ص: 2

ص: 4

ص: 5

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

امروزه تحقیق و پژوهش در زمینه کتاب شناسی فهرست نگاری و نسخه شناسی زیربنای فعالیتهای پژوهشی محسوب میشود لذا اندیشمندان و محققان بسیاری پیوسته از این مهم بهره جسته اند. کتاب حاضر اثر خامه استاد گرانمایه حضرت آیة الله حاج سیّد محمّد علی روضاتی - دامت برکاته - است که در بردارنده معرفی کتب خطی و دستاوردهای نویسندگان و دانشمندان گذشته - به تفصیل و یا به اجمال - به جامعه علمی فرهنگی امروز میباشد و با مطالعه آن علاوه بر نائل گشتن به هدف از تألیف این اثر، بی تردید به نکته سنجی تیزبینی و باریک اندیشی مؤلّف فاضل آن نیز اذعان خواهیم نمود.

جای بسی خرسندی است که افزون بر دو سال در خدمت استاد فرهیخته و دانشور به شاگردی پرداخته و این اثر بی بدیل را آماده طبع نمودیم هم اکنون نیز به توفیق حضرت باری تعالی و عنایت و بزرگواری معظم له، مشغول همیاری در تألیف جلد دوم و سوم میباشم.

خدای را سپاس که توفیق طبع این کتاب گرانسنگ و خدمتگزاری حضرت استاد و نیز نگارش این سطور به اصرار معظم له، حاصل گردید.

والسلام

سید احمد سجادی

30 خرداد ماه 1386

ص: 6

انجام: «و در حرز و أمان خدای تعالی باشد تا شب، و الحمد للّه أوّلاً و آخرًا...».

تاریخ تألیف و استنساخ و نام کاتب ندارد، امّا پیدا است که در زمان مؤلّف نوشته شده است.

(ضمیمه)

در زمره شاگردان ممتاز پدرزن خود - جناب آخوند ملاّ محمدباقر علاّمه مجلسی - در آمده پس از درگذشت علاّمه مجلسی، ریاست حوزه علمی اصفهان و منصب امامت جمعه تا دو سالی پیش از فوت به او مفوّض گردیده عمری به عزّت به سر برد و در سال 1126 بدرود زندگی گفت(1). رحمة اللّه علیهم اجمعین.

میر محمّد صالح را بیش از بیست جلد تألیف نفیس است که اسامی آنها ضمن شرح حال مجمل او در «ریحانة الأدب 1:365» مذکور و از جمله آنها «حدائق المقرّبین» معروف مشهورست که در حدیقه پنجمِ آن، احوال گروهی از بزرگان جهان دین و دانش شیعه را گزارش داده و با چندین کتاب دیگر از تألیفات او به موقع خود در این فهرست خواهد آمد.

و از جمله، همین کتاب «آداب سنیّه» می باشد که در موضوع خود کم نظیر و با اینکه تألیف مبسوط مفصّلی است، شگفتا که نامش در کتب تراجم و فهارس دیده نمی شود، و نسخه اصل خطّ مؤلّف را این جانب در کتابخانه مرحوم آقای حاج میرزا محمّدباقر اُلفت مسجد شاهی دیده بودم(2).

جای مسرّت این که نسخه موجود هیچ گونه نقصانی در آن نیست و به شیوه پسندیده مؤلّف که برای هر یک از تألیفات مستقلّ خود فهرس مفصّلی ترتیب و در آغاز کتاب

ص: 9

قرار می داده، این أثر نفیس نیز دارای فهرس مطالب است که عینًا نقل می کنیم.

آغاز: «بسم... الحمد للّه مالک الرّقاب، و محرّرها بفضله من ألیم العقاب، و الصّلوة علی محمّد و اهل بیته الأکارم الأخیار، الّذین بولایتهم یحصل العتق من النّار، و باطاعتهم یستحقّ الفوز فی دار القرار. و بعد، گوشه نشین زاویه عبودیّت و بندگی و معتکف صومعه دعاگویی، المذنب الخاطی محمدصالح بن عبدالواسع الحسینی، جعلهما اللّه علیق لطفه و رحمته و طلیق عفوه و مغفرته، أثر نگار صفحه ذکر مطلب، و چهره پرداز شاهد عرض مدّعا می گردد که: چون حکمت عملی که معرفت آن و عمل نمودن به آن سرمایه فوز به سعادات جاودانی است، منقسم به سه فنّ است. فن اول علم تهذیب أخلاق که عبارتست از تصفیه باطن و معالجه نفس به تخلیه آن از صفات ذمیمه و تحلیه آن به أخلاق حمیده. و فن دویم علم تدبیر منزل است که عبارت از معرفت کیفیت سلوک اهل یک منزل و ساکنان یک خانه با یکدیگر است. و فن ثالث علم سیاست مدنیّه است که علم سلوک با اهل بلاد و متوطّنان مدینهاءِ شهرها از بندگان و عباد است. و همواره خاطر قدسی مظاهر شهنشاه گیتی ماه انجم سپاه... الشّاه سلطان حسین الصفوی الموسویّ الحسینی... به ترویج جمله معارف و علوم... متعلّق است... و در این وقت، مراسم علم ثانی و فنّ باقی از آن فنون ثلثه را مکنون ضمیر منیر والا ساخته، خاطر خورشید إعتلا به معرفت تفصیلی آنها به نحوی که از اخبار و احادیث ائمّه اطهار علیهم صلوات الملک الجبّار و کلمات علمای اخیار رضوان اللّه علیهم معلوم و مستفاد می گردد؛ متعلّق، و به اینجهت؛ این بنده قلیل البضاعة و فرومایه عدیم الاستطاعة، به نگارش معظم مباحث آن که معرفت طریق سلوک با ممالیک و عبید و إماء است؛ مأمور گردید.

لهذا این بنده مطیع بتحریر این رساله شافیه پرداخت، و چون خواست که فائده آن

ص: 10

أتمّ و أکمل و منفعت آن أعمّ و أشمل بوده باشد، به بعضی از تحقیقات و تدقیقات که مناسب این مقصد أقصی بود نیز إشاره نمود، و آن را به «آداب سَنیَّه» موسوم، و بر سه مقاله مرتّب ساخت.»

انجام: «ختام: بدانکه أشهر میان علماء آنست که مال إمام علیه السلام را در زمان غیبت واجبست که به فقراء و مساکین رسانند... و به هر یک زیاده از قدر إحتیاج او ندهند.. به اینجا ختم می کنم این رساله کثیرالفائده را، و قد وقع الإتمام فی لیالی العشر الآخر من شهر اللّه الأعظم شهر رمضان من شهور سنة عشرین و مائة بعد الألف، و الحمد للّه أوّلاً و آخرًا، و صلّی اللّه علی محمّد و آله الأقدسین».

چنانکه دیده می شود مؤلّف در ماه رمضان سال 1120، کتاب خود را به پایان رسانیده است.

فهرس مطالب که عینًا از آغاز کتاب نقل می شود: «بسم... فهرست رساله شریفه موسومه به «آداب سنیّه». این رساله مشتمل است بر سه مقاله:

مقاله 1 و آن 4 باب است:

ب 1 - در بیان کفّاری که جایز است إسترقاق و حلالست بنده کردن آنها، و در این باب مذکور می شود که طریق اسیر نمودن سه صورت دارد و در صورت 1 و 2 بِلا خلاف، بنده می شوند، و در صورت 3 میان علماء خلافست و حکم ببندگی در این صورت محلّ إشکال و خلاف احتیاط است. ب 2 - در تفصیل طوایف أسیران که در این أزمنه أسیر میشوند، و بیان آنکه هر یک از این طوایف در کدام صورت از آن صوَر ثلث داخل است و در این باب؛ مذکور میشود مجملی از ولایاتی که از آنها أسیر

ص: 11

میگیرند و بعضی از أحوال ولایات گرجستان(1). ب 3 - در بیان آنکه واجب نیست تفتیش حال مملوکی که بوجه شرعی به آدمی منتقل میشود، و در این باب مذکور می شود حکم شخصی که مملوک دیگری یا آزادی را فروخته باشد. ب 4 - در ذکر أمّهات أولادی که مادران بعضی از إمامان علیهم السلام بودند، و در این باب مذکور می شود بعضی از أحوال شریفه ایشان و آنکه ایشان هفت بزرگوارند(2).

مقاله 2 و آن 7 باب است:

ب 1 - در بیان آداب خریدن غلامان و کنیزان و وظائف واجبه و مستحبّه آن، و در این باب مذکور می شود صیغه بیع و شرای ایشان. ب 2 - در بیان مسائل دیگر که متعلّق است به خرید و فروش مملوکین، و در این باب مذکور می شود حکم تفریق میان فرزند و مادر و برادر و خواهر و أحکام دیگر ایشان. ب 3 - در بیان حقوق مولی و آقا بر ممالیک، و در این باب مذکور می شود حکم آنکه ثواب عبادت ایشان بیشتر است از ثواب عبادت آزادان، و حکم گریختن ایشان، و حکم تحلیل که آقا، کنیز خود را به دیگری حلال کند که با او مقاربت کند و صیغه آن. ب 4 - در بیان آنکه أولی در باب کنیزی که مولی خواهد با او مقاربت نماید، اینست که او را آزاد کند، آنگاه متعه نماید و مقاربت کند، و در این باب مذکور می شود وجوه ترجیح این مسلک و بعضی از

ص: 12

تحقیقات شافیه که در کتب دیگر مذکور نیست و از خصایص این رساله است، و مذکور می شود أحکام إستبراء و آنکه آن در چند صورت ساقط می شود. ب 5 - در بیان حال امّهات أولاد بعضی از أئمّه طاهرین سلام اللّه علیهم أجمعین که ملک یمین بودند یا به حباله نکاح درآمده بودند، و در این باب مذکور می شود ترغیب و تحریض بر ملک یمین که در أخبار و أحادیث شده و نکته آنکه به چه جهت آن بزرگواران کنیزان را إختیار نمودند و سادات و أشراف را به حباله خود درنیاوردند، و آنکه آن أمّهات أولاد همگی نجیب و بزرگزاده و بعضی پادشاه زاده بودند(1). ب 6 - در بیان حقوق ممالیک بر مولی و در این باب مذکور می شود پنج حقّ از حقوق واجبه و 12 حقّ از حقوق مستحبّه ایشان و مذکور می شود آنکه در بعضی موارد که أئمّه ما علیهم السلام و أهل ورع و تقوی از تقصیرات بندگان خود عفو می نموده اند. ب 7 - در بیان تأدیب و سیاسات شرعی بندگان، و در این باب مذکور می شود کیفیّت تأدیب ایشان که چند تازیانه است و در بعضی أحوال جایز است مقیّد ساختن ایشان، و هرگاه جنایتی به احدی کرده باشند سیاست شرعی آن چیست و اگر دیگری به ایشان جنایتی نموده باشد، حکمش چیست.

مقاله 3 و آن 12 باب است:

ب 1 - در بیان إستحباب عتق و فضیلت و ثواب آن، و در این باب مذکور می شود آنکه جایز نیست آزاد کردن بنده کافر. ب 2 - در بیان آنکه عتق بنده سنّت مؤکّد می شود هرگاه شروطی چند یافت شود، و در این باب هفت شرط مذکور می شود. ب 3 - در بیان أزمنه که وقوع عتق و آزادی در آن ازمنه افضلست و در این باب مذکور

ص: 13

می شود حدیث آزاد نمودن حضرت امام زین العابدین علیه السّلام بندگان خود را در شب عید رمضان و أزمنه متبرّکه دیگر، و آنکه أمکنه متبرّکه نیز این حکم دارد و عتقی که در آن ها واقع شود نیز أفضل است و آنکه سزاوار اینست که هر کس سعی نماید در إکثار عتق و اینکه حضرت أمیرالمؤمنین - صلوات اللّه و سلامه علیه - هزار بنده آزاد فرمود. ب 4 - در بیان آنکه در بعضی أحوال عتق مرجوح می شود. ب 5 - در بیان آنکه در برخی از أحوال فروختن بنده و تصدّق نمودنِ قیمتِ آن أولی است از آزاد نمودن او، و در این باب مذکور می شود دو حالت که مقتضی أفضلیّت تصدّقات است و حکایت غریبی درباره غلام و وکیل حضرت إمام حسن عسکری، علیه السّلام. ب 6 - در بیان شروطی که واجبست تحقّق آنها در مُعتق، و در این باب 6 شرط مذکور می شود، و اینکه عتقی که از کافر صادر شده باشد، چه صورت دارد. ب 7 - در بیان صیغه عتق، و در این باب مذکور می شود أنواع مختلفه صیغه که متّفق علیهِ کلّ علماء است. ب 8 - در بیان آنکه سنّت است که مُعتِقْ بعد از ایقاع؛ مجلّه بنویسد و گواهان بگیرد و به او دهد، و در این باب مذکور می شود صورت آزادنامه که حضرت إمام جعفر صادق علیه السّلام از برای غلام خود نوشت. ب 9 - در مسائل دیگر که متعلّق است به عتق، و در این باب مذکور می شود حکم سرایت که در عتق واقع می شود و حکم مالی که بنده آزاد داشته باشد و حکم بنده را که مدبَّر ساخته باشند که بعد از وفات آقا آزاد باشد و صیغه تدبیر که به چه نحو گفته می شود. ب 10 - در بیان عتقی که به جهت کفّاره واجب می شود، و در این باب مذکور می شود أموری که موجب کفّاره می شود، و آنها 12 أمر است. ب 11 - در إنعتاقی که بدون إختیار مولی واقع می شود، و در این باب مذکور می شود أسبابی که سبب این آزادی می شود و آنها 6 چیز است و حکم خواجه سرایان که بیع و شراءِ آنها چه حال دارد. ب 12 - در بیان میراث بنده که آزاد شده باشد، و در این باب

ص: 14

مذکور می شود أقسام آزادی سنّت و واجب و حکم به میراث هر یک و أقوالی که علماء در این باب إختیار نموده اند و حکم مال إمام علیه السلام که در زمان غیبت او در چه مصرف صرف می شود. و به اینجا ختم می شود این عُجاله کثیرالفایده، و الحمدللّه...».

نسخه: دارای 129 برگ که 2 برگ در اول و دو برگ در آخر عطف و 5 برگ از آغاز، فهرست کتابست. تصحیح شده و در دو موضع مهر (عبده زین العابدین حسینی) دیده می شود، و روی برگ 1، چند دعا نوشته شده. خط نسخ 12 سطری، عناوین در متن و کنار صفحات تمامًا به سرخی است. کاغذ: اصفهانی، قطع 11 و نیم × 17 و نیم. جلد تیماج سیاه یک لا. این نسخه از کتابخانه نیای معظّم مرحوم آیة اللّه حاج میر سید محمّد چهارسویی برادر گرامی امام مجدِّد صاحب «روضات الجنّات» بوده است.

حسینی طهرانی در طهران نشان داده، سپس «أعیان الشیعه 30:111» نیز کلام «ذریعه» را نقل کرده، و هم محدّث قمّی در «فوائد رضویّه 1: 174» از او و سه خلیل قزوینی دیگر یاد کرده است.(1)

آغاز: «بسم... ربّ هب لی سمعًا یسمع آیاتک، و عقلاً یفهم ایمانک، و بصرًا یری قدرتک... فهذه مقالة فی إبطال القول بأزلیّة الإرادة و جعلها من صفات الذّات؛ کما هو المشهور من الحکماءِ و جمهور المتکلّمین، و إثبات حدوثها و أنّها من صفات الفعل؛ کما هو المعلوم من مذهب أهل البیت علیهم السلام ...».

انجام: «فانقطع سلیمان و خاب و خسر مأمون، و ظهر حجّة اللّه علی الجاحدین... فهذا آخر ما أردنا ایراده فی هذه الرّسالة... و کان ذلک فی 22 من الرّبیع الثّانی من سنة 1148 ببلدة قزوین... و أنا العبد خلیل بن محمد زمان القزوینی... وقع الفراغ من نسخه فی أواسط شهر ربیع الأوّل من شهور سنة 1154... بقلم... محمّد صادق ابن محمّد سلیم الحسینی الطّالقانی...».

نسخه: دارای 92 برگ و 3 برگ عطف. بالای برگ دوّم، شخصی چنین نوشته است:

«رساله إثبات إراده و علم حاجی محمّد خلیل قزوینی، از أمانات عالیحضرت سیادت منقبت میر محمّد صادق قزوینی»، و در زیر آن؛ عمّ فاضل دانشمند میر سیّد محمّد بن حجّة الاسلام حاج میر أبوالقاسم موسوی خوانساری نوشته است: «إنتقل إلیّ علی نهج مشروع، و أنا الحقیر محمّد بن السیّد أبی القسم الموسوی، ره». کاغذ فرنگی، خطّ

ص: 16

شکسته نستعلیق 21 سطری، فهرس مطالبِ بدونِ عنوان تمامًا در حواشی به خطّ نسخ نوشته شده، آثار مقابله دارد. قطع 11 × 17، جلد تیماج سیاه ضربی مقوّایی.

به عنوان «وجوب حکومت» که در دفتر هشتم مجموعه گرامی «میراث اسلامی ایران، صفحه 335» چاپ شده است.

کتاب: ترجمه «إحقاق الحقّ و إزهاق الباطل» (شماره 8) از قاضی نوراللّه مرعشی شهید - أعلی اللّه مقامه - است به فارسی.

آغاز: «حمد و ثنائی چون نَعمای خالق اکبر، نامحدود».

انجام: «و هر چند پیچیده شود ساق به ساق. و إلیه المرجع و المساق».

نسخه: نام کاتب و تاریخ ندارد. به قرائن از روی اصل نوشته شده و دارای تصحیحات و خطوط شخص مترجم است. مقدار موجود از آغاز کتاب تا پایان ترجمه قسم کلام است، که پس از آن مبحث اصول فقه می باشد.

اثبات الواجب القدیم: مجموعه (ش ...)

الإثناعشریّة فی الرّد علی الصوفیّة: الرسالة الاثناعشریّة

ابیات رکیکه ناصب به خطّ همان شخصِ محمّدنام دیده می شود. ظهر نسخهْ مهر «انّی عبداللّه آتانی الکتاب 1028» که شاید از فرزند مؤلّف است و مهر «اکبرعلی موسوی خان» یا «علی اکبر خان موسوی» هست، و در برگ آخر شرحی است که نشان می دهد این نسخه در ربیع دوّم 1126 به وسیله حکیم محمّد داود از هند آورده شده است.

آغاز: «بسم اللّه الرحمن الرحیم. قوله رحمه اللّه: الثامن. المسکرات، و فی تنجیسها خلاف، و الأظهر النجاسة. إعلم أنّه لا خلاف بین علماءِ الاسلام خاصّتهم و عامّتهم».

انجام: «و الأحوط الاجتناب عنه، و اللّه العالم بحقایق الأحکام. فرغ من تسوید هذه الأوراق فی سابع شهر رجب 1282».

سپس مطلب دیگری در یک صفحه، به این افتتاح: «و ینبغی ختم المقال فی العصیر العنبیّ بذکر خاتمة» و به این خاتمه: «و نفی عنه الخلاف فی الجواهر(1). الی غیر ذلک من کلماتهم».

نسخه: مسوّده اصل خطّ شکسته مؤلّف و کمابیش 24 سطری است. قطع 16 ×22. متن مختلف. دارای 90 برگ که 5 برگ در اوّل و آخر عطف سفید و 5 برگ در جابجای نسخه بیاض مانده است. روی برگ دوّم، مهر «کتابخانه مجدالدّین نصیری. ش 1434» است که وی نسخه را در حدود سال 1350 در اصفهان از ورثه مؤلّف خریداری و به طهران برده و نزد او کتابی ناشناس بوده و اینَک پس از چهل سال به موطن خود بازگشته و شناخته شد.

دو اثر دیگر از مصنّف: «رساله ای در احکام حج، ش 398» و «کتاب الفقه» در این فهرست یاد می شود، و چند کلمه در احوال ایشان در ذیل شماره «40» بیاید.

معظّم، آیة اللّه مرحوم حاج میرزا سیّد حسن چهارسوقی، و نیز این عبارت به خطّ کاتب نسخه به شنگرف دیده می شود: «فی أحکام الخمر و سائر المسکرات و العصیر العنبیّ و الزبیبیّ و التمریّ»، و نیز: «أبیات هاتین الرسالتین 6 هزار بیت».

این نسخه که پیداست به دستور شخص مؤلّف از روی اصلِ سابق الذکر مبیّضه شده است، چنین آغاز می شود: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم و صلّی اللّه علی محمّد و آله اجمعین. إعلم انّه لا خلاف بین علماءِ الاسلام...»، و حدس زده می شود که مؤلّف ابتداءً قصد نوشتن شرحی بر «شرایع الاسلام» محقّق حلّی را داشته، لکن بعدًا این کتاب را که فقط پیرامون یک سطر از شرایع نگاشته، زائد بر حدّ شرح دیده و خواسته است آن را کتابی مستقل نماید و لذا به کاتب دستور داده است که عبارات متن شرایع را در نسخه مبیّضه نقل نکند. این نسخه اندک اختلافات دیگری نیز با نسخه اصل دارد که آن هم یقینًا به دستور خود مصنّف بوده است.

قطع 15 و نیم × 21 و نیم. متن 9 × 14. خط نسخ 19 سطری. عناوین در متن و هامش به سرخی نوشته شده. دارای 127 برگ که دو برگ در آخر بدرقه است و دو برگِ 59 و 60 نیز میان دو مبحث (یا دو رساله) مسکرات و احکام عصیر (البتّه به دستور شخص مصنّف) بیاض گذارده شده است.

تاریخ ختم استنساخ، چهارم ذی الحجه 1278.

خلیفه. ابوالمجد» به خطّ مرحوم آقا شیخ محمّدرضا ابوالمجد، در اوّل نسخه است. سه چهار برگ در پایان، شامل مطالب متنوّع در مناقب، به خطّ کاتبِ نسخه نوشته شده.

خواهش فرزند مؤلّف فخرالمحقّقین فخرالدین محمّد تألیف شده. به طبع رسیده است. تألیف این کتاب چنان که از آخر آن مستفاد می شود، پس از تألیف «نهایه» و «تحریر» و «تذکره» و «قواعد» و غیرها نگاشته شده است.

نسخه: تمام است و شخصی نام و نشان کاتب را که در آخر نسخه نوشته شده بوده، خط زده و مخدوش کرده است و به هیچ وجه خوانده نمی شود. تاریخ ختم استنساخ: اواسط شوّال 1011. روی برگ بعد از خاتمه چند تاریخ ولادت نوشته شده که ظاهرًا تاریخ تولّد اولی به خطّ کاتب نسخه است و مجملاً در اینجا نقل می کنیم. (تولّد فرزند ارجمند محمدجعفر روز سه شنبه 16 عربیّه 25 قدیمه 19 ترکیّه در ماه رمضان 1049)، (تولد فرزند دلبند ملا فیض الله شب جمعه 29 ذیحجّه 1055 - در سن شش سالگی در ییلاق سمام بآخرة انتقال کرد)، (تولد فرزندی حسن مکنی بابوالمحسن روز پنجشنبه 21 محرم 1091 - در 22 ج 2 همین سال فوت شد)، (تاریخ تولد فرزندی محمد کاظم در پشت کتاب جعفریه نوشته شد)، (تاریخ تولد فرزندی ابوالصلاح در ظهر مجموعه دعا قلمی شد)، (تفاوت سن ابوالصلاح با ابوالمحسن یک سال و چهار ماه می شود که ابوالصلاح از او بزرگتر است)، (تاریخ جلوس شاه صفی سنه 1038).

شش برگ بدرقه آخر نسخه است که مطالبی از کتاب «زوائد و فوائد» و «مواریث حبل المتین شیخ» و مطالبِ دیگری روی آنها نوشته شده است و هکذا روی ده برگ عطف اوّل نسخه، مطالب متفرّقه شرعیِ بسیار و ابیات شعری چندی نوشته اند.

برگ را به خطّ خود نگاشته اند. مهر «مراد الحسنی الحسینی الطباطبائی» و دیگری، روی برگ دوّم هست. تاریخ فوت حاجی محمد ابراهیم کرباسی قدس سره : «تخمینًا سه ساعت گذشته از شب پنجشنبه هشتم جمادای یکم 1261» داخل جلد کتاب نوشته شده است.

نسخه: به خطّ نسخ زیبای محمد بن عبداللّه بن أبیالفتیة البحرانی الاُوالی که از خوش نویسان عصر خود بوده. تاریخ ختم کتابت: 22 شوال 965.

دانشمندی نسخه را از اوّل تا اواخر جزءِ دوّم «کتاب الحج» در نزد مرحوم سید محمد بن ابی الحسن حسینی عاملی صاحب «مدارک الاحکام» قرائت کرده و سیّد همه جا در حواشی آثار مقابله و تصحیح گذارده و در پایان کتاب صوم، اجازه روایت کتاب را به وی داده است.

حواشی بسیاری با رمز «م. د. سلمه اللّه - یا - مدّ ظله» از اول تا اواخر جزء دوم نوشته شده که ظاهرًا از سید محمد مذکور و به خطّ مجاز است. مهر «اللّه نور السموات و الأرض» در پایان نسخه هست و برگ اوّل نو نویس می باشد.

18 ذی الحجّه 1076. تا اواسط کتاب اثر تصحیح و مقابله و مقداری حواشی متفرّقه دارد. روی ورق اوّل نوشته اند: «وقف اولاد ذکور و اولاد اولاد ذکور مرحوم ملاّ شیخ علی رودسری».

مجلّد اوّل آن به طبع رسیده.

نسخه: مجلّد اوّل است از مقدّمه ای در تعریف علم اصول تا منهج تاسع در نسخ «مباحث ألفاظ». نام کاتب ندارد و در پایان، تاریخ کتابت سنه 1240 قید شده است. حاج میرزا فتح اللّه خان بزرگ زاد - رحمه اللّه - نسخه را در 22 فروردین 1314 از هاجی ربیع یهودی به مبلغ یک تومان و هشت ریال خریده، سپس در تاریخ دوّم شهر رجب 1360 آن را به نیای گرامی، آقای حاج میرزا سیّد حسن آیة اللّه چهارسوقی اهداء کرده است. خطوطشان در آخر نسخه دیده می شود.

کتاب: در هفت فنّ از فنون فقهیّه است در فقه حنفی و به طبع رسیده. تاریخ ختم تألیف: 27 جمادای دوم 969. فهرست کتاب در آغاز به قلم مؤلّف آمده است.

نسخه: فاقد برگ آخر است و لذا نام کاتب و تاریخ کتابت آن معلوم نیست. اضافات و اصلاحات حواشی نسخه ظاهرًا به خطّ مؤلّف است. تملّک و مهر علی بن محمد جزائری در تاریخ 1000 (ظ) و عبدالرحمن بن احمد حنفی در 1071 و عبدالله بن ابرهیم حنفی و محمد صالح سلیمانی و نیای گرامی، آیة اللّه آقا میرزا سید جمال الدین چهارسوقی به تاریخ 16 شوال 1321، روی نسخه هست. ظهر برگ آخر شرحی به خطّ والد معظّم ایشان آیة اللّه العظمی آقا میرزا سید محمدهاشم چهارسوقی به تاریخ 18 جمادای یکم 1310 نوشته شده است.

هست. و این یادداشت روی برگ آخر دیده می شود: «تحویل حمل در هذه السنة 1196 در عصر روز چهارشنبه پنجم شهر ربیع الثانی یک ساعت و بیست و پنج دقیقه به غروب آفتاب...».

ناگفته نماند که تاریخ تألیف «اصطلاحات» نامعلوم است، لکن تاریخ پایان تألیف «شرح منازل السائرین» روز دوشنبه بیستم ماه رجب 731 در خانقاه ربع رشیدی است و به تصریح شخص مؤلّف، این اصطلاحات پس از تألیفِ «شرح فصوص الحکم» و «تأویلات القرآن الکریم» و «شرح منازل السّائرین» و به منظور توضیح و کشف مصطلحات صوفیانه آن کتاب ها تألیف شده است.

دیگر این که «اصطلاحات» چاپ شده در حاشیه «منازل السائرین» تنها نیمه نخست کتاب است که قسم اصطلاحات باشد، لکن در «معجم المطبوعات: 1542» و «فهرست کتاب های چاپی عربی: 61» و «قائمة بأوائل المطبوعات العربیّة بدار الکتب: 101» آمده است که این کتاب به صورت کامل هر دو قسم، به اهتمام «سپرنگر» مستشرق اطریشی به سال 1845 میلادی (1261 هجری) در 167 صفحه، به انضمام نه صفحه در کلکته چاپ شده است. و نیز به قول مرحوم مشار، باز در سال 1312 هم در 79 صفحه وزیری در همان کلکته به چاپ رسیده است.

موسوی چهارسوقی، أعلی اللّه مقامه. تاریخ ختم کتابت: یازدهم جُمادای یکم 1288. در آغاز شرحی راجع به کتاب و شخص سلیم نگاشته اند، و در پایان نسخه نیز مکتوبی است از عمر بن خطّاب به معاویه و سه مکتوب دیگر.

ظهر نسخه مُهر تملّک نیای گرامی، آیة اللّه آقا میرزا سیّد جلال الدین چهارسوقی هست.

آقا جمال در 26 ماه رمضان 1125 پس از گذشتن بیست و پنج سالی از رحلت پدرش در اصفهان وفات یافت و در تکیه ای مخصوص از مزار تخت پولاد، پهلوی پدر به خاک رسید.(1) اینک قبور آنان مورد توجّه عموم مردم است و پیوسته از زیارتشان بهره مند می شوند. رحمة اللّه علیهما.

«اصول دین» جای گفتگو از آثار نفیس مرحوم آقا جمال است که در «ذریعه 2: 186» یاد شده و نسخه مورّخه 1111 آن را مؤلّف بزرگوار ذریعه دیده اند.

مع الأسف نسخه ما از آخر ناقص است و تا فصل ششم از باب چهارم آن بیشتر نیست. در فهرست های موجود نیز نسخه ای دیگر از این کتاب نشان داده نشده است.

مؤلّف، این کتاب را به دستور شاه سلطان حسین صفوی تألیف کرد و در دیباچه از او به نیکویی یاد نمود، و آن را بر یک مقدّمه و پنج باب به شمار اصول پنجگانه مرتّب گردانید.

مؤلّف در باب اوّل در مباحث گوناگون اثبات واجب و صفات ثبوتیّه و سلبیّه، و در باب دوم در مباحث عدل باری تعالی، و همچنین در سایر ابواب، گسترده و بسیار محقّقانه سخن گفته و حقًّا کتابِ جامع و مفیدی به وجود آورده است.

آغاز: «بسم... ثمره شجره عبارت آرایی، حمد و ثنای حکیم حکمت آفرینی است، که شاهد یکتا زیبایی ذات منزّه صفات بی مثالش در آینه خدای نمای عالم صورت، که

ص: 37

جلوه گاه جهان معنی غیبی است، به وجهی چهره گشای ظهور و شهود گردیده، که به هیچ وجه من الوجوه حجاب خفاء، پرده پوش رخسار پیدایی آن نمی تواند بود، و گل خود - روی هستی بی زوالش در گلشن همیشه بهار إدراک عقلی، که بهارستان ریاض معارف لاریبی است به رنگی بساط تجلّی و خودنمایی چیده، که خار خار شکّ و شُبهه اصلاً خس پوشی علم یقینی به آن نمی تواند نمود.

و گل سر سبد رنگین کلامی و سخن سرایی، درود نامحدود رسول کریم حجّت قرینی است که به رهنمایی بحرین معقول و منقول عالمیان را شناسای گوهر یکتای توحید یزدانی نمود، و به شکل آرایی مقدّمتین اصول و فروع، جهانیان را عارف به طریقه مستقیمه نتیجه کُبرای علم ربّانی فرمود. صلّی اللّه علیه و آله الائمّة الطاهرین، ما تولّدت من صلة العقل بالنّقل نتائجُ الحقّ و الیقین.

و بعد، بر عاقلان خبیر و خردمندان بصیر... پوشیده نیست که شیرازه بندان صحیفه کامله عقل و آگاهی، نخست در تصحیح کتاب کِبریا انتسابِ معرفت الهی که مقدّمه جمیع طاعات و اساس تمام عبادات است کوشیده، کارگزاری این فریضه را مقدّم بر سایر واجبات دینیّه و اهمّ از همه فرائض مهمّه ایمانیّه می دانند.

لهذا، نوّاب کامیاب... شاه سلطان حسین الحسینی الموسوی الصّفوی، بهادرخان،... که به مَیامِنِ توفیقات یزدانی و تأییدات سبحانی همواره همّت والا نهمت بر تأکید قواعد دین مبین، و تشیید مبانی شرع مستبین، و اقامه فرائض و طاعات، و اماطه معاصی و منکرات گماشته، در هر باب اهتمام تمام و مبالغه بیانجام می نمایند، مقرّر فرمودند که داعی دوام دولت قاهره، و راجی خلود سلطنت ابد مدّت باهره، نیازمند توفیق کردگاری: جمال الدّین محمّد خوانساری، در باب مسائل متعلّقه به مبدأ و معاد، و مباحث منوطه به اصول دین قوی بنیاد، عقاید خود را به طریقی که از ادلّه عقلیّه و نقلیّه استنباط نموده، در

ص: 38

رساله (ای) بر وجه اختصار به عرض اقدس رساند، تا عامّه اهل ایمان، و طلّاب معرفت و ایقان از مطالعه آن کامیاب و بهره مند گشته، ثواب آن به روزگار فرخنده آثار آن رواج افزای مذهب حقّ اثناعشری، و راهنمای طریق مستقیم دین پروری واصل و متواصل گردد.

لاجرم، امتثالاً لأمره المطاع الأعلی، به عنوانی که موافق مزاج همایون بود، به نگارش این رساله مشتمله بر مقدّمه و پنج باب مبادرت نمود...».

انجام موجود: «و آنچه بعضی از اهل سنّت گفته اند که مراد به میراث در این دو آیه علم و نبوّت است نه مال و اسباب، با آنکه خلاف ظاهر است قبول کنیم آن را در آیه اوّلی، امّا در آیه دوّم احتمال آن نیست، زیرا که بنی اعمام که».

فهرست مطالب:

مقدّمه - در ذکر اصول دین بر سبیل اجمال و تحقیق وجه بودن آنها از اصول دین. باب 1 - در اثبات واجب الوجود و صفات ثبوتیّه و سلبیّه او، در این چند فصل است. ف 1 - در اثبات واجب الوجود، تعالی شانه. ف 2 - در اثبات واجب الوجود به طریق دیگر. ف 3 - در توحید واجب، تعالی. ف 4 - در اثبات علم حق تعالی. ف 5 - در بیان آنچه کافی است اعتقاد به آن در معرفت علم حق تعالی. ف 6 - در اثبات قدرت حق تعالی. ف 7 - در اثبات عموم قدرت حق تعالی. ف 8 - در تحقیق اراده حق تعالی. ف 9 - در تحقیق سمیع و بصیر به عین شنوا و بینا بر حق تعالی. ف 10 - در تحقیق حیّ و قیّوم. ف 11 - در تحقیق تکلّم حق تعالی. ف 12 - در ذکر باقی اوصاف واجب الوجود.

باب 2 - در عدل حقّ تعالی و آنچه متعلّق به آنست، و در این چند فصل است. ف 1 - در اثبات عدل حق تعالی. ف 2 - در بیان آنکه نسبت اضلال و امثال آن به

ص: 39

خدای تعالی بر ظاهر آن محمول نیست. ف 3 - در ثبوت اغراض از برای افعال حق تعالی. ف 4 - در بیان آنکه افعال عباد مستند به ایشان است. ف 5 - در بیان عدم استقلال عباد در افعال خود. ف 6 - در بیان وجوب انتصاف مظلوم از ظالم. ف 7 - در تحقیق قضاء و قدر. ف 8 - در ذکر حدوث عالم.

باب 3 - در نبوّت، و در این چند فصل است. ف 1 - در معنی نبیّ و طریق ثبوت نُبوّت. ف 2 - در بیان وجوب عصمت انبیاء، علیهم السّلام. ف 3 - در وجوب تنزّه انبیاء از اموری که موجب تنفّر از ایشان باشد. ف 4 - در اثبات نبوّت پیغمبر ما صلّی اللّه علیه و آله. ف 5 - در ابطال آنچه یهودان می گویند در ردّ نبوّت آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله، و آن دو وجه است. ف 6 - در افضلیّت آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله از سایر انبیاء و از تمام ملائکه.

باب 4 - در امامت که اصل چهارم از اصول دین است، و در این چند فصل است. ف 1 - در بیان معنی امام و ذکر دلیل بر وجوب نصب او. ف 2 - در بیان وجوب عصمت امام. ف 3 - در طریق ثبوت امامت امام. ف 4 - در إبطال قول أهل سنّت. ف 5 - در پاره ای از مَطاعن. ف 6 - پاره ای از مطاعن مشترکه...

نسخه: دارای 44 برگ. برگ اوّل عطف و ظهر آن شرحی به خطّ مرحوم آیة اللّه حاج میر سیّد محمّد موسوی - رحمة اللّه علیه - درباره تفأّل به قرآن کریم منقول از بخاری نوشته شده. روی برگ 2 این شرح به خطّ نیای بزرگوار، مرحوم آیة اللّه حاج میر سیّد علی مجتهد چهارسویی فرزند گرامی آقای حاج میر سیّد محمّد مذکور دیده می شود: «اصول دین. تصنیف العالم الفاضل جامع المعقول و المنقول حاوی الفروع و الأصول آقا جمال، قدّس سره». مهر: «علیّ ابن محمّد الموسوی». چند بیت شعر نیز روی همین برگ نوشته شده.

ص: 40

کاغذ ترمه، جلد تیماج مشکی یک لا که با تیماج قهوه ای حاشیه و تعمیر شده، آستر تیماج قرمز، تمام اوراق کتاب صحّافی و مرمّت شده، خط نستعلیق 20 تا 24 سطری، عناوین به سرخی، قطع 13 × 21، متن 6 و نیم × 14 تا 7 و نیم × 15. نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. از اوّل نسخه تا برگ 24 در حیات مصنّف استنساخ شده و حواشی مختوم به «منه، سلّمه اللّه» است. بقیّه به خطّ کاتب دیگر پس از فوت مصنّف نوشته شده و حواشی به قید «منه، ره» می باشد. نیمی از ظهر برگ 43 و سطور آخر نسخه که روی برگ 44 نوشته شده به خطّ مرحوم آقای حاج میر سیّد علی مجتهد مذکور است و چنان که گذشت، نسخه ناتمام و تا فصل ششم از باب چهارم بیشتر موجود نیست و از باب پنجم که پیرامون مبحث معاد است چیزی ندارد.

اصول کافی: الکافی

آغاز: «بسم. الحمد للّه القویّ الّذی عجزت عن إدراک کنهه عقول العقلاء... و بعد فانّی قرّرت اعراب العوامل تیسیرًا للمستفیدین و کرّرت قواعد إعرابها تقریرًا للمبتدئین... قال المصنف رحمه اللّه: الحمد للّه».

انجام: «فهذه مائة عامل فلا یستغنی الصغیر و الکبیر و الوضیع و الرفیع عن معرفتها و استعمالها. تمّت الکتاب».

کاتب: سیّد مرتضی بن رفیع الدین محمّد حسینی. تاریخ ختم استنساخ: 29 شوال و سال کتابت نوشته نشده و ظاهرًا از آثار قرن 12 می باشد. در پایان نسخه گواهی مقابله و تصحیح دارد. در آغاز 13 صفحه عطف دارای مطالب متفرّقه است و تاریخ سنه 1128 «ظاهرًا»، و در پایان نسخه 7 صفحه بدرقه دارای مطالب متفرّقه، و عمومًا مطالب این 20 صفحه فوائد ادبی و لغوی است.

113 - 114» در وقایع سال 1318 گوید: فوت هفت تن از علمای بزرگ اصفهان 1 - ثقة الاسلام آقای حاج شیخ محمّد علی... 2 - آقای حاج میرزا بدیع... 3 - حاج سیّد مهدی کرمانی 4 - حاج میرزا زین العابدین 5 - آقای سیّد محمّدرضا 6 - حاج میرزا عبدالرّزّاق رشتی... و 7 - به أعلم عصر حجة الاسلام آقای میرزا محمّد هاشم چهارسوئی ختم شد. انتهی. شیخ جابری همین مطالب را در کتاب دیگرش «تاریخ اصفهان» نیز آورده و مقصودش از حاج میرزا زین العابدین همین صاحب «شجره طیّبه» است. (1) و مؤلّف محترمِ «الذّریعة 13: 34» نیز کتاب «شجره طیّبه» را که عنوان نموده، اطّلاعی افزون بر آنچه از مقدّمه و خاتمه شجره معلوم می شود اظهار نفرموده، لکن در همان موضع یکی دیگر از آثار او را به نام «تذکرة القرّاء» یاد کرده است که نسخه آن به خطّ مؤلّف در کتابخانه حاج آقا حسین شهشهانی اصفهانی، مقیم طهران موجود و در آخر آن نوشته است که در پنجم ربیع الاخر 1267 از تألیف آن فراغت یافته است. «تذکرة القرّاء» نیز به عربی است و مرتّب بر یک مقدّمه و 14 باب.

مستشرق معروف بریتانیایی ستوری «Storey A. C.» در کتاب مفید خود «PersianLiterature» که پیرامون تألیفات فارسی بحث کرده است نیز از شجره طیّبه یاد کرده، جز این که نام آن را ظاهرًا به علّت عدم دقّت واقف نشده و کتاب را در فصل کتبی که عنوان مخصوصی ندارند ولی مؤلّفین آنها معلوم است، چنین معرّفی کرده:

قواعد در طرز ادای آیات قرآنی، تألیف زین العابدین سبزواری که در آخر قرآنی

ص: 43

در فاصله سال های 1285 - 1286 در طهران به چاپ رسیده.(1)

مؤلّف کتاب «فهرست کتاب های چاپی فارسی: 1007» نیز گوید: شجره طیّبه (تجوید القرآن) «تألیف» زین العابدین بن محمّدعلی سبزواری متوفی 1318 ق، در اوّل قرآن چاپ حسن، طهران، 1353 ق، سنگی «چاپ شده است».

و خود مؤلّف در مقدّمه «شجره طیّبه» گوید: «...چنین گوید خادم خدّام شرع متین، زین العابدین بن مرحوم مغفور مبرور میرزائی میرزا محمّدعلی، مِن أحفادِ علاّمه سبزواری - أعلی اللّه مقامهما و برّد اللّه(2) مضجعهما - که چون در سوابق أزمان رسایل متعدّده در علم قرائة نوشته بود به مذهب عاصم، و از آن جمله رساله ئی است که موسوم نموده ام آن را به «شجره طیّبه» چون ابواب و فصول آن به صورت أشجار مُثمره مرسوم گشته، و به لسان عرب نوشته شده و از این سبب فیض آن عاید عوامّ نمی گردید، لهذا در این أوان حسب الحکم مُطاع لازم الاتّباع سرکار شریعتمدار خلایق افتخار حجة الاسلام و المسلمین... مولینا حاجی سیّد اسداللّه(3) زید مجده و علاه، در صدد آن برآمدم که رساله مزبوره را به لسان فارسی ایراد نمایم....(4) و أقول: بسم... و سمّیتها بشجرة طیّبة،

ص: 44

و رتّبتها علی اثنی عشر بابًا و خاتمة...».

«شجره طیّبه» دارای یک صفحه مقدّمه و 18 صفحه ابواب کتاب به صورت مشجّر در أحکام تجویدی است و ظاهرًا اوّلین بار در پایان نسخه «قرآن کریم» به سال 1286 در طهران به طبع رسیده است. پس از آن بار دیگر ضمیمه نسخه قرآن طبع معروف رکن الملک به سال 1311، و سپس - بنا به نگارش مؤلّف «فهرست کتاب های چاپی فارسی» - ضمیمه طبع دوم قرآن حسن به طبع رسیده است.

دیگر از آثار قرآنی حاج میرزا زین العابدین شهشهانی «اعتصام المُرید فی توضیح مُعضلات کلام اللّه المجید» است که نسخه آن در کتابخانه توفیق وهبی در بغداد نشان داده شده است: «نشریّه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران 5: 409».

آغاز إعراب: «بسم... و بعد، فیقول الفقیر الی اللّه الغنی أضعف المضعفین! و تراب اقدام المؤمنین زین العابدین بن محمّد علی بن محمّد ابراهیم بن مرتضی بن عبدالمطلب بن محمّد رحیم بن محمّد جعفر(1) بن مولانا آخوند ملاّ محمّدباقر بن محمّد مؤمن الشّریف السّبزواری - أعلی اللّه مقامه و رفع اللّه درجته و برّد اللّه مضجعه - (2) : لمّا سألنی بعض الأحبّاء أن أُعرب سورة بنی اسرائیل و یسآ و الرّحمن و الجمعة و آیة النّور و سورة الملک و الدّهر و خاتمة فی فضیلة القرآن، فأجبتهم و شرعت متوکّلاً علی اللّه تعالی. بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. الباء: حرف جرّ للإستعانة أو المصاحبة...».

انجام: «و لم یفارقه القرآن حتّی ینزل به من الکرامة أفضل ما یتمنّی. تمّت». سپس در

ص: 45

حاشیه نوشته است: «قد فرغت من تصنیفه فی یوم الأربعاءِ فی اوّل یوم الصّفر المظفّر «کذا» سنة 1265».

نسخه: دارای 162 برگ است. دو روی برگ اوّل مطالب متفرّقی به خطّ مؤلّف، و روی برگ 2 تقریظی از عالم جلیل سید محمّد مهدی نایب الصدر و تقریظی از عالم دیگری است. آغاز کتاب از ظهر برگ 2 و پایان، ظهر برگ 160 می باشد. روی دو برگ آخر نیز مطالب گوناگونی به خطّ مؤلّف نوشته شده. کاغذ فستقی، خط نسخ 15 سطری، آیات قرآنی و عناوین را به سرخی نوشته و هم بالای برخی کلمات خط کشیده است. جلد تیماج مشکی، آستر کاغذ گلی، قطع 15 و نیم × 22، متن 8 × 14 و نیم.

* * *

آنچه درباره مؤلّف از این نسخه مستفاد می شود:

در ظهر برگ 1 شرح مبسوطی پیرامون شمار وجوهی که در قرائت بسمله متصوّر استْ نگاشته، به این عنوان: «قولنا «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» الکلام فیه من وجوه متعدّدةٍ تبلغ الجمیع أربعمائة و ستّین ألفًا و ثمانمائة! لأنّ الباء منه یحتمل بحسب اللّفظ ثلاثةً: الکسر و الفتح و الضّمّ، و بحسب المعنی أیضًا کذلک: الاستعانة و...».

در پایان این شرح گوید: «... یحصل أربعمائة و ستّون ألفًا و ثمانمائة، کما قلناه اوّلاً. قاله استادی العالم الفاضل الکامل المدقّق المحقّق، أعنی میرزائی میرزا عبدالعلی الهرندیَ، وفّقه اللّه و إیّانا بحقّ محمّد و آله. کتبه فی یوم السّبت من شهر ربیع الاوّل سنة 1268. و ذلک إجمال الکلام فی المقام، و التّفصیل فی الکتب المبسوطة منّا و من غیرنا بتوفیق اللّه العزیز العلاّم».

روی برگ 2 تقریظ مرحوم نایب الصّدر چنین است: «بسم... الحمدللّه رب العالمین و صلّی اللّه علی أفضل من بُعث لکشف المعضلات و أشرف من ظهر لتفسیر الآیات فی

ص: 46

الآفاق و الأنفس، و علی آله الطاهرین الّذین هم آیاتٌ بیّنات. أمّا بعد، فالعلم نورٌ یقذفه اللّه فی قلب من یشاء. و لعَمر الحبیب! انّه ربَّ شیخٍ صرف دهره کلّه فی العلم و ماله فی حقّ العلم و حقیقته من نصیب! و ربَّ شابّ آتاه اللّه سبحانه حقایقَ المعانی و دقایق التبیان فی برهة یسیرةٍ من الزّمان، و الغالب الوقوع فی هذا الفنّ أهل بیت العلم و الشّرف «کذا»، و منه یکون ولد الفقیه نصف الفقیه؛ لأنّه اللؤلؤ الخارج من ذلک الصّدف. ثمّ إنّی وجدت الأخَ الفاضل الشّریف الجلیل و المحبوبَ الحسیب النّبیل صاحب هذه الأجزاء و الأوراق - جعله اللّه تعالی منارًا فی العلم و مدارًا فی الآفاق - بحداثة سنّه من هذا القبیل، منذکان یتردّد إلیَ و یقرأ بعض الصّحف أحیانًا علیَ. أعانه اللّه بیمینه و جعله ممّن ینتصر به لدینه. و حرّره بیُمناه الأقلُّ الأحقر». سجع مُهر: «محمّد مهدی الحسینی».

روی همین برگ، تقریظ دیگری نیز دیده می شود به این عبارت: «اللّهم وفّقه لطلب العلم خالصًا لوجهک الکریم. قرء علیَ ما فی هذه الوریقة قرّة عینی و مُهجة کبدی علمًا و جسمًا، و کانت فی غایة الرّشاقة، فبرد قلبی بعد مارقَّ من فوت والده - أعلی اللّه مقامه و حشره مع الأئمّة المعصومین، صلوت اللّه علیهم أجمعین - من وصوله خلیفةً له من المرتبة العلمیّة، بل استعداده و اهتمامه أکثر منه، و المرجوّ من الرّحمن أن یجعله من العلماءِ البارعین و الفقهاءِ الخالصین فی طلب العلم للّه ربّ العالمین...». سجع مُهر: «محمد علی بن... الحسینی».

دو روی برگ 161، مؤلّف مطلب مفصّلی به خطّ خود نوشته که با این جمله شروع می شود: «بسم... شنیدم از جدّم - زاد اللّه عزّه و طوّل اللّه عمره - به این که شخص عالمی از شیعه سؤال کرد از افندی که دلیل شماها بر اینکه عمر و عثمان و ابابکر امام اند چیست؟...».

و در آخر این شرح نوشته است: «تمّت لمحرّره زین العابدین بن محمد علی، اللّهم

ص: 47

اغفر له، کتبه فی یوم الخمیس السّابع من شهر ج 2 سنة 1265».

در متن کتاب ذیل آیه «و قل لّهما قولاً کریمًا» به پدر و مادرش چنین دعا کرده: «... و طوّل عمرهُما» که معلوم می شود در آن تاریخ زنده بوده اند.(1)

اکنون گوییم؛ میرزا عبدالعلی هرندی که حاج میرزا زین العابدین او را استاد خود خوانده، به طوری که در «تذکرة القبور، یا، رجال اصفهان: 116 - 117» و «مکارم الآثار سال 1222 ج 3 ش 322» آمده، فرزند زاهدِ متّقی حاج میرزا محمّدتقی(2) بن حاج محمّد حسین نایب الصّدر اصفهانی است، از علماء و فضلاءِ گوشه نشین و مشغول تدریس از مقدّمات تا «شرح لمعه» و در علم نحو سرآمد أقران بوده، به حدّی که اعقابش تا کنون به خانواده نحوی معروف و مشهورند. تألیفاتی نیز دارد که در دو کتاب یاد شده مذکور است. از جمله «دو شرح بر کتاب سیوطی» و «رساله عیدیّه». وی در 1222 متولّد و در ماه ربیع الاوّل 1306 (در «تذکرة القبور» 1307 است) وفات یافت و در بقعه تکیه سر قبر آقا، بیرون دروازه در دشت اصفهان دفن شد.

و سیّد محمد مهدی نایب الصدر که تقریظ نوشته نیز در همان «رجال اصفهان: 94» و «مکارم الآثار. سال 1267 (5: ش 1134)» معنون است و در هر دو کتاب از مقامات علمی و فضائل معنوی و تقوای او شرحی مذکور. نوعًا بر کتاب هایی که به دستش رسیده حاشیه نوشته یا فائده ای یادداشت کرده است و خط او را نگارنده بسیار دیده ام. نسبش از این قرار است: محمد مهدی بن محمد کاظم بن علینقی بن علیرضا بن

ص: 48

میرزا محمد باقر حسینی عاملی اصفهانی، و میرزا محمد باقر مذکور از علماءِ اصفهان بوده در مسجد شاه امامت داشته و در ماه شوال 1123 وفات کرده در تکیه آقارضی واقع در تخت پولاد اصفهان دفن شده است.

مرحوم نایب الصّدر در سال 1267 وفات یافته و در تکیه آقا رضی جنب قبور آباءِ کرامش دفن شد. تقریظی که بر این کتاب نوشته، اگر چه تاریخ ندارد، لکن واضحست بین سال های 1265 - 1267 می باشد و از این تقریظ مستفاد می شود که در آن تاریخ مؤلّف در سنین جوانی بوده و هم در نزد سیّد تحصیل کرده است.

تقریظ دیگر نیز که از شخصی به نام «سید محمدعلی حسینی» است، به نظر می رسد برادر نایب الصّدرِ مذکور باشد که در «رجال اصفهان: 95» از او یاد شده، چند تن دیگر نیز به این نام و شهرت در همان کتاب ذکر شده اند، و گویا نویسنده این تقریظ، جدّ مادری مؤلّف هم بوده و تقریظ را پس از فوت پدر مؤلّف نگاشته است، و اللّه العالم.

إکمال الدین و إتمام النعمة: کمال الدین

«التقاطات وقف» گفته ایم.

نسخه: کتاب قضاء است و نام مؤلّف ندارد، مگر در روی جلد میشنی نسخه که قطعه کاغذی چسبانیده و نوشته اند «التقاطات حاجی میرزا حبیب الله در قضاء».

نام کاتب پس از حکّ و اصلاحی که در آن شده، در آخر نسخه «محمد جواد بن محمد» و تاریخ سنه 1323 نیز ذکر شده است.

حکایت می کردند که آقا سیّد حسن در فهم و درایت و فضل و کمال سرآمد اقران بوده و به او «آقا مجتهد» می گفته اند. دریغا که پیش از رسیدن به بیست سالگی در تجرّد و زمان حیات والد ماجدش «متوفی 10 ج 2، 1275»، دو سال و دو ماهی پیش از پدر، بدرود زندگی گفته و در قبرستان عمومی قدیمی محلّه چهارسوی شیرازی ها - که در «مقاله تونیّه» از آن یاد کرده ایم - دفن شد. تا این که در حدود سال (1350 ق، 1310 ش)، برای احداث خیابان، به حکم دولتِ وقت، آن قبرستان را خراب کردند و عظام برخی از مدفونین را بازماندگانشان به تخت فولاد منتقل کردند، قبر آقا سیّد حسن

جای سند شماره 1

ص: 52

را که برای انتقال نعش اوشکافتند، جنازه آن مرحوم را، پس از هفتاد و اندی سال، دست نخورده و تر و تازه یافتند و تنها کفن پوسیده شده بود که مرحوم آقای آیة اللّه چهارسوقی آن را تجدید کردند و جنازه را به تخت فولاد برده و در حوالی مزار فایض الأنوار برادر ارجمندش امام مجدّد به خاک سپردند. أعلی اللّه تعالی مقاماتهم و قدّس أسرارهم.

بالجمله، نسخه با دو برگ عطف و سه برگ بدرقه، دارای هشتاد و هفت برگ به حجم بغلی کوچک است. تاریخ پایان کتابت: بامداد روز چهارشنبه سوّم ربیع دوّم 1270، سه سال و ده روزی پیش از درگذشت کاتب شریف.

در حواشی برخی از صفحات و اطراف اشعار ألفیّه، کاتب، مطالب توضیحی بسیار از شرّاح ألفیّه، مانند سیوطی، ابن عقیل و میرزا ابوطالب نقل کرده است. روی برگ دوم عطف، چند نوشته تملّک بوده که آنها را محو کرده اند. لذا گردش این نسخه در طول یکصد و چهل سال معلوم نشد، تا آنکه در پایان ماه رمضان المبارک 1410، از دستفروشی خریداری شد و به خاندان بازگشت.

«44 مکرّر»

کتاب: مسائل مربوط به واجبات نمازهای پنجگانه است و به طبع رسیده.

نسخه: به خطّ (...) ابن شمس الدین محمد نسّابه است که برای فرزندش ابوالبقاء عمادالدین محمود حسنی حسینی نوشته و در شب چهارشنبه بیست و نهم ماه شعبان 1020 از کتابت آن فارغ شده. مع الأسف چند برگی از آخر نسخه مفقود شده، لذا نام شخص کاتب معلوم نشد.

کاتب بر تمام نسخه حواشی گوناگون نوشته و ترجمه متن را زیر سطرها آورده است.

در جلد یکم «فهرست کتابخانه آستان قدس رضوی. بخش تفسیر: 22» یک نسخه چهل برگی «تفسیر آیة الکرسی» وقفی نادرشاه به سال (1145) معرفی شده که در آخرش نوشته اند که از تفسیر ملاّ سلیمان جرجی استنساخ کرده اند. در «ذریعه 4: ش 1248» نیز مطلب را از آنجا نقل کرده اند، همچنان در «کواکب منتثرة: 319»، و در این ایّام به عنوان «تفسیر آیة الکرسی» در مجموعه کرامند «تراث الشیعة القرآنی 1: 298 - 324. قم 1426» به چاپ رسید. جزاهم اللّه خیرًا.

توضیح: ظاهرًا جرجیّ معرّب گرجیّ است، و در «کشکول اللّغة» نیز خودش الکرجیّ نوشته است. رحمة اللّه تعالی علیه.

نسخه: به خطّ حاجی افضل ابن حاجی ذوالفقار، تاریخ کتابت: ربیع یکم 1094 در جامع کبیر شیراز. آثار وقف داشته همه را بریده اند، از جمله در ظهر نسخه و در جای بریدگی (علیرضا الحسینی) که ظهر نسخه «مشرق الشمسین» نیز مهر دارد، نسخه را به پسرش سیّد جعفر در 1117 بخشیده. حاج ملاّ محمّد شفیع خویی - علیه الرحمة - در 1218 نسخه را در کاشان خریده و مهر کرده است «الراجی محمد شفیع بن محمّد» و «محمدٌ شفیعُ محمد شفیع».

است و به خطّ نیای گرامی، آیة اللّه آقای حاج میر سیّد محمّد موسوی چهارسویی. به علّت فقدان برگ آخر، نام کاتب و مصحّح و تاریخ کتابت معلوم نیست.

مُهر شریف نیای معظّم آیة اللّه العظمی صاحب «روضات الجنّات» روی برگ اوّل و شجره نامه خاندان به خطّ آخرین فرزند نیای معظّم، یعنی مرحوم آیة اللّه آقا میرزا سیّد مجتبی قوام الاسلام روضاتی - أعلی اللّه مقامهما - در برگ آخر نسخه است.

سبع و ستین و ثلثمائة. یقول علیُ بن محمد بن أبی الحسن عبدالصمد التمیمیُ کاتب هذه النسخة: حدثنی بجمیع ما فی هذا الکتاب الشیخ الفقیه العالم الزاهد المفید والدی طیّب اللّه تُربته... قراءة علیه و خطه عندی حجّة فی شهور سنة ثلث و ثلثین و خمسمائه. قال حدثنا الشیخ الفقیه والدی قال حدثنی السید العالم ابوالبرکات علیّ بن الحسین الهوریُ و الشیخ أبوبکر محمد بن احمد بن علیّ، قالا».

کاتب: محمد بن الحسن الخراسانی التربتی. تاریخ ختم استنساخ: شنبه 29 ربیع دوّم 1252. هیچ گونه اثر تصحیح و مقابله و حاشیه ای ندارد.

نسخه: به خطّ سیّد محمّد بن سیّد علی است که ممکن است یکی از دو نفر دانشمند عاملی مُعاصر صاحب «أمل الآمل» باشد.(1) تاریخ ختم استنساخ: سه شنبه 14 ذی الحجه 1106. حواشی به امضای «محمّد. عفی عنه» در نسخه هست که شاید از کاتب نسخه باشد.

[ علی ما صرّح به بعضهم. ثمّ إنّی قد رأیت فی مختتم هذا المجلّد فی بعض النّسخ ما لا یخلو عن بعض الفوائد، و هو ما لفظه:

«تمّ المجلّد الأوّل من ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، علی ید مؤلّفه المفتقر إلی اللّه الغنیّ علیّ بن محمّد علیّ الطباطبائیّ، فی أواخر العشر الثانی من الشهر الثانی من السّنة الرابعة من العشر الاخر من المائة الثانیة من الألف الثانی من الهجرة النبویّة....»

«و یُستفاد من هذه العبارة ما سمّی به الشارح شرحَه هذا، و إلاّ فالدیباجة خالیة عن التسمیة. و هو مشهور بذلک، موصول إلینا بنقل خلفه الصّالح شیخنا السیّد (ره) ، فإنّ أهل البیت یدری بما فی البیت، و قد سمّیناه به فی أوّل دیباجة هذه الحاشیة.»

«و أیضًا: یُستفاد منها تاریخ الفراغ من هذا المجلّد و هو عشر و نیّف خلون من شهر صفر المظفّر سنة ألف و مأئة و تسعین و أربعة. و أنا الخاطی. أقول...» ] .

نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد.

و پس از آن: جزءِ هشتم است در شرح ابواب قضاء و شهادات و حدود و قصاص و دیات که پایان کتاب است، أیضًا به «قوله».

نسخه به خط کاتب مجلّد هفتم است و در پایان آن نیز نامی از خود ننوشته، و مؤلّف در خاتمه گوید که این تعلیقه تقریبًا در ده مجلّد و نزدیک مدّت بیست سال با فقد اسباب و مشوّقات و کثرت موانع تألیف شده و تاریخ ختم تألیف، دهه یکم شوال 1271.

ظاهرًا استنساخ نیز در همان ایّام و از روی نسخه اصل بوده و احتمال اینکه خطّ شخص مؤلّف باشد، محتاج دقّت و تأمّل است.

شارح است در دو مجلّد، به «قال، أقول». مجلّد اوّل در زمان حیات مصنّف و مجلّد دوم پس از فوت ایشان تألیف شده. شارح، خطبه کتاب را جداگانه به نام «جامع الفوائد» شرح کرده است، کما یأتی.

نسخه: شامل مجلّد اوّل از کتاب طهارت تا آخر وصایا. تاریخ ختم تألیف: روز عید فطر 724 در حلّه. کاتب: اسماعیل بن ابراهیم بن محمد بن عبدالله (ظ) حساوی هجری. ختم کتابت، در روز یکشنبه 22 شهر رجب 865، و مجلّد دوّم شامل کتاب نکاح تا پایان مقصد اوّل از باب ثانی آن. کاتب در اینجا کتاب را ختم کرده و گوید پس از این مقصد دوّم در مَهر است و سپس نام خود را ثبت نموده. پس از آن شش برگ شامل مسائل فقهی گوناگونی است که کاتب خود از خطوط گروهی از فقیهان نزدیک به زمان خود گردآورده است.

در ظهر نسخه، کاتب نام کتاب و مؤلّف را نگاشته و شخصی نسخه را از حاج مکّی بن العیناثی از قریه خرطوم به مبلغ سی و دو قطعه سلیمانیّه خریده است.

مُهر مرحوم فاضل «هندی» اصفهانی «لک البهاء کلّه 1088» و تملّک نیای معظّم، آیة اللّه العظمی حاج شیخ محمّدباقر اصفهانی فرزند گرامی صاحب هدایة المسترشدین نیز دیده می شود.

نسخه نوشته است که آن را با نسخه اصل برای سیّد اجلّ... سیّد محمدباقر مقابله و تصحیح کرده است. و مقصود از سیّد محمدباقر مذکور، مرحوم میرزا سید محمّد باقر بن علینقی موسوی زنجانی است که از علمای اصفهان و صاحب خاندانی علمی در این سامان بوده. تملّک و مهر او «عبده محمّد باقر بن علینقی الموسویّ» ظهر نسخه هست.

قاجار «مقتول در 1312 ق» مصدَّر کرده. تاریخ تألیف این جلد: سلخ ماه شعبان 1273 در یزد.

نسخه: به خطّ خوش «أقلّ الطلبة ملاّ جواد بن ملاّ محمّد باقر امام جماعت محلّه گرمسیر قصبه تفت قهستان». تاریخ کتابت: روز دوشنبه 25 ماه رمضان 1274. مؤلّف خودْ این نسخه را تصحیح کرده است.

تملّک شخصی به تاریخ روز چهارشنبه پنجم جُمادای دوّم 1290، ظهر نسخه بوده و محو شده است. أیضًا تملّک آیة اللّه حاج سیّد محمّد باقر توی سرکانی، مورّخه ماه شعبان 1310 و مُهر «عبده الراجی محمّدباقر الحسینی».

سخنی پیرامون این کتاب و مؤلّف

در حقیقت، «الباقیات الصّالحات» را نمی توان در شمار کتب تفسیر درآورد، زیرا از هر سوره ای چند آیه ذکر می کند و سپس به شیوه کتب وعظ و منبر وارد بحث می شود و به ذکر مصیبت اهل بیت علیهم السلام مجلس را ختم می کند.

مؤلّف، پس از تألیف این کتاب و «بحر الدّموع» و «سماء الغزوات» و «خزائن الأنوار» و «ینابیع الموعظة»، به درخواست دوستان، کتاب «الشّموس المُضیئة» را در سرگذشت انبیای عظام علیهم السلام به استناد آیات و احادیث شریفه نگاشته و در دوشنبه از ماه صفر 1219 آن را به انجام رسانیده و نسخه در 272 برگ، به خطّ سیّد محمّد بن حیدر حسینی حمصی که در همان زمان تألیف نوشته است، در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود و در «فهرست 6: 2308» یاد شده است، چنان که آقای احمد منزوی در «فهرست 6: 4499» آورده اند.

ص: 69

روز سه شنبه 2 جمادی الاولی 1254 بر حسب امر... حاجی میر محمدعلی مدرّس در دارالسلطنه اصفهان استنساخ شده است. ظهر نسخه نوشته اند تخمینًا 18800 بیت کتابت دارد. در صفحه آخر نوشته اند که با نسخه ای که از آن استنساخ شده، مقابله کرده اند.

اوائل «باب تفصیل مثالب عمر...» مطابق «ص 273 طبع کمپانی» تا اوائل «باب جمل ما وقع بصفّین...».

انجام: «و انّما نهی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عن اختناث الأتقیة لأنّ رجلًا اختنث».

نام کاتب و تاریخ کتابت و هیچ نوع تحشیه و تصحیح و امتیازی ندارد.

عنهما». مهر: «المذنب ابوطالب». مهر دیگر نیز به این سجع دیده می شود: «أفوّض أمری إلی اللّه عبده محمد معصوم الطباطبائی». نسخه حاشیه و تزیینات ندارد.

آغاز: «کتاب الصلوة. بسم. باب فضل الصلوة و عقاب تارکها».

انجام: «و لعلّ اکثر تلک القُنونات بالصلوات المستحبّة انسب لا سیّما صلوة الوتر قد تم هذا الکتاب... فی یوم السبت فی احدی عشر شهر ذی الحجة 1247».

در بالای صفحات 317 ورق شماره گذاری شده و در آغاز، فهرست ابواب و فصول با تعیین شماره اوراق نوشته شده است. هیچ نوع اثر مقابله و تصحیح و امتیاز و نام کاتب به نظر نرسید.

الموسوی» در غرّه ربیع دوّم 1260، ظهر نسخه است.

برخی از آثار کاشفی به غایت شهرت یافته و فراوان دیده می شود. مانند «روضة الشُّهداء»، تفسیر «مواهب علیّه»، «اخلاق محسنی»، «انوار سهیلی»، «أسرار قاسمی» و جز اینها که همه به طبع رسیده. بعضی دیگر با اینکه چاپ نشده، نسخه های متعدّدی از آنها موجود است. مانند «جواهر التفسیر». لکن چند نسخه از کتاب های بسیار مفیدش بسی کمیاب و عزیز الوجود است. مثل «تحفة الصّلوات» و همین «بدایع الأفکار» که نام هر دو در «الذریعه 3: 447 و 63» آمده امّا از هیچ کدام، نسخه ای نشان داده نشده است. تنها از «بدایع الأفکار» یک نسخه دیگر در ایران سراغ داریم و از «تحفة الصّلوات» هم منتخبی به نام «فضل الصّلوات» که آن نیز از خود اوست پس ازین آورده می شود.

آغاز: «بسم ا... الحمد لمُبدع البدایع، و الشُّکر لمُنشی ءِ الصّنائع ثمَّ الصَّلوة و التَّحایا أهدی لمکرم البرایا. چون جناب معلّی و سدّه أعلی، حضرت امارت مآب، عدالت انتساب...

جوان جوان بخت روشن ضمیر بدولت جوان و بتدبیر، پیر

المُحتظی بأصناف العنایات من اللّه ذ(ی القوة) المتین، شجاع الدولة و الدین أمیر سید حسین(1)... مرجع جَماهیر أفاضل و مقصد مشاهیر أماثل است، و هر یک... بأجناس وسایط... خود را در سلک مقیمان عتبه علیّه... او... منتظم... می گردانند... فقیر حقیر... حسین بن علی المشتهر بالکاشفی... با وجود قلّت بضاعت... بر مقتضی (فابتغوا الیه الوسیلة)... مختصری در علم شعر مشتمل بر بعضی از آنچه تعلّق به عوارض شعری دارد، چون معرفت اقسام و انواع شعر و علم صنایع و بدایع آن و علم نقد و طرفی از آنچه متعلّق به ماهیّت شعر است، چون علم قوافی و معرفت حروف و حرکات آن از کتب

ص: 79

بُلغاء و رسائل فصحاء التفات (التقاط؟) نموده در حیّز تقریر و بلکه تحریر آورد... لاجرم بعرض این مختصر که موسوم است بر «بدایع الافکار فی صنایع الاشعار» متمسّک شده... و اساس این رساله بر مقدّمه و دو باب و خاتمه لایق افتاد...».

انجام:

«اصلاح طالع من و درمان درد من اندازه منجّم و حدّ طبیب

آواره دل حسن اندر نوای دوست آواره گی بحال غریبان غریب»

فهرس مطالب:

مقدمه در تعریف شعر و شرح انواع و اقسام آن و ذکر بعضی ألفاظ که مستعمل و متداول این طایفه است، مشتمل بر 4 فصل.

ف 1 در شعر. ف 2 در بیان انواع شعر، و آن قصیده است و غزل و قطعه و رباعی و فرد و مثنوی و مسمّط و ترجیعات. ف 3 در بیان اقسام شعر، و آن مترادف باشد و محجوب و ذات المَطالع و محدود و مطبوع و مُلایم و سَلس و سهل و ممتنع و جَزل و مُرتجل و فکری و ذوالنّوعین و ممتنع و متنوّع. ف 4 در ذکر بعضی الفاظ که مستعمل و متداول این طایفه است. باب اول در بیان صنایع شعر. باب دویم در بیان عیوب نظم، و این (علم را) علم نقد خوانند، چنانچه علم صنایع شعر را علم بدیع گویند.

خاتمه در بیان معنی قافیه و عدد حروف و أوصاف و ألقاب و ذکر معایب که تعلّق بدو دارد مشتمل بر هفت فصل.

ف 1 در بیان معنی قافیه و حروف و حرکات او. ف 2 در أنواع قَوافی که با هم جمع تواند شد. ف 3 در أوصاف قوافی. ف 4 در بیان قافیه اصلی و معمول. ف 5 در ذکر قافیه شایگان. ف 6 در بیان عیوب قوافی و آن چند نوع است. فصل 7...

ص: 80

فصل هفتم در این نسخه نوشته نشده و کاتب یک روی برگ آخر را نوشته و روی دیگر برگ سفید است. از فصل ششم نیز شاید اندک نقصانی داشته باشد، اگر چه تمام انواع عیوب قوافی را تا قسم دوّم از دو قسم إیطاء که إیطاءِ خَفی باشد داراست و مثال إیطاءِ خفی نیز در نسخه آمده است.

کاشفی در این کتاب از دانشمندان و ادیبان بسیار نام می برد و اشعار زیاد از شعرای پیشین می آورد و در فصل 6 خاتمه در مثال ایطاءِ جلیّ از مرحوم خواجه طوسی چنین یاد می کند:

«و حکیم بحقّ و فیلسوف مطلق، نصیر الحقّ و الدّین محمّد الطّوسی، قدس سره در «معیار الأَشعار» ذکر فرموده است...».

نسخه: به خطّ نستعلیق 15 سطری، 74 برگ، و 1 برگ عطف، کاغذ سمرقندی، قطع 13 × 20، عناوین به شنگرف، جلد مقوّایی، نام کاتب و تاریخ ندارد و متعلّق به قرن یازدهم و خالی از اغلاط کتابتی نیست.

الّتی تستدلّ بها علی أشیاء. علامات الهواءِ الصّافی».

انجام: «و لا یزیدن علی عشرة أزواج فانّهنّ لا یألفن اذا کثرت، و اللّه أعلم بالصّواب، و قد تمّت الرسالة فی أوایل شهر ذی القعدة سنة 923 هجریّة».

نسخه: نام کاتب ندارد و تاریخ کتابت ظاهرًا همان اوائل ذی القعده 923 می باشد که گذشت. روی برگ اوّل از «زایچه فرزند اعزّ شیخ محمد» شب دوشنبه 21 جمادی الاخره 949 و تاریخ تولّد دیگری در روز سه شنبه 7 ماه رمضان 950 نوشته شده.

خاندان های علمی قدیمی جبل عامل، بلکه از قدیم ترین خاندان های آن دیار و پیش از سده هفتم به دانشْ معروف بوده اند. افراد این خاندان از آغاز در قریه «أمیه» جبل عامل که اکنون ویران است بوده، سپس به «عیناثا» و أخیرًا به «جویا» منتقل شده اند. «خاتون» که این خاندان بدو منسوبند یکی از دختران ملوک أیّوبی بوده که به عقد یک نفر از پدران این خاندان درآمده بود.

2 - نویسنده «ریاض العلماء: ق 108 ب، نسخه عکسی نگارنده» گوید: «ابن خاتون عاملی». این عنوان بر گروهی فراوان از رشته فرزندان خاتون اطلاق می شود، به حدّی که غالبًا برخی به برخی دیگر اشتباه می شوند.

3 - نام و شرح حال جمعی از این خاندان در «روضات الجنّات 1: 182 - 193» در متن و تعلیقات نگارنده این فهرست، ضمن ترجمه شیخ أحمد ابن خاتون آمده است.

4 - چند تن از این خاندان به نام شیخ محمّد ابن خاتون شهرت یافته اند که مع الأسف شرح حال آنان در کتب تراجم نوعًا با یکدیگر اشتباه شده است و از میان آنان دو تن از همه بنام تر و دانشمندترند:

نخست: شیخ محمّد بن احمد بن نعمة اللّه بن خاتون، صاحب «برهان السداد» جای گفتگو.

دوّم: شیخ شمس الدین ابوالمعالی محمّد بن علی بن أحمد بن نعمة اللّه بن خاتون که برادرزاده شخص سابق و از شاگردان و راویان شیخ بهاءالدین محمّد عاملی قدس سره بوده و کتاب «اربعینِ» وی را ترجمه و شرح کرده و «ترجمه قطب شاهی» نامیده است. وی در حیدرآباد می زیسته و همانجا درگذشته است. شرح حالش در «أمل الأمل: 28» و مواضع دیگری موجود است که در تعلیقات «روضات الجنات 1: 189 - 190» یاد

ص: 83

کرده ایم. شیخ حرّ - رضوان اللّه علیه - کتابی به عنوان «شرح الارشاد» به او نسبت داده و نیای گرامی، صاحب «روضات: 189» و شیخ ما صاحب «ذریعه 13: 80 ش 257» - رحمة اللّه علیهما - نیز تنها به استناد أمل الأمل از آن یاد کرده اند. لکن به گمان ما، نسبت «شرح ارشاد» به مترجم اربعین از اشتباهاتی است که در اثر تشابه اسمی این دو تن رخ داده است.

در «أمل الأمل: 27» و از آنجا در «روضات 1: 199» شخصی به عنوان: «الشیخ محمّد بن خاتون العاملی العیناثی. کان فاضلًا صالحًا فقیهًا معاصرًا، توفّی فی بلادنا» یاد شده است که ظاهرًا مقصود همان صاحب «برهان السداد» است، و اللّه العالم.

5 - صاحب «برهان السداد» به نحو اجمال در «روضات 1: 190 - 191» ذیل عنوان شیخ جمال الدین ابوالعباس احمد بن شمس الدین محمّد بن علی بن محمّد بن محمّد بن خاتون عاملی نیز مذکور و ترجمه عبارت آن چنین است: امّا شیخ محمّد بن شیخ شهاب الدین أحمد بن نعمة اللّه بن خاتون، همان است که میرزا ابراهیم حسینی همدانی از او اجازه روایت دارد و من صورت اجازه او را در اجازات «بحار» دیده ام، و طریق روایت او در این اجازه منحصر است به پدرش شیخ شهاب الدین احمد، از جدّش شیخ نعمة اللّه، از شیخ علی کرکی. و نیز سید ماجد مجتهد بحرانی «استاد فیض» - أعلی اللّه مقامهما - از شیخ محمّد مذکور به همان طریق روایت می کند، چنانکه در «بحار» یاد شده است. پایان کلام روضات.

نگارنده این فهرست در حاشیه «روضات 1: 81» در شرح حال سیّد ظهیرالدین ابراهیم بن میرزا حسین حسینی همدانی چنین توضیح داده است که نسخه اجازه شیخ محمّد برای سیّد مذکور در «بحارالأنوار 25: 121 - 122» موجود و تاریخ آن روز

ص: 84

جمعه 14 محرم 1008 و در مکّه معظمه نوشته شده است.

و در حاشیه ص 184 نیز استظهار نموده است که شیخ جمال الدین ابوالعباس أحمد «صاحبِ عنوانِ در روضات» را فرزندی بوده به نام نعمة اللّه و وی را فرزندی بوده به نام شیخ احمد که هر دو شیخِ اجازه مولانا عبداللّه بن حسین شوشتری بوده اند و این شیخ محمّد صاحب «برهان السداد» فرزند شیخ احمد بن نعمة اللّه مذکور و شیخِ اجازه سیّد ظهیرالدین ابرهیم است.

و هم در حاشیه ص 191 چنین نوشته ایم که شیخ محمّد از مشایخ اجازه سید حسین ابن حیدر بن قمر حسینی کرکی عاملی نیز بوده و سید مذکور در یکی از اجازات خود - که در روضات ضمن شرح حال شیخ بهائی از آن نقل کرده اند - هفتمین شیخ اجازه خود را همین شیخ محمّد قرار داده و گوید: «و سابعهم: الشیخ الفاضل الفقیه محمّد بن احمد بن نعمة اللّه بن خاتون العاملیّ صاحب شرحی «الارشاد» و «الألفیّة» و کتاب «الأنموذج فی المنطق و الحکمة الطبیعی و الإلآهی» و غیرها».

مرحوم سیّد ماجد بحرانی نیز چنان که در عبارت روضات گذشت از شیخ محمّد روایت می کند. وی در اجازه ای که برای امیر فضل اللّه دست غیب نگاشته، گوید: «و عن شیخنا عمدة الفضلاءِ المتفقّهین و اُسوة العلماءِ المتنبّهین الشیخ محمّد بن المقدّس الشیخ أحمد بن الشیخ الجلیل الشیخ نعمة اللّه بن خاتون، عن أبیه، عن جدّه، عن شیخنا... علیّ بن عبدالعالی الکرکی».

صورت این اجازه نیز در «بحار الأنوار 25: 139» ضبط شده است.

در کتابخانه آستان قدس رضوی، قطعه ای از «تهذیب الأحکام» شیخ طوسی قدس سره موجود و در پایان آن این عبارت به خطّ صاحب «برهان السداد» دیده می شود: «أنهاه - أدام اللّه تعالی توفیقه - ... قرائةً و تحقیقًا و إتقانًا و تدقیقًا و بحثًا عن مشکلاته...

ص: 85

و ذلک بمکّة المشرفة، ثالث عشر جُمادی الأخرة 1009، و کتب... محمّد بن أحمد ابن نعمة اللّه بن خاتون العاملی...». فهرست رضویّه 1. فصل 4: 23.

نیز در خزانه رضویّه نسخه ای از «حاشیه ألفیّه شهید» از شیخ محمّد مذکور موجود است که به خطّ خود نگاشته و نسبش را در پایان نسخه «محمّد بن أحمد بن نعمة اللّه بن خاتون العاملی» یاد کرده و در جَنب نسبِ مذکور این عبارت دیده می شود: «ثمّ انتقل منه - سلّمه اللّه - علی وجه الهبة إلی أقلّ عباداللّه محمد بن علی نعمة اللّه الشهیر بابن خاتون العاملی، سنة 1039». رجوع شود به «اعیان الشیعة 43: 266» «فهرست رضویّه 2:46». محمّد بن علی نامش در معرّفی نسخه خواهد آمد.

از عبارت منقول در بالا روشن می شود که صاحب «برهان السداد» تا سال 1039 در قید حیات بوده است.

* * *

بیش از این چیزی از شرح حال و آثار این دانشمند معلوم نگردید و چنان که گفتیم تا حال نسخه ای از کتابِ «جای گفتگو» در جایی شناسانده نشده است، تنها جایی که از این کتاب یاد شده است، اجازه سید حسین کرکی است که در بالا عبارت آن را نقل کردیم، سپس صاحب «ذریعه 13: 79 ش 255» نیز تنها به استناد همان اجازه کتاب را عنوان نموده اند.

مع الأسف نسخه ما ناتمام و تا مقصد پنجم «صلوة میّت» بیشتر نیست و معلوم نشد که شارح موفق به اتمام کار خود شده یا تا همین مبحث بیشتر ننوشته است.

آغاز: «بسم... اللّه کافی من توکّل علیه. الحمد للّه الّذی منّ علی عباده بالتکلیف، فجعله لأحوالهم فی المعاش نظام الانتظام، و سببًا فی المعاد لنیل السعادة الأبدیّة فی دار السلام، علی سبیل الاستحقاق المقارن للإجلال و الإعظام، و تفضّل ببعث الأنبیاءِ الکرام

ص: 86

و نصب الأوصیاءِ العُلّام، ألطافًا فیما تناله أیدی العقول و الأوهام... أمّا بعد، فإنّ علم الفقه عمادُ هذا الدین الأحمدیّ کما نصّ علیه الرسول الأمین، و استفراغ الوسع فی تحصیله علی سبیل الاحاطة بمجمله و تفصیله فرضٌ علی التعیین... ثمّ لمّا کان الکتاب الموسوم ب- «ارشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان» من تصانیف الشیخ الأعظم و الإمام الأکرم... أبی منصور الحسن بن المطهّر... أحسن ما صنّفه علماؤنا الماضون فی فنّه من مطوّل و موجز و متوسط ترتیبًا، و أتمّ ما ألّفه سلفنا الصالحون... تنقیحًا و تهذیبًا؛ توفّرت الدواعی علی شرحه.

فشرحته شرحًا قیَّد من عباراته المطلق، و فتح من أبواب اشاراته المغلق، و بیّن مقاصده و تمّم فوائده، سلکت فیه بین نهجی الإیجاز و الإکثار، تجافیًا عن ملل الإسهاب و خلل الاختصار... علی أنّی معترفٌ بما أنا علیه من قلّة البضاعة و قصر الید فی الصناعة... هذا مع ضیق المجال و تشتّت البال برمد الأیّام و نکد الدهر و معاندة أرباب الضلال.

و کان إنشاء الخاطر له بمکّة المشرّفة المنوّرة المحروسة الموقّرة، حین منّ اللّه علیَ بمجاورة بیته العتیق، فحصل لی به أنس الرفیق و همّة التوفیق. و ذلک عام 1002 من الهجرة النبویّة و النقلة المحمدیّة الأحمدیّة. و سمّیته «برهان السّداد فی شرح الإرشاد».

أقول و باللّه أعتصم ممّا یصمّ، و هو حسبی و نعم الوکیل: قال المصنّف - قدّس اللّه روحه و نوّر ضریحه - : بسم اللّه الرحمن الرحیم. اقتداءً بالکتاب العظیم و عملًا بقول النبیّ الکریم...».

انجام: «و یمکن أن یکون هذا إشارةً إلی التفویض إلی اللّه تعالی و الرضا بالواقع، کیف کان، فانّه لمّا رأی المیّت و علم أنّ اللّه سبحانه اختار موته و حیاة الرائی رضی بفعل اللّه و قضائه؛ حمد اللّه فقال: الحمد للّه الّذی أحیانی فانّه اختار حیاتی و لو اختار موتی

ص: 87

لأماتنی فالحمد للّه علی ذلک. و هذا من أعلی درجات الإیمان. و ربّما فُسّر المخترم هنا بالهالک علی غیر بصیرة، و المعنی علی هذا ظاهرٌ من غیر تکلّف إلی شیء ممّا ذکر».

نسخه: دارای 166 برگ، برگ یکم عطف و سفید است، روی برگ 2، نام کتاب و مؤلّف - مانا به خطّ خود او - چنین نوشته شده است:

«کتاب برهان السّداد، فی شرح الارشاد. تصنیف العبد الفقیر إلی عفو اللّه: محمّد بن أحمد بن نعمة اللّه بن خاتون العاملی. عامله اللّه بلطفه الخفیّ و أجراه علی عواید برّه الحفیّ، بجاه محمّد الأمین و آله الأکرمین».

در گوشه همین صفحه، شیخ محمد بن علی بن احمد ابن خاتون، برادرزاده مؤلّف تملّک خود را نوشته بوده که مع الأسف جمله هایی از آن در صحّافی ضایع شده و آنچه باقی مانده این عبارت است: «خاتون العاملی. عفی عنه». مهر: «الواثق باللّه [ظ[ الغنی: محمد بن علی، الشهیر بابن خاتون العاملی».(1) نیز روی همین صفحه: «هو. من عواری الزمان عندی و أنا العبد عبدالنبیّ النباطیّ». أیضًا: «کتاب شرح الارشاد شیخ محمد خاتون، به خط نسخ 26 سطری». أیضًا: «بیاد آقا رضا خرید نموده شد».

کاغذ فستقی، جلد تیماج سرخ دارای تُرنج، آستر تیماج قهوه ای، صحّافی و تعمیر شده، خطّ نسخ 26 سطری، متن «ارشاد» و پاره ای از عناوین در هامش به شنگرف نوشته شده، بالای رؤوس مطالب نیز به شنگرف خط کشیده شده است. قطع 20 × 30، متن

ص: 88

11 و نیم × 22. نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. مانا که نسخه به خطّ مؤلّف باشد و چنان که گفتیم نسخه ما مشتمل بر شرح کتاب طهارت و صلوة است و تا مقصد خامس منَدوبات صلوة که در نماز میّت است، رسیده و به شرح جمله «و الدعاء عند المشاهدة» خاتمه یافته است.

برهان الصادقین: دیباجه برهان الصادقین

چهل سالگی مؤلّف.

نسخه: مجلّد اوّل است شامل مقدّمه ای در تعریف علم اصول تا آخر مبحث مفاهیم. دیباچه ندارد و از آغاز مطلب شروع شده. نسخه بسیار مرتّب و تمیز و با خطوط عالی استنساخ شده. مرحوم حاج میرزا ابوالهدی (کلباسی) فرزند مؤلّف نیز آن را به دقّت تکمیل و تصحیح فرموده است. ظهر نسخه تملّک مرحوم حاج میرزا قوام رشتی اصفهانی به تاریخ 5 ربیع دوّم 1332 و مهر او «الراجی قوام الدین بن عبدالرزاق» هست.

نسخه: مشتمل بر چهار جزء، و مانا که اختصاری است از نسخه کامل بصائر، و صاحب «کشف الحجب» تنها از همین مختصر یاد کرده است.

کاتب: محمّد شریف بن محمّد قائمی. تاریخ ختم کتابت جزء دوّم: روز دوشنبه دهم ذیقعده 1059، و تاریخ ختم کتابت جزء سوّم: ذی الحجه همان سال، و جزء چهارم: روز سه شنبه دوم جمادی....

بقیّه تاریخ در اثر بریدگی برگ آخر محو شده است. در برخی جاها حواشی مختصری با رمز «ا ه- م سلّمه اللّه» که گویا مقصود ابراهیم است، دیده می شود.

ظهر نسخه نام کتاب و مؤلّف و کاتب به خطّ و امضاء و مهر کاتب نوشته شده. همچنین تاریخ تولّد شخصی به نام محمدتقی در یکشنبه غرّه ربیع یکم 1138 (1139 ؟)، و در ظهر برگ آخر تاریخ تولّد فاطمه ملقّب به خانمی در شب پنجشنبه 26 شوّال 1151.

1218 در یزد.

نسخه: چند برگ از اوّل و حدود هشت برگ از آخر ناقص است و لذا نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نشد. ظاهرًا در قرن 10 - 11 نوشته شده، اثر تصحیح و مقابله و هیچ امتیازی ندارد و مغلوط است.

نسخه: به خطّ عبدالعالی بن احمد بن مفلح. تاریخ کتابت: آخر نهار یوم السبت خامس (ظ) شعبان 857.

است. این کتاب شریف در «الذیعة 16: 283 ش 1228» به عنوان «الفقه الاستدلالیّ»، نه به نام «التبصرة» یاد شده است.

نسخه: به خطّ «سمیّ تاسع الأئمّة» یعنی محمّد تقی، و در روز آدینه دهم جُمادای دوّم 1281 از آن فراغت یافته و تنها شامل کتاب طهارت است، همانند نسخه ناقص دیگری که دیده شد.

اوراق پراکنده اصل خطّ نیای اعلی، مصنّف بزرگوار - علیه الرحمة و الرضوان - نیز در دست است.

کتاب: در إعراب و ترکیب آیات قرآن کریم است و معروف و مشهور به «ترکیب ابی البقاء».

نسخه: چند برگ از آخر ناقص است و ظاهرًا در قرن 11 نوشته شده و دارای آثار مقابله و تصحیح است.

آغاز: «بسم. الحمدللّه الذی وفّقنا لحفظ کتابه و وقفنا علی الجلیل من حکمه و أحکامه».

انجام موجود: «قوله نار اللّه، أی هی نار اللّه... و یجوز أن یکون حالًا من المجرور».

را سلخ جُمادای دوّم 982 نوشته.

قاعده سوّم: در ایقاعات از فراق (طلاق) تا آخر أطعمه و أشربه و در پایان، کاتب نام خود را حسین بن مرتضی بن همام الدین حسینی و ختم استنساخ را روز یکشنبه 18 ذی القعده 986 نوشته.

قاعده چهارم: از میراث است تا آخر دیات. در پایان این عبارت است که عینًا نقل می شود: «فرغ المصنّف من کتابته سنة سبع و تسعین و ستمائة الهجریّة. قد وقع الفراغ من تحریر «تحریر الاحکام فی مسائل الحلال و الحرام» فی العشر الثانی من الشهر الثالث من الثلث الثالث الداخل فی العام السّابع من العشر التّاسع المتمّمة للألف، حرّره ابن مرتضی بن همام الدین حسین الحسینی، غفر اللّه...».

در پاره ای مواضع مختصر حواشی متفرقه دارد. روی برگ اوّل تملّکِ «محمد اشرف الاصفهانی» و مهر او و تملّک گنجعلی «ابن مرحوم لطف علی بیکا تو شمالباشی» و مهر او و تملّک و مهر پدرش «ابن نجف قلی بیک ناظر بیوتات لطفعلی توشمال» غفر الله ذنوبهما به تاریخ شهر جمادی الاولی 1088 و مهر او «لطف علی است در دو جهان دستگیر ما 1078»، دیده می شود.

منه [الکلام] فی الایقاعات، و الحمد للّه».

تاریخ پایان تألیفِ جلد سوّم در ماه صفر 697، و چهارم در هشتم شوّال 697.

کاتب: عبد علیّ بن علاءالدین بن عبدالرحمن بن ح-ل-اره النّصریّ «به نون». ختم کتابت جلد سوّم: روز آدینه 14 جُمادای دوّم 854، و جلد چهارم در همان سال، بی ذکر روز و ماه.

در اوّل و آخر نسخه، روی چندین برگ عطف و بدرقه، یادداشت های فراوان به خطّ کاتب نسخه و سیّد مُساعد بن حسن بن مخزوم الحسینی و فرزند گرامی او سیّد حسین بن مساعد(1) و کسان دیگر نوشته شده، و از جمله شهادتی است به تاریخ پنجشنبه 6 ذی القعده 874.

همچنین تاریخ تولّد سیّد حسین بن مساعد، در روز آدینه 18 جُمادای یکم 868، به خطّ پدرش، مکرّرًا در سه موضع. و تاریخ تولّد سوّمین خواهر ابوینی او؛ فاطمه، روز چهارشنبه ششم جُمادای یکم 875، و برادر ابوینی آن دو، به نام محمّد در شب آدینه نهم ماه رمضان 883، همه به خطّ پدرشان سیّد مساعد، لیکن بعدها روی برخی نام ها را خط زده اند.

همچنین مطالبی منقول از «ذخیرة العالم و بصیرة المتعلّم، للسیّد المرتضی، ره» و از «رسالة فی تفسیر قولهم فی باب الزکاة: شرط الضمان إمکان الأداءِ و الاسلام» که محمّد ابن المطهّر (لابدّ جناب فخر المحقّقین) برای فرزندش یحیی در هشتم محرّم 700 نوشته است.

ص: 98

اشعار و مطالب گوناگون دیگر نیز در این اوراق هست. همان گونه در سراسر نسخه، حاشیه ها با قید «بخطّه» دیده می شود. همچنین حواشی و منقولات از کتب فقهیِ جناب علاّمه و دیگران - علیهم الرحمة - ، نیز حاشیه ای از سیّد حسین بن مساعد روی برگِ 72 با توقیع «ح م»، باز حاشیه ای به خطّ عالم جلیل شیخ حسین بن الحُسام در پشت برگِ 61 با توقیع «حسین بن الحسام» نوشته شده، و ایشان عزّالدین حسین بن زین الدین علیّ بن الحسام عیناثی عاملی مذکور در «ضیاء لامع 49» می باشد.

در ظهر برگ 15 روبروی مسأله «ز - لو تزوّج حُرٌّ بأمة اثنین» صورت خوابی که جناب علاّمه مصنّف از پدر بزرگوار دیده اند، به خطّ کاتب نسخه، به این عبارت دیده می شود:

«بخطّه: رأیت فی النّوم بعد وفاة والدی - رحمه اللّه - کأنّنی أبحث أنا و إیّاه هذه المسئلة و نقل الخلاف فیها و أنّ السیّد منع الإباحة هنا و الشیخ جَوّزها. فقلت له أنا فی المنام: الوجه ما قاله السیّد، لأنّ سبب البُضع لا یتبعّض، فلو حلّت هنا لتعدّد السبب بالملک و الإباحة. فقال - رحمه اللّه - : هذا غلط! لأنّا لا نقول: یستباح بعضها بالملک، بل هی حرام بجملتها... الإباحة یحصل التحلیل فی الجمیع».

منافع مزرعتین موران و طهرانجی وقف بر طلاب اصفهان گردید بر حسب وصیّت مرحوم بهرام بیک، و تاریخ 20 جُمادای دوّم 1304 می باشد.

و صفحه اوّل دارای سرلوح معمولی و سایر صفحات جدول کشی شده و اثر مقابله و تصحیح مطلقًا ندارد.

فصل سیم در افعال سنّی وضوء، خاتمه در بیان بعضی از احکام و مسائل وضوء. تاریخ ختم تألیف: شب غرّه ذی الحجّه 1119.

نسخه: به خطّ نسخ زیبای کاظم بن نقی مؤذّن قزوینی. تاریخ ندارد. حواشی محقّقانه ای به امضاءِ «د، ر، عفی عنه» در نسخه هست. صفحه اوّل کتاب دارای یک سرلوح ممتاز و همه صفحات جدول کشی شده است.

تحفه شاهجهانی: حاشیه تهذیب المنطق

یکهزار و یکصد تمام، این گونه رقم زده است:

«فوت آخوند مولانا ملاّ محمّد طاهر شیخ الاسلام قم، در هشت ساعتی شب جمعه بیست و سوم ذی قعده سنه هزار و صد هجری. عمر او صد سال بود».

نیز، در سرآغاز نسخه کتاب «حجّة الاسلام فی شرح تهذیب الأحکام» مرحوم آخوند ملاّ محمد طاهر، که سال ها پیش از این در ضمیمه کتاب «ترتیب التهذیب» چاپ لوحی شد، شرح زیر به امضای «فتحعلی، عفی اللّه عنه» نوشته شده است:

«مات - رحمه اللّه - فی سنة المائة بعد الألف و دفن - طاب ثراه - بقمّ.

طاهر، آن رونق شریعت و دین چون از این خاکدان به آیین رفت

شرع چون شد ز فوت او کاسد عقل گفتا که: رونق دین رفت»

«رونق دین رفت» مطابق است با یکهزار و یکصد تمام.

پس از چاپ شرح حال ملا محمد طاهر در «روضة نضرة: 302» ناشرِ «کواکب منتثرة: 396» مرحومِ آخوند را در آنجا نیز تجدید عنوان کرده اند، ولی تاریخ در جنب نامش «م 1150» اشتباه چاپ شده و سال 1100 هم پایان سده یازدهم است. برای آگاهی بیشتر از آثار ملاّ محمد طاهر به «فهرست مجلس 23: 320» و «فهرست کتابخانه مرعشیّه 11: ش 4014» رجوع فرمایند.

کتاب: اصول دین است به زبان ساده با دلائل روشن که مؤلّف در مبحث توحید به ذکر عجائب خلقت پرداخته و حکمت های گوناگون نظام طبیعت را شرح داده و از نتائج کائنات سخن گفته و حِکم و فوائد فصول چهارگانه، گردش آفتاب و ماه و بروج، شب و روز، ستارگان، زمین، کوه ها، قوّه کهربا، زیبق، اختلاف شب و روز، عجائب کشتی ها، دریاها، معادن، انواع درختان، گیاه ها، آب ها، حیوانات، وزیدن بادها، ابرها، باران و برف و تگرگ، صاعقه، خلقت انسان، و... هر یک را به تفصیل یا اجمال بیان

ص: 104

کرده و سپس به ذکر دلائل کلامی در مبحث توحید و سایر مباحث پرداخته است.

نیمه اوّل کتاب تنها اختصاص به توحید دارد و در مبحث نبوّت، بیش از دو سه صفحه گفتگو نکرده، وارد امامت شده، در این باره نیز نسبةً به تفصیل سخن رانده و گزیده مَثالبِ أعداء و مَناقب و احوال ائمّه اطهار علیهم السلام را بیان نموده و وارد مبحث معاد شده، و بالاخره شروحی مختصر پیرامون عدد کبائر و مسائل نماز نگاشته و کتاب را خاتمه داده است. عناوین مباحث جزئی کتاب به نحو سؤال و جواب چنین است: [ اگر پرسند که... پس بگو که...].

این کتاب در «ذریعه 3: 452 شماره 5 و 1644» یاد شده و نسخه ای از آن را نزد مولوی ذاکر حسن هندی و نسخه دیگری را در کتابخانه راجه سیِّد محمّد مهدی فیض آبادی نشان داده اند. از نام کتاب برمی آید که آن را برای شاه عباس دوّم نوشته است، همان گونه که پس از آن کتاب «عطیّه ربّانی و هدیّه سلیمانی» را به نام شاه سلیمان تألیف کرد.

آغاز: «بسم... الحمد للّه رب العالمین و الصَّلوة و السَّلام علی محمّد و آله الطاهرین. و بعد، بدان ایعزیز من و آگاه باش که دنیا موضع راحت و محلّ فراغت نیست. بلکه دنیا مزرعه آخرتست.... بدانکه معرفت أصول دین مرتبه اش از همه طاعتها و عبادتها بالاتر است.. و چون رساله ها که درباره معرفت نوشته اند مشکل و دشوار بود در فهم، بنابرین؛ محتاج إله قادر محمد طاهر این رساله را ترتیب داد، و آن را بر عبارات ظاهره و دلائل واضحه بقانونی که از أنبیاء و أئمه معصومین علیهم السَّلام منقولست مشتمل ساخت... و آنرا به «تحفه عبَّاسی» موسوم گردانید..، ای عزیز من: اگر پرسند که اصول دین چند است؟ بگو پنج است... اگر پرسند...».

ص: 105

انجام: «و مشهور اینست که بجای (الحمد) یکبار (سبحان اللّه و الحمد...) کافیست، امَّا احتیاط اینست که تمام سه بار گفته شود. تمَّت الرّسالة «التحفة العباسیّة» من تصنیفات مولانا محمّد طاهر القمی... فی تاریخ صفر المظفَّر 1273...».

نسخه: دارای 96 برگ که 4 برگ از اوّل و 3 برگ از آخر نونویس و به خطّ نیای گرامی، عالم متتبِّع محقّق بزرگوار، حجَّة الاسلام حاج میر سیِّد محمّد چهارسویی(1) است به تاریخ ماه صفر 1273، و بقیّه در اواخر قرن 11 یا اوائل قرن 12 نوشته شده. خطّ نسخ 14 سطری، کاغذ اصفهانی و ترمه، عناوین به شنگرف، قطع 13 و نیم × 18 و نیم، جلد تیماج مشکی نو.

نهرواله از بلاد هند به دستور سلطان آنجا نوشته، و به قول «کشف الظنون» در 918 از آن فراغت یافته است.

دمامینی شرح سوّمی هم به صورت مزجی بر مغنی نوشته و چون به حرف فاء از باب اوّل رسیده وفات یافته و همین شرحِ ناتمام و مهمّ است که به سال 1305 در هامش مجلّد اوّل حاشیه مغنی شُمُنّی «المُنصف من الکلام» بدون خطبه و دیباچه چاپ شده است، چنان که در چاپ تصویری قم «حوالی 1405» دیده می شود. امّا در «معجم المطبوعات: 880» که اصل همان یک چاپ را ذکر نموده، آغاز خطبه دمامینی را به چند کلمه آورده که لابدّ از نسخه ای خطّی یا جای دیگری گرفته است.

در چاپ های سنگی تبریز و طهرانِ مغنی که تمام صفحات پر از حواشی گوناگون است، هم از تحفه جای گفتگو و هم از شرح ناتمام دمامینی نقل شده است بدون تعیین و تبیین.

نسخه: یک برگ از آغاز و چند برگ از آخر و قدری از وسط ناقص است و به چند گونه خطّ نوشته شده و به آخر باب اوّل رسیده است. پس نیمه اوّل کتاب می باشد.

در «کواکب منتثرة: 603 - 605» که شرح حال و آثارش را نوشته اند، تاریخ فوتش را 1150 ذکر کرده اند که مأخذی ندارد و نسبتش را هم آنجا و هم در عنوانِ فرزندش میر عبداللّه (ص 465)، حُسینی نوشته اند که نادرست است و سادات سیفی قزوینی حسنی (بفتح حاء) هستند. همچنان که در نسخه اصیل کتاب مورد بحث و هم به خطّ شریف خود میر قوام الدین در «بیاض محمد شریف بن ملاّ روح اللّه الجیلانی» موجود نزد این حقیر، صریحًا واضحًا «حَسنی» است. و کذلک در نسخه اصیل «اجازه کبیره مرحوم سیّد عبداللّه جزائری» به خط فرزندش مرحوم سیّد بهاءالدین محمّد (ق 122). مع الوصف در اجازه چاپ آقای سمامی حائری (ص 165) در متن «الحسینی» آورده و در حاشیه فرموده اند که: «فی کلا [کلتا] النّسختین: الحسنیّ، و ما أثبتُّه من کتب التراجم»!

کتاب: منظومه ای است در فقه، مشتمل بر چهار رُبع، که در آن کتاب «اللُّمعة الدمشقیّة» شهید اوّل - رضوان اللّه علیه - را در شهر قزوین به نظم درآورده و این رباعی که از خود ناظم است و در ذیل فهرست کتابش که در آغاز همین نسخه نوشته شده، مُبیّن شمار ابیات هر ربع از منظومه می باشد، و پس از آن مقدّمه کوتاهی به نثر:

این «تحفه» کزو شود مسائل مفهوم قدرش باشد بر اهل دانش معلوم

از «لمعه منظومه» و «علم منظوم» «فقه منظوم» همچو «عقد منظوم»

1186 1176 1321 1210

نسخه: در کمال نفاست و صحّت است و پیدا است که مؤلّف خودْ آن را به منظور پیشکش به شاه سلطان حسین نویسانده و شخصًا تصحیح کرده و سپس به انواع آرایش ها تزیین و آراسته است. مع الأسف برگ اوّل منظومه را که دارای لوح و تهذیب بوده، در همان زمان ها بریده و برداشته اند با تضییع های دیگر.

ص: 108

در آخرین صفحه، شخص ناظم این چنین نوشته است:

«بلغ قبالاً سنة 1117، و کتب العبد الداعی لدوام الدولة القاهرة: ناظم الرسالة، حامدًا مصلّیًا مسلّمًا مستغفرًا».

کاتب نسخه: محمد نصیر بن محمد شریف طالقانی. تاریخ استنساخ: 1116.

النصرانیّ: ما ترک کتابکم و لا رسولکم لجالینوس طبًّا».

نسخه: به خطّ نستعلیق و یک دو برگ از اوّل و مقداری از آخر ناقص است.

آغاز موجود: «و الارضین و ما فیهنّ خصوصًا فی خلق نفسه».

انجام موجود: «حرف الواو. ورد. أجوده شدید الحمرة... ینفع من برد المعدة و الکبد و سوء الهضم فاذا».

به علّت نقص نسخه، نام مؤلّف و نام کاتب و تاریخ استنساخ معلوم نشد و نام کتاب در برگ دوم متن موجود است. تاریخ کتابت تخمینًا قرن دهم به نظر می رسد.

تألیف جزء 12 چنان که در این نسخه آمده: پنجم شوال 715 در حلّه، و تاریخ ختم استنساخ این جلد: 2 ربیع الاول 1234. تاریخ ختم تألیف جزء 13 در این نسخه: 16 جمادی الاولی 716 در سلطانیّه و این جزء، تاریخ استنساخ ندارد و نام کاتب مطلقًا به نظر نرسید و اثر تصحیح و مقابله و تحشیه و امتیازی ندارد.

دشوار بود، چند تن از دانشمندانْ به ترتیبِ این کتاب همّت گمارده و در «ذریعه 4: 66» و «فهرست دانشگاه 2: 499» معرّفی شده اند.(1)

از جمله این دانشمندان، مرحوم ملاّ عنایة اللّه کوپایی اصفهانی شاگرد مولانا احمد مقدّس أردبیلی و آخوند ملاّ عبداللّه شوشتری اصفهانی و شیخ بهائی است - رحمة اللّه علیهم اجمعین - . وی در رشته علم رجال بسیار رنج برده و کارهای سودمند گرانبهایی به انجام رسانده است. از گزارش زندگانی او جز اندکی که از «روضات الجنات: 403» و آثار خود او به دست می آید، اطّلاعی نداریم و آنچه در «مستدرک الوسائل» و «فوائد رضویّة 1: 342» و «ریحانة الأدب 3: 326» و جاهای پراکنده «ذریعه» و «فهرست دانشگاه» گفته اند، چیزی سوای همان مطالب نیست، چنان که حاج ملاّ علی طهرانی قدس سره نیز در «توضیح المقال: 61 - تاریخ تألیفش 1299» چند سطری که درباره این دانشمند نوشته به استناد تألیفات رجالی اوست، گوید: «و منهم: المولی عنایة اللّه: کتابه «مجمع الرجال» من أقوی الشّواهد علی عُروجه أقصی مَدارج الفضل و الکمال و زیادة غوره و تعمّقه فی علم الرّجال. و رأیت أیضًا له حواشی علی «نقد الرّجال». و له أیضًا ترتیب النجاشی و الکشّی و الحواشی علیه».

در «روضات: 403» فرماید که: «فاضل ثقه أمین، زکیّ الدّین عنایة اللّه... قهپایی اصفهانی رجالی ملقّب به زکیّ نجفی که أصل و ریشه او و محلّ تحصیلش در نجف أشرف بوده...».

بعد، آثار او را برشمرده، و از بعض أرکان نقل فرموده که او دانشمندی محقّق و در

ص: 112

علم رجال بسیار وارد و دلیر بود. سپس شاگردی او را نزد سه دانشمند یاد شده از «مجمع الرّجال» استنباط نموده و افزوده اند: «وی معاصر أمیر سیّد مصطفی تفرشی صاحب «نقد الرّجال» بود و با او حکایت ها دارد که در اینجا نمی آورم و شاید در ترجمه سیّد به پاره ای از آنها اشارت کنم». اما آنجا هم چیزی یاد نشده است.

از آثار ملاّ عنایة اللّه این کتاب ها موجود و هیچ یک به طبع نرسیده است: 1 - «ترتیب رجال کشّی» که همین کتاب مورد گفتگو است. 2 - «ترتیب رجال شیخ طوسی». 3 - «ترتیب فهرس شیخ طوسی» که از هر دو در «مجمع» یاد کرده. 4 - «ترتیب رجال نجاشی» که نام همه أشخاص مذکور در آن را چه با عنوان و چه در ذیل عنوان دیگران به ترتیب حروف گرد آورده و از خود نیز تعلیقات سودمند بر کتاب افزوده است. نسخه این ترتیب نزد حاجی نوری و نسخه دیگر نزد آیة اللّه آقا سیّد حسن صدر در کاظمین بوده: «ذریعه 4: 70». 5 - حاشیه بر «نقد الرّجال». نسخه آن را صاحب «توضیح المقال» دیده است: «توضیح: 62». «ذریعه 6: 228» دیده شود. 6 - «مجمع الرّجال». قهپایی پس از کوشش هایی که در علم رجال و ترتیب کتاب های آن نمود، کتابی مبسوط و بزرگ به ترتیب دقیق درین علم نوشته و هر چه در کتب رجال سابق بود در اینجا جمع آوری کرده «مجمع الرّجال» نامید و به سال 1016 از تألیف آن فراغت یافت.(1) نسخه أصل این کتاب که به خطّ مؤلّف و پر از حواشی اوست در یک جلد قطور اکنون نزد صاحب «ذریعه» موجود و نویسنده آن را زیارت کرده است. برای توضیح بیشتر رجوع شود به

ص: 113

«الذریعه 1: 365 و 4: 65 تا 67 و 6: 228 و 10: 138» و «فهرست دانشگاه 2: 482 ببعد».(1)

«ترتیب اختیار الرجال» را قهپایی بر این روش نوشته که ابتدا پس از دیباچه کوتاهی، عین حدیث های مذکور در أوّل «إختیار» را نقل و سپس شروع به ترجمه ها نموده، کنیه های مصدّر به «ابن» و بعد مصدّر به «أب» و سپس اسامی را به ترتیب حروف ألفبا آورده و ترجمه های کتاب را به یونس بن یعقوب تمام کرده و در پایان، مختصری مشتمل بر نام و نسب مؤلّف و تاریخ اتمام کتاب «ظهر دوشنبه 17 محرم 1011» نوشته است.

«ترتیب» در «ذریعه 4: 66» یاد شده و نسخه خطّ مؤلّف را در کتب موقوفه شیخ عبدالحسین طهرانی در کربلا و نسخه دیگر را در کتابخانه آقا سیّد حسن صدر - رحمة اللّه علیهما - نشان داده و فرموده اند که نسخه خطّ مؤلّف مشتمل بر حواشی کثیره ای از خود او و به خطّ او است و در آخر آنها رمز نام خود را «ع» نهاده است.

آغاز: «بسم... الحمد... و بعد؛ لما کان کتاب «اختیار الرّجال» المتجزّی علی سبعة أجزاء للشیخ الأجل... محمد بن الحسن الطوسی... الموضوع لذکر رجال الخاصة «ظ» و بیان حالهم بالرّوایات الواردة فیهم و أقوال المعتمدین فی هذا الفنّ المنتخب من کتاب الشیخ المتقدّم أبی عمرو... الکشّی... فی معرفة الرجال من العامّة و الخاصّة... المشهور بکتاب الکشّی لانتخابه منه؛ غیر مرتب، و کان یترتّب علیه الأمور العظام من الإشتباه فی الرّجال و عدم سهولة تحصیل المطلب و تمام معرفة حاله حیث کانت متفرّقة فیه و غیرها،

ص: 114

تشرّفتُ بترتیبه علی ترتیب حروف الهجاءِ بعین عبارته بغیر تغییر فیها إلاّ ما یلزمه من ذکر کلّ رجل متّصل بآخر فی عنوان بما یخصّ به و التزام ذکر کلّ رجل غیر معنون یُفهم مدحه فی الکتاب من روایة أو قول بعنوان، بل إلتزام ذکر کلّ ما یظهر من ذکره فایدة من مدح أو ذمّ فی المحلّ المناسب له؛ إیفاءً لحقّه، و کذلک المذکور بالذّمّ... و أوردت المصدّر بالکنی و الألقاب فیه مقدّمًا مرتّ-بًا لتناسبه للمصدّر بالألف... و أنا العبد عِنایت اللّه بن شرف الدین القهبائی الزکیّ النجفی حامدًا مصلّیًا. حمدویه بن نصیر الکشیّ...».

انجام: «قد تمّ ترتیب هذه النسخة الشّریفة علی حروف الهجاءِ المسمّیة باختیار الرجال للشیخ الجلیل الطّوسی من کتاب الشیخ أبی عمرو.. المشهور بالکشی لانتخابه إیّاه منه، علی ید مرتِّبه أقلّ خلق اللّه تعالی و أحوجهم إلی رحمته عنایت اللّه بن شرف الدین بن محمود بن شرف الدین علی.. القهبائی أصلًا الزّکیّ لقبًا النّجفی توطّنًا، وفّقنی اللّه علی الرّجوع إلیه... فی ضحوة یوم الاثنین سابع عشر شهر محرّم الحرام سنة حادی عشر و الف... ببلدة اصبهان... و الحمد للّه.».

* * *

نسخه: دارای 162 برگ به خطوط گوناگون نَسخ و نستعلیق و شکسته 21 سطری. گمان می رود برخی از اوراق به خطّ مؤلّف باشد، و یادداشت هایی که در کنار پاره ای از صفحات هست(1) مؤیّد این گمانست.

روی برگ 1 نام کتاب «منتخب رجال کشّی» و سپس وقفنامه ای به خطّ و مهر محمد کاظم بن مرحمت و مغفرت پناه حاجی میرزا محمد صادق گلستانه الحسنی الحسینی به

ص: 115

تاریخ غره صفر 1236 دیده می شود که در آن نوشته: «عالیجناب، فضایل مآب، قدوة المحقّقین، سیّد الفضلائی؛ مقتدی الأنامی؛ مجتهد العصر و الزّمانی حاجی سید محمد باقر(1) زید فضله؛ حسب الوصیّة مرحوم مغفور حاجی میرزا محمد صادق گلستانه وقف نمود این کتاب را با سایر کتب دیگر به نهجی که در ظهر کتب دیگر مرقوم شد است...». مهر: «عبده محمد کاظم بن محمد صادق گلستانه». در همین صفحه تملّک ابوطالب حسینی دیده می شود: «قد شرّفنی اللّه تعالی بتملکه... فی سوق بلدی اصفهان... و أنا ابن حبیب اللّه ابوطالب الحسینی...... ذی الحجّة سنة 1175». مهر: «ابوطالب بن حبیب اللّه الحسینی». ایضًا مهر شخص دیگری: «الموفّق عبده للسّداد محمد علی بن عبدالجواد».

کاغذ اصفهانی، قطع 13 × 19، جلد میشن قهوه ای مقوّایی ضربی، داخل کاغذ گلی رنگ. نام کاتب و تاریخ کتابت در نسخه نیست و عنوان ها عمومًا در هامش نوشته شده است.

ترجمه احقاق الحقّ: إثبات الحقّ

است؛ داعی دوام دولت قاهره، میر محمد سلیم ابن میر محمد صادق طالقانی را به خاطر رسید که در این اوراق ادعیه و معنی آن را بیان نماید تا همه کس را از آن بهره آید».

انجام: «تمام شد کتاب دعاء و بعد از او است کتاب فضل القرآن. تمّ کتاب الدعاءِ من الکلینی متنًا و شرحًا علی ید أقلّ السّادات و الطلبة میر محمد سلیم ابن میر محمد صادق الحسینی الطالقانی».

نسخه: نام کاتب و تاریخ تألیف و کتابت ندارد. متن ادعیه با مرکّب و به خطّ نَسخ مشکول و ترجمه در زیر سطور به شنگرف به خطّ نستعلیق نوشته شده، و نسخه به شکل بیاض است و بعید نیست که به خطّ شخص مترجم باشد.

ش 222» و «زندگینامه علاّمه مجلسی 1: 324» و «مکارم الاثار 1: 112» و «فهرست منزوی 1: 392» و «شهداء الفضیلة: 234» آمده است. محدّث قمّی - أعلی اللّه مقامه - در کتاب شریف «منتهی الامال 2: 55. چاپ علمیّه اسلامیّه» که خاندان معظّم سادات خاتونابادی را معرّفی نموده، درباره میر محمّدباقر ملاّباشی فرماید:

«... و در مدرسه چهارباغ اصفهان تدریس می فرمود و در سنه (1127) یکهزار و یکصد و بیست و هفت او را به زهر شهید کردند. درتاریخ او گفته شد: آمد جگر از شهید ثالث بیرون (1127 = 223 - 1350)، در تخت فولاد، در جوار والدش، در یکی از حجرات مدفون گشت».

بیفزاییم که گوشه هایی از احوال آن جناب در چند جای «وقائع السنین و الأعوام» دیده می شود، و داستان افول ستاره اقبال او در سال 1127 آمده و بالاخره گوید: «و در شب سه شنبه ششم شهر ربیع الاوّل سنة هزار و صد و بیست و هفت، سه ساعت به طلوع صبح مانده از دنیا رحلت نمود، به آزار ذات الریة، در وقتی که آفتاب در برج حوت بود. اللّهم اغفر له.... و عذّب من سعی فی دمه».

کتاب: ترجمه انجیل های چهارگانه «کُتب عهد جدید» از کتب مقدّس مسیحیان است که میر محمّد باقر به فرمان شاه از نسخه عربی به فارسی ترجمه کرده و خود در حواشی توضیحاتی پیرامون مطالب گوناگون آن اناجیل نوشته است.

تاریخ تألیف: بیستم شوّال المکرّم 1108، دو سالی پیش از درگذشت علاّمه مجلسی أعلی اللّه مقامه و مقامه.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، مانا نسخه ای است که به فرمان مؤلّف برای پیشکش به شاه و با امتیازاتی استنساخ شده است.

ص: 118

دانشمند کوشای روحانی حاج شیخ رسول جعفریان، در سال های «1373 - 1375 ش» به همّت والای خود کتاب را از روی همین نسخه و یک نسخه دیگر، دوبار در تهران چاپ کردند و مقدّمه مبسوط و ممتّعی بر آن نوشتند.

ص: 119

از مرحوم میر محمّدباقر یک دفتر متفرّقات «بیاض» شکل در دست داریم که در برگ چهارم آن عمود نسب خود را در آغاز جوانی نوشته است. این نسب نامه به این صورت - غیر از اختلافات جزئی - دو سه نام در میان اسامی، بیشتر از آنچه دیگران نوشته اند دارد، مانند چند جای «وقائع السنینِ» عمّش میر عبدالحسین، و «الفیض القدسی» و خاتمه «مستدرک الوسائل» لابدّ از همان وقایع، و «منتهی الامال 2: 55» و از آن در «شهداء الفضیلة»، و «کواکب منثرة: 237» از مشجّرات میر عبدالکاظم، و «مکارم الاثار 1: ش 74» از مستدرک، و «نابغه فقه و حدیث: 247»، و بالاخره «نورالأبصار» به قلم مرحوم آقا سیّد حسین آزاد خاتونابادی، که این هر دو همانند «مکارم» است. و اللّه العالم.

جدول کشی شده می باشد.

و همه جا توضیحی از خود در هامش صفحات آورده، و کتاب را به نام شاه سلطان حسین صفوی موشّح و به او تقدیم داشته است.

در «کواکب منثرة: 676» ملاّ محمّد رضی را عنوان کرده و پس از نام و نسبش، تنها آگاهی که از او داده اند این است:

«له شرح أدعیة السّرّ (ذریعة 13 رقم 219) فارسیًّا، ألّفه لمریم بیگم من بنات الصّفویّة. عند السیّد شهاب الدین».

او در مقدّمه کتاب جای گفتگو، از خود و پدرانش چنین یاد کرده است: «قدیمی بنده داعی این دودمان أبد مقرون، ابن بهاءالدین محمد بن حسن علی بن عبداللّه الشوشتری: رضیّالدین محمّد، که اباء و اجدادش در انتشار دین مبین و طریقه حَقّه ائمّه طاهرین و دعاگویی دوام دولت أبد قرین و فاتحه خوانی بقای سلطنت ذُریّه آل طآه و یآس، همه از بندگان و دعاگویان قصب السبق ربوده اند...». سبحان اللّه!

نسخه: ظاهرًا اصل است و به خطّ نسخه و نستعلیق زیبای مؤلّف که در پایان گوید: «و کتب العبد الداعی ابن بهاءالدین محمّد: رضیّالدین محمد، فی سنة 1124».

همه صفحات جدول کشی به طلای اشرفی و دارای یک سرلوحه در صفحه اوّل است.

کتاب: ترجمه مبسوطی است به فارسی از حدیثِ مفضّل بن عمر - علیه الرحمة - که از حضرت امام جعفر صادق - صلوات اللّه و سلامه علیه - روایت کرده و معروف است به «توحید مفضّل» و در «کتاب التوحید» بیاید.

مترجمْ در مقدّمه گوید که «حامی المساکین و الفقراءِ محبّ العلماءِ و الصّلحاءِ مجمع الفضائل و الکمالات مصدر المعارف و الخیرات زائرِ بیت اللّه، الوفیّ حاجی نظر علیّ» از مؤلّف خواسته است که حدیث مفضّل را به فارسی ترجمه کند.

تاریخ اتمام ترجمه: «ماه محرم در سال پنجمین در عشر هفتمین از مائه بعد الألف» که می شود محرّم 1065.

نسخه: به خطّ نسخ و نستعلیق محمدطاهر بن ملک حسین (ظ) فراهانی. ختم استنساخ: یکشنبه عشر آخر ربیع دوم 1082 «در مزرعه عالیجاه مقرّب الخاقانی آقائی (ظ) موسوم به مزرعه سنجیدی در چلبی (ظ) که به اتّفاق حضرت مخدومی محمود بیکا به سیر مزرعه مزبور رفته بودیم.

میر منصور» نگاشته است.

نسخه: نیمی از برگ آخر ندارد. لذا نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نیست. ظاهرًا متعلّق به سده یازدهم است و گویا استنساخ هم ناتمام بوده. از کتابخانه مرحوم آقا شیخ محمّدرضا نجفی أبوالمجد اصفهانی.

درباره تقبیل را به لغت قبل کتاب یاد شده، حواله داده است. الی غیر ذلک.

پس مؤلّف یا در حقیقت مترجمِ «ریاض السّالکین» همان «محمّد المدعوّ بسلیمان الجرجی ابن تاریقلی» است که در «أمّ الحقائق» آمده و او را ملاّ سلیمان گرجی می خوانده اند، رحمة اللّه علیه.

کتاب: ترجمه «ریاض السالکین» معروف به «شرح صحیفه سیّد علیخان» است که مرحوم سیّد علیخان مَدنی شیرازی «صحیفه مبارکه سجّادیّه» را به عربی و بدان نام شرح کرده، و مترجم به امر شاه سلطان حسین صفوی (چنان که در مقدّمه گوید) آن را به زبان فارسی درآورده است و در بسیاری از مواضعِ آن، مطلبی را از خود به عنوان «مترجم گوید» اضافه نموده و این اضافات غالبًا نقل مطالب دو شرح صحیفه میر محمّدباقر داماد و مرحوم آخوند، یعنی علاّمه مجلسی است، با برخی منقولات دیگر.

همچنین در بعضی جاها حاشیه ای - عمومًا به عربی - در توضیح و تکمیل مطالب متن آورده و حواشی همگی به خطّ شخص مترجم می باشد. و در حاشیه اوّل نسخه گوید:

«و اکثر آنچه در ترجمه دیباجه و ادعیه نوشته ام موافقت دارد با ترجمه آقا حسین مرحوم بر صحیفه کامله».

نسخه: جلد اوّل کتاب است از آغاز تا آخر دعاءِ اوّل صحیفه کامله. کاتب: محسن بن احمد بن شرفجهان صفوی. تاریخ پایان استنساخ: سنه 1126.

توضیحًا چنان که گفتیم از این کتاب شریف شش مجلّد از یک دوره همسان به نظر رسیده و از میان آنها جلد ششم مفقود شده، و از جلد هشتم به بعد آگاهی نداریم.

چنان که در پیشگفتار این فهرست اشاره شد، کوشش و اهتمام شاهان صفوی در احیاء و تأیید و ترویج زبان فارسی و آیین پاک تشیّع، در سیاست ضدّ ترکان عثمانی، و تشویق و تأیید و تکریم روزافزون علماء و دانشمندان و مکاتب هنری سبب پیدایش

ص: 125

این همه آثار علمی بزرگ و کوچک در این زبان شده است.

کلمه شرفجهان و کلمه دیگری پس ازآن را محو کرده اند. این مجلّد نیز همانند مجلّد اوّل تمامًا به تصحیح شخص مؤلّف رسیده و حواشی کمی نیز به خطّ خود بر آن نوشته است.

خطّ و کاغذ و جدول کشی و دیگر مشخّصات همانند سایر مجلّدات است.

بیفزاییم که با تدبّر در مطالب مرقوم در «فهرست مرعشیّه قم 9: 275 ش 3479»، معلوم گردید که نسخه مجهول المؤلّفی که به عنوان «شرح صحیفه سجّادیّه» به اختصار ذکر کرده اند، همانا نسخه دیگری است از همین جلد سوّم کتاب مورد بحث ما که ظاهرًا میر محمد اسماعیل حسینی خاتونابادی از روی همین نسخه «جای گفتگو» نویسانده و گهگاه از خود نیز حاشیه ای بر آن نوشته است.

علیه السلام لأبویه علیهماالسلام».

این جلد نیز مقدّمه و خاتمه ای ندارد و نام کاتب و تاریخ کتابت نوشته نشده، لکن به خطّ و خصوصیّات مجلّدات دیگر است و خطوط تصحیحی شخص مؤلّف گهگاه در حاشیه ها دیده می شود. بر این مجلّد حاشیه ای که در آن نامی از سایر آثار خود آورده باشد نیست و هکذا در متن.

رشتی است که خسروشاهی آن را به امر وی به فارسی ترجمه کرده و دیباچه ای در تعریف و تمجید سیّد بر آن افزوده است.

تاریخ ختم اصل عربی: دوشنبه 11 شب گذشته از صفر 1238 در دهکده سراوان(1) رشت. تاریخ ختم ترجمه: چهارشنبه 24 شوّال 1242. چاپ شده.

نسخه: به خطّ زیبای علیّ بن ملاّ زین العابدین منجّم تبریزی، در کربلا. ختم کتابت: سه شنبه 28 ماه رجب 1247.

به مالک اشتر رحمه الله نوشته اند و مترجم به فرمان شاه سلطان حسین صفوی آن را به فارسی درآورده و به نام او مصدّر کرده است. تاریخ ترجمه ندارد.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و به خطّ یکی از خوشنویسان زمان مؤلّف است.

کتاب: ترجمه «کتاب الإقبال» سیّد رضیّالدین ابوالقاسم علیّ بن موسی، معروف به سیّد ابن طاوس حسنی داودی حلّی است، رضوان اللّه علیه.

نسخه: ترجمه اعمال دو ماه مبارک رجب و شعبان است و بقیّه در جلدهای دیگر. نام کاتب، در پایان اعمال ماه رجب، به طلای اشرفی این چنین است: «تمّت الکتاب علی ید الفقر مرتضی بن ملاّمحتشم ترجمه نویس».

در اواسط اعمال ماه شعبان، مترجم - به خلاصه - گوید که:

«نوّاب اشرف اقدس همیون أعلی... بالمُشافهة العلیّة العالیة فرمان هُمیون و اشاره به نفاذ مقرون صادر» کردند که آنچه در کتاب اقبال ذکر نشده از کتب دیگر، مترجم نقل نماید. که معلوم می شود «إقبال» به فرمان شاه سلطان حسین ترجمه شده است.

تاریخ آغاز ترجمه در اواخر این مجلّد، سال 1120 آمده است، و مترجم گوید که این کتاب را پس از ترجمه کتاب «مُهج» یعنی «مهج الدعوات» و پس از ترجمه کتاب «المُجتنی» که هر دو از مرحوم ابن طاوس است ترجمه کرده است. پس این هم دو اثر دیگر از ملا عبدالمطلب، رحمه اللّه.

این مطلب نیز ناگفته نماند که در «ذریعة 4: 140» و «کواکب منتثرة: 122 و (562) » فرموده اند که ملاّ محمدتقی بن علی نقی طبسی شاگرد مرحوم آقاجمال خوانساری، کتاب «مهج الدعوات» را به فرمان شاه سلطان حسین صفوی به فارسی ترجمه کرده است! و نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی است.

یکی دو برگ افتاده است. نسخه در کمال نفاست و به چندگونه مرکّب و طلا نوشته و جدول کشی شده است و در اثر کثرت استفاده و استعمال کمی معیوب گردیده.

پرداخته است که به این عبارت آغاز می شود:

«فصل، فی ذکر عبادات الشّرع. عبادات در شرع پنجست: 1 نماز 2 زکوة 3 روزه 4 حج 5 جهاد. پس نماز مکرّر می شود در هر روز و شب، و روزه در سالی یکبار، و زکوة هر آنکس را که مالک مالی باشد...».

دعاءها به فارسی ترجمه نشده و عینًا نقل گردیده است، و نام مؤلّف (مترجم)، معلوم نشد.

نسخه: به خطّ نسخ خوب، و عنوان ها به طلا و شنگرف و لاجورد است و صفحات جدول کشی شده و کاتب بیش از ربع کتاب را استنساخ نکرده و تا مقداری «از آن دعائی که مخصوصست به عقیب ظهر آنچه روایت کرده معاویة بن عمّار از ابی عبدالله علیه الصلوة و السلام: یا اسمع السامعین...» نوشته است.

نام کاتب و تاریخ کتابت و آثار مقابله و تصحیح ندارد. ظاهرًا در اوائل سده دهم نوشته شده و شبیه نسخه دیگر است. تعداد اوراق: 35 برگ.

اصل 119 برگ، اندازه 21 × 13، نوشته 8 و نیم × 16.

علاّمه مجلسی مولانا محمّدباقر، رضوان اللّه علیهم اجمعین.

کتاب: ترجمه شرح مانندی است از اصول کتاب «معالم الدین و ملاذ المجتهدین» تألیف شیخ ابومنصور حسن فرزند شهید ثانی شیخ زین الدین بن علی بن احمد شامی عاملی - علیهم الرحمة - ، متوفّی 1011.

تاریخ پایان ترجمه: روز آدینه دهم ماه رمضان 1089.

متن عربی و ترجمه به سال 1379 ق، «با مقدّمه و تصحیح مرتضی مدرّسی چهاردهی، معلّم دانشگاه طهران» - رحمة اللّه علیه - ، طیّ 444 صفحه، در تهران به چاپ رسید.(1)

نسخه: از آنجا که کاتب از روی نسخه بی اوّل و آخری نوشته است، چند برگ از آغاز و چند برگ از آخر نانویس و کتاب نیز ناشناخته مانده است تا آن که به مدد نسخه چاپی شناخته شد.

از اوّل تا به آخر، دارای حواشی «منه» است و آثار مقابله دارد. کاتب در بسیاری از حواشی تاریخ گذارده و در چند جا هم نام خود را «عبدالکریم دربندی» و تاریخ نوشتن حواشی را ماه رجب و شعبان 1191 قید کرده است.

آغاز نسخه: «نامی اشرف است از جماد و نامی منقسم می شود به حسّاس و غیر حسّاس».

انجام: «عمل نموده باشند بر یکی از ین دو روایت او أولی خواهد بود».

ص: 135

مکارم الاخلاق دارد و صاحب «ریاض العلماء» گفته است که آن را به خطّ خوش صاحبش در اردوباد دیده است.

و در همان «ذریعة 4: ش 352» که ترجمه ألفیّه شهید را عنوان کرده اند، نام و نسب مترجم را سیّد امیر نظام الدین عبدالحیّ بن عبدالوهاب بن علی حسینی قاضی هرات از سوی شاه اسماعیل صفوی (متوفی 930) نوشته و گویند که او رساله «المعضلات» را در (959) تألیف کرده است.

ایضًا رجوع به «احیاءالداثر: 119 و 120» شود.

هامش نوشته اند: «بلغ مقابلة من خطّ المؤلّف، سلّمه اللّه تعالی».

ترجمه نصیحة الملوک: الدرّ المسبوک

ترکیب ابوالبقاء: التبیان فی إعراب القرآن

به شرح جدید، بر «تجرید الکلام» خواجه نصیرالدین طوسی - أعلی اللّه مقامه - و همین روزها (1382 ش) در تهران از طرف مرکز نشر میراث مکتوب چاپ شد.

«حاشیه خفری» تا بیش از سه قرن در حوزه های کلامی مورد توجّه و تعلیم و تدریس بود. شیخ محمّد مهدی رازی در کتاب «مشکاة المَسائل» که تاریخ تألیفش (1230) در تهران است گوید: «حاشیه خفری» را نزد جناب آخوند ملاّ علی نوری حکیم خوانده است و «شرح مختصر الاصول عضدی» و غیره را نزد استاد اعظم آخوند ملا محمّد علی نوری اصفهانی» - رحمة اللّه علیهم اجمعین - : «معجم العزیز الطباطبائی: ش 632».

«تعلیقات علی الحواشی الخفریّة. ش 154» از مولانا عبدالرّزاق لاهیجی» و «حاشیة حاشیة شرح تجرید الکلام. ش 262» از آقا جمال الدین محمّد خوانساری و «حاشیة شرح تجرید الکلام. ش 294» از مولانا میرزا محمّد شیروانی، ملاحظه شود.

نسخه: به خطّ «أقلّ الطلبة محمّد سعید بن اسماعیل المازندرانی». تاریخ ندارد، و از سده دوازدهم است.

قوشجی» بر کتاب «تجرید الکلام» خواجه نصیرالدین طوسی قدس سره .

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و به قرائن در اواسط سده 13 نوشته شده. آقا میرزا سیّد محمّد مهدی نایب الصّدر - علیه الرحمة - شرحی درباره کتاب روی برگ اوّل نوشته است، و اندکی تعلیقات متفرّقه در حواشی دارد. نیز این یادداشت روی داخل جلد نسخه است: «میرزا محمد حسن کتاب فروش فی المعاملة الثانیة فی شعبان 1264». مهر «عبده الراجی محمد باقر بن عبدالجواد» نیز روی برگ اوّل دیده می شود.

سخنی گفته اند.

بهترین ترجمه این لقب «مُنشئ الممالک» همانا «وزیر امور خارجه» است...: «سازمان اداری حکومت صفوی: 117».

امّا واقعه نویس، در همین کتاب سازمان گوید:

«مجلس نویس که واقعه نویس نیز خوانده می شد از مَصادر و ارباب مَناصب مهمّ به شمار می رفت و طبق اظهارات شاردن (5: 343) در غیبت وزیر اعظم امور مربوط به او را انجام می داد. در مجالس و اجتماعات به دست چپ شاه می نشست و غالبًا او را به نام وزیر چپ «وزیر دست چپ» می نامیدند».

نیز رجوع به کتاب «مقدّمه ای بر شناخت أسفار تاریخی» شود.

باری، مقصود این است که مُنشئ المَمالک در «کشف الأیات»، لقب عبدالحسین است نه محمّدرضا، و به موجب عبارت وقفنامه، محمّدرضا لقب واقعه نویس یا «مجلس نویس» داشته است نه مُنشئالممالک، و این همان است که در «الکواکب المنتثرة: 270 محمد رضا مجلس نویس و 271 محمدرضا النصیری» عنوان شده است، یعنی این هر دو عنوان - نه «محمد رضا منشئ الممالک: 271» - مربوط به صاحب «تفسیر الأئمّة» و «کشف الأیات» است که در «الروضة النضرة 221 - 222» احوال و آثارش به اختصار و در «الذریعة 4: ش 1168» در متن و حاشیه به درستی و تفصیل آمده است.

کتاب: تفسیر بزرگی است در چندین مجلّد کلان بر قرآن کریم بر وفق اخبار اهل بیت علیهم السلام که ترجمه آیات و اخبار شریفه را نیز به فارسی آورده و معروف به «تفسیر واقعه نویس» بوده است.

ص: 143

صاحب «ذریعة» مجلّد نخست و مجلّد دیگری از آن را دیده و وصف کرده اند. همان گونه که مختصر تفسیر را نیز در «ج 20 ش 2519» شناسانده و فرمایند که آن نیز از خود مؤلّف اصل است در شش مجلّد و به فارسی محض.

اینک مجلّدات کتاب جای گفتگو در گوشه و کنار کتابخانه های شخصی و عمومی قم و مشهد مقدّس و تهران و جاهای دیگر پراکنده و موجود است و هیچ جلدی از آن تا به حال چاپ نشده است.

نسخه: جلد دوّم است. وقفنامه مورّخه 1129، در آغاز نسخه هست که آن را با سایر مجلّدات بر طلبه ساکن مدرسه سلطانیّه که عالیجاه... آقا کمال در محلّه عبّاسابادِ اصفهان بنا کرده، وقف نموده است.(1)

مرحوم میرزا عبداللّه افندی صاحب «ریاض العلماء» در بالای نخستین برگ نسخه

ص: 144

نوشته است: «تتمّه تفسیر آیه الم ذلک الکتاب الی آخر الایة».

نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد.

أحزاب (33). علامات و مشخّصات و مختصّات همانند نسخه های پیشین است. نام کاتب و تاریخ کتابت به نظر نرسید.

خطّ شریفِ صاحبِ «ریاض العلماء» روی برگ نخستین چنین است: «بسم اللّه، به فرزندی میرزا احمد، وفّقه اللّه تعالی، بخشیده شد». مُهر.

وقفنامه به تاریخ: محرّم 1129، جهت مدرسه سلطانیّه که آقا کمال در محلّه عبّاس آباد ساخته بود. نام مؤلّف در این وقفنامه این گونه است: «مرحوم مبرور میرزا محمّد رضا نصیری واقعه نویس سابق سابق».

تفسیر ابن العربی: تأویلات القرآن الکریم

تفسیر بیضاوی: أنوار التنزیل و أسرار التّأویل

تفسیر حسینی: مواهب علیّة

آیة اللّه حاج میر سیّد محمّد موسوی چهارسوقی، نوشته و تکمیل کرده اند. ظهر نسخهْ تملّک مورَّخ شوّال 1277 و مهر «عبده محمّدکاظم»، و نیز تملّک و مهر مرحوم حاج میرزا قوام الدین رشتی دیده می شود.

بهمن، فرغ من الکتابة (16 جمادی الأَولی 909) فی مکتبة سلطان المتکلّمین»، انتهی.

فراغ از کتابت: روز چهارشنبه هیجدهم ذی الحجّة (800 یا 800 و کسری). ظهر نسخه نام کتاب «تفسیر غیاث بن ابراهیم، رضی اللّه عنه» نوشته شده است. رجوع به هر دو عنوان در «ذریعة» فرمایند.

تملّک صاحب مُهر «لک البهاء کلّه 1088»، و تملّک و مُهر «عبده مهدی بن عبدالکریم» به تاریخ غرّه ربیع یکم 1247، و مُهر «سلام علی ابراهیم»، و تملّک حاج میرزا عبدالرزّاق رشتی اصفهانی به تاریخ ذی الحجّه 1313 و مهر او «عبده عبدالرزّاق بن محمد کاظم»، همگی ظهر نسخه هست.

سورة الأنعام که به طور صریح نوشته است «جعفر الخراسانی» و این امضاء و مطلب حاشیه، به عین خطّ متن است و در بیشتر صفحات هم از این قبیل مطالب به همین خط در حواشی دیده می شود. به نظر می رسد که این صاحب امضاء، خود مؤلّف تفسیر باشد به ظنّ قوی، امّا شناخته نشد که کیست.

تملّک نیای گرامی مرحوم آیة اللّه آقا میرزا سیّد جمال الدین موسوی چهارسوقی به تاریخ 16 ماه شوال 1321 در هامش برگ سوّم نسخه هست که می رساند از کتابخانه والد ماجدشان آیة اللّه العظمی آقا میرزا سیّد محمّد هاشم چهارسوقی بوده است.

إلی محمّد بن المنکدر أسئله عن المعوّذتین أ هُما من کتاب اللّه تعالی؟ قال: من لم یزعم أنّهما من کتاب اللّه تعالی فعلیه لعته اللّه و الملائکة و النّاس أجمعین إلی یوم الدین».

سپس مطلبی نقل شده که بقیّه آن در برگ آخر بوده و افتاده است. آخرین برگ موجود آخرین برگ کرّاسه چهاردهم می باشد، کما یظهر من النّسخة.

همین موضع کاتب نوشته است که صاحب نسخه: «و هو الصاحب المحترم مفخر الحاجّ و الحرمین [کذا] خواجه حاجی فتح اللّه بن المرحوم خواجه مجدالدین استرآبادی.

و أمّا الکاتب، فقال الشیخ «رحمة اللّه علیه» فی «الضیاء اللّامع: 48»: «الحسین السبزواریّ هو السیّد عزّالدین الحسین بن نورالدین علیّ بن بهآءالدین حسن بن شرف الدین عیسی الحسینی. کتب بخطّه الجیّد نسخةً من «الدُّروس» فی کرَک نوح من جبل عامل... و فرغ الکاتب من الکتابة یوم السّبت 23 رجب (871) و صحّحها بخطّه و قلمه و قرأها علی بعض مشایخه و علیها بلاغاته الکثیرة... و علی ظهر الصّفحة الأُولی اجازة أحد مشایخه هذه صورتها: قرأ علیَ السیّد الامام الأعظم الأکمل صاحب النّفس القدسیّة و الأخلاق المرضیّة جامع الکمالات النفسانیّة السیّد الأعظم فرع الشجرة الأحمدیّة و الزّیتونة العلویّة السیّد عزّ الدنیا و الدین حسین... و کتبَ... محمّد بن أحمد بن محمّد المطاریّ و ذلک فی العشر الاخر من شهر رمضان المعظّم سنة 872».

صورت تمام اجازه شریفه در «ضیاء» آمده است. برای معرّفی کاتب جلیل القدر به همین اندازه اکتفا شد. و نسخه کتاب «دروس» موصوف را مرحوم شیخ در نزد مرحوم آقای حاج سیّد ضیاءالدین علاّمه فانی اصفهانی دیده اند، رحمة اللّه علیهما.

خطّ نسخه: بسیار خوانا و نَسخ جلیّ است. همان گونه که در وصف نسخه «دروس» فرموده اند. تملّک «مخدوم بن نوراللّه بن نورالهُدی الحسینی الرضویّ الشجریّ» و مُهر محو شده او روی برگ آغازین است.

کاتب: «محمود بن أبی ال-نُّ-هی بن أبیبکر بن عبدالکریم الابهری. ظ. فی المدرسة العزیّة ظ بمدینة السّلام تبریز، فی غرّة النّهار من یوم الثلثاء 21 ربیع الاول 731، بعد قرائته علی فخر الملّة و الحقّ و الدّین أحمد بن الحسن الجاربردیّ».

در صفحه آخر: اجازه جاربردی مذکور برای کاتب است بخطّ المُجیز.

4 صفر 1251.

اثر تصحیح و مقابله و تحشیه و هیچ امتیازی ندارد. روی برگ اوّل فهرست کتب این جلد به اختصار نوشته شده و نیز: «کتابت این مجلد تخمینًا 26200 بیت».

ناخوانا، ظاهرًا: «عبده زین العابدین الحسینی».

روی برگ اوّل نسخه وقف نامه «نوّاب مریمی آداب فاطمی ألقاب... مریم بیگم» به تاریخ 1116 نوشته و به مُهر مشار الیها رسیده است که تولیّت پس از او با پادشاهِ وقت و نسخه در «مدرسه واقفه واقعه در خارج دروازه حسناباد» باشد.

کاتب نسخه، شاگرد صالح مؤلّف است و در «امل الأمل» عنوان دارد و از آنجا در «کواکب منتثرة: 727».

مدفون در وادیالسلام نجف اشرف)، فرزند گرامی آیة اللّه آقا میرزا سیّد مسیح (1255 - 1325)، فرزند فرزانه آیة اللّه العظمی آقا میرزا سیّد محمّدباقر موسوی صاحب روضات الجنّات (1226 - 1313)، أعلی اللّه تعالی مقاماتهم.

کتاب: تقریرات مبسوط درس اصول فقه استادالفقهاء مرحوم آیة اللّه آقا سیّد محمّدباقر موسوی درچه ای اصفهانی، مجتهد جلیل القدر (1264 - 1342) است، در دو مبحث:

1 - مبحث ظنّ، با تاریخ 29 جُمادای یکم 1316 تا 15 ذی القعده 1317.

2 - مبحث اصل برائت و احتیاط، که در روز ترویه 1317 شروع و در 15 شوّال 1319 به مسأله أقلّ و أکثر ختم شده است.(1)

نسخه: اصل مبیّضه خطّ مؤلّف بزرگوار است. صورت چند اجازه مؤلّف و چند مادّه تاریخ به خطّ شریف ایشان در آغاز نسخه هست.

می باشد. یک نسخه دیگر نیز در «الذریعه» معرّفی شده است، به اجمال.

آغاز: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. این رساله ایست در باب یافتن آیات قرآن که در کدام جزو است مثلًا بعد از کلمه «اتّخذ» این شکل «کج ا» نوشته اند، شکل اوّل که کاف و جیم است علامت «جزو» است یعنی این آیه در جزو 23 است و شکل دوم که الف است علامت «رکوع» است یعنی در رکوع اول جزو 23 و علامت 23 که در بالا نوشته شده آن نیز علامت جزو است به واسطه تبیین نوشته اند، و همه علامات از این قرار است. القسم الأوّل فی أوائل الأی. باب الألف من الألف بعدهما التّاء - ءأتّخذ، کج 23 1).

نسخه: به خطّ غیاث الدّین محمّد بن امیر جعفر حسنی. تاریخ پایان استنساخ: اوّل محرم 1116 در مدرسه جدّه کبیره اصفهان.

در چهار صفحه اوراق بدرقه آخر نسخه نیز مطالب متفرّقه از احصاءِ آیات قرآنی و فهرست ابواب «تقویم آیات القرآن» و ساعات استخاره نوشته شده است.

روی برگ اوّل وقفنامه نسخه نوشته شده واقف: «اقلّ الطلبة عبد الجلیل تبریزی» و «اختیار تولیة غیر را نیز به اوستادی ام فضیلت و کمالات پناه مستغنی الألقابی آخوند ملاّ محمّد شریف تبریزی مفوّض نمودم».

تاریخ تحریر وقفنامه: ماه شوّال 1139.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. از قرائن، در اوائل سده یازدهم نوشته شده، لکن تمام و مصحّح است و فهرست ابواب در مقدّمه به خطّ کاتب آمده است.

تملّک و مُهر ابوالفضائل بن حاجی حسین یزدی: «عبده ابوالفضائل» و نصیر بن حاجی میرزا بیک یزدی: «نعم المولی و نعم النّصیر 1103» و «منتظر فتوح لطف إلهی 1116» و «نعم المولی و نعم النصیر 1085» و «و اذکر فی الکتاب اسمعیل» و «عبدالرزّاق بن محمد کاظم» در تاریخ 24 ذیحجه 1293 و «قوام الدین بن عبدالرزاق» در نسخه هست.

در حاشیه های بالای صفحات از آغاز تا برگ 74 متنِ «تهذیب المنطق» و تا برگ 42، قدری از «حاشیه تهذیب المنطق» از آخوند ملاّ عبداللّه یزدی - علیه الرحمة - به خطّ کاتبِ اصل نوشته شده است.

روی کاغذها جمع شده بود و از طرفی نیز دانشمندان بزرگی در دنیای اسلام به پا خاستند و وارث آن همه آثار اسلامی گشتند، برای آنکه ترتیبی در کار روایت ها داده و راویان را بشناسند و در نتیجه همچنان که در خود روایت ها نیز دستور بود، روایت های درست را از نادرست تشخیص دهند، گروهی از دانشمندان، نام های راویان را و آنچه درباره آنها از مشایخ خود شنیده بودند در دفترهایی جمع کرده و بر آنها نام «أسماء الرّجال»، «معرفة الرّجال»، «فهرست أسماء الرّجال»، «المشیخة»، «التّراجم»، «معرفة أخبار الرّجال»، «تاریخ الرّجال» و امثال اینها گذارده، و کم کم راوی شناسی علمی مخصوص گشته و به علم «رجال» شهرت یافت و تألیفات بی شماری درین رشته پدید آمد که نام بیشتر آنها در «الذریعة إلی تصانیف الشّیعة 10: 80 تا 161» آمده، و هم گروه بسیاری از نویسندگان کتب رجال و تألیف آنها در «فهرست دانشگاه 2: 485 تا 497» یاد شده اند.

بزرگ ترین دانشمند راوی شناس محقّق شیعه، میرزا محمّد بن علی بن ابراهیم استرآبادی(1) است که سوای دو کتاب «آیات الأحکام» و حاشیه «تهذیب الأحکام»، سه اثر مهمّ در رشته رجال و راوی شناسی نگاشت. بزرگ تر و معروف تر و محقّقانه تر از دو دیگر «منهج المقال» است که به رجال کبیر شهرت یافته و چاپ شده. میرزا این کتاب را هنگامی که در نجف اشرف می زیسته تألیف نموده و به سال 984 آن را پایان داده است.

صاحب «کشف الحُجب: 488»، کتابِ «منهج المقال» را به عنوان «مجمع الأقوال»

ص: 159

ذکر کرده است.

دوّمین کتاب رجالی او، همین «تلخیص الأقوال» است که به رجال وسیط مشهور شده و آن را پس از «منهج المقال» تألیف و در 10 ج 2 - 988 تمام کرده است.(1)

سوّم: کتاب معروف به وجیز و رجال صغیر که نسخه آن در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است «فهرست آنجا 2: 359 و 6: 606». صاحب «ریحانة الأدب» چند بار این «رجال صغیر» را «توضیح المقال» خوانده است، بدون ذکر مأخذ و گویا اشتباه است.

میرزا محمّد مدّتی از پایان زندگی خود را در مکّه معظّمه گذرانیده و عاقبت به سال 1028 در همانجا وفات و در جوار مزار حضرت خدیجه علیهاالسلام به خاک رفت. شرح حالش اجمالًا در «ریحانة الأدب 2: 424» مسطور است.

آغاز: «بسم... الحمد للّه و کفی و سلام علی عباده الّذین اصطفی. أمّا بعد، فهذا کتاب «تلخیص الأقوال» فی تحقیق أحوال الرّجال قد أثبتُّ فیه الأسماءَ علی ترتیب الحروف، مُراعیًا للأوّل ثمّ الثانی و هکذا. و للأصل من عدم الزّیادة حرفًا و حرکةً فقدّمتُ مثلاً عبید علی عُبیدة، و عَمرو علی عُمر فی أسمآءِ الرّجال، ثمَّ یتبعها من أسمآءِ الابآءِ و الکُنی

ص: 160

و نحوهما و أُعلمُ للخلاصة «صه» و للنّجاشی...».

پس از ذکر علامتهای اختصاری، شروع در باب الف و نام هایی که به حرف الف آغاز می شود نموده و به باب یاء خاتمه داده، و بعد بابی برای کنیه ها و لقب ها و نسبتها و زنانی که روایت حدیث کرده اند نهاده، و خاتمه ای قرار داده مشتمل بر ده فائده و در آخر فائده دهم، سند روایت خود را به اصحاب حدیث متّصل نموده است.

انجام: «فرغ منه مؤلّفه الرّاجی عفو ربّه الهادی محمد بن علی الاسترآبادی عاشر شهر جمادی الاخرة سنة 988 حامدًا مصلّیًا... و کتب بیُمناه الدّاثرة فقیر عفو ربّه القویّ الغنیّ محمّد باقر الموسویّ الحسینیّ، ببلدة اصفهان».

نسخه: دارای 323 برگ است که برگ اوّل و برگ آخر آن نونویس و به خطّ نیای بزرگوار، آیة اللّه العظمی آقا میرزا سیّد محمّدباقر چهارسویی صاحب «روضات الجنّات»(1) - أعلی اللّه مقامه - می باشد و بقیّه در زمان خود مؤلّف نوشته شده و حاشیه های فراوان و بسیار مهمّ شخص مؤلّف با توقیع «منه سلّمه اللّه» و «منه دام ظلّه» و «منه مدّ ظلّه العالی» است،(2) و نسخه در نهایت صحَّت و دارای آثار مقابله می باشد.

متن: خطّ نستعلیق بسیار خوب 19 سطری، حواشی نَسخ ممتاز، عناوین به شنگرف، جدول کشیده با طلای اشرفی، کاغذ دولت آبادی، قطع 12 و نیم × 25. جلد تیماج

ص: 161

سرخ مقوّایی ضربی طلای اشرفی صفوی اعلا. داخل: تیماج زرد تیره، جدول کشیده.

گویا نسخه برای شخصیّت والایی نوشته شده و فراهم گشته است و نیز این که برگ نخستین دارای سرلوح و تزیین ارزشمند بوده، در زمان دور، آن را جدا کرده اند!.(1)

کتاب: شرح «قال. أقول» و تهذیب و تصحیح کتابِ «محصّل أفکار المتقدّمین و المتأخّرین من الحکماء و المتکلّمینِ» محمد بن عمر، فخر رازی است در علم کلام، و در «کشف الظنون» گوید که محقّق در ماه صفر 669 (تسع و ستین و ستّمائه) از تحریر آن فراغت یافته است.(1) کتاب به صورت ناقص و تحریف شده در ذیل اصل «محصّل» در مصر چاپ شده است.

نسخه: از برگ 8 تا اواسط ظهر برگ 13 به تصدیق میرداماد و غیره به خطّ علاّمه حلّی - قدّس اللّه روحه - است، و از آنجا تا پایان برگ 18 به خطّی شبیه خطّ مرحوم علاّمه است، و از برگ 19 تا برگ ماقبل آخر به خطّ دیگری است با تصحیحاتی به خطّ علاّمه. هفت برگ آغاز نسخه و برگ آخر که از اصل نسخه مفقود بوده ظاهرًا در زمان میرداماد نوشته شده است.

تملّک جناب میرداماد «محمّد بن محمّد المدعوّ بباقر داماد الحسینی» به تاریخ 1002 در اصفهان و مُهر او «یثق بالملک القادر الغنیّ، عبده محمّدباقر بن محمّد الحسینیّ» و تملّک سیّد محمّد بن محمد صالح حسینی و مُهرِ «عبدالقادر الحسینی» در ظهر نسخه هست.

در هامش برگ 8، میرداماد گواهی داده است که از آنجا خطّ علاّمه حلی است. رحمة اللّه علیهم اجمعین.

غرّه ماه رجب 1004. تملّک حاج محمد شفیع خوئی و مهر او «عبده الرّاجی محمّد شفیع» ظهر نسخه و تاریخ ولادت آقا محمّد صالح شب جمعه 27 ذی القعده 1117 و زایجه او در آخر نسخه است.

زندگی گفته است، کتابی بس مفید و گرانبها در علم رجال و راوی شناسی به نام «جامع الرّواة» تألیف نموده(1) که درین اواخر در طهران به طبع رسید. وی این کتاب را به منزله ذیلی بر «تلخیص المقالِ» استرآبادی قرار داده و تمام آن را از آغاز تا انجام در رجال خود پراکنده نموده تا آنجا که خطبه و دیباچه و خاتمه را نیز نقل کرده است، جز این که حواشی فراوان و بسیار مهمّ شخص مؤلّف «تلخیص» بر کتابش در این کتاب دیده نمی شود. ظاهرًا نسخه نه چندان معتبر مورد استفاده مرحوم اردبیلی، دارای تمام حواشی نبوده است، و این نقیصه بزرگی است که لازم است در یک چاپ محقّقانه تدارک شود.

هنگامی که نویسنده این فهرست در حوزه درس مرحوم آیة اللّه عظیم الشّان نابغة المتأخّرین حاج آقا حسین طباطبائی بروجردی - اعلی اللّه مقامه الشریف -(2) در قم مشغول تحصیل بود، آن عالم بزرگ، فرمان طبعِ «جامع الرّواة» را از آن روی که رجال بسیار مفید و مهمّی است صادر نمود و خود نیز مقدّمه جامعی برای آن کتاب املاء فرمود که عینًا در آغاز نسخه به طبع رسید. این مقدّمه دارای فوائد بسیار و شایان مراجعه است.

ص: 165

دوّم این که: نام کتاب در نسخه ای که به شماره «181» شناساندیم، در برگ اوّل و دیباچه مؤلّف که به خطّ شریف نیای معظّم، صاحب «روضات الجنات» است؛ «تلخیص الأقوال» آمده و درین نسخه - جای گفتگو - به خطّ شیخ احمد احسائی «تلخیص المقال». در موضع سابق نیز یاد کردیم که در «ذریعه 4: 420» بسان اوّل، و درنسخه «فهرست دانشگاه 2: 549» همچون ثانی است. در «جامع الرواة: 7»، تلخیص المقال است و در همه جای «مصفّی المقال»، تلخیص الأقوال. جز اینکه در ص 430 مصفّی که اجمالی از شرح حال استرآبادی و نسخ کتب رجالی او را یاد کرده، هر دو را ضبط و «الأقوال» را به صورت نسخه بدل نوشته اند.

نسخه: دارای 256 برگ و 2 برگ عطف در اوّل و آخر. صفحه اوّل و از برگ 251 تا آخر نونویس و به خطّ عالم شهیر شیخ احمد احسائی(1) است و بقیّه گویا در زمان مؤلف نوشته شده که بعضی از حاشیه ها دارای توقیعِ «منه دام ظله»، یا «منه مدّ ظلّه» می باشد. احسائی در پایان این نسخه نوشته است:

«و قد فرغ من تتمیم هذا الکتاب بهذه الأوراق العبدُ الفقیر المسکین أحمد بن زین الدّین بن ابراهیم بن صقر بن ابرهیم بن داغر، السّاکن قریةَ «المطیرفی» متأصّلًا، غفر اللّه لهم اجمعین، ضُحی الخمیس الثامن و العشرین من ربیع الثانی سنة 1199 من الهجرة النّبویّة، علیه و آله السلام، ذاکرًا حامدًا مصلّیًا مستغفرًا راجیًا خائفًا سائلًا من الجواد الکریم».

نسخه در پاره ای از جاها دارای آثار مقابله است. تصحیحات در حواشی مختلف نوشته شده. تمام حواشی مؤلّف در این نسخه نیامده و در چند موضع حاشیه هایی با

ص: 166

امضای «محمّد بن محمّد باقر الخراسانی، عفی عنه» دیده می شود. روی برگ 2 تملّک «أبو جعفر...» به تاریخ غرّه ع 2 - 1217 و در اوّل و آخر نسخه مُهر «لا اله الاّ اللّه الملک الحقّ المبین. عبده...» هست که پس از کلمه ابو جعفر و عبده محو شده و خوانده نمی شود.

خط نسخ 22 تا 25 سطری، 4 برگ آخر شکسته نستعلیق، حواشی مختلف، عناوین به سرخی، کاغذ زاغی شکری رنگ، جلد دو شکل تیماج قهوه ای که با تیماج سیاه تعمیر شده، آستر یک طرف تیماج قرمز، طرف دیگر بدون آستر است. قطع 13 × 24، متن نوعًا 7 × 18.

نسخه: به خطّ بانویی است که خود را «أقلّ خلق اللّه منزلاً و مرتبةً: بنت محمّد هادی بن مانی» شناسانده است.

تاریخ پایان استنساخ: روز جمعه 16 ربیع دوّم 1035. برگ اوّل مفقود شده است.

تنبیه الخاطر: نزهة النّاظر

در آخر نسخه سه صفحه درباره اسامی و احوال آباءِ پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله به فارسی نوشته شده و در صفحه چهارم، شرحی درباره ادلّه فقهیّه شیعه به عربی.

جمله آنها حاج ملاّ علی اصغر بن محمّد یوسف قزوینی است. وی در این باب، کتاب «تنقیح المرام» جای گفتگو را در چندین مجلّد بزرگ نگاشت.

نسخه ما مجلّد اوّل کتاب است که تمام این مجلّد فقط گزارش حاشیه اولی از حواشی خلیلیّه «مذکور در شماره یاد شده» می باشد. قزوینی در آغازِ این مجلّد گوید: «چون دانشجویان به فراگرفتن حواشی عدّة الاُصول فاضل مؤیّد... مولی خلیل قزوینی بسیار راغبند، لکن در آن مطالب مشکلی بود، من این کتاب را در حلّ مشکلات و توضیح عبارات آن نوشتم...».

از نسخ و مجلّدات دیگر این کتاب اطّلاعی در دست نیست و در فهارس موجود چیزی نیافتیم، جز اینکه در «ذریعه 4: 464» که آن را عنوان کرده است، فرماید: «نسخه ای از مجلّد سوّم کتاب را که به آخر مبحث مجمل و مبیّن منتهی می شود به خط نگارنده آن دیدم که در عاشورای 1110 «سال درگذشت علاّمه مجلسی ثانی» از تألیف آن فراغت یافته و در ظَهر نسخه فرزندش ملاّ محمّد مهدی بن علی اصغر «که پس از این یاد خواهد شد» نوشته بود این نسخه مجلّد سوم حاشیه عدّه پدرش می باشد، و چون ملاّ محمّد مهدی در نزدیکی سال 1129 وفات یافت، دو وصیّ او که برادرانش ملاّ محمّد مؤمن و حاج محمّد حسین بوده اند، این نسخه را به دانشمند جلیل حاج محمّد رضا قزوینی - که به سال 1136 در فتنه افغان ها شهید شد - فروختند و در ظَهر نسخه شرحی مبنی بر فروش آن به نحو مذکور نگاشتند. این نسخه اکنون در نجف اشرف نزد آقا سید محمّد باقر حفید آیة اللّه آقا سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی موجود است». پایان کلام ذریعه.

در «حاشیه عُدّة الاُصول. ش 312» نیز گفته ایم که در «ذریعه» از «تتمیم أمل الآملِ» مرحوم شیخ عبدالنبی قزوینی نقل کرده اند که ملاّ احمد طالقانی حاشیه ای بر حاشیه عدّه

ص: 170

ملاّ خلیل و تنقیح المرام - جای گفتگو - نگاشته است.

شرح حال حاج ملاّ علی اصغر، مؤلّف کتابِ مورد بحث در «أمل الأمل: 51» آمده و آنجا است که وی عالم فاضل ماهر صالحی است و پیش دانشمندان قزوین از جمله مولانا خلیل و برادرانش ملاّ محمّد باقر و رضیّالدین محمّد تحصیل کرده، او را است کتابی بزرگ در ادعیه به نام «سفینة النّجاة» و «رموز التفاسیر الواقعة فی الکتب الأربعة و غیرها من کتب الحدیث»، و حواشی مبسوطی بر «حاشیه عدّه» ملاّ خلیل که جدًّا دقیق نوشته، و او را است «فهرست أشعار مغنی اللّبیب»، وی از معاصران است، انتهی.

امام مجدّد صاحب «روضات الجنّات: 399» نیز شرح حال وی را از أمل الأمل آورده و مطالبی از «تنقیح المرام» او نقل فرموده و ترجمه را به شرح حال فرزندش ملاّ محمّدمهدی پایان داده اند. در کتب تراجم دیگر نیز مانند «فوائد رضویّة: 274» و «أعیان الشیعة 41: 84» و «معجم المؤلّفین 7: 39» از این دانشمند به اجمال یاد کرده اند، لکن از تاریخ تولّد و وفات او اطّلاعی نداده اند، و چنان که گذشت مجلّد سوّم تنقیح المرام را در عاشورای 1110 به پایان رسانیده و در شماره «...» نیز که «سفینة النّجاة» او را می شناسانیم، خواهیم گفت که در 8 ربیع دوم 1098 از نگارش مقاله سوّم آن فراغت یافته است.

شیخ حرّ - علیه الرحمة - در «أمل الأمل: 70» از دانشمندی به عنوان «مولانا محمّد یوسف بن پهلوان صفر قزوینی»(1) یاد کرده و گوید: «وی از شاگردان ملاّ خلیل و مردی

ص: 171

فاضل و عالم و از معاصران است، در بعضی از مدارس قزوین درس می گفت و کتابی مبسوط در «آداب حجّ و کیفیّت وضع مسجد الحرام» و رساله کوچکی در «مناسک حجّ» نگاشت»، انتهی.(1)

نویسنده فاضلِ «فهرست دانشگاه 1: 113 و 129» - بدون این که مأخذی برای نظریّه خود آورده باشند - این شخص را پدر ملاّ علی اصغر، مؤلّف تنقیح دانسته اند، در صورتی که این انتساب از کتب تراجم و فهارس و جاهای دیگر تا آنجا که تحقیق کردیم، به هیچ وجه مستفاد نمی شود. اضافه بر این که صاحب «ذریعه 11: 4» آنجا که رساله آداب الحجّ را عنوان کرده، فرماید: «للمولی محمد یوسف بن پهلوان صفر القزوینی، ساکن اصفهان...».

باری، ملاّ علی اصغر را فرزندانی بوده و یکی از آنها ملاّ محمّد مهدی سابق الذکر است که مرحوم شیخ حرّ در «أمل الامل: 69» در ترجمه او فرماید: «مولانا محمّد مهدی بن علی اصغر قزوینی، فاضل عالم محقّق ماهر صالح ثقه معاصر، کتاب هایی دارد، از جمله «عین الحیوة» در ادعیه که فضائل دعائها را در آن به فارسی آورده است. «الإنتقاد» در نحو. «شرح الجمل»(2) از مولانا خلیل... إلخ».

ص: 172

صاحب أمل چند کتاب دیگر از تألیفات ملاّ محمّد مهدی را یاد کرده و گوید: نام کتاب های او و پاره ای از احوال فضلاءِ قزوین را از خطّ و نامه خودِ او که برای من فرستاده بود نقل کردم، انتهی.

از جمله آثار ملاّ محمّد مهدی که در أمل یاد نشده و پس از فرستادن آن نامه به شیخ حرّ تألیف کرده، کتابِ «ذُخر العالَمَین(1) فی شرح دعاءِ الصّنمین» است که نُسخ آن در «ذریعه 10: 9 و 13: 256» و «فهرست دانشگاه 1: 112» یاد شده است. تاریخ تألیف این کتاب در «فهرست دانشگاه» نیامده و در «ذریعه 10: 9» فرماید: روز چهارشنبه 13 جمادای دوّم 1116 از تألیف آن فراغت یافته و نسخه ای که تاریخ کتابتش اوائل ذی القعده 1119 بوده دیده ام، انتهی.

لکن در «ج 13 ص 117 س 22 و ص 256 س 1» فرماید: وی در 1119 این کتاب را تألیف کرده است!

ممکن است همین تاریخ اخیر درست باشد. زیرا مؤلّفِ «أعیان الشّیعه 47: 82» درباره این کتاب گوید: «ینقل فیه عن المولی خلیل و الاقا رضا القزوینیّین و یعبّر عن کلّ واحد منهما بالأستاذ. فرغ منه ذی القعدة 1119».(2)

ص: 173

«ذخر العالمین» به عربی نیز ترجمه گردیده و در «ذریعه 4: 102» یاد شده است.

کتاب دیگری نیز از او به نام «دلیل الدّعاة فی شرح عین الحیاة» که متن «عین الحیاة» هم از خود اوست، در ذریعه و فهرست دانشگاه معرّفی کرده اند.

غیر از ملاّ محمّد مهدی مذکور، دو فرزند دیگر نیز از ملاّ علی اصغر صاحب ترجمه می شناسیم: ملاّ محمّد مؤمن و حاج محمّد حسین که در پیشتر از آنها یاد کردیم.

* * *

مطلب دیگری که پیرامون «تنقیح المرام» جای گفتگو باید اضافه کنیم این که، نگارنده در حیات ملاّ خلیل تألیف کتاب خود را شروع کرده، لکن به نیمی از مجلّد اوّل نرسیده، استادش درگذشت. لذا از آغاز کتاب تا مبحث علم تفصیلی باری به أشیاء یعنی تا نیمه های مجلّد اوّل «برگ 124 نسخه» همه جا گوید: «قوله، أیّده اللّه» و از آنجا به بعد «برگ 125» گوید: «قوله، قدّس اللّه سرّه و جعل الجنّة مثواه».

روی برگ اوّل نسخه ما در گوشه ای شماره «10000» دیده می شود، مانا که خواست نگارنده ازین عدد، شماره ابیات این مجلّد باشد. اینک سایر مشخّصات:

آغاز: «بسم... الحمد للّه رب العالمین.. و بعد، فیقول راجی رحمة ربّه الغنیّ المغنی، ابن محمّد یوسف: علی اصغر القزوینیُ...: لمّا رأیت توفّر دواعی المحصّلین إلی تعلّم الحواشی المعلّقة علی «عدّة الاُصول» للمولی الفاضل المؤیّد، و الحبر الکامل المسدّد، محیی العقائد الدّینیّة، مروّج الاُصول الیقینیّة، مُظهر نکات الآیات و دقائقها، موضح

ص: 174

لطائف الرّوایات و حقائقها، معزّ الحقّ و معین الدّین، عون الاسلام و ملجأ المسلمین، سمیِّ خلیل الرّحمن «کذا»، خلیل العلم و ناصر ذوی الایمان - جزاه اللّه تعالی... - فانّه کتابٌ عزیز مشتمل علی قواعد متقنة... لکنّ أکثر متعاطیه قد حُرموا توفیق الإهتداءِ الی ما فیه علی وجه الکمال، لاشتمال کثیر من مطالبه علی غموض و إشکال. فتعرّضتُ لتوضیح مطالبه و حلّ مشکلاته، مع قلّة البضاعة؛ و تصدّیت لتنقیح مقاصده و تفصیل مجملاته مع فقد الاستطاعة. و ما تحرّزتُ فیه عن الإطناب، إذ لیس الغرض فیه إلاّ تسهیل الصّعاب. و سمّیته «تنقیح المرام» و علی اللّه تعالی التّوکّل و به الاعتصام... قوله - أیّده اللّه - : «من أهل زماننا». خصّ أهل زمانه بما نسب إلیهم، مع أنّه مشترکٌ بینهم و بین من تقدّمهم؛ لاختصاص الصرف بهم...».

انجام: «قوله - قدّس سرّه - : «لا علی القطعیّة أیضًا». یعنی لا یلزم بمحض... و الاعتراض مندفعٌ لأنّ حجّیّته لیست ضروریّةً، فالحاجة ماسّةٌ إلی إثباتها لیترتّب علیها قطعیّة. تمّت الکتاب فی یوم الجمعة، وقت الضّحی 13 جمادی الأخر(ة) من شهور سنة 1125».

نسخه: دارای 276 برگ، برگ اوّل و برگ آخر و روی برگ دوّم سفید است. روی برگ 23 و 41 این جمله دیده می شود: «اقلّ الحاج عبدالحسین دهدشتی». مهر: «عبدالحسین بن محمّد کریم». همین مهر ظهر برگ 2 و مهر «عبده محمّد باقر» نیز روی برگ مذکور است. روی برگ 2، عبارت «ابتیاعی آمیرزا حسن کتاب فروشِ سرِ نیم آورد»، نوشته شده.

کاغذ: چار بغل، جلد تیماج زرد حاشیه کرمک طلا کوب، آستر میشن زرد خط کشی شده با طلا، دارای سرطبل. خط نستعلیق 23 سطری، آیات قرآنی به نسخ مضبوط،

ص: 175

عناوین در هامش و «قولُه» در متن به شنگرف نوشته شده. قطع 15 × 24، متن 8 و نیم × 17. نام کاتب ندارد. آثار مقابله و تصحیح تنها در چند برگی از آغاز نسخه دیده می شود. چند جای اوائل نسخه نیز حاشیه هایی مختوم به رمز «منه» یا «منه دام ظلّه» نوشته شده است.

کتاب الحج». و در هامش این موضع نیز این شرح دیده می شود:

«بلغ المقابلة بنسخ معتبرة علیها العمل فی هذه الأوقات، فصحّ ان شاء اللّه. و کتب جواد بن سعد بن جواد عفی عنه»، که این شخص همان عالم بزرگوار شیخ جواد کاظمی صاحب تألیفات جلیله است «الروضة النضرة: 126».

تاریخ پایان استنساخ کتاب زیارات، روز جمعه 7 ذی الحجة و پایان کتاب جهاد، روز شنبه 15 ذی الحجة 1013 و تاریخ استنساخ پایان کتاب، روز پنجشنبه دهم صفر همان سال 1013 می باشد.

صفحه اوّل دارای سرلوحه قدیمی است، و تمام صفحات جدول کشی شده، و چندان اثر تصحیح و تحشیه ندارد.

نسخه: نام کاتب ندارد. ختم کتابت: دوشنبه 23 ربیع دوّم 1055. در اوراق عطف اوّل و آخر نسخه، فهرست کتاب به اجمال و تفصیل آمده، یادداشت های متفرّق و اشعارِ گوناگون نوشته شده. دارای تملّک و مُهر محمّدعلیّ بن محمّد باقر الحسینی و محمّد محسن بن محبّ علی شوشتری.

توحید مفضّل: کتاب التوحید

نسخه های این کتاب در چند کتابخانه یافت می شود که در ذریعه و فهرست دانشگاه و فهرست های دیگر نشان داده شده است.

آغاز: «بسم... الحمد اللّه المحمود المتعال... أمّا بعد، فهذا کتاب «توضیح الاشتباه و الإشکال فی أسامی الرّواة و ألقاب الرّجال»(1) لما رأیت من کثرة التّصحیف و التّحریف فی الأقوال، و دریتُ أنّ فی التّصحیح جزیل الأجر فی المآل، و رتّبته علی ترتیب الحروف...».

انجام: «هذا آخر ما أوردناه، و الحمد للّه وحده، و قد فرغ منه مؤلّفه الرّاجی إلی عفو ربّه تعالی: محمّد علی بن محمّد رضا السّارئی المازندرانی، تاسع شهر شوّال المکرم من شهور سنة 1193...».

نسخه: دارای 105 برگ و 2 برگ عطف در اوّل و آخر، کاغذ فستقی، خط نسخ 14 إلی 18 سطری، حواشی نستعلیق، عناوین به سرخی، جلد تیماج سرخ، آستر تیماج ماشی رنگ، قطع 13 و نیم × 21، متن نوعًا 8 × 15. دارای حواشی بسیار از مؤلف به رمز «منه ره». نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، امّا چیزی از زمان مؤلّف دور نیست. نسخه از آنِ نیای معظّم، صاحب «روضات الجنّات» بوده است.

ص: 184

مازندرانی در دو کتابش «کامل بهائی» و «مناقب الطاهرین»، مؤلّف آن شیخ امام علاّمه ناصر الشّریعة حجّة الاسلام عمادالدین ابو جعفر محمّد بن علیّ بن محمّد طوسی مشهدی است.

امام مجدّد، صاحب «روضات الجنّات: 567 - 570» که عنوانی برای مؤلّف این کتاب وضع و تحقیقی کامل در احوال و آثارش فرموده و شطری از مطالب کتاب الثاقب را نقل کرده اند، فرماید: «اکثر احادیث این کتاب را که پیرامون معجزات و آیات اهل بیت است، صاحب کامل بهائی به فارسی ترجمه و در دو کتاب مذکورش نقل کرده است و از ین دو کتاب و کتب فقهی دانشمندان شیعه که فتاوی مؤلّف ثاقب را به عنوان «عماد طوسی» نقل می کنند، معلوم می شود که وی در طبقه شاگردان شیخ طوسی (385 - 460) و فرزندش شیخ ابو علی (متوفای بعد از 515) بوده و شیخ منتجب الدین (504 - بعد از 585) نیز در کتاب «فهرست: 11» خود که شامل تراجم رجال بعد از شیخ طوسی است، او را چنین یاد کرده و ستوده است: «شیخ امام عماد الدین ابو جعفر محمّد بن علی بن حمزه طوسی مشهدی، فقیه عالم واعظ، او را است تصانیفی، از جمله: «الوسیلة»، «الواسطة»، «الرائع فی الشرائع»، «المعجزات(1)» و «مسائل فقهیّة». »

سپس صاحب روضات فرموده اند که کتاب الوسیلة او، نام کاملش همچنان که در مقدّمه آن آمده «الوسیلة الی نیل الفضیلة» است و کتاب تحقیقی نفیسی است مشتمل بر قریب هشت هزار بیت و از متون فقهی خوش ترتیب و تهذیب به شمار می رود.(2)

کلام صاحب «ریاض العلما» را نیز نقل فرموده که در احوال شیخ نصیرالدین علیّ

ص: 186

بن حمزة بن حسن طوسی گفته است: «پس از این شرح حال شیخ اجلّ فقیه عمادالدین ابوجعفر محمّد بن علیّ بن حمزة بن محمّد بن علی طوسی مشهدی را که مشهور به ابن حمزه و معروف به ابو جعفر ثانی است - در حرف میم - نقل خواهیم کرد(1)».

همچنین صاحب روضات فرموده اند: «از محقّق کرکی بسیار تعجّب می کنم چگونه در یکی از اجازات مبسوطش که اینک نزد من است، نام ابن حمزه مورد بحث را «هبة اللّه بن حمزه» ضبط کرده و هم او را از فقهای حلب دانسته است!

سپس درباره کلام محقّق کرکی و منشأآن به تفصیل سخن رانده و فرموده اند از جمله کسانی که تصریح به نام صاحب «ثاقب» و کتابش «وسیله» نموده اند، شیخ یحیی ابن سعید هذلی حلّی (601 - 689) مؤلّف کتاب «الجامع للشرایع» است در کتاب شریفش «نزهة النّاظر فی الجمع بین الأشباه و النظائر» که گوید: «و قال الشیخ ابو جعفر محمّد بن علی الطوسیّ، المتأخّر، رضی اللّه عنه، فی الوسیلة».

نیای بزرگوار - اعلی اللّه مقامه - پس از ذکر کلام فاضل حلّی و مطالبی که از آن مستفاد می شود، باز از گوشه و کنار در مقام تحقیق احوال و آثار مؤلّف کتاب الثاقب برآمده و در مورد طریق روایتی متّصل به او فرموده اند که سیّد عبدالحمید بن فَخار موسوی حائری از او روایت می کند، پس وی در طبقه پدر سیّد عبدالحمید که سیّد شمس الدین ابو علی فَخار بن مَعَد مؤلّف کتاب «الحجّة علی الذاهب الی تکفیر ابیطالب» و متوفّای 17 ماه رمضان 630 باشد قرار دارد.(2)

ص: 187

دیگر از جمله مطالب متنوّعی که در «روضات الجنات» ذیل عنوان مؤلّف «ثاقب» آمده، شرحی است که در تعریف کتاب نگاشته اند به این مضمون که: «الثّاقب فی المناقب» کتابی است در باب خود بس طریف و میان نظائرش ممتاز، جامع بسیاری از فضائل و معجزات غریبه پیغمبر اکرم و حضرت فاطمه زهرا و ائمّه هُدی - سلام اللّه علیهم - و چون این کتاب را محمّدین ثلثه متأخّرین یعنی صاحب «وافی» و «وسائل» و «بحار» نداشته اند و از مطالب آن چیزی نقل نکرده اند، سزاوارست که ما کتاب خود «روضات» را از آن خالی نگذاریم و مقداری از مطالب عالیه آن را در اینجا بیاوریم.

سپس تا پایانِ عنوان را، مطالب منقوله از کتاب الثاقب اشغال نموده و در آخر تصریح کرده اند که تاریخ تولّد و وفات و آثار دیگر مؤلّف این کتاب تا این زمان بر ما معلوم نگردید، جز این که بنا بر تحقیقاتی که کردیم دانستیم که وی مردی است بزرگ از خاندانی با جلالت که شرح و وصف محامد اوصافشان نتوان داد.

مآخذ دیگر شرح حال ابن حمزه: «اعیان الشیعه 6: 65»، «ریحانة الادب 3: 130»، «فوائد رضویّه: 564 - 566»، «الکنی و الألقاب 1: 262 - 263»، «معجم المؤلّفین 11: 4»، و در «فوائد رضویّة» گوید که من نسخه کتاب الثاقب را در خزانه کتب محدّث نوری، صاحب «مستدرک الوسائل» دیده و از آن نقل کرده ام.

مؤلّفِ «ذریعه 5: 5» کتاب را به صورت «ثاقب المناقب» عنوان و شرحی درباره آن داده اند به خلاصه این که از کلام شیخ منتجب الدین معلوم می شود با او معاصر بوده، چون اسنادی برای کتابش ذکر نکرده است.

همچنین در «ذریعه» است که ابن حمزه در کربلای معلّی وفات یافت و در خارج باب النجف در بقعه مخصوصی که اینک زیارتگاه است دفن شد. صاحبان «مدینة المعجزات» و «کشکول انیس المسافر» و «الدمعة الساکبة» و «دار السّلام» و «وقایع

ص: 188

الأیّام» از این کتاب نقل کرده اند.

صاحب «روضات» از این کتاب، سه داستان نقل فرموده اند، یکی داستان ابوالصمصام صحابی و هشتاد ناقه، که ابن حمزه آن را از شیخ خود ابو جعفر محمّد بن حسین بن جعفر شوهانی مجاور مشهد رضوی روایت کرده، دیگر داستان ابو عبداللّه محدّث که به اعجاز امیر المؤمنین علیه السلام نابینا شد، و ابن حمزه این داستان را در کاشان به خطّ شیخ ابوعبداللّه جعفر بن محمّد دوریستی که به سال 473 به عبارت فارسی نوشته بود، یافت و سپس خود به عبارت عربی درآورد و به سال 560 در کتاب «ثاقب» نهاد.(1) سوّم، داستان انوشیروان مجوسی اصفهانی که از مقرّبان دولت خوارزمشاه بود و به مرض برص دچار شد و به مجرّد توسّل به قبر مطهّر حضرت علی بن موسی الرضا علیهماالسلام از آن مرض شفاء یافت، و خود ابن حمزه شاهد این واقعه بوده و مردم خراسان هم دیدند، این مجوسی پس از شفا یافتن به کیش اسلام درآمد و صندوقی از نقره برای مرقد مطهّر آن حضرت، ترتیب داد.

نسخه این کتاب در کتابخانه نیای معظّم اعلی، آیة اللّه العظمی آقای حاج میرزا سید زین العابدین موسوی (1190 - 1275)، پدر دانشور صاحب روضات - که شرح حال ایشان را در «زندگانی آیة اللّه چهارسوقی: 97» نگاشته ام و در حدود سال 1250 از خوانسار به اصفهان مهاجرت فرموده و خاندان بزرگی در این شهر تشکیل داده اند - بوده و ابتدا به دستور آن مرحوم، فرزند دانشمند بزرگوارش آیة اللّه العظمی آقا میرزا سید محمّد هاشم چهارسویی - أعلی اللّه مقامه - شرحی درباره کتاب و نویسنده اش مستخرج از کتاب «مناقب الطاهرین» روی برگ اوّل نسخه نگاشته اند و چون ظاهرًا ایشان قبل از

ص: 189

برادر دانشور خود - صاحب روضات - کتاب را معرّفی کرده اند، آغاز و انجام کلام ایشان را عینًا نقل می کنیم تا حقّ عظیم ایشان نیز در این موضوع محفوظ ماند، و عبارت آن مرحوم چنین است:

«بسم اللّه... و بعد، فهذا کتاب «الثاقب فی المناقب» و هو کتابٌ شریف لطیف حسن التّرتیب جیّد التّبویب، لم أرفی کتب المعجزات و المناقب مثله. فیه أحادیث غریبة و أخبار شریفة، لعمری یلیق أن یکتب بمداد المسک و العنبر و أقلام النّور علی صفحات خدود الحور، و حقیقٌ بأن یرقم بالخناجر علی بطون العیون و الحناجر! و هو علی ما قاله الشّیخ الجلیل و الفاضل النبیل المحدّث المتتبّع الماهر الفقیه النّبیه صاحب المصنّفات اللّطیفة و المؤلّفات الشریفة المولی حسن بن علی بن محمّد بن الحسن الطبریُّ المازندرانی «برّد اللّه مضجعه» فی کتابه «مناقب الطاهرین»: من مصنّفات الشیخ الامام العلاّمة الفقیه ناصر الشریعه حجّة الاسلام عمادالدین ابی جعفر محمّد بن علی بن محمّد الطوسی المشهدی، نوّر اللّه مرقده... و لم أرَ أحدًا من متأخّری المتأخّرین ینقل عنه إلاّ شیخنا العالم الفاضل الفقیه العلاّمة الشیخ یوسف البحرانیّ - أعلی اللّه مقامه - فإنّه فی کتاب «الدرر النّجفیّة» ینقل خبرًا عنه من غیر ذکر مصنّفه. و هذا منه و من أمثاله من المحدثین یدلُّ علی عدم علمه بمصنّفه، فانّ دیدنهم ذکر المصنّف مع الکتاب کما لا یخفی علی اولی الالباب. و الحمد للّه... و انّما رتّبت هذه الکلمات و نمّقتها بأمر والدی العلاّمة - ادام اللّه تعالی أیّامه - و أنا الحقیر الفقیر المحتاج الی عفو اللّه القویّ محمّد هاشم الموسویّ. عفی عنه»، انتهی.

این نسخه نفیس تا هنگام فوت نیای معظّم اعلی مرحوم آقای حاج میرزا سیّد زین العابدین، در کتابخانه شخصی ایشان بوده و بعد از فوت که موجودی کتابخانه میان فرزندان گرامی تقسیم شده، در سهم آیة اللّه العظمی صاحب روضات واقع و آن مرحوم

ص: 190

صفحه اوّل نسخه را که ناقص بوده، به خطّ خود از روی نسخه دیگری استنساخ و هم از آغاز تا انجام، با آن نسخهْ مقابله و تصحیح کرده و در پاره ای از جاها حاشیه ای نوشته اند، و در حاشیه آخرین برگ این شرح را مرقوم داشته اند:

«هو اللّه تعالی. فرغتُ من مقابلته مع نسخة مصحّحة لم تخلُ بعد ذلک من سقم، بَیدَ أنّی لم آلُ جهدًا بإعانةٍ من اللّه تبارک و تعالی فی الإجتهاد الصّحیح عند الشبهات الواردة علیَ و ما کنتُ أُثبتُ شیئًا إلاّ بعد الاطمینان الکامل، و لم ألف تصحیفًا فیه إلاّ بالغتُ فی إرجاعه إلی ما هو الحقّ الحقیق إن شاء اللّه. و بالجملة، فهذه أصحّ نسخة - ان شاء اللّه تعالی - من نسخ الکتاب، أرجو من اللّه تعالی منفعة الأصحاب... و أنا الفقیر الی رحمة ربّه الغنیّ القویّ محمّد باقر بن زین العابدین الموسوی... تحریرًا فی یوم الاثنین لخمس لیالٍ بقین من محرّم الحرام 1277».

* * *

نسخه دیگری از کتاب «الثاقب» در کتابخانه ملک در تهران به نظر نگارنده رسید که در «فهرست کتابخانه» هم به شماره «3756» ثبت شده، و دارای 244 برگ 15 سطری است و خطّ و کاغذ آن شبیه نسخه ما و کاتب آن «محمّد بن قسطه» است. ظهر نسخه تملّک آقا سیّد ریحان اللّه بن سیّد جعفر کشفی دارابی «مورّخه 1324» دیده می شود. به «فهرست امام جمعه کرمان: 25» و نشره «أخبار التّراث العربی 33: 3» نیز مراجعه فرمایند.

آغاز: «بسم... الحمد للّه العلیّ مجده، الغالبُ جنده، الفایض فضله، الدّائم طوله، الّذی له الخلق و بیده الخذلان و النّصر، و إلیه المرجع و المصیر و هو العلیم القدیر... و أشهد أن لا إله الاّ اللّه... و أشهد أن محمّدًا عبده و رسوله... ثمّ انّه لمّا دنا أجله و انقضی نحبه و آثر جوار ربّه نظر لاُمّته نظر الوالد لولده، و رکز فیهم رایة الحقّ، و نصب لهم لوآء

ص: 191

الصّدق، و خلف فیهم الثقلین: کتاب اللّه و عترته أهل بیته دلیلین فی الظلمة قائدین الی الرحمة، و ذکر أنّ الکتاب یصدّق بعضه بعضًا... و الدلیل علی أحکامه مَن جعله النبیُ صلّی اللّه علیه و آله له قرینًا و نصبه علیه أمینًا بقوله: انّی مخلفٌ فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی... و قد دلَّ الکتاب علی أنّهم المعصومون من الزّلل المأمونون من الخطل بقوله تعالی: إنّما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس... قال اللّه تعالی: یا أیّها الّذین آمنوا اتّقوا اللّه و کونوا مع الصّادقین. ثمّ نفی الإختیار عن غیره و أضافه إلی أمره بقوله: و ربّک یخلق ما یشاء و یختار، ما کان لهم الخیرة. فتناسی أکثر الاُمّة وصیّته...

ثمّ إنّی ذکرت ذات یوم من خصائصهم نتفًا و من فضائلهم طرفًا بحضرة من هو شعبة من تلک الدّوحة الغرّاءِ و زهرة من تلک الرّوضة الغنّاءِ. فاستحسن واردَها و استطرب «ف. خ- » شاردَها، و استحلی مذاقها، و استوسع نطاقَها، فأشار بتصنیف أمثالها و توریف ظلالها و جمع ما ندَرَ من فوائدها و شذّ من فرائدها.

فاستخرت اللّه تعالی فی ذلک وطفقتُ أجمع علی ترتیب غریب و ترکیب عجیب و أنظم علی أن أذکر اوّلًا طرفًا من المعجزات لسیّد الأنبیاء... صلّی اللّه علیه و آله، ثمّ أُثنی بما فی کتاب اللّه تعالی من آیات الانبیاءِ... ثم إنّی أذکر بإزاءِ کلّ آیة آیةً توازیها، و بدل کلّ فضیلة فضیلةً تضاهیها من آیات أئمّتنا - ع - . ثم أستأنف الکلام و أرتّب النّظام و أبتدئ بذکر أمیرالمؤمنین علی علیه السّلام، ثمّ أستأنف الکلام و أذکر قلیلًا من آیاته و طرفًا من دلالاته. ثمّ أذکر لسیّدة النّساءِ السیّدة الحوراء فاطمة الزهراء - علیها أفضل الصّلاة و السلام - ما یدلُّ علی شرف فضائلها و یهدی الی وضوح دلائلها. ثمّ أذکر لکلّ واحدٍ من الأئمّة علی التّرتیب و النّسق إلی الحجّة المنتظر علیه السّلام بعض آیاته لیدلَّ علی شرف غایته، إذ لو ذهبتُ بأجمع ما ظهر من الآیات و ما بَهر علی ایدیهم من الدّلالات لضاق الزّمان و تعذّر الامکان و فنَی القلم و نفَد البیاض. و إنّ أصحابنا - رضی اللّه عنهم -

ص: 192

قد صنّفوا فی هذا المعنی کتبًا و صحفًا ضخمةً، و أنا ألتقط منها ما هو أروع فی السمع و أوقع فی القلب و أملأ للصّدر. و قد رسمتُه «سمّیته. خ- » ب- «الثّاقب فی المناقب»...».

انجام: «عن یوسف بن أحمد الجعفری، قال: حججتُ سنة ستّ و ثلثین و ثلثمائة، ثمّ جاورت بمکّة ثلث سنین، ثمّ خرجت عنها منصرفًا الی الشام. فبینما أنا فی بعض الطریق و قد فاتتنی صلوة الفجر فنزلتُ من محملی و تهیّأتُ للصلوة، فرأیت أربع نفر فی محمل فوقفت أعجبُ منهما «منها. ظ»، فقال لی أحدهم: ممَّ تتعجّب؟ ترکتَ صلاتک! فقلت: و ما علمک بی؟ فقال: تحبّ أن تری صاحبَ زمانک؟ فقلت: نعم! فأومی إلی أحد الأربعة، فقلت له: و انّ له دلایل و علامات، فقال: أیّما أحبّ الیک؟ أن تری المحمل و ما علیه صاعدًا إلی السّماءِ، أوتری المحمل دون ما علیه یرتفع الی السماءِ؟ فقلت: أیّهما فهو دلالة. فرأیتُ المحملَ و ما علیه صاعدًا الی السّماءِ، و کان الرجل أومی إلی رجل به سمرة و کأنّ لونه الذّهب بین عینیه سجّادة.

انتهی الکتاب بعون اللّه و توفیقه فی وقت العصر، یوم الربوع، سادس عشرین شهر شعبان المعظم المکرم فی سنة ستّة و ثلثین «کذا»(1) من الهجرة النبویّة... علی ید أفقر عباد اللّه الغنی: محمّد بن محمّد الجزائری الإبریسمی...

و حرّر بمکّة المشرّفه بالجبل المبارک ابوقبیس مشاهدة البیت الحرام. غفر اللّه للکاتب و الآمر بذلک».

فهرست:

الباب 1 فی ذکر طرف من معجزات نبیّنا محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. ف فی بیان مقدّمات الکتاب. ف فی بیان آیاته الّتی ظهرت علی یده علیه السّلام فی المیاه. ف فی بیان آیاته الواردة فی الأطعمة و الأشربة. ف فی ظهور آیاته فیما نزل من السماءِ. ف فی

ص: 193

ظهور آیاته صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی إبراءِ المرضی و الأعضاءِ المُبانة و المجروحة. ف فی بیان ظهور آیاته فی کلام الجمادات. ف فی بیان آیاته من کلام البهائم و الطفل الّذی لم یبلغ حین الکلام. ف فی بیان ما یقرّر من ذلک من کلام الذّراع المسموم و الشاة المسمومة. ف فی ظهور آیاته صلّی اللّه علیه و آله من دُرور اللّبن من ضرع الشاة الّتی ما بها لبن. ف فی ظهور آیاته علیه السّلام فی الاستسقاءِ و إظلال السحاب علیه و غیره. ف فی ظهور آیاته صلّی اللّه علیه و آله فی طاعة الشجر و الحجر له. ف فی ظهور آیاته صلّی اللّه علیه و آله فی إحیاءِ الموتی. ف فی ظهور آیاته صلّی اللّه علیه و آله من ظهور النّور. ف فی بیان ظهور آیاته صلّی اللّه علیه و آله من الأخبار. ف فی ظهور آیاته علیه السّلام فی معانٍ شتّی.

الباب 2 فی بیان معجزات الانبیاءِ الّتی ذکرها اللّه تعالی فی القرآن و بیان فضائلهم و ما جعله اللّه سبحانه و تعالی لأهل بیت نبیّنا - علیه و علیهم السّلام - ممّا یضاهیها و یشاکلها و یُدانیها. ف فی ذکر آدم صلوت اللّه علیه. ف فی ذکر ابرهیم خلیل اللّه صلّی اللّه علیه و آله. ف فی بیان آیات اسمعیل علیه السّلام. ف فی ذکر یوسف علیه السّلام. ف فی ذکر آیات ایّوب علیه السّلام. ف فی بیان آیات کلیم اللّه موسی علیه السّلام. ف فی بیان آیات داود علیه السّلام. ف فی بیان معجزات نبیّ اللّه سلیمان علیه السّلام. ف فی ظهور آیات آصف بن برخیا. ف فی بیان آیات روح اللّه عیسی بن مریم علیه السّلام.

الباب 3 فی معجزات امیرالمؤمنین و سید الوصیّین علیّ بن ابیطالب علیه السّلام. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام من إحیاءِ الموتی. ف فی ظهور آیاته علیه السّلام ممّا رأی فی المنام ثمّ ظهر حکمه فی الیقظة. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام من الأشجار. ف فی ظهور آیاته علیه السّلام مع الحیّات. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام مع الأسد. ف فی ظهور آیاته مع الشمس. ف فی ظهور آیاته علیه السّلام فی إقدار اللّه تعالی إیّاه

ص: 194

علی ما لم یقدر علیه غیره. ف فی ظهور آیاته علیه السّلام فی الإخبار بالغایبات. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام فی أشیاء شتّی.

الباب 4 فی ذکر آیات ستّ النّساءِ فاطمة الزّهراء صلوت اللّه علیها... ف فی ذکر آیاتها علیهاالسّلام و هی فی بطن أُمّها. ف فی بیان آیاتها بإنزال الملک من السّماءِ بتزویجها علیهاالسّلام. ف فی بیان آیاتها مع الرّحا. ف فی بیان ظهور آیاتها علیها السّلام مع القدر و النّار. ف فی بیان آیاتها فیما أُنزل علیها من السّماءِ. ف فی بیان ظهور آیاتها فی غلیان القدر بغیر نار.

الباب 5 فی بیان آیات السبط الزکیّ أبی محمّد الحسن بن علیّ علیه السّلام. ف فی بیان آیاته من إحیاءِ الموتی. ف فی بیان ظهور آیاته فیما یشاکل ذلک. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام من إخراج الثّمرة من الشجر الیابس. ف فی ظهور آیاته من إظهار بعض حکم القیمة و أحوالها فی الدنیا. ف فی بیان ظهور آیاته فی انقلاب الرجل امرأةً و الإمرأة رجلاً. ف فی بیان آیاته فیما أعطاه جبرئیل من فاکهة الجنّة. ف فیما ظهر من آیاته علیه السلام من الإخبار بالغایبات.

الباب 6 فی بیان آیات السبط الشهید ابی عبداللّه الحسین بن علی علیهماالسّلام. ف فی ظهور آیته علیه السّلام من خصال النبی صلّی اللّه علیه و آله و ظهور آیاته بعد موت رسول اللّه. ف فی بیان ظهور آیاته فی إبراءِ الأبرص. ف فی بیان ظهور آیاته فی إسواد الشّعر بعد ما ابیضّ. ف فی بیان ظهور آیاته مع الماءِ. ف فی بیان ظهور آیاته فی اظهار موضع قبره. ف فی ظهور آیاته بعد الموت. ف فی بیان آیاته علیه السّلام مع فُطرس الملک. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام فی إجابة الدعاء. ف فی بیان ظهور آیاته من الإخبار بالغائبات. ف فی بیان ظهور آیاته فی معان شتّی.

الباب 7 فی ذکر آیات زین العابدین علیّ بن الحسین صلوات اللّه علیهما. ف فی بیان

ص: 195

ظهور آیاته علیه السّلام فی إنطاق اللّه تعالی الحجر الأسود حجّة له. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام فی إحیاءِ الموتی. ف فی بیان ظهور آیاته فی استلانة الغلّ من الحدید فی یده. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام فی کون النّبیّ معه. ف فی بیان ظهور آیاته فیما صلّی علیه أهل الأرض و السّماءِ. ف فی ظهور آیاته فی طاعة الوحش له و التماسهم منه الحاجة. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام من الإخبار بالمغیّبات. ف فی ظهور آیاته علیه السّلام فی معانٍ شتّی.

الباب 8 فی ذکر آیات أبی جعفر محمّد بن علیّ علیهما السّلام. ف فی بیان ظهور آیاته فی إحیاءِ الموتی. ف فی بیان آیاته فی إبراءِ الأعمی. ف فی ظهور آیاته فی خروج الثمر من الشجرة الیابسة. ف فی ظهور آیاته فی العنب و اللباس. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام فی ما رأی من ملکوت السّماءِ. ف فی بیان ظهور آیاته فی الإخبار بالمغیّبات. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام فی معانٍ شتّی.

الباب 9 فی ذکر دلالات الامام الصّادق جعفر بن محمّد علیه السّلام. ف فی بیان ظهور آیاته فی إحیاء الموتی. ف فی بیان ظهور آیاته فیما أخبر به من حدیث النّفس. ف فی بیان ظهور آیاته من الإخبار بالغائبات. ف فی بیان آیاته و معجزاته فی معانٍ شتّی.

الباب 10 فی ذکر معجزات موسی بن جعفر علیهما السّلام. ف فی ظهور آیاته علیه السّلام فی إحیاءِ الموتی. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام و معجزاته من کلامه فی المهد. فی بیان ظهور آیاته فی الإخبار من آجال الناس. ف فی إخباره عن حدیث النّفس. ف فی ظهور آیاته من إخباره بالمغیّبات. ف فی بیان ظهور آیاته فی معانٍ شتّی.

الباب 11 فی آیات ابی الحسن علی بن موسی الرضا علیهما السّلام. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام فی الاستسقاءِ. ف فی بیان ظهور آیاته فیما ظهرت فی الأسود. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام فی قلب الحجر ذهبًا. ف فی بیان حدیث النّفس فی ظهور

ص: 196

آیاته علیه السّلام. ف فی بیان ظهور آیات تجری مجری تلک. ف فی ظهور آیاته علیه السّلام فی الإخبار بآجال النّاس. ف. فی آیاته فیما أخبر به ممّا رآه فی المنام. ف فی بیان آیاته فی الإخبار بالمغیّبات. ف فی بیان ظهور آیاته فی معان شتّی.

الباب 12 فی بیان آیات ابی جعفر محمّد بن علی التقیّ علیه السّلام. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام فی إحیاءِ الموتی. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام فیما کلّم فی المهد. ف فی بیان آیاته علیه السّلام فی کمال عقله فی سنّ الأطفال. ف فی بیان ظهور آیاته فی کلام العصی فی یده علیه السّلام. ف فی بیان ظهور آیاته فی قطع المسافة. ف فی بیان ظهور آیاته مع الشجر. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام من العلم بحدیث النفس. ف فی بیان ظهور آیاته من العلم بالاجال. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام فی الإخبار بالغائبات. ف فی ظهور آیاته فی معانٍ شتّی.

الباب 13 فی ذکر آیات ابی الحسن علی النقیّ علیه السّلام. ف فی بیان ظهور آیاته فی إحیاء الموتی. ف فی بیان ظهور آیاته من الماءِ و الشجر. ف فی بیان معجزاته فی الحجر و الرمل. ف فی بیان ظهور آیاته فی الإعلام عن آجال الناس. ف فی ظهور آیاته علیه السلام من الإخبار بالغائبات. ف فی ظهور آیاته علیه السّلام فی معان شتّی.

الباب 14 فی ذکر آیات ابی محمّد الحسن بن علی العسکریّ علیه السّلام. ف فی بیان ظهور آیاته فی الحصا. ف فی بیان ظهور آیاته من الإخبار بحدیث النفس. ف فی بیان آیاته علیه السلام فی الإخبار بالغائبات. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام فی معان شتّی.

الباب 15 فی ذکر آیات صاحب الزمان الخلف الصالح المنتظر المهدیّ محمّد بن الحسن علیه السلام. ف فی بیان ظهور آیاته فی حال ولادته و بعدها. ف فی بیان ظهور آیاته فی حال طفولیّته علیه السّلام. ف فی بیان ظهور آیاته من الإخبار بآجال النّاس. ف فی بیان ظهور آیاته بالغائبات. ف فی بیان ظهور آیاته علیه السّلام فی معان شتّی..

ص: 197

نسخه: دارای 229 برگ و 2 برگ کاغذ فرنگی سفید عطف در اوّل و یک برگ در آخر. کاغذ چاربغل، خط نسخ 18 سطری، از آغاز تا انجام نسخه به تصحیح آیة اللّه العظمی صاحب «روضات الجنّات» رسیده و آثار مقابله و تصحیح در تمام صفحات دیده می شود. عناوین در متن به شنگرف و در هامش به خط صاحب روضات - علیه الرحمة و الرضوان - نوشته شده. جلد تیماج مشکی جدید، آستر کاغذ گلی فرنگی، قطع 14 × 20 و نیم، متن 7 و نیم × 15.

روی برگ 1 تملّک نیای گرامی چنین است: «ممّا جرّه القضاء و ساقه القدر إلی ملکی البائر فی شهور سنة 1276. الحمد للّه علی کلّ نعمة» مهر: «محمّد باقر بن زین العابدین الموسوی 1258». ایضًا به خطّ ایشان: «عدد ابیات کتاب تخمینًا هزار بیت و کسری از قرار بیتی پنجاه حرف...».

با ذیلی در احوال بزرگان مشایخ شیعه امامیّه. «خاتمه» در احوال مؤلّف و پدران.

از این کتاب نفیس تنها مقدّمه و مقاله یکم طیّ 160 صفحه به قطع بزرگ و چاپ سنگی در طهران به طبع رسیده و حواشی بسیاری که مؤلّف بر کتاب خود نوشته نیز در اطراف نسخه مطبوعه آمده است(1) .

سه نسخه کامل از «محبوب القلوب» در طهران در کتابخانه های مجلس و مدرسه سپهسالار و کتابخانه مرکزی دانشگاه موجود و نسخه اخیر اصحّ و انفس از دو دیگر و مشتمل بر 1117 صفحه و به خطّ عمادالدین محمود (برادر مؤلّف) و ملاّ برخوردار لاهیجانی و شیخ محمد جعفر (پسر مؤلّف) می باشد و چندی پس از درگذشت مؤلّف استنساخ شده است(2).

ص: 199

خاتمه «محبوب القلوب» را نویسنده فاضل مقدّمه جلد اوّل «تفسیر شریف لاهیجی: 12- 32» طیّ بیست صفحه، عینا از روی دو نسخه اولی نقل فرموده. مع الأسف در این خاتمه مبسوطِ مفصّل، با اینکه مؤلّف آن را به نام شرح حال خود و پدرانش نگاشته، بیش از چند جمله ای در این باره ها نیاورده و بقیّه، مطالب گوناگون دیگری است از احادیث و اخبار و اشعار موعظه و نصیحت و آداب طلب علم و غیره. آنچه پیرامون شرح حال او در آنجا آمده است ذیلاً به اختصار ترجمه می کنیم.

در باب نام و نسب و نسبت خود گوید: «مؤلّف کتاب... قطب الدین محمد بن شیخ علی بن عبدالوهاب بن پیله فقیه، اشکوری دیلمی لاهیجی. اشکور، ناحیتی از نواحی دیلم است و تا مسکن فعلی ما که لاهیجان است تقریبًا هفت فرسخ فاصله دارد... جدّ أعلایم پیله فقیه اشکوری مردی فقیه و صالح بود و به علوم زبان که سابقًا در بلاد گیلان مرسوم و متداول بود از قبیل نحو و صرف و تفسیر و معانی و بیان معرفت داشت. و «پیله» به زبان اهل گیلان به معنی «بزرگ» است، و پیله فقیه یعنی «فقیه بزرگ». پیله فقیه در اشکور می زیست تا اینکه به تکلیف والی آن بلاد به لاهیجان منتقل گردید(1).

«در این اوقات سید جلیل سید محمّد یمنی به اتفاق فرزندش سیّد نبیل فاضل سید علیّ و یگانه فرزند سید علیّ سیّده فاطمه، از دیار خود به جهت خوف از سلطان روم به ایران آمدند و در دارالسلطنه قزوین نزد شاهنشاه أعظم... شاه طهماسب صفوی موسوی اقامت گزیدند و سیّد محمد پس از سه ماه توقّف در قزوین درگذشت و چون هوای قزوین برای سید علی و دخترش سازگار نبود، شاه رخصت داد تا به بلاد گیلان که هوایش موافق هوای بلاد یمن بود منتقل شدند و در أشکور در منزل جدّم «پیله فقیه» إقامت کردند،

ص: 200

لکن چون والی لاهیجان در همان ایّام جدّم را به لاهیجان خواند، آنان نیز به معیّت او بدان سامان رفتند... و والی، قطعه زمینی در محلّه «میدان» که محلّ سکونت خود و دیگر والیان بود برای آنان خریداری کرد و در آنجا خانه ای ساخت و ایشان را در آنجا مسکن داد... پس از آن، سید علی به سبب مرافقت و مؤالفتی که با نیاکانم یافته بود، یگانه دختر خود «سیّده فاطمه» را به عقد جدّم مولانا عبدالوهاب ابن پیله فقیه که مردی فقیه و پارسا بود درآورد...

«سپس پدرم شیخ مولانا علیّ از آن سیّده جلیله متولد شد و پدرش مولانا عبدالوهّاب در صغر سنّ او وفات یافت و شیخ مولانا علیّ به همّت و تربیت ما در به اعلی درجات علم و عمل نائل آمد و جامع علوم معقول و منقول گردید و شیخ الاسلام لاهیجان شد و مرجعیّت امور مسلمین یافت وصیت دانش و کمالات او در بلاد گیلان بلکه در تمامی ایران منتشر گشت... تا آن که پدرم دختر شیخ المشایخ عصر و خلاصة المنجّمین زمان شیخ إسمعیل - متولّی مرقد مطهّر منوّر شیخ الأولیاء و الأتقیاء «شیخ رضا کیا» را که در نیم فرسخی طرف شرق بیرون شهر لاهیجان واقع است - به حباله نکاح خود درآورد و چهار پسر از او به وجود آمد، و خود در یکی از سال های وبائی فُجأةً در أثناءِ نماز صبح بدرود حیات گفت و سنّ او در آن هنگام تقریبا شصت و سه سال بود...

«پس ازین اتّفاق، مرحوم شیخ جلال که فرزند بزرگتر پدرم و مردی خوش محاوره و دارای طبیعتی وقّاد و سلیقتی نقّاد و بسیار پارسا و پرهیزگار بود، زمامدار امور وی گردید. لکن دیری نپایید که پس از سه سال از فوت پدر در عنفوان شباب وفات یافت و او سه سال از من بزرگ تر بود.

«پس چون برادرم درگذشت قضا و قدر مرا به کارهای پدر و برادر کشانید و کأس

ص: 201

رنج و تعب چشانید، و روزگار غدار مدّتی مرا از تحصیل دانش و کسب آداب باز داشت...»(1) .

* * *

تا اینجا بود آنچه از خاتمه «محبوب القلوب» در باب شرح حال مؤلّف استفاده می شود و مطالب دیگر خاتمه چنانکه گفتیم مشتمل بر روایات و مواعظ و اشعاری است که ربطی به شرح حال ندارد، و در پیش گذشت که نسخه «محبوب القلوبِ» کتابخانه مرکزی دانشگاه طهران را سه نفر تحریر کرده اند و کیفیت آن در پشت نسخه نوشته شده، از آن جمله: « ... قاضی عماد الدین [محمود، برادر مؤلّف] تمام متن و حواشی را تا اواسط حالات حضرت امام جعفر صادق علیه السلام به خطّ نسخ و تعلیق نوشته و مرحوم شد، مرحوم ملاّ برخوردار که از زمره علمای معتبرین لاهیجان و گاهی هم در مجالس محترمه عقود و مبایعات محرّر شرعیات بوده، حواشی را به اتمام رساند، مرحوم شیخ جعفر پسر مؤلّف باز به امر مرحوم میرزا سیّدی، فهرست کتاب را به خطّ ثلث تحریر نمود. - رحمهم اللّه - ...».

عبارت ملاّ برخوردار نیز که در آخر نسخه نگاشته، در مقدّمه تفسیر«ص 36»، نقل شده و آنجاست که تاریخ فراغ از استنساخ، روز پنج شنبه 16 ماه ذوالقعده 1095 بوده و هم در مقدّمه مذکوره از ظهر نسخه، کلامی نقل شده که در آنجا مؤلّف را چنین وصف کرده است:

«... قطب فلک علم و دانش و مرکز مدار فهم و بینش، محیط مُحاط غرایب فنون

ص: 202

و علوم و حاوی محوی مراتب منثور و منظوم، عمود قوائم شریعت پناهی، سالک مسالک هوشمندی و آگاهی؛ الشّیخ الأجل الامجد الواصل إلی غفران الملک الرحمن المنان، شیخ قطب الدین محمد، شیخ الاسلام بلده طیّبه لاهیجان».

بنا به نقل نویسنده فاضلِ مقدّمه تفسیر «ص 41 - 42»، شیخ محمّد جعفر فرزند مؤلّف نیز که فهرست «محبوب القلوب» نسخه کتابخانه مرکزی را ترتیب و به خطّ خود در آغاز آن نگاشته و تصریح کرده است که در روز غدیر سال 1095 «25 روزی پس از ختم استنساخ اصل نسخه» از آن فراغت یافته است، شرحی ظهر نسخه قلمی داشته که در مقدّمه تفسیر نقل شده و در آنجا ازین عبارت که گوید: «و از تألیفات مرحوم مغفور شیخ قطب الدین محمد شیخ الاسلام بلده مزبوره»، به خوبی مستفاد می شود که مؤلّف پیش از آن تاریخ (1095) بدرود زندگی گفته بود، و نویسنده فاضل مقدّمه تفسیر از این تصریح و هم از عبارت شخص مؤلّف در حاشیه شرح حال جالینوس حکیم که اوائل مقاله یکم «محبوب القلوب: ص 52 نسخه چاپی» است و در آنجا داستان زلزله عظیم گیلان و لاهیجان را نگاشته و تاریخ وقوع زلزله را هنگام نماز صبح روز چهارشنبه عید قربان 1088 قید نموده است؛ ازین دو تاریخ استفاده کرده و چنین نتیجه گرفته اند که وی میان این دو تاریخ یعنی ظرف هفت سال فاصله درگذشته است.

پاره ای از مطالب بالا را مؤلّف فاضلِ «فهرست دانشگاه 14: 3938 - 3953» نیز آورده و تصویر یازده صفحه از متن و آغاز و انجام و فهرست نسخه دانشگاه را عینا چاپ کرده اند که موجب سپاس گزاری است.

از جمله مطالبی که از حاشیه مذکور مستفاد می شود، این است که صاحب ترجمه دارای فرزندی نیز به نام شیخ ابوسعید بوده که خبر سلامتی کسان خود را برای پدر - که آن هنگام در اصفهان می زیسته - نگاشته است.

ص: 203

نیز از جمله مطالبی که در متن «محبوب القلوب: 51 - 52» ضمن شرح حال جالینوس آورده و در مقدّمه تفسیر «ص 37 - 38» نیز نقل شده است، داستان حریق خزائن بزرگ سلطنتی رومیّه است که از کتابی که جالینوس در باب «نفی غمّ» نگاشته، نقل فرموده و از جمله اشیاءِ قیمتی که طُعمه این حریق شده، نُسخ نفیسه ای بوده به خطّ ارسطاطالیس و خود جالینوس و دیگر حکماءِ بزرگ. سپس مؤلّفِ محبوب القلوب گوید: «نظیر این سانحه یعنی وقوع حریق در کتب نفیسه جالینوس، برای من نیز اتّفاق افتاده و در حدود سال 1058 در شهر لاهیجان قریب ششصد مجلّد کتب نفیسه ام و سایر اشیاء و خانه ها دستخوش این آتش سوزی شد، که در میان آن کتب، نُسخی به خطّ محقّق طوسی و علاّمه حلّی - طاب ثراهما - و هم به خطّ بزرگان دیگر وجود داشت و نیز بسیاری از نوشته های پدر و برادرم - روّح الله روحهما - و آنچه خود نوشته و تصحیح و مقابله با نسخ صحیحه کرده بودم تمامًا از میان رفت تا آنجا که چیزی برای من جز سرمایه ام که حسن ظنّ به خدای تعالی و دوستی اهل بیت پیغمبر صلی الله علیه و آله است باقی نماند».

* * *

این بود گزیده ای از آنچه در باب احوال قطب الدین لاهیجی از کتاب محبوب القلوبش مستفاد می شود، و درباره برادرانش که خود تصریح فرموده اولاد ذُکور پدرش منحصر به چهار نفر بود، نام دو نفر از آنها «شیخ جلال و قاضی عمادالدین محمود» معلوم گردید و نام یک تن دیگر مجهول ماند، و از فرزندانش نیز «ابوسعید» را خود ذکر کرده و خط شیخ محمّد جعفر هم ظهر نسخه محبوب القلوب موجود است.

نخستین جایی که پس از محبوب القلوب، ترجمه مؤلّف را در آن می توان یافت، «أمل الأمل: 55 - 56» است که وی در آنجا چنین یاد شده:

ص: 204

«مولانا قطب الدین محمّد بن علیّ الشریف الدیلمیّ الّلاهجیّ. فاضلٌ عالم جلیل القدر، له مصنّفات منها «رسالة فی العالم المثالی» و غیر ذلک. و هو من المعاصرین».

مؤلّف بزرگوار «ذریعة» تصریح فرموده اند که صاحب ترجمه نزد سیّد المحقّقین میر محمّد باقر داماد قدس سره (متوفی 1040) شاگردی کرده، و نویسنده فاضل مقدّمه «تفسیر شریف لاهیجی» در این باره چنین توضیح داده اند:

«ناگفته نماند: تاکنون من در کلمات خودِ مؤلّف به این مطلب برنخورده ام که وی به تلمّذ خود نزد میر داماد تصریح کرده باشد، لیکن جماعتی به آن تصریح کرده اند، بلکه از کلام بعضی از ایشان مانند صاحب ذریعه برمی آید که وی در محبوب القلوب در ترجمه حال خود به این امر تصریح کرده است، فراجع إن شئت»(1).

چنانچه موضوع شاگردی قطب الدین نزد میرداماد به ثبوت رسد توان گفت که قطبْ در حدود سال هزار هجری متولّد شده، و وفات او نیز چنانکه گذشت میان سال های 1088 - 1095 واقع شده است.

پس از کتاب «امل الأمل» در سایر کتب تَراجم متأخّرین نیز نوعًا مطالب آن کتاب را عینًا یا مضمونًا نقل کرده و اطّلاع مهم و تازه تری نداده اند، و در «فهرست حقوق: 375 - 376» که نسخه ای از «شرح شرح مختصر المنتهی» تألیف محقّق تفتازانی را معرّفی کرده؛ یکی از امتیازات نسخه را چنین یاد نموده اند:

«خطّ قطب الدین محمد بن شیخعلی شریف لاهیجی دارنده نسخه با مُهر او «أغثنی یا قطب الأقطاب 1063» در صفحه عنوان هست». انتهی، و تصویر صفحه مذکوره در مقدّمه تفسیر (ص 98) چاپ شده است.

ص: 205

آثار دیگر:

سوای «محبوب القلوب» که یاد کردیم و «ثمرة الفؤاد» که جای گفتگو است، مؤلّف را کتاب ها و رساله هایی است که آنچه تاکنون شناخته شده، بدین قرار است:

1- «شرح صحیفه سجّادیه». نسخه این شرح نزد نویسنده فاضلِ مقدّمه «تفسیر شریف لاهیجی» موجود و پیرامون آن در مقدّمه مذکوره (ص 75 - 82) سخن گفته و در آغاز مبحث چنین آرند:«از جمله تألیفات مؤلّف ترجمه ای است شرح مانند بر «صحیفه سجّادیّه...».

سپس بخش هایی از آن کتاب را نقل و در پایان سخن گفته اند: «باید دانست که این شرح صحیفه با صِغَر حَجم، مشتمل بر بیانات بسیار سدید و تحقیقات بسیار مفید است که اگر خوض در نقل منتخبات آن کنیم باید همه را نقل کنیم، زیرا همه اش منتخب و نفیس است و این مقدار که نقل شد برای معرّفی آن به عنوان نمونه کافی است، و معرّفی آن از این نقطه نظر است که نسخه این شرح تاکنون در جایی نام برده نشده و معرّفی نگردیده است».

2- «فانوس خیال» یا «رساله مِثالیّه»، که در آخر آن گفته است: «تمّت الرسالة الّتی سمّیناها «فانوس الخیال فی إرائة عالم المثال» بعون اللّه الملک المتعال، فی غرّة شوّال - ختم بالخیر و الإقبال - سنة 1077 من الهجرة المقدّسة»(1).

ص: 206

این رساله نیز در مقدّمه تفسیر (ص 49 - 64) و «فهرست دانشگاه» معرّفی شده است.

3- «لطائف الحساب». نسخه این کتاب در آستان قدس رضوی موجود و در «فهرست رضویّه 4: 415» فرماید که نسخه مذکوره به شماره «5609 عمومی، ریاضی خطّی» است. «مقدّمه تفسیر: 43».

4- «رساله در شرح بیتی از مثنوی». نسخه آن را که ضمیمه «ثمرة الفؤاد، شماره 212»، است آنجا می شناسانیم.

مؤلّف در این چند کتاب و رساله که تا حال ذکر شد، لقب خود را «قطب الدین» یاد کرده است، جز این که دو کتاب مهمّ دیگر نیز در دست است که نام مؤلّف در آنها بر این نهج آمده: «بهاءالدین محمّد بن شیخ علی الشریف اللاّهجی»، یعنی در این دو کتاب به جای قطب الدّین، لقب بهاءالدین است و نویسنده فاضل مقدّمه تفسیر شریف لاهیجی که مکرّر از آن یاد کردیم، بسیار کوشیده و ادلّه چندی اقامه فرموده تا ثابت گرداند که نویسنده این کتاب ها یک نفرست لاغیر اگرچه در بعضی کتاب ها لقب خود را قطب الدین و در برخی بهاءالدین یاد کرده است، و البتّه تحقیقاتی که درین باره نموده اند قابل اعتماد و شایسته اعتبار است، و آن دو کتاب، یکی بنام:

«خیرالرجال» است که در بیان احوال رجال اسانید کتاب «من لایحضره الفقیهِ» شیخ

ص: 207

صدوق در نهایت اتقان و اعتبار نگاشته و به سال 1075 (1) مطابق عدد نام کتاب از آن فراغت یافته و در مقدّمه «تفسیر شریف لاهیجی: 7 - 8 و 72 - 75» پیرامون آن گفتگو شده است، و دیگری:

«تفسیر قرآن مجید» است به زبان فارسی، که در همین دو سه سال اخیر به همّت چند تن از دانشمندان در چهار مجلّد کلان در طهران به طبع رسید، والحقّ تفسیر بسیار شیوا و مفیدی است، و مجلّد اوّل آن دارای یک مقدّمه صد صفحه ای است که مکرّر ذکر آن در این مبحث گذشته است.

عبارتی که در پایان این تفسیر شریف دیده می شود قدری در انتساب آن به صاحب «محبوب القلوب» ایجاد شبهه نموده. زیرا علاوه بر این که لقب مؤلّف در اینجا «بهاءالدین» آمده، تألیف کتاب را نیز در شهر «پتنه» از بلاد هندوستان نشان می دهد، و آن عبارت چنین است:

«تمّ تألیف هذه الترجمة الأنیقة علی ید مؤلّفها بهاء الدین محمّد بن الشیخ علیّ الشّریف اللاّهجی - عفا اللّه عنهما - فی الشهر المولود [فیه] من نزل علیه القرآن - صلوات اللّه علیه و آله - فی یوم الثلثاء الرابع و العشرین من سنة ستّة و ثمانین و ألف من هجرة خیرالبریّة - علیه و آله الصلاة و التّحیّة - فی بلدة البتنه - صانها اللّه عن الفساد و الفتنة - من بلاد الهند». «مقدّمه تفسیر:12»، «أعیان الشیعه 46: 45».

لکن نویسنده فاضل مقدّمه ازین عبارت استظهار فرموده اند که شاید مؤلّف در آخر کارِ تألیفِ تفسیر به هندوستان و شهر «پتنه» افتاده باشد.

ناگفته نماند که مؤلّف بزرگوار «ذریعه» در کتاب جلیل القدر دیگرش «مصفّی المقال»

ص: 208

برای قطب الدین و بهاءالدین دو عنوان مستقّل «ص 369 و 415» قرار داده و در ذیل بهاءالدین استظهار تعدّد فرموده اند، لکن در «ذریعه 7: 282» ذیل عنوان «خیر الرّجال» استظهار اتّحاد، و اللّه العالم (1).

صاحب «تفسیر» در «اعیان الشّیعه 46: 45» و «تاریخ علماء و شعرای گیلان: 79» به عنوان بهاءالدین مذکور است. در اعیان فرماید:

«بهاءالدین محمّد بن الشیخ علی شریف اللاّهیجی. کان من أعلام محقّقی عصره. ذکره الزنوزیُّ فی «ریاض الجنّة» و قال إنّه رأی له کتاباً فی التّفسیر فی مجلّدین کبیرین، رآه فی مکتبة الشیخ عبدالحسین فی خراسان...».

سپس مختصّات تفسیر را ذکر و دو تألیف دیگر او را چنین یاد کرده است:

«2 - کتاب خیرالرّجال، فی رجال أسانید [کتاب] من لایحضره الفقیه، علی ترتیب الأبواب و ذکر فی البین أسامی الرجال و الرواة بترتیب الحروف، فرغ منه سنة 1128»(2).

«3 - الرّسالة المِثالیّة، فارسیة. رتّبها علی أنوار و إشراقات و لمعاتٍ فی بیان أسامی عالم المثال و التقسیم و الوسعة و الأشکال و الأصقاع و البُلدان و وساطة الأشباح بین الأجسام و الأرواح و غیر ذلک، رأیتها فی طهران فی عدّة أوراق مع جملة رسائل متنوّعة، و عرّبتها».

نویسنده «تاریخ علماء و شعرای گیلان» گوید: «المولی بهاءالدین لاهیجی. آن جناب از ولایت لاهیجان است، از علماء و مفسّرین زمان خود بوده که مثل آن بزرگوار کم

ص: 209

دیده شده است، و در حکمت و تفسیر ید طولایی داشت. یکی از تألیفات مولانا کتاب «خیرالرجال» فی ذکر أسانید «[کتاب] من لایحضره الفقیه» است که بغایت نیکو نوشته است» انتهی.

در «فهرست دانشگاه 12: 2938 - 2951» یک نسخه «مجموعه» به شماره 3950 معرّفی شده است که مشتمل بر هفت رساله و جمعًا 123 برگ می باشد، و چهار رساله آغاز آن همه به خطّ صاحب «محبوب القلوب» و بقیّه به خطّ مفید بن سعید لاهیجانی است و تصویر ده صفحه نمونه خطّ قطب نیز در آنجا چاپ شده است. ذیلاً با رعایت اختصار، فهرستی از رسائل آن مجموعه به دست می دهیم:

1- «فیصل التفرقة بین الاسلام و الزندقة» تألیف ابوحامد محمّد غزّالی، تاریخ استنساخ آخر ذوالقعده 1087 در اصفهان، نویسنده نسخه که صاحب «محبوب القلوب» است بر آن حاشیه دارد.

2- «المنقذ من الضلال» غزّالی، در روز پنج شنبه 24 ذوالقعده 1087 و آخر ماه رجب 1088 آن را استنساخ کرده است.

3- «إثبات واجب» از مولانا رجبعلی واحد تبریزی، به سال 1088 در اصفهان استنساخ شده است.

4- «شرح ابیات»، از خود اشکوری است که در شرح بیتی از نظامی و رباعی ای از سحابی و رباعی دیگر از گمنام نوشته است و جابجا از منظومات خود آورده که آنها را مؤلّف فاضل فهرست گردآورده و نقل کرده اند.

این چهار رساله به خطّ نستعلیق زیبای قطب الدین اشکوری است و بقیه «5- الوجیزة فی الرجال» و «6- الأوزان و المقائیس» هر دو از علاّمه مجلسی و «7- المقادیر الشرعیّة و الموازین الطبیّة» از قاضی بن کاشف الدین محمّد یزدی، هر سه رساله به قلم مفید بن

ص: 210

سعید لاهیجانی استنساخ شده است.

* * *

«ثمرة الفؤاد» جای گفتگو کتابی است در اسرار عبادات و معاملات و وظائف قلبی و باطنی انسان دوشادوش وظائف ظاهری عملی و بسیار با حالت و ذوق نوشته شده و پر از آیات و اخبار و اشعار فارسی و عربی و قصص و حکمت ها است، جابجا مؤلّف اشعاری از خود آورده، و همچنان که نگارنده فهرست دانشگاه، منظومات او را از مجموعه مذکور در فوق گرد آورده و نقل کرده اند؛ ما ذیلاً اشعاری را که در «ثمرة الفؤاد» به خود نسبت داده است، نقل می کنیم:

مانده در کسوت الفاظ، معانی پنهان جامه بر قامت آزاده دلان زندان است

-------------

بر سرِ ما شد زنخوت، بارِ ما دستار ما سبحه ما، از ریا در دست ما زنّار ما

-------------

پشت حرص از بار خواهشها خمید و وانشد یک گره در رشته طول امل از کار ما

-------------

به خاکِ یثربِ نقل ار تیمّم می کنی بهتر که از بهر طهارت آب از یونان عقل آری

-------------

در راه طلب پای فلک آبله دارد جویای تو در هر کفِ خاکی تله دارد

-------------

بیُمن گریه، طفل از مادر خود شیر می گیرد دعاها را اجابتها زفیض چشم جو پُر شد

-------------

خاموشی ارباب فنا بانک رحیل است گوش شنوا هر که درین قافله دارد

-------------

بیگانگی زخلق جهان عین وحدت است زان آشنای کس نشود آشنای او

سوای اینها، ابیات دیگری نیز بدون ذکر قائل آنها در «ثمرة الفؤاد» آمده است، چنانکه اشعار عربی و فارسی زیادی هم از دیوان منسوب به امیرالمؤمنین علیه السلام و مثنوی

ص: 211

و سنائی و مواضع دیگر آورده و در ثمره سادسه هم دو بیتی از «سوانح سفر حجازِ» شیخ بهائی به این عنوان نقل کرده است:

«و من هذا قال شیخ أصحاب الشریعة و قدوة أرباب الحقیقة فی منظومته الموسومة بسوانح سفر الحجاز...».

موضوعِ بحثِ از اسرارِ عباداتِ شرعیّه پیش از مؤلّفِ «ثمرة الفؤاد» نیز عنوانی داشته و جمعی از بزرگان شیعه و اهل سنّت درین باب آثاری دارند. مانند: مرحوم شهید ثانی در «اسرار الصلوة» و فیض کاشانی در «المحجّة البیضاء» و «حقائق» و عبدالرزّاق کاشانی در آثارش و غزّالی در «احیاء العلوم» و جز اینها، چنانکه نام بعضی نیز در آغاز همین کتاب آمده است.

«ثمرة الفؤاد» در «ذریعة 5: 15» چنین یاد شده است:

«ثمرة الفؤاد للمولی قطب الدین محمّد بن الملاّ شیخ علی الشریف الّلاهیجی الأشکوری مؤلّف «محبوب القلوب» الّذی کان من تلامیذ المیرالداماد، و توفی بعد (1075). فیه بیان أسرار الأحکام و حقائق الأعمال من العبادات و غیرها. اوّله... رتّبه علی مقدّمة فی أنّ العقل هو الرسول الباطن بإمداد الشرع، ثمّ مائدتین فی کلّ منهما أثمارٌ فی أسرار العبادات و أسرار المعاملات إلی آخر الدیات، و ألحقَ به خاتمةً فی تعیین الفرقة الناجیة الإمامیّة الاثنی عشریّة... رأیت نسخة عصر المؤلّف و هی موقوفة الحاجّ عماد الفهرسی للخزانة الرضویّة و هی بخطّ المیر یوسف، فرغ من الکتابة فی (1075) فی حیاة المؤلّف و أطراه کثیرًا و وصفه بشیخ الاسلام، و ذکر أنّه کتبه بأمر المیرزا عبداللّه بعد إطرائه الکثیر له. و نسخة اُخری أیضًا فی المشهد الرضویّ کانت فی مکتبة المولی المحدّث الشیخ عبّاس القمّی، رحمه اللّه»، انتهی.

نسخه دیگری از «ثمره» به خطّ مبارک نیای عظیم الشأن اعلی آیة اللّه الحاج میرزا

ص: 212

سیّد زین العابدین موسوی - اعلی الله مقامه - در دست داریم.

و نسخه دیگری که ازین کتاب می شناسیم، نسخه خطّ مؤلّف است که در کتابخانه مرحوم آقا میرزا فضل اللّه شیخ الاسلام در زنجان بوده و آقای دکتر حسین علی محفوظ کاظمینی در «مجلّة معهد المخطوطات العربیّة 2: 35» آن را چنین وصف کرده اند:

«ثمرة الفؤاد(1) لقطب الدین محمّد بن الشیخ علیّ الشریف الّلاهجی الأشکوری، بخطّه»(2).

فهرست: «ثمرة الفؤاد» مشتمل است بر یک مقدّمه درباره کلّیاتی از امور باطن و تصفیه نفس و دو مائده و یک خاتمه.

«المائدة الاولی»، و فیها أثمارٌ من أسرار العبادات. «الثمرة الاُولی» فی الأفعال القلبیّة للطهارة. «الثمرة الثانیة» فی الأفعال القلبیّة للصلوة الیومیّة. «الثمرة الثالثة» فی الأفعال القلبیّة للزکوة. «الثمرة الرابعة» فی الأفعال القلبیّة للصوم. «الثمرة الخامسة» فی الأفعال القلبیّة للحج. «الثمرة السادسة» فی الأفعال القلبیّة للجهاد.

«المائدة الثانیة»، فیها أثمارٌ لذیذةٌ من الأفعال القلبیّة و الأعمال الباطنیّة للمعاملات الشرعیّة. «الثمرة الاُولی» فی الأعمال القلبیّة للبیع و التجارة. «الثمرة الثانیة» فی الوظیفة القلبیّة للرهن. «الثمرة الثالثة» فی الاعمال القلبیة للودیعة. «الثمرة الرابعة» فی الأعمال القلبیّة للعاریة. «الثمرة الخامسة» فی الأفعال القلبیّة للوکالة. «الثمرة السادسة» فی العمل القلبیة [کذا] للشرکة. «الثمرة السابعة» فی الأفعال القلبیّة للحوالة. «الثمرة الثامنة» فی الأعمال القلبیّة للضمان. «الثمرة التاسعة» فی الأعمال الباطنیّة للدَّین. «الثمرة العاشرة» فی الأعمال القلبیة للنکاح. «الثمرة الحادیة عشر» فی الأفعال القلبیّة للطلاق. «الثمرة الثانیة عشر» فی

ص: 213

الأعمال السرّیّة للعتق». «الثمرة الثالثة عشر» فی الأعمال الباطنیّة للأیمان و النذور. «الثمرة الرابعة عشر» فی الأعمال السرّیّة للدعاوی و البیّنات. «الثمرة الخامسة عشر» فی الأفعال القلبیّة للمواریث و الوصایا. «الثمرة السادسة عشر» فی الأعمال القلبیة للصید. «الثمرة السابعة عشر» فی الأعمال السرّیّة للذبائح. «الثمرة الثامنة عشر» فی الأعمال القلبیّة للحدود. «الثمرة التاسعة عشر» فی الأفعال السرّیّة للقصاص. «الثمرة العشرون» فی الأعمال القلبیّة للدیات.

خاتمة الرسالة. در تعیین فرقه ناجیه و نشان های ایشان و بیان افتراق امّت به هفتاد و دو فرقه. در این مبحث گوید: [کما اعترف بذلک و أنصف حجّة الاسلام - عندهم - أبو حامد محمّد بن محمّد الغزّالیُّ الطوسیُّ فی کتابه «سرّ العالمین»، و قد أفشی سرّ معتقده فیه بقوله «استقرّت الحجّة...»].

آغاز: «بسم... الحمد للّه الّذی جعل قوام الدین و نظام اُمور المسلمین منوطًا بأعمال الجوارح ظاهرًا، و مربوطًا بأفعال القلوب باطنًا. و الصّلوة علی متمّم مدار الإصطفاءِ و معدّل نهار الاهتداءِ اوّل الأنبیاءِ باطنًا و آخرهم ظاهرًا؛ و وصیّه الّذی هو سهیمه فی الخلقة النوریّة أوّلاً و مُعینه فی تأدیة الرسالة إلی الخلیقة آخرًا؛ و أولاده خلفاء الله فی أرضه، المستحفظین للأمانة الموروثة من آبائهم الکاملین المکمّلین؛ کی لا یتطرّق علیها الفساد و الإختلال من مَساس المجنبین، و تفرّق الاتّصال من وساطة المخبطین؛ صلوةً تامّةً باقیةً إلی یوم الدین.

و بعد، یقول الفقیر إلی اللّه الغنی اللّطیف المغنی: قطب الدین محمّد بن شیخعلی الشریف الّلاهجی: إنّ الأعمال - کما هو مزعوم أرباب الکمال - شرّعت لغرض النیّة و صیرورتها شجرةً مغروسةً فی أرض القلب و ملکةً راسخةً لجوهر النفس. فالنیّة هی المقصود بالذات من الأعمال، کما المقصود من الأبدان الأرواحُ؛ فهی روح العمل، کما

ص: 214

الإخلاص روح النیّة.

و النیّة هی العزم المقارن للفعل المطلوب شرعًا علی وجهه، و حیث انّ النیّة هی العزم المذکور عُلم أنّه لامدخل فیها للّسان، و من هذا سنح بخاطری الفاتر بالنظم الفارسی:

مانده در کسوت الفاظ، معانی پنهان جامه بر قامت آزاده دلان زندان است

و ما یتخیّله بعض القاصرین من أن ضمیمة اللّسان إلی القلب یحصل بها معونة فی القصد، من الخیالات النّاشیة عن الجهل بحقیقة النیّة. و قد ورد فی الحدیث مرفوعًا عن سیّدنا رسول اللّه صلی الله علیه و آله و معنعنًا عن مولانا أبی عبداللّه الصّادق علیه السلام أنّ اللّه تعالی یحشر النّاس علی نیّاتهم یوم القیامة. و فی مخاطبات الامام موسی بن جعفر علیهماالسلام لهشام بن الحکم: یا هشام! کیف یزکو عند اللّه عملک و أنت قد شغلت قلبک عن أمر ربّک و أطعت هواک علی غلبة عقلک؟!.

فظهر أنّ مفروض القلوب أشرف و آکدُ من مفروض الأبدان کما فی التنزیل... و لذا فهم الکلیم - علیه شرائف التسلیم - من خلع النّعلین بقوله تعالی «اخلع نعلیک» اطّراح الکونین، فامتثل - سلام اللّه علیه - ظاهرًا بخلع النّعلین، و باطنًا باطّراح العالمین؛ کما قال من قال:

دل در پی این و آن نه نیکوست ترا یکدل داری بس است یک دوست ترا

و هذا هو الاعتبار، أی العبور من الشیء إلی غیره، و من الظاهر إلی السرّ، و لا یکون هذا رخصةً فی رفع الظواهر و الاعتقاد فی إبطالها حتّی یُعتقد مثلاً: لم یکن معه - علی نبیّنا و علیه السلم - نعلان، و لم یسمع الخِطاب من خالق العباد. حاش للّه عن هذا الاعتقاد؛ فإنّ إبطال الظاهر رأی الباطنیّة الّذین نظروا بعین العوراء إلی أحد العالمَین، و لم یعرفوا الموازنة بینهما، کما أنّ إبطال الأسرار مذهب الحشویّة و مطمح أنظار أرهاط القیل و القال، و الّذی یجمع بینهما فهو من أصحاب الکمال و أرباب الحال!

پای درین ره نه و رفتار بین حلقه برین درزن و اسراربین

ص: 215

و العلماءُ العرفاءُ کزین الفقهاء الشهید الثانی و الفاضل البحرانی و العارف الکاشی و الکامل الغزّالی - شکر الله مساعیهم - قد أوردوا فی تأویل الآیات و أسرار العبادات تحقیقاتٍ شریفة و تدقیقاتٍ لطیفة، لکن قلّما بیّنوا لکلّ باب من الفقه بابًا یقارنه معاملة العبد مع ربّه، حتّی ظهرو بان لناظری المطالب الفقهیّة بنظر البصیرة من العبادات و المعاملات حقایقها و أسرارها.

فحدانی ذلک إلی تألیف هذه الرسالة(1) الّتی سمّیناها «ثمرة الفؤاد»، موردًا فیها لأکثر فرضٍ فرض علی الأبدان علی ما فی صحف أهل الإیمان بنظیره المفروض علی القلوب و الضمائر، لئلاّ یتغافل عاملٌ بواحدٍ عن الأخر، و لا یکتفی طالب للثّمر بأوراق الشجر؛

زنهار! ازین گلستان قانع مشو به خاری...

... یکی زر زد و خانه بی قوت یافت یکی کهربا جُست و یاقوت یافت!

و وضعتُ تلک الأثمار النضیجة المجنیّة من شجرة طوبی کلام أهل الولایة، فی مائدتین؛ فی کلّ مائدة نوعٌ من الأثمار الملکوتیّة، و أهدیتها لذوی القلوب من الأحباب، طوبی لهم و حسن مآب،

و مسک حدیثی فی هواها لأهله یضوع، و فی سمع الخلیّین ضائع

خوان ترا این دو نواله سخن دست ندیدست بدو دست کن

گر نمکش هست بخور نوش باد ور نه زِ یاد تو فراموش باد!

مقدمة نافعة لقلوب الأبرار، ینبغی ایصالها إلی مذاق فؤادهم، قبل تناول الاثمار، إنّ مولانا موسی بن جعفر علیهماالسّلام قال لهشام بن الحکم...».

انجام: «و قد روی جابر بن عبداللّه الانصاریُّ - رضی اللّه عنه - أنّه جاء رجل إلی مولانا

ص: 216

الامام الحسن بن علیّ علیهماالسلام فقال: یابن رسول اللّه! أنا من شیعة أمیرالمؤمنین، فغضب - سلام اللّه علیه - و قال له: یا عبداللّه! فإذًا أنت کإبراهیم الخلیل الّذی قال اللّه: «و إنّ من شیعته لإبراهیم إذ جاء ربّه بقلبٍ سلیم». إن کنت له فی أوامره و زواجره مطیعًا فقد صدقت، و إن کنت بخلاف ذلک فلا تزد بذنوبک هذه الدعوةَ العظیمة الشریفة الّتی لستَ من أهلها، لا تقل «أنا من شیعة أمیرالمؤمنین علیه السّلام» ولکن قل «أنا من موالیه و محبّیه و مُعدی أعدائه»؛

همُ القوم، من أصفاهُم الودَّ خالصًا تمسّک فی اُخراه بالسّبب الأقوی

هُم القوم، فاقوا العالمین مَناقبا محاسنها تجلی و آیاتها تروی

موالاتهم فرضٌ و حبّهمُ هدی و طاعتهم ودٌّ و ودُّهم تقوی

فالحمدللّه الّذی قدختم کتابی بختام المسک و هو التّقوی، فانّ العاقبة للمتّقین».

نسخه: دارای 92 برگ و یک برگ عطف در آخر، کاغذ فستقی، جلد تیماج قهوه ای و حاشیه سرخ با کرمک و خط کشی طلا، آستر تیماج سبز با خطّ طلا، خطّ نستعلیق زیبا 14 سطری، خط کشی شده به طلا و لاجورد، عناوین به شنگرف، بالای آیات کریمه قرآنی نیز به شنگرف خط کشیده. قطع 11 × 18 و نیم، متن 5 و نیم ×12. حواشی توضیحی فراوان مؤلّف، همه جا در هامش به خطّ نستعلیق متن مختوم به «منه» و در چند موضع از اواسط کتاب «منه، و فقه اللّه» نوشته شده است. خطّ این نسخه کاملاً شبیه خطّ شخص مؤلّف است که در «فهرست دانشگاه» تصویر آن دیده می شود، جز این که در برخی مواردِ بسیار جزئی، کلمات یا اعراب ها به غلط نوشته شده(1). این نسخه تاریخ کتابت و نام کاتب ندارد، لکن نظر به اضافات و اصلاحاتی که نسبت به نسخه

ص: 217

شماره پس از این و مورّخه «روز جمعه 4- ع 1 - 1072» دارد، گویا اندکی پس از آن نسخهْ نوشته شده است. روی برگ اوّل اثر پنج شش مهر و تملّک دیده می شود که آنها را محو کرده اند، تنها مهر «علی ابن محمّد الموسوی» نمایان است که مقصود نیای گرامی، مرحوم آیة اللّه آقای حاج میرسیّد علی مجتهد چهارسویی می باشد.

«لا إله الاّ اللّه الملک الحقّ المبین...» دیده می شود. پشت برگ 83، در هامش دو حدیث از حضرت عسکری و حضرت سیّد الشهداء علیهماالسلام به خطّ نسخ زیبای مرحوم آیة اللّه چهارسویی نوشته شده است.

پایان این نسخه: «فالحمدللّه الّذی قد ختم کتابنا بختام المسک، و هو التقوی فانّ العاقبة للمتّقین، فی یوم الجمعة الرابع من شهر ربیع الأوّل سنه 1072».

* * *

پس از «ثمرة الفؤاد» در این نسخه، رساله شرح یک بیت از مثنوی است.

آغاز رساله: «بسم... حمد نامحدود أحدی را که بلند ساخت هر که را پستی گزید، و پست ساخت آن که را بلندی طلبید؛ و هو الّذی فی علوّه دانٍ، و فی دنوّه عالٍ؛ فأینما تُولّوا فَثمّ وجهُه المتعال،

جهانرا بلندیّ و پستی توئی ندانم چه هر چه هستی توئی

و صلوة نامعدود بر سفیر بی نظیر او که با وجود ایجاد بلندی و پستی عالم به سبب وجود باجودش فقر و مسکنت را شعار نفس مقدّس خود ساخته به کلام بلند «الفقر فخری» کلاه گوشه فقراءِ باب اللّه را عرشسا ساختند،

با همه چون خاک زمین پست بود وز همه چون باد تهی دست بود

و بر آل أطهار او که علوّ پستی را بر دُنُوِّ بلندی نشأه فانیه رجحان داده مستدعی بدعاءِ «اللّهمّ! لاترفعنی فی النّاس درجةً إلاّ حططتنی عند نفسی مثلها، و لا تُحدث لی عزًّا ظاهرًا إلاّ أحدثتَ لی ذلّة باطنةً عند نفسی بقدرها» بودند؛

هر جا که از بلندی و پستی سخن روَد از آسمان بلندتر از خاک کمترم

باعث فقیر محتاج توفیق ایزدی: قطب الدّین محمّد بن شیخعلی الشریف الّلاهجی بر تحریر این سطور آنکه یکی از دوستان حقیقت بین که نشیب و فراز أطوار ناهنجار دنیای

ص: 219

ناپایدار به عینین سر و سرّ دیده بود، و نغمات بی آهنگ زیر و بم روزگار غدّار به صماخَین گوش و هوش شنیده؛ تحقیق معنی بیتی از أبیات مولوی معنوی که در «مثنوی» فرموده:

هر که بالاتر رود أبله تر است استخوان او بَتر خواهد شکست

نمود...».

انجام رساله: «بنابراین چنانچه أمیر مؤمنان - علیه سلام اللّه الملک المنّان - که کلام حقیقت انتظامش مومیایی شکستگیهای جسم و جان است فرموده اند «رحم الله امرءً عرف قدره و لم یتعدَّ طوره»: درود معبود کسی را سزاوار باشد که عارف بر احوال خود گشته تجاوز از حدّ ننماید و شکر مُنعم حقیقی بر صحّت حال و نیل بر کفاف حلال نماید و بجاه و مال غیر که در أکثری از أشخاص زیاده از آنچه به او رسیده اگر رساند باعث طغیان حال و خسران مآل است، چنانکه کریمه «إنّ من عبادی من لایصلحه إلاّ الفقر، لو أغنیته لأفسده» و حدیث شریف نبویّه «انظروا إلی من هو أسفل منکم و لا تنظروا إلی من هوفوقکم، فانّه أجدر ألاّ تزدرءوا نعمة اللّه علیکم» شاهد است، بر آن رشک نبرد و غبطت ننماید که: به هر کس آنچه می بایست دادست؛

إذا ما کساک اللّه سربال صحّة و لم تخلُ عن قوت یحلّ و یعذب

فلا تغبطنّ المکثرین فإنّما علی قدر ما یکسوهمُ الدهر یسلب

دادهِ خود سپهر بستاند نقش «اللّه» جاودان ماند»

نسخه رساله: چنانکه گفتیم، این رساله مختصر در ده صفحه است که هشت صفحه آن، پیرامون مطالب عرفانی و سلوک مشتمل بر چند آیه و حدیث و اشعار فارسی عرفانی و کلمات عرفاء است و حواشی چندی نیز از مؤلّف دارد و دو صفحه آخر در بیان «قصد ناظم» است.

ص: 220

خریده اند. سپس بار دیگر از راه ارث به همان جناب انتقال یافته و از ایشان نیز به فرزندشان مرحوم آیة الله حاج میرزا سید حسن چهارسوقی در روز مبعث 1326 منتقل شده است، نیاکان گرامی، علیهم الرحمة و الرضوان.

ابیات کتاب: تخمینًا شانزده هزار و کسری در ظهر نسخه تعیین شده است.

العلماء خلیفه سلطان بوده و در زمان خود بر جمیع علماء مقدّم و مشمول عنایات و احترامات خاصّه قرار داشته، چنانکه همین «جامع الزیارات» را به دستور شاه نوشته است. وی را تألیفات نافعه دیگری است که برخی از آنها در این فهرست آورده خواهد شد. شرح حالش در کتب تراجم، مضبوط و اجمالاً در «ریحانة الادب 3: 488» و «الروضة النضرة» مذکور است. برخی احوال و آثارش نیز در «وقائع السنینِ» مرحوم خاتونابادی دیده می شود که خود از نزدیکان ایشان بوده است.

آغاز: «بسم... الحمد للّه ربّ العالیمن و العاقبة للمتّقین... أمّا بعد، چون همگی خاطر قدسی مظاهر ملکوت ناظر نوّاب أشرف أقدس.. شاهی... الشّاه عبّاس الحسینی الموسوی الثّانی.. متوجّه نیل مثوبات اُخروی و تحصیل قربات معنویست به أنواع طاعات و عبادات میل وافر دارند... زیارت حضرت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و زیارات حضرات أئمّه معصومین... است، اراده أشرف أعلی متوجّه آن شده بود زیارت هر یک... در هر وقت... استحباب داشته باشد کتاب علیحده مذکور شود.. و ترجمه زیارت به عبارت فارسی مذکور شود، تا نوّاب أشرف بمقتضای آن عمل نموده... و کمترین بندگان محمد باقر سبزواری حسب الأمر الأشرف الأعلی بخدمت جمع و تألیف مذکور مأمور گردید... و این کتاب موسوم است به «جامع الزّیارات عبّاسی» و مرتَّب است بر چند فصل. ف 1 - در زیارت حضرت رسول. ف 2 - در زیارت حضرت فاطمه زهرا.. و زیارت أئمّه أربعه بقیع... ف 3 - در زیارت حضرت أمیرالمؤمنین... ف 4 - در زیارت حضرت امام حسین... ف 5 - در زیارت حضرت امام موسی کاظم و امام محمّد تقیّ.. ف 6 - در زیارت حضرت امام رضا... ف 7 - در زیارت حضرت امام علیّ نقیّ و حضرت امام حسن عسکریّ و حضرت صاحب الزّمان... ف 8 - در بعضی زیارات که مخصوص هیچ یک از أئمّه نیست... ف 9 - در تفصیل ایام سال که

ص: 223

در (کدام) یک از لیالی و ایّام استحباب زیارت کدامیک از أئمه... وارد شده».

سپس شروع در فصل اوّل نموده و ترجمه عبارتهای زیارات را نیز نوشته است.

پایان نسخه: «و ما أمّلت فی زیارتکما إنَّه قریب مجیب. تمّ ما وجدناها من هذه الزیارة، وفّقنا اللّه لتحصیل باقیها، و الحمد للّه...».

این کتاب در «الذریعه 5: 57» یاد شده و نسخه ای از آن را در کتابخانه سیّد عبدالحسین حجّت در کربلا نشان داده اند.

نسخه: دارای 129 برگ، که برگ اوّل و آخر عطف است، و 2 برگ از وسط و یک برگ از آخر نونویس و به خطّ نیای گرامی، عالم فاضل متتبّع مرحوم آیة اللّه حاج میر سیّد محمّد چهارسویی است که فقط دعاهای ناقص را از روی کتب ادعیه تکمیل نموده و از کلام ایشان در پایان نسخه که ذکر شد معلوم می شود که نسخه دیگری از این کتاب نداشته اند. بقیّه نسخه به قرینه خطّ و کاغذ در زمان مؤلّف نوشته شده. خط نسخ 9 سطری، ترجمه ها نستعلیق، کاغذ ترمه، قطع 12 × 18، عناوین و ترجمه ها به سرخی، جلد تیماج سیاه. صحّافی و تجلید به دستور متمّم نسخه.

شرح حالش اجمالاً در «ریحانة الأدب 1: 370 ط 2» و «مکارم الاثار 7: ش 1498» و «تذکرة القبور: 53 - 55». تألیفات این دانشمند بسیار و هر یک در موضوع خود شاهکار است. از جمله: «شرح اربعین حدیث» و «فوائد رجالیّة» و «شرح دعاءِ الصباح. ش 498 » و «تعلیقة آیات الأحکام» و همین «جامع الشتات» پرفایده ترین کتاب های او به شمار می رود.(1)

فاضل خواجویی را نیز رساله محقّقانه ای است در اثبات افضلیّت ائمّه اطهار - علیهم السَّلام - بر انبیاءِ عظام، سوای حضرت خاتم الأنبیاء - صلّی اللّه علیه و آله و سلّم - که نامش «ذریعة النجاة» و مانند بسیاری دیگر از تألیفاتش در «جامع الشتات» یاد شده است.

«جامع الشَّتات»، کشکولِ بسیار مفید و ممتِّعی است و فهرست آن را از این پس خواهیم آورد.

آغاز: «بسم... بعد حمد اللّه ول-یِّ-ه جامع الشتات، و الصَّلوة علی نبیِّه المتحلّی بأحسن السِّمات و علی آله الشَّاعرین بقاطبة الدّقایق و تمام النِّکات».

انجام: «روی أنَّ نبیَّهم لمَّا دعا اللّه أن یملِّکهم أتی بعصا یُقاس بها من یملَّک علیهم فلم یساوها الاّ طالوت، و مثل ذلک فی هذه الأُمّة درع نبیّهم فی أئمّتهم، علیه و علیهم من الصلوات أفضلها و من التسلیمات أکملها».

فهرس مطالب: شرح حدیث نبوی (الناس معادن...) - شرح حدیث «استبصار» از حضرت صادق علیه السَّلام درباره مقدار کرّ (إذا کان الماء ثلثة أشبار...) - شرح جمله

ص: 225

(وصول معدم خیر من مثرجاف) در وصیّت أمیرالمؤمنین علیه السَّلام به محمَّد حنفیّه - شرح حدیث (القرآن ذلول ذو وجوه...) - شرح حدیث (یحمل هذا الدّین فی کلِّ قرن عدول...) - شرح داستان إفک - شرح حدیث نبوی (فضِّلونی علی الأنبیاءِ إلاّ علی یونس بن متَّی...) و معراج حضرت یونس علیه السَّلام - شرح عبارت (اوَّلیَّته تعالی و آخریَّته) و نقل کلام علاّمه مجلسی در «شرح صحیفه» راجع به این عبارت و اعتراض به آن - شرح حدیث نبوی «معانی الأَخبار»: (ملعون ملعون من کمَّه اعمی...) و تعرُّض کلام مرحومین صدوق و ملاّ میرزا شیروانی در این باره - شرح حدیث (انّ إبرهیم علیه السّلام مرَّفی أرض کربلا و هو راکب...) مرویِّ در ج 10 «بحار الأنوار» - شرح این رباعی:

ممکن بوَد که هستی واجب شود فنا وین ممتنع که مهر تو از دل شود جدا

در تنگنای عکس نقیض خیال تو ترسم که صورتم ز هیولی شود جدا!

شرح حدیث مروی از ابوجعفر علیه السَّلام (انَّ أیُّوب علیه السّلام مع جمیع ما ابتلی به لم تنتن له رایحة...) - تفسیر فقهی آیه شریفه (و اذا قرءَ القرآن فاستمعوا له و أنصتوا) - شرح کلام صاحب «تحفه»: (سبب محو القمر أنَّ الأَشعَّة تنعکس من البحار...) و تعرّض کلمات محقِّقین بزرگ - شرح حدیث عَلوی (اذا حضر سلطان من سلطان اللّه جنازةً فهو أحقّ بالصَّلوة علیها...) و نقل کلام مرحوم فیض در «وافی» - حلّ قیاس مشکل (الطَّلاق یتوقَّف علی النّکاح...) در کلمات فقها - شرح حدیث أبوذرّ و گفتار ابن شقیق به او (لو کنت رأیت رسول اللّه لسألته هل رأیت ربَّک؟) مروی در «نهایه» ابن اثیر - شرح حدیث نبوی (المؤمن یأکل فی معاءٍ واحد و الکافر یأکل فی سبعة أمعاء) - شرح حدیث نبوی (انّ الرّضا بالکفر کفر) - تفسیر فقهی آیه شریفه (انّما المُشرکون نَجس) و تکلیف کفَّار - شرح حدیث نبوی (الطّلاق بید من أخذ بالسَّاق) - مسئله احکام نظر مترتِّب بر مسئله وطی - شرح حدیث نبوی (ما اقلَّت الغبراء و لا اظلّت الخضراء علی أصدق لهجة من أبیذرّ)

ص: 226

- شرح حدیث حضرت صادق علیه السَّلام (مَن قرأ فی المصحف متِّع ببصره...) - شرح کلام امیر المؤمنین علیه السَّلام (عقول النِّساءِ فی جمالهنَّ و جمال الرِّجال فی عقولهم) - شرح حدیث قدسی (ما تردَّدتُ فی شیءٍ أنا فاعله...) - شرح حدیث نبوی (لو کانت لی ید ثالثة...) - شرح حدیث (الولد الحلال یشبه بالخال) - شرح کلام علاّمه حلّی (انّ الصابون اذ الاقته نجاسة...) - حکم مخالفین امامیَّه در باب امامت - شرح حدیث «صحیفه رضویَّه» که حضرت مجتبی علیه السَّلام (دخل المستراح فوجد لقمةً ملقاة...) و بیان احکام و امور کثیره مستنبطه از این حدیث - شرح کلام بیضاوی در تفسیر آیه شریفه (لا ینال عهدی الظَّالمین) و کلام عصام الدین محشِّی بیضاوی و ردِّ بر آنها - ردِّ کلام زمخشری در تفسیر آیه شریفه (أ لم یروا کم أهلکنا قبلهم من القرون...) - شرح حدیث (... فی الجنَّة علی صور أبدانهم لو رأیته لقلت فلان) و ردِّ کلام مرحوم شیخ بهاءِ الدین عاملی در «شرح اربعین حدیث» پیرامون این عبارت، و کیفیَّت خلق بهشت و دوزخ - شرح جمله (وصول معدم خیر من مثرجاف) که در اوائل کتاب شرح کرده و در اینجا قریب به همان عبارات تکرار شده - شرح حدیث «کافی» و «فقیه» از حضرت صادق علیه السَّلام (انَّه سئل عن المیِّت هل یبلی جسده؟ قال: نعم حتَّی لا یبقی له لحم...) - شرح حدیث «فقیه» از ابو جعفر علیه السَّلام (انکم تلقِّنون موتاکم لا اله الاّ اللّه...) - شرح قول حکماء (انَّ الأفلاک بأجمعها حیَّة ناطقة) - مقاله ای در باب وحدت وجود و تعدّد نمود بی بود.(1) مصحّح نسخه اینجا در حاشیه نوشته اند: (لم یکن هذا العنوان الی آخره فی

ص: 227

نسخة الأصل) - شرح حدیث مرویّ در «معانی الأخبار»: (لعن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم النامصة و المنتمصة...) - بحث در پیرامون استدلال شافعی به روایت عبداللّه بن عمر (إنَّ سیِّدنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله مرَّ براع و هو یزمر بزمارة...) و ترجمه ابن عمر - شرح و توضیح (الظَّاهر عنوان الباطن) - تفسیر آیه شریفه (فما استمتعتُم به منهنَّ...) و کلام بیضاوی و زمخشری و دیگران درباره مُتعه و تحقیق مسئله - تفسیر آیه شریفه (الّذین آمنوا و لم یلبسوا ایمانهم...) - شرح حدیث «خصال» از رسول أکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم (ثلثة إن لم تظلمهم ظلموک...) - جواب سؤالی که از مؤلّف شده درباره أئمه أطهار علیهم السَّلام: (هل کانوا متعلِّمین عند غیرهم..؟) و جواب سؤال دیگر: (هل فرقٌ بین التقاءِ الختانین و غیبوبة الحشفة فی وجوب الغسل...؟) - شرح حدیث (علماء أمَّتی خیر من أوصیاءِ بنی إسرائیل) - تفسیر آیه شریفه (لئن بسطت الیَ یدک...) - فرق میان ملَّت و دین - تفسیر فقهی آیه شریفه (و الّذین هم لفروجهم حافظون...) - شرح عبارت دعاءِ (لا ملجأو لا منجی و لا مفرّ...) - شرح حدیث نبویّ (یا علی! لک أوّل نظرة...) - شرح کلام شبلی درباره توحید (مَن سئل عن التَّوحید فهو جاهل...) - شرح کلمه توحید و روایت نبویّ (ما من الکلام أحبّ إلی اللّه عزّ و جلّ من

ص: 228

قول لا اله الاّ اللّه...) و شرح 3 حدیث دیگر درباره کلمه طیِّبه - توضیح و تشریح (العبودیّة جوهرة کُنهها الرُّبوبیَّة...) - شرح 2 حدیث «کافی» از حضرت صادق علیه السَّلام (کان أمیرالمؤمنین سلام اللّه علیه إذا لم یکن أدم یقطع الخبز بالسکِّین) و نظیر آن - شرح عبارت دعاءِ «صحیفه» در دعاءِ صباح و مساء: (یولج کلّ واحد منهما فی صاحبه...) و بیان مرحوم شیخ بهاءالدّین - بحث در پیرامون عبارت رساله «چهار آینه» تألیف مرحوم فاضل اصفهانی معروف به هندی در فصل إثبات وحدت صانع - تفسیر آیه شریفه (و قال لهم نبیُّهم إنَّ اللّه قد بعث لکم طالوت ملکًا...) - حدیث (کان اللّه و لم یکن معه شیءٌ) و کلام ابن جُنید - جواب سؤالی درباره صفات ثبوتیه... - تفسیر آیه شریفه (إنَّ الأبرابر یشربون من کأس...) و کلام مرحوم ملاّ میرزا محمّد بن الحسن شیروانی و بحث در امامت - شرح حدیث «معانی الأخبار» از پیغمبر أکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم (انَّ ولد الزّنا شرّ الثَّلثة) و تطبیق بر ثانی - تحقیق درباره مطلبی که از علاّمه حلّی سؤال شده و جواب آن مرحوم (فی جواب مَن سأله عمَّا ورد أنَّ آدم و نوحًا ضجیعان لمولینا أمیر المؤمنین علیه السّلام...) و بحث درباره أفضلیَّت أئمَّه علیهم السلام - تحقیق در حدیث مرویّ از حضرت صادق علیه السَّلام (لا یحلّ الفتیا لمن لا یستغنی من اللّه بصفاءِ سرّه...) و أحادیث درباره تزکیه نفس و توجُّه - بحث در پیرامون حدیث نبوی (إنَّه سُئل عن القیمة متی تکون؟ قال: إذا تکاملت العدَّتان...) - حدیث مناجاة موسی علی نبیِّنا و آله و علیه السلام مرویّ در «مجمع البحرین»: (و قد قال: یا ربِّ! لِمَ فضَّلت أمَّة محمّد علی سائر الاُمم؟......) و کلام مؤلّف درباره گریه بر سیّد الشُّهداء علیه السَّلام - تحقیق درباره حدیث مرویّ در «قواعد شهید» : (لا تدخل الحکمة جوفًا مُلئَ طعامًا) - تحقیق درباره حدیث (نیَّة المؤمن خیر من عمله) - إنتقاد بر کلام مرحوم شهید ثانی در «درایة الحدیث - باب حدیث مشهور»: (قال بعض العلماء: أربعة أحادیث تدور علی

ص: 229

الأَلسن و لیس لها أصل...) - تحقیق در کلام مرحوم صاحب «مدارک» بعد از نقل کلام محقِّق: (الفصل الخامس فی احکام الأَموات...) - بحث و تحقیق پیرامون کلامی که «مجمع البیان» از اهل تحقیق نقل فرموده: (لیس یمتنع أن یخلق اللّه حوّا من جملة جسد آدم...) - تحقیق کلام ابن سینا در فصل پنجم از مقاله دهم إلهیّات «شفاء» در مقام تعیین خلیفه و امام (ثمّ یجب أن یفرض السَّانُّ طاعة من یخلفه...) و بحثی لطیف پیرامون إمامت و خلافت.(1)

پایان فهرست «جامع الشتات»

* * *

خاجویی هم در این کتاب و هم در «فواد رجالیَّه» مکرّر از کتابِ «مجمع الرّجال» مرحوم ملاّ عنایت اللّه قهپایه ای نقل کرده است.

«جامع الشَّتات» را مؤلّف ابتدا تألیف و سپس در آن تغییراتی داده و برخی مطالب و عبارات را بیش و کم نموده و نسخه دیگری نوشته است.

نسخه موجود ظاهرًا مبیَّضه اوّلی است که کاتبِ بی نام و نشانی به خطّ نسخ زیبا نوشته است، امّا تمام نسخه به خطّ او نیست و چندی پس از او شخص دانشمندی این نسخه را با نسخه متأخِّر مؤلّف که به خطّ خود او بوده مقابله و به دقَّت تصحیح نموده و هم مطالبی را که مؤلّف به نسخه اوّلی اضافه نموده، آورده و مقداری از آخر نسخه را نیز که ناقص بوده، تکمیل کرده است. این مصحِّح دانشمند گویا نیای گرامی، آیة اللّه حاج

ص: 230

میر سیِّد علی مجتهد چهارسویی (متولّد 29 ج 2 - 1247 - متوفَّای 17 محرَّم 1326) برادرزاده امام مجدّد صاحب «روضات الجنَّات» و فرزند مرحوم آیة اللّه حاج میر سیِّد محمّد بن الحاج میرزا زین العابدین موسوی چهارسویی بوده اند. این تشخیص را تنها از راه شباهت خطّ داده ایم و جز اینْ دلیل دیگری موجود نیست.

«جامع الشتات» در «الذریعه 5: 60» یاد شده. و نسخه ای ناقص از آن را در کتابخانه بی نظیر مرحوم شیخ محمّد سماوی (27 حجَّه 1292 - 1 شنبه 2 محرَّم 1370 در نجف) که پس از فوت وی متفرّق شد، نشان داده و فرموده اند که بر این نسخه، حواشی بسیاری از شیخ عبدالنَّبیّ نامی است که شناخته نشد.

نسخه: دارای هفتاد برگ، کاغذ آهاردار و بیشتر جدول کشیده و مطالب را در متن و حاشیه نوشته اند که از متن به حاشیه و از حاشیه به متنِ صفحه دیگر می پیوندد. قطع 24 × 16. متن صفحات غالبًا دارای 18 سطر، و دارای جلد تیماج حنایی است.

جامع الفوائد: مجموعه ش (...)

الجامع الکبیر: مقدّمة الجامع الکبیر

جامع المعارف و الاحکام: جامع الاحکام

نسخه: مجلّد دوم کتاب است مشتمل بریک مقدّمه دراثبات امامت امیرالمؤمنین علیه السلام و 24 باب در انواع معجزات آن حضرت و یک خاتمه در برخی مناقب سیّدة نساء العالمین فاطمة الزهراء علیهاالسلام و حکایت ازدواج آن حضرت.

کتاب مرغوبی است، و چند برگی از آخر نسخه ساقط شده، لذا نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نگردید. به «فهرست مرعشیّه قم. ش 1919» رجوع شود.

تملّک و مُهر عنایت اللّه بن عبدالکافی نایینی روی برگ اوّل است. برای آگاهی های دیگر از این دانشمند نایینی، به «کواکب منتثرة: 566» رجوع شود.

نیای گرامی، آیة اللّه آقا میرزا سید جمال الدّین موسوی چهارسوقی فرزند آیة اللّه العظمی آقا میرزا سید محمد هاشم چهارسوقی به تاریخ 16 شوال 1321 ظهر نسخه هست.

مطلب جالبی درباره حضرت ابوطالب علیه السلام در «ص 268» آورده است.

بودن او نموده، صاحب «ریاض العلماءِ» آن را «جُمل الإعراب» و سیوطی در «بغیة الوعاة: 243 - 245» «الجمل» و ابن خلّکان «کتاب العوامل» خوانده اند... نسخه جدیدِ مورّخ 1260 این کتاب در کتابخانه شیخ محمّد سماوی در نجف اشرف موجود و صاحب «ریاض العلماء» نسخه قدیمی آن را سراغ داشته است «پایان کلام ذریعه».

پس خلیل در عصر و زمان حضرت امام موسی بن جعفر علیهماالسلام که در سال 183 «به پنجاه و پنج سالگی» به شهادت رسیدند، می زیسته است.

طاشکپری زاده نیز در «مفتاح السعاده 1: 94 - 96» در ترجمه خلیل از این کتاب به نام «الجمل» یاد کرده، و همچنین نیای معظّم در «روضات الجنّات: 271 - 274» که شرح حال خلیل را نگاشته اند پس از نقل کلام سیوطی و بحث درباره «کتاب العین» گویند: «و کتابه الجُمل، صغیرٌ جدًّا، و کأنّ عندنا نسخةً منه، و له ایضًا کتابٌ فی العوامل». انتهی.

نسخه ای که صاحب روضات ذکر فرموده اند، همین است که ما در اینجا می شناسانیم.

نویسنده «ریحانة الأدب 5: 120» و مؤلّف «معجم المؤلّفین 4: 112» نیز «جمل» را در تألیفات خلیل آورده اند، لکن این کتاب در «کشف الظنون» به هیچ عنوان مذکور نیست، و در «فهرس المخطوطات المصوّرة 1: 82» - پس از معرّفی سه نسخه از کتاب «الجمل فی النّحو» تألیف ابوالقاسم عبدالرحمن بن اسحق زجّاجی نحوی (متوفای 339) که به طبع هم رسیده - وصف نسخه ای از کتاب مورد بحث که در کتابخانه ایاصوفیای ترکیه موجود است چنین آمده: «الجمل، فی النحو. کتب علیه أنّه للخلیل بن أحمد الفراهیدی، و هذا خطأ. فالکتاب لعالم من العلماءِ المتأخّرین عن عصر الخلیل. نسخةٌ کتبتْ فی القرن السّابع. أیا صوفیا...».

ص: 237

در «مجلّة معهد المخطوطات العربیّة 5: 25 و 28» که دانشمند فاضل آقای دکتر حسین علی محفوظ کاظمینی، فهرست نفائس کتابخانه آستان قدس علوی را در نجف اشرف نشان داده اند؛ دو نسخه به نام های «الجمل فی النحو» و «جمل علم النحو» دیده می شود که ممکن است یکی از آنها یا هر دو همین کتاب مورد بحث باشد.

شرح حال و اسامی تألیفات خلیل و مآخذ دیگر شرح حال او - تقریبًا به استقصاء - در این کتاب ها نیز یاد شده است: معجم المطبوعات: 835. تاریخ آداب اللّغة العربیّة 2: 140 - 144. الأعلام 2: 363. معجم المؤلّفین 4: 112 - 113. مصادر الدراسة الأدبیّة 1: 100 - 102. همچنین در «الوافی بالوفیات 13: 385: 488» و کتاب شریف نفیس «قاموس الرّجال 4: 29 - 31 ط 1».

شایان توجّه این که مؤلّفِ «الأعلام» در عداد آثار خلیل، از کتابی به نام «جملة آلات العرب» یاد و به وجود نسخه آن اشاره کرده است.(1) این کتاب همانست که جرجی زیدان در «تاریخ آداب اللّغة العربیّة: 144» نیز یاد کرده و نسخه آن را در کتابخانه ایاصوفیای ترکیه نشان داده و از جمله کتاب هایی دانسته که به خلیل نسبت داده اند.

گمان می کنیم نسخه «جملة آلات العرب» مذکور همان «الجمل، فی النّحو» است که در «فهرس المخطوطات المصوّرة» یاد شده، و شاید نسخه قدیمی هم که مؤلّف «ریاض العلماء» از کتاب مورد بحث دیده همان نسخه ترکیّه باشد، و اللّه العالم.

اینک گزیده ای از ترجمه خلیل بن احمد که نویسنده «ریحانة الادب» آورده اند نقل می کنیم و سپس به معرّفی کتاب مورد بحث می پردازیم:

«... عالمی است عامل، صدوق، فاضل، حکیم، ادیب، عاقل، عابد، زاهد، قانع

ص: 238

و متواضع، و أقوال حکیمانه بسیاری بدو منسوب و مردم می گفتند که بعد از صحابه کسی متّقی تر از خلیل را سراغ نداریم و نضر بن شمیل گوید که خلیل در بصره باتمام عسرت گذارنده و قدرت دوفلوس نداشته، و شاگردان وی در اثر تعلیمات او ثروت بی نهایت داشته اند...».

«باری، خلیل در نجوم نیز ماهر و از ائمّه و پیشوایان علم ادب، و فضل و کمال و زهد او مشهور و اقوالش حجّت و در کتب نحویّه و أدبیّه منقول و محّل استشهاد و در علوم ادبیّه افضل مردم، و به تصریح علاّمه و ابن داود و بعضی دیگر از علمای رجال؛ امامی مذهب - بلکه موافق آنچه از مستطرفات «سرائر» ابن ادریس نقل شده - از اکابر مجتهدین امامیّه بوده است...».

«و نیز نخستین کسی است که تمامی حروف هجای زبان عرب را در یک بیت جمع کرده است:

صفْ خلقَ جودٍ کمثل الشمس إذ بزغتْ یحظی الضّجیع بها نخلاً بقنطار

«و هم چنانچه معروف است، اوّلین کسی بوده که لغت عرب را در کتابی که «کتاب العین» نامیده ضبط و تمامی الفاظ آن لغت و قواعد و أحکام آنها را به ترتیب حروف هجا تدوین نموده، لکن اساس ترتیب را موافق رویّه هندوان که در ترتیب حروف لغت سنسکریت داشته اند مبنی بر مخارج حروف داشته...».

«خلیل از تلامذه ابو عمرو بن علاء و أیّوب و أبو عمرو عیسی بن عمر و بعضی دیگر و استاد سیبویه و أصمعی و نضر بن شمیل، و مبتکر و واضع علم عروض بوده»، انتهی.

اینک کتاب الجمل: این کتاب مشتمل بر 11 باب است، به این شرح:

1 - باب جمل المنصوبات. النّصب. و قُدّم لأنّه أکثر الإعراب طرفًا و وجوهًا فالنّصب ثمانیةٌ و أربعون وجهًا: نصبٌ من مفعول به، و من مصدر، و من قطع، و...

ص: 239

2 - باب جمل الرفع. و هی اثنان و عشرون وجهًا. الفاعل، و ما لم یسمّ فاعله، و...

3 - باب جمل الجرّ. الجرّ تسعة أوجه: بِعَن و أخواتها، و جرّ الزّائدة و...

4 - باب جمل الجزم. و هو أحد عشر وجهًا: جزم بالأمر، و بالنّهی بغیر فاء، و...

5 - باب جمل الألفات. و هی اثنان و عشرون ألفًا: ألف وصل، و ألف قطع و...

6 - باب جمل الّلامات. و هی ثلثون لامًا: لام الصّفة، و لام الأمر و...

7 - باب جمل الهاآت. و هی تسع هاآت: هاء سح، و هاء استراحة، و...

8 - باب جمل التّاآت. و هی أربع عشرتاءً: تاء السّح، و تاء التّأنیث، و...

9 - باب جمل الواوات. و هی عشرةٌ: واو سح، و واو استینافٍ، و...

10 - باب جمل لام ألفات. و هی اثنا عشر: لا نهی، و لا استثناء، و...

11 - باب جمل الماآت. و هی أربع عشرة: ما، و تفسیرها تنصرف إلی وجوه کثیرة...

مطالب ابواب را یکان یکان شرح داده و مثال هایی به نظم و نثر آورده است.

آغاز: «بسم... قال الخلیل بن أحمد، رحمه اللّه تعالی: هذا کتاب «جمل الإعراب» إذ کان جمیع النّحو فی الرّفع و النّصب و الجرّ و الجزم و جمل الألفات و الّلامات و الهاآت و التّاآت و الواوات و الّلام ألفات و الماآت. بیّنّا کلّ معنی فی بابه، باحتجاجاتٍ من القرآن و الشواهد من الشعر. فمَن عرف هذه الوجوه بعد نظره فی هذا المختصر الّذی صنّفناه فی النّحو استغنی عن کثیر من کتب النّحو، و لا قوّة إلاّ باللّه. باب جمل المنصوبات...».

انجام: «و «ما» یقوم بمعنی «من» مثل قوله تعالی «فما یکذّبک بعدُ بالدّین»، و قس علی ما بیّنت لک، إن شاء اللّه تعالی. و هذا ما وجدناه مکتوبًا. و الحمد للّه علی إتمامه و کماله. و صلّی اللّه علی محمّد المصطفی، صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کثیرًا کثیرًا دائمًا دائمًا سرمدًا أبدًا.

ص: 240

تمّت الکتاب بعون الملک الوهّاب. بحسب الفرموده حاجی ام، أخوی، آقا محمّدا، دام ظلّه، علی ید العبد فخرالدّین دزفولی، به تاریخ سیم ماه ذی حجّة الحرام سنة أربع و عشرین و مائة بعد ألف من هجرة النّبویّة، صلّی اللّه علیه. سنه 1124».

نسخه: دارای 51 برگ. روی برگ 1 این مطالب نوشته شده: «هذه رسالةٌ للخلیل بن احمد النحوی الصّرفی، و هذا من العجائب الغرائب و من الاتّفاقات». «من متملّکات الفقیر الحقیر محمّد بن مرحوم شیخ علی». مهر «محمّد رسول اللّه» و «أفوّض أمری اللّه، عبده محمّد». «منتقل شد از کمترین، أصالةً و وکالة برادر خودم میرزا ابوطالب به خدّام آقایی آقا سید حسین؛ مدّ ظله». مهر «صائب بن عبدالرحیم 1136». «للسیّد الجلیل السیّد حسین؛ دام ظله».(1) ظهر برگ آخر نیز مطالب و اشعاری چند نوشته شده.

کاغذ اصفهانی، جلد تیماج زرد یک لا، خط نسخ 12 سطری، عناوین در متن و هامش به شنگرف، قطع 12 × 18، متن 7 × 12 و نیم.

نام کاتب و تاریخ کتابت از پایان نسخه نقل شد. در هامش چند موضع حاشیه هایی به خطّ مرحوم عالم فاضل سید محمّد جواد(2) از جمله برادران گرامی امام مجدّد صاحب روضات که برخی دیگر از خطوط و آثار او را - ان شاء اللّه - در این فهرست می شناسانیم، دیده می شود.

در پایان یکی از این حواشیْ نام خود را چنین نوشته: «جواد بن زین العابدین الموسویّ

ص: 241

الحسینیّ الهاشمیّ». ذیل همین حاشیه شخص دیگری، گویا مرحوم آیة اللّه العظمی آقا میرزا محمّد هاشم - برادر آقا سید جواد - حاشیه ای نوشته و نظر علمی او را در آنجا نپذیرفته اند.

کتاب: مختصری است در ادعیه و اوراد دعاءها و حرزها و تعویذها و زیارت ها و.... مشتمل بر چهل باب یا فصل و «ظ» منتخب از «جنّة الأمان الواقیة و جنّة الایمان الباقیة. ش 230» معروف به «مصباح کفعمی» که هر دو به طبع رسیده است.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و به خطّ نسخ زیبا و مصحّح است و تمام صفحات دارای جدول کشی و ظاهرًا در قرن یازدهم نوشته شده است.

دعاءِ کمیل و دعاءِ مشلول و طریقه نماز میّت، ضمائم نسخه است.

«نور الیقین فی أصول الدّین» و «مرآة المصلّین» در مسائل نماز و «حدیقة الدّاعی» در ادعیه یاد کرده است.

دیباچه «جنّة السّاعی» به بَراعت استهلال مشتمل بر نام بسیاری از کتب متقدّمان و متأخّران در اخبار و ادعیه و فضائل است و در آنجا از «بحار الأنوار» و «مرآة العقول» یاد کرده که می رساند مؤلّف پس از علاّمه مجلسی می زیسته است.

آغاز: «بسم... الحمد للّه الّذی أضاء قلوب أهل الجنّة بنور الیقین و الاستبصار و أجری عیون أخبار رضاه بفضله فی حدیقة جامع المحدّثین الأخیار، و منحهم کنز العرفان، و جعل مسکّن فؤادهم دُرر معانی الأخبار، و ألبسهم دُروع التّوکّل و جنّة نصرة الحقّ، و أعدّ لهم عدة الانتصار، و بیّن لهم محاسن الخصال بمجالس ذکر صفات الشّیعة و مصفّی قصص لألیء البحار...

اما بعد، فیقول محمّد نصیر: قد ظهر قول سیّد الأنام محمّد: و الأرض ملئت ظلمًا و جورًا لمن کان عقیلا، لأنّ تفسیر القرآن وکّل إلی العمریّین، والحدیث قیّد و خصّص برأی الأصولیّین، کأنّهم لایرونه برأسه کفیلا، و قدّم علی الأصول علم الفضول، و أشرک المنطق باللّه الخالق... و یدرّسون کتب المخالفین و یترکون حدیث الصّادقین و لا یحصّلون براهین أصول الدّین تحصیلاً یقولون بزیادة الوجود علی الذّات و لزومه له و کذا فی الصّفات و یطوّلون أدلّة الحقّ تطویلا... و یتغنّون بالأذکار کالصّوفیَّة شرّ الأحزاب و یسمّونهم المسلمین مع دعوی الوصول و کشف الحجاب، بل یستدعون منهم لو کانوا علیلا؛ یثنون الصَّلوة فی یوم الجمعة، و یستنکفون عن حضور الجماعة...

ص: 244

و حلقوا اللّحی و فتلوا الشوارب، وردّوا تفسیر الشّیخ بهاءالدین للشّارب.. و ما لم یذکر من الأوضاع المبتدعة اکثر ممّا ذکرناه. و تذکّرت «فلیظهر العالم علمه فمن لم یفعل فعلیه لعنة اللّه» فأردت أن أفصّل الحقّ لطالبیه تفصیلا، فوفّقت لإتمام «نور الیقین فی أصول الدّین» و الشّروع فی تحقیق الفروع فی «مرآة المصلّین» و جعل اللّه فی «حدیقة الدّاعی» للدّاعین سلسبیلا، فبقی علم الأخلاق فشرعت فی هذا الکتاب و سمّیته «جنّة السّاعی»... تزیین الکتاب بذکر بعض أولی الألباب».

فهرس کتاب: «تزیین الکتاب بذکر بعض أولی الألباب» (مشتمل است بر 75 درّ):

درّ 1 حدیثی در فضیلت عبدالمطّلب. درّ 2 تا 10 حدیث هایی در احوال ابوطالب علیه السلام و إثبات ایمان آن جناب. درّ 11 تا 14 در فضل حمزه و جعفر فرزندان عبدالمطّلب علیهم السلام . درّ 15 در فضل جعفر طیّار و سلمان فارسی. درّ 16 تا 26 فضائل سلمان و ابوذر و مقداد و عمّار. درّ 27 تا 57 عدیّ بن حاتم و ابو رافع و بلال و ابان بن تغلب و مالک اشتر و محمّد بن ابی بکر و رشید هجری و صعصعه و طرمّاح بن عدّی و جابر بن یزید جعفی و ابو حمزة و یونس بن عبدالرحمن و برید و ابوبصیر و محمد بن مسلم و زراره و ابان ابن تغلب و حمران و سایر اصحاب بزرگوار و نیکو سیرت ائمّه اطهار علیهم السلام و آخرین آنها در درّ 75 محمّد بن عثمان بن سعید العمری است. «نظم لألیءَ منثورة من الأخبار فی فضل المؤمن و صفاته علی الإختصار» درین قسمت حدیث سماعة بن مهران را درباره عقل و جهل و لشکر آنها از حضرت صادق علیه السلام آورده و یکایک جُنود عقل و جهل را عنوان و شرح داده و برای هر یک از عنوان ها نامی نهاده است:

«1- مَهوی من أفئدتهم هواء فی ذکر الخوف و الرّجاء. 2- دوافع الجور فی العدل و الجور. 3- دُرر دار البقاء فی الرضاء بالقضاء. 4- مُزیل الکفر فی باب الشکر. 5- تحف

ص: 245

ذوی التّعقّل فی الحرص و التوکّل. 6- منجیات النّصب فی الرحمة و الغضب. 7- اماتة الخفّة فی فضل العفّة. 8- معتق الرّقبة فی الزّهد و الرّغبة. 9- مدمّر من یحشرو هم رزق فی مدح الرّفق. 10- واضع الذّلّ و الإصر فی التواضع و الکبر. 11- جنّة أهل العلم فی السّفه و الحلم. 12- تحف أولی النّظر فی بعض أنحاء الهذر. 13- لقلب اللّئیم فقر فی الغنی و الفقر. 14- الجواهر المنیعة فی التعطّف و القطیعة. 15- قواصم الهلوع فی فضل القنوع. 16- تحفة ذوی القدر فی الوفاء و الغدر. 17- معادن المنفعة فی الطّاعة و المعصیة. 18- ملقی الملحد فی الجبّ فی البغض و الحبّ. 19- مفضح شبه الذّئب فی الصّدق و الکذب. 20- هدایا أهل الدّیانة فی فضل الأمانة. 21- أسباب الخلاص فی فضل الإخلاص. 22- لألیءُ مصفّاة فی فضل المداراة. 23- موائد الأمان فی باب الکتمان. 24- للمؤمنین نعیمة فی ذمّ النّمیمة. 25- موانع الفسوق فی البرّ و العقوق. 26 - أنباء نقیّة فی باب التّقیّة. 27- دوافع السّخافة فی القذر و النّظافة. 28- عطاء و حباء فی باب الحیاء. 29- قاتل الشّیطان فی القصد و العنوان. 30- منار الهدی فی ذمّ الهوی. 31- علی الشّیطان حربة فی فضل التّوبة. 32- عطایا الغفّار فی الإصرار و الإغترار. 33- دروع الحافظة فی باب المحافظة. 34- تراث سادات أولی الألباب فی نوادر مقصود الکتاب.»

انجام: «دُرّ: و عن السّکونی، عن أبی عبداللّه علیه السلام ، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : من أطاع امرءته أکبّه الله علی وجهه فی النّار. قیل: و ما تلک الطّاعة؟ قال: تطلب إلیه الذّهاب إلی الحمّامات والعرسات و العیدان و النّیاحات و الثّیاب الرّقاق؛ فیجیبها».

نسخه: دارای 244 برگ و 1 برگ عطف در اوّل و 3 برگ عطف در آخر. کاغذ: اصفهانی، خطّ نسخ، عناوین به سرخی، جلد تیماج فرسوده یک لا. قطع 11 × 17 و نیم. نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و با اینکه مقابله و تصحیح شده باز بی غلط نیست.

ص: 246

امری الی اللّه. نجف قلی».

است. مهر کاتب «اقل الخلیقة محمّد خلیفة» ظهر نسخه هست.

نساء و بیش از این مقدار تألیف نشده و دارای مقدّمه مفصّل و مفیدی است در فوائد متعلّقه به قرآن کریم. مطالب و اشعار صوفیانه در این تفسیر بسیار دیده می شود(1).

نسخه: از اوّل تفسیر است تا پایان سوره مبارکه حمد. چند برگ از آغاز نسخه مفقود شده. نام کاتب معلوم نیست. فراغت از کتابت: روز یکشنبه 18 ربیع الاوّل 1077، و چون رقم سال کتابت را محو کرده اند آنچه پس از دقّت معلوم شد همین سال 1077 بود، لکن احتمال خطا در تشخیص رقم عشرات بعید نیست.

تملّک نجف علی بن محمّد صالح بروجردی «ظ» در پایان نسخه هست.

جزء و به طبع رسیده.

نسخه: شامل جزء اوّل است در مسأله حجّیّت قطع و قدری از ظنّ و جزءِ اوّل از مجلّد دوّم در اصل براءت. تاریخ استنساخ جزءِ اخیر: 1309. نام کاتب ندارد و ظاهرًا به خطّ شخص شارح است.

تملّک مرحوم آقا شیخ محمّدرضا ابوالمجد، ظهر هر دو جزء نسخه هست.

جواهر الفرائض: الفرائض النصیریّه

نسخه: از اوّل و آخر ناقص است و لذا نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نیست. ظاهرًا حدود زمان تألیف استنساخ شده است. تملّک و مهر «عبده محمد حسین الحسینی...» و «عبده ابوالقاسم الحسینی 1202» در نسخه هست.

محشّی را بر فروع کافی خواسته است، رحمة اللّه علیهم.

نسخه: به خطّ محمدتقی موسوی گردآورنده حواشی است و ظهر نسخه نیز وقفنامه ای نوشته بوده که بعدًا آن را محو کرده اند.(1)

نسخه: از اوّل است تا آخر سوره مبارکه مائده. برگ اوّل و آخر مفقود است و ظاهرًا در سده دهم استنساخ شده. حواشی به امضای «صدرالدین» و «عبدالله» دارد. مهر نیای گرامی، آیة اللّه آقا میرزا سیّد جلال الدین روضاتی «الراجی جلال الدین بن محمد مسیح الموسوی» روی برگ اوّل نسخه هست.

نسخه: مجلّد سوّم کتاب است، شامل سوره مبارکه نساء تا پایان سوره مبارکه یوسف.

نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، لکن پیدا است که در حدود زمان تألیف نوشته شده است. نام مؤلّف و تاریخ تألیف نیز در نسخه نیست.

در بالای برگ اوّل نوشته اند: «حاشیه شیخی زاده بر تفسیر بیضاوی». قطع بزرگ، مذهّب، جلد تیماج ترنج دار.

کتاب: حاشیه ای است بر «تهذیب الأحکام» شیخ طوسی علیه الرحمة در شرح مشکلات و توضیح مجملات آن.

نسخه: شامل کتاب طهارت و صلوة است. در آخر طهارت، کاتب نام خود را محمّدرضا فیروزآبادی و تاریخ فراغت از کتابت را روز یکشنبه 18 شوال 1022، در کربلای معلّی یاد کرده و گوید از روی نسخه خطّ مصنّف نوشته است. در آخر کتاب صلوة، کاتب خود را محمّد مؤمن تبریزی معرّفی نموده، گوید آن را به سال 1027 در کربلا استنساخ کرده است.

مؤلّف شخصًا از آغاز تا اواخر نسخه را مقابله و تصحیح فرموده و اضافاتی در برخی جاها نوشته است.

تملّک جعفر بن کمال بحرانی و فرج اللّه (شاید حویزی) و محمد زکیّ بن حاجی وشتاسب، و همچنین مهر مرحوم حاج سیّد محمدباقر حجّة الاسلام شفتی بیدآبادی در ظهر نسخه دیده می شود.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و ظاهرًا در اوائل قرن 12 نوشته شده.

آغاز: «بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین. قوله: أمّا بعد حمد واجب الوجود علی نعمائه. أمّا، هنا للاستیناف أی هو واقع فی ابتداءِ الکلام من غیر أن یکون ههنا مجمل».

انجام: «قوله: فإنّ الجوهر القابل للأبعاد لا یکون الاّ کذلک. لیس المراد أنّه لا یکون إلاّ متقاطع الأبعاد... و فی عبارة الشرح متعلّقًا بالأبعاد کما ینطق به قوله: و تقیید الابعاد بکونها علی الوجه المذکور، آ ه. و یفسّر بوجه آخر کما ذکرنا ایضًا، فاندفع التدافع. بخطّه».

بقیّه صفحه سفید و نانوشته است.

از اوّل تا آخر نسخه حواشی بسیار مختوم به کلمه «بخطّه» است و لابدّ مقصود این است که این حواشی را خود مؤلّف کتاب به خطّ خود نوشته بوده و کاتب از خطّ شخص مؤلّف نقل کرده است. نیز اندکی حواشی مختوم به رمز «م ص ح عفی عنه» به خطّ محشّی نوشته شده و او مرحوم آقا میر محمّدصالح خاتونابادی است که تملّک و مهر ایشان «محمد صالح الحسینی» و نیز واگذاری نسخه را به فرزندش «زین العابدین» روی برگ اوّل دیده می شود. ایضًا تملّک و مُهر ابوالقاسم بن محمّد اسمعیل حسینی خاتونابادی.

ش 284» شود.

کتاب: حاشیه ای است بر «حاشیه قدیمه ملاّ جلال دوانی بر شرح تجرید قوشجی. ش 285». رجوع به «ذریعة 6: ش 348» و «فهرست مرکزی تهران 3: 229» شود.

آغاز: « [قال] المصنّف - رحمه اللّه - : أمّا بعد حمد واجب الوجود علی نعمائه. لا یبعد أن یقال: فی ترک الموصوف ههنا ایماء لطیف الی ما سیجیء من أنّ صفاته، تعالی».

انجام: فی مسافتین مساویتین أن تکون الحرکة فی الأوّل أشدّ من الحرکة فی الثانی.

نسخه: به خطّ شمس الدین اردستانی. تاریخ پایان کتابت: روز یکشنبه 21 ربیع دوم 988، در بقعه متبرّکه علائیّه. در همه جا دارای حواشی فراوان است از «منه، سلّمه اللّه - مدّ ظلّه» و «ص د ق، ره» و «ملاّ سلطانحسین» و «غیاث، غفر اللّه له» و «ه- . ی (هادی)، عفی عنه» و «میرزا رفیعا، رحمه اللّه»، و اشخاص دیگر جز اینها.

ظهر نسخه تملّک و مُهر «عبده محمّد صالح بن محمّد الحسینی» دیده می شود.

«شرح روضات الجنّات 1: 215 - 216. چاپ اصفهان. 1341 ش»، مطلبی راجع به آخوند ملاّ اسماعیل حکیم اصفهانی نوشته بودیم،(1) و از آن زمان ها با مرحوم استاد جلال الدین همایی پیرامون احوال و آثار آن حکیم گفتگویی به استمرار داشتیم و مدّتی نسخه «حاشیه شوارق الإلهام. ش 311» را - چنان که خواهیم گفت - در اختیار استاد گذاشتیم، تا اینکه در اوائل سال (1351 ش) نسخه جای گفتگو به دست آمد و چون دارای حواشی حکیم بود آن را نیز چندی در اختیار استاد نهاده و آن مرحوم مقاله ای به عنوان «ملاّ اسماعیل اصفهانی حکیم» تنظیم و به سال (1356 ش) در «نشریّه دانشکده ادبیّات و علوم انسانی (اصفهان). ش 13 و 14» به چاپ رسانیده و همین نسخه را نیز به تفصیل معرّفی کردند.

اینک در اینجا - پاس یاد آن دانشمند جامع - برخی از سخنانشان را با تذکّراتی می آوریم و باقی کلام را به «حاشیه شوارق الالهام. ش 311» حوالت می دهیم. استاد نوشته اند (ص 26):

«حواشی جمالیّه بر حواشی خفریّه. آقا جمال خوانساری (متوفّی 1125) فرزند آقاحسین (متوفی 1098 یا 1099 ه- . ق)... نسخه ای از حواشی جمالیّه آقا جمال خوانساری به خطّ یکی از علمای قرن سیزدهم هجری، روی کاغذ آبی سمرقندی، با خطّ تحریری پُخته و بسیار صحیح و منقّح، که پیداست خطّ عالم اهل فنّ است نه بیگانه، این حقیر از کتابخانه... به طور امانت گرفتم که تاریخ فراغ از کتابتش روز پنجشنبه اوایل ماه رمضان 1245 قمری است، و در آخر نسخه عبارت ذیل را نوشته است: «قد فرغتُ من تسوید هذه الحاشیة الشریفة الجمالیّة بإعانة اللّه الخفیّة و الجلیّة فی یوم الخمیس الغرفی شهور رمضان المبارک من شهور سنة 1245». متأسّفانه هیچ کجا

ص: 263

اثری از نام و امضای کاتب نسخه ندارد».

اینک چند تذکّر:

1 - تاریخ فوت آقا جمال الدین در شب یکشنبه دوم ماه رمضان یکهزار و یکصد و بیست و دو، و تاریخ فوت پدر بزرگوارش آقا حسین در شب سه شنبه غرّه ماه رجب یکهزار و نود و هشت، درست است. چنان که در کتاب «دو گفتار: 62 - 64» به تفصیل نوشته ایم.

2 - تاریخ پایان نسخه جای گفتگو را استاد همایی به علّت ضعف چشم و رنگی بودن برگ های نسخه که آبی غلیظ است، اشتباه خوانده اند، و درستِ آن «فی یوم الخمیس الغُرّة، شهر رمضان المبارک» است. یعنی در پنجشنبه نخستین روز آن ماه شریف.

3 - این که کاتب دانای نسخه، نام خود را در هیچ جا ننوشته است، و افزون بر این روی برگ نخست و آخر نیز هیچ گونه اثر تملّک و نام و نشانی دیده نمی شود، بدان علّت است که در نیمه نخست سده سیزدهم و دوران آقا محمّدخان قاجار و فتحعلی شاه با شکوفایی فقاهت و اجتهاد و ظهور آثار مهمّ فقهی و اصولی و تشکیل مجالس درس فقیهان بزرگ و گرمی حوزه های علوم شرعی، بازار آثار علوم عقلی به کسادی گرایید و معدودی که ذوق و شوق آن گونه علوم را داشتند، در اقلّیّت افتاده و تا حدّی در حال تقیّه واقع و در خُفیه و پنهانی اشتغال می ورزیدند.

از این روی است که برخی نسخه های کتب و رسائل حکمت و فلسفه و عرفان را در آن زمان ها به کلّی بی نام و نشان می نوشتند و تنها خود ارباب فنّ آنها را می شناختند. از این گونه آثار، شمار بسیار دیده شده و همین امر حتّی فهرست نویسان ماهر را برای شناخت آنها به زحمت و اشتباه انداخته است.

ص: 264

امّا پیش از سده سیزدهم و در امتداد عصر و زمان دو محقّق بزرگوار خوانساری و نظایرشان، تدریس و تعلیم علوم عقلی تا اواخر سده دوازدهم رایج بوده و از باب نمونه «حاشیه خفری» و تعلیقات گوناگون آن، به خصوص تعلیقات مرحومین آقا جمال الدین و آخوند ملاّ عبدالرزّاق جزو کتب درسی بوده است.

یک تن از مدرّسان بنام آن زمان آقا میرزا سیّد ابوالقاسم خاتونابادی (متوفّی 1202: مکارم الاثار 1: ش 74) که از دانش آموختگان حوزه آخوند ملاّ اسماعیل خاجویی و آقا محمّد بیدآبادی است که سی سالی در مدرسه سلطانی چهارباغ به تدریس کتب حکمت اشتغال داشته، و مرحوم آیة اللّه آقا سیّد ابوالقاسم جعفر موسوی (1163 - 1240: مکارم 4: ش 566) نیای گرامی امام مجدّد صاحب «روضات الجنّات» - أعلی اللّه تعالی مقاماتهم - مدّتی نزد آن مرحوم، کتاب خَفری را با دو حاشیه یاد شده آن می خوانده، و همزمان به سال 1191 هر آن دو حاشیه را به خطّ شریف خود استنساخ نموده است، و آن نسخه کرامند را صاحب «کرام بررة: ش 109 و 115» نزد آقا سیّد محمّد رضای تبریزی در نجف اشرف دیده اند.

همچنان که جناب سیّد بحرالعلوم (1155 - 1212) شیخِ اجازه آقا سیّد ابوالقاسم جعفر یاد شده و شاگرد والد ماجد ایشان آیة اللّه حاج سیّد حسین مجتهد موسوی - قدّس اللّه أسرارهم - نیز به مدّت چهار سال نزد آقا میرزا سیّد ابوالقاسم خاتونابادی حکمت و کلام خوانده و فقه و اصول و دیگر علوم شرعیّه را آن استاد از سیّد بحر فرامی گرفته است: «مکارم 2: ش 175».

بگذریم، استاد همایی، سپس در مقاله یاد شده (ص 27) نوشته اند:

«باری، در حواشی نسخه چنان که گفته شد از «ملاّ محمّد اسماعیل اصفهانی» بسیار و از ملاّ علی نوری نیز چند موضع تعلیقاتی به عنوان «للأستاد» آورده و ظاهر این است

ص: 265

که کاتب نسخه که قطعًا از علما و فضلای آن زمان بوده سِمت تلمّذ و شاگردی نزد آن هر دو استاد داشته است و به طوری که در پیش گفته ام ملاّ محمّد اسماعیل را به دعای «رحمه اللّه» و نوری را به دعای «مدّ ظلّه» و «زید عمره» و «سلّمه اللّه» و امثال آن یاد کرده است».

و (در صفحه 28) نوشته اند: «از جمله افادات عالمانه کاتب که به خطّ خود پشت ورق اوّل نسخه نوشته بیان اشاراتی است که آقا جمال در حواشی خود مکرّر به کار برده است به این قرار: بعض المحقّقین ملاّ عبدالرزّاق...».

امّا این توضیح اشارات از افادات کاتب این نسخه نیست، بلکه - ظاهرًا - از خود مرحوم جمال المحقّقین است، چه این حقیر چند نسخه از این کتاب شریف را که دیده ام، همه در سر آغاز، عین آن توضیحات را داشته اند.

بالاخره، استاد دو سه صفحه دیگر پیرامون فوائد مُستفاد از نسخه جای گفتگو و ملاّ محمّد اسماعیل و حاج میرزا بدیع درب امامی، کاتب نسخه حاشیه شوارق - رحمهما اللّه - مطالبی نوشته اند که در «حاشیه شوارق الإلهام. ش 311» استفاده می کنیم، و نتیجه تحقیق خود را در صفحه 31 این چنین بیان کرده اند:

«عقیده نگارنده: آنچه به ذهن نگارنده تقریب می شود این است که ملاّ محمّد اسماعیل اصفهانی محشّی حواشی جمالیّه با ملاّ اسماعیل واحدالعین صاحب حواشی شوارق یکی است و وفات ملاّ اسماعیل در حدود 1243 هجری قمری، سه سال قبل از وفات آخوند ملاّ علی نوری اتّفاق افتاده است...».

در این باره نیز در «حاشیه شوارق الالهام. ش 311» سخن خواهیم گفت، و مقاله یاد شده استاد همایی، سال ها بعد (1369 ش) در کتاب «مقالات ادبی» ایشان نیز به چاپ رسید.

ص: 266

حواشی متفرّق بر نسخه هست و نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نیست. ظاهرًا در قرن یازدهم نوشته شده است.

مولانازاده «حاشیه شرح تلخیص المفتاح. ش 297» که به «حاشیه خطائی» مشهور شده و آن تعلیقه ای است بر «شرح مختصرِ» ملاّ سعدالدین تفتازانی (متوفی 792) بر «تلخیص المفتاح» جلال الدین محمد قزوینی معروف به خطیب دمشق (متوفی 739)، که در آن قسم سوّمِ «مفتاح العلومِ» سراج الدین ابویعقوب یوسف بن محمد سکّاکی (متوفی 626) را که در فنّ معانی و بیان است تلخیص نموده است.

تاریخ تألیف حاشیه مورد بحث در این نسخه، 17 ذیحجه 972 در شیراز در مدرسه صدریّه منصوریّه آمده است، لکن در مآخذ دیگر سال 962 ذکر شده است.

کاتب: شفیع بن محمد الحسنی الحسینی الطبسی الگیلکی. تاریخ استنساخ: شب چهارشنبه 15 صفر 1074.

آغاز نسخه ساقط شده و نام کتاب در نسخه به نظر نرسید.

کتاب: حاشیه ای است بر مبحث کلام «حاشیه عدّة الأصول. ش 312» برادر مؤلّف مولانا خلیل قزوینی علیهما الرحمة.

نسخه: به خطّ مرتضی بن مراد خان رودباری. تاریخ استنساخ: 1126. مهر: «الواثق باللّه الغنیّ محمدمهدی الحسنی الحسینی» و «انّی عبداللّه آتانی الکتاب» و «عبده محمّد علی» و خطّ مرحوم آقای حاج میرزا سیّد محمّدباقر توی سرکانی، در نسخه هست.

حاشیة الخَفری: تعلیقات شرح تجرید الکلام. ش 152

عالم جلیل میر عبدالحسین حسینی خاتونابادی (1039 - 1105) در کتاب تاریخ «وقایع السّنین: 540» آورده است که دو ماهی پیش از وفات آقا حسین، شاه سلیمان صفوی (1054 - 1077 - 1105) علاّمه مجلسی (1037 - 1110) را - با التماس مکرّر - به شیخ الاسلامی آن سرزمین برین تعیین نمود، و نیز در همان سال:

«در روز پنجشنبه نوروز سنه 1098، شیخ فاضل عالم ألمعی یلمعی فطن سرآمد ارباب شعور و فطانت و سرکرده جامعیّت علوم و فنون، شیخ جعفر کمره به تکلیف نوّاب اشرف... شاه سلیمان - وفّقه اللّه - قاضی اصفهان شد. متّع اللّه المسلمین بفوائد قریحته الصّائبة و أخلاقه الزاکیة السنیّة».

میر عبدالحسین به سال 1105 در گذشته و بازماندگانش پس از او، وقایع چندی را نوشته و به کتاب ملحق کردند. از جمله در «ص 551» است که پس از یک سال و نیم از درگذشت علاّمه مجلسی (متوفّی 27 ماه رمضان 1110)، منصب شیخ الاسلامی هم - از سوی شاه سلطان حسین بن شاه سلیمان - به شیخ محمّدجعفر قاضی تفویض شد.

و در «ص 553» که هم از ملحقات وقایع است، گوید:

«در ماه جُمادی الثانیه سنه یکهزار و یکصد و پانزده، محمود آقای ناظر به سفر حجّ بیت اللّه الحرام رفت و ضریح کاظمین را برده نصب نمود، در ماه شعبان المعظّم و مشغول تعمیر کربلای معلّی شد... و در این سال فاضل مدقّق صاحب فطرت عالیه شیخ محمّد جعفر کمره شیخ الاسلام اصفاهان اراده حجّ نموده به اتّفاق محمود آقا رفتند

ص: 271

و در کرمانشاه بیمار شد و در امام موسی « علیه السلام » چاق شد و باز در آنجا نُکس کرده به کربلا رفت و از آنجا متوجّه نجف اشرف شده و در دو فرسخی نجف اشرف به رحمت خدا رفت «رحمه اللّه»، و در نجف اشرف مدفون شده در حوالی مدفن علاّمه «ره». و در این سال آخوند ملاّ محمّد سراب نیز رفت و مباشر تجهیز مرحمت پناه شیخ محمد جعفر او شده بود، و جمعی از اتباع شیخ مرحوم نیز فوت شدند در این سفر و صبیّه شیخ نیز فوت شده بود».(1)

آخوند ملاّ محمّد سراب - علیه الرحمة - صاحب کتاب «ضیاء القلوب» است.

بیفزاییم که عالم ادیب بارع در نثر و نظم شیخ محیی الدین بن حسین حویزی آل ابی جامع عاملی «مذکور در کواکب منتثرة: 716» که ساکن حویزه بوده و به اصفهان نیز سفر می کرده است، یک قصیده مانندِ بیست و هفت بیتی و ناتمام، در تودیع با شیخ محمد جعفر، زمانی که عازم سفر حجّ شد، سروده و در بیاض متفرّقات خود نوشته و تاریخ آن را جُمادای یکم 1115 گذارده است:

«و قلت أیضًا مودّعًا لحضرة علاّمة دهره و وحید عصره شیخ الاسلام و المسلمین الشیخ جعفر - حرسه اللّه تعالی - لمّا توجّه الی حجّ بیت اللّه الحرام و زیارة النبیّ و الأئمّة

ص: 272

- علیهم أفضل الصلوة و السلام - فی جُمادی الأولی سنة 1115، و لم یتّفق إتمامها، و قد بدالی عن ارسالها إلیه - سلّمه اللّه تعالی - و هی:

هنّ السلیمات یا سلیم ودّعها قلبی السقیم»

تا آخر.

شیخ محیی الدین پس از آگاهی از درگذشت شیخ محمدجعفر قاضی، در ذیل آن ابیات این گونه نوشته است:

«و قد توفّی - رحمه اللّه - فی هذا السفر، فی شهر شعبان (23) من السنة 1115».

پس، به موجب آنچه نقل کردیم دانسته شد که قاضی مرحوم در جُمادای یکم (1115) عزم سفر حجاز را از طریق عراق داشته و در جُمادای دیگر به همراه کاروان محمود آقای ناظر از اصفهان خارج شده و پس از یکی دو ماه وارد شهر مقدّس کاظمین شده و از آنجا به کربلای معلّی مشرّف گردیده و به سوی نجف اشرف رهسپار و در دو فرسنگی مانده به نجف، در بیست و سوم ماه شعبان المعظّم 1115، جان به جان آفرین سپرده و در نجف اشرف به خاک رفته است.

با این کیفیّت، مقصد اصلی آن مرحوم که سفر حجّ بود حاصل نگردید، و ناگفته نگذاریم که تاریخ دقیق فوت شیخ محمد جعفر به صورتی که نقل کردیم تنها در نوشته مرحوم شیخ محیی الدین ضبط شده است.

این نیز ناگفته نماند که امام مجدّد - طاب ثراه - در پایان شرح حال شیخ جعفر فرموده اند که از جمله شاگردان او سیّد فاضل... میرزا قوام الدین محمّد سیفی قزوینی است که با او بسیار نزدیک بود تا آن که زمان شیخ به اجل محتوم سرآمد:

«و ذلک بأرض العراق - المحروسة - حین مراجعته من سفر الحجّ فی حدود سنة خمس عشرة بعد مائة و ألف، فرثاه سیّدنا المکرّم».

ص: 273

سپس مرثیه طولانی سیّد سیفی - علیه الرحمة - را نقل فرموده اند.

صاحب «مستدرک الوسائل 20: 53» پس از نقل آنچه از ملحقات «وقایع السّنین» گذشت، عبارت کتاب شریف «روضات» را آورده و گوید آن اشتباه است:

«اشتباهٌ، فانّه - رحمه اللّه - لم یوفّق للحجّ، کما نصّ علیه الخاتون آبادیُّ المعاصر له و کان یکتب الوقائع یومًا فیومًا».

اینک گوییم که اوّلاً، در کلام خاتونابادی نصّ بر مدّعا نیست و وقایع را هم آن چنان روز به روز ننوشته و نسخه منحصر به فرد آن هم به دست مبارک امام مجدّد - طاب مثواه - نرسیده است.

ثانیًا، به نظر می رسد که مأخذ آن بزرگوار، سخن مرحوم سیّد عبداللّه جزائری «متوفی 1173: کواکب منتثرة: 456» باشد که در «تذییل السُّلافة، ترجمه ش 5، نسخه خطّ فرزندش سیّد بهاءالدین محمّد» در ذیل احوال امیر قوام الدین محمّد سیفی گوید:

«و من شعره فی مَرثیة الشیخ جعفر القاضی لمّا توفّی بالعراق عند قدومه من الحجّ، سنة خمس عشرة بعد المائة و الألف: الدّهر ینعی الینا المَجد و الکرَم»، تا آخر اشعار که در «روضات» آورده اند و صاحب «أعیان الشیعة: ج 16 و ج 17 مکرّرًا» و دیگران از آنجا اخذ کرده اند.

پس این سخن از «تذییل سلافة العصر» - و احتمالاً أیضًا از خاتمه «معارج الأحکام» آقا میر سید حسین قزوینی - بوده است.

بگذریم، اگر چه در این فهرست بنای نوشتن شرح حال محقّق کمره ای نبود، لکن آنچه ذکر شد به نظر لازم آمد، و اکنون نیز دریغ است که به جانب ادبی - نثر و نظم - آن مرحوم که تالیِ منشآتِ گران سنگ استادشان محقّق خوانساری است، اشاره نشود.

اصولاً، در سراسر عصر صفوی توجّه به ادبیّات که پایه و اساس فهم علوم معقول

ص: 274

و منقول به شمار می آید، کاملاً مشهود است.

از دفتر گزیده پرآوازه صمدیّه «الفوائد الصمدیّة» مرحوم شیخ بهاءالدین محمّد عاملی (م 1030) و شروح آن گرفته تا کتاب «النهایة فی شرح الهدایة» مرحوم ملاّ محمد علی تونی خراسانی اصفهانی «مقاله راقم این فهرست، چاپ اصفهان، 1381 ش»، در این خلال، آثار ادبی بسیاری به نظم و نثر در دو زبان عربی و فارسی در دست است، و گوشه هایی از آن کوشش ها در «أمل الامل» و تکمله ها و «ریاض العلماء» و به خصوص در «سُلافة العصر» و «تذییل السلافة» دیده می شود. و به این نکته نیز توجّه دهیم که شاهان صفوی در راه مبارزه فرهنگی با زبان های دیگر - به خصوص زبان ترکی - کوشش فراوانی در نشر و توسعه زبان فارسی داشته و دانشیان را به تألیف و ترجمه در این زبان مادری همه گونه ترغیب و تشویق کرده اند.

پس، شگفت آور نیست که فقیه مجتهد قاضی شیخ الاسلام متورّع متشرّعی چون شیخ محمّد جعفر کمره ای، در فنون نظم و نثر و ادب نیز دست توانا داشته باشد.

نمونه را در کتاب «بیان بدیع»(1) تألیف مُنیف دانشمند ادیب اصفهانی میرزا ابوطالب فندرسکی از شاگردان مقرّب آقا حسین محقّق خوانساری - علیهما الرحمة - می توان دید.

او نخستین شاهدی که از دیگران در کتاب خود آورده از آن استاد است، گوید:

«و چنان که جناب زبدة المجتهدین اعتضاد الملّة و الدین استاد البشر العقل الحادی عشر، استاد یَم آقا حسین خونساری فرماید، رباعی...»: ص 32.

او به تقریب، ده بار در مدح استاد سخن گفته و شواهدی از نظم و نثر او آورده است،

همچنان که بارها ابیاتی از جناب شیخ محمّدجعفر به شاهد آورده و از او تجلیل

ص: 275

کرده است. همانند «ص 131 تا 138»:

«... چنان که فاضل کامل علاّمه شیخ محمّد جعفر کمریی در مدح استاد خویش أعنی استاد الدوران نِحریر الزمان علاّم ذوفُنون وارث حکمت ارسطو و افلاطون قدوة العالمین خاتم المجتهدین، استاد یَم آقا حسین خونساری - أدام اللّه ظلاله - گوید، بیت:

یا غزالاً لحظه للصّارم القتّال تال مُهجتی من حبّ هذا طرفک المکسال سال

«... چنان که فاضل کامل علاّمه شیخ محمّد جعفر کمریی در مدح استاد المجتهدین قدوة العالمین حضرت آقا حسین - دام ظلّه - گوید، شعر:

فخر أصناف الوری آقا حسین ذو التُّقی الّذی من کفّه بحرٌ علی الأمجاد جاد

ذو العُلی شمس الضحی بدر الدجی نجم الهُدی کم فتًی من غوره عن حندس الإلحاد حاد»

«... چنان که فاضل زمان و علاّمه دوران شیخ محمّد جعفر کمریی در مدح استاد خویش أعنی استاد المجتهدین رکن الملّة و الدین آقا حسین خونساری - أدام اللّه ظلاله - گوید:

لوتری زبرًا له عن مثله السّحار حار خلتَ ماءَ الخضر من مکنون ذی الأسفار فار

تمام این قصیده شگفت آور بیست و چهار بیتی را حجّة الحقّ حاج ملاّ هادی حکیم سبزواری (1212 - 1289) - أعلی اللّه مقامه - در کتاب شریف «الراح القَراح: 361 -

ص: 276

366»(1) هم به شاهد آورده و شرح کرده اند:

«و مثلها: قصیدة عملها شیخ الاسلام جعفر الاصفهانیُ - علی طرز الطنطرانیّ - فی الحبر العلاّمة حاوی المعقول و المنقول الفاضل الکامل آقا حسین الخوانساریّ، طاب ثراه و جعل الجنّة مثواه: یا غزالاً...».

مانا که مرحوم حاجی دفتری از اشعار و آثار قاضی را در دست داشته و چه بسا در اصفهان به دست آورده باشند، چه در صنعت توریة - از صنایع معنوی - نیز تمام سروده بیست بیتی آن جناب را در «ص 139 تا 141» آورده و شرح کرده اند: و قول شیخ الاسلام جعفر الاصفهانی...:

ضلّ سبیلَ الهدی و بانا مَن مثّل القدّ منک بأنّا

و در باب تأکید المدح بما یشبه بالذّم، نیز سه بیت بر سبیل شاهد آورده و شرح کرده اند: «و من الثانی قول شیخ الاسلام جعفر الاصفهانی»: ص 256.

و در صنعت جناس خطّی از صنایع لفظیّه «ص 371 - 372»، دو فقره از نامه دوستانه شیخ محمّدجعفر قاضی را به جناب آخوند ملاّ میرزای شیروانی (1033 - 1098) داماد مولانا محمد تقی مجلسی و از شاگردان بارع آقاحسین خوانساری - علیهم الرحمة و الرضوان - آورده و شرح کرده اند:

«و منها الفقرتان من رسالة ودادٍ بعثها الشیخ جعفر شیخ الاسلام الی الفاضل المدقّق الشیروانیّ، و هی هذه: هدایا إخلاص لا تفیدها ید الأبد إلاّ احکامًا...».

این بود آنچه درباره گوشه هایی از احوال و آثار مرحوم شیخ محمّد جعفر قاضی، صاحب «حاشیة الروضة البهیّة»، در تاریخ «آدینه 27 ربیع یکم 1426» به نگارش

ص: 277

درآوردیم، و اینک معرّفی کتاب و نسخه هایش:

کتاب: حاشیه معتبر مشهوری است بر «شرح اللمعة» شهید ثانی قدس سره ، و در حواشی برخی نسخه های چاپ سنگی نیز موجود است.

نسخه: در حیات محشّی نوشته شده و علاوه بر حواشی شخص او، چند حاشیه نیز از «محیی الدین، سلّمه اللّه» به خطّ کاتب در اوائل نسخه هست.

جای جای نسخه افتادگی داشته و به صورت اوراقی بوده تا این که «محمّد حسین» آن را در دارالسلطنه تبریز خریداری و تا جایی که توانسته نواقص آن را به خطّ خود تکمیل کرده است. این شخص گویا آقا محمد حسین فرزند آقا محمد علی هزارجریبی فقیه بزرگ باشد.

آغاز و انجام: همانند نسخه دیگر است.

شرح تجرید الکلام. ش 262».

کتاب: تعلیقه ای است بر «شرح لمعة» شهید ثانی.

نسخه: تا کتاب الصلوة است و به خطّ محمّد بن عبداللّه، و تاریخ ختم کتابت: روز جمعه هشتم صفر 1206 در تبریز.

تملّک و مُهر محمّدعلی به تاریخ 1212 و تملّک و مهر آیة اللّه العظمی صاحب «روضات الجنّات» به تاریخ 1270 و یادداشتی از مرحوم آیة اللّه حاج سیّد محمد باقر بن حاج سیّد عبدالغفّار توی سرکانی اصفهانی، در ظهر نسخه دیده می شود.

امام مجدّد صاحب روضات در ظهر نسخه مرقوم فرموده اند که «عدد ابیات کتاب بیست و شش هزار بیت و کسری است، و عمده شرح مرحوم آقا جمال همین مجلّد است و تتمّه را که تقریبًا دو ثلث این مجلّد می شود به طریق اختصار نوشته است».

پس از پایان نسخه، چند برگ مقاله ای است در باب نذر که به این عبارت: «اعلم أنّ المعهود من النذر أن یکون متعلّقًا بفعل» شروع و به این عبارت «فی توجیه رجب، فتأمّل، انتهی» ختم می شود.

نسخه: از شرح کتاب التجارة که یازدهمین کتاب شرایع است تا آخر کتاب العاریة که بیست و یکمین کتاب می باشد، و کاتب نام خود و تاریخ کتابت نسخه را ننوشته، تنها در چند موضع در حاشیه یادداشت کرده است که نسخه را از روی نسخه اصل و نسخه دیگر استنساخ نموده.

حاشیة شرح تجرید الکلام. ش 259».

کتاب: حاشیه ای است بر مبحث جواهر و أعراض شرح ملاّ علی قوشجی «ظ»، بر تجرید الکلام خواجه نصیرالدین طوسی أعلی اللّه مقامه.

آغاز: «قوله: فناسب ذلک. حاصل وجه المناسبة».

انجام: «علی أنّ الحرکة و السّکون مهمّ الکون دون الخبر».

نسخه: خطّ قوام الدین محمّد. تاریخ پایان کتابت: شب هفتم محرّم 1062.

تملّک عمادالدین محمود حسینی و دو مهر او: «یا عماد من لا عماد له» و «یا اللّه المحمود...» و تملّک و مهر «عبده ابوالحسن» که ظاهرًا از مرحوم ملاّ ابوالحسن شریف عاملی است، ظهر نسخه هست.

نسخه: به خطّ سلطان محمّد حسینی دامغانی. پایان استنساخ: روز دوشنبه «یا دوّم» ماه رمضان 1065، در مدرسه معصومه بلده طیّبه قم.

در دو برگ آخر، چند تحقیق علمی از محمد هادی بن معین الدین محمّد آمده است. - همان دانشمند ماهر متبحّر مذکور در «روضة نضرة: 628 - 629» - .

روی برگ یکم، چند تملّک و یادداشت از خاندان بزرگ سادات خاتونابادی اصفهان دیده می شود ازجمله مُهر امیر عبدالواسع «عبده عبدالواسع الحسینی 1147 ظ» و تاریخ شروع یکی از این خاندان در قرائت کتاب در روز شنبه هشتم شوّال 1104، نیز تاریخ شروع دیگری به خواندن آن در اواخر ذیالحجّه 1066، و تملیک میر محمّد صالح امام جمعه(1) نسخه را به فرزند ارجمندش میر محمد حسین، و مُهر او «محمّد صالح الحسینی 1090 ظ»، و تملّک و مهر همو «العبد محمّد حسین الحسینی...»، و تملّک فرزند میر محمد حسین که نامش با گوشه هایی دیگر از تملّکات در صحافی رفته است.

ایضًا: تملّک نیای گرامی، آیة اللّه العظمی صاحب «روضات الجنّات» و مُهر ایشان «محمدباقر بن زین العابدین الموسوی» در همان جا هست.

اوائل نسخه دارای حواشی بسیاری است، از جمله چند حاشیه از «حمزه» که ظاهرًا مقصود ملاّ حمزه گیلانی فیلسوف حکیم بارعِ اواخر زمان صفویّه است و شرح حالش به اجمال در «کواکب منتثرة: 228» دیده می شود.

ص: 289

کتاب: «حاشیه جدید» است بر «شرح تجرید الکلامِ» ملاّ علی فاضل قوشجی، و مؤلّف آن را به تقریبی در ردّ بر امیر صدرالدین محمّد دشتکی (828 - 903) نگاشته است، زیرا دشتکی پس از دیدن «حاشیه قدیمه جلالیّه»، خود حاشیه ای بر «شرح تجرید» نگاشته و در آن بر دوانی بسیار خرده گیری کرده است.(1)

دوانی در اواخر این شرح، مطلبی به فارسی از «شرح حکمت علائی» نقل کرده و گوید: «گمان می کنیم این شرح از شیخ عمر بن الخیّام است».

نسخه: اوّل و آخر ندارد و از آثار آغاز سده یازدهم می نماید.

حضرت او گردانیده است.

در مقدّمه یا موضع دیگری از نسخه حاضره، مطلقًا نامی از ملاّ میرزای شیروانی نیست و حقیر از تطبیق آغاز نسخه با آنچه از سرآغاز نسخه کتابخانه مجلس در فهرست آن کتابخانه نقل شده است، دریافتم که این حاشیه از مرحوم شیروانی است. در «ذریعة 6: ش 726» تاریخ تألیف را به نقل از یک نسخه، در «ماه رجب 1076» نوشته اند.

نسخه: شامل دو بخش است به دو خط. بخش اوّل از آغاز حاشیه است که به این عبارت شروع می شود:

«خیر ما یوشّح به معاقد الکلام» تا شرح «قوله و انتفاعه بأن یقال انّ صفة العالم، ا.ه».

و خاتمه چنین است:

«أو بجوهر مجرّد هو المبدع الأوّل له «تع» ممّا سبق تفصیله و کذلک ما سیجیء من حضور الاشیاءِ بأعیانها. تمّت».

بخش دوّم به این عبارت شروع می شود:

«قال المص، قدّس سره: و انتفاء القبح ید ل علی صدقه. أقول: یمکن أن یکون مراده أنّ انتفاء القبح»،

و به این عبارت خاتمه می یابد که پایان نسخه است:

«و هذه الأولویّة ضروریّة. هذا اخر کلام المص أطال اللّه عمره، و الحمد للّه رب العالمین».

نام کاتب ها و تاریخ کتابت مطلقاً در نسخه نیست و ظاهرًا، تمامًا در زمان حیات محشّی نوشته شده و مقصود از «المصنف، أطال اللّه عمره»، مولانا میرزای محشّی است.

در «احیاء الداثر: 111» فرماید: «المیر أبوطالب بن المیر أبی الفتح الحسینی الشیرازی. له حاشیة علی شرح الجامیّ الموسوم بالفوائد الضیائیّة، و نسخة الحاشیة موجودة فی «الرضویّة»، تاریخ کتابتها (1008) »: «الذریعة 6. رقم 283». پایان.

ملاّ عبدالرحمن جامی متولّد 817، متوفّی 898 است. از این روی با در نظر گرفتن تاریخ کتابت (1008)، میر ابوطالب را در اعلام قرن دهم نوشته اند.

کتاب: حاشیه ای است به «قوله» بر کتاب «مختصر المطوّل» که شرح مزجی دوّم و مختصر سعدالدین تفتازانی مسعود بن عمر (متوفی 792) است بر «تلخیص المفتاحِ» خطیب دمشق جلال الدین محمّد بن عبدالرحمن (متوفی 739) که تلخیص قسم معانی بیان «مفتاح العلومِ» سکّاکی است و شاید نام این حاشیه «أشعّة لامعة» باشد.

حاشیه بر شرح مزجی اوّل را به عنوان «حاشیة المطوّل» می نویسیم.

آغاز: «بسم. نحمدک اللّهمّ علی تلخیص البیان... امّا بعد فیقول... انّ هذه أشعّة لامعة و أنوار ساطعة طالعة من مطالع شرح کذا الثانی لمختصر المعانی».

انجام موجود: «قوله: الفنّ الأوّل. اعلم أنّ الکتاب و أجزائه یطلق علی المعانی السّبعة المشهورة... فما ذکره الفاضل المحشّی هنا قاصر علی ما لا یخفی علی صاحب الطبع السّلیم و الفهم المستقیم».

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و مطلب در وسط صفحه آخر، ناتمام مانده است. ظاهرًا از آثار قرن یازدهم می باشد.

آغاز: «بسم. نحمدک اللّهمّ علی ما أعطیتنا من سوابغ النّعم و بوالغ الحکم».

انجام:«بل المتروک بالمتروک الیه فیق ترک المعین الی غیر المعین او الخطاب».

نسخه: نام کاتب ندارد. تاریخ ختم استنساخ: شنبه ششم جمادای یکم 1246.

حاشیة شرح حکمة العین: مجموعه ش (...)

1 - نامش عثمان است بدون ذکر نام پدر و شهرتش خطایی است و در هر دو موضع خطایی با دو یاء آخر الحروف است.

2 - در موضع اوّل مولانا و در موضع دوّم مولانازاده است.

3 - در موضع دوّم لقب او را نظام الدین نوشته است.

4 - در موضع نسخه، وفاتش را هم با رقم و هم با حروف، در نهصد و یکم دارد و این بسیار شگفت آور است، چه با معاصر بودنش با شریف جرجانی متوفی به سال هشتصد و شانزده سازش ندارد، مگر آن که بسی بیش از یکصد سال عمر کرده باشد یا این که تاریخِ 901 اشتباه باشد و مؤیّد این نظر، نقل حسن چلبی متوفی در هشتصد و هشتاد و شش از او است.

دو دیگر: اسماعیل پاشا در «هدیّة العارفین 1: 656» گوید:

«الخطائی. عثمان بن عبداللّه، نظام الدین الخطائی الحنفی المعروف بمولانازاده المتوفی سنة (901). له حاشیة علی التلویح للتفتازانی فی الاصول، حاشیة علی مختصر التفتازانی لشرح التلخیص، حاشیة علی المطوّل فی المعانی و البیان».

کحّاله در «معجم المؤلّفین 6: 258 -259» همین سخنان را بی کم و بیش آورده است. پس در «هدیّة العارفین» نام پدر و مذهب حنفی داشتن او را افزوده و «خطایی» را با همزه و یاء، «ئی» نوشته است.

ملاّی دیگری از اهل سنّت امّا شافعی مذهب در «الکواکب السّائرة» و از آنجا در «شذرات الذهب»، و از هر دو در «معجم المؤلّفین 1: 310» به این صورت آمده است:

«احمد مُنلازاده. توفّی فی حدود (901). أحمد بن عثمان السمرقندیّ الخطابیّ الشافعیّ الشهیر بمُنلازاده شهاب الدین، عالم فقیه مُقرئ، من تصانیفه کتابٌ جمع فیه من الهدایة و المحرّر، شرح هدایة الحکمة، و شرح الشمسیّة».

ص: 296

شیخ بزرگوار ما قدس سره در «الذریعة 6: 70»، آنجا که سخن از حاشیه جای گفتگو داشته اند، در حاشیه، بحثی مفصّل پیرامون نویسنده آن فرموده و با این که چاپ قدیمِ «کشف الظنون» را در دست داشته و آنجا نیز «خطایی» با دو یاء بوده است، آن را نپذیرفته و آن شخصی را که در «شذرات الذهب» دیده اند - به ظن قوی - همان صاحب حاشیه مورد بحث و نسبتش را «خطابی» به باءِ دوّم حروف و منسوب به جدّش خطّاب دانسته اند.

با توضیحاتی که نوشتیم این نظریّه را نمی توان پذیرفت، و اطاله سخن در این باب به ملاحظه همین حاشیه «ذریعة» بود، و اللّه المستعان.

کتاب: حاشیه ای است بر شرح مختصر تفتازانی بر «تلخیص المفتاح»، به «قَولُه».

نسخه: نام کاتب ندارد. پایان کتابت: 29 محرّم 1107. اندکی از حواشی مرحوم ملاّ عبداللّه یزدی بر این کتاب - که به شماره 265 گذشت - در کنار صفحات آمده است.

تملّک محمّدباقر بن آقا محمد و مُهر او «یا امام محمّد باقر» ظهر نسخه هست. و نیز تملّک شخصی که سجع مهر او «حسین منّی و انا من حسین» است.

روی برگ نسخه ابیاتی منسوب به امیرالمؤمنین - سلام اللّه علیه - و فوائد متفرّقه چندی به خطّ کاتب نوشته شده است.

«منتهی» هر دو تألیف ابو عمر و عثمان بن عمر بن ابی بکر مالکی معروف به ابن الحاجب (متوفی 646)، و این حاشیه ای است در کمال توضیح و تحقیق و سیّد شریف از اوّل شرح قاضی عضد شروع کرده و تا آخر مبحث مقدّمه واجب رسانیده است، فقط: «ذریعة: 6 ص 75 سطر 26».

آغاز: «بسم اللّه الرحمن الرحیم. قوله: الحمدللّه. أردف التّسمیة بالتّحمید فی مفتتح الکلام اقتفاءً لما ورد فی الأخبار و اقتداءً بطریق الأخبار و أداءً لبعض حقوق...».

«قوله من لطف اللّه تعالی. یعنی من لطف اللّه سبحانه بعباده إحداث الموضوعات اللّغویّة. فانّه، أی فانّ اللّه».

آغاز مبحث مبادی لغویّه: «بأن یصرّح أهل اللّغه باسمه ظ کقولهم هذا اللّفظ مجاز او بحدّه کقولهم هذا اللّفظ مستعمل فی غیر وضع أوّل علی وجه یصحّ».

انجام: «و لا یلزم إهمال حالها لأنّها قد علمت ههنا و اللّه اعلم بالصّواب. تمّ فی منتصف شهر ذیالحجّة الحرام سنة (1039)، حسب الاراده مخدومی أعزّی فضیلت پناهی مولانا حسین شیرازی نوشته شد. العبد المذنب أقلّ خلق اللّه ابن محمّد الخفری عبداللّه، عفی عنهما».

تملّک محمّدعلی بن محمّد صادق مجلسی و محمّد مهدی بن محمد حسین الحسینی و یادداشت های دیگر در اوّل و آخر نسخه هست.

آغاز: «قوله: من لطف اللّه تعالی إحداث الموضوعات اللّغویّة. هذا الکلام یدلّ بظاهره علی أنّ الأصوات و الحروف مخلوقة له تعالی».

انجام: «لا یصیر سببًا لأن نعمل به دون الأخر، فتامل، فتامل. تمّ بحمد اللّه و حُسن توفیقه».

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، به قرائن در قرن یازدهم نوشته شده و تمامًا به یک خطّ و اسلوب است. مهرِ محمّد جواد الموسوی در آخر نسخه هست. از کتابخانه مرحوم آقا شیخ محمّد رضا ابوالمجد اصفهانی.

کتاب: حاشیه ای است به «قولُه» بر «شرح قاضی عضدایجی. ش 301»، همان حاشیه ای که در «ذریعة 6: 129 ش 696» آن را از یکی از علمای شیعه دانسته و گفته اند که شاید از آقا جمال خوانساری باشد. و در همان جا «ش 708» گویا به پیروی از برخی نسخه ها، به اشتباه، حاشیه ملاّ میرزا جان باغنوی را به ملاّ میرزای شیروانی نسبت داده اند.

آغاز: «بسم. قوله: بأن یصرّح أهل اللّغة باسمه بأن یقول: هذا مجاز، أو بحدّه».

انجام موجود: «و ینافی العلّیّة و ینحصر الفرق بین هذا الدلیل و الدلیل الثانی فی أنّه فی الأوّل».

نسخه: از آخر ناقص است و هیچ گونه امتیاز و مختصّاتی ندارد و در حواشی نیز چیزی نوشته نشده است.

در گوشه بالای روی برگ اوّل نوشته اند: «حاشیه ملاّ میرزا شروانی».

انجام: «قول الشارح: قالوا ثانیًا لو صحّ، إلخ. أنت خبیر... کما لا یخفی. هذا ما تیسّر لنا من الکلام فیما یتعلّق بالأحکام، و الحمد... و لقد تمّ بید مؤلّفه الفقیر... جمال الدین محمّد بن الحسین الخوانساری، عفی عنهما، فی أواخر شهر رجب المرجّب سنة سبعین (کذا) بعد الألف...».

تاریخ پایان استنساخ: روز یکشنبه 26 جمادای یکم 1118. نام کاتب ندارد.

آقا جمال، در این مجلّد از خالوی خود «مولانا محمدباقر سبزواری» و پدر خود «آقا حسین خوانساری» در چند موضع نقل کرده و در آن تاریخ، هر دو بزرگوار زنده بوده اند. حواشی مؤلّف در سراسر نسخه به خطّ کاتب نوشته شده است.

آغاز: «الحمد للّه الّذی وفّقنا للوصول إلی منتهی أصول الشریعة الغرّاء، و شرح صدورنا بنور الإهتداءِ الی سلوک محجّتها البیضاء».

انجام: «سهل الاطّلاع علی الترجیح علی ما فیه جهة واحدة لا جهات علی ما فیه جهتان. الی غیر ذلک من التفاصیل. و هذا معنی قوله. و فیما ذکر ارشاد لذلک. و اللّه الهادی الی سبیل الرشاد. و هو حسبی و نعم الوکیل».

نسخه: به خطّ محمد بن علیّ بن حسن بن حسین ال-ْرلْدی (کذا) الاصفهانی است که در 19 ربیع یکم 888، در دارالملک شیراز نوشته است. اوائل نسخه صحّافی و تعمیر شده است.

ده جزوه بوده است، و هر جزوه دارای ده برگ، و جمعًا نسخه در اصل دارای «21 جزوه» بوده که شماره گذاری شده است. در حال حاضر نسخه دارای «128 برگ» می باشد.

کثرت مراجعة المحصّلین الیه».

انجام: «و کلّ جزء من أجزاء النظام له غایة و المرجع أخیرًا الی العنایة الأُولی و رجع إلی نفس الذّات الأحدیّة».

روی برگ اوّل، تملّک «ابوالقاسم الحسینی الخاتون آبادی» نوشته شده.

یعنی پنج سال پیش از تاریخ ذریعه و کرام.

و ثانیًا، نسخه ای از «حاشیة حاشیة الخَفری علی شرح التجرید» در شماره (261) شناساندیم که پایان کتابت آن در پنجشنبه غُرّه ماه رمضان المبارک 1245 است و در حواشی آن از اوّل تا آخر، به خطّ کاتب متن - که او نیز عالم مؤتمَنی بوده - حاشیه هایی است با توقیع «محمّد اسمعیل الاصفهانی، ره» و «محمد اسمعیل، ره» و «للأستاد محمّد اسمعیل، ره» و در همه جا «ره» که مخفَّف «رحمه اللّه» باشد آورده، و این می رساند که آخوند ملاّ اسماعیل در 1245 حیات نداشته است.

بیافزاییم که در حواشی آن نسخه حاشیه های بسیار نیز با همان خطّ و ربط از جناب آخوند ملاّ علی بن جمشید نوری مازندرانی اصفهانی - متوفّای شب آدینه بیست و سوم ماه رجب 1246 - دارد که همه جا پس از نام ایشان، «زید عمره» و «مدّ ظلّه» و نظیر این دعاها نوشته است.

در ضمن، باید گفت که شواهد چند گویای آن است که در این دو اثر، ملاّ محمّد اسماعیل دیگری متصوَّر نیست، و باید حواشی جمالیّه را از آنِ همین محشّی شوارق جای گفتگو دانست.

از جمله شواهد مهّم این که مرحوم آقا میرزا محمّد بن سلیمان تنکابنی (متولّد 1234 یا 1235)،(1) در احوال شریف العلماءِ ساکن کربلای معلّی، متوفّی به بیماری طاعون همگانی کربلا در روز 24 ذی قعده 1246 - یعنی همان سال فوت آخوند ملاّ علی نوری در اصفهان - در کتاب «قصص العلماء: ص 97 - 98، چاپ یکم سنگی

ص: 306

تهران، 1296، بی شماره صفحه» گوید:

«و از جمله تلامذه شریف العلماء آخوند ملاّ اسماعیل یزدی بود... و در آن عهد دو ملاّ اسماعیل وحید عصر بودند: یکی ملاّ اسماعیل واحدالعین اصفهانی که از شاگردان آخوند ملاّ علی نوری بوده، در حکمت، مسلّم عصر، و او را بر «شوارق» حواشی است، و دیگر ملاّ اسماعیل یزدی...»، انتهی.

امّا این وحید عصر یزدی در کربلا جانشین مرحوم شریف العلماء است در علم اصول فقه، گذشته از این که هیچ گونه اثر مکتوبی از او معرّفی نشده است.

مقصود این است که «محمد اسماعیل الاصفهانی» در نیمه نخست سده سیزدهم، جز همین صاحب «حاشیه شوارق الالهام» شخص دیگری یافت نشد.

در جای دیگری از کتاب «قصص» که نام حکیم بزرگوار اصفهان آمده است در ضمن شرح حال حاجی ملاّ محمد تقی برغانی شهید ثالث - اعلی اللّه مقامه - است که در باب مرحوم شیخ احمد احسائی معروف (ص 36) گوید:

«وقتی شیخ به اصفهان رفت ملاّ اسماعیل واحدالعین - که از تلامذه آخوند ملاّ علی بوده - به مجلس شیخ رفت و در مسئله علم، میان او و شیخ صحبت شد، و ملاّ اسماعیل بر او غالب بود. و ملاّ اسماعیل ارشد تلامذه آخوند ملاّ علی بوده و او را حواشی بر کتاب شوارق است».

شگفتا که با این اوصاف، و نیز ادّعای شاگردی پدرش مرحوم ملاّ سلیمان طبیب نزد آخوند ملاّ علی به مدّت بیست و دو سال، که مستلزم حشر و نشر داشتن او با جناب ملاّ اسماعیل است، دیگر هیچ مطلبی راجع به حکیم در «قصص» نیاورده است.

شگفتاورتر این که نام هیچ استادی جز آخوند ملاّ علی و نام هیچ شاگردی برای

ص: 307

حکیم، جز مرحوم حاجی ملاّ هادی سبزواری «درگذشته 28 حجّه 1289: مکارم 2: ش 191» در مآخذ دیده نمی شود، هم چنان که در آثار موجودِ خود حکیم نیز نام استادی به میان نیامده است.

امّا حاجی در گزارش موجزی که از «کیفیّت تحصیل خود و...» نوشته، به صراحت فرماید:

«قریب به هشت سال در اصفهان ماندیم... پنج سال حکمت دیدم خدمت زبدة الحکماءِ الإلهیّین فخرالمحقّقین و بدرالعالمین و العاملین و المتخلّقین بأخلاق الروحانیّین بل بأخلاق اللّه جناب حقائق آگاه آخوند ملاّ اسماعیل اصفهانی - قدّس سرّه الشریف - . و چون آخوند ملاّ اسماعیل مرحوم شدند دو سه سالی بالإختصاص خدمت جناب حکیم متألّه استاد الکلّ المحقّق الفائق و النور الشارق آخوند ملاّ علی النوریّ، قدّس اللّه نفسه و طیّب رمسه، حکمت دیدم»: «مجلّه یادگار، س 1، ش 3»، «مکارم الاثار، سال 1212، 2: ش 191».

با این که مرحوم حاجی در آغاز همین گزارش فرموده است که تا پایان یازده سالگی خود «عشرة کاملة» در سبزوار بوده و ده سال هم «عشرة کاملة» در مشهد مقدّس رضوی به سر برده و سپس آهنگ اصفهان کرده است، امّا تاریخ تولّد - و نیز تاریخ دیگری - در این گزارش ننوشته، و مشهور در سال تولّد ایشان یکهزار و دویست و دوازده است، لکن مرحوم فرصت شیرازی (1271 - 1339) در مقدّمه ای که بر دیوان اشعار حاجی نوشته گوید: «بعضی تولّد او را در سال 1202 گفته اند»: «مکارم: 451».

با این اوصاف نمی توان تاریخ فوت مرحوم ملاّ اسماعیل حکیم اصفهانی را - و لو به تقریب - از گزارش حاجی سبزواری هم به دست آورد. افزون بر این که مرحوم آقای

ص: 308

تنکابنی سال عمر حاجی را تا نود و پنج سال و بیشتر هم افزایش داده است! در صورتی که اگر تولّد، 1212 باشد، مدّت عمر هفتاد و هشت و اگر 1202 باشد هشتاد و هشت سال می شود.

آقای تنکابنی در «قصص: 43، همان چاپ سنگی نخست» مطالبی درباره حاجی سبزواری و بزرگواری و کرامات او و سپس دیدار خود با آن جناب نوشته که آغازش چنین است:

«و این فقیر مؤلّف کتاب در سالی که به سفر خراسان می رفتم چون به سبزوار رسیدم مسائلی چند از کلام و حکمت و تفسیر در رساله جمع نمودم و آنها اشکالات عویصه بود و خدمت حاجی ملاّ هادی سبزواری دادم که از معاریف حکمای زمان و از تلامذه آخوند ملاّ علی نوری بوده و نود و پنج سال از عمر او می گذشت...».

بقیّه مطالب و به خصوص شرح دیدارش با جناب حاجی بسیار خواندنی و شگفتاور است، امّا تاریخ آن سفر و آن دیدار معلوم نشد.

در اینجا باز یادآور شویم که موضوع شاگردی حکیم نزد استاد نوری و ارشد تلامیذ بودن را تنها در کتاب «قصص» می بینیم، والاّ چگونگی تحصیلات حکیم جز همان دو کلمه به کلّی مجهول است، همان گونه که از تاریخ تولّد و مولد و منشأ و دیگر خصوصیّات زندگی و وفات و مدفن و اقرباء و ارحام حکیم هیچ گونه آگاهی در دست نیست، و ما تنها مأخذ معتبری که در بیان اوصاف علمی و کمالات عالیه حکیم داریم همان گواهی بلندی است که مرحوم حاجی سبزواری درباره آن بزرگوار با الفاظ شامخه اظهار داشته و اعلی ترین پایگاه ترقّی و تعالی انسانی را می رساند: زبدة الحکماءِ الإلهیّین... تا آخر.

ص: 309

درباره «مکارم الاثار» چنان که پیشتر گفتیم، جناب معلّم - علیه الرحمة - تنها به استناد «ذریعة»، حکیم را در سال (1277 ق، 1240 ش) عنوان فرموده و چند سطری به تلفیق از آن کتاب و «قصص» آورده و به نسخه «حاشیه شوارق» جای گفتگوی ما نیز اشاره نموده اند: «جلد ششم. ش 1353»، و ما آنجا در پاورقی (ص 2152) نوشتیم که:

«در (ج 4 ص 1266) تصویر قطعه «بِتا هلاک شود دوست در محبّت دوست» به خطّ درویش چاپ شد که کاتب در ذیل آن چنین نوشته است: «بنا بخواهش دوست گرامی علاّمی آخوند ملاّ محمّد سمیع حفظه اللّه تعالی در صدد تحریر و تسطیر این چند کلمه برآمد بتاریخ 1189» راقم این سطور احتمال می دهد که آن شخص همین ملاّ محمّد سمیع پدر واحدالعین باشد، و اللّه العالم. م.».

امّا روضات الجنّات، اگر چه نامی از حکیم اصفهانی در آن کتاب شریف نیامده است، امّا در حاشیه شرح حال مرحوم شیخ احمد بن زین الدین احسائی (جلد اوّل، چاپ اصفهان، 1382 ق، ش 22) سخنی بدین گونه نوشتیم:

«و أوّل مَن تعرّض لنقض کلماته و ردّ أقواله فی المعقول هو الفیلسوف البارع الحکیم الملاّ محمّد اسمعیل بن محمّد سمیع الاصفهانی المعروف بواحد العین...».

و چنان که گذشت مرحوم تنکابنی نوشته اند هنگامی که شیخ به اصفهان وارد شد ملاّ اسماعیل به مجلسش رفت و در مسئله علم صحبت کردند و ملاّ اسماعیل بر او غالب بود.

تاریخ ورود شیخ احمد از یزد به اصفهان - چنان که از «فهرست کتب مشایخ 1: 210 - 211» مستفاد می شود - در نیمه نخست سال یکهزار و دویست و بیست و نه (1229) بوده و چهل روز در این شهر اقامت داشته و سپس به طرف کرمانشاه رهسپار و در دوّم ماه رجب همان سال وارد کرمانشاه شده است.

ص: 310

ناگفته نگذاریم که شیخ احمد اجازه روایتی مبسوطی به درخواست جناب حاجی محمد ابراهیم کرباسی (متولّد 1180 متوفّی 1261) برای ایشان نوشته و تاریخ آن «شب 25 ذیقعده 1229» می باشد. پس باید گفت استجازه در اصفهان و نوشتن اجازه در کرمانشاه بوده است. این اجازه را مرحوم معلّم حبیب آبادی از روی نسخه اصل آن در بیست و پنج صفحه استنساخ نموده و در «امالی» خود نهاده و به چندین اشتباه تاریخی آن در حاشیه تذکّر داده است.

به هر حال، حضور چهل روزه شیخ در اصفهان را - بدون ذکر تاریخ - حاج سیّد کاظم بن قاسم رشتی شاگرد بنام و مصاحب علی الدوام شیخ که خود در این سفر حضور داشته است، در کتاب «دلیل المتحیّرین، نگاشته سال 1258» به زیبایی وصف نموده و به موضع علماءِ اصفهان با شیخ سخن گفته و اسماء و اوصاف شریفه نه نفر از بزرگان علماء و از جمله حکیم اصفهانی را به قلم آورده است، اگر چه درباره مباحثه حکیم و شیخ سخنی گفته، بل، حکیم را به کمترین وصفش یاد کرده است، و باید در نظر داشت که شیخ احمد در آن هنگام با زبان و زیّ و لهجه خاصّ عربی شیوا و ممتاز و کوله باری از علم و دانش والای مخصوص و ادبیّات قویّ غنیّ و جاه و جلال زاهدانه عارفانه، با التزام به اظهار نوافل و رواتب و اوراد و اذکار و امثال این تعیّنات و قیود، شرح کبیر جامعه کبیره به دست؛ در این شهر ظاهر شده است.

باری، عبارت «دلیل المتحیّرین. برگ سیزدهم نسخه خطّی» چنین است:

«فلمّا خرج و وصل الی اصفهان و کنت بخدمته الشریفة تلقّاه أهل اصفهان لا سیّما علماؤهم و حکّامهم و أعیانهم بأحسن ملقی... و بلدة اصفهان إذ ذاک الزمان - کهذا الزمان - صرّة ایران مجمع العلماءِ الفحول و معدن فضلآءِ المعقول و المنقول و فی ذلک

ص: 311

الزمان روضة العلم مخضرّة و سوق المعرفة و الفضل عامرة، و فیها من أعیان العلماءِ من الفقهاءِ و الحکماءِ ما یعجز عن بیان وصفهم اللسان و لا یتحمّل درک معالم فضلهم الجَنان، مثل:

جناب السیّد الأجلّ السند الأنبل مرجع الأنام حجّة الاسلام موئل الأصاغر و الأکابر السیّد محمد باقر، و مثل العالم الفاضل العامل الکامل علاّمة الدهر و وحید العصر ذوالفهم العالی المستقیم و المولی الولیّ الحمیم الحاجّ محمّد ابراهیم الملقب بالکرباسیّ، و العالم العامل و الفاضل الکامل الورع التقیّ الشیخ محمّد تقی، و العالم المتقن و الفاضل المؤتمن قدوة العلماءَ الأطیاب المیرزا باقر النوّاب، و الحکیم العظیم و العالم الحمیم ذو الفهم الراسخ و الفضل الباذخ العلیّ الولیّ الملاّ علی النوریّ، و العالم الکامل الملاّ محمّد علیّ النوریّ، و الفاضل الجلیل الملاّ اسماعیل الملقّب بواحد العین، و العالم الأعلی الأنور الأزهر الملاّ علی اکبر، و المولی الأولی صاحب الریاسة الکبری الاقا میر محمّد حسین سلطان العلماءِ، و غیرهم من العلماءِ العظام و الفضلاءِ الفخام...».

از این جماعت معظّم، مرحوم آقای آخوند ملاّ علی اکبر ایژه ای - از اعاظم حوزه مرحومان میرزا سیّد ابوالقاسم مدرّس سابق الذکر و آقا محمّد بیدآبادی - در یازدهم شوّال 1232 پیش از بقیّه درگذشته است و پس از او جناب سلطان العلماء حاج میر محمّد حسین امام جمعه در شب دوشنبه ششم ماه صفر 1233 وفات کرد.

در «فهرست کتب مشایخ» آورده اند که شیخ احمد پس از درگذشت محمّد علی میرزا دولتشاه حاکم کرمانشاه (وفاتش 1237) از کرمانشاه خارج و به مشهد مقدّس رضوی و بعد به یزد رفته و سه ماه درنگ نموده و سپس به اصفهان وارد شده و از آنجا به کرمانشاه بازگشته و از آنجا به عتبات عالیات مشرّف شده و آهنگ سفر حجّ کرده

ص: 312

و در بیست و یکم ذی قعده 1241 در نزدیکی مدینه منوّره فوت شده است. «فهرست 1: 215».

این آمدن بار دوّم شیخ به اصفهان از «دلیل المتحیّرین» به هیچ روی مستفاد نمی شود.

* * *

از اینها همه بگذریم و بنگریم به سخنان استاد جلال الدین همایی و برخی اشتباهات.

مرحوم همایی در مقاله «صفحه یی از تاریخ اصفهان (قرن 11 - 14)» که در چند شماره از مجلّه «وحید» در تهران چاپ شد، در شماره سوم سال پنجم (ص 284 - 285) پی در پی از حکیم بزرگوار، به «درکوشکی واحدالعین» تعبیر کرده، وفاتش را «علی الأصحّ در حوالی 1270» نوشته و در پاورقی گویند: «امّا به تازگی مأخذ معتبری به نظرم رسیده است که حدود 1270 ق را معلوم می کند. این موضوع را هم در مقاله «ملاّ اسماعیل خواجوئی» جداگانه خواهم نوشت...».

منظور استاد همایی از مأخذ معتبر همین نسخه حاشیه شوارق است که به نظر ایشان رسانیده بودیم و چنان که در «حاشیه حاشیه شرح تجرید الکلام. ش 262» گفتیم، ایشان درباره این هر دو نسخه و کتاب، مقاله «ملاّ اسماعیل اصفهانی حکیم» را ارائه نمودند.

امّا نسبت «درکوشکیِ» واحدالعین را استاد در مقاله اخیر (ص 21) این چنین متعرّض شده اند:

«و چون از مردم محلّه درکوشک (=درب کوشک) اصفهان بود، گاهی او را «درکوشکی» نیز می گفتند».

این گفته استاد در جای دیگری دیده نشد و دور نیست که از اوهام و اشتباهات باشد. «و چون از مردم محلّه درکوشک... گاهی او را درکوشکی نیز می گفتند» ادّعایی بیش

ص: 313

نیست. ایشان ننوشته اند که چه کسی یا کسانی این چنین می گفته اند!

وصف نسخه

مرحوم همایی در مقاله اخیر «ملاّ اسماعیل اصفهانی حکیم»، نسخه جای گفتگو را (در ص 22) این گونه معرّفی کرده اند:

«توضیحًا نسخه خطّی بسیار ممتاز از حواشی شوارق ملاّ اسماعیل به خطّ زیبای حاج سیّد محمّد بدیع ابن سیّد مصطفی موسوی درب امامی اصفهانی معروف به حاج میرزا بدیع درب امامی (متوفّی 1318 ه- . ق) مدفون در تکیه میر سیّد محمّد شهشهانی، اوایل تخت فولاد اصفهان دیده ام که تاریخ شروع کتابتش اوایل ماه صفر (1272 ه-) و تاریخ اتمامش پنجشنبه یازدهم ربیع المولود (1272 ه- . ق) است و صاحب حاشیه را به دعای «رحمه اللّه» با رمز «ره» ذکر کرده علامتِ این که در آن تاریخ فوت شده بود. عبارت خاتمه نسخه این است:

«وقع الفراغ من هذه الحاشیة المنسوبة الی مولل-نا محمّد اسمعیل الاصفهانی ره- ، یوم الخمیس الحادی عشر من شهر ربیع المولود سنة 1272 علی ید أقلّ الطّلاب محمّد بدیع بن السیّد مصطفی الموسویّ الدرب إمامیّ» و مقدار کتابت را پشت نسخه پنج هزار بیت نوشته و خطّش نَسخ و ثلث خوش اسلوب پخته شیوا است».

استاد همایی افزوده اند: «حاج میرزا بدیع درب امامی اصفهانی کاتب نسخه از مدرّسان بزرگ مدرسه نیماورد اصفهان بوده و مخصوصًا در تدریس «قوانین الأصول» شهرتی بسزا داشته است... و در فلسفه ظاهرًا شاگرد همین ملاّ اسماعیل اصفهانی واحدالعین بوده و تعبیر «مولانا» در خاتمه نسخه قرینه یی برای نسبت شاگردی و استادی تواند بود».

ص: 314

در صفحه 30 این چنین افزوده اند:

«امّا از طرف دیگر تلمّذ حاج میرزا بدیع درب امامی متوفی (1318 ه- . ق) نزد ملاّ محمّد اسماعیل اصفهانی صاحب حواشی شوارق با فرض وفات او قبل از (1245) و در حوالی (1243 ه- . ق) مستلزم این است که حاج میرزا بدیع لااقلّ نزدیک صد سال یا 98 سال عمر کرده یعنی مثلًا حدود (1220) هجری متولّد شده باشد... توضیحًا علاوه می کنم از مرحوم استادی علاّمة العلماء حاج آقا رحیم ارباب اصفهانی - رحمة اللّه علیه - (1) که خود از شاگردان درس قوانین حاج میرزا بدیع بوده اند تحقیق کردم، فرمودند حاج میرزا بدیع اسنّ علمای عصر خود بود و سنّ ایشان از حوالی نود سالگی متجاوز بود...».

و در صفحه 31 باز گفته اند:

«و این ملاّ اسماعیل همان کسی است که حاجی سبزواری در اصفهان نزد او تحصیل فلسفه کرد، و حاج میرزا بدیع درب امامی هم از شاگردان او بود و حواشی شوارق او را در سال 1272 برای خود کتابت کرد...»

اینک گوییم:

1 - مرحوم حاج میرزا حسنخان شیخ جابری انصاری (تولّد 1287، وفات 1376 ق) در «تاریخ اصفهان. جلد سوم. ش 163، ص 47»، حاج میرزا بدیع موسوی درب امامی را گوید: «وفاتش 1318 در سنّ شصت و هفت سالگی»، و مرحوم معلّم حبیب آبادی (تولّد 1308، وفات 1396 ق) در کتاب خطّی «امالی. ص 191 - 192» شرح حال مرحوم بدیع را از زبان عالم جلیل آقای حاج میرزا فتح اللّه (متولّد

ص: 315

4شنبه 17 ربیع یکم 1301، متوفی شنبه 11 ماه رجب 1377) فرزند آن مرحوم نوشته و از جمله این که: «در عصر آدینه 21 شعبان 1318 در سنّ شصت و هفت سالگی وفات کرده».

این دو مأخذ معتبر می رساند که تولّد حاج میرزا بدیع درب امامی - اعلی اللّه مقامه - در سال (1 - 1250 ق)، چند سالی پس از درگذشت آخوند ملاّ اسماعیل حکیم بوده است، و کلمه «مولانا» هم در نوشته ایشان هیچ گونه دلالتی بر استاد و شاگردی ندارد. عکس مرحوم آقای حاج میرزا بدیع نیز که در جلد هفتم «مکارم الاثار: 2726» چاپ شد حاکی اندکی بیش از شصت سالگی است.

تفصیل مطالب «امالی» را به سال 1332 ش، در کتاب «زندگانی آیة اللّه چهارسوقی: 171 - 175. چاپ اصفهان» نقل کرده و نسخه «حاشیه شوارق» جای گفتگو را نیز یادآور شده ایم و با در نظر گرفتن تاریخ کتابت آن درباره حکیم نوشته بودیم: «وفاتش را در «الذریعه، ج 6» به سال (1277) ضبط فرموده، ولی ظاهرًا درست نیست و باید حدود 1270 باشد».

مرحوم استاد همایی کتاب زندگانی را در جریان چاپ مرور می کردند و اتّفاق را در همین شرح حال حاج میرزا بدیع، دو حاشیه نوشته اند که همانجا به چاپ رسید. امّا گویا هم ایشان به هنگام نوشتن مقاله و هم این حقیر در زمان نوشتن تعلیقه روضات، از مطالب مرقوم در کتاب زندگانی غفلت کرده ایم.

سخنان استاد در صفحات 31 و 32، درباره چگونگی تدریس مرحومان آخوند ملاّ علی نوری و ملاّ محمّد اسماعیل حکیم اصفهانی است که هیچ گونه سندی در این خصوص ارائه نکرده اند و ظاهرًا منشأ آن اظهارات استنباط ظنّی خود ایشان است.

ص: 316

تا آن که، مقاله را به نقل سه بیت شعر سروده آخوند ملاّ علی و سه بیت هم از خودشان پایان داده اند. چکیده آن مطالب را در «دو رساله در فلسفه اسلامی: 14» نیز آورده بودند. و بالاخره، جریان فکری فلسفه را در «دو رساله: 21 - 22» زیر عنوان «مکتب فلسفی مخالف ملاّ صدرا» شرحی نوشته اند، به خلاصه این که:

«مرحومان آقا حسین و آقا جمال الدین خوانساری و آقا میر محمّد اسماعیل خاتونابادی و بسیاری دیگر از بزرگان فلسفه و کلام، پیرو مکتب مرحوم آخوند ملاّ رجبعلی تبریزی اصفهانی بوده اند...». دریغا که استاد تاریخ درگذشت آن هر سه بزرگوار را نادرست نوشته اند.

حُسن ختام

در پایان این مقال، نمونه ای از طرز تفکّر و تراوش قلمی حکیم بزرگوار را از صفحه چهل و سوّمِ «حاشیه شوارق» جای گفتگو ارائه نموده و سپس دو بیت شعر سروده آن مرحوم را به همان شکلی که بر روی پاره کاغذ فرسوده یافته ایم به تصویر می آوریم و از آن در دستخطّ عالمانه بسی چیزها نیز می توان فهمید که به همین اشاره بسنده می کنیم.

قال الحکیم: «قوله: و القوانین العلمیّة مع توحید. ا ه- . أقول: فانّها حجاب العلم حجابکذا الأکبر، و اعلم أنّ الحجُب کلّها راجعة إلی حجابٍ واحدٍ هو النّفْس و الأنانیّة، فلا بُدّ من رفعها بقتلها. فَاقْتُلُوا أنفُسَکم ذلکم خیرٌ لکم. و لا تَقُولوا لِمَنْ یُقْتَلُ فی سَبیل اللّه أمواتٌ بَل أحیآءٌ عِنْد رَبّهم وَلکن لا تَشْعُرُون. و هذا القتل إنّما یتحقّق بتهذیب الباطن عن الأخلاق الرذیلة و الملکات الردیّة من الکبر و العُجب و الریاءِ و البخل و غیرها من الصفات المذمومة. فالعلم الّذی یکون حجابًا هو العلم الرسمیُ الّذی لا یوجب لصاحبه إلاّ الأنانیّة و التکبّر و لا یحصل منه إلاّ البُعد عن المُبتغی. فلا بدّ من رفضه تحصیلًا للغایة

ص: 317

العظمی. و أمّا العلم الحقیقیُ فلا بدّ منه فی السلوک فیصیر العلم و البیان بالسلوک کشفًا و عیانًا. فلا تَتَّبِع الهَوی فَیُضِلّک عَن سَبیل اللّه». و در حاشیه این بیت آمده است:

برون از شهر بند عقل شهری است که در هر کوچه اش غوغای عسق است

کاتب جلیل القدر برای «عشق» هیچ نقطه نگذارده است، رحمة اللّه علیه.

ص: 318

معرّفی نسخه شریفه «حاشیة شوارق الالهام» دارای 106 برگ به حجم ثُمن 19 × 11 و سخنی درباره محشّی حکیم و کاتب علیم آن و برخی فوائد پراکنده پایان یافت، و «شرح المشاعرِ» احسائی به شماره (530) بیاید. و الحمدللّه ربّ العالمین. «24 - ج 1 - 26».

گفتگو - تعلیقاتی نگاشته شده که یاد می کنیم.

شرح حال ملاّخلیل قزوینی در عموم کتب تراجم به تفصیل آمده، از جمله معاصر او شیخ حرّ عاملی (1033 - 1104) در کتاب «أمل الآمل: 44» فرماید:

«المولی الجلیل خلیل بن الغازی القزوینیّ، فاضلٌ عالم علاّمة حکیم متکلّم محقّق مدقّق فقیه محدّث ثقة ثقة جامع الفضائل ماهرٌ معاصرٌ، له مؤلّفاتٌ منها:«شرح الکافی» فارسیٌ، و شرح عربیٌّ، و «شرح العُدّة» فی الاُصول، و «رسالة الجمعة»، و «حاشیة مجمع البیان»، و «الرّسالة النّجفیّة»، و «الرّسالة القمیّة»، و «الجمل(1) فی النّحو»، و «رموز التّفاسیر الواقعة فی الکافی و الرّوضة» و غیر ذلک. رأیته بمکّة فی الحجّة الاُولی، و کان مجاورًا بها، مشغولاً بتألیف حاشیة مجمع البیان. توفی سنة 1089. و قد ذکره صاحب «السّلافة» و أثنی علیه ثناءً بلیغًا و ذکر بعض المؤلّفات السّابقة» انتهی.

امام مجدّد صاحب «روضات الجنّات: 265 - 267» نیز شرح حال ملاّ خلیل را به تفصیل آورده و در آنجا از «ریاض العلماء» نقل فرموده اند که وی به سال 1001 در قزوین به دنیا آمد و نزد شیخ بهائی و میرداماد درس خواند و با خلیفه سلطان نیز در نزد حاج ملاّ محمود رنانی و حاج ملاّ حسین یزدی شاگردی کرد، و نزد سلاطین و امراءِ دولت صفوی محترم بود. پیش از آنکه به سی سالگی رسد متولّی و مدرّس روضه منوّره حضرت عبدالعظیم در ری گردید، لکن به پیش آمدی بر کنار شد. پس به مکّه معظمه رفت و مدّتی مجاور بود، تا به قزوین بازگشت و به تصنیف و تألیف و نشر دانش ها پرداخت. و او را با حُکام قزوین و طهران داستان ها است.

سپس صاحب ریاض شطری از متفرّدات و اقوال شاذّه مرحوم خلیل را برشمرده که

ص: 320

ما آن مطالب و چیزهای دیگری نیز که صاحب روضات و دیگران فرموده اند به کوتاهی و ترتیب در زیر نقل می کنیم:

متفرّدات ملاّ خلیل:

1 - تحریم نماز جمعه در زمان غیبت امام علیه السلام و منع شدید از اقامه آن(1).

2 - سلوک روش أخباریان و انکار شدید طریقه اجتهاد.

3 - اعتقاد به صحّت جمیع اخبار کتاب «کافی» شیخ کلینی و وجوب عمل به آنها.

4 - آنچه در «کافی» به لفظ «رُوی» آمده از کلام صاحب الأمر علیه السلام است.

5 - قول به ثبوت معدومات.

6 - عمل به علم «نه گمان» در مسائل فرعیّه مذهبی در زمان غیبت.

ص: 321

7 - قبح و ذمّ شدید از سیاق ارباب حکمت و عرفان و اصحاب طبّ و منجّمان.

8 - منافسات و مراسلات تندی که با دانشمند بزرگ آخوند ملاّ محمّد طاهر قمّی داشت.

9 - تحریم شرب تنباکو و تألیف رساله ای در این باب و ارسال برای علاّمه مجلسی(1).

10 - مناظره و مخالفتی که با جناب آخوند ملاّ محسن فیض داشت و بعدًا از او معذرت خواست.

11 - انکار وجود جنّ پس از زمان پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله : «روضات 729».

12 - شکل اوّل نتیجه نمی دهد، زیرا مستلزم دور است(2):«قصص العلماء».

13 - جواز ترجیح بلامرجّح: «قصص العلماء: 264 و ص 328 همین فهرست»(3).

مرحوم افندی، پس از آنکه پاره ای از مطالب فوق را نقل کرده، گوید:«و عندی أنّه کان معوجَّ السلیقة - غایته - فی فهم عبارات الأئمّة و الأصحاب، و ترجمته بالفارسیّة - مع تمام مهارته فی اللّغة و عمله بقوانین العربیّة - قد اشتبه جدًّا فی تفسیر طائفة منها کما عُرف ذلک منه مرارًا».

بالجمله، نیای گرامی، صاحب روضات پس از نقل مطالب ریاض و داستان های دیگر، شرحی پیرامون «صافی» و «شافی» و حاشیه عدّه او نگاشته و شاگردانش را یاد فرموده، ترجمه را به شرحی راجع به قزوین و بعضی از دانشمندان آن سرزمین پایان

ص: 322

داده اند.

با تمام اوصاف مذکوره عموم دانشمندان به جلالت قدر وعظمت شأن ملاّ خلیل - علیه الرحمة - مُذعن و معترفند و از فضائل و کرامات او داستان هایی نقل کرده اند که شمّه ای از آنها در روضات و «فوائد رضویّة: 172 - 174» و جاهای دیگر یاد شده(1)، و نکات مفیدی نیز پیرامون زندگانی و موقعیّت او در «فهرست دانشگاه 5: 1357 و 1385 و 1669» مذکور است. و در «ذریعه 6: 79» فرماید که میرصدرالدین محمّد بن محمّد صادق حسینی قزوینی، به سال 1103 «رساله یی در انتقاد بر مولی خلیل قزوینی» نگاشته است.

محدّث قمی در کتاب «فوائد رضویّه» گوید: «قبر شریفش در قزوین در مدرسه معروفه منتسب به اوست» انتهی.

و باید دانست که مولی خلیل صاحب ترجمه غیر از حاج محمّد خلیل قزوینی است که «اثبات حدوث الإراده» او را به شماره [ 4 ] شناساندیم.

حاشیه عدّة الاصول:

قزوینی در مقدّمه کتاب مورد بحث که حاشیه نخستین عبارتی است از «عدّه» که آن را گزارش داده و به «حاشیه اولی» شناخته می شود گوید: «بسیاری از دانشجویان زمان ما

ص: 323

از کتاب هایی که اصحاب ما - علماءِ امامیّه - در اصول فقه نگاشته اند روی گردان شده و به کتاب های دیگران، مانند «شرح مختصر حاجبی» پرداخته اند، به گمان اینکه آنها بهتر از کتب اصحاب است. من نیز مدّتی به خواندن و تدریس و ترویج آن گونه کتب مشغول بودم، و چنانکه عادت مدرّسان است در رفع اشکالات کتاب هایی که بر آنها خوانده می شود؛ من نیز به این کار دلخوش بودم، لکن توجّه دانشجویان به این کتاب ها کم کم سبب رواج بسیاری از مطالب باطله و ضعف ایمان ضعفاء العقول گردید... من که این وضع ناگوار را می دیدم بر آن شدم که دانشجویان را ازین راه بازگردانم تا ثوابی برده باشم. پس این حواشی را بر کتاب «العدّة فی اصول الفقه» تألیف شیخ الطائفه... نگاشتم، و در پاره ای از حواشی گسترده سخن گفتم تا آنجا که هر یک به صورت رساله ای درآمده شایستگی استقلال یافت، بخصوص حاشیه اولی، که در آن پرده از پاره ای اسرار وجوب پیروی از اهل بیت اطهار علیهم السلام برداشتم و خطاءِ دیگران را که از سلوک این طریقه سرباز زدند، روشن ساختم... إلخ».

شارح در دنباله این مطالب باز راجع به اخبار و آثار امامیّه سخنانی آورده، سپس عبارتی از «عدّه» را عنوان کرده و پیرامون آن طیّ چهار مقدّمه گسترده سخن گفته که فهرست مطالب آنها را پس از این خواهیم آورد.

حاشیه اولی - جای گفتگو - به تنهایی کتاب مفصّلی شده و از آن نسخه های متعدّد در دست می باشد، لکن تا آنجا که اطّلاع داریم تمامًا به طبع نرسیده است. شاگرد دانشمند مؤلّف، ملاّ علی اصغر بن محمّد یوسف قزوینی نیز همین حاشیه را در یک مجلّد بزرگ به نام «تنقیح المرام» شرح کرده که در شماره (191) پیرامون آن سخن گفتیم.

قزوینی پس از نوشتن حاشیه اولی به گزارش بقیه کتاب «عدّه» پرداخت که آن نیز در مجلّدی دیگر قرار گرفت.

ص: 324

از این حواشی، قسمتی در کنار و بقیّه «در 117 صفحه به خط نستعلیق» ضمیمه دو کتاب «عدّة الاُصول» و «رساله اجتهاد و تقلید» محقّق بهبهانی، به سال 1317 در طهران چاپ شده، و ابتدا دو سطری از آغاز حاشیه اولی در آن آمده و پس از اسقاط قریب به تمام حاشیه مذکوره چند صفحه ای نیز از آخر همین حاشیه عینًا آورده شده و بعد حاشیه دوّم چنین آغاز می شود:

[قوله «و أبدأ فی أوّل الکتاب فصلاً یتضمّن ماهیّة اصول الفقه و انقسامها و کیفیّة ترتیب أبوابها». البدء - کالمنع - الإنشاء و الإحداث...].

مقدّمه شارح نیز در نسخه چاپی نیامده است و این مقدار چاپ شده تنها حواشی مجلّد اوّل کتاب «عدّه» که مشتمل بر 54 فصل است می باشد و از حواشی مجلّد دوّم اطّلاعی نیافتیم.

مجملاً، حاشیه ای که مولانا خلیل بر نخستین عبارت مورد نظر از کتاب عدّه «قوله: لأنّ الشّریعة کلّها مبنیّة علیه، إلخ» نگاشته، چون بسیار طولانی شد و خود به صورت رساله ای درآمد، لذا مستقلاً تدوین و به «حاشیه اولی» یا «مجلّد اوّل حواشی ملاّ خلیل» شهرت یافت و قسمت های دیگر حواشی به عنوان «حاشیه ثانیه» یا مجلّد دوّم، شناخته می شود که چنان که گفتیم از مجموع این دو حاشیه قسمتی از اوّل و آخر حاشیه اولی ونیمی از حاشیه ثانیه «که تا پایان مجلّد یکم عدّه رسیده» ضمیمه کتاب العدّة چاپ شده است.

نسخه های رضویّه و سپهسالار و دانشگاه نیز که در فهرست های آن کتابخانه ها شناسانده شده، عمومًا مشتمل بر «حاشیه اولی» و قدری از «حاشیه ثانیه» است.

در «ذریعه 6: 148(1)» که این کتاب را عنوان کرده اند، از «ریاض العلماء» نقل

ص: 325

نموده اند که حاشیه عدّه ملاّخلیل در دو مجلّد است، یکی به «حاشیه اولی» و دیگری به «حاشیه ثانیه» شناخته می شود، در آنها مسائل کثیره از اصول و فروع و غیرهما و اقوال غریب و عجیب آورده، در تمام مدّت عمر خود مشغول تغییر دادن این حواشی بود، لذا نُسخ آنها مختلف شده به اختلافات شدیده که خارج از حدّ ضبط و احصاست، و بعضی از شاگردانش افکار سابق او را در «حاشیه اولی» ترجیح می دادند و نسخه خود را به افکار جدیده او تبدیل نمی کردند، انتهی.

مرحوم محدّث نوری نیز این مطلب را در «مستدرک الوسائل 3: 507» از ریاض نقل کرده اند.

تعلیقاتی که جمعی از شاگردان مولانا خلیل بر کتاب مورد بحث نگاشته اند و در آغاز عنوان بدانها اشاره نمودیم و در ذریعه نیز یاد شده، اینها است:

1 - حاشیه ملاّ احمد طالقانی، که شیخ عبدالنبی قزوینی - علیه الرحمة - در «تتمیم أمل الأمل» گوید: «نام او عبدالدّائم بود و علماءِ قزوین تغییر داده، أحمد خواندند، تحصیلاتش نیز در نزد علماءِ قزوین و مردی بسیار بافهم بود و در علوم مختلفه کتاب نوشت، از جمله «شرح بدایة الهدایة» شیخ حرّ و «حاشیه بر حاشیه ملاّخلیل» و بر «حاشیه ملاّ علی اصغر». »

2 - حاشیه مولی احمد بن خلیل قزوینی، فرزند و شاگرد محشّی که در أمل الأمل و ریاض از او یاد شده و در حیات پدر به سال 1083 درگذشت(1).

3 - حاشیه ملاّ محمّد باقر بن غازی قزوینی، برادر ملاّ خلیل، که از بزرگان علماءِ عصر خود بوده و تصانیف بسیار داشته؛ تا اوائل سده 12 زنده بوده است. نسخه حاشیه او را

ص: 326

در فهرست سپهسالار 1: 566 شناسانده اند.

4 - حاشیه ملاّ علی اصغر که به نام تنقیح المرام است و در شماره (191) معرّفی شد. اینک مشخّصات جای گفتگو:

آغاز: «بسم... الحمد للّه ربّ العالمین، و الصلوة علی سیّدنا و نبیّنا و عدّتنا فی شدّتنا محمّد و علی سیّد الاوصیاء و سند الأولیاء أمیرالمؤمنین و آلهما الطیّبین الطاهرین و لا سیّما حجة الله علی العالمین و أمینه فی أرضه و سمائه الحجّة بن الحسن الامام المنتظر القائم بالحقّ، رزقنا اللّه تعالی إدراک دولته و حسن ملازمته، به و بابآئه علیهم السلام .

أمّا بعد، فیقول الغنیُّ بربّه عمّا سواه: خلیل بن الغازی القزوینیُّ... إنّ اکثر طلبة العلم من أهل زماننا قد رغبوا عن کتب اصول الفقه لأصحابنا الامامیّة، رضوان اللّه علیهم... قوله: «لأنّ الشریعة کلّها مبنیّةٌ علیه، إلخ» إشارةٌ إلی دلیل علی وجوب شدّة الاهتمام بعلم أصول الفقه لیتبیّن به فائدته، و الحاجة إلیه و تحریر الدّلیل یحتاج إلی تمهید مقدّمات أربع. المقدّمة الاُولی...».

انجام: «و أمّا الاعتراض علی المستدلِّ بأنّ کلّ من قال بحجّیّة الإجماع قائلٌ بأنّه حجّة قطعیّة فالتمسّک بالظاهر فیه یستلزم جعل الظاهر دلیلاً علی أقوی منه، فممکن الدفع؛ لأنّ له أن یقول إنّما استدلَّ به علی أصل الحجّیّة، لاعلی القطعیّة أیضًا. قدتمّت الحاشیة الاُولی من الحواشی الخلیلیّة علی «عُدّة الاُصول» فی یوم الأربعاءِ فی العشر الأوّل من شهر محرّم الحرام سنة 1089. کتبه محمّد معصوم ابن ملاّ محمّد باقر الطالقانی، عفی عنهما ذنوبهما».

در هامش پایان نسخه چنین نوشته شده است: «بلغ قبالاً من اوّله إلی آخره هنا أصلاً و حاشیةً مع الأصل، أُمّ النّسخِ و فی هامشه خطُّ المحشّی - أدام اللّه تعالی ظلاله علی مفارق الأنام و لا سیّما العالِمین من العالمین - و صحّح بقدر الجهد و الوسع، الاّ مازاغ عنه

ص: 327

البصر، فی مجالس آخرها شهر محرم الحرام سنة تسع و ثمانین و ألف من الهجرة. قابَله أخوه ابن ملا ّ محمّد باقر: حبیب اللّه الطالقانی، عفی عنهما».

فهرست مطالب(1) : مقدّمه اوّل: در تمییز مبدأ مبادی علم از غیر آن.

مقدّمه دوّم: تقیّد احکام پنج گانه به شرعی و عقلی و ذکر معنای حکم شرعی و حکم عقلی.

معنای معصیت کبیره.

مراد از مدح و ذمّ مأخوذ در حدّ احکام عقلی.

معنای قبح ذاتی و تنبیه بر قبح ذاتی کذب.

معنای اطلاق مشیّة اللّه بر افعال عباد.

معنای مشیّتِ حتم و مشیّتِ عزم.

معنای وقت فعل و ترک، و استطاعت.

تحقیق معنای ترجیح بلا مرجّح لغةً و اصطلاحًا.

بیان جمع بین امتناع قبیح بر ذات باری و معصومین، و بین قدرت باری و معصومین بر قبیح، و ردّ بر نظّام و صاحب «مواقف».

تحریر محلّ نزاع در باب قدرت باری میان متکلّمین و فلاسفه.

استدلال بر جواز تخلّف معلول از علّت تامّه.

تحقیق کامل در صفات باری.

علم تفصیلی باری تعالی به همه اشیاء.

دلائل ثبوت معدومات در خارج.

برهان بر بطلان تجرّد نفوس و عقول.

ص: 328

منع جریان برهان تطبیق و نحو آن در علم تفصیلیِ باری تعالی به همه اشیاء.

جواب هایی از شکّ تخلّف معلول از علّت تامّه.

بحث در ترتیب فلاسفه که گویند «الشیء أمکن فاحتاج إلی موجدٍ فأوجد..».

بیان اینکه تکوین ذاتًا مقدّم بر تحقّق معلول نیست.

دو دلیل بر اینکه هر فاعلی مختارست، و ابطال انقسام فاعل به موجب و مختار.

ابطالِ امتناع مقدور میان دو قدرت مؤثّر.

تحقیق ربط حادث زمانی به قدیم «بر اصول فلاسفه».

خروج باری تعالی از زمان و زمانیّات.

بیان معنای تقدّم واحد و تحقیق در مکالمه سلیمان مروزی با حضرت رضا علیه السلام .

دو جواب از شبهه جذر اصمّ و بحث در سؤال ابوقرّه از صفوان بن یحیی.

شبهه انتفاءِ حادث یومی، معروف به شبهه داود قیصری.

شکّ اراده موجبه به وجوب سابق و تقریر و جواب از آن.

کلامی از سیّد مرتضی - رحمه اللّه - و تجویز ایشان ترجیح بلامرجّح را.

حدیث سلیمان جعفری از حضرت رضا علیه السلام ، پیرامون مشیّت و اراده و کلمات علماء.

بحث در مذهب معتزله پیرامون خلق افعال.

تقریر شبهه استلزام و بحث در جواب هایی که به این شبهه داده اند.

تحقیق در باب توفیق و خذلان و معنای عصمت.

معنای این که باری تعالی خالق همه اشیاء است، و نقل مطالبی از «توحید» صدوق.

معنای قضا و قدر و معنای بداء.

مقدّمه سوّم: بحث در اطلاق وجوب شرعی بر افعال اختیاری.

مقدّمه چهارم: در اینکه علم به مسائل اصول فقه مستلزم علم به احکام فقهیّه و اصلیّه

ص: 329

است نه واقعیّه.

پایان مقدّمات 4 گانه حاشیه اولی و تقریر دلیل بر وجوب شدّة اهتمام به علم اصول.

نسخه: دارای 159 برگ. ظهر برگ 1، تملّک و مهر ملاّ محمّد بیک بن حاجی عبدالکریم «بنده آل محمّد: کریم 1124»، و مهر «لا إله الاّ اللّه الملک الحقّ المبین. عبده محمّد تقی» و تملّک نیای بزرگوار، عالم جلیل مرحوم آیة اللّه آقا میرزا سیّد جمال الدین موسوی چهارسویی (متوفی 4 ماه رجب 1339 در اصفهان، مدفون در نجف اشرف، جنب پدر عالی قدر خود، مرحوم آیة اللّه العظمی آقا میرزا سیّد محمّد هاشم موسوی چهارسویی)، مورّخه 16 شوّال 1321 دیده می شود. در گوشه ای از همین صفحه نوشته شده: «شرح ملاّ خلیل». ظهر برگ 158 برگ آخر سفید است. کاغذ اصفهانی رطوبت رسیده، جلد تیماج قهوه ای فرسوده یک لا با ترنج و سر ترنج، خطّ نسخ 16 سطری، عناوین همه جا در متن و هامش به شنگرف، حواشی «منه دام ظلّه العالی و سلّمه اللّه تعالی، من خطّه دام ظلّه» شکسته نستعلیق به خطّ کاتب متن. بالای سه چهار صفحه اوّل و ظهر برگ 152 متن کتاب «عدّه» تا جمله «و یرغبُ أهل الفضل عنها» نوشته شده، در پاره ای از مواضع، حواشی مختلفی از «شرح منهاج» و «نهایه» ابن اثیر و «ملاّ عبدالرزّاق» و رمز «سمع» و «شرح مقاصد» و «قاموس» و «مواقف» و «شرح کافی ملاّصدرا» دیده می شود که ظاهرًا اینها نیز منقول از خطّ شارح است. قطع 12 و نیم × 19، متن 6 × 12 و نیم. همه جای نسخه آثار تصحیح و مقابله دارد و نام کاتب و مصحّح و تاریخ کتابت و تصحیح از انجام نسخه نقل شد.

رسیده.

آغاز: «قوله: أبدأ فی أوّل الکتاب فصلًا یتضمّن ماهیّة أصول الفقه».

انجام مجلّد دوم: «و هذا القول الحاد. تمّ المجلّد الثانی من الحواشی الخلیلیّة علی عدّة الاصول للشیخ أبی جعفر...».

آغاز مجلّد سوم (که بی فاصله از برگ بعد شروع می شود) :

«هذا ابتداء المجلّد الثالث من الحواشی الخلیلیّة...».

انجام مجلّد سوم: «فیما نحن فیه الیه. تمّت الحواشی الخلیلیّة علی النصف الأوّل من کتاب العدّة... و یتلوه فی النصف الثانی: فصل فی ذکر الوجوه الّتی یحتاج الأشیاء فیها إلی بیان و ما به یقطع البیان. تمّ».

مجلّد دوّم که نیمه نخست نسخه است دوبار مقابله و تصحیح شده و متن کتاب عُدّه نیز در بالای صفحات نوشته شده است، و کاتب نامش فقط در پایان این جلد «بابا بن محمد صالح قزوینی» و تاریخ پایان کتابت 1071 نوشته و گواهی مقابله با نسخه اصل «اُمّ النسخ» در آخر این جلد در هامش، یکبار به تاریخ «یوم الثلثاء ماه جمادی اوّل 1071» و بار دیگر در روز چهارشنبه نهم ربیع دوّم 1091 گزارش شده است.

جلد سوّم، مطلقاً اثر مقابله و تصحیح ندارد و به خطّ همان کاتب است.

نسخه: از اوّل کتاب استصحاب است تا آخر تعادل و تراجیح.

آغاز: «قوله قده: المراد بالابقاءِ الحکم بالبقاءِ. أقول: أراد الاستاد بهذا التفسیر الاشارة الی ما قد یورد فی هذا المقام».

انجام: «و لو خصوص الاطمینان منه من أیّ سبب حصل و هو کماتری فاسد».

نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و پیداست در حدود زمان محشّی و در نجف اشرف نوشته شده است.

معروف است به «شرح جامی» بر کتاب «الکافیّه» تألیف ابن حاجب مشهور، و به طبع رسیده است.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و در نیمه اوّل قرن 13 نوشته شده و بسیار مغلوط است و غیر قابل استفاده و هیچ امتیازی ندارد.

تملّکِ «اقل السّادات و الطلبة»، به تاریخ 18 ذی الحجه 1242 در آخر نسخه هست.

حاشیه قدیمه جلالیه: حاشیه شرح تجرید الکلام

حاشیه قوانین: القسطاس المستقیم

حاشیة لوامع الأسرار: حاشیة شرح المطالع

کلمه حسب الالتماس بعض اعزّه... سمت تحریر یافت و أنا... محمد شریف کشمیری... تمت فی بلدة السیستان شهر صفر 1019»

نسخه: دارای پنج صفحه است.

انجام: «قوله: فمفتون، من الفتن، بمعنی الاحراق... أی فمنهم الصالحون و منهم دون ذلک، و المقصود أنّ البصرة مصر جامع، و اللّه أعلم».

نسخه: به خطّ نستعلیق زیبا در سده 12 یا 13 نوشته شده، لکن بدون تاریخ و نام کاتب است.

تملّک محمّد نصیر بن محمّد علی و خطّ مرحوم آقای حاج سیّد محمّد باقر تویسرکانی، به تاریخ 3 ربیع الثانی 1350، ظهر نسخه هست.

کتاب: حاشیه ای است بر تمام مقدمه اصولیّه «معالم الدین و ملاذ المجتهدین».

نسخه: تاریخ تألیف و نام کاتب ندارد. ختم استنساخ: جمعه اواخر ذیقعده 1248، و در حیات شارح کتابت شده.

ظهر نسخه تملّک محمّد حسین بن محمّد اشرف خراسانی در مدرسه جدّه کوچک اصفهان به تاریخ 1259، و تملّک نیای گرامی، آیة اللّه آقا میرزا سیّد جمال الدین چهارسوقی در 16 شوال 1321 دیده می شود.

شیخ محمّد مهدی بن محمّد رازی، از فضلای گمنام نیمه نخست سده سیزدهم که مدّتی در اصفهان به سر برده و نزد شش تن بزرگان آن عصر و مصر دانش آموخته است، در کتاب «مشکاة المسائل» خود که آن را در سال (1230 ظ) به پایان برده و نسخه منحصر آن در کتابخانه آستان قدس (به شماره 4967) موجود است، درباره جناب حاج میر محمد حسین گوید:

«کان فاضلًا عالمًا عاملًا باذلًا محقّقًا مدقّقًا شاخصًا فقیهًا، ذاالشّوکة و الشّان، جلیل المرتبة و المکان، وجیهًا عند العوامّ و الخواصّ و الأمراءِ و السّلطان، یُخاطب بسلطان العلماء، قاضی حوائج النّاس و ملاذ النّاس و ملجأ العوام و الخواص. له فتاوی کثیرة و تألیفات أینقة و الأموال الکثیرة...»: «معجم السیّد عبدالعزیز: رقم 198».

کتاب: تعلیقاتی است بر برخی از مواضع «معالم الدین و ملاذ المجتهدین»، از مرحوم شیخ حسن عاملی - اعلی اللّه تعالی مقامه و مقامه - .

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، و حواشی چندی بر آن از دانشمندی در پایان نسخه به خطّ کاتب اصل آمده است.

پیش از این در دست مرحوم آقا شیخ محمّد رضا ابوالمجد نجفی اصفهانی بوده است.

چهارسوقی، نیای نویسنده این فهرست دیده می شود. روی برگ آخر یادداشتی به تاریخ 27 ذیقعده 1232 نوشته شده.

حاشیه معالم الاصول: هدایة المسترشدین

حاشیه معالم الاصول: وسیلة وصول العالم

حاشیة الوافیة: حاشیة المتوسّط

«تمّت اصل و ملحقات رسالة... فی بیان عنوان اثبات تحقّق أنّ للّه علمین، فی محروسة کاظمین علیهما السلام من ید مصنّفه... فی شهر جمادی الثانی 1257...».

کاتب: «اقلّ الطلبة احمد بن اسمعیل الخراسانی الترشیزی النامقی فی صحن المقدّس من ابی عبدالله علیه السلام». تاریخ کتابت: 7 ماه رجب 1259.

در چند موضعْ کاتب حاشیه ای بر رساله نوشته که یک موضع را مؤلّف به خطّ خود ردّی نوشته است.

روی برگ اوّل این نسخه، این شرح نوشته شده است:

«صورت تصدیق مرحوم سیّد، نوّراللّه ضریحه و اعلی اللّه مقامه. بسم اللّه الرحمن الرحیم... و بعد فانّ الحقیر الفانی الجانی کاظم بن قاسم الحسینی الرشتی قد نظر فی هذه الرسالة التی صنّفها ذو الفطرة الزکیّة و الفطنة المرضیّة الأکرم الأمجد الحاجّ عبدالمطّلب فی مسئلة البداء المتفرّعة علی مسئلة علم اللّه سبحانه فقد أجاد علی ما وقع نظری علیه فی بیان علم اللّه سبحانه و مراتبه و أفاد و تکلّم بالمراد و هو لعمری حقیق أن یکتب بالنّور علی و جنات الحور فکلّ ما یتفرّع علیه علی التفریع الواقعی فی جمیع المباحث من البداءِ و غیره حق لا شکّ فیه و لا ریب یعتریه، جزاه اللّه عنّا افضل الجزاءِ و صلّی اللّه علی محمّد و آله آل اللّه، و کتب بیمناه الداثرة الع کاظم بن قاسم الحسینی الرشتی 23 ط 1257».

2 - «عنوان هفتم از طریق دویم از باب ششم از فصل هفتم مقدمه کتاب حجة البالغه... در بیان حرمت عمل به مظنّه که به علل چند... بنحو تجرید نسخه یی گردید». و این عنوان نیز خود رساله، بلکه کتابی مستقلّ است با خطبه و دیباچه، و کاتب در آخر آن گوید:

ص: 343

«حسب الخواهش جناب حقایق و معارف مآب عمدة المحققین و قدوة العارفین فخر الحاج حاجی الحرمین مطاعی حاجی عبدالمطلب در تسوید و نگارش این رساله برآمده و در شهر ربیع الاولی 1259 در کاظمین... به اتمام رسانید، کتبه اسد اللّه التماس دعا داریم».

ظاهرًا خطوط مؤلّف در حواشی این رساله نیز هست.

ضمیمه

(صورتظ جواب مکتوب عالیجناب معلّی القاب)

سلالة السّادة و النجباء میرزائی میرزا عبدالغنی سلّمه الله تعالی

جواب نامه ای است که میرزا عبد الغنی (ظاهرًا خاتونابادی) به حاج عبدالمطّلب اصفهانی مذکور فوق نوشته و او را واسطه قرار داده است که دستور العملی از حاج سید کاظم رشتی برایش بگیرد و او مطلب را به سیّد گفته و سیّد جواب مفصّلی داده است که حاج عبدالمطلب به صورت این مکتوب درآورده و گویا به خط خود در شش صفحه نوشته و امضا کرده و در آخرِ دو رساله فوق، ضمیمه کرده و برای میرزا عبدالغنی فرستاده است.

ثانی. تاریخ استنساخ این بحث: دوشنبه نوزدهم ماه شعبان 1096، و بحث دوّم، راجع به خلیفه سوّم و بقیه خطبه شقشقیّه که پایان جزء دوّم است. تاریخ استنساخ این جزء نیز 1096، و جزء سوّم کتاب از خطبه «بِنا اهتدیتم فی الظلماء» تا خطبه «و اللّه لو وجدته قد تزوّج به النّساء»، تاریخ استنساخ: سه شنبه هیجدهم شوال 1096. کاتب: ناصر بن جمّاز الحسینی از فضلاءِ زمان.

از کتابخانه اجدادی است و مُهر نیای گرامی، مرحوم آیة اللّه آقا میرزا سیّد جلال الدین روضاتی روی برگ اوّل نقش بسته است.

از کتابخانه نیاکان بزرگوار، آیات عظام آقای حاج میرزا سیّد زین العابدین موسوی، حاج میر سیّد محمّد فرزند گرامی ایشان، و بالاخره، آقای میرزا سیّد جلال الدین چهارسوقی - اعلی اللّه مقاماتهم - بوده است.

مرآة الکتب. الروضة النضرة. إحیاء الداثر».

* * *

در حدیقه پنجم «حدائق المقرّبین» احوال گروهی از صحابه بزرگوار و یاران ائمّه اطهار علیهم السلام و سی نفر از علماءِ نامدار شیعه که نخستین آنها شیخ کلینی صاحب «کافی» و آخرین، علاّمه مجلسی باشند، ذکر نموده و از این بابت کتابْ مورد استفاده کسانی که در تراجم دانشمندان تألیف دارند نیز بوده. با این وصف، نسخ آن کمیاب است و تنها نسخه دیگری به نظر نگارنده رسیده که چندان قابل اعتماد نیست.(1)

نسخه ثالثی نیز مسموع گردید که در اصفهان وجود دارد.

مؤلّف «الذریعة 6: 289» کتاب را عنوان نموده، لکن نسخه ای از آن نشان نداده و فرموده است که صاحب «روضات الجنّات» و حاجی نوری در «الفیض القدسی» از آن نقل کرده اند.

نیای گرامی صاحب روضات قدس سره خود مستقیمًا از این کتاب استفاده و نقل کرده اند، لکن حاجی نوری به آن دسترسی نداشته و حتّی در «الفیض القدسی: 33» و چند جای دیگر که به توسّط روضات از این کتاب نقل نموده، اشتباهًا مؤلّف آن را میر محمّد حسین خاتون آبادی (فرزند میر محمّد صالح) معرّفی کرده، امّا در «مستدرک 3: 386» استدراک این اشتباه شده است.

«حدائق المقربین» بنا به روش مؤلّف در اغلب آثارش، دارای فهرست مطالب است که خود نگاشته و در آغاز آنها نهاده است. ما نیز همان فهرست را بعدًا در اینجا نقل می کنیم.

ص: 347

آغاز: «بسم... هدیر(1) کبوتران ملائکه مقرّبین در بروج مشیّده سمواتْ تسبیح و تقدیس خداوندی است که لألی نعم و جواهر أیادیش افزونتر از آن است که به میزان عقول و مقیاس حواسّ توان سنجید... امّا بعد؛ تهی دست جواهر فضایل و معانی محمّد صالح بن عبدالواسع الحسینی... بعرض طالبان شوارع هدایت... می رساند که اگرچه طبیعت امکان که عَرَضِ لازم هر فردی از أفراد ممکنات است مشوب به جهات نقص... است، و شرافت و کرامت ذاتی مخصوص ذات کمال الصّفات جناب اقدس الآهی است؛ لیکن چون قامت قابلیّت انسان بطراز «وَلَقَدْ کرّمْنا بَنی آدمَ» شرف امتیاز یافته... این بنی نوع را بر سایر انواع موجودات تفضیل داده اند، و صنف پیغمبران و أوصیای عالیشان از أصناف نوع انسان بمزید کرامت... ممتاز... و از أشخاص این صنف با عزّ و تمکین، حضرات سیّد المرسلین و ائمّه طاهرین... بأعلی درجات کرامت رسیده... لاجرم همه خلایق از اوّلین و آخرین و ملائکه مقرّبین و سایر انبیاء و مرسلین مأمور به این إذعان و مکلّف به تولاّی ایشانند... و بر طبق این مطلب أخبار معتبره بسیار در کتب و آثار وارد شده، و با وجود آنکه حال بر این منوال است أساطین علماء از متأخّرین و قدماء متعرّض این مطلب أسنی نشده... و به این سبب این غرض اقصی بر اکثر طالبان طریق هُدی مشتبه و مستور... بوده،

تا در این زمان سعادت توأمان بندگان ثریّا مکان نوّاب کامیاب... الشاه سلطان حسین الصّفوی الموسوی الحسینی... که فیما بین سلاطین روزگار و خواقین معدلت آثار، بمزید حسن عقیدت و صفای طویّت اختصاص دارند، بلکه در میان سلسله علیّه خود نیز به کمال اهتمام در پیروی شرع سیّد أنام و نشر آثار آبای عظام - علیهم صلوات اللّه الملک

ص: 348

العلاّم - ممتازند، و با وجود تحمّل أعباءِ سلطنت و أشغال ملّت و دولت؛ پیوسته بتفتیش مسائل دینیّه و تحقیق معارف یقینیّه مشغول می باشند؛ به تنقیح این مطلب و تحقیق فضایل و منازل أجداد طاهرین خود راغب و أحوال متعلّقه به ایشان طالب بودند، و خاطر ملکوت ناظر به تبیین اقاویل و فتاوی علماء و إبانة حقّ و استخراج آیات و روایات دالّه برین غرض اقصی متعلّق گردید؛

لهذا این قلیل البضاعة بتألیف این رساله کثیر الفائده و تنقیح این مطلب... پرداخت، و به تفضیل انبیاء و مرسلین و ملئکه مقرّبین و تفضیل صحابه أخیار حضرت سیّد أبرار و اصحاب ائمه اطهار و تفضیل سایر ناس از طبقات علمای کرام و سادات واجب الاحترام نیز عنان قلم را منعطف گردانید... و این رساله نبیله به «حدائق المقرّبین» موسوم و به پنج حدیقه مرتّب گردید...».

انجام: «و یقین بدان که حق تعالی به بندگان مؤمنین؛ رؤوف و رحیم و به شیعیان ائمه طاهرین - صلوات اللّه علیهم اجمعین - عطوف و کریم است. و الحمدللّه علی افضاله... به اینجا ختم می کنم این کتاب جزیل الأبواب را...

صورة خط المؤلف: وقد وقع الفراغ من اتمام هذه النّسخة الشریفة فی اواسط شهر اللّه المبارک شهر رمضان من شهور سنة خمسة عشر و مائة بعد الالف، و الحمدللّه رب العالمین... و وقع الفراغ من استنساخ هذا الکتاب المتسطاب الّذی قلّ ما یوجد مثله فی هذه الابواب، علی ید أقلّ السّادات و الطلاّب فی ضحوة یوم الخمیس سادس عشر شهر رجب المرجّب سنة ثمان و ثلثمائة و ألف 1308».

و در هامش کاتب گرامی نسخه چنین نوشته اند: «قوبل بحسب الوسع و الطاقة، و له الحمد».

ص: 349

ص: 350

فهرست کتاب: «بسم... فهرست کتاب «حدائق المقرّبین» تألیف أحقر داعیان دوام دولت قاهره محمّد صالح الحسینی... این کتاب مشتمل است بر پنج حدیقه:

حدیقه اول: در تفضیل ملائکه، بعضی بر بعضی، و این حدیقه مشتمل است بر 7 باب: باب 1 - در بیان کثرت ملائکه و عجایب خلقت ایشان. باب 2 - در بیان اصناف ملائکه... «ده صنف»... باب 3 - در بیان آنکه ملائکه معصومند از گناهان... باب 4 - در بیان مذاهب علماء در باب ملائکه... باب 5 - در بیان بعضی از احوال ملائکه... باب 6 - در بیان تفضیل بعضی از ملائکه بر بعضی. باب -7 در بیان روح و اصناف آن و در این باب مذکور می شود بعضی از سُرادقات و حجُب.

حدیقه دوم: در تفضیل بعضی از انبیاء و مرسلین بر بعضی و تفضیل ایشان بر ملائکه و این حدیقه نیز منطوی است بر 7 باب: باب 1 - در بیان عدد انبیاء و مرسلین. باب 2 - در بیان نبی و رسول و فرق میان آنها. باب 3 - در بیان أولوالعزم و معنی آن. باب 4 - در بیان آنکه همه پیغمبران معصومند از گناهان... باب 5 - در بیان عصمت ایشان از سهو و نسیان... باب 6 - در بیان تفضیل همه پیغمبران بر ملائکه... باب 7 - در بیان تفضیل پیغمبران بعضی بر بعضی.

حدیقه سیم: در تفضیل رسول خدا و ائمه هدی - علیهم التحیّة و الثناء - بر همه عالمیان و تفضیل بعضی از ایشان بر بعضی، و این حدیقه مشتمل است بر 14 باب بعدد آن مقرّبان ربّ الأرباب: باب 1 - در تفضیل سیّد کاینات - صلّی اللّه علیه و آله - بر همه موجودات... باب 2 - در بیان تفضیل آن حضرت بر سایر أنبیاء و مرسلین... باب 3 - در بیان تفضیل أمیرالمؤمنین و فاطمه زهراء و سایر ائمه طاهرین - صلوات اللّه علیهم أجمعین - بر همه انبیاء و مرسلین. باب 4 - در بیان آنکه علم حضرت سیّد المرسلین و علوم ائمه طاهرین صلوات اللّه علیهم اجمعین زیاده است از علوم سایر انبیاء

ص: 351

و مرسلین... باب 5 - در بیان آنکه ایشان عالم بودند به همه علوم و بیان اسباب حصول علم برای ایشان، و در این باب ایراد می شود کتب آسمانی و کتاب «جفر و جامعه» و «مصحف فاطمه علیهاالسلام» و «ناموس» و «دیوان».. باب 6 - در بیان آنکه کتب و آثار پیغمبران گذشته همه به ایشان به میراث رسیده... باب 7 - در بیان آنکه همه پیغمبران و ملائکه مقرّبان پناه می بردند در شدّتها و بلاها به ایشان و مأمور بودند به اعتقاد به ولایت ایشان، و این طویل الذّیل است... باب 8 - در بیان تفضیل حضرت سیّد المرسلین بر امیرالمؤمنین و سایر ائمه طاهرین - صلوات اللّه علیهم أجمعین - و در این باب مذکور می شود مناظره نواب گیتی ستان - أنار اللّه برهانه - با حاتم بیک وزیر و محاکمه شیخ بهاءالدین محمّد - علیه الرّحمه - . باب 9 - در باین آنکه أمیرالمؤمنین و همه ائمه طاهرین «ص» امام بودند و نبی و رسول نبودند... باب 10 - در بیان آنکه حضرت امیرالمؤمنین تالی حضرت سیّد المرسلین است و بعد از آن حضرت افضل است از همه عالمین، و در این باب مذکور می شود بعضی از قصص معراج... باب 11 - در بیان تفضیل آن حضرت بر سایر ائمه طاهرین صلوات اللّه علیهم اجمعین. باب 12 - در بیان اختصاص آن حضرت بخطاب مستطاب امیرالمؤمنین... باب 13 - در بیان تفضیل حسنین علیهماالسلام بر سایر ائمه طاهرین صلوات اللّه علیهم اجمعین... باب 14 - در بیان مساوات سایر ائمه طاهرین علیهم السلام با تفضیل حضرت صاحب الامر - علیه السلام - بر آن هشت امام دیگر.

حدیقه چهارم: در تفضیل فاطمه زهراء - صلوات اللّه علیها - بر همه زنان عالمیان، و این حدیقه مشتمل است بر هفت باب: باب 1 - در بیان فضیلت فاطمه زهراء صلوات اللّه علیها. باب 2 - در بیان فضیلت خدیجه کبری. باب 3 - در بیان فضیلت حضرت مریم صلوات اللّه علیها. باب 4 - در بیان فضیلت آسیه رضی اللّه عنها. باب 5 - در بیان تفضیل

ص: 352

فاطمه زهراء صلوات اللّه علیها بر ایشان. باب 6 - در بیان بعض از نساء طاهرات و بقیّه زوجات طاهرات حضرت رسالت - صلی اللّه علیه و آله -، و در این باب 12 نفر از زنان مکرّمات مذکور می شود. باب 7 - در بیان سایر نساء مکرّمات که از تتبّع أخبار و روایات ظاهر می گردد، و در این باب 21 نفر از آن نساء طاهرات ایراد می شود.

حدیقه پنجم: در بیان جمعی از أخیار که بحسب درجه بعد از انبیاء و ائمه علیهم السلام اند، و این حدیقه نیز مشتمل است بر هفت باب: باب 1 - در بیان گروهی از صدّیقان که مقرّب بودند نزد خداوند عالمیان. باب 2 - در بیان صحابه حضرت رسول «ص» و منازل ایشان، و در این باب مذکور می شوند 21 نفر از أکابر صحابه. باب 3 - در بیان اصحاب حضرت امیرالمؤمنین و سایر ائمه طاهرین - صلوات اللّه علیهم اجمعین - و این باب مشتمل است بر ایراد سه گروه از اصحاب ایشان: 1 - اصحاب امیرالمؤمنین - علیه السلام - و از اصحاب آن حضرت 14 نفر مذکور می گردد که از أخیار اصحاب آن حضرتند. 2 - اصحاب حضرت امام حسن و حضرت امام حسین صلوات اللّه علیهما... 3 - اصحاب سایر ائمه کرام علیهم السلام، و از اصحاب ایشان چهل نفر از اجلاّء و اعاظم اصحاب ایشان ایراد می شود. باب... 4 - در بیان جمعی از اکابر دین که در زمان غیبت امام بوده اند و در نزد حق تعالی گرامی و مقرّبند... باب 5 - در بیان گروهی از مقرّبان از اهل این أعصار و أزمان و در این باب بیان می شود آثار و علامات مقرّبان. باب 6 - در بیان فضایل سادات رفیع الدّرجات و اختلاف طبقات ایشان در فضیلت و کرامت... باب 7 - در بیان فضیلت مؤمنان، و در این باب بیان می شود اختلاف مراتب ایمان و تفاوت درجات مؤمنان، و به این باب این حدیقه و این کتاب ختم می شود، واللّه المستعان. مؤلّف این کتاب و جامع این حدائق و ابواب گوید که خداوند

ص: 353

عالمیان شقاوت و سعادت مکلّفان و اشخاص بنی نوع انسان را مبتنی بر کفر و ایمان گردانیده... پس هر مؤمنی که طالب کمال ایمان و محبّت باشد و مَثوبات جلیله و مراتب عالیه آن نشأة را خواهد باید که خود را محروم نگرداند از مطالعه این کتاب...».

کاتب این نسخه: مرحوم آیة اللّه آقا میرزا سیّد مسیح موسوی چهارسویی (نیای گرامی پدر نگارنده این فهرست) یکی از هفت نفر فرزندان دانشمند مرحوم آیة اللّه العظمی صاحب «روضات الجنّات» است، که در 27 شوّال 1255 متولّد شده و در 9 ذوالحجّه 1325 وفات یافته و در جنب مزار کثیر الأنوار پدر نامدارشان در تخت پولاد اصفهان مدفون گردید.

ایشان این نسخه را به خط نسخ زیبای خود استنساخ نموده(1)، حواشی مؤلّف را نیز به خطّ شکسته و نستعلیق در هامش صفحات نوشته و چنانکه عبارت ایشان از پایان نسخه نقل شد، در روز پنج شنبه 16 ماه رجب 1308 از استکتاب آن فراغت یافته و نسخه را با اصل آن مطابقه و تصحیح نموده و در اختیار پدر بزرگوارشان گذارده اند. ایشان نیز در روی برگ اوّل اجازه ای به خطّ و مهر خود، مشتمل بر تعریف و تمجید اصل تألیف و مؤلّف و کاتب نگاشته و به فرزند دلبند گرامی اجازه داده اند که جمله احادیث و اخبار ائمّه اطهار را به طُرق معلومه مجیز از ایشان روایت نماید و یکی از مشایخ اجازه خود را نیز چنین یاد کرده اند: «... أجلّهم و أقدمهم هو أفقه أهل زمانه و أوثق من یعتنی بشانه و یقدّم علی أقرانه مولینا و سیّدنا و سمیّنا الأسمی الحاجّ السیّد محمّد باقر الموسوی الرشتی القاطن باصفهان...». تاریخ این اجازه: 18 ماه شعبان 1308 است.

ص: 354

ص: 355

نسخه: دارای 238 برگ (476 صفحه)، به این شرح که 463 صفحه اصل کتاب، 8 صفحه فهرست مؤلّف، 1 صفحه اجازه و 2 برگ سفید عطف در اوّل و آخر است. کاغذ فرنگی، خطّ نسخ 21 سطری، عناوین در متن و هامش به سرخی نوشته شده، جلد تیماج تریاکی رنگ، آستر کاغذ ابری اصفهانی، قطع 14 × 22، متن 8 و نیم × 15.

شده و در این نسخه نیست، دیگر این نسخه هیچ گونه تفاوتی با نسخه چاپی حدیقة الشیعه منسوب به محقّق اردبیلی ندارد، و الله العالم.

نسخه: به خطّ «کتبه العبد الأقلّ محمّد علی الحسینی حهالمالی استرابادی در هنگامی که به سر کاری مسجد جامع دارالسلطنه حیدرآباد مشغول بود این توفیق یافت تحریرًا فی تاریخ دوم شهر جم-د الثانی «کذا» سنه 1062»، عینًا از آخر نسخه نقل شد. و در ذیل همین موضع این شرح با قلم خوردگی روی اسامی دیده می شود:

«ولادت با سعادت قرة العیونی میر محمد حسینی ولد سیادت پناه میر اسحق بن سیادت و نجابت دستگاه... (پارگی دارد) جهانمالی اتفاق افتاد در شب پنجشنبه سیم ماه جمید الثانی «کذا» وقت سحر سنه احدی سبعین و الف من الهجرة 1071».

و باز دو تاریخ تولّد دیگر در پایین صفحه بوده است که بریده شده و در صحافی از بین رفته است. و نیز این شرح در همین موضع است:

«مالک این کتاب شریف میرزا عبدالوهاب خان سرتیپ فوج اصفهان است و در سنه هزار و دویست و هشتاد در اصفهان خریده بسیار خراب بود تعمیر نموده» الخ. مهر: «عبدالوهاب ابن محمد رفیع».

کاغذ نسخه تمامًا به رنگ لاجوردی است و کاتب به خطّ نستعلیق مستعجلاً استنساخ نموده. لکن در مواضع عدیده از اوّل تا آخر، در حواشی نوشته اند که مقابله شده است.

ش 430».

کتاب: در بیان احکام طهارت و صلوة و زکوة و خمس و صیام است و به طبع رسیده.

نسخه: به خطّ محمّد قاسم بن ملک محمّد است که به خواهش «عالیجناب اخند ملاّ جعفر جیلانی»(1) نوشته. ختم کتابت: روز سه شنبه 15 صفر 1210 [یا 1215].(2) دو برگ از آغاز نسخه مفقود شده. یادگار مرحوم آقا سیّد فضل اللّه بن سیّد محمّد هاشم حسینی بهشتی اصفهانی «خواهر زاده نیای گرامی، مرحوم آیة اللّه چهارسوقی» به تاریخ شب هشتم ربیع دوم 1322 در آخر نسخه هست.

2 - در شرح تمام کتاب متاجر.

3 - شرح کتاب های اجاره، وکالت، شُفعه، اقرار و قدری از غصب.

نسخه: همان بخش نخست، و از آغاز و انجام دو سه برگ ناقص است، از این روی نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نشد.

کمال اِبداع، و مطبوع است: «معجم المطبوعات». شرحی بر آن به شماره (495) بیاید.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. به قرائن در سده نهم نوشت شده، و همان زمان در میان سطرها و کنار صفحات حواشی فراوان نوشته بوده اند، بعدها نسخه فرسوده و معیوب گشته، تا این که در اوائل سده دوازدهم متن اشعار را به دقّت از کناره اوراق معیوب جدا کرده و از نو، به صورت متن و حاشیه درآورده و صحافی نموده و نسخه را در کمال نفاست احیاء کرده اند و صفحه عنوان و دو صفحه آغازین را تشعیر و طلااندازی و جدول کشی و کمنداندازی نموده اند، و گویا این کارها به دستور مالک نسخه، مرحوم امیرالدین محمّد زاهدی طبیب از پزشکان بنام زمان شاه سلطان حسین صفوی، ساکن محلّه نو اصفهان، انجام گرفته است.

نیای گرامی، آیة اللّه آقا میرزا سید جمال الدین به تاریخ 16 شوال 1321، ظهر نسخه هست.

و عترته الطاهرة، 1080» و «یا من له القدرة و الکمال، 1080» ظهر نسخه هست. چند حاشیه نیز به امضاءِ «کمال. وفّقه اللّه تعالی» در سراسر نسخه هست.

ظهر برگ آخر، اسامی شروح و حواشی اشارات به خطّ میرزا کمالا نوشته شده است.

ارقام صفحات به شکل لاتینی - رایج کنونی - با عنوان «برنامج الکتاب» به خطّ کاتب اصل، ظهر نسخه آمده است.

این نسخه به خطّ مغربی جَلیّ نوشته شده و بسیار نفیس است، و در پایان آن کاتب به طلای مزیّن نوشته است: «ممّا نسخ عن أمر عبداللّه المتّکل علی اللّه أبی محمّد حسن، نصره اللّه» و سپس تاریخ استنساخ: روز جمعه 18 ربیع دوّم (عام ز 4 و) که ظاهرًا مقصود سال 776 باشد، بنا بر حساب جمل. و نام کاتب «علیّ بن سعد بن علیّ بن محمّد بن عبداللّه الخندقی» آمده است.

صفحه اوّل دارای یک سرلوح طلای تزیینی و یک ترنج طلا در حاشیه است و در سرلوح عبارت «قال الشیخ الامام ابوعبدالله محمّد الدّمیریّ» به طلا نوشته شده. تعداد اوراق نسخه در گوشه بالای صفحات به خطّ کاتب و به صورت لاتینی، 187 تعیین شده است.

تملّک محمد تقی بن محمد رضا رازی در دارالسلطنه اصفهان به سال 1049، ظهر نسخه دیده می شود.

امامت و مسائل مربوط به معجزات است، و مکرّر به طبع رسیده.

نسخه: کامل و معتبر است. نام کاتب ندارد. تاریخ پایان کتابت: روز آدینه بیستم ربیع دوّم 895. تملّک و مُهر «عبده الراجی محمّد جواد الموسوی» در تاریخ 1234 و تملّک بهرام علی در 952، ظهر نسخه هست.

کتاب: در آداب شرعیّه عددیّه است که در احادیث اهل بیت علیهم السلام وارد شده است در دو جزء و به طبع رسیده.

نسخه: به خطّ عالم مجتهد مرحوم آیة اللّه آقا میرزا سیّد محمّد مهدی چهارسوقی، فرزند اکبر آیة اللّه العظمی صاحب «روضات الجنات». تاریخ فراغت از استنساخ جزءِ اوّل: اواخر ماه شعبان 1266. فراغت از جزء دوّم: پنجم ذیقعده 1266.

کاتب معظّم همه جا در حواشی توضیحات و حدیث های دیگری از سایر کتب آورده است. روی اوراق عطف اوّل و آخر نیز مطالبی به خطّ عالم عامل بزرگوار، مرحوم آقا میرزا سید علاءالدین فرزند کاتب نسخه - اعلی اللّه مقاماتهم - دیده می شود.

عالم کامل آیة اللّه حاج میر سیّد محمّد موسوی - نیای اعلی - به خطّ خود نوشته و نسخه را تکمیل کرده اند. روی برگ اوّل یادداشتی از «مهدی بن محمّد باقر فشارکی» مرحوم آقا میرزا مهدی فرزند مرحوم آخوند ملاّ محمّدباقر فشارکی - علیهما الرحمة - از علماءِ بزرگوار اصفهان به تاریخ «20 حجه 1289» نوشته شده است.

کُجُجی. تاریخ کتابت ندارد.

خود را آورد و به آراءِ مختلفه مجتهدین دیگر در مسائل نیز اشاره نمود.(1) تاریخ تألیف این رساله معلوم نیست، لکن در عهد سلطنت شاه عباس دوّم تألیف شده که (چنانکه در «مضمار دانش» گفته ایم)، شاهیِ او از 16 صفر 1052 تا 25 ع 1 - 1077 بوده است.

نسخ این رساله نسبةً فراوان و در «ذریعه 7- 239» یاد شده است.

آغاز: «بسم... درین اوان سعادت نشان که از مَیامِن إشراقات انوار اقبال اعلی حضرت شاهنشاه... شاه عباس الثّانی الحسینی الموسوی الصّفوی... عرصه جهان بأنوار معدلت و راحت منوّر است... و خواصّ و عوامّ به امور دینی رغبت بیحدّ می نمایند، و أکثر خلایق به طاعات و عبادات و اقامت صلوات و جماعات اشتغال دارند، و روز به روز در میل به معرفت مسائل شرعیّه و دانستن امور دینیّه می افزایند، و در اجتماع مجامع و معابد و مدارس می کوشند؛ به خاطر فاتر فقیر محمّد باقر السّبزواری رسید که کتابی در معرفت احکام شرعیّه ضروریّه به عبارت فارسی بنویسد... بر وجهی که مشتمل باشد در مسائل خلافیّه بر آنچه در نظر این فقیر اصحّ و اقوی است... و در تحریر کتاب مذکور شروع نمود و از إطناب و إکثار و تعرّض مسائلی که کمتر به آن احتیاج واقع می شود احتراز نمود و به خلافهای معتدّبه اشاره کرده شد...».

انجام: «این کفّاره مخیّر است چون کفّاره رمضان یا نه، و أشهر و اقرب اوّلست».

فهرست: مقدّمه درباره معرفت اصول دین و مجملی پیرامون اجتهاد و مذاهب

ص: 373

مجتهدان و أخباریان و قائلان به احتیاط، و در پایان مقدّمه مختصری در باب وجوب تقلید از مجتهد اعلم نگاشته است: باب 1 - در طهارت، و درین باب دو مقصد است. مقصد 1 در طهارتی که به نیّت احتیاج دارد و آن وضو و غسل و تیمّم است، لاجرم این مقصد را بر سه رکن مرتب داشت. مقصد 2 در طهارتی که به نیّت احتیاج ندارد، و در این مقصد سه رکن است. باب 2 - در احکام نماز، و درین باب سه مقصد است. مقصد 1 در نمازهای یومیّه... و درین مقصد سه رکن است. مقصد 2 در نمازهای واجب غیر از نمازها که در شبانه روز مکرّر می شود، و درین مقصد چند فصل است. مقصد 3 در بعضی احکام متعلّقه به نماز و درین مقصد چند فصل است. باب 3 در صوم، و درین باب 13 فصل است، و فصل آخرین در اعتکاف.

نسخه: دارای 200 برگ. دو برگ اوّل و آخر سفید، و روی برگ 2، چند مهر مختلف منقوش است، کاغذ زاغی، خط نسخ 18 سطری، عناوین به شنگرف، جلد تیماج زرد با ترنج و سرترنج و سرطبل، آستر کاغذ گلی، اوراق جدول کشیده به طلای اشرفی و لاجورد، آغاز کتاب دارای سرلوح تذهیب طلا اشرفی و لاجورد و شنگرف، قطع 11 × 19 و نیم، متن 6 × 14. این نسخه آثار تصحیح و مقابله ندارد و مغلوطست. نسخه دیگری در شماره بعد معرّفی خواهد شد.

نسخه: دارای 117 برگ. کاغذ زرد اصفهانی، خط نسخ 20 سطری، عناوین به سرخی، بالای عبارات عربی و اوائل مطالب نیز به سرخی خط کشیده شده و هم عناوین به سرخی در حاشیه ها قید شده. جلد تیماج قرمز یک لا، قطع 11 × 17 و نیم، متن 7 و نیم × 12 و نیم. نسخه از کتابخانه نیای گرامی، آیة اللّه مرحوم حاج میرسیّد محمّد موسوی چهارسویی «یاد شده در ذیل تحفه عبّاسی. ش 116» بوده است.