضرت رضا (علیه السلام) که به طبع رسیده است؛ و غیره.

مؤلف ریحانة الادب بنابر آنچه در امل الامل و روضات وی را در باب جیم عنوان کرده است احتمال می دهد که نام او جمال الدین باشد نه محمد، لکن در مقدمة زیارت نامه صریحاً فرماید: کمینه داعیان دوام دولت قاهره، المفتاق الی رحمة الله الباری، جمال الدین محمد بن حسین الخوانساری.

ص: 454


1- مرحوم محدث ارموی می نویسد: این کتاب به هیچ وجه به آقا جمال ربط ندارد، بلکه کتابی است که شخص دیگر که خیلی گم نام و بی قدر و منزلت بوده و متوطن اصفهان نیز نبوده ترجمه کرده است. ر.ک: شرح غرر و درر آمدی ج1، مقدمه ص (قح).

صاحب عنوان در 26 رمضان المبارک سال 1125 وفات یافته، (1) ، در بقعة تکیة والد معظم خود در تخت فولاد مدفون گردید. (2)

شوخی ها و ظرافت ها و خوش طبعی های زیادی از او نقل شده است، و گویند: کتاب «کلثوم ننه» یکی از تألیفات ایشان است.

جمال الدین محمد اصفهانی

معروف به جواد اصفهانی ابو جعفر بن علی بن ابو منصور، در دیوان سلطان محمود سلجوقی به سمت مأمور عرض حال، برقرار بوده، چون اتابک زنگی (3) تولیت موصل یافت او را از اصفهان برده، وزارت داد.

مردی کریم و بخشنده و منشأ خدمات بزرگ بوده، مورد حسد قرار گرفته، در سال 558 یا 559 در زندان قطب الدین مودود بن زنگی وفات

ص: 455


1- به نوشتة وقایع السنین و الاعوام: فوت «فاضل عالم تقی نقی عامل آقا جمال» در ماه مبارک رمضان سال 1122 ق واقع گشته. در آخر نسخه ای از رسالة صلاة الجمعة از آثار او، کاتب (محمد مهدی بن محمد حسین حسینی) این عبارت را نگاشته: لقد غربت شمس مصنّفه نور الله تربه و اعلی فی علیین رتبته فی لیلة الاحد ثانی شهر رمضان المبارک سنة 1122 ر.ک: تراجم الرجال 389:2.
2- به نوشتة مرحوم مؤلف: قبر حاج شیخ اسدالله فهامی (از مخصوصین مرحوم آیة الله فشارکی) مابین قبر مرحومین حجتین آیتین: آقا جمال الدین و آقا حسین خوانساری قرار دارد، و در موقع دفن مشارالیه، قبر به قبر علامه محق خوانساری باز شده، و عده ای جسد مبارک علامة خوانساری را صحیح و سالم مشاهده کردند. سیری در تاریخ تخت فولاد: 111.
3- آگهی شهان از کار جهان 263:1.

یافته، در مدینة طیّبه به فاصلة شش ذراع از قبر مطهر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مدفون گردید.

وی بانی آثار خیریه از پل ها و غیره بوده، آثار زیر را به نام او ثبت کرده اند:

1- بنای مسجد خیف در منی 2- بنای حجر اسماعیل به طرف کعبه 3- بنای مسجد در کوه عرفات 4- بنای قلعة شهر مدینه 5- ساختن برکه های آب و سقا خانه ها در عرفات 6- زینت طلا کاری کعبة مطهره؛ و غیره.

به همین جهات، او را معمار الحرمین لقب داده اند. از اقطار جهان (1) به آوازة کرمش روی به آستانة او نهاده، و در سال قحطی تا دستار و جامة خود را به درویشان داده، و در اصفهان تعمیر مسجد آقاسی نموده.

خاقانی قصیدة اصفهان و مثنوی «تحفة العراقین» را در سال 551 به نام او سروده.

جنازه اش را به دستور اسدالدین شیر کوه بنا بر معاهده ای که داشت از موصل تا مدینه سر دست بردند.

در آثار الوزراء عقیلی (:358) گوید: خاقانی قصیدة شینیّة خود را که «باکورة الاثمار و مذکورة الاسحار» گویند به نام و در مدح وی گفته، و خواص مکه این قصیده را به زر نوشتند.

برای اطلاع بیشتر از حالات او به وفیات الاعیان، و کامل ابن اثیر، و تاریخ سلاجقة عماد کاتب و دیگر مواضع مراجعه شود.

ص: 456


1- تاریخ اصفهان و ری: 125.

سید جمال الدین واعظ اصفهانی همدانی

معروف به صدر الواعظین، فرزند سید عیسی بن محمد علی موسوی عاملی اصفهانی. ساکن همدان، در حدود سال 1279 در همدان متولد، (1) و در رجب 1326 در بروجرد کشته شد.

وی از وعاظ طراز اول ایران، و از عوامل مهم [!] مشروطیت است. (2) وی در سال 1300 رسالة قضا و قدر از کتاب «کلمات مکنونة» فیض کاشانی (3) را به دستور استادش شیخ علی نوشته است.

از آثارش علاوه بر سخنرانی ها و مطالبی که در مجالس عمومی دربارة مشروطیت گفته، رسالة «لباس التقوی» نیز در شیراز به طبع رسیده است.

پدرش: سید عیسی بن محمد علی (سید محمد علی برادر علامه فقیه آقا سید صدر الدین عاملی اصفهانی است) عالم و فاضل، و ساکن همدان بوده، و شاعر و ادیب است.

وی مؤلف «الزهرة السنیّه» مثنوی فارسی در مدح پیغمبر و حضرت امیرالمؤمنین و ائمه طاهرین (علیهم السلام) می باشد. کتاب در 50 صفحه هر صفحه ای پنجاه سطر است. (4)

* جناب، میرزا ابوطالب فرزند میرزا نصی. شاعر و ادیب و خطاط

ص: 457


1- الذریعة 293:18.
2- ابراهیم صفایی می نویسد: سید وسعت مشرب داشت و با فرقه های مختلف در صلح و صفا بود. گاهی دم از درویشی می زد، وقتی با بابی ها و ازلی ها نرد دوستی می باخت.
3- فهرست رضویّه 140:4.
4- الذریعة 75:12.

بوده، و در عهد شاه سلطان حسین صفوی در اصفهان می زیسته، و خط شکسته را به خصوص استادانه می نوشته. (1) فوتش در 1105 روی داده. (2)

از اشعار اوست:

نه به وصل یار طاقت نه به هجر تاب دارد *** چه کنم چنین دلی را که مرا خراب دارد

خبر از جناب داری که ز دوری تو شبها *** نه به دل قرار و طاقت نه به دیده خواب دارد

جناب

مرحوم حاج میر سید علی بن میر محمد باقر بن میر محمد حسین حسینی، معروف به جناب.

در 25 ذی حجة الحرام سال 1287 در اصفهان متولد، و در شب جمعه 30 شوّال 1349 در طهران وفات یافته، در صحن امام زاده عبدالله در قصبة حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) مدفون گردیدو

وی از مشاهیر رجال ادبی و ریاضی اصفهان است که در نزد علمای این سامان، فقه و اصول و حکمت و طب، به خصوص ریاضی را آموخته، و در هیئت جدید و قدیم سر آمد معاصرین گردید. تمام عمر خود را صرف تحصیل علوم و اشاعة آن، و تنویر افکار از راه روزنامه و کتاب و تدریس فرمود.

ص: 458


1- ریحانة الادب 430:1.
2- بنا به تحقیق آقای نصر اللهی وی همان میرزا ابوطالب حیات است که قبلاً عنوان شد و سال فوت او (1135) است.

سال ها رنج برده تا کتابی در تاریخ و جغرافیا و رجال اصفهان تألیف نموده به نام 1- الاصفهان، در ده مجلد، که فقط جلد اول آن به طبع رسیده است. 2- روزنامة الجناب، شمارة اول آن در شهر شوّال 324 منتشر شده، ظاهراً 9 شماره به طبع رسیده است. 3- الاصفهان، کتاب تاریخی راجع به اصفهان 4- راهبر مسافر اصفهان، جزوة کوچکی است در 47 صفحه 5- ترجمه قسمتی از سفر نامة شاردن فرانسوی راجع به اصفهان که در پاورقی کتاب الاصفهان به طبع رسیده 6- مقالات مطبوعه در روزنامه های اصفهان؛ و غیره.

جناب

میرزا فتح الله جناب، از بزرگان عهد صفوی بوده که زمان نادر شاه را نیز درک کرده، نسبش به امیر نجم ثانی [از امرای شاه اسماعیل صفوی] می رسد. شاعر و ادیب بوده، و سرانجام در 1146 در جادة بین طهران و کاشان به دستور نادر شاه کشته شده است. (1)

از اشعار اوست:

اگر زنم به لب از دست آن نگار انگشت *** شود چو غنچه ز خون دلم نگار انگشت

حاج ملا محمد جواد آدینه

حکیم فقیه زاهد، از مبرزّین شاگردان مرحوم جهانگیر خان قشقائی

ص: 459


1- ریحانة الادب 430:1 و مجمع الفصحاء 92:2.

بوده، و خود از مدرسین حکمت در اصفهان می باشد. (1) در مدرسة صدر تدریس می فرمود و جمعی کثیر از محضرش مستفیض می شدند.

در رجب سال 1339 وفات یافته، در تکیة آقا شیخ مرتضی ریزی در اطاق سوم سمت مشرق مدفون گردید.

تذکر: در ماه رجب این سال سه عالم بزرگوار از علمای اصفهان وفات یافتند:

1- آقا جمال الدین چهار سوقی

فرزند مرحوم آقا میرزا محمد هاشم، و مجاز از پدر (2) خود و امام مسجد آقا میرزا محمد هاشم پس از فوت پدر.

2- حاج میرزا محمد رضا [رضوی خوانساری] (3)

فرزند سید عبدالرسول رضوی خوانساری، از علمای کاملین، و فقها و مدرسین اصفهان، و مصحّح مجلدات وافی و مستند و بحار الانوار، و برخی دیگر از کتب، در هنگام طبع، در شب 27رجب [وفات یافت].

قبرش در تکیة آقا سید محمد ترک در تخت فولاد.

3- حاج ملا جواد آدینه

مرحوم حاج میرزا حسن خان انصاری در ماده تاریخ آنها گفت:

ص: 460


1- رجال اصفهان: 85 و نقباء البشر: 316.
2- زندگانی آیة الله چهار سوقی: 119.
3- رجال اصفهان: 40.

تاریخ گفت جابری از نصّ دو خبر *** اینک عجب سه ثلمه با سلام در رجب

شیخ محمد جواد محقّق اصفهانی حائری

عالم فقیه ادیب، و شاعر زاهد، از مدرّسین ادبیات در کربلا، و ساکن مدرسة حسن خان بوده، و عمری به فقر و استغناء زندگی فرموده، و جمعی از فضلا و مستعدین در خدمتش تحصیل نموده.

گاهی به مقتضای حال، اشعاری می سروده و در آنها «قدسی» و «محقق» تخلّص می نموده. قسمتی از اشعارش به طبع رسیده.

در مقدّمة دیوانش گوید: متبحّر در علوم عربیت، و شاخص در ادبیت، و استاد نحو و منطق و علم کلام، و مبرّز در معقول و منقول، و با آن که فقیه فاضلی بود، جنبة شعر و ادبیتش غالب بر سایر معلوماتش می نمود.

در 1328 وفات یافته، در صحن مطهر حسینی (علیه السلام) مدفون گردید.

از اشعار اوست:

در بزم دهر عیش میسّر نمی شود *** زین جام می گلوی کسی تر نمی شود

هرگز کسی ز آینة جام در جهان *** دارای عصر خویش و سکندر نمی شود

نفس اژدری است تا نشود کشته ای حکیم *** در دست، گنج عقل میسّر نمی شود

ص: 461

شیخ محمود جواد اصفهانی

از مدرسین و علمای اصفهان بوده، و عده ای در اصفهان در خدمتش تلمذ می نموده اند که از آن جمله است: شیخ محمد حسین بن میرزا محمد علی مقدس اصفهانی، و این شاگرد از استاد خود ثنای بلیغ می نموده و استاد در حدود سال 1345 وفات یافته است. (1)

و شیخ محمد حسین نامبرده نیز از فضلای نجف به شمار می رفت، و در شوّال سال 1386 در نجف وفات یافته، در آن ارض اقدس مدفون گردید.

حاج محمد جواد بید آبادی عارف سرجویی

عارف و محقق، از مشایخ سلسلة ذهبیّه در اصفهان، و دارای نفسی قدسی بوده، عده ای از بزرگان این شهر به او ارادت می ورزیده اند.

در 10 مه صفر سال 1344 به سن قر یب به نود در کربلا وفات یافته، و هم آنجا مدفون گردید.

میرزا جواد چهار محالی اصفهانی

در جوانی به کرمان رفته و در آنجا متوطّن گشته و گوشه نشین و مسکنت گزین گردید، و همانجا در سال 1233 وفات یافته. (2)

وی از معاصرین حسین علی شاه عارف اصفهانی است.

شاعر و ادیب بوده و به نام خود تخلص می کرده، دیوانی دارد. (3)

ص: 462


1- نقباء البشر: 316.
2- طرایق الحقایق 112:3.
3- سال وفات او در تذکرة اختر 1223 و در سفینة المحمود 1230 ذکر شده و تاریخ مذکور در متن کتاب نادرست است.

از اشعار اوست:

شد یار یار دیگران، با دیگران یاریش بین *** با عاشقان شد سرگران، عاشق نگهداریش بین

در طرف باغ و بوستان می می کشد با این و آن *** وز من همی دارد نهان، مستی و هشیاریش بین

جواد مجد زاده صهبا

فرزند شیخ احمد مجد الاسلام کرمانی. فاضل و ادیب و شاعر. (1)

پدرش اهل فضل و دانش و ادب و شاعر و نویسنده، و از آزادی خواهان صدر مشروطیت بوده، و روزنامة ندای وطن را در طهران منتشر می نموده.

دیگر از روزنامه هایی که او منتشر می نموده روزنامة ادب (2) است، و از آثارش: منظومة «شهر خاموشان» راجع به اوضاع عدلیّه است.

و از اتفاقات مهم زندگی او تبعید شدن ایشان به کلات نادری در زمان عین الدوله می باشد که در این مسافرت حاج میرزا حسن رشدیه و میرزا آقا اصفهانی با ایشان همراه بوده اند.

مجد الاسلام در رمضان سال 1341 در کرمان وفات یافته است.

مرحوم صهبا در 1286 خورشیدی (1325 قمری) در کرمان متولد شده، و در صبح دوشنبه نهم جمادی الثانیه 1364 در اصفهان وفات

ص: 463


1- شعرای معاصر اصفهان: 317.
2- تاریخ جراید و مجلات 292:4 و 89:1.

یافته، در تکیة بابا رکن الدین در اطاق مجاور بقعه مدفون گردید.

مشارالیه تحصیلات خود را در کرمان و طهران به پایان رسانیده، و سپس مدتی در شیراز و شاپور و کازرون مأموریت یافته، و در چند سال آخر عمر به اصفهان منتقل گردیده، امور باستان شناسی اصفهان بدو محول گردید، و در حفظ آثار باستانی این شهر مانند یک اصفهانی دلسوز و علاقمند خدمت نموده، به طوری که مردم این شهر بدو دلبستگی یافته و او را یک نفر اصفهانی متولد در کرمان می دانستند.

کتب زیر از اوست:

1- یک دوره کتاب تاریخ و جغرافیا جهت دبیرستان ها 2- آثار تاریخی ایران 3- حافظ شیرین سخن 4- دیوان اشعار 5- روزنامة سرنوشت که به مدت دو سال در اصفهان منتشر می شد.

از اشعار اوست:

گر چه دارا در غمش جز نالة شبگیر نیست *** نالة شبگیر ما را در دلش تأثیر نیست

دل چه می خواهد ز جان من که در دام بلا *** خود گرفتار آمد و خود کرده را تدبیر نیست

آقا سید محمد جواد دهکردی

امام جمعة دهکرد، فرزند سید محمد باقر حسینی. عالم فاضل جلیل، در اصفهان و نجف تحصیل علوم نموده، و در شهرکرد به ترویج

ص: 464

دین و شریعت پرداخته، (1) در سال 1310 وفات یافته. (2)

برادرش آقا سید احمد نوربخش در ماده تاریخ وفاتش گوید:

به تاریخ گویند با پنج تن *** بخلد است آقا محمد جواد

شیخ محمد جواد فریدنی

فرزند شیخ علی اصغر. از فضلا و مدرسین اصفهان، و ساکن مدرسة عربان بوده، و سطوح فقه و ادبیات تدریس می نمود.

در 4 شنبه 12 جمادی الاولی سال 1375 وفات یافته، در صحن تکیة آقا سید محمد لطیف خواجوئی مدفون گردید. (3)

سید محمد جواد مسائلی

زنجانی فرزند سید محمد (4) (بن سید محمد باقر فرزند میرزا علی نقی) (5) عالم فاضل، و فقیه اصولی کامل، از شاگردان شیخ انصاری بوده،

ص: 465


1- رجال اصفهان: 177.
2- وی از شاگردان میرزا محمد هاشم چهار سوقی، میرزا محمد حسن نجفی و شیخ محمد باقر نجفی بوده و از اساتید خود اجازة اجتهاد داشته و مورد علاقه و ارادت شدید مردم چهارمحال بوده است. بدون مطهر او 3 سال پس از دفن، به صورت سالم و تغییر نیافته به عتبات عالیات حمل گردید. شناخت سرزمین چهار محال 15:2.
3- وی به جز شیخ محمد جواد اصولی فریدنی، از فضلا و مدرسین اصفهان، متوفای: 1400 ه_.ق، و مدفون در تخت فولاد، و نیز از غیر از شیخ محمد جواد فریدنی از علما و فقهای ساکن نجف اشرف، متوفای: 1385 ه_.ق و مدفون در شهر مقدس قم است.
4- الذریعة 494:4.
5- صاحب «توضیح الفرائد» سید محمد جواد مسائلی فرزند سید محمد آذربایجانی خوئی معروف به سید محمد ترک است، و سلسله نسب مذکور در متن بر اساس اشتباهی است که در چاپ اول ذریعه رخ داده. عبارت صحیح الذریعة که در چاپ دوم اصلاح شده چنین است: و لیس هو ابن السید محمد باقر بن المیرزا علی نقی المذکور فی تذکرة القبور: 41. به جز نسخة مذکور از «توضیح الفرائد» که به نوشتة صاحب الذریعة در کتابخانة سید محمد یزدی موجود بوده، جلد دوم آن که از مبحث شک تا آخر بحث اصالة البرائه را در بر دارد در کتابخانة جامع گوهرشاد موجود است. ر.ک: فهرست نسخه های خطی گوهر شاد 1957:4.

و حاشیه ای بر فرائد الاصول استاد خود نوشته به نام «توضیح الفرائد»، از اول حجیت قطع تا آخر حجیت مظنّه. در سال 1288 از نوشتن آن فراغت حاصل نموده است.

میرزا جهان بخش نهاوندی اصفهانی

نامش محمد جواد، و معروف به میرزا جهانبخش است.

عالم و ادیب و منجم بوده، و در اصفهان سکونت داشته، رساله در استخراج خط نصف النهار (1) جهت شاگردش سید عباس بن سید علی موسوی شاهرودی متوفی در سال 1345 در مشهد تألیف نموده است.

صاحب عنوان در سال 1334 وفات یافته است.

جهاد اکبر

آقا سید علی بن سید جعفر خراسانی. فاضل و ادیب، از آزادی خواهان و

ص: 466


1- الذریعة 65:11.

روزنامه نویسان صدر مشروطیت (1) بوده، در 19 جمادی الاولی سال 1365 وفات یافته، در تخت فولاد جنب فاضلان مدفون گردید.

مرحوم جهاد اکبر مدتها به سمت مدّعی العموم (2) در دادگستری یزد خدمت نموده.

مرحوم آیتی در رثا و ماده تاریخ وفاتش گوید:

کس در جهان نیامده کز این جهان نرفت *** کس خانمان نساخت کز آن خانمان نرفت

سال وفات خواستمش پیر عقل گفت *** جز با جهاد اکبر کس بر جنان نرفت

روزنامة جهاد اکبر مدت دو سال یا کمی بیشتر منتشر می شده، و نویسندگی آن به عهدة میرزا محمد علی علم فرزند آخوند ملا علی اکبر فشارکی بوده که مردی فاضل و دانشمند بوده، و قبل از سال 1360 در اصفهان وفات یافته است.

جهانگیر خان قشقائی

فرزند آقا محمد خان درّه شوری. از اعاظم حکما و متألّهین، و اجلّة فلاسفه و مرتاضین بوده، در اوایل عمر اندکی تحصیل علوم نموده، به سن چهل سالگی به اصفهان آمده، و شوق تحصیل علم در او ایجاد شده، به تحصیل معقول و منقول پرداخته، (3) نزد آقا محمد رضا حکیم قمیشه ای و

ص: 467


1- رجال اصفهان: 207.
2- تاریخ جراید و مجلات 178:2.
3- رجال اصفهان: 39.

میرزا محمد حسن نجفی و جمعی دیگر تحصیل نموده، و عده ای کثیر از علمای اصفهان افتخار شاگردی او را دارند، و آن حکیم دانشمند از جمیع جهات ممتاز بوده، در علم و اخلاق زکیّه بر عموم علما تفوق داشته، و در مدرسة صدر ساکن بوده، و عمری را به تجرد و قناعت گذرانیده، و تا آخر عمر، لباس ایلی خود را تغییر نداده، و به عبا و عمامه ملبس نگردیده.

در 1223 (1) متولد، و در شب یکشنبه 13 رمضان المبارک سال 1328 در اصفهان وفات یافته، در تکیة آقا سید محمد ترک، اول تخت فولاد مدفون گردید. وی مؤلف شرحی است بر نهج البلاغه، و اشعاری دارد.

ماده تاریخ وفاتش را جابری چنین می گوید:

«جهانگیر نزد خدای جهان شد»

چنگیز میرزا

فرزند حاج محمد ولی میرزا قاجار، ادیب فاضل، مؤلف کتاب لمعات ناصری (2) در 140 صفحه، در تاریخ 18 ربیع الاول 267 از تألیف آن فراغت یافته است.

چهره نما

حاج عبدالمحمد مؤدّ السلطان ایرانی پور علی زاده، ادیب فاضل، و

ص: 468


1- دانشمندان و سخن سرایان فارس 161:2.
2- الذریعة 347:18.

شاعر و نویسنده و مورخ، در اصفهان متولد شده، و در این شهر مقدمات علوم را آموخته، به مصر مهاجرت نموده، و تا آخر عمر در آنجا ساکن بوده، و از محترمین ایرانیان ساکن مصر به شمار می رفته. روزنامة چهره نما را در آنجا می نوشته، و مدت سی و دو سال مرتباً انتشار داده است. (1)

در حدود سال 1291 متولد، و در اول شعبان 1354 در قاهره وفات یافته، و هم در آنجا مدفون گردید.

1- احقاق الحق 2- امان التواریخ 3- پیدایش خط و خطاطان 4- زردشت باستانی و فلسفة او 5- فؤاد التواریخ.

میرزا حبیب الله اصفهانی

ادیب فاضل، و شاعر و نویسندة زبان شناس، از اهالی بن (به کسر اول) چهار محال بوده، در اسلامبول می زیسته، و در آنجا به تدریس زبان فارسی اشتغال داشته.

کتب زیادی نوشته که عبارت است از:

1- برگ سبز 2- دبستان فارسی، راجع به دستور زبان فارسی 3- دستور سخن 4- راهنمای فارسی 5- غرایب عقاید ملل؛ (2) و غیره.

شرح حال نسبتاً مفصلی از او در کتاب سواد و بیاض مذکور است، طالبین مراجعه نمایند.

ص: 469


1- تاریخ جراید و مجلات: 198:2.
2- نقباء البشر: 353 و الذریعة 160:1.

مولی حبیب الله عباس آبادی

ساکن عباس آباد اصفهان، و در عقلیات، مشهور زمان بود. نتایج افکار حکما را با معارف اصحاب شهود تطبیق نموده، و به مشرب و مسلک صوفیه انس و عادت گرفته، در اصفهان در جوار رحمت الهی رسید.

این بیت از اوست:

ما را ز خداوندی لطف تو همین بس ** کز بندگی همچو منی عار نداری

حاج ملا حبیب الله رئیس الواعظین

عالم فاضل، و واعظ کامل، سال ها در اصفهان مردم را موعظه و ارشاد نموده، از شاگردان میرزا محمد حسن نجفی، و حاج شیخ محمد باقر مسجد شاهی، و آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی و دیگران بوده.

در سال 1331 وفات یافته، (1) در تخت فولاد مدفون گردید.

فرزندش: مرحوم آقا حسن رئس زاده فاضل و ادیب و شاعر بوده، و «رئیسی» تخلص می نموده. واعظی صالح بود.

در 26 شوال 1386 وفات یافته، جنب پدر مدفون گردید.

حبیب الله صفاهانی

مولف کتاب «شرح اسماء الله الحسنی»، (2) معاصر با شاه عباس ثانی

ص: 470


1- رجال اصفهان: 207.
2- فهرست کتب خطی کتابخانه های اصفهان: 31.

صفوی، کتاب خود را در سال 1061 به نام این پادشاه نوشته است. بیشتر از این از حالاتش معلوم نیست.

* حبیب الله اصفهانی ادیب فاضل، (1) مؤلف کتاب عوائد الملک. (2)

سید حبیب الله موسوی اصفهانی

عالم جلیل، استاد و شیخ روایت شیخ عبدالنبی تویسرکانی مؤلف «لئالی الاخبار» است. (3) تاریخ اجازه 1277 می باشد، وفات او پس از این تاریخ است. صورت اجازه در آخر «لئالی الاخبار» به چاپ رسیده است.

شیخ حبیب الله نائینی

فرزند ملا ابراهیم. از علما و فضلای ساکن اصفهان، و در دستگاه آقایان مسجد شاه بود؛ و خدمت آنان تحصیل نموده، در سال 1348 وفات یافته، در تکیة ملک نزدیک قبر استادش آخوند کاشی (4) مدفون گردیده است.

میرزا حبیب الله اصفهانی

فرزند میرزا عبدالله. عالم و فاضل و ادیب و نویسنده بوده، در سال

ص: 471


1- الذریعة 355:15.
2- وی همان میرزا حبیب الله اصفهانی معروف به افندی، ساکن اسلامبول است که به نوشتة الذریعة در سال 1315 وفات نموده. ر.ک: الذریعة 31:16 و 179:7.
3- الکرام البررة: ص299.
4- رجال اصفهان: 207.

1106 وفات یافته. وی مؤلف کتاب: «توصیف الوزراء» است که آن را رجال میرزا حبیب الله نیز گویند، (1) در احوال و زاری دولت صفویه.

ظاهراً وی سید نور الدین حبیب الله نسّابة اصفهانی است. (2)

شیخ حسن بروجنی اصفهانی

عالم جلیل، و رجالی کبیر، مولف کتابی در رجال، (3) و آن تعلیقه ای است بر مشیخة من لا یحضر. در سال 1257 از کتابت آن فارغ شده، و در آن تحقیقات زیادی درباره رجال نموده است.

میرزا حسن چینی

معروف به مولانا، از فلاسفة مشهور است، و در اصفهان حکمت متعالیه را تدریس بلکه تأسیس می فرموده. (4) از شاگردان ملا علی نوری بوده،

ص: 472


1- الذریعة 489:4 و دهم.
2- مرحوم مؤلف در ملحقات رجال اصفهان (:192) می نویسد: فایده: تاریخ سلطانی از تألیفات حسن بن سید مرتضی حسینی استر آبادی است که در اواخر زمان صفویّه در زمان شاه سلطان حسین صفوی در اصفهان تألیف شده، و 3 قسمت است: اول: تاریخ سلاطین قبل از اسلام. دوم: احوالات حضرت رسول و ائمة اطهار (علیهم السلام)، و در آن بسیاری از امام زادگان اصفهان را نقل نموده و بیشتر آنان را از «تذکرة شیخ نور الدین حبیب الله نسابة عاملی» نقل نموده که ما تمام آن را در رسالة شجرة طیبه که جهت امام زادگان مدفون در اصفهان می باشد نقل نموده ایم. سوم: در تاریخ سلاطین صفویه است.
3- الکرام البررة: 296.
4- المآثر و الآثار: 236، الکرام البررة: 295.

و پس از وفات استاد، تدریس معقولات بدو منتهی شده، ظاهراً در 1264 وفات یافته.

میرزا ابوالحسن جلوه را از شاگردان او نوشته اند.

شیخ حسن دشتکی

عالم فاضل، از شاگردان حاج میرزا بدیع درب امامی، و آخوند محمد حسین کرمانی، و آقا سید محمد باقر درچه ای بوده. در مدرسة جدّه، ساکن و سطوح فقه و ادبیات تدریس می نمود.

در سال 1344 وفات یافته، (1) در تخت فولاد مدفون گردید.

ملا حسن ریزی

از مبرّزین شاگردان حاجی آباده ای و ملا حسین علی تویسرکانی، عالم فاضل بوده، در شب عاشورای سال 1299 وفات یافته، در بقعة تکیة آباده ای (2) مدفون گردید.

میرزا حسن شوکت

اصلاً اصفهانی است، فاضل ادیب، در سفارت عثمانیّه به نگارشات می پرداخته، در نظم و نثر استاد بوده، (3) و تاریخ پطر کبیر را که میرزا

ص: 473


1- رجال اصفهان: 307.
2- رجال اصفهان: 208.
3- المآثر و الآثار: 292.

رضا مهندس باشی ترجمه کرده، او انشا نموده است.

در مجمع الفصحاء (248:2) گوید: شوکت شیرازی، و هو شمس الدین حسن، سپس شرحی مختصر راجع به فضایل و کمالات او نوشته.

از اوست:

تا گشودی گره ز زلف دراز *** گره از کار عاشقان شد با

گه به دل گه به دیده ای ساکن *** تا چه خواهی از این نشیب و فراز

در کتاب دانشمندان و سخن سرایان فارس نامی از او ذکر نشده، و این خود مؤید اصفهانی بودن اوست.

امیر سید حسن طالقانی

از اعاظم علما، و اکابر عارفان، [به نوشتة حزین:] در هیچ فنّی از علوم نبود که او را استحضاری به کمال نباشد، مسائل حکمت را با مشاهدات صوفیه انطباق داده، قوّت تقریر و مباحثه اش به مثابتی بود که احدی از اصحاب جدل را نزد او یارای سخن گفتن نبود. بعض طلبة ظاهر، وی را غایبانه به عقاید غیر مستفاده از شرع اقدس نسبت می دادند. (1) در اصفهان رحلت نمود. (2)

ص: 474


1- تاریخ حزین: 169.
2- مرحوم مؤلف در کتاب سیر در تاریخ تخت فولاد (:115) مدفن وی را تکیة خرابه واقع در جنب تکیة میرزا رفیعا که بعداً جزو اراضی فرودگاه و تخریب شده می داند، و از دیگر مدفونین در آنجا سید محمد کاظم بن سید حسین طالقانی (متوفی 1117ق) را نام می برد.

سید حسن قمیشه ای اصفهانی

عالم فاضل، از تلامذة آقا سید محمد کاظم یزدی و آخوند خراسانی در نجف بوده، و دارای تألیفاتی است و تقریرات اساتید خود را نیز نوشته، در 1327 در نجف اشرف وفات یافته است. (1)

حاج سید حسن کاشی

اشاره

فاضل کامل، و واعظ جامع، از مشاهیر گویندگان و خطبای اصفهان بوده، در قدرت بیان کم نظیر بوده. در کاشان متولد بوده و در اصفهان خدمت اساتید و بزرگان تحصیل نموده، و سال ها مردم را به مواعظ شافیه ارشاد و هدایت می نموده.

در سال 1295 به دستور ظلّ السلطان حاکم جابر اصفهان کتاب در تفسیر آیة «اولی الامر» نوشته، و در آن اولی الامر را به حکام و سلاطین تفسیر نموده، و آن را به خرج ظلّ السلطان به چاپ رسانیده و منتشر ساخت.

انتشار کتاب در بین علما و مجتهدین سر و صدایی راه انداخته و موجب شد که چند نفر از مجتهدین بزرگ مانند: میرزا محمد حسن نجفی اصفهانی، و حاج سید علی اکبر فال اسیری شیرازی، و آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی حکم کفر او را صادر کردند. در نتیجه، حاج سید حسن مدتی از اصفهان نفی بلده شده و به طهران رفت؛ سپس مجدداً به اصفهان مراجعت نموده و در غرّة ربیع الثانی سال 1320 وفات یافته، در تخت فولاد (2) در

ص: 475


1- نقباء البشر: 371.
2- رجال اصفهان: 44 و 98 ظواهر الجواهر: 29.

تکیة میرزا ابوالمعالی کلباسی در اطاقی مخصوص مدفون گردید.

وی علاوه بر کتاب سابق الذکر، کتابی به نام «منهج الواعظین» دارد که فرزندش مرحوم آقا اسدالله الواعظین به نام آن اشاره کرده است.

در شرح حال آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی می نویسند که در امر انتشاءات و خطب و نوشتجات، مسجّع و مقفّی می نوشته، به حدّی که جواب استفتاء و حکم را نیز چنین می نوشته است.

حکم تکفیر حاج حسن بدین عبارت بوده است: این سید کاشی، مشغول به دین تراشی، یا در متن کفر است یا در حواشی.

آن مرحوم را فرزندانی فاضل و اهل علم و منبر می بود:

1- آقا سید اسدالله ثقة الواعظین

فاضل و ادیب و شاعر، و از محترمین اهل منبر اصفهان به شمار می رفت. کتب و رسائل چندی تألیف نموده و آن ها را در پشت جزوه های که در ترجمه و شرح حدیث کساء نوشته و به طبع رسانیده نام برده است:

1- آثار باقریّه 2- بغیة الامجاد فی لغات الاضداد 3- ترجمه و شرح حدیث کساء، مطبوع 4- درر الثمین 5- دیوان السادات 6- سرور العباد فی صدق المعاد 7- سلطان المقاتل 8- کرامة الامّة فی معرفة الائمّة 9- لئالی الصدق و خیر التحف 10- مجمع الاحزان 11- معاجز القرآن 12- المعراجیّة 13- منتخب اللغة؛ و غیره.

در شب شنبه 26 ذی حجة الحرام سال 1380 وفات یافته، در اطاق پدر مدفون شد.

ص: 476

2- آقا سید زین العابدین مطهری

فاضل بزرگوار، مؤلف کتاب «دفنیة الدرر» در امام زاده های اصفهان، و متوفی در 3 رمضان المبارک سال 1360 به سن متجاوز از 85 سالگی، و مدفون در اطاق پدر.

3- آقا میرزا محمد علی

از فضلای اهل منبر اصفهان.

مولی حسن دیلمانی جیلانی

از بزرگان و مشاهیر اهل فضل و دانش بوده، و در اصفهان سکونت داشته، و در مسجد جامع عباسی تدریس می نموده. (1) [به گفتة افندی:] دوستدار حکما و صوفیّه بوده، و از علوم دینی و نقلی نصیبی نداشته، در اواخر عمر قوای عقلانیش اختلالی یافته، و در همان اوان وفات یافته است. (2)

مولی حسن

ادیب فاضل، مؤلّف کتاب «انشاء الصلوات» که در سال 1275 به چاپ

ص: 477


1- اعیان الشیعة 254:21.
2- مرقد صاحب عنوان در بقعة صاحب روضات واقع است، و بر سنگ نوشتة مزار او چنین آمده: وفات عالی حضرت مرحمت و غفران پناه، رضوان آرامگاه، حقایق و معارف آگاه، علامة العلمائی الوحید فی عصره و اوانه، الواصل الی بحار رحمة الله و غفرانه، آخوند ملا حسن الدیلمی فی سادس عشر شهر صفر ختم بالخیر و الظفر من شهور سنة اربع و تسعین و الف 1094.

رسیده، (1) و در ظهر آن نوشته است: للعارف الممتحن، امین الحق، معین الاسلام المولی حسن نزیل اصفهان.

میر حسن عطار

در محلة امام زاده اسماعیل عطاری می کرده، (2) در دواشناسی استاد بوده، مثنوی به نام «خروسیّه» دارد. مردی لطیفه گو و حاضر جواب بوده، قبل از 1083 فوت شده است.

حاج محمد حسن واعظ

واعظ فاضل و جامع بوده، در 20 ربیع الاول سال 1307 وفات یافته، در تکیة آقا حسین خوانساری مدفون گردیده.

از شاگردان میر سید محمد شهشهانی بوده است.

میرزا محمد حسن میر دامادی سدهی

از اعقاب میر محمد اشرف. (3) از مبرّزین شاگردان حاج شیخ محمد علی نجفی و آقا سید محمد باقر درچه ای بوده، پس از تکمیل تحصیلات در مدرسة نیم آورد ساکن شده، و به درس و افادة علوم اشتغال جسته، ایام تعطیل به سده می رفته، و مسجد و محرابش رونقی داشته است.

ص: 478


1- الذریعة 392:3.
2- تذکرة نصر آبادی: 142.
3- رجال اصفهان: 238.

در سال 1332 وفات یافته، در مقبرة شاهزاده ابراهیم در قریة ورنوسفادران (بن اصفهان) مدفون گردیده است.

میرزا علی محمد میردامادی

فرزندش: میرزا علی محمد، عالم فاضل زاهد، در نزد علمای اصفهان تحصیل نموده، بالاخص نزد آخوند گزی و آقا سید محمد باقر درچه ای. در سال 1352 وفات یافته، در جنب پدر مدفون گردید.

* ملا حسن گیلانی: (1) عالم و فاضل و عارف بوده، در کمال خاموشی و آرامی سلوک نموده، و هیچ گاه بی جذبة شوق و شور نبوده. (2)

گاهی رباعی می گفته، از آن جمله است:

نه در طلب سمور و نه اطلس باش *** در دیده اعتبار خار و خس باش

خواهی که سری برون کنی از منزل *** چون جاده تو با مال کس و ناکس باش

شیخ محمد حسن یزدی اصفهانی

فاضل جلیل، و خطیب ادیب، از فضلای قرن سیزدهم هجری است. (3)

ص: 479


1- وی همان مولی حسن دیلمانی جیلانی است.
2- تذکرة نصر آبادی: 157.
3- الکرام البررة: 303.

در حدود سال 1275 تفریظی بر کتاب «دمعة الساکبة» تألیف مولی محمد باقر دهدشتی نوشته است.

شیخ محمد حسن فرزند شیخ محمد ابراهیم، عالم و فاضل، و مؤلف کتابی است در تاریخ غزوات حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) که نسخة آن در خاندانش باقی است. (1)

در 17 محرم الحرام سال 1286 وفات یافته، در ایوان شمالی بقعة آباده ای در تخت فولاد (2) مدفون گردیده است.

[شیخ محمد علی اشتری]

نواده اش: آقا شیخ محمد علی اشتری فرزند حاج شیخ محمد بن شیخ محمد حسن صاحب عنوان، واعظ فاضل، و زاهد متّقی، از موثّقین اهل منبر اصفهان، در شب جمعه 18 رجب سال 1375 به سن متجاوز از نود سال وفات یافته، در بقعة آباده ای مدفون گردید.

* شیخ حسن عیناثی عالم فاضل محقق، (3) نامش حسن بن علی بن

ص: 480


1- نام آن سیف الوعظین است و به چاپ رسیده. در الذریعة (290:12) آن را به شیخ محمد حسن بن محمد ابراهیم بن حاج محتشم اردکانی یزدی واعظ متوفی 1315 ق نسبت داده و می نویسد: و کان هو استاد السید محمد کاظم الیزدی. گفتنمی است که پدر همسر مرحوم سید محمد کاظم نیز مولی حسن بن ابراهیم بن عبدالغفور یزدی نام داشته و صاحب عنوان غیر از آن دو می باشد.
2- رجال اصفهان: 33.
3- رجال اصفهان: 32.

الحسن بن یونس بوده، در نجف اشرف سکونت داشته، و در اصفهان (1) وفات یافته است.

مرحوم گزی در تذکرة القبور نام شیخ حسن مذکور را برده و گوید: وی مؤلف کتاب «منتخب الاخبار» است. سپس فاضل ارجمند و محقق جلیل مولی محمد علی معلم حبیب آبادی (متولد در 1308) در حواشی خود بر تذکرة القبور می فرماید: نام مؤلف «منتخب الاخبار» حسین است (در روضات الجنّات: 642 نیز صراحت دارد) و قبر مزبور از شیخ حسن عیناثی است.

نویسنده گوید: صاحب قبر هیچ یک از آنها نبوده، بلکه شیخ حسن یزدی سابق الذکر است.

میرزا حسن عراقی

فرزند میرزا ابراهیم. عالمی جلیل و غیور بوده، (2) و در نهی از منکر و رفع ظلم، و اشتغال به تدریس و امور شرعیّه، و طریقة زهد و تقوی ممتاز، و امام مسجد سلام بوده که جهت او بنا کرده اند.

وفاتش در 1323 روی داده، قبرش در تکیة شهشهانی در تخت فولاد.

در نجف از شاگردان حاج میرزا حبیب الله رشتی بوده و تقریرات (3) استاد را نوشته، و در اصفهان نیز خدمت آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی و دیگران تلمّذ نموده، و مجاز از چهار سوقی است.

ص: 481


1- روضات الجنات: 642 چاپ اول.
2- رجال اصفهان: 167.
3- نقباء البشر 278:1.

در مدرسة صدر تدریس می نموده و جماعتی کثیر از محضرش مستفیض می شدند.

حاج محمد حسن گزی

فرزند محمد ابراهیم بن محمد علی بیک شیروانی. عالم فاضل معمّر، مؤلف کتب فقهیّه، در شب 2 شنبه 26 رمضان المبارک سال 1326 وفات یافته، نزدیک فاضل هندی در تخت فولاد مدفون شده، سپس به نجف منتقل گردید.

از آثار او کتاب «مجمع الرسائل» است که عده ای از مجتهدین بر آن حاشیه نوشته اند.

خود از شاگردان شیخ مرتضی انصاری و دیگران بوده است.

میرزا سید حسن موسوی

فرزند سید ابراهیم بن محمد مؤمن بن علی رضا عالم.

از علمای شیخیّه در اصفهان، و مورد احترام علما و دانشمندان بوده، در حدود سال 1263 متولد، و در صبح دوشنبه 28 ماه صفر سال 1341 وفات یافته، در امام زاده اسماعیل مدفون، و سپس به کربلا انتقال یافت.

وی از شاگردان شیخ محمد باقر مسجد شاهی بوده است.

وی تألیفات زیادی دارد، در حدود هفتاد مجلد که از آن جمله است:

1- تحفة اللبیب، که به طبع رسیده و اسامی تألیفاتش در آن مذکور است. 2- مجالس الغرّاء.

ص: 482

ابو علی حسن حدّاد

ابن احمد بن حسن بن احمد بن محمد مهره.

از مشایخ علم قرائت و تجوید و حدیث در اصفهان بوده، در 419 متولد، و در ذیحجّة 515 وفات یافته است.

میر سید حسن مدرس قمیشه ای

ابن سید اسماعیل بن میر عبدالباقی بن میر عابدین طباطبائی.

عالم مجاهد جلیل، و مجتهد سیاسی، جامع معقول و منقول، فقیه متکلم. اصل ایشان از سرایه از دهات کچویه بلوک (1) اردستان می باشد، به شهرضا منتقل شده و میر عبدالباقی در آنجا از دنیا رفته و مدفون شده است.

مدرس در حدود سال 1287 در سرایه متولد گردیده، و در نزد پدرش که از افاضل خطبا (2) و فضلا بوده مقدمات علوم را بیاموخته، در شش سالگی به اتفاق خاندانش به شهرضا منتقل گردید. در حدود 1308 پدرش وفات یافته است.

مشارالیه مدت سیزده سال در اصفهان نزد فضلای این شهر مانند: میرزا عبدالعلی نحوی، و جهانگیر خان قشقائی، و آخوند کاشی، و آقا محمود مغنی و دیگران تحصیل نموده، و مدت هفت سال در نجف به درس آقا سید محمد کاظم یزدی، و آخوند خراسانی، و ملا علی نهاوندی حاضر شده، سپس به اصفهان مهاجرت نموده، و در مدرسة جدّه سکونت کرده، و در فقه و اصول به تدریس اشتغال داشته.

ص: 483


1- آتشکدة اردستان 300:2.
2- نقباء البشر 382:1.

سپس در دورة دوم انتخابات مجلس شورای ملی، به عنوان مجتهد طراز اول از طرف علما انتخاب و شرکت نموده، و در دورة بعد، از طرف مردم طهران انتخاب گردیده، و جمعاً 5 دوره در مجلس شرکت داشته، ضمناً در مدرسة سپهسالار نیز تدریس می نموده است.

در این ادوار به عنوان لیدر اقلیت شناخته شده، و دو مرتبه او را می خواسته اند ترور کنند که در هر دو دفعه جان بدر برده. سال ها در شهرهای مختلف زندان بوده، سرانجام در شب 28 رمضان المبارک سال 1357 در کاشمر شهید شده، در امام زادة آنجا مدفون گردید.

آقای ابراهیم خواجه نوری در کتاب: «بازیگران عصر طلایی»، و آقای حسین مکی در کتاب: «مدرس قهرمان آزادی» و آقای عبدالحسین هوشمند راد شیرازی در کتاب «سرگذشت مرحوم سید حسن مدرس»، و مرحوم عبدالله مستوفی در «شرح زندگانی من» و دیگران شرح حال او را نوشته اند، طالبین مراجعه نمایند. (1)

حاج میرزا حسن صفی علیشاه

فرزند محمد باقر. عارف مشهور، از اقطاب صوفیّة نعمت اللهیّه. در سوّم

ص: 484


1- کتاب «مدرس مجاهدی شکست ناپذیر» نوشتة جناب آقای عبدالعلی باقی یکی از آثار پر ارزش و خواندنی دربارة شهید آیة الله سید حسن مدرس است. کتاب «مدرس شهید نابغة ملی» نوشتة جناب آقای علی مدرسی نوة دختری مدرس که در چاپ اخیر به نام «مدرس مرد روزگاران» نامیده شده، و کتاب دو جلدی «مدرس» از انتشارات بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی نیز از منابع غنی جهت بررسی احوال و افکار این مرد بزرگ می باشند.

شعبان سال 1251 در اصفهان متولد، و در 24 ذی قعده الحرام سال 1316 در طهران وفات یافته، در خانقاه خود واقع در خیابان صفی علیشاه مدفون گردید. عالم و فاضل و ادیب و شاعر و مفسر بوده، در خدمت جمعی از علما تحصیل نموده، سپس خدمت عده ای از مشایخ و اقطاب صوفیّه رسیده، و در این راه زحمت ها کشیده، و به مقاماتی رسیده، در طهران ساکن، و جمعی از صوفیّه و درویشان را گرد خود جمع کرده و دستگاه ارشاد گسترده، و هم در آن شهر وفات یافته. (1)

کتب چندی در عرفان و ادب و تفسیر، به نظم و نثر نوشته که از آن جمله است: 1- آیة العشّاق 2- اثبات نبوّت خاصّه 3- اسرار المعارف 4- بحر الجواهر 5- تفسیر قرآن مجید، منظوم 6- بحر الحقایق 7- دیوان اشعار 8- زبدة الاسرار، در اخلاق و مراثی 9- عرفان الحق که آن را دیوان الحقایق و بحر الحقایق نیز گویند 10- میزان المعرفة 11- مثنوی سبحة صفا، مطبوع 12- مثنوی رعنا و زیبا؛ و غیره.

صاحب عنوان از مریدان حاج میرزا کوچک رحمت علی شاه شیرازی بوده، پس از مرگ او به مکه مشرف شده، و سپس چهار سال در هندوستان بوده، و به ملاقات جمعی از مرتاضین آنجا رسیده.

شرح رنجیدگی او از منوّر علی شاه، و تشکیل فرقه و خانقاه او در کتب مضبوط است، طالبین به کتب مربوطه مراجعه نمایند.

ص: 485


1- طرایق الحقایق 204:3 و المآثر و الآثار: 293، و مواضع مختلفه الذریعة.

* شیخ حسن اصفهانی فاضل و عالم بوده، و در قرن (1) سیزدهم هجری می زیسته است. (2)

ملا محمد حسن مازندرانی

فرزند ملا محمد باقر. عالم و فاضل و واعظ بوده، در روز 5 شنبه 6 محرم الحرام سال 1322 وفات یافته، در صحن تکیة آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی مدفون گردید.

ماده تاریخ وفاتش این است:

بجویید تاریخ این خوش سرشت *** محمد حسن شد میان بهشت

سید محمد حسن مجتهد اصفهانی

فرزند سید محمد تقی مستجاب الدعوة، عالم فاضل جلیل، و محقق کامل بی بدیل، مجتهد فقیه اصولی، جامع معقول و منقول بوده، در حدود سال 1207 متولد، و در جمادی الاولی سال 1263 وفات یافته، در تخت فولاد جنب پدر مدفون گردید.

در اصفهان نزد: پدر خود، و آخوند ملا علی نوری، و میرزا ابوطالب

ص: 486


1- الکرام البررة: 309.
2- بر اساس مندرجات نقباء البشر: وی حسن بن محمد باقر اصفهانی کاتب نسخه ای از «غریب القرآن» سجستانی است، و جز این اطلاع و نشانه ای دال بر عالم بودن او در دست نیست.

صاحب حاشیه [بر سیوطی]، و حاجی کلباسی، تحصیل نموده، (1) و از جمعی از علما به اخذ اجازة روایت و اجتهاد مفتخر شده که از آن جمله است:

1- آقا رضا بن سید مهدی بحر العلوم، تاریخ آن 1251. 2- آقا محمد رضی اصفهانی 3- آقا سید صدر الدین عاملی 4- آقا سید محمد کاظم رشتی (احتمالاً) 5- ملا مهدی قمبوانی 6- میرزا محمد مهدی نایب الصدر اصفهانی. تا به مقامات عالیة علم و اجتهاد رسیده، و حوزة درس و بحث تشکیل داده، و به مناسباتی به طهران مهاجرت کرده، و دو سال در آنجا ساکن بوده، و به تدریس اشتغال جسته.

کتب زیادی نوشته از آن جمله است:

1- حواشی غیر مدونه بر کتب زیر:

حاشیة میرزا ابوطالب بر سیوطی؛ و شرح لمعه؛ و شوارع الهدایه حاجی کلباسی؛ و شوارق لاهیجی، و قوانین میرزای قمی؛ و رسالة عدم جواز تقلید میت حاجی کلباسی؛ و رساله در حجیت مظنه سید مجاهد؛ و صمدیه شیخ بهائی؛ و غیره.

2- رسالة جبتیّه، در تطبیق جبت و طاغوت بر اولی و دومی 3- رساله در اختلاف معانی الفاظ شرعیه 4- رساله در شیر بها 5- رساله در جنایت ام ولد 6- رساله در رد مظالم 7- رساله در حکم زنی که خود را بلامانع معرفی کند 8- رساله در احیای موات 9- رساله در شرط ضمن العقد 10- رساله در جواز تسامح در ادّلة سنن 12- رساله در معرفت خدا و پیغمبر و امام (علیهم السلام) 13- رساله

ص: 487


1- رجال اصفهان: 101 و الکرام البررة: 315.

در انفراد طلاق به عوض خلع 14- رساله در اعجاز قرآن، مطبوع 15- سؤال و جواب در ارث 16- شرح مبحث شکوم کتاب منهاج استادش کلباسی 17- شرح کتاب مراح الارواح، در صرف 18- شرح تهذیب منطق تفتازاتی 19- یک دوره فقه کامل در 6 مجلد 20- مهجة الفؤاد در شرح ارشاد علامه در چهارده مجلد 21- نصایح العلماء، در نصیحت خطاب به فرزندش حاج سید مهدی نحوی 22- مناسک حج، ناتمام 23- رساله در اصالت برائه، ناتمام 24- شرح بر شرح رضی بر شافیه؛ و غیره.

سید مهدی نحوی

اشاره

فرزندش: مرحوم حاج سید مهدی، علامه فقیه، در شوّال 1248 (1) متولد، و در صبح روز دوشنبه 15 ذی حجة الحرام سال 1307 وفات یافته، در جنب پدر مدفون شد.

مشارالیه از علما و فقها و اجلا بوده، و در مدرسة شاهزاده ها تدریس می نموده، و در مسجد حمال ها در بازار کفاش های اصفهان امامت می نموده، و در نزد: پدر، و آقا میر سید حسن مدرس، و ملا اسماعیل واحد العین (2) و آقا سید اسدالله بید آبادی و جمعی دیگر تحصیل نموده، و جمعی از بزرگان در عداد شاگردان ایشان محسوب می شدند.

ص: 488


1- رجال اصفهان: 102.
2- با توجه به سال وفات ملا اسماعیل واحد العین (1243) صاحب عنوان نمی تواند از او استفاده نموده باشد و لذا استاد وی مرحوم ملا اسماعیل حکیم در کوشکی (م1304) باید باشد.

فقه و اصول و خصوصاً ادبیات تدریس می نموده، و چون تخصص ایشان در تدریس علم نحو بوده به نحوی شهرت یافته، و گاهی او را سید نحوی می گفته اند، جهت امتیاز ایشان از نحوی های هرندی که غیر سید بوده اند.

و از وی چهار پسر باقی ماند:

1- حاج میرزا محمد حسن نحوی

عالم فقیه، و مجتهد متکلم اصولی، از شاگردان: آقا میرزا محمد باقر [خوانساری]، و پدر خود، و آقا نجفی، و حاج میرزا بدیع درب امامی، و آقا سید محمد باقر درچه ای، و آخوند کاشی و جمعی دیگر از دانشمندان اصفهان بوده. (1)

در 1278 متولد، و در شب جمعه 14 ربیع الثانی 1361 وفات یافته.

تاریخ وفاتش را آقای معلم ضمن قطعه ای فرماید:

کم کرد معلم دو و گفت از پی سالش *** سید حسن نحوی عارف ز جهان رفت

قبرش در مجاورت قبر جدش سید حسن مجتهد قرار دارد.

وی داماد آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی صاحب روضات بوده است.

2- میرزا محمد حسین نحوی

طبیب فاضل متطبب، از شاگردان حاج میرزا محمد باقر حکیم باشی

ص: 489


1- رجال اصفهان: 103.

است. در 1282 متولد، و در 1340 وفات یافته، جنب آباء خویش مدفون گردید.

3- سید عبدالوهاب معین العلماء

فاضل و از آزادی خواهان صدر مشروطیت بوده، و روزنامة نیّر اعظم (1) را در طهران منتشر می نموده.

در 1284 متولد، و در شب جمعه 6 رمضان المبارک 1358 در اصفهان وفات یافته، در جنب پدران خویش مدفون گردید.

در روزنامة مظفری چاپ بوشهر (ش 3 سال 11) شرح نسبتاً مفصلی از احوالات او نوشته شده، طالبین مراجعه کنند.

وی از ابتدای تشکیلات عدلیه وارد خدمات دولتی شده، و مدتها ریاست عدلیّة مازندران، زنجان، گیلان، آباده، گلپایگان را داشته است.

4- آقا سید محمد باقر نحوی

عالم فاضل، و مجتهد زاهد، از شاگردان: حاج میرزا ابوالحسن بروجردی، و آخوند ملا محمد حسین فشارکی، و آقا شیخ محمد رضا نجفی، و مجاز از هر 3 نفر، و همچنین از شاگردان آقا سید محمد باقر درچه ای و آخوند کاشانی بوده، عمری به زهد و قناعت گذرانیده.

در 1303 متولد، و در ظهر پنجشنبه 5 جمادی الاولی سال 1350 به عارضة سکته وفات یافت، و در جنب آبای گرام خود مدفون شد.

ص: 490


1- تاریخ جراید و مجلات ایران 326:4.

ماده تاریخ وفاتش را مرحوم آقا کمال الدین خوانساری (پدر زن ایشان) فرماید: (1)

آن سمی حضرت باقر که بود *** نحوی عصرش فصیح و هم بلیغ

سال فوتش را اگر پرسی ز من *** گویمت ای حیف از او با ای دریغ

محمد حسن ادیب الدوله اصفهانی

ابن محمد حسین، در 1288 ق متولد، و در 1353 ق وفات یافته، از ادبا و نویسندگان و مترجمین است. (2) از آثارش: ترجمة کتاب آبی و کتاب مسافرت استانله به آفریقا می باشد. (3)

* مولی حسن بن الحسن الدیلمی عالم فاضل، و حکیم بارع و فقیه. به اتفاق پدر خود از گیلان به اصفهان مهاجرت نموده، و از معاشرین و مصاحبین و همدرسان افندی مؤلف ریاض العلماء (4) می باشد. تألیفاتی دارد از آن جمله شرح صحیفة سجادیّه است. در 26 رمضان المبارک سال 1119 وفات یافته است.

ص: 491


1- رجال اصفهان: 103.
2- به نوشتة مشار: وی مدت چهل سال در دارالفنون به تعلیم و تربیت شاگردان اشتغال داشت و در 23 اردیبهشت 1313 ش درگذشت.
3- فهرست مؤلفین کتب چاپی 541:2.
4- تاریخ علماء و شعرای گیلان: 112.

مؤلف تاریخ علما و شعرای گیلان را در نام صاحب عنوان اشتباهی روی داده، زیرا که مؤلف شرح صحیفه سجادیه نامش: مولی حسین بن حسن است. گویند: شرح صحیفة او انتحال از شرح سید علی خان مدنی است. علامة جلیل القدر مؤلف الذریعة (،350:13) فرماید: من شرح سید علی خان را دیدم که به خط خود در حواشی آن، مواضع انتحال را تعیین نموده بود.

مولی حسین گیلانی دایی سید ابوالقاسم بن حسین موسوی خوانساری جد صاحب روضات است، و قبرش در بقعة مشارالیه قرار دارد، و آقا میرزا محمد باقر به مناسبت بودن قبر او در این محل، وصیت به دفن در اینجا نموده است. در اسامی حسین مجدداً از او نامی برده خواهد شد.

* سید محمد حسن بن محمد حسین اصفهانی از علمای معاصر با فتحعلی شاه، و از مراجع تقلید، و رؤسای علما بوده، و دارای تألیفات است، از آن جمله است: هدایة الطالبین، (1) رسالة عملیّه، از اول طهارت تا آخر اعتکاف، و آن را به نام پادشاه نام برده نوشته است. (2)

آقا سید محمد حسن فانی یزدی

ابن سید حسین بن اسماعیل بن مرتضی حسینی یزدی، معروف به فانی

ص: 492


1- الکرام البررة: 321.
2- وی همان میرزا محمد حسن امام جمعه است، و از کتاب نامبرده در متن و نیز کتاب «مصابیح القلوب» پدر و میر محمد حسین خاتون آبادی که آن نیز کتابی فقهی به فارسی و تقدیم شده به فتحعلی شاه است نسخ متعددی موجود است.

عالم فاضل جلیل، و واعظ کامل بلیغ، زاهد ورع متقی، در 2 رجب 1271 متولد (1) شده، و نزد [آخوند ملا زین العابدین عقدایی و] علمای اصفهان تحصیل نموده تا از جملة فضلا و خطبا و بزرگان اهل منبر معدود گردیده، ادیب کامل، و شاعر مصنف بود. کتب زیر از اوست:

1- اکسیر الاخبار، چهار مجلد 2- برهان المتقین، رد بر بابیه 3- بهجة الابرار 4- التوفیقات الالهیه، در مواعظ 5- حبیب العاشقین 6- حرز المؤمنین، در احراز و ادعیه 7- درر اللئالی فی اسرار الموالی، در طلسمات و خواص آیات 8- رد السخیفة 9- عقیدة الحق، در شرح باب حادی عشر 10- غوث الامة 11- فلاح الایمان، در مواعظ 12- هدایة السالکین؛ و غیره.

مرحوم فانی در شب 17 ربیع الاول سال 1338 وفات یافته، در تکیة ملک مدفون گردید. قبرش دارای محجر چوبی [بوده] است، و مورد توجه عموم مؤمنین است که به زیارت او می روند و از او حاجت می طلبند.

حاج میرزا محمد حسن امام جمعه

اشاره

فرزند میر محمد حسین بن میر عبدالباقی خاتون آبادی.

از رؤسای علمای اصفهان، ملجأ و پناه مردم، و امام جمعة اصفهان بوده، در مسجد شاه اقامة جمعه می نموده، و می نویسند: تا سیزده صف این طرف میل های میدان شاه صف نماز او می رسیده. (2)

در دوم محرم سال 1248 وفات یافته، قبرش در بقعة سر قبر آقا است.

ص: 493


1- ریحانة الادب 290:4، نقباء البشر: 393، رجال اصفهان: 47.
2- رجال اصفهان: 114.

فایده: تاکنون به نام برخی از مدفونین در سر قبر آقا اشاره شده است، ذیلاً به نام چند نفر دیگر از مدفونین در این مقبره تذکر داده می شود:

1- حاج محمد حسین اصفهانمی

فرزند شیخ زین الدین. از عرفا و صوفیه و از مشایخ بوده.

در کتاب دانشمندان و سخن سرایان فارس (476:1) در ضمن شرح حال میرزا محمد علی بن اسحق دارابی شیخ الاسلام گوید:

«از مریدان شیخ محمد حسین بن زین الدین اصفهانی بوده (1)

قبرش در صحن مقبره سر قبر آقا، و بر سنگ او نوشته است: حاج محمد حسین بن علام فهام قدوة الفضلاء العظام شیخ زین الدین ذی قعدة 1293.

ص: 494


1- شیخ محمد حسین مزبور، حسین علی شاه معروف از اقطاب نعمة اللهیّة است و مطلب ذکر شده ربطی به صاحب عنوان ندارد. مرحوم مؤلف در مزارات اصفهان می نویسد: شیخ محمد حسین بن علام فهام شیخ زین العابدین. عارف فاضل مقدس، از قرّاء قرآن مجید، متوفی ذی القعدة الحرام سال 1239 ه_.ق. اشعار مرثیه و تاریخ فوت بر روی سنگ قبر منقور بود و قبرش در ضلع جنوب شرقی صحن قبری بلند بسته داشت که در سال های اخیر از بین رفت. مطلع اشعار مرثیه: آه و افسوس کز جفای سپهر *** رفت حاجی حسین ازین دوران آن که در قدس بی نظیر آمد *** بود در شهر قاری قرآن مزارات اصفهان: 51.

2- صاحب ملا رجب

شاعر بذله گوی اصفهانی، دیوانش به طبع رسیده. (1) بیشتر اشعارش هزل و به لهجة اصفهانی است. در سال 1305 وفات یافته است.

عمری را به زهد و قناعت گذرانیده، و از راه کتابت قرآن و ادعیه روزگار می گذرانیده است.

3- میر سید علی مستوفی شهشهانی

فرزند میرزا احمد، از ادبا و فضلا، وفاتش 5 شنبه 4 صفر سال 1311، قبرش در صحن مقبره.

4- میرزا محمد علی سینی اصفهانی

از علما و اتقیا بوده، (2) در سال 1332 وفات یافته، قبرش در وسط صحن مقبره مزبور است.

5- حاج شیخ محمد ولد آخوند ملا علی

از فضلا و اتقیا. وفاتش روز شنبه 3 صفر 1324، قبرش در صحن مقبرة نامبرده.

6- میرزا محمد مهدی شاعر متخلص به «ناحی».

ص: 495


1- رجال اصفهان: 116.
2- رجال اصفهان: 116.

ادیب و شاعر، (1) در 1314 وفات یافته، ماده تاریخ وفاتش این است:

بهر تاریخ او ادیب بگفت *** او مکان کرد سوی خلد برین

7- میرزا هادی طبیب

فرزند حاج میرزا کوچک. پدرش در شب 4 شنبه 14 ربیع الثانی سال 1181 وفات یافته، خود از اطبای اصفهان، و به حذاقت و مهارت معروف بوده، پس از فوت (2) در مقبرة سر قبر آقا مدفون شده است.

میرزا حسن منجم

فرزند میرزا دوست محمد بن خان محمد، از علمای منجمین، و فحول اساتید این فن است. (3)

در شب چهارشنبه 22 جمادی الاولی 1211 متولد، و در شب دوشنبه 28 ذی قعدة 1292 وفات یافته، جنازه اش به نجف منتقل گردید.

حاج ملا حسن دری

فرزند رجب علی، اصلاً از اهالی جوشقان است، پدرش به قصبة دُرّ منتقل گردیده، و صاحب عنوان در آنجا متولد گردیده.

عالم فاضل، و فقیه جامع، و حکیم زاهد بوده، در اصفهان تحصیل نموده تا به مقام اجتهاد رسیده، عمری به عزّت و قناعت و زهد

ص: 496


1- رجال اصفهان: 116.
2- تاریخ نائین: 206.
3- المآثر و الآثار: 286، مکارم الآثار: 398.

گذرانیده (1)، و تا اواخر عمر، لباس دهاتی خود را عوض ننموده و با کلام بوده است، لکن در سال های آخر عمر به اصرار جمعی از علما معمم شده است.

در مدرسة نیم آورد تدریس، و در مسجد نو بازار حجره داشته.

کتاب های چندی تألیف نموده است که از آن جمله است: 1- یک دوره فقه استدلالی فارسی 2- مناسک حج، عربی استدلالی و مفصل.

در ربیع الاول سال 1336 وفات یافته، در تکیة ملک مدفون گردید.

مرحوم انصاری در تاریخ وفاتش گوید:

فقیه دُرّ حسن آن درّ یکتا *** که زندی گفت بر ابر و به مرّیخ

صدف بشکست و جست و جابری گفت *** (غیاب الکو.کب الدرّی) به تاریخ

* شیخ محمد حسن رشتی فرزند حاج شیخ محمد رفیع، عالم فاضل، مؤلف کتاب مفتاح الالم (2) در سه مجلد، تاریخ فراغت از تأ لیف غرّة شعبان 1280. (3)

ص: 497


1- رجال اصفهان: 50.
2- فهرست کتابخانه فیضیه قم 102:2.
3- وی مولی محسن بن محمد رفیع گیلانی است که در الذریعة به محمد حسن تصحیف شده است. شرح حال مولی محسن در جای خود آمده است. وی در ابتدای جلد چهارم مفتاح الالم (که در متن به پیروی از الذریعة 3 جلد ذکر شده) می نویسد: پیش از این کتاب، سیصد و نه کتاب و رسالة دیگر نگاشته است. ر.ک: فهرست فیضیّه 102:2.

حاج ملا حسن آرندی نائینی

فرزند زکریّا. عارف کامل، و زاهد و متّقی بوده، (1) در اصفهان در مدرسة نیم آورد ساکن، و در لباس و خوراک، نهایت اقتصاد را می نموده. در علوم حکمت و ریاضی استاد بوده و تدریس می نموده، و بزرگان به او ارادت می ورزیده اند. (2)

مشهور آن است که اگر هزار مسأله در علوم مختلف از او می پرسیدند، بدون مراجعه به مدرک، همگی را جواب می گفت.

قبل از تأسیس تلگراف و ظهور باب، از آنها خبر داده است.

در اوایل عمر، شبانی می کرده، خدمت حاج محمد حسن عارف نائینی رسیده، و ریاضت ها کشیده، تا به مقام کشف و شهود رسیده، ریاضیات و مجاهداتش در طریقة اویسیه بوده. (3)

در سال 1270 وفات یافته، در ایوان بقعة بابا رکن الدین مدفون شده است.

ماده تاریخ وفاتش این است:

گفت سیما بهر تاریخ وی از الهام غیب *** جای بگزیده بجنّت مرشد کامل حسن

میرزا حسن تبریزی

فرزند محمد صادق خان. پدرش به امر شاه عباس اول از تبریز به

ص: 498


1- رجال اصفهان: 65.
2- الکرام البررة: 301.
3- مآثر و الآثار: 227 و تاریخ نائین.

اصفهان آمده، و در محلّة عباس آباد سکونت نموده. (1)

پسر، عالم و فاضل بوده، و شرحی بر مثنوی (شرح اشعار مشکله) نوشته است، و رسائلی در معقولات دارد.

سید حسن اصفهانی

ابن صادق، ساکن رشت، عالم فقیه، و فاضل جلیل، در کربلا نزد پدر خود و جمعی دیگر (2) تحصیل نموده، و سپس در نجف در درس فاضل ممقانی، و حاج میرزا حسین خلیلی، و آخوند خراسانی، تحصیل نموده، مدتی در خراسان، و بالاخره در رشت ساکن شده، و از مراجع آنجا معدود بوده است، و در آنجا وفات یافته است.

خود او داماد سید محمد علی بوشهری، و برادرش سید محمد باقر که او نیز از فضلا معدود است داماد سید احمد اصفهانی حائری است.

حسن لغذه

ابو علی حسن بن عبدالله، معروف به لغذه (به ضمّ اول و سکون ثانی و فتح ثالث) یا لُذکَه، از ائمّة نحو و ادب و لغت، و هم طبقه با ابو حنیفة دینوری، (3) و شاگرد زجاج (متوفی 310) بوده، و با او در علم مخالفت داشته، در [اواخر عمر خود را] عراق از حیث علم و ادب بی نظیر بوده است.

ص: 499


1- خزانة عامره: 429 و الذریعة 1068:9 [به مناسبت ذکر دیوان فرزندش میرزا معزّ الدین].
2- نقباء البشر: 400.
3- معجم الادباء 144:8 و ریحانة الادب 127:5 و غیره.

کتب زیر از اوست:

1- التسمیة 2- خلق الانسان 3- خلق الفرس 4- دیوان اشعار 5- الردّ علی ابن قتیبة فی غریب الحدیث 6- الصفات 7- مختصر النحو 8- النوادر 9- نقض علل النحو 10- الهشاشة و البشاشه؛ و غیره.

افضل الدین حسن مهابادی

ابن علی بن احمد بن علی مهابادی.

فقیه صالح [ادیب] متبحر، از ثقات علمای امامیّة قرن ششم هجری است. (1) کتب زیر از اوست:

1- الاعراب 2- دیوان شعر 3- ردّ تنجیم 4- شرح شهاب 5- شرح لمع 6- شرح نهج البلاغه؛ و غیره. سال وفاتش معلوم نیست.

میرزا حسن نوری

فرزند آخوند ملا علی بن جمشید نوری اصفهانی.

از اکابر علما و حکما و فلاسفه، از شاگردان پدر خود (2) بوده، مدتی در کربلا سکونت داشته، و ظاهراً از شاگردان سید ابراهیم قزوینی صاحب «ضوابط» بوده، و به امر او نام فرزندش را عبدالحسین گذاشته است.

به برخی از کتب حکمت و معقول حواشی نگاشته است.

ص: 500


1- ریحانة الادب 161:5 و مواضع مختلفه الذریعة.
2- الکرام البررة: 342، مآثر و الآثار: 270.

ملا علی نوری

پدرش: آخوند ملا علی نوری، فیلسوف فقیه، و حکیم ادیب و شاعر، از متدیّنین (1) حکمای اسلام، و متشرّعین فلاسفه است.

در مازندران و قزوین مقدمات علوم را آموخته، به اصفهان آمده، خدمت میرزا ابوالقاسم مدرس و آقا محمد بید آبادی و دیگران تلمذ نموده، با علمای بزرگ همچون: میرزای قمی، و سید حجة الاسلام، و حاجی کلباسی خصوصیت داشته، و مورد کمال علاقه و احترام آنان بوده.

در رجب 1246 وفات یافته، جنازه به نجف منتقل گردیده، در آستانة در طوسی از صحن مطهر مدفون گردیده است.

کتب زیر از اوست:

1- جواب سؤالات میرزا ابوالحسن جاجرمی در موضوع عصمت 2- حواشی بر اسرار الایات 3- حواشی بر اسفار 4- حواشی بر شواهد ربوبیّه 5- حواشی بر شرح فوائد شیخ احمد احسائی 6- حاشیه بر مشاعر ملا صدرا 7- حاشیه بر مفاتیح الغیب 8- حجة الاسلام، در رد میزان الحق تألیف پادری نصرانی 9- دیوان اشعار 10- سؤال و جواب، در معارف 11- الرقیمة النوریّة، در جواب برخی اشکالات از مباحث حکمت 12- مکاتبات و مراسلات ادبی و علمی که به میرزای قمی و دیگران نوشته، و برخی از آنها در آخر کتاب سؤال و جواب میرزای قمی و قصص العلماء به چاپ رسیده است. 13- تفسیر سورة اخلاص؛ و غیره.

ص: 501


1- رجال اصفهان: 79، ریحانة الادب 262:6، فوائد الرضویة: 339، روضات الجنات: 417 و قصص العلماء: 150.

مرحوم نوری در مدرسة کاسه گران تدریس می نموده، و اغلب به مسجد میرزا باقر واقع در بید آباد جهت درک نماز سید حجة الاسلام حاضر می شده است.

از اشعار اوست:

بارها با خود این خیال کنم *** که رَوَم ترک عشق یار کنم

باز اندیشه می کنم که اگر *** نکنم عاشقی چه کار کنم

***

به غیر خواجة قنبر امام دین حیدر *** اگر چه هست خدا، لیک نیست مولایی

یدالله است، یدالله فوق ایدیهم *** به غیر دست خدا نیست دست بالایی

بهای خاک درت نقد جان دهد نوری *** که غیر این نبود بهر سود سودایی

آقا میرزا محمد حسن نجفی

فرزند میرزا محمد علی بن آقا محمد باقر هزار جریبی اصفهانی.

(آقا محمد باقر هزار جریبی)

ابن محمد باقر، اعلم علمای زمان خود، و ساکن در کربلا بوده، و استاد میرزای قمی، و شیخ روایت حاج سید مهدی بحر العلوم بوده، و در

ص: 502

1205 وفات یافته، در ایوان علما در نجف اشرف مدفون گردیده. (1)

وی را دو فرزند است: اول:

آقا محمد علی هزار جریبی

عالم جلیل القدر، از تلامذة محقّق قمی، و آقا سید جواد عاملی، و حاج سید مهدی بحر العلوم، و حاج ملا احمد نراقی، و آقا شیخ جعفر نجفی می باشد. (2)

مدتها در ارومیه و تبریز بوده، و در آنجا تدریس می فرموده، اخیراً به اصفهان آمده، و داماد میرزا محمد باقر نوّاب شده، و به فقیه مطلق شهرت یافته، و در مسجد ذوالفقار امامت می نموده.

و تألیفات و تصنیفات زیاد دارد، از آن جمله است:

1- انیس المشتغلین 2- البحر الزاخر 3- جوابات المسائل 4- حاشیه بر قواعد شهید 5- حاشیه بر قواعد علامه 6- حاشیه بر طهارت مدارک 7- حاشیه بر شرح لمعه [= مخزن الاسرار الفقهیّة] 8- حاشیه بر نکاح شرایع 9- حاشیه بر شوارق و تجرید 10- حاشیه بر قوانین *** حاشیه بر معالم 12- رساله در نماز 13- رساله در امامت 14- رساله در رجال 15- رساله در نکاح عدّة ذمّیّه 16- سراج المنیر، در فوائد رجالیّه (شاید شماره 14 باشد) 17- شرح احادیث مشکله * شرح روضة البهیّه 18- کتابی در اصول 19- کتابی در قصاید و شرح آنها 20- کتابی در فقه: در نماز مسافر

ص: 503


1- مکارم الآثار 225:1 و نقباء البشر: 420.
2- رجال اصفهان: 163.

و نکاح و طلاق و دیات [= البحر الزاخر]، پر فایده و کثیر الفروع 21- مجمنع العرائس [= حاشیه بر معالم]؛ و غیره.

در اواخر عمر به شهرضا منتقل گردیده و این مهاجرت سبب گمنامی واو شده است. در هر صورت، از مجتهدین بزرگ است، و از او کرامات و استجابت دعا و ترویجات و زهد و تقوی معروف است.

در 12 رجب 1188 متولد، و در شب شنبه 18 ربیع الثانی 1245 در شاه سید علی اکبر در نزدیکی شاه رضا به مرض وبا وفات یافته، و در همانجا مدفون گردید. قبرش داخل بقعة امام زاده است.

دوم:

آخوند ملا محمد صادق هزار جریبی

از جملة علما و اخیار بوده، در 1203 وفات یافته، (1) قبرش در صحن تکیة میرزا رفیعا قرار داشت که فعلاً آثار آن از بین رفته است.

مرحوم میرزا محمد حسن نجفی عالمی بزرگ، و فقیهی نامور، و در غایت زهد و تقوی (2) بوده، در دیانت و محکمی امر مرافعات، و امتناع از چیزی که بوی رشوه در او باشد، و عدم ملاحظه از اکابر و ارحام در این مقام، عند الخواص و العوام مسلّم بود، و مرحوم میرزای شیرازی اعتماد تامّی به او داشته، که اهل اصفهان هر وقت از ایشان سؤال کرده اند که به چه کسی رجوع کنند؟ می فرمودند: به میرزا محمد حسن نجفی. و

ص: 504


1- رجال اصفهان: 217.
2- رجال اصفهان: 45.

جمعی از خواص از ایشان تقلید می کردند، و ایشان امام جماعت مسجد ذوالفقار بودند، و عمر گرامی را صرف تحصیل و تدریس و تألیف و تصنیف و جواب استفتاءات می فرمودند.

در حدود سال 1237 متولد، و در روز 5 شنبه 11 ربیع الاول سال 1317 در اصفهان وفات یافته، در لسان الارض مدفون گردید، سپس به نج منتقل گردید. (1)

کتب زیر از ایشان است:

1- اجزایی در اصول 2- اجزایی در فقه 3- حاشیه بر فصول 4- حاشیه بر قوانین 5- رساله در زیارت عاشورا 6- کتابی در طهارت 7- کتابی در تقوا، ناتمام؛ و غیره.

مشارالیه در نجف از زمرة شاگردان: آقا سید ابراهیم قزوینی صاحب ضوابط، و شیخ مرتضی انصاری، (2) و میرزای شیرازی بوده، و در اصفهان عدة زیادی در عداد شاگردانش محسوب می شدند.

شیخ محمد حسین نجفی هزار جریبی

برادرش مرحوم شیخ محمد حسین از علمای کاملین بوده، و رساله ای در

ص: 505


1- در تاریخ اصفهان جابری (:174) آمده: و در لسان الارض بقعة جد مادری مرحوم حجة الاسلام آقای میرزا محمد حسن نجفی است... و بعد از 27 سال دفنش در آن بقعه، قبر را چون شکافتند برای نقل جسدش به عتبات، مرحوم ملا عبدالکریم جزی شاگردش و جماعتی بزرگان دیدند ذرّه ای از بدنش نریخته، حتی یک موی ریش آن بزرگ، گویی آن دقیقه از غسّال خانه اش آورده در مدفن گذارده اند.
2- زندگانی و شخصیت شیخ انصاری: 24 و نقباء البشر: 420.

شرح حال پدر و جد خویش نوشته، و کتابی به نام «البوارق لکشف معضلات الحقایق» (1) دارد.

در سال 1225 متولد شده، و مقدّمات را نزد پدر خود آموخته، و چون پدرش مدت پانزده سال به مرض سل مبتلا بوده و نتوانسته بود کتاب های خود را پاک نویس کند، فرزندش پس از سال ها از مرگ پدر این مهم را انجام داده، وگرنه تمام تألیفات پدرش از بین می رفت.

سال وفاتش معلوم نیست.

شیخ حسن کربلایی

فرزند علی بن محمد رضا بن محسن تستری اصفهانی.

عالم جلیل، و فقیه فاضل، (2) در کربلا متولد شده و بدین جهت به کربلایی معروف شده، در مدرسة اکبر خان ساکن بوده، به درس میرزای شیرازی حاضر شده، و از او و جمعی دیگر از علما استفاده کرده، و در موضوع امتیاز تنباکو و لغو آن که از قضایای سال 1309 می باشد کتابی جامع تألیف نموده به نام «تاریخ الدخانیة». پس از فوت میرزا به کربلا مراجعت نموده، و به خدمت حاج اسماعیل صدر اصفهانی رسیده.

سرانجام در روز 5 شنبه 17 ربیع الاول سال 1322 در کاظمین وفات یافته، و هم در آنجا مدفون شد.

ص: 506


1- الکرام البررة: 414 و الذریعة 354:15.
2- نقباء البشر: 421.

کتب زیر از اوست:

1- تاریخ دخانیّه 2- تقریرات استادش 3- رساله در قاعدة «الناس مسلطون علی اموالهم» در نهایت بسط وجودت؛ و غیره.

میر سید حسن مدرس

فرزند میر سید علی بن محمد باقر. عالم محقق جلیل، از اعاظم علما و محققین. در 1210 در اصفهان متولد شده، (1) در اصفهان نزد پدر خود و دیگران کمی تحصیل نموده، بعداً در کربلا خدمت شریف العلماء (ملا محمد شریف بن حسن علی آملی مازندرانی متوفی در 1245) و در نجف نزد صاحب جواهر و حاجی کلباسی (قبل از معاودت به ایران) و عده ای دیگر تلمذ فرموده، پس از مراجعت به اصفهان نزد شیخ محمد تقی رازی، و شیخ محمد حسین صاحب فصول و آخوند ملا علی نوری تحصیل نموده، (2) و با سید محمد حسن مجتهد سابق الذکر هم درس و هم مباحثه بوده، و این رفاقت دوستی تا هنگام وفات برقرار بوده، و به موجب حدیث «الحبّ و البغض یتوارثان» در اولاد آنان تاکنون دوستی برقرار است.

در زمان حیات استاد خود حاجی کلباسی در اصفهان حوزة درس و بحث و افاده و استفاده تشکیل داده، و عده ای کثیر از فضلا و مجتهدین به درس او حاضر شده، و از نظر حسن تقریر و کثرت مطالب به «مدرّس»

ص: 507


1- رجال اصفهان: 153، روضات الجنات: 182.
2- الکرام البررة: 334، ریحانة الادب 267:5.

معروف گردید، و از اطراف و جوانب، طلاب رو بدو کردند و حوزه درس او در اصفهان بی نظیر گردید.

در کتاب مکارم الآثار (376:1) شرح حال نسبتاً منفصلی ار او نوشته، طالبین رجوع نمایند.

ذیلاً نام برخی از مشاهیر شاگردانش مذکور می شود:

1- میرزا ابوالمعالی کلباسی 2- ملا محمد اصفهانی (1) 3- ملا محمد باقر فشارکی 4- میرزا محمد حسن نجفی اصفهانی 5- میرزا محمد حسن شیرازی معروف 6- ملا حیدر اصفهانی 7- ملا شکر الله لواسانی 8- ملا علی اصغر خوسفی بیرجندی 9- ملا علی اصغر بن محمد حسن خوسفی بیرجندی (دو نفر می باشند) 10- حاج سید مهدی نحوی 11- میرزا محمد هاشم چهار سوقی.

اینک اسامی تألیفات او:

1- اجازات کثیره جهت عده ای از علمای اعلام 2- اجوبة المسائل 3- جوامع الکلم، در اصول 4- رساله در عدالت 5- رساله در اصول جاریه در شک 6- رساله در برائت 7- رساله در قاعدة لا ضرر 8- رساله در اصل صحت 9- رسالة فارسیّه در عبادت 10- رسالة دیگری در برائت 11- رسالة عملیّه [= هدایة الطالبین] 12- شرح مختصر نافع * فقه استدلالی 13- مناسک حج؛ و غیره.

ص: 508


1- فهرست شاگردان از مکارم الآثار گرفته شده و در آنجا از 10 نفر یاد شده، و ملا محمد اصفهانی که در متن آمده ظاهراً تصحیف ملا حیدر اصفهانی است.

مرحوم مدرس در روز 3 جمادی الثانیه سال 1273 در اصفهان وفات یافته، و در مقبرة مخصوص جنب مسجد رحیم خان که بنیان آن از خود ایشان است، و حیم خان بیگلر بیگی آن را تمام نموده است، مدفون گردید.

وی را سه فرزند می باشد:

1- آقا میر محمد تقی.

2- آقا میر سید علی.

3- آقا سید محمد، فاضل و طالب علم بوده و در جوانی به سال 1280 وفات یافته، در مقبرة پدر مدفون گردید.

ذیلاً مختصری از شرح حال برخی از اعلام این سلسله نوشته می شود:

1- میر محمد حسین [حسینی]

ابن میر سید علی، میر سید حسن مدرس بزرگ، از علمای مشهور، و فقهای معروف اصفهان بوده، مقدمات و سطوح را نزد پدر آموخته، در نجف اشرف و کربلا نزد صاحب جواهر و شریف العلماء تلمذ نموده، و از آن دو به اخذ اجازه مفتخر شده. در اصفهان نیز مدتی به درس حاجی کلباسی حاضر شده، سپس حوزة درس و بحث تشکیل داده، و جمعی از افاضل به درس او حاضر شده اند. (1)

در روز 2 شنبه 21 ذی حجة الحرام سال 1288 وفات یافته، در تخت فولاد جنب فاضل هندی مدفون گردید.

ص: 509


1- رجال اصفهان: 58.

تقریرات فقهی و اصولی اساتید خود را در چندین مجلد نوشته است.

2- سید محمد جواد [حسینی]

ابن میر محمد حسین مذکور. از علمای اخیار، نزد پدر در اصفهان تحصیل نموده، و در کربلا به درس میرزا علی نقی طباطبائی، و در نجف به محضر شیخ انصاری حاضر شده، و از آن دو استفاده نموده، یک دوره فقه، و یک دوره اصول از تقریرات اساتید خود نوشته، سرانجام در سال 1280 در مراجعت از مکة معظمه بین راه وفات یافته، در نجف اشرف مدفون گردید.

3- میر سید علی [مدرس]

ابن میر سید حسن مدرس. عالم فاضل صالح، در 1253 متولد، و در 1319 وفات یافته، جنب پدر مدفون گردید. مقدمات علوم را در اصفهان آموخته، و در سال 1271 به عتبات جهت تکمیل تحصیلات مهاجرت نموده، و نزد شیخ انصاری و دیگران تحصیل نموده، (1) و در 1291 به اصفهان مراجعت کرده، به درس و بحث و اقامة جماعت پرداخته است.

4- میر سید محمد [مدرس]

ابن میر سید علی مذکور. عالم فاضل زاهد جلیل القدر، در زهد و تقوا بی نظیر، و در اخلاق حسنه و مکارم اخلاق و صفات، ممتاز بود.

ص: 510


1- رجال اصفهان: 155.

در 1290 در نجف اشرف متولد شده، و نزد پدر و عم بزرگوار خود تلمذ نموده، و در اصفهان خدمت آقا سید محمد باقر درچه ای و آخوند کاشی و جمعی دیگر از فحول، معلومات خویش را تکمیل نموده، به تدریس و ترویج و اقامة جماعت پرداخته، در 20 ماه صفر سال 1366 در مسافرت عتبات (1) در کربلا وفات یافت. (2)

5- سید محمد هاشم بن میر سید علی مذکور. فاضل و متقی بوده، و در اصفهان و نجف نزد بزرگان تلمّذ فرموده، سرانجام به سال 1345 وفات یافته است.

حاج میرزا حسن خان جابری انصاری

فرزند حاج میرزا علی مستوفی بن محمود.

فاضل ارجمند گرامی، ادیب مورخ شاعر، از مشاهیر فضلا و دانشمندان اصفهان، و از خاندان علمی و ادبی، در 18 رجب 1287 در شیراز متولد شده، و در 5 جمادی الثانمیة (3) سال 1376 در اصفهان وفات یافته، در ایوان داخلی بقعة بابا رکن الدین مدفون گردید.

در اصفهان خدمت جمعی از افاضل همچون: میرزا محمد حسن نجفی، و آقا سید محمد باقر درچه ای، و آخوند کاشی تلمّذ فرموده، و

ص: 511


1- رجال اصفهان: 155.
2- وی پدر علامه میر سید حسن مدرس هاشمی، میر سید علی، و سید محمد حسین مدرس هاشمی، و پدر همسر مرحوم آیة الله سید محمد رضا خراسانی بوده است.
3- شعرای معاصر اصفهان: 135 و نقباء البشر: 415.

در این بین، به تألیف و تصنیف اشتغال جسته، کتب زیادی تألیف نموده، و اغلب آنها را به طبع رسانیده است.

اینک به اسامی برخی از آنها اشاره می شود:

1- آثار الحسان، در بدایع اشعار نسوان 2- اوصاف المستحسنة 3- آگهی شهان از کار جهان، 4 مجلد 4- آفتاب درخشنده 5- اسرار الانصار 6- اسرار تاریخ قاجاریّه 7- بدایع و نوادر 8- تاریخ اصفهان، مختصر 9- تاریخ اصفهان و ری 10- تفسیر حسن، تفسیر قرآن مجید 11- تهذیب الاخلاق 12- ترجمة وفیات الاعیان ابن خلّکان که به دستور ظّل السلطان انجام داده 13- ترجمة فقه ابو حنیفه 14- تسهیل وصّاف 15- دیوان اشعار 16- رساله در حقیقت معراج 17- صعود المسعود 18- عشق حقیقی و مجازی، منظومة فارسی 19- گزارش شرح حال سعدی و حافظ 20- گنجینة الاسرار 21- گوهر شب چراغ، جلد اول آن مطبوع 22- لئالی السمط فی معالی النبی و السبط 23- منشآت 24- نوش دارو، در اخلاق 25- نور الثقلین، در مناقب رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)؛ و رسائل عدیدة دیگر از مطبوع و غیر مطبوع حدود سیزده مجلد. (1)

مرحوم انصاری در کتب خویش به نام جمعی از مشاهیر خاندان خویش که در اصفهان ساکن بوده اند اشاره می کند. ذیلاً نام آنها در این کتاب جهت تتمیم مطلب تذکر داده می شود:

ص: 512


1- در جلد 37 فهرست نسخه های خطی مجلس برخی از آثار مخطوط مر حوم جابری از جمله دو جلد از کتاب عشق، و چند جلد از گوهر شب چراغ، و دو جلد از ترجمة وفیات الاعیان و... معرفی شده است.

1- خواجه کمال ابوالفتح جابری فرزند خواجه جلال الدوله، معاصر شاه اسماعیل و مشرف خزانة سلطنتی.

2- میرزا باقر فرزند میرزا محمد علی کلانتر اصفهان، و واقف خانه ها و املاکی در اصفهان.

3- رئیس برگه، با فضایل متوافر، و از زمرة اخیار و صاحبان خیرات بوده.

4- جلال الدین. از وزرای تراکمه، و از اسخیای معروف بوده، معاصر سلطان الوند بهادر.

5- میرزا حسین جابری، کلانتر و حکمران اصفهان در عهد نادر شاه، و مقتول به امر او.

6- میرزا داود، در دستگاه سلاطین صفویه بوده، شاعر و ادیب و بانی تکیة حاج میرزا داود در جویباره است.

7- ربیع الدین، معاصر با نادر شاه و فرزند رفیع الدین.

8- رفیع الدین ابن مهدی مستوفی الممالک ایران.

9- میرزا سلمان اعتماد الدوله بن علی، ادیب و نویسنده و شاعر معاصر شاه طهماسب صفوی.

10- میرزا عبدالله فرزند میرزا سلمان، ادیب و شاعر.

11- حاج میرزا علی امین الوزارة

ابن محمود. پدر انصاری صاحب عنوان، فاضل و ادیب و شاعر، از شاگردان آخوند ملا عبد الجواد مدرس خراسانی، و از اجزای دستگاه ظل السلطان. فوتش 1305.

ص: 513

12- نور الدین محمد، بانی مدرسة نوریّه در اصفهان، معاصر اواخر صفویّه.

13- میرزا مسعود، وزیر دربار سلطان اسماعیل صفوی و اوایل شاه طهماسب.

14- میرزا نظام الملک فرزند میرزا سلمان، در دستگاه صفویه مصدر امری بوده.

سید حسن موسوی مازندرانی

عالم و فاضل، فرزند میر محمد علی مازندرانی شاهان دشتی.

امام مسجد شمس آباد، و مؤلف شرح نهج البلاغه با توضیح لغات و تراکیب آن. قبرش در مقبرة میرفندرسکی در تخت فولاد. (1)

حسن وحید دستگردی

فرزند قاسم. فاضل محقق، و ادیب اریب، و شاعر گران مایه، از محققین و متتّبعین در ادبیات فارسی است. در سال 298 در قریة دستگیر خیار متولد، و در شب 21 ذی حجة الحرام سال 1361 در طهران وفات یافته، در مقبرة امام زاده عبدالله مدفون گردید.

در اصفهان خدمت جمعی از علما و ادبا همچون: آخوند ملا محمد کاشی، و آخوند گزی، و آقا سید محمد باقر درچه ای، و مرحوم جهانگیر خان قشقائی، و میرزا یحیی مدرس بید آبادی تحصیل نموده،

ص: 514


1- رسالة معین الاسلام در شرح حال پدر و جدش. وی متوفای 1297 ه_.ق است.

و در اوایل مشروطیت در زمرة آزادی خواهان وارد شده، و در این راه کوشش ها نموده، سپس به طهران منتقل شده، و از سال 1338 مجلّة ادبی «ارمغان» را انتشار داده که تا حین الفوت مرتباً انتشار یافته، (1) و پس از مرگ ایشان به همّت فرزند دانشمندش آقای محمود وحید زاده متخلص به «نسیم» که از دبیران و صاحب منصبان عالی رتبة وزارت آموزش و پرورش است تاکنون منتشر می شود.

در اوایل «لمعه» و سپس «وحید» تخلص می نمود، و در روزنامه ها به طور مستعار «ناظر اصفهانی» می نوشته. کتب زیر از اوست:

1- انقلاب ادبی 2- دیوان قصاید و غزلیات 3- ره آورد وحید، دو مجلد 4- سرگذشت اردشیر 5- سفینه بهترین اشعار 6- مجلة ارمغان 7- هزار اندرز نظامی، جمع آوری از اشعار نظامی گنجوی 8- یخچالیّه، جلد دوم؛ و غیره.

مشارالیه در طی بیست و سه سال انتشار مجلة ارمغان چندین مجلد کتاب ادبی نیز به طبع رسانید که از آن جمله است:

1- تذکرة نصر آبادی 2- تحفة سامی 3- دیوان ادیب الممالک فراهانی 4- تصحیح و تحشیه و طبع خمسة نظامی، و افزودن دو مجلد بر آن (سبعه نظامی). 5- دیوان جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی.

تذکر: کتاب «یخچالیه» نام تذکرة شعرای است انتقادی، از تألیفات آقا محمد علی مذهب فرزند ابوطالب اصفهانی که به اجماع معاصرین، در صنعت تذهیب، و صناعت شعر، سیما غزل، مقام استادی داشت. (2)

ص: 515


1- شعرای معاصر اصفهان، و سخنوران نامی معاصر 237:1.
2- مآثر و الآثار: 288.

رسالة یخچالیّه از اختراعات فکر بکر اوست.

در شعر «بهار» تخلص می نموده. وفاتش در 1275 روی داده است.

شیخ محمد حسن ورنوسفادرانی سدهی

فرزند محمد کاظم ورنوسفادرانی. عالم فاضل متبحر، (1) مؤلف تفسیر مختصری است بر قرآن کریم، و در اول آن گوید: تفسیر بعضی از کلمات قرآن است و قرائت و صیغه و عدد آیات و حروف آن، تاریخ فراغت: سلخ ذی قعدة 1241.

فرزندش محمد مهدی نام داشته، و او این تفسیر را وقف نموده است در سال 1263.

شیخ محمد حسن اصطهباناتی

فرزند علامه ملا محمد. از فضلای اصفهان، و معروف به زهد و تقوی بوده، در شوّال سال 1336 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید.

مولی محمد حسن طلائی

فرزند ملا محمد خراسانی. عالم فاضل، و فقیه کامل، در کیمیا رنجها کشیده، و کتاب ها تألیف نموده (2) که از آن جمله است: 1- شرح رساله جابربن حیّان 2- شرح شذور الذهب 3- شرح مفتاح جلدکی؛ و غیره.

در سال 1129 وفات یافته، در مقبرة آب بخشان مدفون گردید.

ص: 516


1- الکرام البررة: 349.
2- رجال اصفهان: 146.

پدرش: ملا محمد خراسانی هندی نیز از فضلا معدود بوده، و در سال 1110 وفات یافته، و در آب بخشان مدفون بوده است.

شیخ محمد حسن اصفهانی

ابن محمد، از شاگردان وحید بهبهانی است. در سال 1216 به ایران مهاجرت نموده، و چندین سال در کرمانشاه ساکن، و سپس به اصفهان منتقل شده، و در این شهر از جملة اعلام به شمار می رفته. (1)

کتب زیر از اوست: 1- انوار البصائر، در انواع علوم، در 12 مجلد 2- الرسالة المعادیّة، به فارسی 3- زبدة الرجال؛ و غیره. (2)

حسن کاتب

ابو سعید حسن بن محمد بن عبدالله بن حسنویه کاتب، مؤلف تاریخ بغداد از او روایت می کند، (3) و او از ابو جعفر بن جعفر بن احمد بن سید السمسار نقل احادیث می نماید.

ص: 517


1- الذریعة 28:12-27 و مواضع مختلفه.
2- گفتنی است که مرحوم مؤلف در «تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان» صاحب عنوان را خواهر زادة مرحوم شیخ محمد تقی رازی صاحب حاشیه دانسته، که این نسبت با توجه به شاگرد او در نزد علامه وحید بهبهانی، و تاریخ تألیف کتابهایش به هیچ وجه صحیح نبوده، و وی در طبقة اساتید و یا معاصرین مروم شیخ محمد تقی محسوب می گردد. برخی از مجلدات کتاب انوار البصائر او در کتابخانه دانشگاه اصفهان (مجموعة الفت) موجود است.
3- اعیان الشیعة: 179:8.

حکیم شفایی

شرف الدین حسن بن حکیم ملای اصفهانی، عالم ادیب، و حکیم شاعر طبیب، معروف به حکیم شفائی. در خدمت پدر (1) که از شاگردان میر غیاث الدین منصور شیرازی بوده، و برادرش حکیم نصیرا و جمعی دیگر از علما و ادبا و اطبّا تحصیل نموده، ادیبی مشهور، و طبیبی معروف بوده، در محلة نیم آورد مطب داشته، و در نزد عموم طبقات معزز و محترم می زیسته، به طوری که نقل می کنند وقتی در محلة نیم آورد به شاه عباس کبی صفوی برخورد می کند. پادشاه قصد فرود آمدن از مرکوب خود جهت او می کند. (2) حکیم به خواهش و تمنّا مانع می شود، لکن تمام بزرگانی که در رکاب شاه بوده اند به احترام او پیاده می شوند.

شفائی در اوایل عمر، هجو بسیار می گفته، لکن در اواخر توبه نموده.

کتب زیر از اوست:

1- خمسه، در برابر خمسة نظامی، به نام هر کدام اشاره می شود 2- دیدة بیدار، که به نام شاه عباس نوشته است 3- دیوان اشعار از غزل و قصیده 4- ساقی نامه 5- شکر المذاقین 6- مجمع البحرین، در برابر تحفة العراقین 7- نمکدان حقیقت، بر وزن حدیقة سنائی 8- کتابی در ادویة مرکبه 9- مثنوی مهر و محبت، بر وزن یوسف و زلیخا؛ و غیره.

وفاتش در سال 1037 روی داده.

ص: 518


1- مجله ارمغان شماره 6 و 7 سال 18.
2- تذکرة نصر آبادی: 211.

ملا عرشی دربارة تاریخ وفاتش گوید:

«بشاه دین شفائی داد جان را»

قبرش در قبرستان شاه میر حمزه قرار داشته که اکنون دانش سرای کشاورزی است.

در الذریعة (520:9) نقل از ریاض العلماء دربارة او فرماید که: شفائی دربارة خودش گفته است: طبابت من تبّحر و استادی مرا در سایر علوم پوشانید، و شعرم طبابتم را پوشانید، و کثرت هجایم شاعریم را مخفی داشت.

از اشعار اوست:

هر شب به کوی یار صبا می برد مرا *** ما هر دو عاشقیم، چرا می برد مرا؟

بر دوش خود گرفته و چون برق می دود *** در حیرتم که آه کجا می برد مرا؟

در ریاض العلماء به نقل مؤلف الذریعة (520:9) گوید: شاید وی مؤلف کتاب «قرابا دین شفائی» معروف باشد؛ سپس فرماید: احتمال بی مورد است، زیرا مؤلف «قرابا دین شفائی»، سید مظفر بن محمد حسین کاشانی معروف به شفائی است.

محمد حسن قاری

ابن حاج میرزا محمد مهدی قاری اصفهانی، از دانایان به علم تجوید و قرائت، و از خطاطین معروف اواخر قرن سیزدهم است. یک نسخه از کتاب

ص: 519

«تحفة حکیم مؤمن» به خط زیبای او در کتابخانة مدرسة عالی سپهسالار موجود است. در اصفهان در محلة مسجد حکیم سکونت داشته است.

حاج شیخ محمد حسن عالم نجف آبادی

عالم زاهد فقیه مجتهد عادل، از مدرسین و ائمه جماعت اصفهان، و مورد وثوق و احترام کلیّة طبقات، از تلامذة حاج میرزا بدیع درب امامی، و آخوند ملا محمد حسین کرمانی، و آقا سید محمد باقر درچه ای، و آخوند کاشی، و جهانگیر خان قشقائی و جمعی دیگر بوده، سال ها در مدرسة جدّه تدریس می فرمود، و جمعی کثیر از مستعدین از محضرش مستفیذ می شدند.

کتب و رسائلی در فقه و اصول از تقریرات اساتید خود نوشته، و ضمناً کتابی به نام «فضیلة السیادة» درباره سادات و اهمیت مقام آنان، و احادیث وارده در این موضوع تألیف فرموده و به چاپ رسیده است.

در شب 3 شنبه 18 ربیع الاول سال 1384 به سن متجاوز از نود و هفت سالگی وفات یافته، در بقعة تکیة کازرونی مدفون گردید.

میرزا حسن علی مجلسی

فرزند میرزا ابی طالب بن محمد تقی [الماسی] از افاضل سلسلة مجلسی، در 20 رجب سال 1227 وفات یافته، در تکیة آقا حسین خوانساری مدفون گردید.

ص: 520

میرزا حسن علی مجلسی

فرزند ملا محمد باقر ثالث بن عبدالله بن علامه آخوند ملا محمد باقر. از اعلام سلسلة مجلسی، و مدفون در خارج بقعة جنب مسجد جامع. (1) از پدر خود نقل احادیث می نماید.

سید حسن علی موسوی سدهی

فرزند سید محمد، از فضلا و مؤلفین، و از شاگردان (2) آقا شیخ زین العابدین مازندرانی و شیخ ابوالقاسم (صاحب تقریرات درس شیخ مرتضی انصاری) بوده، (3) و در سال 1324 به سن قریب به هشتاد وفات یافته، در مقبرة درب سید قریة فروشان سده مدفون گردیده است. (4)

سید حسین اصفهانی

عالم فاضل زاهد متقی، از اجلّة شاگردان فاضل اردکانی بوده، در اواخر عمر در اثر مرض کور شده، قبل از سال 1330 در نجف وفات یافته است. (5)

ص: 521


1- رجال اصفهان: 128.
2- رجال اصفهان: 208.
3- رجال اصفهان: 208. (به نقل از بلاغی)
4- به گفتة جناب آقای سید محمد رضا ابن الرسول: مطالب مذکور در متن مربوط به مرحوم آیة الله سید محمد باقر بن سید حسن علی موسوی سدهی است که به اشتباه به پدر نسبت داده اند. وی دارای اجازة اجتهاد از شیخ زین العابدین مازندرانی و میرزا محمد هاشم چهار سوقی بوده و از آثار او: کتاب مفصلی در فقه (طهارت و صلات) رساله در شرط ضمن العقد، منجزات مریض، احکام عبادت جاهل، فرار از دین موجود است.
5- نقباء البشر 494:2.

شیخ حسین اصفهانی

عالم فاضل ربّانی، از شاگردان و مجازین از شیخ محمد حسین کاظمینی، و شیخ محمد حسن ممقانی، و فاضل شربیانی، و شیخ محمد طه نجف، و مولی حسینقلی همدانی و دیگران بوده (1)، در نجف وفات یافته است. (2)

آقا حسن ورنامخواستی لنجانی

عالم جلیل، (3) از شاگردان [شیخ محمد باقربن] شیخ محمد تقی صاحب حاشیه. پس از تکمیل معلومات و وصول به مقامات عالیة علم و اخلاق به مولد خود مراجعت نموده، به ترویج دین و نشر احکام اشتغال جسته، و در آنجا وفات یافته است. (4)

شیخ محمد حسین طریحی

از فضلا و اجلا و زهاد و مرتاضین، (5) از خاندان شیخ طریحی، از خانواده های علمی نجف بوده، در اصفهان سکونت داشته. از شاگردان

ص: 522


1- نقباء البشر 495:2.
2- ظاهراً وی شیخ محمد حسین قمشه ای فرزند ابوطالب است که بعداً ذکر می شود، و تعدد عنوان به تبعیت از نقبائ البشر صورت گرفته است.
3- نقباء البشر 495:2.
4- علامه طهرانی می نویسد: هو من السادات الاجلاء الاتقیاء... و له قرابة سببیّة مع السید المیرزا ابی القاسم الزنجانی العالم المقیم باصبهان.
5- رجال اصفهان: 162 نقباء البشر: 504.

حاج ملا هادی سبزواری حکیم الهی و جمعی دیگر بوده. (1)

در شهر رمضان المبارک سال 1321 وفات یافته، در یکی از اطاق های بقعة حاجی کلباسی جنب مسجد حکیم مدفون گردید.

سید محمد حسین اصفهانی

از علمای کاملین، وفاتش در 20 ذی حجه 1235 روی داده، قبرش نزدیک بقعة فیض (2) سنگی راست بالای سر اوست، و بر روی سنگ القاب زیادی دارد.

ملا حسین رفیق

شاعر و ادیب (3)، از دوستان و معاصرین آذر بیگدلی مؤلف «آتشکده» بوده، در اوایل سبزی فروشی می کرده است. در 1150 متولد، و در 1212 وفات یافته، در نجف مدفون گردید. (4)

ص: 523


1- نسبت شاگردی صاحب عنوان نزد سبزواری قطعاً اشتباه است. وی عالمی زاهد و پارسا و داماد مرحوم سید محمد علی آقا مجتهد بوده و در یکی از حجرات مسجد شاه به عبادت و ریاضت اشتغال داشته است. در حدیقة الشعراء او را جانشین استاد غلامرضا شیشه گر (از مدعیان قطبیت طریقة نعمة اللهی) دانسته است.
2- رجال اصفهان: 208.
3- آتشکدة آذر، مجمع الفصحاء 320:4، و الذریعة 381:9، مکارم الآثار 431.
4- تاریخ وفات رفیق در تذکرة انجمن خاقان به سال 1212 ذکر شده، و این با گفتة صاحب انجمن که: «عمر درازی یافته» منافات دارد؛ چرا که تولد رفیق در همان کتاب 1150 ذکر شده. در تذکرة روز روشن می نویسد: وی در سنة یک هزار و یک صد و پنجاه از عدم به وجود آمده، و تا سنة یک هزار و دو صد و بیست و شش در قید حیات بود.

دیوان اشعار او محتوی 8 هزار بیت است.

از اوست:

تا کی خبر ز روز سفر می دهی مرا *** از روز مرگ من چه خبر می دهی مرا؟

این حرف تلخ از آن لب شیرین چه می زنی *** زهر از چه در میان شکر می دهی مرا؟

تو سرو سرکشی و من آن ساده باغبان *** کاندیشه می کنم که ثمر می دهی مرا

* میرزا حسین رفیق شیرازی از فضلا و شعرا (1)

* ملا حسین ریزی از فضلا و مدرسین و ائمّة جماعت اصفهان، در 1291 وفات یافته، (2) قبرش در تخت فولاد. (3)

ص: 524


1- هیچ دلیلی بر شاعر بودن وی وجود ندارد، و بر سنگ نوشتة قبر او که در تکیة فیض واقع است از او با عنوان میرزا حسین خان رفیق شیرازی نام برده شده است.
2- رجال اصفهان: 209.
3- وی ملا حسن ریزی متولد 1299 ق مدفون در تکیة آباده ای است که نام و سال وفات او در نوشتة صاحب «الرحله» تصحیف، و به تبع او در متن کتاب عنوان شده.

* میرزا محمد حسین شهرستانی از علما و فضلا بوده، قبرش در تکیة صاحب روضات می باشد. پدرش: ملا حسن شهرستانی است (1) که در سال 1094 وفات یافته، و قبرش در تکیة صاحب روضات است. (2)

میرزا محمد حسین اژه ای

از اعقاب ملا علی اکبر اژه ای، عالم معروف است.

در 1303 وفات یافته، در مجاورت قبور آباء خود مدفون گردید.

آقا سید حسین شهشهانی

عالم فاضل محقق، مؤلف کتابی است در رد بر حاج محمد کریم خان کرمانی رئیس شیخیه که نسخه ای از آن در کتابخانة حاج سید محمد باقر ثانی بید آبادی موجود بوده است.

استاد حسین معمار

از اساتید هنرمند اصفهان در قرن دهم بوده (3) از آثار وی ساختمان

ص: 525


1- رجال اصفهان: 209.
2- یکی از اشتباهات صاحب «الرحله» که متأسفانه چون سایر اشتباهات او به این کتاب راه یافته این است که در نوشتة او آخوند ملا حسن دیلمی لنبانی به آخوند ملا حسن شهرستانی، و فرزند او آقا حسین جیلانی لنبانی نیز به میرزا محمد حسین شهرستانی تصحیف شده و جزو مدفونین در بقعة صاحب روضات ذکر گشته اند!
3- کارنامة بزرگان: 147 - گنجینة آثار تاریخی اصفهان.

بقعة هارون ولایت در اصفهان است که به امر شاه اسماعیل در تاریخ 918 بنای آن به پایان رسیده است.

میرزا حسین

حکیم عالم فاضل، و فقیه کامل، از حکمای الهی در قرن دهم بوده، در سال 1004 وفات یافته، قبرش نزدیک مسجد مصلی (1) در تخت فولاد. (2)

ملا حسین کاشی

عالم فاضل محدث، در سال 1190 وفات یافته (3)قبرش در صحن تکیة جعفریّه مقابل امام زاده اسماعیل.

ملا حسین تفلیسی

عالم جلیل، و زاهد محقق بوده، در اصفهان تدریس می نموده، و جمعی از افاضل در خدمت او تحصیل نموده اند. (4)

معاصر با آقا محمد بید آبادی بوده، و بسیاری از علما و مقدسین به او اعتقاد کامل داشته اند.

پس از وفات [در رجب 1192]، در قبرستان آب بخشان مدفون گردیده و

ص: 526


1- رجال اصفهان: 207.
2- مأخذ این عنوان نوشتة صاحب الرحلة است و در آن «میرزا حسن» آمده، که در نوشتة مؤلف به «میبرزا حسین حکیم» تبدیل شده.
3- رجال اصفهان: 181
4- رجال اصفهان: 99 و 142.

بقعة کوچکی داشت. پس از تسطیح قبرستان، استخوانهای این عالم بزرگوار را به تخت فولاد نقل کرده، در بقعة صاحب روضات مدفون ساختند.

میرزا حسین کوزه کنانی اصفهانی

منشی دفتر فتحعلی شاه قاجار. وی مؤلف کتاب «زینة الحکایات» است در قصص و حکایات فارسی که به دستور پادشاه نامبرده تألیف شده است. (1)

در دانشمندان آذربایجان (:117) نامی از او برده و این شعر را از او نقل می کند:

زندگانی یک دو روزی بیش نیست *** وقت اندک قابل تشویش نیست

شادی و اندوه عالم یک دم است *** بهر یک دم این چه اندوه و غم است؟

در مجمع الفصحاء (945:5) گوید: به وسیلة معتمد الدوله نشاط در دستگاه سلطنت راه یافت، و «رحمت» تخلص می نمود، و عمر معقولی نمود. [میرزا محمد کوزه کنانی «رحمت» غیر از صاحب عنوان است.]

آقا حسین منجم

فاضل و دانا به علوم ریاضی و هیئت بوده، و مؤلف: 1- الرسائل النجومیّة

ص: 527


1- الذریعة 92:12.

2- زیج اصفهان می باشد، (1) که نسخة آن نزد مرحوم سید هبة الدین شهرستانی موجود بوده است.

سید امیر محمد حسین اصفهانی

فاضل جلیل، از مجازین از میر محمد حسین بن میر محمد صالح خاتون آبادی، (2) تاریخ اجازه 1147. (3)

معزّ الدین حسین اصفهانی

معروف به قاضی معز. فاضل کامل عامل محقق مدقق، از علمای عصر شاه عباس اول بوده، و در قضاوت، حد اعلای تدین و دقت را به کار می برده و قضایای معروفی دارد. در سال 1020 به اتفاق سلطان حسین ندوشنی یزدی و قاضی خان سیفی به سفارت روم رفته. در برخی از اجازات، نامش معزّ الدین محمد نوشته شده است. (4)

سید قاضی امیر حسین اصفهانی

مجاور مکّة معظّمه، از مشایخ اجازة علامة مجلسی است. (5) وی اول

ص: 528


1- الذریعة 259:10.
2- الذریعة 18:11.
3- این اجازه در الکواکب المنتثره به چاپ رسیده و در آن چنین آمده: العالم العامل الفاضل الکامل، ذوالنفس القدسیة، و الملکات المرضیّة، الجامع بین مرتبتی العلم و التقوی، الامیر محمد حسین السینی الاصفهانی. ر.ک: الکواکب المنتثره: 195 و نیز: 185-184.
4- اعیان الشیعة 209:25.
5- اعیان الشیعة 210:25.

کسی است که اعتماد به کتاب فقه الرضا (علیه السلام) نموده و آن را در بلاد منتشر گردانیده است.

* شیخ حسین اصفهانی فاضل بزرگوار، از شاگردان (1) سید حجة الاسلام است، و کتاب «سراج المتهجدین» در فضیلت نماز شب و آداب آن را از کتاب «تحفة الابرار» استاد خود انتخاب نموده. قبل از 1288 در ایران به طبع رسیده است. (2)

میرزا شاه حسین ثنائی

شاعر و ادیب بوده، سابقاً در سلک نواب بلند جناب حضرت درمش خان (3) منتظم بوده، و شاه اسماعیل صفوی منصب وزارت بدو ارزانی داشته (زمستان 92).

در آثار الشیعة گوید: از اولاد شیخ محمد بن یوسف بنای صوفی معروف است، و خود عارف و عاقل بوده، در اوایل عمر بنّایی می کرده،

ص: 529


1- الذریعة 160:12.
2- مؤلف «سراج المتهجدین» عام فاضل مرحوم مولی نوروز علی بسطامی معروف به فاضل بسطامی است، مؤلف کتب عدیده که معروف ترین آنها «فردوس التواریخ» در تواریخ مربوط به مشهد مقدس رضوی می باشد، و متوفی به سال 1309 ق به سن 85 سالگی، و مدفون در قبرستان قتلگاه مشهد پشت قبر مرحوم شیخ طبرسی است. نسبت دادن کتاب مزبور به صاحب عنوان (که اصلاً وجود خارجی ندارد) و شمردن او از شاگردان سید شفتی، ناشی از اشتباه ظاهراً مطبعی الذریعة است.
3- رجال حبیب السیر: 228، آثار الشیعة 94:4 و الذریعة و مواضع دیگر.

در اثر استعداد ذاتی، ترقّی نموده تا به مقام وزارت رسیده.

در روز 4 شنبه 28 جمادی الاولی 929 به دست یکی از نوکران خود مقتول گردید.

مولی حسین اصفهانی

عالم فاضل، از اساتید حاج ملا علی خلیلی (1) بوده و در نجف اشرف سطح فقه تدریس می نموده، و هم در آن ارض اقدس وفات یافته و مدفون گردیده است.

ملا حسین نائینی

از فضلای اصفهان است، در یکی از حجرات مسجد سید سکونت داشته، و سطوح فقه و اصول و ادبیات تدریس می نموده. در زمستان سال 1325 قمری شبانه از ضعف و پیری پاهایش در خواب زیر کرسی سوخته و بدین علت وفات یافته، در تخت فولاد در بقعة آقا محمد بید آبادی مدفون گردید. (2)

ص: 530


1- الکرام البررة: 364.
2- به نوشتة استاد روضاتی: در تاریخ نائین 46:4 شخصی را به نام حاج میرزا حسین بن میرزا محمد باقر از تلامذة آخوند کاشی ذکر کرده و گوید: وی به سال 1325 درگذشته است. احتمال می رود که ملا حسین مذکور باشد. زندگانی آیة الله چهار سوقی: 164.

حاج میرزا محمد حسین مدرس کهنگی

فرزند سید محمد ابراهیم بن علی طباطبائی. از علمای اخیار، و صلحا و ازکیا بوده، در اصفهان در خدمت: آقا میرزا ابوالمعالی کلباسی، و آقا میرزا محمد هاشم چهار سوقی، و حاج شیخ محمد علی ثقة الاسلام، و حاج میرزا بدیع درب امامی، و آخوند کاشی، و جهانگیر خان و جمعی دیگر از فحول و دانشمندان تحصیل نموده تا به درجة اجتهاد نایل گردید؛ سپس در سال 1317 به نجف رفته، آنجا به درس آخوند خراسانی، و حاج آقا رضا همدانی، و آقا سید محمد کاظم یزدی حاضر شده، عالمی جلیل، و مجتهدی بلا عدیل گشت.

در سال 1321 به اصفهان مراجعت نموده، به تدریس و تألیف اشتغال جسته، و کمتر با مردم مراوده می نموده.

در ملکات نفسانی و فضایل اخلاقی بی نظیر بود، ضمناً به کارهای زراعتی، روزگار می گذرانید. چندین رشته قنات، حفر و ایجاد نمود.

در حدود سال 1288 متولد، و در 17 جمادی الثانیه سال 1376 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید. کتب زیر از تألیفات اوست:

1- تقریرات اصولی آخوند خراسانی 2- تقریرات فقهی آقا سید محمد کاظم یزدی 3- رساله در بداء به نام «هدایة الوری در شرح بدا» که به طبع رسیده.

آقا سید حسین خوانساری

فرزند سید ابوالقاسم جعفر (جد صاحب روضات) و مؤلف شرح

ص: 531

زیارت عاشورا، متوفی به سال 1191 قمری. در شرح حال ایشان به همین قدر اکتفا شده.

شیخ محمد حسین قمیشه ای

فرزند ابی طالب، عالم جلیل، و فاضل ثقة صالح، معروف به صغیر (جهت امتیاز او نسبت به استادش شیخ محمد حسین قمیشه ای آتی الذکر) در نهضت علما علیه نفوذ انگلستان شرکت جسته، و جزو علمای مجاهد بوده. خدمت جمعی کثیر از علما و اخیار همچون آخوند خراسانی، و مولی حسین قلی همدانی، و حاج میرزا حسین خلیلی تلمذ نموده. (1)

کتبی تألیف نمود: 1- کتابی در معجزات صادره از ائمّة معصومین (علیهم السلام) 2- کتابهایی در مواعظ و اخبار؛ و غیره.

در 2 محرم سال 1337 وفات یافته، در صحن شریف نزدیک مقبرة شیخ الشریعة اصفهانی مدفون گردید.

سید محمد حسین میردامادی

فرزند میر سید احمد سدهی. از علما و زهّاد بوده، و بین الخواصّ و العوام به زهد و قدس شهرت داشته، خدمت میر سید حسن مدرس و دیگران تلمّذ نموده. در 5 جمادی الاولی سال 1259 به سن 29 سالگی مسموماً وفات یافته، در سده مدفون گردید. (2)

ص: 532


1- نقباء البشر 520:2.
2- رجال اصفهان: 238.

آخوند ملا محمد حسین کرمانی

فرزند ملا اسدالله. عالم محقق جلیل، از اکابر علما و مدرسین و مراجع در اصفهان بوده، در حدود سال 245 در کرمان متولد گردیده، مقدمات علوم را در آنجا آموخته، جهت تکمیل آن به اصفهان مراجعت کرده، در خدمت: مرحوم حاج شیخ محمد باقر مسجد شاهی، و آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی، و ملا حسین علی تویسرکانی، و میرزا محمد حسن نجفی، و آقا سید محمد شهشهانی و جمعی دیگر تحصیل نموده (1) تا به مقام اجتهاد رسیده، و از آنان به اجازة روایت و اجتهاد مفتخر شده، به درس و بحث و جواب استفتاءات و قضاوت و حکومت شرعیّه اشتغال جسته، در حکمت شاگرد ملا حیدر صباغ سدهی بوده است.

سرانجام در شب 21 جمادی الاولی سال 1330 وفات یافته، در مقبرة مخصوص جنب مسجد خود مدفون گردید.

کتب زیر از اوست:

1- اجزایی در اصول و فقه 2- تقریرات فقهی و اصولی اساتید خود 3- رسالة عملیّه؛ و غیره.

مشارالیه در اصفهان مرجع مرافعات و قضاوت بوده، و در کمال زهد و قناعت می زیسته، و از آثار او تعمیر و تأسیس دو باب مسجد به نام نور و رضوان می باشد. اولی در چهار راه کرمانی در خیابان حافظ جنب منزل خود، و دومی در نزدیک دروازه اشرف جنب شترگلو می باشد، که هر دو

ص: 533


1- رجال اصفهان: 182 و نقباء البشر: 530.

مخروبه بوده و ایشان بانی تعمیرات آن شده است.

در تاریخ بنای مسجد گفته اند:

حضرت کرمانی آن مفتیّ عصر *** یافت چون توفیق از حیّ شکور

مسجدی در اصفهان تأسیس کرد *** از ید تقوا مسمّی شد به نور

چون تجلی نور حق در آن بنا *** کرد و شد وادی ایمن همچو طور

باب آن گردید بابی از بهشت *** خادمش رضوان شد از حکم غفور

زین سبب مفتیّ دوران آن بنا *** کرد و نامیدش به رضوان با سرور

بهر تاریخش ملایک از سما *** جمع گردیدند و حوران از قصور

شد یکی بیرون و از کلک منیر *** بر درش بنوشت: یا رضوان و نور

علاوه بر مقام فقاهت، شاعر و ادیب بوده و «مفتی» تخلص می نموده است. ماده تاریخ وفاتش را مرحوم انصاری گوید:

«فردوس مقام زاهد کرمانی است»

شیخ محمد علی کرمانی

فرزندش: عالم فاضل، مرحوم حاج شیخ محمد علی کرمانی از علمای اخیار بوده، در اصفهان خدمت جمعی کثیر همچون: حاج ملا جواد آدینه ای، و میرزا محمد علی رنانی اصفهانی، و آقا سید محمود مغنی، و شیخ محمد حسن حکیم شیرازی، و آخوند کاشی، و جهانگیر خان، و میرزا محمد علی حکیم کاشانی اصفهانی، و آقا سید محمد باقر درچه ای، و عبدالکریم جزی، و میرزا حسین همدانی (عالم فاضل و ادیب، در مدرسة نیم آورد تدریس می نموده، و در سال 1325 وفات یافته، در صحن درب

ص: 534

امام مدفون شده) و آیة الله بروجردی (قبل از مهاجرت به نجف) تحصیل نموده، سپس در سال 1319 به نجف مهاجرت کرده، در آنجا خدمت: آقا سید محمد کاظم یزدی، و شیخ الشریعة اصفهانی، و آخوند خراسانی تحصیل نموده، و نسبت به اخیر، خصوصیت داشته، و از جمعی از اساتید خود به اخذ اجازة روایت و اجتهاد نایل گردیده، در 1330 به اصفهان مراجعت فرموده، و مدتی به درس و بحث اشتغال یافته، سپس ترک مباحثه و تدریس نموده، و تقریباً مدت ده سال آخر عمر به طور تجرّد و انزوا می زیست.

در ذی حجه 1295 متولد، و در شب جمعه 6 جمادی الاولی سال 1380 وفات یافته، در تخت فولاد مقابل تکیة میرزا ابوالمعالی مدفون گردید.

رسائل عدیده ای در مباحث فقه و اصول نوشته، از آن جمله: * تقریرات اصولی آخوند خراسانی 1- رساله در مبحث الفاظ 2- رساله در استصحاب 3- رساله در تعادل و تراجیح 4- رساله در عدالت 5- رساله در بیع 6- رساله در مرجّحات 7- رساله در وضو 8- رساله در مسح رجلین 9- رساله در دماء ثلاثه 10- رساله در تعارض استصحاب و ید 11- رساله در بیع معاطاة 12- شرح خطبة نهج البلاغه (اول الدین معرفة الله) و حدود بیست رساله و کتاب دیگر.

ملا محمد حسین عارفچه

اشاره

فرزند ملا اسماعیل طبسی خراسانی. پدرش در طبس متولد شده، پس از تحصیل مقدمات علوم جهت تکمیل به اصفهان آمده، و خدمت

ص: 535

حجّة الاسلام و دیگران تلمذ کرده، و هم در این شهر وفات یافته است، در هارون ولایت مدفون شده. مردی فاضل و متقی بوده و روزگار به کتابت می گذرانیده است.

صاحب عنوان در اصفهان متولد شده، و تحصیلات خود را نزد علمای این سامان همچون ملا حسین علی تویسرکانی و آقا میر سید محمد شهشهانی به پایان رسانیده، در عداد خطبا و واعظین بوده.

کتب چندی در مواضع منبری تألیف نموده که از آن جمله است: 1- انیس الواعظین 2- زاد العارفین 3- زاد المواقف 4- زاد الواعظین و غیره.

وی در سال 1322 وفات یافته و در تکیة آقا رضی در تخت فولاد مدفون گردیده است.

میرزا محمد علی عارفچه

فرزندش: میرزا محمد علی عارفچه، واعظ فاضل صالح، و ادیب شاعر، از فضلای اهل منبر، و از مرثیه خوانان و مداحین خاندان نبوت بود. عمری به زهد و قناعت گذرانید. (1)

در شب جمعه 19 ذی قعدة الحرام سال 1380 به سن متجاوز از هشتاد وفات یافته، جنب پدر مدفون گردید.

کتب زیر از اوست که همة آنها مطبوع می باشد:

1- تحفة المعصومین 2- دیوان اشعار 3- زبدة القصاید 4- صد قصیده و

ص: 536


1- شعرای معاصر اصفهان: 326.

زیارات 5- منتخب کبیر، در ادعیه و زیارات 6- هدیّة المعصومین؛ و غیره.

آخوند ملا حسین فشارکی

فرزند محمد جعفر. علامة فقیه مجتهد اصولی، از اعاظم فقها، و اکابر رؤسای دین، در نیمه روز 30 ذی قعدة الحرام 1266 در اصفهان متولد، و در شب 3 شنبه 8 ذی قعده سال 1353 در اصفهان وفات یافته، (1) در بقعة تکیة آقا شیخ مرتضی ریزی مدفون گردید.

در اصفهان از شاگردان برادر خود ملا محمد باقر فشارکی، و حاج شیخ محمد باقر مسجد شاهی، و آقا میرزا محمد هاشم چهار سوقی بوده؛ سپس جهت تکمیل معلومات به نجف مهاجرت فرموده، و از محضر میرزای رشتی (حاج میرزا حبیب الله) و به خصوص از درس آقا شیخ زین العابدین مازندرانی استفاده نموده، و به اخذ اجازه مفتخر شده، به اصفهان مراجعت نموده و به درس و بحث و اقامة جماعت و جواب استفتاءات و فصل خصومات پرداخته، و در اواخر مرجعیت تامّه یافته، و جمعی کثیر از علما و فضلای اصفهان از شاگردان او محسوب، و عده ای به دریافت اجازه از ایشان مفتخر شده اند.

حواشی زیادی بر کتب علمیّه و رسائل علمیّه نوشته، و رسالة علمیّه ای نیز جهت مقلّدین مرقوم داشته است.

مرحوم جابری در وقایع سال 1354 دربارة او گوید: (2) عالمی متبحر، و سادة

ص: 537


1- رجال اصفهان: 84، نقباء البشر: 557.
2- تاریخ اصفهان و ری: 410.

متدین بود، و اگر به حواشی او پاره ای مواشی نیامده می توانست بر بسیاری از علمای عراق نیز رجحانش داد.

تاریخ وفاتش این است:

بموته یا جابریّ ارّخ *** ماشارک الفشارکی علیم

آقا سید محمد حسین میر دامادی سدهی

فرزند آقا سید محمد جعفر. عالم فاضل، و ادیب زاهد شاعر، (1) در شب جمعه 23 ربیع الثانی سال 1303 متولد، و در شب جمعه اول ربیع الثانی سال 1380 وفات یافته، در جنب امام زاده سید محمد مدفون گردید.

در اصفهان خدمت: آقا سید محمد باقر درچه ای، و آخوند کاشی، و جهانگیر خان، و آخوند گزی، و حاج میر محمد صادق احمد آبادی، و آقا سید مهدی درچه ای تلمّذ نموده، و مدتی در قم به درس حاج شیخ عبدالکریم یزدی حاضر شده، و در نجف به درس آقا سید ابوالحسن اصفهانی و اقا میرزا محمد حسین نائینی رفته، پس از تکمیل فضائل به اصفهان مراجعت نموده، در سده ساکن، و به ارشاد و هدایت مردم و اقامة جماعت پرداخته. کتب زیر از اوست:

1- دیوان اشعار با تخلّص «آیت» 2- رساله در قاعدة علی الید، تقریرات مرحوم نائینی 3- صومیّه، در مواعظ ماه رمضان 4- عشریّه؛ و غیره. (2)

ص: 538


1- مخزن الادب راجی، خطی.
2- فرزند او عاغلم جلیل حاج سید جعفر میر دامادی، از علمای محترم تهران، و از شاگردان مرحوم آیة الله بروجردی، آیة الله ارباب، علامة طباطبائی و شیخ مهدی امیری مازندرانی است، و فرزند دیگر او حجة الاسلام سید باقر میر دامادی نیز از علمای محترم ساکن تهران است.

حسین مسرور

فرزند حاج محمد جواد، ادیب ارجمند، و نویسندة توانا معروف به سخنیار. در روز بیستم ماه صفر سال 1308 در قریة کوپا متولد، و در چهارشنبه 9 رجب 1388 در طهران وفات یافت.

در اصفهان و شیراز و مشهد (1) تحصیلات خویش را به پایان رسانیده، مدتها در شیراز ریاست چارپار خانة آنجا را داشته، در طهران به خدمت فرهنگ وارد شده، و از مفاخر علم و ادب محسوب گردیده، نویسنده ای زبردست، و شاعری پر مایه، و مترجمی قوی بود.

کتب زیر از اوست:

1- امثال سائره 2- داستان تاریخی محمود افغان 3- ده نفر قزلباش 4- دیوان اشعار 5- راز الهام، نام قسمتی از دیوان اوست 6- فرهنگ زبان 7- گوشه ای از زندگانی لطفعلی خان زند، موسوم به قران 8- نی زن بیابان 9- هنرنامه؛ و غیره.

رسول بهروان

برادرش: مرحوم رسول بهروان، شاعر و ادیب، در حدود سال 1315 متولد، و در کوپا و اصفهان تحصیل علوم ادب و تاریخ نموده، به خدمت

ص: 539


1- شعرای معاصر اصفهان: 443 و سخنوران نامی معاصر 213:1.

فرهنگ وارد شده، از دبیران دانشمند اصفهان بود. (1) دارای دیوان اشعار می باشد.

در شب شنبه 30 ذی قعده 1384 وفات یافته، در تکیة سید العراقین (2) در تخت فولاد مدفون گردید.

حاج شیخ محمد حسین کمپانی

فرزند محمد حسن معین التجّار. از اعاظم علما، و اجلاّی فلاسفه، و اکابر ادبا و شعرا. در دوم محرم سال 1296 متولد، (3) و در شب 5 شنبه ذی حجة الحرام سال 1361 وفات یافته، در اطاق جنب منارة ایوان طلای نجف مدفون گردید.

از شاگردان: آقا سید محمد فشارکی، و حاج آقا رضا همدانی، و آخوند خراسانی، و در فلسفه از تلامذة میرزا محمد باقر اصطهباناتی و جمعی دیگر بوده، پس از فوت آخوند خراسانی حوزة درس و بحث تشکیل داده، و از نظر جامعیت و فلسفه و ادب شهرت یافته، در فقه و اصول و تفسیر و ادب تدریس می نموده، و در ملکات نفسانی و اخلاق روحانی ممتاز بوده.

کتب زیر از اوست:

1- اجاره 2- الاجتهاد و التقلید 3- اصول الفقه 4- انوار القدسیّة 5- ارجوزه در روزه 6- ارجوزه در اعتکاف 7- اربع قواعد فقهیّه 8- تحفة الحکیم، منظومه ای در فلسفة عالیه، [از] مهم ترین تألیفات او 9- تعلیقه بر رسالة

ص: 540


1- شعرای معاصر اصفهان: 95.
2- تکیة خلیلیان صحیح است.
3- نقباء البشر: 560، ریحانة الادب 90:5.

القطع شیخ انصاری 10- حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری 11- الحقیقة الشرعیّة 12- دیوان شعر فارسی 13- دیوان غزلیات 14- دیوان اشعار عربی 15- رساله در عدالت 16- رساله در دمشق (دو رساله) 17- رساله در طلب و اراده 18- رساله در صحیح و اعم 19- رساله در شرط متأخّر 20- رساله در اشتراک الفاظ 21- رساله در موضوع علم 22- رساله در تقسیم وضع به شخصی و نوعی 23- رساله در علائم حقیقت و مجاز 24- رساله در معاد 25- رساله در نماز جماعت 26- رساله در نماز مسافر 27- رساله در طهارت 28- نهایه الدرایة، شرح بر کفایه 29- وسیله، نام رسالة عملیة ایشان است.

پدرش از جملة تجّار و اخیار بوده، در کاظمین مجاور بوده، و در سال 1334 وفات یافته است.

فرزندش: حاج آقا محمد نیز از علمای کاملین ساکن نجف اشرف می باشد.

میر محمد حسین امام جمعه

فرزند میرزا حسن. (1) از علمای اخیار و رؤسا بوده، و خدمات شایانی به مردم در موضوع جنس و معارضه با حکومت نموده، و بدین جهت مورد کمال علاقة مردم بوده، و پس از فوت برادرش میر سید محمد در 1291 امامت جمعه بدو محول گردیده.

صاحب عنوان در 23 رجب 1298 وفات یافته، در مقبرة سر قبر آقا جنب پدر مدفون گردید.

ص: 541


1- الکرام البررة 383:2 رجال اصفهان: 117.

سید حسین درب امامی

ابن حسن موسوی. عالم بزرگوار، از خاندان علم و روحانیت، سال ها در نجف خدمت اعاظم علما تلمّذ نموده، و ظاهراً به محضر شیخ انصاری رسیده و در قبل از 1300 وفات یافته است.

مولی حسین جیلانی لنبانی

فرزند مولی حسن لنبانی. عالم فقیه زاهد، از مشاهیر علما در اواخر عصر صفویّه در اصفهان بوده، در 26 رمضان 1129 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید.

آقا سید ابوالقاسم خوانساری [شاگرد و] خواهر زاده او بوده است.

آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی نوادة او وصیت نموداه جنب جد امی خود مدفون گردد. در مسجد لنبان امامت و تدریس می نموداه.

کتب زیر از اوست:

1- حواشی بر ذخیرة سبزواری 2- رساله در زیارات 3- رساله در زکات 4- رساله در وجوب عینی نماز جمعه 5- شرح بر صحیفة سجادیّه، مختصر، لکن در کمال اتقان 6- شرح مفاتیح الشرایع؛ و غیره.

صاحب عنوان از مجازین از مولی محمد صادق بن محمد بن عبدالفتّاح [تنکابنی] است. (1) تاریخ اجازه: 4 جمادی الثانیه 1123 می باشد، و در آن گوید که در این وقت، مجیز 41 سال داشته، بنابراین تولدش حدود 1082 می باشد، و نسبش بدین قرار است:

ص: 542


1- رجال اصفهان: 99.

شیخ محمد حسین بن حسن بن علی بن مولی حسن فقیه تنکابنی جیلی لنبانی.

پدرش: مولی حسن از مدرسین و علما بوده، در 16 صفر سال 1094 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردیده است.

میر محمد حسین بن میر محمد حسین

عالم فاضل، متوفی در ماه صفر 1273، و مدفون در تخت فولاد جنب فاضل هندی. (1)

شیخ حسین چنگانی

ابن حیدر بن حسن بن غلام چنگانی اصفهانی. (2) فاضل مدقق بوده، و در سال 1278 کتاب «منیة اللبیب در شرح تهذیب» را جهت خود استنساخ نموده، و بر آن تعالیقی دارد که دلالت بر وفور علم و دانش او می کند.

سید حسین اصفهانی مازندرانی

ابن رضا بن علی بن محمد حسینی اصفهانی مازندرانی.

عالم فاضل جلیل، در 11 ذی حجّه سال 1287 در نجف متولد شده، و در 5 شنبه دوم جمادی الاولی سال 1344 در سامرا وفات یافته، در صحن شریف مدفون گردید. (3)

ص: 543


1- رجال اصفهان: 99.
2- الکرام البررة: 386.
3- نقباء البشر: 579، تاریخ سامرا: 76، و شاح السراء.

در نجف نزد فضلای این شهر تحصیل نموده، و به ریاضات اشتغال جسته، و به مراتب عالیة یقین رسیده، علم را با عمل توأم نموده. مجموعه ای کشکول مانند، تألیف کرده، نزد فرزندش موجود است.

حسین آمدی

ابو علی حسین بن سعد بن حسین بن محمد آمدی، لغوی ادیب شاعر، (1) در بغداد تحصیل نموده، در اصفهان متوطن شده، و در شب پنج شنبه 5 ربیع الاخر سال 444 وفات یافته.

وی را تألیفاتی است.

حاج میرزا محمد حسین نایب الصدر

فرزند میر محمد صادق بن میرزا محمد رضا فرزند میرزا ابوالقاسم مدرس عالم بزرگوار، و فاضل ارجمند و ادیب بوده، از آثارش کتابی است در دو مجلد در شجره نامه سادات خاتون آبادی فامیل خود. (2)

از شاگردان شیخ انصاری و حاج ملا علی کنی بوده، در ربیع الاخر سال 1326 وفات یافته، قبرش در زیرزمین تکیة خاتون آبادی در تخت فولاد.

سید محمد حسین حسینی اصفهانی

ابن محمد صادق، خطیب ادیب، و عالم جلیل، مؤلف کتاب «مشرق

ص: 544


1- معجم الادباء 266:9.
2- رجال اصفهان: 104، نقباء البشر: 587.

التوحید» در اصول دین به فارسی، که آن را به اسم فتح علی شاه قاجار در سال 1250 تألیف نموده است. (1)

میر محمد حسین خاتون آبادی

ملقب به سلطان العلماء فرزند میر عبدالباقی. از بزرگان علمای زمان، و مجتهد و فقیه و مروج بوده، کتبی تألیف نموده، از آن جمله است:

1- رساله در منجّزات مریض 2- رساله عملیّه [= مصابیح القلوب] 3- رساله در رد پادری نصرانی 4- رساله جهادیّه؛ و غیره.

قبل از طلیعة صبح شب 6 ماه صفر 1233 وفات یافته، جمعی کثیر از علما از وی روایت می کنند. (2)

شیخ محمد حسین بن ملا عبدالکریم

عالم فاضل، در جمعة غرّة شوّال المکرّم (عید فطر) سال 1283 وفات یافته، در تکیة مادر شاهزاده مدفون گردید.

ماده تاریخ وفاتش این است:

از پی تاریخ او بهای حزین گفت *** شیخ حسین از زمانه کام ندیدی

ملا حسین گریان اردستانی

فرزند ملا عبدالله. واعظ صالح، و ادیب شاعر متخلص به «گریان» از

ص: 545


1- الکرام البررة: 395.
2- الکرام البررة: 396، روضات الجنات: 199 و غیره.

نویسندگان زبردست، و شعرای عالی قدر، و وعاظ محترم بوده. (1)

کتابهای زیر از اوست:

1- انوار المجالس، دو جلد [مطبوع] 2- تخمیس دوازده بند محتشم 3- تذکرة الحال 4- حملة مختاریّه 5- صومیّه 6- طریق البکاء [مطبوع] 7- عشرة النساء؛ و غیره.

در سال 1310 به مرض وبا در طهران وفات یافت.

سید حسین بختیاری

اشاره

ابن علی بن ابی القاسم حسینی. عالم فاضل، و مدرس معروف. در 1304 در اصفهان (2) متولد شده، و پس از تحصیل مقدمات به نجف مهاجرت نموده، خدمت آخوند خراسانی و میرزا محمد تقی شیرازی تحصیل نموده، و پس از فوت استاد، حوزة درس و مباحثه تشکیل داده، و به مصاهرت و دامادی مرحوم آیة الله اصفهانی مفتخر شده، و در 26 محرم سال 1368 وفات یافته.

کتب زیر از اوست:

1- حاشیه بر وسیلة مرحوم اصفهانی 2- رساله در قاعدة لا ضرر و لا ضرار؛ و غیره.

سید علی بختیاری

پدرش نیز از علما و فضلا معدود بوده، و در سال 1312 در اصفهان

ص: 546


1- الکرام البررة: 599.
2- نقباء البشر: 604.

وفات یافته است. وی از شاگردان حاج شیخ محمد باقر مسجد شاهی بوده، و کتب زیر از اوست:

1- تفسیر سورة آل عمران 2- تفسیر سورة انبیاء 3- تفسیر سورة یوسف (1)

* میر محمد حسین مدرس فرزند علی حسینی. عالم فاضل، (2) از ائمّة جماعت و موثقین بوده، روز 2 شنبه 21 ذی حجة 1288 وفات یافته، جنب فاضل هندی مدفون گردید. وی برادر علاّمة جلیل میر سید حسن مدرس می باشد. (3)

* شیخ محمد حسین اصفهانی، (4) فرزند علی اکبر. عالم فاضل، مؤلف کتاب «دروس الاصول» در 16 ذی حجّة 1248 از تألیف (5) جلد آن فراغت حاصل نموده، ظاهراً از شاگردان شریف العلماء مازندرانی بوده است.

ملا محمد حسین خوانساری

اشاره

فرزند ملا علی اکبر، از فضلا و اتقیا، در اصفهان ساکن بوده، و از مخصوصین حاج سید اسدالله بید آبادی، و مورد وثوق (6) و اطمینان

ص: 547


1- الذریعة 334:4.
2- رجال اصفهان: 58، الکرام البررة: 401.
3- شرح حال وی در ذیل نام برادرش ذکر شد.
4- وی ملا محمد حسین خوانساری است که سهواً دو بار عنوان شده.
5- الکرام البررة: 409 و الذریعة 144:8.
6- رجال اصفهان: 153.

ایشان بوده، و در مسجد میرزا باقر در محلة بید آباد امامت می نموده.

در 15 جمادی الثانیه سال 1302 وفات یافته، در مقبرة کوچک مسجد سید مدفون گردیده.

مولی علی اکبر خوانساری

پدرش: مولی علی اکبر، عالم جلیل، از شاگردان و خواص اصحاب سید حجة الاسلام، و مورد اعتماد و وثوق ایشان بوده، به طوری که آن بزرگوار پس از ساختن مسجد سید، مشارالیه را به امامت مسجد میرزا باقر منصوب نموده است.

پس از وفات او، جنازه به نجف اشرف منتقل شده، در وادی السلام مدفون گردید. (1)

وی از شاگردان و مجازین از سید صدرالدین عاملی بوده (2) (و در شب جمعه 14 محرم 1263 وفات یافته است). (3)

آقا کمال الدین خوانساری

فرزند صاحب عنوان: مرحوم آقا کمال الدین خوانساری، عالم عادل

ص: 548


1- رجال اصفهان: 154.
2- مآثر و الآثار: 240.
3- مؤلف در بیان المفاخر (354:1) ایشان را عنوان نموده، و اسامی یازده اثر علمی ایشان را که در کتابخانة آیة الله گلپایگانی نگهداری می شوند ذکر کرده و می نویسد: صاحب عنوان در سال 1271 در اصفهان وفات یافته، و آنچه نویسنده در کتاب دانشمندان و بزرگان اصفهان در وفات صاحب عنوان نوشته ام مربوط به آقا سید صدرالدین استاد ایشان است.

جلیل، و زاهد معمّر ادیب و شاعر، از علمای کاملین، جامع معقول و منقول بود، در مسجد میرزا باقر امامت می نمود، و در آنجا سطوح تدریس می کرد. (1) در حدود سال 280 متولد، و در ظهر چهارشنبه 17 صفر سال 1361 وفات یافته، در مقبرة زینبیّه در اطاق آقا سید ابوالقاسم دهکردی مدفون شد.

کتب زیر از اوست:

1- ایرادات بر کتاب هزار مسأله، در فقه 2- دیوان اشعار (جمع نشده است) 3- کتابی در رد بابیه 4- محاسن الذکر؛ و غیره.

مولی حسین کربلائی

فرزند علی اکبر اصفهانی. مؤلف کتاب «سرور المؤمنین فیما یتعلق بأعداء الدین» (2) که به نام شاه سلطان حسین صفوی تألیف شده است. (3)

حسین طغرایی

فخر الکتاب ابو اسماعیل مؤید الدین حسین بن علی بن محمد بن

ص: 549


1- رجال اصفهان: 141، شعرای معاصر اصفهان: 387.
2- الذریعة 177:12.
3- وی ظاهراً پدر عالم فاضل جلیل علی بن حسین کربلایی مدرس مدرسة مریم بیگم است. شیخ علی کربلایی از شاگردان علامة مجلسی و مجاز از شیخ فخر الدین طریحی است و آثار فراوانی چون: سراج السالکین، انوار الهدایة فی التفسیر بالروایة، مراد المرید فی ترجمة مزار الشهید، معراج السالکین و... می باشد. سال وفاتش را سید قوام سیفی قزوینی اینگونه گفته: با شهید کربلا محشور باد = 1136.

عبدالصمد اصفهانی، معروف به طغرایی. ادیب فاضل، و شاعر ماهر شیعی مذهب، از وزرای سلطان مسعود بن محمد سلجوقی. در سال 513 (515) در بازار بغداد نزدیک مدرسه نظامیّه به دست غلامی کشته شد. (1)

در نظم و نثر استاد بوده، و در فن کیمیا نیز مهارت داشته، و از طرف پدر نسب او به ابوالاسود دئلی می پیوندد.

قصیدة لامیّة العجم که از نوادر اشعار عرب است شامل 59 بیت است، اول آن این است:

اصالة الرأی صانتنی عن الخطل *** و حیلة الفضل زانتنی لدی العطل

محمد حسین مقدس فانی مبارکه ای

فرزند علی محمد، عارف ادیب، و صوفی شاعر. در 1294 متولد، و در شب یکشنبه 14 محرم سال 1353 در مولد خود وفات یافته و در قبرستان آنجا مدفون گردید. خدمت جمعی از عرفا و مشایخ رسیده، و به طوری که در مقدمة دیوان مطبوعش نوشته شده به مقام قطبیت رسیده. در زهد و تقوا و شعر و ادب معروف است.

کتب زیر از اوست:

1- آفتاب عرفان 2- خورشید حقیقت، مطبوع 3- شمس حقیقت 4- نور معرفت؛ و غیره.

ص: 550


1- روضات الجنات: 248 ریحانة الادب 58:4 آثار الوزراء عقیلی: 262 و معجم الادباء، و مواضع مختلفه الذریعة، اعیان الشیعة 76:27.

مولی محمد حسین قمیشه ای کبیر

ابن محمد قاسم قمیشه ای نجفی. از بزرگان علما و فقها.

در حدود سال 1250 متولد، و در دهة دوم سال 1336 در نجف وفات یافته، در ایوان مقبرة شیخ الشریعة اصفهانی مدفون گردید.

از شاگردان: شیخ انصاری، و آقا سید حسین ترک کوه کمتری، و میرزای بزرگ شیرازی، و میرزای رشتی بوده، (1) در فقه و اصول از علمای صاحب نظر بوده، در محاربة عراقیان با انگلیس ها شرکت جسته، و از زمرة مجاهدین در امر دنیا و دین است.

کتب زیر از اوست:

1- ادلة الرشاد، در شرح نجاة العباد، 18 مجلد بزرگ 2- حواشی بر شرح لمعه 3- زیارت عاشورا و کیفیت آن 4- عدة طریق التدقیق [در اصول فقه، در 14 مجلد] 5- الخضابیة، رسالة مبسوطه 6- آداب الحمّام.

فرزندش: میرزا محمد حسن نیز عالم و فاضل بوده، در شهر رمضان المبارک سال 1336 وفات یافته، در نجف مدفون گردید.

مولی محمد حسین اصفهانی کاظمینی

ابن کرم علی، متولد در حدود 1170. پدر و جدش تجارت می کرده اند. خود در اوایل جوانی اندکی [تجارت و سپس] تحصیل علوم نموده، (2) سال ها

ص: 551


1- نقباء البشر: 635، زندگی و شخصیت شیخ انصاری: 252.
2- الذریعة 73:18.

به سیر و سیاحت در اطراف شهرها پرداخته، و خدمت جمعی کثیر از علما و بزرگان رسیده، و چون از سفر خسته شد در کاظمین ساکن گردیده، و مدت سی سال در آن ارض اقدس مجاور بوده، در سال 1227 شروع به تألیف کتابی کشکول مانند نموده، و آنچه در مسافرت ها و شهرها دیده و شنیده است در آن جمع آوری کرده است. و دیگر: جامع التواریخ که در 1228 تألیف شده است. (1)

شیخ محمد حسین قاینی

فرزند محمد محسن بن عبدالله بن محسن بن حسین اصفهانی بیرجندی.

عالم عامل و فقیه، سال ها در نجف اشرف ساکن بوده، و درس شیخ انصاری را درک نموده، (2) سپس به درس آقا سید حسین کوه کمری حاضر شده، در سامرا مدتی درک محضر میرزای شیرازی کرده، و در 1307 وفات یافته، در کربلا مدفون گردید.

ابی القاسم راغب اصفهانی

ابن محمد بن مفضل بن محمد. ادیب لغوی نحوی شافعی، معروف به راغب، از بزرگان علما و فقها، و در علوم ادب و لغت و شعر و حدیث و

ص: 552


1- الذریعة 47:5.
2- نقباء البشر: 638، زندگی و شخصیت شیخ انصاری: 282.

کلام و حکمت بی نظیر بوده، جمعی وی را شیعی امامی می دانند. (1)

کتب زیر از اوست:

1- اخلاق راغب 2- افانین البلاغة 3- الایمان و الکفر 4- تحقیق البیان، در تأویل قرآن * تفسیر قرآن 5- تفصیل النشأتین و تحصیل السعادتین 6- جامع التفسیر 7- الذریعة الی مکارم الشریعة، در اخلاق که به فارسی ترجمه شده است 8- محاضرات الادباء 9- مفردات، در تفسیر غریب القرآن 10- مقدّمة التفسیر؛ و غیره.

وفاتش به سال 565 روی داده است. (2)

شیخ حسین واعظ اصفهانی حائری

فرزند محمد، متوفی حدود سال 1320، مؤلف کتاب «طریق الجنّة» مقتل فارسی. (3)

شیخ محمد حسین ذوعلم فشارکی

اشاره

فرزند محمد باقر. عالم عامل، و فاضل بزرگوار، از شاگردان آخوند محمد حسین فشارکی و داماد ایشان، و امام مسجد یزدآباد. از موثّقین علمای اصفهانی، و محبوب القلوب عند الخواصّ و العوام بود.

ص: 553


1- روضات الجنات: 248، ریحانة الادب 65:2، اعیان الشیعة 220:27، لغت نامه.
2- تاریخ مزبور در روضات الجنات ذکر شده دکتر سید علی میر لوحی در مقدّمة الذریعة می نویسد: و القول الصحیح من هذه الاقوال هو القول بأنّ وفاته اتّفقت سنة 402 ه_ أو 399 ه_.
3- الذریعة 165:15

تألیفاتی دارد، از آن جمله است: نور الآفاق، در شرح دعای مکارم الاخلاق که بسیار خوب و محقّقانه نوشته شده، و تاکنون چندین مرتبه به طبع رسیده است، در دو مجلد.

مشارالیه در 7 ماه صفر سال 1373 در مسافرت در رامسر وفات یافته، جنازه به قم منتقل گردیده، در مقبرة شیخان مدفون گردید.

فایده: عده ای از علما و شعرای اصفهان در قم مدفونند که به نام برخی از آنها مستقلاً اشاره می شود، و ذیلاً به نام چند نفر دیگر اشاره می گردد:

1- سید ابراهیم سرّی

فرزند ابوالقاسم موسوی پوده ای. شاعر و ادیب، (1) در 1311 متولد، و در 14 رمضان المبارک 1369 در یکی از بیمارستانهای طهران وفات یافته، در قم مدفون گردید. (2)

ص: 554


1- شعرای معاصر اصفهان: 242.
2- وی در اصفهان نزد عده ای از فضلا از جمله ملا ابوالقاسم زفره ای و حاج میرزا یحیی مدرس بید آبادی ادبیات فارسی و عربی و فقه و اصول تحصیل نمودهف و به تصوّف و عرفان روی آورده، و در شیراز از امام جمعه اصطهباناتی مراسم ذکر و ریاضت آموخته، در انواع سخن از قصیده و غزل و رباعی استاد بود، و در نهایت جزالت و روانی شعر می گفت. دیوان اشعار او به کوشش فرزند ارجمندش دکتر سید ابوالقاسم سرّی به چاپ رسیده است. وی دربارة پدر خود می نویسد: یکی از شعرا و گویندگان معاصر اصفهان که خود مردی عارف و فاضل، و ادیبی جامع و کامل، و شاعر استاد بود، و شعر را به خاطر ارضای عواطف و ابراز ادراکات روحانی خود می گفت، نه به خاطر این و آن، مرحوم آقا سید ابراهیم سرّی بود. مرحوم سرّی در مدت قریب 60 سال عمر خود در تحصیل دانش، و تکمیل فضایل نفسانی، و تزکیة نفس، و تسلّط بر قوای نفسانی و حیوانی، و وصول به مقامات عالیة انسانی، و عوالم عرفان و ایقان و کشف و شهود رنج بسیار کشید... برای کاستن از رنج های روحی که در اثر دیدار نابسامانی ها او را احاطه کرده بوده به درویشی و تصوّف روی نهاد. ر.ک: مقدمة دیوان سرّی.

از آثارش منظومه ای به نام «مرغابیه» به طبع رسیده است.

2- حاج میرزا عبدالجواد کلباسی

فرزند حاج میرزا محمد هاشم کلباسی. از علمای محترم و متنفّذ و خلیق، و مورد احترام در دستگاه دولت و عموم مردم، از علما و دیگران.

در رمضان 1319 متولد، و در روز شنبه 19 جمادی الاولی سال 1387 در اثر تصادف ماشین در راه طهران وفات یافته، در قم مدفون گردید.

از آثارش کتابی به نام «منهاج السالکین» در آداب حج و زیارات مدینة منوّره به طبع رسیده است.

مشارالیه از زمرة مردانی بود که زندگانیش را به عبادت خالق، و خدمت مخلوق گذرانید، و در حقیقت پشت و پناه مردم، و در صدد کمک و یاری آنها و رفع گرفتاری از مسلمانها بود.

3- حاج میرزا علی هسته ای

فرزند محمد رضا، از اعقاب شیخ زین الدین بن عین علی خوانساری.

عالم فاضل، و واعظ کامل، از معمرین اهل علم و فضل، سال ها در نجف خدمت علمای آن سامان تلمذ فرموده، و در حدود سال 1325 به

ص: 555

اصفهان مراجعت کرده، و سال ها در این شهر امامت و تدریس نموده، سپس به طهران مسافرت کرده، و در دستگاه مرحوم حاج شیخ فضل الله نوری شهید وارد شده، و از خواص آن عالم جلیل القدر واقع شده.

پس از وقعة شهادت او به اصفهان آمده، و تا آخر عمر گاهی در اصفهان، و زمانی در طهران ساکن، و به وعظ و خطابه و ارشاد مردم از راه مواعظ پرداخته، و الحق واعظی شیرین بیان، و گوینده ای طلیق اللسان (1) بوده.

در دوشنبه 16 ربیع الثانی سال 1387 در طهران وفات یافته، در قم مدفون گردید.

از آثار قلمی او حواشی بر اعتقادات علامة مجلسی به طبع رسیده است.

4- حاج میرزا علی اکبر تابش

فرزند حاج میرزا مهدی. ادیب شاعر مقدس، از خاندان میرزاهای بید آباد که نسب آنان به میرزا مهدی اشتهاردی نویسندة عصر نادری، و

ص: 556


1- به نوشتة مرحوم شریف رازی: وی در حدود سال 125 قمری در اصفهان متولد، و پس از خواندن مقدمات و سطوح به نجف مشرف شده، و سال ها از محضر مرحوم آخوند خراسانی و سید محمد کاظم یزدی و شریعت اصفهانی استفاده نموده، واعظی شیرین بیان، و گوینده ای طلیق اللسان بوده، و از گویندگان واجد مقام اجتهاد و فقاهت بود، و در مجالس، خوش محاوره و ظریف و حاضر جواب بود. در عصر مرحوم آیة الله العظمی حائری یزدی زیاد در قم مانده و منبر می رفت، و عموماً مراجع و علما برای استفاده از بیاناتش شرکت می کردند. ر.ک: گنجینة دانشمندان 427:2-426. از اساتید ایشان در اصفهان: مرحوم سید محمد باقر درچه ای و حکیم جهانگیر خان قشقائی بوده اند. ر.ک: مجلة مبلغان ش 47 مقالة آیة الله هسته ای، به قلم محمد تقی ادهم نژاد.

بانی مدرسة میرزا مهدی در بید آباد می پیوندند.

مشارالیه نزد فضلای اصفهان مقدمات (1) علوم را آموخته، در علم و ادب و ریاضی و سیاق مهارت داشت، در انجمن ادبی شیدا شرکت جسته، و از اعضای محترم انجمن به شمار می رفت.

قسمتی از اشعارش در مجلّة دانشکدة اصفهان به طبع رسیده، دیوانش قریب سه هزار بیت است.

در روز 15 شعبان سال 1370 به سن متجاوز از 65 سالگی در طهران وفات یافته، در قم مدفون گردید.

5- حاج میرزا قوام الدین رشتی

فرزند حاج میرزا عبدالرزّاق. عالم زاهد متّقی، در سال 1315 متولد، و در 7 صفر 1365 در طهران وفات یافته، در قم مدفون گردید.

مشارالیه در اصفهان مقدمات علوم را آموخته، و از بدو تأسیس حوزة علمیّة قم بدان شهر مهاجرت نموده، و در خدمت علمای آن سامان بالاخص مرحوم حاج شیخ عبدالکریم یزدی تحصیلات خویش را به پایان رسانیده است. (2)

6- حاج سید کاظم مرتضوی کرونی

فرزند سید محمد حسین بن سید عبدالله.

ص: 557


1- شعرای معاصر اصفهان: 122.
2- پدرش نوادة ملاّ محمّد جعفر لنگرودی شارح مشاعر است.

عالم جلیل، و محدّث بی بدیل، فقیه ادیب مفسر متکلم، از مفاخر علمی عصر حاضر. در اصفهان و طهران و نجف اشرف تحصیل نموده، به اصفهان مهاجرت کرده، و پس از سال ها به طهران منتقل شده، و تا آخر عمر در آن شهر به وعظ و ارشاد و تفسیر پرداخته، جلسة تفسیر قرآن ایشان از هر حیث ممتاز بوده، و عده ای زیاد از فضلا از آن مستفیذ می شدند.

در ذی قعدة سال 1367 به سن متجاوز از هفتاد و پنج سالگی در طهران وفات یافته، در قم مدفون شد.

آقا حسین خوانساری

فرزند جمال الدین محمد بن حسین. عالم جلیل، صاحب تحیقات و تدقیقات، معروف به محقق خوانساری، و مشهور به استاد الکلّ، و استاد البشر. چون پدر و پسرش هر دو جمال الدین نام داشته اند وی را ذوالجمالین نیز گویند. (1)

دی ذی قعدة 1016 متولد، و در 1099 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون شده، سپس شاه سلیمان صفوی بر قبر او بقعه ای عالی بنا نموده.

ماده تاریخ وفاتش این است:

از آسمان به جمع یکی سر نمود و گفت *** امروز هم ملایکه گفتند یا حسین

و (ادخل جنتی) می باشد. 1099=1+1098

ص: 558


1- اعیان الشیعة 164:27، روضات الجنات: 196، رجال اصفهان: 82، ریحانة الادب 239:5، قصص العلماء: 265 و غیره.

وی از شاگردان مولی حیدر بن محمد [خوانساری] مؤلف «زبدة التصانیف» و ملا محمد تقی مجلسی، و علامة سبزواری، و خلیفه سلطان، و میرزا ابوالقاسم فندرسکی و غیره بوده، و جمعی کثیر در خدمتش تلمّذ نموده اند.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- ترجمة صحیفة سجادیّه 2- تفسیر سورة فاتحه * تواریخ وفیات علما 3- ترجمة قرآن * ترجمة نهج الحق علامة حلی 4- جبر و اختیار 5- جزء لا یتجزی 6- جواهر و اعراض 7- حاشیه بر الهیات شفا 8- حاشیه بر طبیعیات شفا 9- حاشیه بر شرح اشارات 10- حاشیه بر حاشیة قدیم بر شرح تجرید 11- دیوان اشعار 12- رساله در نفی وجوب مقدمة واجب 13- رساله در تشکیک 14- رساله در شبهة طفره 15- رساله در شبهة التزام 16- رساله در مسائل متفرقه در حکمت و منطق و اصول 17- رساله در حرمت شرب خمر، به فارسی 18- شبهات متفرّقه * شرح اشارات و تنبیهات 19- دفع شبهة ایمان و کفر 20- مشارق الشموس، در شرح دروس، معروف ترین تألیفات او 21- جواب نامة شریف مکّه به شاه سلیمان * مائده السماویّه که جهت شاه سلیمان تألیف شده است. (1)

وی مانند فرزندش لطیفه گو و حاضر جواب بوده است. نقل است: یکی از امرا به ایشان عرض می کند که شنیده شده است که پیش از این دنیا را اسب داشته، این سخن راست است، یا دروغ؟ در جواب می فرماید: نه

ص: 559


1- کتاب مائدة سماویّه و ترجمة نهج الحق از آثار آقا رضی الدین فرزند صاحب عنوان است.

بابا غلط است، همیشه دنیا را خر داشته است.

از این قبیل مطایبات از ایشان زیاد نقل شده است.

فایده: ذیلاً به نام چند نفر از اولاد و اعقاب صاحب عنوان اشاره می شود:

1- آقا جمال الدین محمد. فرزند ارشد آقا حسین.

2- آقا حسین بن آقا شریف بن آقا رضی بن آقا حسین.

عالم فاضل حکیم، (1) در سال 1191 زنده بوده، و مولف شرح «التحصیل» تألیف بهمنیار در حکمت است.

3- آقا ربیع، فرزند آقا رضی. فاضل و زاهد بوده است. (2)

* محمد رضا فرزند علامة محقق آقا حسین، مؤلف کتاب [شرح] حکمة العین (3) ظاهراً مراد، رضی الدین محمد آتی الذکر باشد.

4- آقا رضی الدین محمد خوانساری

ابن آقا حسین. عالم فاضل، به جوانی قبل از برادر وفات یافته، وی را تألیفاتی است:

ص: 560


1- تذکره حسینی: 109.
2- در تذکرة روز روشن (:288) تألیف مولوی محمد مظفّر حسین صبا آمده: ربیع: آقا محمد ربیع بن آقا رضی خوانساری که در دورة محمد شاه پادشاه هند به هندوستان رسیده، و میرزا نجف خان به تعظیم و احترامش کوشیده. او راست: کی سر و برگ تماشای بهارست مرا *** گل به چشم از غم هجران تو خار است مرا.
3- الذریعة 212:13.

1- تتمیم شرح دروس، از تألیفات پدر خود، قسمت صوم و اعتکاف. و از مطالعة آن آثار فضل و تحقیق مؤلف ظاهر می شود. این شرح با شرح پدرش یکجا به طبع رسیده. مؤلف الذریعة دربارة آن می فرماید:

و هما کالشمس وضحاها، و القمر اذا تلاها

2- المائدة السماویة، که مؤلف اعیان الشیعة آن را به پدرش نسبت داده است.

3- شرح حدیث البیضة مروی در کافی، به نام شاه سلطان حسین تألیف شده. (1)

* آقا کمال الدین، فرزند آقا حسین. همچون دو برادر خود عالم و دانشمند بوده، و در اصفهان می زیسته و پس از وفات، در بقعة پدر مدفون شده است. (2)

حاج شیخ محمد حسین مولوی کتابفروش

فرزند ملا محمد بن ملا علی خوانساری. از فضلای اصفهان، و از

ص: 561


1- از آثار او: مائدة سماویه به همراه رسالة نیت صادقه، شرح حدیث بیضه، و شرح حدیث حماد (آداب نماز) به کوشش آقای علی اکبر زمانی نژاد به چاپ رسیده است.
2- به طور قطع می توان گفت که آقا حسین خوانساری فرزندی به نام آقا کمال نداشته و این اشتباه از صاحب «الرحلة» نشأت گرفته. وی ضمن مدفونین در بقعة خوانساری می نویسد: آقا کمال بن آقا حسین الخوانساری، جنب آقا جمال ولالوح له. که باید می نوشت: آقا رضی الدین بن آقا حسین. در روضات الجنّات ضمن بیان مدفن آقا حسین و آقا جمال خوانساری می نویسد: بل من خلفهما الآقا رضی الدین کما نقله الثقات.

شاگردان حاج میرزا یحیی مستوفی و آقا نجفی و جمعی دیگر (1) بوده، و شغل کتابفروشی داشت، و از راه طبع کتب دینی خدمت شایسته ای به علم و دین فرموده.

تألیفاتی دارد، از آن جمله است: 1- تفسیر مولوی، در حاشیة قرآن به طبع رسیده، و خلاصة چندین کتاب تفسیر است 2- حواشی بر قرآن 3- کشف الایات، که در آخر جنّات الخلود به طبع رسیده است.

در سلخ شعبان سال 1366 وفات یافته، در تخت فولاد حوالی قبر فاضل هندی در بقعه ای مخصوص جنب پدر مدفون گردید.

ماده تاریخ وفاتش این است:

از پی تاریخ او گفت خرد با یکی *** جا بجنان می کناد شیخ محمد حسین

پدرش: آقا ملا محمد نیز فاضل و دانشمند بوده، و شغل کتابفروشی داشته، و در 10 ذی قعده 1307 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون شده است.

کمال الدین حسین ضمیری

فرزند محمد. شاعر ادیب کثیر الشعر، از شعرای عهد صفوی، اشعار زیادی سروده، و آنها را در کتابهای چندی جمع آوری نموده، که از آن جمله است: 1- آیینة خیال 2- اسکندر نامه 3- احیای کمال 4- بدایع الشعر 5- بهار

ص: 562


1- از جمله مرحوم آخوند گزی و شیخ مرتضی ریزی. سیری در تخت فولاد: 198.

و خزان 6- بدایت حال، یا ترانة وصال 7- حسن فال 8- حسنة الاخبار 9- خجسته فال 10- درّ مثال 11- سفینة اقبال 12- سحاب حلال، یا سحر حلال 13- صورت حال 14- صنایع 15- صیقل ملال 16- عذر مقال 17= ظاهرات 18- عیون الزلال 19- فراغ بال 20- قدس خیال 21- کنزل الاقوال 22- لیلی و مجنون 23- لوامع خیال 24- معشوق لا یزال 25- معراج آمال 26- مکثر الاحوال 27- منتهای کمال 28- نهایة السحر 29- ناز و نیاز 30- وامق و عذرا.

آذر در آتشکده گوید: در اصفهان بلکه در ولایات دیگر، به کثرت شعر او شاعری نیامده، در علم رمل استاد بوده، به همین جهت «ضمیری» تخلص می نموده، وفاتش را به سال 973 نوشته اند. (1)

آقا سید محمد حسین رجائی

فرزند آقا سید محمود بن محمد جواد موسوی.

عالم جلیل، معروف به بلند، از اجلة شاگردان آقا سید محمد باقر درچه ای و آقا نجفی و شیخ محمد علی نجفی و از ائمة جماعت و موثّقین بود. در سال 1348 در مسافرت عتبات در کرمانشاه وفات یافت. (2)

میرزا محمد حسین سر رشته دار

فرزند میرزا مرتضی. از مستوفیان و کار گزاران دستگاه ظل السلطان بوده،

ص: 563


1- آتشکدة آذر: 185، مجمع الفصحاء 709:4.
2- رجال اصفهان: 208.

در شیراز (1) خدمت رحمت علی شاه نعمت اللهی رسیده، و در زمره عرفا و صوفیه وارد شده، در علم سیاق، استاد، و خط نستعلیق را خوب می نوشته، در غرّة رجب سال 1320 وفات یافته، بیرون بقعة فیض مدفون گردید.

شیخ محمد حسین کلباسی

فرزند آقا محمد مهدی. عالم جلیل ورع صالح، (2) در مشهد خراسان [ساکن] بوده، در 1285 به نجف رفته، و خدمت جمعی از علما همچون شیخ محمد حسین کاظمینی و دیگران تلمّذ نموده، و دختر شیخ محمد حسن صاحب «جواهر» را به زوجیت گرفته. در 1336 به خراسان مراجعت کرده، و مورد توجه و اقبال عموم طبقات واقع شده، و موفقیت کلی یافته.

در 1340 وفات یافته، در دار السیادة مبارکه مدفون گردید.

محمد حسین میرزا فصیح

فرزند محمد ولی میرزا. شاعر و ادیب و نویسندة توانا، متخلص به «فصیح»، در غرّة ذی حجّة سال 1333 متولد، و در روز جمعه 30 ربیع الثانی سال 1374 وفات یافته، (3) در تخت فولاد در تکیة آقا شیخ مرتضی ریزی مدفون گردید.

مدتی در روزنامه های اصفهان به خصوص «باختر» و «عرفان» مقاله می نوشت. مردی شوخ و بذله گو و حاضر جواب بود، مطالعات و

ص: 564


1- رجال اصفهان: 210 و طرائق الحقایق 196:3.
2- نقباء البشر: 662.
3- شعرای معاصر اصفهان: 362.

محفوظات عمیق او سبب بود که در مجالس، مورد نظر باشد.

اشعار زیادی سروده که جمع نشده است. (1)

ملا حسین مازندرانی

فرزند ملا ولی الله. در علم ریاضی و حکمت و کلام، استاد بوده، و جمعی کثیر از فضلای اصفهان در خدمتش تلمّذ نموده. (2) فاضلی متقی، و عالمی عامل بوده، قریب به صد سال عمر نموده، در حدود هزار و دویست [و نود] و اندی وفات یافته، در مقبرة سر قبر آقا مدفون گردید.

میرزا حسین خان دانش

فرزند محمد هاشم. از افاضل، و ادیب و نویسنده و شاعر، متخلص به «دانش» از خاندان میرزاهای چهار سو علی قلی آقا، فاضل و دانشمند بوده، در بغداد و اسلامبول به تناوب ساکن بوده.

در 23 ربیع الاول سال 1362 به سن متجاوز از هفتاد در آنکارا وفات یافته. (3)

کتب زیر از اوست:

ص: 565


1- استاد منوچهر قدسی در شرح حال او می نویسد: فصیح در مکیّفات و مخدّرات افراط می کرد... در شعر و ادب استعداد شکفتة شگفت انگیزی داشت. اگر زمانه امانش داده بود به ضرس قاطع می گویم که در شعر معاصر اصفهان هیچ کس و هیچ کس به پایة او نمی رسید. ر.ک: دولت دیدار: 127 تا 136.
2- رجال اصفهان: 116.
3- ریحانة الادب 210:2، مجلة یادگار شماره 7 و 8 سال 3، مواضع مختلفة الذریعة.

1- ترجمة رباعیات خیام به ترکی، به کمک رضا توفیق. 2- ترجمة بعضی از قصه های لافونتن 3- خرابة مداین 4- دستور زبان فارسی 5- زردشت نامه 6- سر آمدان سخن، شرح حال 15 نفر از شعرای ایران 7- سوهان 8- نوای صرصر 9- هدیة سال؛ و غیره.

ملا حسین کربکندی

فرزند ملا یوسف بن علی. واعظ صالح، و فاضل ادیب محدث، از فضلای اهل منبر بوده، و به عماد الواعظین شهرت داشته. (1)

در خدمت فضلای اصفهان تحصیل نموده، در 9 صفر سال 1323 وفات یافته، در بقعة حاجی آباده ای مدفون گردید.

از آثارش چندین مجلد کتاب و بیاض در مواعظ منبری و اخبار به صورت مجلس است که در نزد اولادش موجود است.

پدرش: مرحوم ملا یوسف نیز واعظ و صالح بوده، و در 1298 وفات یافته، در بقعة حاجی آباده ای مدفون شد.

میرزا امد عماد الواعظین

فرزندش: مرحوم حاج میرزا احمد عماد الواعظین نیز از افاضل اهل منبر و اخیار بود، عمری به زهد و قناعت گذرانید، در خدمت آقا سید محمود مغنی و آخوند ملا محمد حسین کرمانی و جمعی دیگر تحصیل نموده، در

ص: 566


1- رجال اصفهان: 33.

صبح روز جمعه سوّم جمادی الثانیه سال 1384 وفات یافته، در جنب پدر مدفون گردید. (1)

حاج شیخ محمد حسین اشنی قودجانی

عالم فاضل زاهد فقیه مجتهد، در حدود 1285 متولد، و در اصفهان و نجف تحصیل نموده، سال ها در قریة اشن (به فتح اول و ثانی) از بلوک عربستان ساکن، و در این اواخر ایشان را به اصرار به شهر منتقل نموده، خارج فقه و اصول تدریس می نمودند.

و در ساعت 3 بعدازظهر یکشنبه 24 رمضان 1375 فوت شده، در روز 2 شنبه در بقعة آقا میرزا ابوالمعالی مدفون گردید.

میرزا محمد حسین مدرس

فرزند آقا میر محمد تقی مدرس. از علما و ائمّة جماعت ساکن طهران، در شوّال 1388 در طهران وفات یافت.

حاج محمد حسین صدر اصفهانی

ابن محمد علی بن رحیم. از وزرای عهد فتح علی شاه قاجار بوده. جدش مرد فقیری بوده، در اصفهان علافی می نموده، به سبب همّت عالی و استعداد ذاتی ترقّی نموده، آثار خیریّة زیادی از او باقی مانده که

ص: 567


1- وی پدر دانشمند فقید مرحوم حسین عمادزاده است.

از آن جمله است: مدرسة صدر خواجو، (1) و مدرسة پا قلعه؛ و غیره.

در اصفهان در 1239 وفات یافته، در مدرسة صدر نجف در سرداب مدفون گردید.

حسین علی شاه

اشاره

حاج محمد حسین معروف به شیخ زین الدین، عالم عارف کامل، از اقطاب سلسلة نعمت اللهیّه. پدرانش عموماً از علما و فضلا بوده اند. (2) در علوم ظاهر از شاگردان دایی خود آقا محمد [شیخ زین الدین] آتی الترجمه و دیگران بوده، و در طریقت از مریدان معصوم علی شاه دکنی بوده است.

در اصفهان ساکن، و به درس و بحث و اقامة جماعت می گذرانیده، سپس ترک درس و مباحثه نموده، و سال ها به سیر و سیاحت پرداخته. از طرف نور علی شاه اصفهانی مقام خلیفة الخلفایی یافته.

کتابی در [ردّ هانری] مارتن نصرانی نوشته.

در شب 4 شنبه 11 محرم سال 1234 در کربلا در حین خواندن نماز وفات یافته، و در بیرون باب النجف طرف دست چپ مدفون شده است.

فایده: ذیلاً به نام چند نفر از خاندان و مریدان حسین علی شاه که در طرایق الحقایق از آنها نامبرده شده اشاره می شود:

ص: 568


1- تاریخچة محلة خواجو: 18، ریاض العارفین: 256، تاریخ اصفهان و ری.
2- طرایق الحقایق 99:3.

1- میرزا رضا طبیب شرابی

از اعیان اصفهان (1) و طبیب مسیحا نفس، از شاگردان میرزا نصیر [اصفهانی و آقا محمد بید آبادی] بوده، در سال 1238 وفات یافته، شاعر و ادیب بوده، و در شعر «منصور» تخلص می نموده، دارای دیوان اشعار است.

2- شیخ زاهد ثانی گیلانی اصفهانی

عالم فاضل، و شاعر ادیب عارف، (2) از اعقاب شیخ زاهد گیلانی عارف مشهور است. از شاگردان آخوند ملا علی نوری بوده، پس از تحصیل علوم ظاهر خدمت حسین علی شاه رسیده.

در سال 1222 در سفر حج در کاظمین وفات یافته. از اشعار اوست:

عمری به در مدرسه ها بنشستیم *** با اهل ریا و کبر و کین پیوستیم

از یک نظر عاشق رندی آخر *** هم از خود و هم ز غیر خود وارستیم

سلسلة ایشان به سلسلة مشایخ بید آباد معروفند، و جمعی کثیر عالم و فاضل در بین آنها بوده، و عده ای از آنها به مقام قضاوت این شهر رسیده اند.

3- میرزا محمد صادق ناطق

(3)

اصل او از اتراک است. سال ها در خوزستان و آذربایجان به سیاحت

ص: 569


1- طرایق الحقایق 114:3.
2- طرایق الحقایق 105:3.
3- طرایق الحقایق 113:3.

پرداخته، و خدمت جمعی از اهل حال رسیده، و در فن ماده تاریخ گویی استاد بوده، کتابی در این فن نوشته، در 1225 وفات یافته. (1)

اشعاری که جهت اتمام تعمیرات گنبد مطهّر حضرت معصومه (علیهاالسلام) در قم گفته معروف است، و هر مصرع آن تاریخ اتمام بنا می باشد. (2)

4- میرزا محمد علی میرزا مظفر

عالم زاهد جلیل، (3) از زهّاد و عبّاد بوده، و در مسجد علی امامت

ص: 570


1- نام کتاب او «بحر الالفاظ» و سال وفاتش 1235 ه_.ق است.
2- این اثر بی نظیر یکی از شاهکارهای ادب فارسی است، و تدوین آن یکی از معجزات و کراماتی است که بی شک توجه معنوی حضرت معصومه (علیهاالسلام) و عنایت های خا صّة آن حضرت نسبت به شاعر، باعث خلق آن شده است. شاعر قصیده را با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز کرده که با حروف ابجد می شود سال 1218 که سال تذهیب گنبد مطهر است. بعد: «باسم موجود کریم» که این جمله هم 1218 «این قصیده مسمّی به قصیدة معجزیّه است» 1218 «شصت و دو بیت» 1218 «یکصد و بیست و چهار مصراع» 1218. هر کدام از مصراع ها به تنهایی به حروف ابجد 1218 می باشد. برخی از ابیات این قصیده چنین است: این قبّه گلبنی است بزیور بر آمده *** یا پاک گوهریست پر از زیور آمده این دوحه ایست کامده از جنّت العلا *** یا کوکبی است سعد و منوّر بر آمده این زیب عر یا که بود گوی آفتاب *** یا نور حق که در همه اشیا بر آمده بهتر بود به حسن و علو از جنان در آن *** مسکن که بنت موسی بن جعفر آمده زهرا عفاف فاطمة بنت موسی آنک *** بر روی شرف ز فاطمه و حیدر آمده معصومه ای که در ره ایوان اقدسش *** از قدر و صدق حور و پری چاکر آمده
3- رجال اصفهان: 61.

می نموده، و با وضع فقر، کمال مواظبت در آداب شریعت داشته، و نسبت به مردم دنیا از غنی و فقیر و شاه و وزیر، بی اعتنا بوده است.

وفاتش در 3 شنبه 13 شوّال 1198 روی داده، قبرش در تکیة میرزا رفیعا بود، و سنگ سیاهی به خط رقاع بسیار خوب داشت، که در موقع تسطیح و توسیع فرودگاه اصفهان از بین رفت.

در طرایق گوید: (113:3) در حکمیات خصوص الهیات، ید باسطی داشته، و در زهد و عبادت، (113:3) سامان عهد بود.

* حاج محمد کاظم سعادت علی شاه، از سلسلة شیخ زین الدین. بعداً شرح حالش نوشته می شود.

5- ملا محراب گیلانی

عالم حکیم، و فقیه زاهد عارف، (1) از شاگردان آقا محمد بید آبادی [ملا اسماعیل خواجویی و سید قطب الدین نیریزی]، و در زهد و انزوا و اعراض از ماسوا، وحید عصر خود بوده.

در عصر روز یکشنبه 14 جمادی الاولی سال 1217 وفات یافته، قبرش در صحن تکیة آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی است.

6- ملا محسن بغایری

اشاره

ابن کرم علی، از طرف مادر نوادة ملا محراب سابق الذکر عارف فاضل

ص: 571


1- رجال اصفهان: 99 و طرایق الحقایق 114:3.

بوده، (1) و در اواخر عمر در طهران ساکن شده، در شب 4 شنبه 14 رجب سال 1305 به سن قریب به هشتاد سالگی وفات یافته، در صحن امام زاده حمزه مدفون گردید.

عبدالرزاق بغایری

فرزندش: مرحوم سرتیپ عبدالرزاق خان بغایری، عارف دانشمند، از مفاخر علمی و ادبی ایران، و از اساتید فن ریاضی بود، سال ها در سر حدّات ایران مأمور تعیین خط مرزی و ترسیم نقشة آنها بوده.

در سال 1286 متولد، و در شب 25 شعبان سال 1272 در طهران وفات یافت.

کتب چندی تألیف نموده، از آن جمله است: 1- کتابی بزرگ در شرح حال علما و دانشمندان 2- رساله ای به نام: ما مهندس داریم؛ و غیره.

7- آقا محمد شیخ زین الدین

از علما و فقها، (2) در 9 ربیع الاول سال 1202 وفات یافته، در تخت فولاد نزدیک بقعة آقا محمد بید آبادی مدفون شده است.

ماده تاریخ وفاتش را ملا حسین رفیق گفته، این است:

بهر تاریخش به آیین دعا گفتا رفیق *** گفت (دایم باد خلد آقا محمد را مکان)

ص: 572


1- طرایق الحقایق 114:3.
2- رجال اصفهان: 81.

شیخ زین الدین خوانساری

پدرش: شیخ زین الدین علی بن عین علی خوانساری از اکابر علما (1) و فضلا بوده، و در مدتی امامت جمعة اصفهان را داشته، و در سال 1167 وفات یافته، و در قبرستان آب بخشان مدفون شده، بقعة کوچکی داشت.

وی را تألیفاتی است از آن جمله است: 1- رساله در ردّ بر ملا حیدر علی شیروانی در نجاست غیر امامی 2- رساله ای در رد بر ملا محمد شفیع تبریزی در موضوع نماز در لباس ابریشم؛ و غیره.

اولاد مرحوم شیخ زین الدین دو دسته اند:

اول: اولاد پسری، که آقا محمد صاحب عنوان باشد.

دوم: اولاد دختری که حسین علی شاه و سعادت علی شاه و جمعی دیگر باشند.

* میرزا حسین علی الماسی، فرزند میرزا ابوطالب، (2) عالم فاضل محدّث، از احفاد مجلسی، در 20 رجب سال 1227 وفات یافته، در صحن تکیة آقا حسین خوانساری مدفون گردید. مشارالیه برادر زن و راوی از میرزا حیدر علی مجلسی است. (3)

ص: 573


1- مکارم الآثار 127:1.
2- رجال اصفهان: 210.
3- تحت عنوان ملا حسن علی بن ابی طالب مجلسی ذکر شد، و نام او در اینجا تصحیف شده.

حاج ملا حسین علی صدّیقین

اشاره

فرزند محمد اسماعیل بن محمد ربیع. عالم فاضل زاهد متقی، از علمای پرهیزکار که به هد و تقوا معروف خاص و عام، و مورد وثوق و احترام کلیة طبقات بود.

در اصفهان خدمت جمعی از اکابر درس خوانده، و مراتب عرفان را خدمت حاج محمد جواد عارف بید آبادی تکمیل نمودهف و سال ها به ریاضت و تصفیة باطن گذرانیده، تا جامع مراتب صوری و مقامات معنوی شد. (1) الحقّ ملکی بود به صورت بشر. در مسجد در کوشک امامت و در مدرسه آن تدریس می نمود. از طرف مرحوم آیة الله آقا ابوالحسن اصفهانی نمایندة تامّ الاختیار بود.

در شب جمعه دوم صفر سال 1368 به سن متجاوز از هفتاد وفات یافته، (2) در یکی از حجرات تکیة کازرونی مدفون گردید.

از آثار ایشان حواشی مختصری است بر تذکرة القبور که نگارنده آنها را در رجال اصفهان نقل کرده ام.

تذکر: در این اطاق چند نفر از فضلا و دانشمندان معروف اصفهان

ص: 574


1- دکتر سید محمند باقر کتابی می نویسد: عالم فاضل وارستة پرهیزگار، و عارف فرزانة بزرگوار، که در علم و عرفان و زهد و تقوا در عصر خود کم نظیر بود. برای اصفهانیان مشعل فروزانی بود که مشی و فعل و گفتار او به راستی هدایت و نور می بخشید. مجلس او تمام هدایت و ارشاد بود. با احساس پاک، و مهر و الفتی عظیم، و رویی گشاده جوانان را رهبری می نمود و روشنی می بخشید. بیاناتش از دل بر می خاست و لاجرم بر دل می نشست. رجال اصفهان: 429.
2- رجال اصفهان: 96 و نقباء البشر: 671.

مدفون می باشند که ذیلاً به نام آنها اشاره می شود:

1- آقا میرزا محمد باقر فقیه ایمانی

توضیحی موجود نیست (ویراستار)

2- حاج میرزا حسین منتصر

فرزند محمد اسماعیل. ادیب و شاعر، (1) و از زمرة تجّار اخیار بود، در شب 9 محرم سال 1321 متولد، و در روز جمعه 12 شوّال المکرم سال 1372 وفات یافت. دیوان اشعاری دارد.

3- آقا سید محمود، درب امامی

فرزند سید عبدالعلی موسوی. عالم فاضل، و محدث کامل، از موثقین اهل منبر و محدثین اصفهان به شمار می رفت.

در عصر روز 3 شنبه 21 ذی حجة الحرام سال 1372 به سن متجاوز از نود سال وفات یافته، در این اطاق مدفون گردید.

از آثارش کتاب «ثمرات الحیات» در دو مجلد، در مواعظ و اخبار به طبع رسیده است.

4- آقا شیخ هبة الله هرندی

فرزند شیخ محمد علی بن شیخ علی. عالم فاضل و مدرس، از فضلای اصفهان به شمار می رفت. نزد جمعی از بزرگان همچون حاج میر محمد صادق خاتون آبادی، و آقا سید محمد نجف آبادی، و حاج میر سید

ص: 575


1- شعرای معاصر اصفهان: 467.

علی مجتهد نجف آبادی تحصیل نموده، در مدرسة صدر کلیّة سطوح فقه و ادبیات را تدریس می نمود.

در 4 شنبه 22 ماه صفر 1366 وفات یافته، در اطاق تکیة کازرونی مدفون شد.

حاج ملا حسین علی تویسرکانی

فرزند نوروز علی ملایری. عالم محقق، و فقیه جامع، مجتهد اصولی، از شاگردان شیخ محمد تقی [رازی] طهرانی است. در اصفهان حوزة تدریس ایشان شهرت کامل داشته، (1) و بسیاری از مردم تقلید ایشان می نموده اند، و در مسجد ایلچی در محلة احمد آباد امامت می نموده، و از نظر احتیاط، جمعه ها را به قریة درچه می رفته و اقامة نماز جمعه می نموده. (2)

کتابهای چندی تألیف نموده که از آن جمله است:

1- حاشیه بر جامع عباسی 2- رساله در رد بر حاج کریمخان کرمانی 3- رساله در رد بر اخباریه 4- رساله در رد بر رد (در تذکرة القبور عنوان نشده است که رد بر چه کسی) (3) 5- فصل الخطاب، در اصول، در دو مجلّد

ص: 576


1- استاد همایی می نویسد: حوزة درسش پیش خواص فضلا و طلاب، به کثرت تحقیق و تعمق و تتبع، بر سایر حوزه های مشابه ترجیح داده می شد. آخوند ملا محمد کاشانی مدرس معروف معقول و منقول مدت هشت سال نزد او تحصیل فقه و اصول کرده بود. تاریخ اصفهان: 172.
2- رجال اصفهان: 89، روضات الجنات 224:8 و الکرام البررة: 438.
3- رسالة شمارة 2 «شهاب ثاقب» نام دارد، و نام رسالة شمارة 4 «قارعة القوارع» است که ردّ بر جوابیّة حاج کریم خان به «شهاب ثاقب» است، و نسخة خطی هر دو رساله موجود است. همچنین دورة کتاب ارزشمند «کشف الاسرار» به خطّ مؤلّف در کتابخانة جناب حجّة الاسلام دکتر سید احمد تویسرکانی نگهداری می شود.

6- کشف الاسرار، در شرح شرایع، یازده مجلد 7- مقاصد العلیّة، حاشیه بر قوانین، دو مجلد 8- نجاة المؤمنین، در اخلاق و اصول دین، و آن را در سال 1272 به نام فرزندش (محمد) نوشته است؛ و غیر از اینها از جواب مسائل و رساله ها و غیره.

در 28 صفر سال 1286 به سن قریب نود سالگی وفات یافته، در ایوان بقعة تکیة آقا حسین خوانساری مدفون گردید.

ماده تاریخ وفاتش را شاگردش میرزا محمد همدانی معروف به امام الحرمین گوید: (1)

فقضی نحبه و سار الیها *** و دعاه الایه ارّخ (غفور)

ملا حمزه قاینی

فرزند اسدالله بن عبدالله بن محمد (2) شریف علوی. در اصفهان خدمت حاجی کلباسی و سید حجّة الاسلام تحصیل نموده، و به دستور استاد خود در اصفهان ساکن شده، و به وعظ و ارشاد مردم پرداخته، در یکی از مسافرت های خود در مراجعت از قاین به اصفهان، در شاهرود وفات یافته و مدفون شده است. (3)

ص: 577


1- ر.ک: فهرست نسخه های خطی کتابخانه های اصفهان: 192.
2- بهارستان آیتی: 22 و الکرام البررة: 443.
3- وی عموم عالم جلیل آیة الله شیخ محمد باقر بیرجندی صاحب «کبریت الاحمر بوده است. ر.ک: رجال قاین: 25.

فرزندش: شیخ اسدالله نمیز فاضل بوده، و در این شهر سکونت داشته است. اولادش در اصفهان و کرمانشاهان ساکنند.

حمزة اصفهانی

ابو عبدالله حمزة بن حسن، ادیب مورخ، در حدود سال 270 متولد، و در حدود 360 وفات یافته.

وی مؤلف کتب چندی است:

1- الامثال علی افعل، در آن یک هزار و ششصد مثال از امثال سائرة عرب را جمع آوری نموده. نسخة آن در کتابخانة علامه حاج شیخ آقا بزرگ تهرانی در نجف اشرف می باشد. 2- الامثال الصادرة عن ثبوت الشعر 3- التصحیف 4- سنی ملوک الارض و الانبیاء، معروف ترین تألیف او (1) 5- کبار البشر 6- تاریخ اصفهان؛ و غیره.

مولی حیدر علی صبّاغ

کرمانی عالم فاضل حکیم ریاضی متکلّم ادیب، در اصفهان ساکن بوده، و شیخ الشریعة اصفهانی خدمت او تلمّذ فرموده، (2) و شاگرد از استاد بسیار تمجید و تجلیل می نموده است. (3)

ص: 578


1- به نام تاریخ پیامبران و شاهان توسط دکتر جعفر شعار ترجمه شده است.
2- الکرام البررةک 451.
3- به نوشتة مرحوم جابری: آخوند ملا حیدر شهیر به صبّاغ از مردم لنجان، و از حکمای معقول که نزد مردم ملا عبدالجواد و آقا میرزا سید حسن و ملا ولی الله تحصیل، و سال ها در مدرسة صدر به تدریس مشغول بود، و عالم به فقیه و اصول و ریاضی و حساب، و با حافظة قوی، و زهد معنوی... پراکنده اوراق تألیفاتی در ریاضی دارد، تاریخ اصفهان: 339. در کتاب زندگانی حکیم جهانگیر خانم قشقائی (:50) به نقل از مرحوم مهدوی آمده: حکیم قشقائی در عقلیّات و سطوح از محضر مرحوم ملا حیدر صبّاغ لنجانی بهره جسته است.

* آخوند ملا حیدر اصفهانی، معقول و منقول را خدمت ملا ولی الله و ملا عبدالجواد خراسانی و میر سید حسن مدرس آموخته بود، و در کافّة سطوح تدریس می کرده، وفاتش در سال 1288 روی داده است. (1)

شیخ حیدر علی فروشانی

از علمای بزرگ، در اصفهان و نجف خدمت جمعی کثیر از فحول علما تلمّذ نموده، و مدتی به درس شیخ انصاری و آقا سید حسین ترک کوه کمری حاضر شده، به ایران مهاجرت نموده، و در محل تولد خود ساکن شده، ریاست علمی و دینی آنجا را یافته، مورد توجه عموم طبقات بالاخص علما و طلاّب واقع شده، حوزة درسش از هر جهت ممتاز بوده. (2)

در حدود سال 1300 وفات یافته، در قبرستان فروشان مدفون گردید. (3)

ص: 579


1- المآثر و الآثار: 305.
2- رجال اصفهان: 239 و نقباء البشر: 691.
3- وی در سال 1320 ه_.ق وفات نموده قبرش در کنار مسجد ملا حیدر خمینی شهر است.

ملاّ حیدر علی اردبیلی اصفهانی

عالم فاضل، در مقدمات و سطوح از شاگردان حاج سید مهدی نحوی، و در فقه و اصول از تلامیذ حاج شیخ محمد باقر مسجد شاهی بوده.

در سلخ صفر سال 1327 وفات یافته، در تخت فولاد مقابل تکیة میرزا ابوالمعالی مدفون گردید.

ماده تاریخ وفاتش این است:

از جنان آمد یکیّ و از پی تاریخ او *** گفت حیدر روز میزان شافع حیدر علی

ملا حیدر علی اصفهانی

شاعری بلند پایه بوده، در هندوستان سکونت داشته است، (1)

این شعر از اوست:

به جرم عشق توام می کشند و غوغایی است *** تو هم بر آبه لب بام خوش تماشایی است

میرزا حیدر علی میر دامادی سدهی

فر زند میرزا محمد حسین. عالم جلیل، از شاگردان: آقا میرزا محمد باقر، و آقا میرزا محمد هاشم چهار سوقی، و حاج شیخ محمد باقر مسجد شاهی و جمعی دیگر از فحول بوده. مجتهدی بزرگ و رئیسی

ص: 580


1- تذکرة حسینی: 125.

نافذ القول بوده، در 1326 وفات یافته، در مقبرة خوزان مدفون شده، و پس از مدتی به نجف اشرف منتقل گردید. (1)

از آثارش تصحیح و مقابلة کتاب «ربیع الاسابیع» علامة مجلسی است که در سال 1313 به طبع رسیده است. کتاب به خط محمد رضا بن محمد مهدی خوزانی اصفهانی خطاط معروف است.

میرزا حیدر علی مجلسی

فرزند میرزا عزیز الله، از علمای معروف زمان خود بوده، و در بین سلسلة مجلسی به کثرت علم، و وفور فضل، و احاطه بر انساب خانواده مشهور است. از شاگردان میر عبدالباقی امام جمعه است.

در 3 شنبه 18 رمضان المبارک 1146 متولد، و در سال 1214وفات یافته، در صحن تکیه آقا حسین خوانساری مدفون گردید. (2)

ماده تاریخ وفاتش را آقا محمد کاظم واله ضمن قطعه ای چنین گفته است:

خواست واله در دو مصرع سال تاریخش ز من *** تا بود هر یک به فوتش رهنمای اهل علم

گفتمش: شد سوی جنّت پیشوای اهل زند *** گفتمش: سوی جنان شد مقتدای اهل علم

ص: 581


1- رجال اصفهان: 238 و نقباء البشر: 692.
2- رجال اصفهان: 92، مکارم 529:2، روضات: 774، الکرام البررة: 451.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1- اجازة کبیره 2- تذکرة الانساب، در انساب سلسلة مجلسی، به طبع رسیده است 3- رساله در مفقود الخبر 4- رساله در منتسب از طرف مادر به جناب هاشم 5- منتخب الؤلؤة، اجازه جهت پنج نفر از فرزندان اوست 6- اجازات دیگری جهت شاگردان خود. (1)

یکی دیگر از مدفونین در این تکیه:

(مرحوم میرزا نورالدین مجلسی)

فرزند میرزا محمد حسین بن حسن علی بن محمد صادق بن حسن علی سابق الذکر. (2) عالم فاضل ادیب شاعر متخلص به «چهره» از فضلای اهل منبر اصفهان، در 1274 متولد، و در شب 15 رمضان المبارک 1347 وفات یافته، در جنب جدّ خویش مدفون گردید.

جمعی دیگر از خاندان مجلسی از اولاد میرزا محمد تقی الماسی نیز در این حوالی مدفونند لکن سنگ قبر ندارند و قبورشان معین نیست.

ص: 582


1- فوائد الرضویّه: 166 و 467.
2- به نوشتة مرحوم همایی: وی میرزا محمد حسین ملقب به نور الدین متخلص به «چهره» معروف به میرزا نور الدین مجلسی ابن میرزا حسن علی ابن میرزا محمد صادق ابن میرزا حسن علی بن میرزا ابوطالب ابن میرزا محمد تقی مجلسی بوده است. ر.ک: تاریخ اصفهان: 177.

میرزا حیدر علی شیروانی

اشاره

فرزند ملا میرزا، از اجلّة علما و فقها، و نوادة دختری ملا محمد تقی مجلسی، و داماد علامه ملا محمد باقر مجلسی است. (1)

کتب زیر از اوست:

1- تعلیقه بر مسالک 2- رساله فی العصمة 3- رساله در تکفیر غیر امامی 4- رساله در تکفیر منافقین 5- رساله در حد قصر در نماز و روزه 6- رساله در طریق استنباط احکام در زمان غیبت امام (علیه السلام) 7- شکوک الصلاة؛ و غیره. قبرش در مقبرة مجلسی.

محمد بن حسن شیروانی

پدرش: مولی محمد بن حسن معروف به ملا میرزا، از اعاظم علما و فقها و مدرسین اصفهان بود، و کتب عدیده در فقه و اصول تألیف فرموده، و در جمعه 29 رمضان 1098 وفات یافته، جنازة او به مشهد مقدس نقل شده، در سرداب مدرسة میرزا جعفر مدفون گردیده است.

کتب زیر از اوست:

1- انموزج العلوم 2- 3- دو حاشیه بر معالم، عربی و فارسی 4- حاشیه بر حکمة العین 5- شرح بر شرایع 6- شرح بر رسالة اثبات الواجب؛ و غیره.

ص: 583


1- روضات الجنات: 643.

میرزا حیدر علی نائینی

الأصل، اصفهانی المولد، طهرانی المسکن، از علمای معقول و منقول، و تارک دنیا بوده، و در بازارچة نایب السلطنه پاره دوزی می کرده، و به مشهدی حیدر معروف بوده. (1) حاشیه بر شرح چغمینی در هیئت نوشته که به طبع رسیده است.

در 1344 به سنّ 78 سالگی وفات یافته، نزدیک سر قبر آقا مدفون شده است.

ص: 584


1- تاریخ نائینۀ 145.

پیوست _ معرفی اندیشمند گرانقدر مرحوم مصلح الدین مهدوی

از جمله فعالیت های فرهنگی شهرداری اصفهان در جهت زنده نگه داشتن یاد و نام بزرگان عرصه علم و دانش و فرهنگ که با هدف تقویت و رشد پایه های فرهنگ و اندیشه ایران اسلامی صورت گرفته معرفی این چهره ها می باشد که در قالب تألیف و چاپ و نشر کتاب در حال انجام است و توجه به احیاء تراث که حفظ و معرفی آثار این بزرگان می باشد. در همین راستا اقدام به چاپ و نشر کتاب دانشمندان و بزرگان اصفهان اثر محقق گرانمایه مرحوم سید مصلح الدین مهدوی پس از سی و پنج سال نموده است. همچنین ساماندهی و بازسازی تکیه مهدوی، همزمان با چاپ این اثر ارزشمند از دیگر اقدامات فرهنگی این مجموعه در جهت پاسداشت مقام بزرگان علمی و حفظ ارزشهای فرهنگی این شهر می باشد. همچنین شایسته است از خانواده محترم آن بزرگوار که این اثر ارزشمند را جهت چاپ و نشر در اختیار این مجموعه قرار داده اند تقدیر و تشکر به عمل آید.

جهت آشنایی بیشتر خوانندگان عزیز، در ادامه زندگی و آثار وی که خلاصه ای از مقدمه کتاب (مزارات اصفهان) از دیگر آثار این محقق فرهیخته که توسط آقای دکتر اصغر منتظر القائم تصحیح گردیده، آمده است.

مرحوم سید مصلح الدین مهدوی در بامداد 15 محرم الحرام سال 1334 ه_.ق در یکی از محلات قدیمی اصفهان به نام بید آباد در خاندانی گرانقدر و اهل علم و تقوی به دنیا آمد. پدرش سید محمد تقی ملقب به سید شهاب الدین نحوی مهدوی اصفهانی، از علمای پرهیزگار و ادیبی برجسته بود. مادرش دختر علامه فقیه آخوند ملا محمد حسین کرمانی از مدرسان و ائمه جماعت و صاحب مسند قضا بود.

مصلح الدین در شش سالگی پدر را از دست داد و به وسیله مادرش تربیت شد. دوره ابتدایی را در مدارس جدید (اقدسیه) و (گلبهار) گذراند و همزمان با تحصیل علوم جدید شوق علوم اسلامی وی را به مدارس علمیه کشانید. صرف و نحو، معانی و بیان فقه و اصول را در این مدارس فرا گرفت و سیوطی و مغنی و مطول را نزد آقا میرزا محمد علی معلم حبیب آبادی مولف کتاب کتاب گران سنگ مکارم الآثار خواند. آشنایی با این مورخ و رجالی دانشمند، او را به تاریخ و رجال علاقه مند ساخت.

سالهای بسیاری از عمر شریف خود را صرف تحقیق در این باره کرد. از استادان وی سید محمد حسین شوندی، مولی محمد همامی، آیت الله میر سید حسن مدرس میر محمد صادقی، حاج میرزا محمد باقر امامی، حاج شیخ محمد علی کرمانی، شیخ محمد حسن قاضی عسگر و کمال الدین خوانساری در اصفهان و شیخ محمد حسین فاضل تونی و آیت الله سید محمد کاظم عصار در تهران بودند.

به نوشته مروم مهدوی در زندگی نامه خود از چند نفر از بزرگان مجتهدان و آیات عظام به اجازه روایت مفتخر شده است که عبارتند از: شیخ آقا بزرگ تهرانی، سید شهاب الدین مرعشی نجفی، حاج شیخ محمد باقر کمره ای، شیخ محمد علی عراقی، معلم حبیب آبادی، سید اسماعیل هاشمی، سید ضیاء الدین علامه، حاج سید علی حسین اصفهانی مشهور به علامه فانی، سید محمد شیرازی، حاج سید مصطفی صفائی خوانساری و محقق بلاند مرتبه حاج سید محمد علی روضاتی حفظه الله تعالی و از جلسات درس آیات عظام میلانی و شیرازی در مشهد نیز سود جسته است.

مرحوم مهدوی سی و چند سال از عمر شریف خود را با اشتیاق و پشتکار فراوان در راه تعلیم و تربیت صرف کرد در دبیرستان های اصفهان و تهران به تدریس اشتغال داشت. پس از باز نشستگی عمر شریف خود را صرف تحقیق و تألیف کرد و با کوشش بسیار آثار ارزشمندی درباره امامان شیعه دانشمندان، شخصیت های علمی و فرهنگی شیعه و فرهنگی و هنر اصفهان به رشته تحریر در آورد.

تاکنون بیست و پنج کتاب و مقاله نامبرده به شرح ذیل به چاپ رسانده است:

1- ابطال الصفا درباره اسامی شهدای واقعه جانسوز کربلا

2- ارمغان اصفهان شرح حال مرحوم آیت الله حاج سید میر سید علی بهبهانی

3- بیان المفاخر در شرح حال حاج سید محمد باقر حجة الاسلام شفتی و خاندانش، در دو مجلد

4- تاریخچه شهر سامرا

5- تاریخچه محله خواجوی اصفهان

6- تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر در سه مجلد

7- تذکره شعرای معاصر اصفهان، شرح حال و نمونه اشعار 486 نفر از شعرای اصفهان

8- دانشمندان و بزرگان اصفهان یا تذکرة القبور

9- رجال اصفهان، حواشی بر تذکره القبور علامه ملا عبدالکریم گزی

10- زندگی نامه آیت الله بروجردی

11- زندگی نامه حضرتین عسگرین علیهم السلام

12- زندگی نامه علامه مولی محمد باقر مجلسی، در دو مجلد

13- زندگی امام محمد باقر علیه السلام

14- سیری در تاریخ تخت فولاد یا لسان الارض، شرح تاریخچه قبرستان تخت فولاد و تکایا و مدفونین در آنها

15- شرح حال شهید اصفهانی حاج میرزا ابوالحسن آل رسول موسوی و خاندان ایشان در تحفه الابرار

16- شرح حال چهار نفر از خاندان عالم زاهد جلیل مرحوم حاج محمد ابراهیم کلباسی

17- شرح حال آیت الله العظمی نجفی مرعشی در هفته نامه نوید اصفهان

18- شرح حال آقا شیخ محمد رضا نجفی در مجله نور علم قم

19- شرح حال حاج سید محمد باقر شفتی در مجله نور علم قم

20- شرح حال مرحوم حاج آقا حسین عماد زاده اصفهانی در هفته نامه نوید اصفهان

21- شرح حال حاج شیخ مرتضی مظاهری در هفته نامه نوید اصفهان

22- شرح حال مرحوم سید کریم نیکزاد حسینی دهکردی در هفته نامه نوید اصفهان

23- غایه الامال و الامانی، شرح حال سید هاشم بحرانی در مقدمه کتاب لوامع النورانیه

24- عطیه الجواد علیه السلام و کلمات قصار حضرت جواد الائمه علیه السلام

25- محیط ادب فهرست اجمالی مدارس دینی اصفهان قدیمی و جدید اصفهان

26- یک دوره پنج جلدی تعلیمات دینی با مشارکت عده ای از همکاران برای دبیرستان های مرحوم مهدوی بنا به نوشتة خودشان چهل و شش کتاب و مقاله دیگر را تألیف کرده اند که تاکنون به زیور چاپ آراسته نشده است. از جمله آنها:

- امام زاده های اصفهان و توابع - بررسی نسب و تاریخ امام زاده ها و بناهای مدفون در آنها

- تاریخ علما و محدثین اصفهان شامل شرح حال 20 هزار نفر که ظاهراً بزرگترین تألیف مرحوم مهدوی می باشد.

- اصفهان با دار العلم شرق، تاریخ مدارس دینی اصفهان، موسسین، مدرسین و طلاب.

- تاریخ کاظمین

- خاندان خجندیان

- رساله تاریخچه زندگانی باقرخان خوراسگانی یا صفحه ای از تاریخ اصفهان در عهد زندیه

- فدک و سیر تاریخی آن

- شرح حال معصومین و کلمات قصار آنان در چهارده مجلد که در دو جلد آن چاپ شده است

- الحائریون در ذکر جمعی از علمای مدفون در کربلا

- تاریخ تشیع مردم اصفهان

روان شاد مصلح الدین مهدوی پس از عمری پر برکت توأم با اخلاق حمیده و سماحت و بزرگواری که در راه تعلیم و تحقیق فرهنگی اسلامی گذرانید، سرانجام در تاریخ 4 تیر ماه 1374 خورشیدی مطابق با 26 محرم الحرام 1416 هجری قمری بدرود حیات گفت و جنازه آن مرحوم در تخت فولاد اصفهان در تکیه مهدوی در کوچه روبروی غسالخانه، که اکنون مخابرات است، مدفون گردید.

روحش شاد و یادش جاوید باد.

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109