فهرست کتب خطی اصفهان : دو هزار نسخه عربی و فارسی جلد 2

مشخصات کتاب

سرشناسه : روضاتی، سیدمحمدعلی، 1308 - 1391.

عنوان و نام پدیدآور : فهرست کتب خطی اصفهان : دو هزار نسخه عربی و فارسی/ محمدعلی روضاتی؛ [به سفارش] مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان.

مشخصات نشر : قم: موسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء (س)، 1386-

مشخصات ظاهری : ج.: نمونه.

فروست : مجموعه منشورات؛ 15، 23

شابک : دوره: 978-964-2985-04-3 ؛ 45000ریال: ج. 1: 978-964-2985-05-0 ؛ 45000ریال: ج.2 978-964-95567-3-1:

وضعیت فهرست نویسی : فاپا

یادداشت : ج.2 (چاپ اول: 1389).

یادداشت : ناشر جلد دوم حوزه علمیه اصفهان، مرکز تحقیقات رایانه ای است.

مندرجات : ج.1. آ - ز.- ج.2. س - ل

موضوع : نسخه های خطی -- ایران -- اصفهان -- فهرست ها

موضوع : نسخه های خطی عربی -- ایران -- اصفهان -- فهرست ها

موضوع : نسخه های خطی فارسی -- ایران -- اصفهان -- فهرست ها

شناسه افزوده : حوزه علمیه اصفهان. مرکز تحقیقات رایانه ای

رده بندی کنگره : Z6620 /الف9 ر9 1386

رده بندی دیویی : 011/31

شماره کتابشناسی ملی : 1064835

ص: 1

فهرست کتب خطی

اشاره

ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

«457» السّبع المثانی

(مناقب - عربی)

از: آخوند ملاّ محمّد تقی بن حسینعلی هروی اصفهانی حائری (متوفی به سال 1299): «کرام بررة: ش 440»، «مکارم الاثار 3: ش 244». صاحب «الحدیقة النجفیّة. ش 347»

کتاب: در احوال و مناقب حضرات چهارده معصوم علیهم السلام است در هفت باب و یک خاتمه درباره موت و برزخ و حشر و بهشت و دوزخ، و در دو مجلّد است: مجلّد اوّل شامل چهار بابِ نخستین در احوال اصحاب کساء علیهم السلام ، و مجلّد دوّم از باب پنجم است تا آخر. تاریخ تألیف مجلّد دوم: دوشنبه 28 ذی الحجّه 1290.

نسخه: مجلّد دوّم و مبیّضه خطّ شخص مؤلّف است. تاریخ استنساخ: چهارشنبه سوم جُمادای دوّم 1295.

در «ذریعه 12: ش 884» فرموده اند که نسخه جلد دوّم این کتاب را به خطّ مؤلّف در کتابخانه مرحوم آیة اللّه شیخ علی کاشف الغطاء دیده اند.

ص: 7

پس باید مؤلّف از این جلد، دو نسخه به خطّ خود نوشته باشد. و در مستدرکات پایان «جلد 15: 390» افزوده اند که مجلّد نخست به خطّ مصنّف، نزد سیّد محمّد علی روضاتی است.

این نادرست است، و مجلّد نخست این کتاب به خطّ غیر مصنّف و به تصحیح خود آن مرحوم در کتابخانه شخصی دانشمند نامدار حاج میرزا محمّد باقر الفت - علیه الرحمة - در اصفهان بود و آن را با نسخه های دیگر از کتب عربی کتابخانه اش وقف کرد که پس از فوت ایشان به کتابخانه دانشکده ادبیّات اصفهان منتقل گردید. تاریخ استنساخ نسخه الفت، 1297 است.

باری، در ظهر نسخه ما، تملّک عالم بزرگوار حاج میرزا ابوالقاسم زنجانی اصفهانی به تاریخ «4 ماه رجب 1329» و مُهر ایشان «عبده ابوالقاسم بن محمّد باقر الموسوی» و نیز تملّک فرزند جلیلش حاج آقا محمّد زنجانی اصفهانی به تاریخ «8 صفر 1338» و مهر او «محمّد بن ابوالقاسم الموسوی» دیده می شود.

* * *

حاج میرزا ابوالقاسم زنجانی، نخستین داماد از پنج تن داماد بزرگوار نیای گرامی «آیة اللّه حاج میر سیّد علی مجتهد چهارسوقی متولّد زوال یکشنبه 29 ج 2 - 1247 در اصفهان، متوفی در نجف، هفتم محرّم 1326 مدفون در بقعه عمّ معظّم و پدر همسر خود، آیة اللّه العظمی آقا میرزا سیّد محمّد هاشم چهارسوقی، در وادی السلام».

زنجانی از شاگردان و مجازین آقا میرزا سیّد محمّد هاشم و حاج میرزا بدیع و سپس چند تن از علماءِ نجف اشرف است. وفاتش در ماه رجب 1336 اتفاق افتاده و در تکیه شخصی خود واقع در تخت فولاد اصفهان به خاک رفت: «مقابر اصفهان استاد همائی:

ص: 8

331»، «دانشمندان مهدوی: ش 115».

فرزند آن جناب، حاج آقا محمّد زنجانی یکی از هشت تن فرزندان ذکور و اناث پدر، در شب جمعه پنجم جمادای دوّم 1377 وفات یافت و در تخت فولاد دفن شد و از او پنج فرزند دختر بازماند رحمة اللّه تعالی علیهم اجمعین.

«458» سجاوندی

(تجوید - عربی، فارسی)

از: نامعلوم.

کتاب: در علم وُقوف و سجاوندی قرائت و تجوید قرآن کریم است و اگر چه متن آن به زبان عربی است، امّا همه جا حواشی «منه» به فارسی دارد.

نسخه: از اوّل و آخر ناقص است و از آثار قرن 10 - 11 می باشد.

آغاز موجود: الفاسقون منهم ط لا یؤمنون7 رسول نبذ.

انجام موجود: الرحمن لا القرآن لا الانسان لا البیان لا بحسبان ص ه-

«459» السَّرائر الحاوی لتحریر الفتاوی

(فقه - عربی)

از: شیخ ابو جعفر محمّد بن منصور بن احمد بن ادریس عجلی حلّی، معروف به ابن ادریس (متوفی 598) علیه الرحمة.

نسخه: مجلّد اوّل کتاب است تا آخر کتاب متاجر و بُیوع، در 287 برگ. نام کاتب ندارد. تاریخ استنساخ: روز دوشنبه 27 ماه رجب 1018 در شهر حیدرآباد کلکنده. همه جای نسخه دارای آثار تصحیح و مقابله است و فهرست این مجلد در آغاز نسخه

ص: 9

به خطّ کاتب نوشته شده.

روی برگ اوّل، تملّک احمد بن محمد علی استرآبادی و مهر او «نظام الدین احمد 1086»، و مُهر «أفوّض أمری إلی اللّه الغنیّ رفیع الدین محمد الحسینی الموسوی» دیده می شود.

«460» سراج الملوک

(مواعظ - عربی)

از: ابوبکر محمّد بن الولید بن محمد الفَهَری الطرطوشی (متوفی 520).

کتاب: مشتمل بر 64 باب است، در سیاست پادشاهان و آداب و اخلاق و مواعظ متعلّقه بدانها و مکرّر چاپ شده است: «معجم المطبوعات: 1239».

نسخه: نام کاتب ندارد، لکن شاید سجع مهری که در آخر کتاب است «الواثق باللّه، بشیر عبداللّه»، نام او باشد. تاریخ پایان کتابت: روز جمعه 21 جمادای دیگر 1085، و پس از آن ابیاتی است در مدح کتاب به خطّ کاتب نسخه.

«461» سرمایه ایمان

(اصول دین - فارسی)

از: آخوند ملاّ عبدالرزّاق لاهیجی، متخلّص به فیّاض علیه الرحمة.

در «ذریعة 12: ش 147» وفات او را در قم به سال 1051 و در «ریاض نضرة: 319» به سال 1072 نوشته اند. «گوهر مراد» در «ذریعة 18: ش 258» و «دیوان فیّاض» در «ذریعة 9: ش 5696» دیده شود. نیز: «دومین دوگفتار، روضاتی».

کتاب: در مباحث اصول دین و مذهب امامیّه و مختصرِ «گوهر مرادِ» مؤلّف است در یک مقدمه و پنج باب و به طبع رسیده.

ص: 10

نسخه: از آثار سده دوازدهم و دو برگ از آخر ناقص بوده است. آیة اللّه حاج میر سید محمد موسوی، در روز یکشنبه غره جمادی الاخره 1266 آن را نوشته و تکمیل کرده اند. ظهر نسخه، فرزند ایشان نیای گرامی، آیة اللّه حاج میر سیّد علی چهارسوقی نوشته اند که نسخه را در 1265 خریداری کرده اند.

«462» سفینة النجاة

(دعاء - فارسی)

از: حاج ملاّ علی اصغر قزوینی صاحب «تنقیح المرام. ش 191».

کتاب جای گفتگو، که به مقالات خمس و مقالات و مقال نیز خوانده می شود، اثر بسیار مفصّل و جامعی است، مشتمل بر یک مقدّمه و پنج مقال که عمومًا در پنج مجلّد قرار دارد، و چنان که در «کشف الحجب: 310» و «ذریعه 12: 199 - 201» و «فهرست دانشگاه 1. 128 - 130» آمده؛ مقدّمه: در فضیلت دعاء و آداب و اوقات آن است. و مقال یکم: در دعاها و اعمالی که متعلّق به شبانه روز است، مقال دوّم: دعاهایی که متعلّق به هفته هاست، مقال سوّمِ «جای گفتگو»: دعاها و اعمالی که در عرض سال باید به جای آورد، مقال چهارم: دعاهای گوناگونی که مختص به وقت و زمان معیّن نیست، مقال پنجم: در زیارت ها و آداب و شرایط آنها.

مؤلّف بزرگوار «ذریعه»، پیرامون ابواب و فصول و سایر مشخصّات و همچنین نسخه هایی که از این کتاب دسترسی یافته اند، به طور مبسوط سخن گفته اند.(1) ما به کوتاهی، چند سطری در معرّفی نُسخ می آوریم:

1 - نسخه کامل، شامل مقدّمه و هر پنج مقاله با فهرستی که در آغاز آن آمده. این

ص: 11


1- 1) سفینه در «ج 21 ص 386 و 393» نیز به عنوان مقال و مقالات، طیّ چند سطری یاد شده است.

نسخه بسیار ممتاز و عالی که در زمان مؤلّف نوشته شده و مشتمل بر «337 برک» به قطع بزرگ است، در کتابخانه مرکزی دانشگاه طهران موجود و در «فهرست دانشگاه 1: 128 - 130» شناسانده شده است. ایضًا نسخه ای در همان «فهرست 8: 187».

2 - نسخه کامل دیگری در کتابخانه مدرسه کوچک مرحوم حاج میرزا حسین خلیلی طهرانی در نجف اشرف.

3 - نسخه مرغوب قدیمی شامل مقال اوّل و ثانی در کتابخانه صاحب ذریعه در نجف.

4 - نسخه ای از مقال سوّم، در کتب مرحوم سیّد محمّد لواسانی در نجف اشرف و نسخه ای دیگر در کتب مرحوم آقا سیّد میرزا هادی خراسانی در کربلای معلّی.

5 - نسخه ای شامل مقال 1 و 2 و 3، در کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد.

6 - نسخه ای مشتمل بر مجلّد یکم تا چهارم، در کتب سیّد عبدالرّزاق حلونجفی.

7 - نسخه ای شامل مقال 3 و 4 و 5، در کتابخانه مدرسه آیة اللّه بروجردی در نجف.

8 - نسخی از مقال پنجم «زیارات» در کتابخانه آقا میرزا علی اکبر عراقی در نجف اشرف و در کتابخانه مرحوم سیّد محمّد مهدی صدر در کاظمین و در کتابخانه آقا شیخ هادی کاشف الغطاء در نجف و در کتابخانه دانشکده الهیّات مشهد «فهرست 2: 427 و 497».

«سفینة النّجاة» با اینکه اثر بسیار جامع و نفیسی است، هنوز به طور کامل چاپ نشده است، لکن در ذریعه فرماید، تنها مقال چهارم آن که در ادعیه مطلقه گوناگون است به سال 1263 در لکهنو «هندوستان» به مباشرت سیّد قائم علی چاپ شده و مرحوم سیّد حسین سیّد دلدار علی نقوی نصیرآبادی بر آن تقریظی نوشته است.(1)

ص: 12


1- 1) در «مؤلّفین کتب چاپی 4: 473» گوید که سفینة النجاة به سال 1300 ق، طیّ 299 صفحه وزیری، در لکهنو چاپ سنگی شده است.

مقال سوّم «جای گفتگو» را نیز در «ذریعه» فرماید که مؤلّف در تاریخ هشتم ربیع دوّم 1098 از تألیف آن فراغت یافته است.

اینک مشخّصات و فهرست مقال سوّم و مختصّات نسخه ما:

آغاز: «بسم... الحمدللّه ربّ العالمین. و الصّلوة و السّلام علی أفضل خلیقته محمّد و آله المعصومین. و بعد، چون بتوفیق إلهی به انجام رسید مقال اوّل و دوم، شروع شده

در مقال سوم. مقال سوم: در ادعیه و اعمالی که در عرض سال می باید به عمل آید، و در آن مقدّمه ایست و دوازده باب مشتمل بر أعمال دوازده ماه و خاتمه مشتمل بر أعمال روز نوروز. مقدّمه. در اعمالی که در هر ماه به عمل باید آورد، از آن جمله أدعیه رؤیت هلال است...».

انجام: «سلامٌ هی حتّی مطلع الفجر. تمام شد اعمالی که می باید در عرض سال به عمل آید».

نسخه: دارای 174 برگ. برگ 1 و 2 و 174 و روی 3 و 173 سفید است. روی برگ 1، تاریخ وفات مرحوم آیة اللّه العظمی صاحب «روضات» و برادر گران قدرشان صاحب «مبانی» و مرحوم آیة اللّه آقا میرزا سیّد مسیح فرزند صاحب روضات و مادّه تاریخ هایشان به خطّ نیای گرامی بزرگوار، مرحوم آیة اللّه آقای حاج میرزا سیّد حسن روضاتی چهارسویی، فرزند آقا میرزا سیّد مسیح نگاشته شده، روی برگ 3 تملّک و مهر آقا میرزا سیّد مسیح دیده می شود که پدر دانشور نسخه را به آن مرحوم اهداء کرده اند. سپس تملّک و مهر مرحوم آیة اللّه آقای حاج میرزا سیّد حسن است.

ظَهر برگ آخر این فائده جلیله دیده می شود:

«بر سه پارچه نان بنویسد و در وقت ابتداءِ بُروز نوبه لقمه اوّل را بخورد، اگر نوبه عارض شد لقمه دویم را در قبل از بُروز نوبه یوم بعد بخورد، اگر باز نوبه عارض شد لقمه

ص: 13

سیّم را قبل از بروز نوبه یوم سیم بخورد، البتّه در سیّم بلاشبهه قطع می شود، و غالبًا حاجت به سیّم نمی شود و زیاده از صد مورد به تجربه رسانیده ام...».

سپس دعاها را نقل کرده و گویند: «وجدتُ ذلک منقولاً عن خط جدّنا الأمجد المیر(1) قدّس اللّه نفسه الزکیّة، و کتب أفقر المربوبین: محمّد حسن الموسوی».

کاغذ اصفهانی، جلد تیماج مشکی کوبیده با ترنج و سرترنج، آستر کاغذ صورتی رنگ، خط نسخ مرغوب 21 سطری، دعاها تمامًا إعراب شده؛ عناوین به شنگرف، بالای برخی از کلمات نیز به شنگرف خط کشیده، قطع 13 و نیم × 19 و نیم، متن

7 × 14. نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. همه جا نسخه بدل های ادعیه در هامش نوشته شده. حواشی و تعلیقات زیادی به خطّ مرحوم آیة الله العظمی آقای حاج میرزا سیّد زین العابدین موسوی «والد ماجد صاحب روضات» و سبط جلیل ایشان، آقای میرزا سیّد مسیح چهارسویی دیده می شود. این حواشی یا دعاهایی است که در متن نیامده و یا فضیلت و ثواب دعاهای مذکور در متن و یا تصحیح عبارات نسخه و افتادگی ها است.

در نسخه ما تاریخ تألیف ذکر نشده، لکن در صفحه پیشتر گذشت که مؤلّف ذریعه تاریخ تألیف مقال سوّم را «8 ع 2 - 1098» یاد کرده اند، لابدّ در یکی از نسخی که به نظر ایشان رسیده، دیده اند.

«463» سؤال و جواب

(فقه - فارسی)

ص: 14


1- 1) مقصود، مرحوم عالم زاهد محقّق جلیل القدر آیة اللّه حاج میرزا ابوالقاسم بن حسین موسوی صاحب کتاب «مناهج المعارف» است که از شاگردان علاّمه مجلسی ثانی (متوفی 1110) بوده و به سال 1158 وفات یافته و در قودجان در مقبره ای خاصّ دفن شده است. قدّس اللّه تعالی أرواحهم.

از: حجّة الاسلام شفتی بیدآبادی حاج سیّد محمّد باقر بن محمّد نقیّ موسوی، متوفّای روز یکشنبه سوّم ربیع دوّم 1260 - اعلی اللّه مقامه - : «مکارم الاثار 5: ش 957».

کتاب: مجموعه ای است از سؤال ها و نامه هایی که از اطراف به سیّد حجة الاسلام نوشته شده و احکام و جواب های مفصّل و مختصری که سیّد به آنها داده است، از (1254) تا (1258). دو مجلّد از سؤال و جواب های فقهی دیگر سیّد در زمان حیاتش به طبع رسیده است.

نسخه: به خطّ یکی دو تن از کاتبان سیّد است و در یکی دو جا در حاشیه خطّ خود سیّد دیده می شود. مهر «عبده رجبعلی بن محمد» در آغاز نسخه است. از بقایای کتابخانه خانوادگی سیّد.

«464» سؤال و جواب

(فقه - فارسی)

کتاب: مجموعه ای است از سؤال هایی که در ابواب فقهیّه به صورت استفتاء از نیای گرامی، آیة اللّه العظمی آقا میرزا سیّد محمّد هاشم بن زین العابدین موسوی چهارسوقی (1235 - 1318) - اعلی اللّه مقامهما - با جواب هایی که آن بزرگوار نگاشته اند و اصل آنها پراکنده شده رونوشتی از هر کدام در این کتاب به دستور خود ایشان و به خطّ مرحوم فاضل بیدآبادی به طور مرتّب ضبط و به صورت کتابی بزرگ و گران بها در آمده است.

سیر و سلوک: ترجمه سیر و سلوک

سیر و سلوک: رساله در سیر و سلوک

«465» سیرة النّبیّ صلی الله علیه و آله معروف به «سیره ابن هشام»

(تاریخ - عربی)

ص: 15

از: عبدالملک بن هشام حمیری بصری نزیل مصر (متوفی 218).

نسخه: به خطّ نسخ، با عنوان های درشت و الوان و مضبوط. صفحات دارای جدول، و آثار تصحیح و مقابله دارد.

نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نشد. روی برگ نخست عنوان کتاب و نام مؤلّف به خطّ جلیّ تزیینی ألوان نوشته شده و در حاشیه این شرح دیده می شود:

«استنسختُ هذا الکتاب سیرة ابن هشام لنفسی بحمد اللّه و صار من مواهب اللّه ملکی. الفقیر إلی اللّه یحیی بن حسن، وفّقه اللّه».

سپس مهری از همین شخص که سجع آن درست خوانده نشد.

«466» الشّافی فی شرح الکافی

(شرح حدیث - عربی)

از: مولانا خلیل قزوینی، صاحب «حاشیة عدّة الأصول. ش 311».

کتاب: نخستین شرح مولانا خلیل است بر کتاب شریف «الکافیِ» شیخ ابو جعفر محمّد بن یعقوب الکلینیّ - أعلی اللّه مقامه - که به امر اعتمادالدوله سیّد حسین حسینی خلیفه سلطان (1001 - 1064: «روضة نضرة: 168» ) آن را در مکّه معظّمه به شرح مزجی نگاشته و ناتمام ماند، و شرح دوّم او «صافی. ش 561» است که به فارسی نوشته است.

تاریخ اتمام تألیف مجلّد اوّل: سلخ ذی الحجّه 1057 در مکّه معظّمه. هفت سالی پیش از «شرح الکافی، ش 516» از آخوند مولانا محمّد صالح مازندرانی علیه الرحمة. برای آگاهی بیشتر از کتاب و نسخه های آن به «الذریعة 13: ش 12» و فهارس کتابخانه های عمومی رجوع فرمایند.

ص: 16

نسخه: مجلّد اوّل است شامل شرح کتاب عقل و توحید از اصول کافی شریف. کاتب: محمّد تقی بن جلال قزوینی. تاریخ کتابت: هیجدهم ماه صفر 1086، گویا در قزوین، و تمام به تصحیح شخص شارح.

تملّک و مُهر «محمّد باقر بن محمّد اسمعیل الحسینی 1163» در ماه محرّم 1179 و «عبده محمّد اسمعیل بن محمّد باقر الحسینی 1223» - پدر و پسر از سادات بزرگوار خاتونابادی اصفهان - ، و تملّک عمّ اعلای گرامی، قوام الاسلام، آقا میرزا سیّد مجتبی روضاتی ظهر نسخه هست رضوان اللّه علیهم اجمعین.

ذیل

یک نسخه از کتاب «الشافی» جای گفتگو که در زمان مصنّف نوشته شده به نظر رسید و در ظهر آن، این اشعار آبدار که لابُدّ خطاب به شخص مولانا خلیل است، مرقوم گردیده بود:

ای نور شمع فضل که امروز در جهان *** از کائنات کرده ترا ایزد انتخاب!

عالم تویی که پیرو شرع پیمبری *** وین نخل را همی دهی از جوی دیده آب

آنها که صوفیند دم از غیب می زنند *** وانان که گشته حکمتشان بر گلو طناب،

سرگشتگان وادی جهل و حماقتند *** لب تشنه اند و آب بجویند از شراب!

بادا بقای عمر تو در دهر تا بوَد *** بر آسمان نشانه ای از ماه و آفتاب!

آگاهی تازه

در کتابخانه عمومی علاّمه امینی، صاحب «الغدیر» قدس سره در نجف اشرف، یک نسخه بسیار معتبر «الشّافی» هست، از آغاز شرح کتاب الطهارة تا اوّل کتاب الحیض، در یکصد و سیزده برگ.

ص: 17

آن نسخه به خطّ شیخ حسین بن افضل بیک از شاگردان شارح است، و تا شرح حدیث ششم از باب پانزدهم (ص 68 نسخه) را نزد خود وی خوانده است «فی مجالس آخرها أواخر شهر شعبان المعظّم سنة 1089...» و در آخر نسخه نوشته است که تمام آن را در «دار الموحّدین قزوین، فی المدرسة الخلیلیّة» با نسخه اصل مقابله کرده و به روز شنبه بیست و پنجم ماه شوّال 1089، پنجاه و دو روز پس از فوت شارح، آن را به پایان رسانیده است.

از این سخنان دانسته می شود که مولانا خلیل قزوینی، در تاریخ سوّم ماه رمضان 1089 وفات یافته و تا چند روز مانده به پایان عمر هشتاد و هشت ساله خود، به تدریس کتاب شافی و تعلیم احادیث شریفه اهل بیت اطهار علیهم السلام اشتغال داشته است.

این آگاهی از «فهرست مخطوطات مکتبة أمیر المؤمنین علیه السلام العامّة» است به قلم عالم فاضل متتبّع محقّق خبیر بصیر، حاج سیّد عبدالعزیز طباطبائی نجفی - اعلی اللّه مقامه - چاپ شده در مجلّه گرامی «تُراثنا: 79 - 80، رجب - ذوالحجّه 1425. نسخه ش 971» که در ماه محرّم 1427 منتشر شد و در پنجشنبه غرّه ماه صفر به دست این حقیر - عفا اللّه تعالی عنه - رسید. و الحمد للّه ربّ العالمین.

«467» الشّافی المنتخب من کتاب الکافی

(حدیث - عربی)

از: آخوند مولانا محسن فیض کاشانی محمّد بن شاه مرتضی قدس سره (متوفّی 1091).

کتاب: منتخب کتاب «الوافیِ» خود مؤلّف است که مجموعه احادیث کتب اربعه می باشد. «الشافی» در دو مجلد است و چاپ شده.

نسخه: مجلّد دوّم است از کتاب صلوة تا آخر. نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، و از اوّل تا آخر شخص مؤلّف یا یکی از فرزندانش آن را تصحیح نموده است، و در آغاز،

ص: 18

فهرست ابواب کتاب آورده شده. مُهر «محمّد باقر العلوم» و «أفوّض أمری الی اللّه، عبده احمد» ظهر نسخه دیده می شود.

«468» شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام

(فقه - عربی)

از: محقّق حلّی نجم الدین جعفر بن حسن بن یحیی قدس سره (602 - 616).

کتاب: در همه ابواب فقه شیعه و در غایت اشتهار است و مکرّر چاپ شده.

نسخه: به خطّ ابو نصر بن حاجی محمّد حسین تویسرکانی. تاریخ استنساخ جلد اوّل: ذی الحجّه «1082، که فرزندی محمّد حسین از مطالعه این نسخه بهره مند گردد».

دو برگ از آغاز جلد اوّل و چهار برگ از آخر جلد دوّم نونویس است. مشخّصات از آخر جلد اوّل آورده شد. سراسر نسخه، دارای حواشی متفرّقه است.

«469» نسخه دیگر

نسخه: یک برگ از آغاز افتاده دارد و گویا اواخر آن نیز به خطّ تازه تری است. نام کاتب روی برگ آخر بوده است، محو کرده اند. تاریخ ختم کتابت: پنج شنبه چهارم جُمادای دوّم 1098. معظم نسخه دارای حواشی پراکنده ای است.

«470» نسخه دیگر

نسخه: جلد دوّم است از کتاب نکاح تا آخر.

آغاز نسخه افتادگی دارد و در آخر شرحی است به خلاصه این که شماری از اوراق را محمّد بن احمد بن علیّ بن احمد بن أبی جامع نوشته است. تاریخ کتابت ندارد

ص: 19

و از سده «10 - 11» است. مقداری حواشی بر نسخه هست که پاره ای از آنها دارای رمز «ع» می باشد.

«471» شرح الاُرجوزة الرضاعیّة

(فقه - عربی)

از: آیة اللّه العظمی آقا سیّد صدرالدین محمّد بن صالح موسوی عاملی اصفهانی، صاحب «قرّة العین. ش ...».

کتاب: شرح اُرجوزه ای است در مسائل رضاع، از خود شارح معظّم. برای آگاهی بیشتر: «ذریعة ج 1: 476 و ج 13: ش 231 و 232».

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، مانا که به دست مبارک شخص شارح تصحیح شده. در برگ آخر یادگار حسن بن ملاّ زینل دیده می شود، و از کتابخانه دخترزاده مؤلّف، نیای گرامی، آیة اللّه آقا میرزا سیّد جمال الدین فرزند آیة اللّه العظمی آقا میرزا سیّد محمّد هاشم چهارسوقی بوده است رضوان اللّه علیهم اجمعین.

شرح الاستبصار: کشف الأسرار

«472» شرح أسماءِ اللّه الحسنی

(فارسی)

از: حبیب اللّه صفاهانی.

خداوند تبارک و تعالی را نام هایی است بس گرامی، که از جمله آنها نود و نه نام بسیار مشهور و در دعاها و روایات اسلامی و مخصوصًا در دعای جوشن معروف(1) که

ص: 20


1- 1) نسخه ای از این دعای شریف در کتابخانه خدیوی مصر موجود است که به دستور ملک أشرف قایتبای (متوفی 901) با طلای خالص نوشته شده. حدیث شریف اسماء حُسنی را دو تن از مشایخ معروف طریقت و سنّت - یکی در اصفهان و دیگری در خراسان - در عصر و زمان شیخ مفید - اعلی اللّه مقامه - (متوفی 413)، در کتاب های خود آورده اند، هر دو به یک سند و ذیل عنوان ابوالعباس سیّاری (متوفّی به سال 342).1- حافظ ابونُعَیم احمد بن عبداللّه اصفهانی (متوفّی 430) در کتاب «حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء 10: 380 به اختصار».

منسوب به امیرالمؤمنین علیه السلام است، وارد شده. دانشمندان در قرون مختلفه این نام ها را گزارش داده و کتاب ها به عنوان «شرح الأسماء الحُسنی» نوشته اند، که یکجا در «الذریعه 2: 66» از 17 شرح و در «کشف الظّنون 2: 1031 به بعد» از 31 شرح یاد شده است.

از نفیس ترین و پرفایده ترین این گزارش ها کتاب «علم الهُدی و أسرار الاهتداء فی فهم معنی سلوک أسماءِ اللّه الحُسنی» است تألیف شیخ أبوالعبّاس أحمد بن علی بونی (متوفی 630) که تنها نسخه گرانبهای موجود آن را در دست داریم.

و از جمله شرح ها همین است که در این عنوان ذکر می کنیم:

این شرح از شخصی است به نام حبیب اللّه صفاهانی که در زمان شاه عبّاس ثانی «1052 - 1077» می زیسته و کتاب خود را در سال 1061 به نام او نوشته، امّا مؤلّف را درست نشناختیم.

از دانشمندان زمان صفویّه سه نفر به نام حبیب اللّه مشهورند. 1 - سیّد میرزا حبیب اللّه بن حسین بن حسن حسینی موسوی عاملی کرکی نزیل اصفهان، مشهور به صدر که معاصر شیخ بهائی (متوفی 1030) بوده و در «أمل الآمل: 9 ط 1» و «خلاصة السّیر» محمّد معصوم اصفهانی و جاهای دیگر یاد شده است. 2 - میرزا حبیب اللّه بن میرزا عبداللّه اصفهانی صاحب «توصیف الوزراء» در احوال وزراءِ سلاطین صفوی (به فارسی) که صاحب «ریاض العلماء» در ترجمه خلیفه سلطان از آن نقل کرده و از آنجا معلوم

ص: 21

می شود که مؤلّف قبل از سال 1100 فوت شده(1). 3- ملاّ حبیب اللّه عبّاس آبادی اصفهانی که حزین در «تذکره: 40 ط اصفهان» شرح حال مجملی از او نوشته و گوید: «العارف باللّه المولی حبیب اللّه طاب ثراه. ساکن عبّاس آباد اصفهان، و در عقلیّات مشهور زمان بود. نتائج أفکار حکماء را با معارف اصحاب شهود تطبیق نموده و به مشرب و مسلک صوفیه أنس و عادت گرفته...». تاریخ تألیف «تذکره حزین» در 1165 بوده و ملاّ حبیب اللّه قبل از آن تاریخ وفات کرده است که می نویسد «رحمه اللّه». ممکن است مؤلّف «شرح اسماء اللّه» یکی از این سه نفر باشد.(2)

آغاز: «بسم... ستایش و سپاس بی اندازه و قیاس؛ صانعی را که خزاین قلوب عارفان را از جواهر شناخت و معرفت خود رشک أطباق پُر دَراریِ أفلاک ساخت... و بعد چنین گوید عبد جانی حبیب اللّه صفاهانی که این رساله ای است در بیان معانی أسمای شریفه إلهی و تنبیه بر آن که عباد اللّه را چه بهره و حظّ هست از باطن آن أسماء و ظاهر آنها. مزیَّن بنام نامی و معنون به اسم سامی نوّاب کامیاب... ابُو المطفَّر شاه عباس ثانی حسینی بهادرخان...

مقدمة؛ أشهر أسماء اللّه نود و نه اسمست، و هی هذه: اللّه الّذی لا إله الاّ هو. الرّحمن الرحیم. الملک. القدّوس. السلام. المؤمن. المُهَیمن. العزیز. الجبّار. المتکبّر. الخالق. البارئ. المصوِّر. الغفّار. القهّار. الوهّاب. الرّزّاق. الفتّاح. العلیم. القابض. الباسط. الخافض. الرّافع. المعزّ. المُذلّ. السَّمیع. البصیر. الحکیم. العدل. اللّطیف. الخبیر. العلیم. العظیم. الغفور. الشَّکور. العلیّ. الکبیر. الحفیظ. المُقیط. الحسیب. الجلیل. الکریم. الرَّقیب.

ص: 22


1- 1) بنگرید به «أعیان الشیعه 20: 89 - 91» و «ذریعه 4: 489».
2- 1) در «لغت نامه دهخدا: حرف ح: 249 و 250» عدّه ای از دانشمندان را به نام حبیب اللّه یاد کرده، امّا از آنجا نیز مطلبی که مربوط به این مؤلّف باشد، استفاده نمی شود.

المجیب. الواسع. الحکیم. الودود. المَجید. الباعث. الشَّهید. الحقّ. الوکیل. القویّ. المتین. الولیّ. الحمید. المُحصی. المُبدئ. المُعید. المُحیی. المُمیت. الحیّ. القیّوم. الواجد. الماجد. الواحد. الأحد. الصَّمد. القادر. المُقتدر. المقدّم. المؤخّر. الأوَّل. الاخر. الظّاهر. الباطن. الولیّ. المتعال. البرّ. التَّوّاب. المُنعم. المنتقم. العفوّ. الرّؤوف. المالک. الملک. ذوالجلال و الإکرام. المُقسط. الجامع. الغنی. المُغنی. المانع. الضّارّ. النّافع. النُّور. الهادی. البدیع. الباقی. الوارث. الرَّشید. الصَّبور. اللّه اسم موجود بحقّ...».

سپس شروع به گزارش لغوی و عرفانی هر یک از اسمای شریفه موافق شرع مطهَّر نموده و گاه به مناسبت مقام، حکایت های شیرین آورده است. امّا تعداد این نام ها، 102 نام می شود و در پاره ای موارد، دو نام را طیّ یک عنوان شرح داده است مانند: «الواحد الاحد».

انجام: «دیگر آنکه صبر کند بر امور وارده خلاف مقتضای طبع و راضی باشد به آنچه جاری می شود از قضا و قدر الهی تا ترقّی کند به عالم قدس و کرامة، کما أشار الیه تعالی: إنَّ اللّه مع الصّابرین. وفَّقنا الله تعالی لذلک بمنّه و رحمته. هذا آخر ما أردنا ایراده، و نسأل اللّه تعالی العفو عمّا وقع فیه من الزَّلل و الخلل. و کان ذلک دَآدِئ(1) شهر جمادی الاولی لسنة إحدی و ستّین بعد الألف من الهجرة النَّبویّة، علی مُهاجرها ألف صلوة و تحیّه، و کتب بیمناه الفانیة العبد المذنب حبیب اللّه عفی عنه».

نسخه: به خطّ شکسته نستعلیق زیبای مؤلّف، 12 سطری، 115 برگ، کاغذ دولت آبادی نخودی، قطع 16 × 22، عناوین به شنگرف، برخی صفحات دارای حواشی از خود مؤلّف است با امضای «منه عفی عنه». جلد: تیماج پسته ای زرکوب قالبی، داخل: تیماج سرخ جدول کشیده.

ص: 23


1- 1) دآدی جمع دأداء...: آخر ماه و شب 25 و 26 و 27 و 28 و 29 یا سه شب از آخر ماه: «فرهنگ آنندراج» و «منتهی الادب».

«473» شرح الاشارات و التنبیهات

(حکمت - عربی)

از: خواجه نصیر الدین محمّد بن محمّد بن الحسن محقّق طوسی قدّس اللّه سرّه (متوفی 672).

کتاب: شرح کتاب «الاشارات و التنبیهاتِ» شیخ الرئیس ابو علی بن سینا است و به طبع رسیده و مشتمل است بر قسم منطق و قسم طبیعی و قسم ما قبل علم طبیعی.

نسخه: دو قسم آخری کتاب است که در ده نمط است و قسمتی از نمط تاسع و تمام نمط عاشر، تقریبًا دو جزوه از آخر این نسخه مفقود شده است و چند ورق آغاز آن نیز نونویس می باشد.

آغاز: «قال الشیخ: هذه اشارات الی اصول».

انجام موجود: «الهمس الصّوت الخفیّ... جناح الطایر».

حواشی گوناگون در سراسر نسخه نوشته شده و در بسیاری مواضع آثار مقابله دارد. نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نیست و ظاهرًا از آثار قرن «11 - 12» می باشد، و امتیازی ندارد.

«474» نسخه دیگر

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و پیداست که در اواسط یا اواخر قرن دوازدهم به خطّ کاتب خوش خطی در اصفهان «ظ» استنساخ شده. اوراق عطف و بدرقه اوّل و آخر نسخه را بریده اند. متن اشارات به شنگرف و عناوین به لاجورد نوشته شده.

حواشی از «محاکمات» و «آقا حسین» و «شرح مقاصد» و «م. ن» و «نوری، ره» و «م ح ن» و «شرح امام» و «س، ره» و «میر محمد اسمعیل، ره» و «شرح تذکره خفری» و کتب

ص: 24

لغت و غیره، به خطّ شکسته نستعلیق کاتب دارد و ظاهرًا نسخه مصحّح خوبی است.

آغاز: «بسم. قال الشیخ رحمه اللّه: هذه اشارات».

انجام: «قیل هذا صورة خط المصنّف فی آخر الکتاب: قد فرغ المصنّف من تسویده أواسط شهر صفر سنة (644) حامدًا...».

«475» نسخه دیگر

نسخه: قسم دوّم کتاب و از آخر ناقص است. لذا نام کاتب و تاریخ کتابت نامعلوم و ظاهرًا از سده یازدهم است.

انجام موجود: «الأمر ترجع الی الجسم الّذی هو القابل لا الی الارادة».

شرح اصول الکافی: شرح الکافی

«476» شرح الألفیّة

(نحو - عربی)

از: بدرالدین محمّد بن محمّد بن عبداللّه بن مالک دمشقی، معروف به ابن الناظم.

کتاب: شرح اُرجوزه مسمّی به «خلاصه»، معروف به «ألفیّة» ابن مالک پدر شارح مذکور. فراغت از تألیف به قول «کشف الظنون»: محرّم 676، و به طبع رسیده است.

نسخه: به خطّ نیای گرامی، آیة اللّه آقا میرزا سیّد مسیح موسوی چهارسوقی، فرزند آیة اللّه العظمی صاحب «روضات الجنّات».

شروع در کتابت: 12 ربیع یکم 1267. فراغت از کتابت: چهارشنبه 12 ربیع یکم 1270 در اصفهان.

دارای حواشی از؛ زکریّا و خالد و ابن عقیل و محمد هاشم الموسوی (والد ماجد

ص: 25

نویسنده این فهرست) و «شواهد» و محمد حسن الموسوی (فرزند معظّم کاتب جلیل القدر نسخه). مُهر کاتب بزرگوار «عبده الراجی مسیح الموسوی» در ظهر نسخه هست رحمة اللّه و رضوانه علیهم.

«477» شرح الألفیّة

(نحو - فارسی)

از: ناشناخته.

کتاب: شرح فارسی است بر ألفیّه ابن مالک، در علم نحو.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، به قرائن از آثار قرن «11 - 12» می باشد.

آغاز: «و ما سواها ناقص و النقص فی + فتی و لیس ذاک دائمًا، قفی. یعنی: و آنچه از سوای... تمام است یعنی غیر افعال تامّه ای است که اکتفاءِ به مرفوع می کنند او ناقص است».

انجام: «و ان مصارع تلاها صرّفا + الی». روی برگ اوّل و پشت برگ آخر نانویس مانده است.

«478» شرح الأنموذج

(نحو - عربی)

از: جمال الدین محمّد بن عبدالغنیّ اردبیلی (متوفی 647).

کتاب: شرح «الأنموذج» جاراللّه زمخشریِ معروف مشهور است که مکرّر به طبع رسیده.

نسخه: بسیار معمولی و فاقد امتیاز است و نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و اواخر آن نانویس و ناقص است.

«479» نسخه دیگر

نسخه: نام کاتب ندارد. پایان استنساخ: روز چهارشنبه هفتم ذی القعده 1076، در دارالسلطنه اصفهان. امتیازی ندارد.

ص: 26

شرح الباب الحادی عشر: معین الفکر

«480» شرح بیست باب

(تقویم - فارسی)

از: ملاّ مظفّر منجّم جنابدی.

کتاب: شرح مزجی «بیست باب در معرفت تقویم» تألیف نظام الدین عبدالعلی بیرجندی صاحب «شرح التذکرة. ش 487»، و کتاب بسیار معتبری است.

نگارش این شرح در 1004 پایان یافته است و مرحوم شیخ بهاءالدین محمّد عاملی (متوفی 1030) به سال 1023 بر آن تقریظ نوشته و بر شارح ثنا گفته است: «روضة نضرة: 568». نیز «فهرست کتابخانه مجلس 22: 28 - 29» رجوع شود.

نسخه: نام کاتب ندارد. تاریخ استنساخ: روز جمعه از ماه ذیحجّه 1122. خطّ نستعلیق و مصحّح. جداول و دوائر و أشکال به دقّت ترسیم شده است.

«481» شرح تجرید الکلام

(کلام - عربی)

از: ملاّ علی، فاضل قوشجی.

کتاب: شرح مزجی «تجرید الکلامِ» محقّق طوسی است و به طبع رسیده.

نسخه: تنها مقصد دوّم کتاب است در جواهر و اعراض. نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، ظاهرًا از آثار سده یازدهم است. حواشیِ بسیار از ملاّ میرزا جان باغنوی و چند حاشیه از مولانا حمزه جیلانی حکیم فاضلِ اواخر عهد صفوی «کواکب منتثرة: 228» در نسخه هست. از کتابخانه مرحوم آقا شیخ محمّد رضا نجفی ابوالمجد اصفهانی.

ص: 27

«482» نسخه دیگر

نسخه: تنها مقصد سوّم کتاب است در الهیّات تا آخر. نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، مانا از آثار سده یازدهم است. حواشی بسیار از عموم محشّیان دارد. تملّک نیای گرامی، آیة اللّه حاج میر سیّد محمّد موسوی چهارسوقی ظهر نسخه هست و یکی از اوراق اواخر نیز به خطّ آن مرحوم است.

«483» نسخه دیگر

نسخه: تنها مقصد دوّم کتاب است در جواهر و اعراض و به چند خطّ و کاغذ مختلف نوشته شده و دارای حواشی زیاد گوناگونی است. صفحه آخر به خطّ نیای بزرگوار، آیة اللّه حاج میر سیّد محمّد موسوی، برادر گرامی آیة اللّه العظمی صاحب روضات الجنات است.

«484» نسخه دیگر

نسخه: شرح إلهیّات کتاب است تا آخر، یعنی از مقصد سوم در اثبات صانع تا بحث امر به معروف و نهی از منکر که پایان کتاب می باشد.

کاتب: نجم الدین فخرالدین طریح. تاریخ کتابت: نیمه جمادای یکم 1063. حواشی گوناگون در همه صفحات نوشته شده و همه جا آثار مقابله با عبارت «بلغت قرائةً أیّده اللّه» دیده می شود.

شرح تجرید الکلام: تسدید العقاید

شرح تجرید الکلام: شوارق الالهام

ص: 28

«485» شرح تحریر الأحکام

(فقه - عربی)

از: ناشناخته.

کتاب: شرح صوم «تحریر الأحکام الشرعیّة، علی مذهب الامامیّة» تألیف علاّمه حلّی است، به شرح مزجی و برگ اوّل ساقط شده، لذا نام شارح معلوم نشد؛ لکن از مرحوم میرزای قمی صاحب «قوانین الاصول» و مرحوم سیّد طباطبائی صاحب «ریاض المسائل» نقل می کند.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و پایان آن نانویس مانده، ظاهرًا خطّ شخص شارح است.

«486» شرح التّذکرة فی علم الهیئة

(هیئت - عربی)

از: میر سیّد شریف جرجانی، صاحب «شرح المواقف السلطانیّة. ش 542».

خواجه نصیرالدین طوسی - قدّس اللّه روحه - هنگامی که در شهر مراغه می زیسته، به سال 657 پس از تألیف «تحریر مجسطی» کتابی دیگر در علم هیئت نوشته اند به نام «التذکرة» مرتّب بر چهار باب و چون در این کتاب متعرّض شرح مطالب «تحریر مجسطی» نیز شده اند، لذا «شرح تحریر مجسطی» هم بر آن اطلاق می شود.

این کتاب در «ذریعة 4: 50» به عنوان «التذکرة النصیریّه» یاد شده و شروح بسیاری که دانشمندان بر آن نوشته اند نیز در همانجا و هم در «ج 13: 143 - 144» معرّفی شده است. نسخه ای از این کتاب در مجموعه نفیس «یاد نامه خواجه نصیرالدین طوسی 1: 31» به عنوان «تذکرة الهیئة» و نسخه ای دیگر در «آثار الشیعة الامامیّه 4: 62» به عنوان

ص: 29

«تذکره در علم هیئت» و نسخه ای نیز در «سرگذشت و عقائد فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی: 114» به عنوان «تذکره نصیریّه» یاد شده و در کتاب اخیر گوید: «این کتاب را خواجه طوسی به درخواست عزّالدین زنجانی به تاریخ 659(1) در مراغه تألیف کرده» و در پاورقی، شرح حال عزّالدین زنجانی «ابو محمّد عبدالوهاب بن ابراهیم بن محمّد

نزیل تبریز، الخزرجی الزنجانی، الادیب الفاضل المتوفی سنة 660» مؤلّف کتاب «التصریفِ» مشهور را از کتاب «مجمع الادابِ» ابن فُوَطی نقل کرده است.

در «آثار الشیعة الامامیّة» و مواضع مختلف «ذریعة»، شروح و حواشی بسیاری بر کتاب تذکره شناسانده اند، از جمله:

1 - «شرح التذکرة النّصیریّة» عبدالعلی بن محمّد بیرجندی متوفای 984، مورّخ 913.

2 - «توضیح التذکرة» نظام الدین حسن بن محمّد مفسّر أعرج نیشابوری، مورّخ 711.

3 - «التکملة فی شرح التذکرة» از فاضل خفری، مورّخ 932.

4 - «حاشیه التذکرة» از شیخ عبدالوهاب مشهدی که در قرن 13 می زیسته.

5 - «شرح التذکرة» میر سیّد شریف جرجانی، جای گفتگو.

میر سیّد شریف جرجانی که شرح حالش در «روضات الجنّات: 475 - 477» به عنوان «شریف الدین علی بن محمّد بن علی حسینی حنفی جرجانی استرابادی مشتهر به سیّد شریف» آمده، از دانشمندان بنام اسلام است که در فنون حکمت و کلام و ادب و ریاضیّات و تفسیر و سائر علوم شرعیّه سرآمد روزگار بوده و تألیفات کثیره او که بالغ

ص: 30


1- 1) چنان که گذشت، در ذریعه تاریخ تألیف تذکره را 657 نوشته اند و در «فهرست رضویّه 3: 337» اشتباهًا 569 چاپ شده است.

بر پنجاه عنوان است، پیوسته مورد استفاده دانشمندان واقع و از مبتدی تا فارغ التحصیل به آثار او محتاج بوده و می باشند.

تولّد او بنابر مشهور به سال 740 و وفاتش در شیراز به سال 816 واقع شده، و قاضی سیّد نوراللّه مرعشی - رضوان اللّه علیه - ضمن شرح حال مبسوطی که برای او در «مجالس المؤمنین 2: 217 - 220» نگاشته اند، وی را از شیعیان خالص معرّفی کرده و دلائلی بر مدّعای خود اقامه فرموده اند.

مواضع دیگری که برای شرح حال میرسیّد شریف اجمالاً یاد می کنیم: «معجم المطبوعات: 678 - 680»، «الأعلام 5: 159 - 160»، «ریحانة الادب 2: 322 - 324» و «معجم المؤلّفین 7: 216». نوع مآخذ دیگر ترجمه وی هم در کتب مذکوره یاد شده اند.

«شرح التذکرة» میرسیّد شریف، جای گفتگو، بنا به نگارش «ذریعه 4: 51 و 13: 144» و «فهرست رضویّه 3: 337» در شیراز به سال 811 تألیف شده، لکن در نسخه ما چیزی از این دو مطلب نیست و ظاهرًا کاتب نسخه اسقاط کرده است.

نسخ این شرح نسبتةً کمیاب است و به طوری که از دو کتاب مذکور مستفاد می شود، دو نسخه از آن در کتابخانه آستان قدس موجود می باشد، یکی مورّخه 825 و دیگری مورّخه 881.

فاضل خفری در شرح خود که موسوم به «التکملة فی شرح التذکرة» است، عبارات شرح سیّد شریف را - تبرّکًا - مندرج ساخته و خود نیز در مقدّمه به این مطلب تصریح کرده است، لکن در نسخه ای از آن که در اصفهان به نظر نگارنده این فهرست رسید، تمایزی بین دو شرح دیده نشد و چنان که در «ذریعه» و مواضع دیگر گفته اند، دانشمند فاضل میرزا ابوطالب سبط میر ابوالقاسم فندرسکی رحمه اللّه بر شرح فاضل خفری

ص: 31

حاشیه ای نگاشته است.

آغاز: «بسم... تبارک الذی جعل فی السّماء بروجًا... و بعد، فإنّ علم الهیئة مرقاةٌ منصوبةٌ... و مدارج ما أودع اللّه فیها من بدایع حکمٍ لاتحصی و صنایع فطر لاتستقصی؛ فینجلی لمن تفکّر فیها و اعتبر... ذاته و عظمة صفاته ما یتحیّر فیه بصایر الأفهام، و تدهش به مناظر العقول و الأوهام... بالسّعادة العظمی فی الآخرة و الاُولی، و ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشاء.

ثمّ إنّ کتاب «التذکرة»...(1) من أصول مسائله علی قواعدها و من فروع مباحثه علی زبدها و فرایدها، فیه خلاصة آراء المتقدّمین و نقاوة أفکار المتأخّرین، مع نکتٍ سریّة و لطایف بهیّة ممّا استنبطه مؤلّفه بطبیعته الوقّادة و قریحته النّقّادة، لم یتنبّه لها مَن تقدّمه، و اقتدی به من تأخّر عنه.

فأردتُ أن أشرحه شرحًا متوسّطًا بین طرفی إخلال و إملال، کاشفًا عن خرایده بإیضاح و إملال، جاعلاً لعوائده علی طرف الثّمام، موصلاً لطالبیه الی غایة المرام لیتبصّر به المبتدی فی هذه الصّناعة، و یتذکّر من کان له بضاعة. و من اللّه التّوفیق، و إلیه انتهاءُ الطریق، و أنا أشرع فی المقصود و أقول متوکّلاً علی الصّمد المعبود: من القضایا الّتی تشهد بها الفطرة السلیمة...».

انجام: «... امّا بُعدُ محدّب الفلک الأعظم فلا یعلمه إلاّ اللّه سبحانه. و فی بعض النّسخ: «ولنختم الکتاب ههنا حامدین للّه تعالی و مصلّین علی نبیّه المصطفی و علی آله الطیّبین الطاهرین و حسبنا اللّه و نعم الوکیل». و قد وقع الفراغ عن بسط الکتاب و حلّ جمل هذه الأبواب، تذکرةً للأحباب و تبصرة لاُولی الألباب؛ علی حسب ما اقتضاه الحال، مع

ص: 32


1- 1) کلیّه مواضعی که نقطه نهاده ایم از آن است که نسخه ضایع شده و عجالةً تکمیل آن میسّر نشد.

تزاحم الأشغال و تطرّق الاختلال الی أحوال البال. و قد وقع الفراغ من انتساخه ظهر الرابع من شعبان، علی ید أحقر خلق اللّه الباری؛ ابن حسین: علاءالدین محمّد القاری، سنة 983».

فهرست: «الباب 1 فیما یجب تقدیمه علی العلم، و فیه فصلان. الباب 2 فی هیئة الأجرام العلویّة، و فیه 14 فصلاً. الباب 3 فی هیئة الأرض و قسمتها إلی العامر و الغامر، و فیه 12 فصلاً. الباب 4 فی معرفة مقادیر الأبعاد و الأجرام، 7 فصول.

نسخه: دارای 121 برگ. روی برگ 1 اشتباهًا نوشته اند: «شرح تذکره خفری». دو سه مهر ناخوانا نیز روی همین برگ دیده می شود. در آخر نسخه این شرح نوشته شده: «بسم اللّه خیر الأسماء: ممّا أعارنیه مالک الملوک، 1148، و أنا الواثق باللّه القویّ». مهر: «زین الدین علی الشریف الموسوی». نسخه ابتداءً به خطّ نستعلیق 21 سطری نوشته شده لکن قبل از سال 983 اوراق بسیاری از مواضع مختلف آن مفقود گردیده و در آن سال، کاتب مذکور اوراق مفقود را به خطّ تعلیق 26 الی 30 سطری نگاشته و تکمیل کرده است. بالای عبارات متن خط شنگرف کشیده، عناوین و دوائر و اشکال هندسی نیز نوعًا به شنگرف است، کاغذ اصفهانی، جلد میشن زرد یک لا، آستر کاغذ شکری رنگ. قطع 17 و نیم × 24، متن نوعًا 10 × 18. همه جا در هامش حاشیه های مؤلّف مختوم به کلمه «منه» آمده و نسخه مقابله و تصحیح شده است. روی برگ آخر دائره بزرگی به شنگرف ترسیم و ظهر آن برگ، شرح مبسوطی از «فصوص» محیی الدین نقل و از او تجلیل شده است. نام کاتبِ قسمت جدید نسخه و تاریخ کتابت در بالا ثبت شد و بخشی از اوراق اوّل کتاب ضایع شده بود که سوای برگ نخستین، بقیّه از روی یکی از نسخ آستان قدس تکمیل گردید.

ص: 33

«487» شرح التّذکرة فی علم الهیئة

(هیئت - عربی)

از: عبدالعلیّ بن محمّد بن حسین بیرجندی (متوفای 984).

کتاب: شرح «مختصر الهیئة» معروف به «التذکرة» تألیف خواجه نصیرالدین محمّد طوسی قدس سره است که در «ش 486» از آن گفتگو کردیم، و شارح در ماه ربیع یکم 913 هجری از آن فراغت یافته است: «احیاء الداثر: 125»، «رجال قاین آیتی: ش 22»، «مجلّه دانشکده الهیّات مشهد مقدّس. ش 2»، «مجلّه آینه پژوهش. ش 50».

نسخه: به خطّ محمّد حسین بن محمّد یوسف طالقانی و تاریخ استنساخ دهم ربیع دوّم 1051 بوده، و دارای 462 برگ و در نهایت اعتبار است.

محمّد صادق بن محمّد تقی منجّم که مالک نسخه بوده، در صفحه آخر، فائده ای به این شرح نوشته است:

«این نسخه از روی نسخه که جدّ فقیر مولانا مظفّر منجّم از روی نسخه به خطّ شارح نوشته و با آن مقابله کرده نوشته شده و این نسخه نیز چون با نسخه خطّ جدّ فقیر مقابله شده به منزله آن است که این نسخه با نسخه به خطّ شارح مقابله شده باشد. تاریخ این شرح چنان که در ورق 116 این کتاب قلمی شده و شارح آن را در مبحث کواکب ثابته ذکر کرده «الف و ثمانمائه رومی»، و تاریخ اتمام چنان که شارح در آخر این کتاب ذکر کرده شهر ربیع الأوّل نهصد و سیزده هجری. تاریخ شرح میر سیّد شریف، 811 هجری. تاریخ شرح شمس الدین محمّد خفری، 921 هجری. و اگر چه شمس الدین محمّد و ملاّ عبدالعلی در یکزمان بوده اند امّا هیچ کدام شرح یکدیگر را ندیده اند و ایشان نیز با یکدیگر ملاقات نکرده اند و شرح ملاّ عبدالعلی مقدّم است به هفت سال بر شرح شمس الدین محمّد خفری».

ص: 34

پایان فوائدی که محمّد صادق منجم - علیه الرحمة - نوشته است.

«488» شرح التّلویحات

(فلسفه - عربی)

از: عزّالدوله سعد بن منصور، معروف به ابن کمونه اسرائیلی.

کتاب: شرح «التّلویحات» شیخ الاشراق شهاب الدین سهروردی مقتول به سال 587 است، در سه قسمِ منطق، طبیعی، الآهی.(1) تاریخ پایان شرح: سال 667: «فهرست مجلس».

نسخه: شخصی آن را برای کاتب عالم عاملی استنساخ کرده که نام خود و او را در آخر نسخه نوشته بوده و اهل خیری! هر دو اسم را با سایر خصوصیّاتشان تراشیده و محو کرده است.

تاریخ استنساخ: قبل الظهر نهم صفر 899. در خاتمه قسم منطق و قسم طبیعی، اسم و تاریخی ندارد. ظهر نسخه نیز مهر و تملّک و یادداشت هایی بوده که تمامًا محو و نابود شده است. از بقایای کتابخانه آقا شیخ محمّد رضا نجفی ابوالمجد اصفهانی.

«489» شرح تهذیب الأحکام

(شرح حدیث - عربی)

از: محدّث علاّمه، سیّد نعمت اللّه موسوی حسینی جزائری شوشتری - علیه الرحمة - (1050 - 1112) : «کواکب منتثرة: 785 - 789». صاحب «زهر الربیع. ش 451».

کتاب: شرح صغیر مرحوم سیّد جزائری است بر «تهذیب الأحکام» شیخ طوسی به «قوله»، در چند مجلّد و مشتمل بر فواید بسیار.

نسخه: مجلّد دوّم است در شرح کتاب صلوة. کاتب محمّد محسن بن محمّد قاسم

ص: 35


1- 1) برای شناختن کتاب و نسخ دیگر آن: نگاه به «فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه ج 3 ص 211 به بعد» و «فهرست مجلس ج 5 ص 314 - 318» مفید است.

شوشتری. تاریخ کتابت: ربیع دوّم 1093. تملّک «محمّد مهدی بن محمّد حسن الحسنی الحسینی» و مُهر «عبده مرتضی بن محمّد مهدی الحسینی 1179» و مهر «عبده محمّد صالح بن سیّد مرتضی الحسنی الحسینی» ظهر نسخه هست.

شرح تهذیب الأحکام: غایة المرام

شرح تهذیب الاحکام: ملاذ الاخیار

«490» شرح تهذیب المنطق

(منطق - عربی)

از: سیّد هبة اللّه حسینی شهیر به شاهمیر.

سعدالدّین مسعود بن عمر محقق تفتازانی (متوفی 792) کتاب «تهذیب المنطق و الکلام» را به سال 789 در دو بخش نوشت. بخش اوّل در منطق. بخش دوّم در کلام. بخش دوّم گزیده کتاب «المقاصد» خود اوست. بخش اوّل با نهایت اختصاری که داشت، بهترین کتاب در علم منطق شناخته شده در اطراف جهان پراکنده گردید و بسیاری از دانشمندان بر آن شرح و حاشیه نوشتند. از پرسودترین آنها، «حاشیه ملاّ عبداللّه» است که مکرّر به طبع رسیده.

از گزارش دهندگان این بخشِ «تهذیب» به شرح مزجی متوسّط، سیّد هبة اللّه حسینی شهیر به شاهمیر است. این شخص نویسنده «آداب سلطنت» می باشد که در 882 به اسم سلطان علاءالملک (؟) تألیف، و به سال 898 تجدید نظر و تصحیحش کرده، نسخه مورخه 898 آن در کتابخانه آستان قدس موجود و به همین اسم در «ذریعه 1: 20» عنوان، و از آن جا نیز به «ریحانة الأدب 2: 295» نقل شده، امّا در «کشف الظنون» و ذیل آن مذکور نیست.

ص: 36

دیگر از آثار شاهمیر «شرح رساله هیئت - فارسی هیئت» تألیف ملاّ علاءالدّین علی (فاضل قوشچی متوفّی 879 در اسلامبول) می باشد که تمام یا قسمتی از آن در هامش فارسی هیئت، به سال 1319 چاپ شده(1) و ناشر در هامش صفحه آخر، او را چنین ستوده است: «إمّام الرّیاضیّین و أفضل المتقدّمین و المتأخّرین هبة اللّه الحسنی الحسینی الشّهیر بشاهمیر، طاب ثراه». مؤلّفِ «گاهنامه 1311: 186» نیز نام شاهمیر و این گزارش او را یاد کرده است.

نسخه ای خطّی از «شرح فارسی هیئت» در «فهرست دانشگاه 3: 2: 919» معرّفی شده و در آنجا چنین آمده است: «این گزارش از سیّد هبة اللّه شاهمیر حسنی حسینی شیرازی است و در آن از رساله «تامّ المقاله - در ترصید سمت و جهت قبله» خود که در جوانی نوشته است نام می برد، و در پایان، جهت قبله میهن خویش، شیراز را می شناساند و از محقّق ق-یّومی قاضی زاده رومی یاد می کند، و از سخنانش پیداست که سنّی است. می گوید که به هندوستان رفتم و نخست به گجرات رسیدم به نزد أبوالفتح محمود شاه(2) شدم و به درخواست او آغاز سال را در یکم سرطان که آغاز فرمانروایی و تخت نشینی او بود گذاردم تا در دادوستد و کشاورزی و دریانوردی بر مردم دشوار نباشد».

تکلمة: بیفزاییم که ملاّ حسین حافظ تبریزی یا حافظ حسین کربلائی تبریزی که در شب چهارشنبه شانزدهم ذی القعدة 997 در دمشق وفات یافته در کتاب «روضات

ص: 37


1- 1) این نسخه به اهتمام حاج شیخ احمد شیرازی با «خلاصه الحساب» و «سی فصل» و چند رساله دیگر در طهران طبع شده است. این مجموعه را ناشر آن در هامش صفحه آخر «فارسی هیئت» به نام «کلمات الریاضیّین» خوانده است. گزارش شاهمیر بر «فارسی هیئت» در «کشف الظنون» و ذیل آن مذکور نیست.
2- 2) در گجرات سه کس به نام محمود شاه فرمانروایی کردند. یکی محمود شاه بایقرا (849- 17 رجب 863 - 2 رمضان 917). دوّمی محمود شاه ناصرخان (6 شعبان تا 24 شوال 932). سوّمی محمود پسر لطیف (از 944 تا 961) لین پول. زامباور «فهرست دانشگاه».

الجنان و جنّات الجنان 1: 472 ط 1» در ذیل عنوان مرقد و مزار دَده عمر ایدینی شهیر به روشنی متوفّی 892 گوید:

«یکی از فضلای بزرگ فارس موسوم بوده به هبة اللّه بن عطاءاللّه الحسنی الحسینی المشتهر بشاه میر (رحمه اللّه) که دانشمند و محدّث متبحّر بوده، به خدمت حضرت دده مشرّف شده و إنابت نموده و مُلقّن گشته به ذکر، و رساله نوشته در باب أسناد خود، در هر بابی از تفسیر و حدیث و قِراءت، و طُرق طریقت مشایخ خود را نقل کرده، از آن جمله حضرت دده را آورده و آن طریق را به این نوع بیان فرموده: الذکر المقیّد بالضّربین...»، تا آخر که دو صفحه ای را اشغال کرده است.

فعلاً بیش از این اطّلاعی از احوال و آثار شاهمیر شیرازی نداریم، و ناگفته نگذاریم که نباید این شخص را با سیّد شاه میر حسینی تبریزی مُجاز از مرحوم شیخ بهائی در سال 1008 اشتباه کرد(1)، اینک گزارش او بر «تهذیب».

«شرح تهذیب المنطق» را در «کشف الظّنون 1: 517» چنین یاد کرده است: «... و شرح هبة اللّه الحسینی الشهیر بشاه میر، و هو شرح ممزوج مختصر، أوّله: غایة تهذیب الکلام.»

آغاز: «بسم... غایة تهذیب الکلام فتح المنطق بحمد المنعام، و تثنیة نبیّه النّبیه المِقدام محمّد، مقنّن قواعد الاسلام، و آله المهدیّین سبیل (سُبُل، ظ) السّلام، و أصحابه المهتدین مسالک الإعتصام. أما بعد فیقول الفقیر الحقیر هیبة اللّه(2) الحسینی الشهیر بشاهمیر ألهمه

ص: 38


1- 1) «ذریعه 1: 238» اجازه شیخ بهائی را برای این شخص یاد کرده و در ج 4 صفحه 199 او را از مشایخ و استادان امیر فیاض بن هدایة اللّه حسینی مؤلّف کتاب «التصوف و العرفان» به نقل از همین کتاب، معرّفی فرموده، و «أعیان الشیعه 36: 18» نیز این آگاهی را از ذریعه آورده است.
2- 2) چنین است در نسخه.

اللّه بفیضه الکثیر: إنّی علّقتُ علی «تهذیب المنطق و الکلام» للإمام الهُمام التمام البحر العلاّمة النّحریر الفهّامة، سعد الملّة و الإفاضة والدّین مسعود التفتازانی أدرکه اللّه بفضله السّبحانی، علی طریق التّعلیم و التّفهیم حواشی موصلةً إلی المعنی المستقیم المفهوم من فحاوی کلامه التّقویم (القَویم. ظ)؛ تسهیلاً لموارد الکتاب علی الأولاد و الأحباب... ثم سألنی بعض من أجلّة الاصحاب و شطر من ذوی الألباب أن أجعله شرحًا ممزوجًا متینًا.... و أقول: قال المصنف...».

انجام: «.. و إلاّ فهی مقاصد للمنطقی بالتّحقیق. ختمنا الکلام فهی (فی، ظ) قسم المنطق من «تهذیب المنطق و الکلام» مع غایة ینتج (تنقیح، ظ) المرام بعون المفیض الملهم العلاّم فی یوم الإثنین فی الرّابع عشر من محرّم الحرام، عمّت میامنه بالفیض و الإلهام فی عام واضح جدید بین الأنام، و نرجو أن یکون لتقویة قواعد الإسلام... و أن یوفّقنا لشرح قسم الکلام فإنّه المفضال المنعام الموفّق بحصول المرام».

چنانکه دیده می شود شارح در روز دوشنبه 14 ماه محرّم از این گزارش فراغت یافته، به نظر می رسد، اینکه گوید: «فی عام واضح جدید بین الأنام» مقصودش تاریخ عام واضح باشد به حساب جمل و شمار آن 926 می شود، که 28 سال پس از تجدید نظر در «آداب سلطنت» خواهد بود. یا آنکه عام واضح جدید تاریخ باشد که شمار آن 947 و بنابراین تاریخ تألیف «شرح تهذیب»، 49 سال پس از تجدید نظر در کتاب یاد شده بوده، امّا هیچ یک با «تقویم و ستنفلد» سازش ندارد. واللّه أعلم.

نسخه: دارای 63 برگ، نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و خالی از غلط نیست، خطّ تعلیق 19 سطری، کاغذ فستقی، همه جا روی متن «تهذیب» به سرخی خط کشیده، عنوان ها نیز به همین رنگ است. قطع 12 × 18 و نیم. جلد تیماج سرخ یک لا.

ص: 39

شرح تهذیب الوصول الی علم الاصول: منیة اللبیب

«491» شرح تهذیب المنطق

(منطق - فارسی)

از: جمال الدین محمّد بن محمود حسینی شهرستانی.

کتاب: شرح مزجی (تهذیب المنطق) ملاّ سعد تفتازانی (متوفی 792) است. نسخه های دیگری از این شرح در «ذریعة 13: ش 557» و «احیاء الداثر: 224 - 225» یاد شده و این که تاریخ فراغ شارح در پگاه روز بیستم ماه رجب 991 بوده است.

شگفتا که هیچ گونه آگاهی از احوال و آثار دیگر شارح معظّم در دست نیست.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت و اثر تصحیح و تحشیه ندارد. خطّ نستعلیق ظاهرًا متعلّق به سده یازدهم. ظهر برگ آخر یادداشت «تاریخ فرزندی اعزّی ارجمندی محمّد مؤمن... در شب پانزدهم رجب (1070) سیچقان ئیل...» نوشته شده و امضا ندارد.

«492» شرح حاشیه تهذیب المنطق

(منطق - فارسی)

از: میرزا حیدرعلی ابن میرزا محمّد مهدی بن ملاّ هاشم مبارکه ای لنجانی، معروف به ندیم الملک و ندیم باشیِ ظلّ سلطان و ملقّب به فخرالاُدباء.(1)

کتاب: شرح فارسی «حاشیه تهذیب المنطق» معروف به «حاشیه ملاّ عبداللّه» است،

ص: 40


1- 1) از این شخص رساله ای به عنوان «تاریخ اصفهان» و «ترجمه مروج الذهب» مسعودی در «فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی (فرهنگ) اصفهان 1: 15 و 66» معرّفی شده است. نسخه دیگری از «تاریخ اصفهان» مذکور را نیز مؤلّف به خطّ خود نگاشته و به کتابخانه مرحوم آقای تویسرکانی اهدا کرده است. آثار دیگری نیز از آن مرحوم و تصویر او نزد آقای دکتر سیّد احمد تویسرکانی «سلّمه اللّه» است، کما حدّثنی به. شرح حالی از ندیم «مکارم الاثار، سال 1284» و نیز در «مقدمه دیوان طرب: 128»، و شرح حالی از استاد موصوفش در «مکارم الاثار، سال 1324» هست.

و چنانکه در خاتمه آن گوید، هنگامی که در مدرسه جدّه بزرگ اصفهان، حاشیه ملا عبداللّه را در خدمت مرحوم آقا میرزا محمّد حسین همدانی می خوانده است، این کتاب را تألیف کرده و در شنبه 23 ذی الحجّه (1300) از آن فراغت یافته.

نسخه: اصل خطّ مؤلّف است و اخیرًا از کتابخانه آیة اللّه حاج میرزا محمّد باقر توی سرکانی بوده.

«493» شرح حدیث الغمامة من إعجاز مولانا أمیر المؤمنین علیه السّلام

(شرح حدیث - عربی)

از: محمّد، یُدعی: سعید، الشّریف، القمّیّ: سرآغاز کتاب. صاحب «شرح کتاب التّوحید. ش 522»، متولّد 1049، وفات: نامعلوم.

گزارشی از احوال و آثار او در «شرح کتاب التّوحید. ش 522» خواهد آمد.

کتاب: شرح ادبی - عرفانی و ذوقی خبر مفصّل، مشکل و غریب غَمامة «سحابة، بساط» است که سعید آن را در ایّام اقامتش در اصفهان به سال 1099 آغاز کرده است.(1)

سال 1099، شصت و دو سالگی علاّمه مجلسی - اعلی اللّه مقامه - و اوج اشتهار و مرجعیّت آن بزرگوار در این دیار است، و شارح ما در پنجاه سالگی.

در «الذریعه 13: 190 - 192» چند شرح بر این حدیث را با عنوان «شرح حدیث البساط» یادآور شده و نخستین آنها شرح «قاضی محمّد سعید بن محمّد مفید القمّیّ،

ص: 41


1- 1) گویا چندی پس از مجلّد دوّم «شرح کتاب التّوحید» که در پنجم محرّم الحرام آن سال - هم در اصفهان - به پایان برده است. او در شرح حدیث بیست و پنجم از «شرح الأربعین حدیثًا» فرماید: «... أیّام وقوفی بإصبهان - المحروسة - لبعض دواعی الضّرورة...». امّا دانسته نیست که مرادش در اینجا سال (1099) است یا (1096) که در آن سال هم در اصفهان بوده، یا جز این دو سفر؟.

تلمیذ المحدّث الفیض الکاشانی» جای گفتگو را آورده، و در وجه تسمیه حدیث فرماید:

«انّ السّحابة هبطت بأمیر المؤمنین علیه السلام و انبسطت علی الأرض بأمره کالبساط فجلس القوم علیها و رفعتهم الرّیح حتّی وصلوا إلی جبل قاف و غیره...».

شارح، در این اثر، حدیث را از سه کتاب گرفته و اختلافات جزئی آنها را نیز یادآور شده است، و آن سه کتاب: «المجموع الرائق: ش...» و «المحتضر: ش...» و «بحرالمناقب» از درویش بُرهان (ناشناخته) است که نامش علی فرزند ابراهیم، از مردم سده دهم و نسخه عربی کتابش در دست شارح بوده، و اینک تنها ترجمه ملخّص آن به فارسی به نام «دُرّ بحر مناقب» موجود و به سال 1313 ق در تبریز چاپ شده است: «إحیاء الدّاثر: 151».(1)

آغاز: «بسم. الحمد للّه مُدیر الأدوار و معید الأکوار طبقًا عن طبق».

شارح سعید، در آغاز، مقدّمه ای نهاده و در آن دو مطلب آورده است:

مطلب یکم: به منظور کشفِ حجاب و رفع عُجاب از غرائب حدیث غمامة، تعداد چهل حدیث کوتاه گویای مناقب و مقامات والای معصومین علیهم السلام را - عمومًا از کتاب «بصائر الدرجات» صفّار - علیه الرحمة - نقل کرده و در حواشی، برخی توضیحات درباره آنها داده است.

مطلب دوّم: تمهیدات شش گانه ای برای روشن شدن ذهن خواننده کتاب نوشته و در آن از سخنان ابن عربی اندلسی و در حواشی از اَشعار «مثنوی» استفاده کرده است.

در آخرین تمهید، خبری را از کتاب «مصباح الأنوار» و «الخرائج و الجرائح» آورده و در حاشیه گفته است: «مصباح الأنوار تصنیف الشیخ أبو جعفر الطوسیّ (ره) و الخرائج القطب الراوندیّ، أعلی اللّه مقامه. منه».

ص: 42


1- 1) خبر غمامة در «المجموع الرائق 2: 327 - 339، چاپ تهران، 1417 ق» و «المحتضر: 71 - 76، چاپ بسیار ناقص نجف اشرف، 1370 ق» آمده است.

امّا «مصباح الأنوار» از شیخ الطائفه قدس سره نیست، بلکه از شیخ هاشم بن محمّد است، چنان که در «ذریعة» و «ثقات عیون» فرموده اند.

مقدّمه «شرح حدیث الغمامة» سی و چهار صفحه نسخه را دربر گرفته است.

سپس، شارح وارد اصل مطلب شده و گوید:

«خبر الغمامة من إعجاز مولانا و سیّدنا أمیر المؤمنین، صلوات اللّه و سلامه علیه.

أقول: هذا الخبر کالمستفیض عند جمهور الخاصّة... و قد ذکر هذا الخبر أکثر علمائنا بأسانیدهم المعتبرة فی أکثر کتبهم المدوّنة سیّما شیخنا الصّدوق القمّیّ - رض - فی کتابه المسمّی بمجموع الرّائق...».

واضح است که ادّعای مستفیض بودن خبر غمامه و این که اکثر علماءِ ما به اسانید معتبره در اکثر کتبشان آن را آورده باشند، شامل چند گونه اغراق و مبالغه است، و نسبت دادن کتاب «المجموع الرّائق» به شیخ صدوق قمّی رضی الله عنه نیز نادرست است، و از «ریاض العلماء» مستفاد می شود که این نادرستی شایع بوده است یعنی این که آن کتاب را که مؤلّفش سیّد هبة اللّه موسوی (سده 7 - 8) است، در آن زمان ها برخی به شیخ صدوق و برخی به شیخ مفید نسبت می داده اند. بگذریم.

شارح، عبارات حدیث غمامه را - جمله، جمله - با عنوان «متن» آورده و شرح کرده است. در نسخه، همه جا عبارات متن به سرخی نوشته شده است.

او در سخنان خود، علاوه بر استفاده از اخبار و احادیث اهل بیت علیهم السلام و کتب ادب و آداب، مکرّر از کلام ابن عربی اندلسی نیز - با تجلیل و تقدیس - استفاده می کند، رویّه ای که در دیگر تألیفات خود به کار برده است. از اشعار «مثنوی» و جز آن نیز گاه در متن و گاه در حاشیه به استشهاد می آورد.

شارح، پس از اتمام شرح خبر غمامه، باز برای تأیید صحّت مضامین آن خبر، «خطبة

ص: 43

البیان»(1) معروف را - با ادّعاءِ استفاضه - با توضیحاتی آورده، و سپس همچنان با عنوان «ختامة مسکیّة» حدیثی از آخر کتاب «بصائر الدرجات» منقول از صباح المدائنی، از مفضّل آورده - و آن در حقیقت، نامه ای است از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در پاسخ به نامه مفضّل به آن حضرت - که شارح، جمله، جمله، با عنوان «متن» نقل و شرح کرده و با وصیّتی کتاب را به پایان برده است.

نسخه جای گفتگو همانند نسخه دیگر ما «مجموعه ش...» تاریخ ختم تألیف ندارد و این دو نسخه تقریبًا شبیه یکدیگرند، امّا در نسخه سوّم ما «مجموعه ش...» که در بسیاری از جاها با آن دو اختلاف دارد تاریخ پایانش این چنین است:

«... و اتّفق الفراغ من هذه النمیقة فی سنة ألف و مائة، علی یدی مؤلّفه المفتاق إلی رحمة بارئه اللّطیف محمّد المدعوّ بسعید الشّریف، عفی [عفا] اللّه عنه».

آغاز هر سه نسخه این گونه است:

«... و أنعم علیّ بإعطاءِ الرّخصة عام تسع و تسعین من ثانی ألف الهجرة، أیّام إقامتی بإصبهان - المحروسة - ، حین ما ارتقی العمر درجات الخمسین و وصل إلی إحدی مَراقی السّتّین...».

از این عبارت و از پایان «مرقاة الأسرار» که از رسائل «کتاب الأربعینیّات» خود او

ص: 44


1- 1) برای معرّفی اجمالی و مهمّ این خطبه و شروح آن به «الذریعة 13: 218 و ش 775 تا 777 و نیز 7: 200 و 22: ش 6860 و 24: ش 1093» رجوع فرمایند. در کتاب شریف «بحارالأنوار» خطبة البیان و امثال آن را روایات غالیان و اشباه آنان دانسته اند: «و ما ورد من الأخبار الدالّة علی ذلک کخطبة البیان و أمثالها فلا یوجد الاّ فی کتب الغُلاة و أشباههم...». کتاب الامامة، باب نفی الغلوّ فی النبیّ و الأئمّة. در «فذلکه»×××× توضیح درباره غلوّ و تفویض: «بحار 25: 348، تهران، 1388».

است معلوم می شود که محمّد سعید به سال یکهزار و چهل و نه (1049) پای به این جهان گذارده است، یعنی دوازده سالی پس از تولّد علاّمه مجلسی - أعلی اللّه مقامه - .

همین جا یادآور شویم که این بزرگوار، یعنی مولانا العلاّمة المجلسیّ، خبر غمامة را در آخر باب چهاردهم مجلّد هفتم کتاب شریف «بحار الأنوار» که «باب أنّهم علیهم السلام سُخّر لهم السّحاب و یُسّر لهم الأسباب» است، پس از نقل چهار حدیث، همه از کتاب «الاختصاص» شیخ مفید - أعلی اللّه مقامه - فرماید:

«أقول: قال الشیخ حسن بن سلیمان - رحمه اللّه - فی کتاب «المحتضر»: روی بعض علماءِ الامامیّة فی کتاب «منهج التحقیق إلی سواءِ الطریق» باسناده عن سلمان الفارسیّ».

سپس خبر غمامة را - بتمامه - از آن کتاب، بدون هیچ توضیح و تفسیری، آورده و در پایان فرموده است:

«أقول: هذا خبرٌ غریب لم نره فی الأصول الّتی عندنا و لا نردّها و نردّ علمها إلیهم علیهم السلام»:(1)

«بحار الانوار 27: 33 - 40، چاپ دار الکتب الاسلامیّة، طهران، 1390».

پس باید از جناب سعید که این «خبر غریب» را - ولو به مذاق دور از متعارف - شرح و تأویل نموده است، سپاسگزار بود رحمة اللّه علیه.

ص: 45


1- 1) مرحوم حاج امین الشریعه خویی در کتاب «میزان الصواب 2: 790، تهران، 84 ش» خبر غمامه را با ترجمه و شرح آورده و در (ص 795) گوید: «... پس شروع به ذکر حدیث غمامه کرده و آن حدیثی است که مجلسی در «عین الحیات» آن را با ترجمه ذکر و روایت کرده است و شیخ جلیل صدوق به اسناد خود و در کتاب مجموع الواثق من أنهار الحدائق...». اغلاط چاپی و غیره فراوان است، و ادّعاءِ وجود حدیث غمامه و ترجمه آن در کتاب شریف «عین الحیات» علاّمه مجلسی قدس سره به اثبات نرسید.

شارح در آخرین صفحه کتاب، پس از وصیّتی به برادران ایمانی در اِذعان و اعتراف به مقامات شامخه و معجزات باهره ائمّه اطهار علیهم السلام و تحذیر از تأمّل و اِنکار، گفته است:

«و لیکن هذا آخر ما أردنا ایراده مِن کشف بعض أسرار هذا الخبر، فإن أصبنا فی ذلک فمن اللّه الأکبر و من أنوار الأئمّة الاثنی عشر، و إن أخطأنا فمن أنفسنا منبع الشرّ و الضّرر، و نستغفر اللّه من هفوات اللّسان و ترّهات أهل الشکّ و العدوان، و من اللّه أسأل العصمة عن الخطاءِ، و إلی اللّه المشتکی. إلی هنا آخر کلام الشارح العلّامة، رحمه اللّه تعالی».

نسخه: به خطّ محمّد باقر اصفهانی «فرزند احمد، غفر اللّه له». تاریخ پایان استنساخ: پسین روز دوشنبه دهم صفر المظفّر 1216. دارای 113 برگ و چند برگ بیاض عطف و بدرقه. حجم: جیبی. اثر مقابله و تصحیح ندارد.

کاتب در طرّه صفحه نخست به سرخی نوشته است:

«هذه رسالة الحادیة عشر من رسائل الأربعینیّات للمولی الکامل العارف الکاشف قاضی سعید القمیّ، و هی شرح خبر الغمامة من إعجاز مولانا و سیّدنا أمیرالمؤمنین، صلوات اللّه و سلامه علیه».

مُهر کاتب در گوشه همان صفحه «لا إله إلاّ اللّه الملک الحقّ المُبین. عبده محمّد باقر» نقش بسته است.

گویا نسخه «کتاب الأربعینیّات. ش...» به دستور همین شخص نوشته شده است.

«در اربعین 1427 مبیّضه شد».

«494» نسخه دیگر

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت و اثر تصحیح و مقابله و امتیازی ندارد، و از آثار نیمه سده سیزدهم است.

ص: 46

دو نسخه دیگر از «شرح حدیث الغمامة» که در مجموعه ها بیایند:

1 - نسخه ضمیمه «دلائل الإمامة» طبری: «مجموعه ش...».

2 - نسخه میان «أسرار العبادات» و «شرح الأربعین حدیثًا»: «مجموعه ش...».

در «فهرستگان نسخه های خطّی 4: ش 1776» چهل و یک نسخه از این اثر را شناسانده اند.

«495» شرح حرز الأمانی

(تجوید - عربی)

از: ناشناخته.

کتاب: شرح قصیده لامیّه «حرز الأمانی و وجه التّهانی. ش 349» معروف به «شاطبیّه» ابومحمّد القاسم بن فیرُّه شاطبی شافعی مقرئ (538 - 590) است: «الوافی بالوفیات 24: رقم 165».

آغاز: «بدأتُ ببسم اللّه... أوّلاً منصوبٌ علی الظرف أو علی صفة موصوفٍ محذوفٍ، تفسیره: نظمًا اوّلاً».

انجام: «أی ماولیه لشعبه حالٌ من المکسور أی حالکونها قراءة».

نسخه: از آخر ناقص است و لذا نام کاتب و تاریخ کتابت دانسته نیست. ظاهرًا در سده دهم کتابت شده. تملّک آقا محمّد جعفر ولد آقا محمّد رضا ظهر نسخه هست.

«کاشف المعانی. ش...» و «شرح عقیلة أتراب القصائد. ش...» ملاحظه شود.

شرح خبر رأس الجالوت: الفوائد الرضویّة

«496» شرح خلاصة الحساب

(ریاضی - عربی)

از: شیخ جواد بن سعد بن جواد کاظمی علیه الرحمة: «الروضة النضرة: 126 -127».

کتاب: شرح مزجیِ «خلاصة الحسابِ» مرحومِ شیخ بهاءالدین محمّد عاملی (متوفی

ص: 47

1030)، استاد شارح است و به طبع رسیده.

نسخه: به خطّ محمّد یونس بن یسن. تاریخ استنساخ: «15 جمادی الاولی 1096» در نجف اشرف. اشکال ریاضی همه به شنگرف در متن و حواشی رسم شده است. مُهر «العبد رضا بن محمّد مهدی الحسنی الحسینی» و تملّک محمد حسین شراره در برگ اوّل دیده می شود. از کتابخانه آیة اللّه آقا شیخ محمّد رضا ابوالمجد اصفهانی بوده است.

«497» شرح دعاءِ الصباح

(عربی)

از: آخوند ملاّ اسمعیل «به رسم الخطّ خودشان» محمّد بن حسین بن محمّدرضا مازندرانی خاجوئی، صاحب «جامع الشّتات. ش 217».

کتاب: شرحی است بسیار محقّقانه و آموزنده بر دعاءِ شریف صباح منتسب به حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام ، و آن را در «الذریعة 13: ص 252 - 253، بدون شماره» عنوان کرده و فرموده اند: «طبع بهامش «زاد المعاد» المطبوع بالقطع الکبیر... و اسمه مفتاح الفلاح فی شرح دعاءِ الصّباح». و در «ج 21 ش 5372» به نقل از «فهرست کتابخانه دانشکده الهیّات تهران 1: 811 د» فرموده اند: «مفتاح الفلاح و مصباح النجاح، فی شرح دعاءِ الصّباح، لمحمّد اسماعیل بن حسین بن...».

اینک گوییم که: اوّلاً، در «فهرست مشار» نزدیک به چهل گونه چاپ «زاد المعاد» مرحوم علاّمه مجلسی یاد شده است امّا از این که «شرح دعاءِ الصّباح» در هامش نسخه ای باشد در آنجا خبری نیست.

ثانیًا: در همان «ذریعة 21 ش 5374» نوشته اند: «مفتاح الفلاح و مصباح النجاح» اسمٌ لدعاءِ الصّباح المنسوب إلی أمیرالمؤمنین علیه السلام کما صرّح به الحاجّ مولی [کذا[ هادی السبزواریّ فی شرحه للدعاءِ...».

ص: 48

همین سخن درست است، یعنی که نفس آن دعاءِ شریف به این عبارت وصف شده است، و مرحوم آخوند ملاّ اسماعیل نیز به همین مطلب در سرآغاز کتابش تصریح نموده است: «هذا الدعاءُ الشریف الموسوم بدعاءِ الصباح الموصوف بمفتاح الفلاح و مصباح النجاح».

پس ادّعاءِ این که «مفتاح الفلاح و مصباح النجاح» نام شرح آخوند ملاّ اسماعیل است خطای محض می باشد، و شارح - گویا احترامًا و تواضعًا - نامی برای شرح خود نگذارده است. مع الأسف کتاب را با همان عنوان اشتباه، در مشهد مقدس «به سال 1414 ق» چاپ کرده اند.

نسخه: دارای 67 برگ، کاغذ اصفهانی آبی رنگ، «17 و نیم × 11». از برگ 42 تا آخر به خطّ آقا سیّد ابوالقاسم موسوی، کاتب - همزمانِ - نسخه «الرسالة الاثناعشریّة. ش 396»، و ترقیمه اش این چنین است:

«قد تشرّفتُ بتتمیم هذا الکتاب المستطاب فی ظهر یوم الأحد غرّة شهر محرّم الحرام، و هو یوم تحویل الشمس إلی المیزان. و أنا العبد الأثم ابوالقاسم بن جواد الموسویّ، سنة 1271 من الهجرة...».

چهل و یک برگ اوّل نسخه به خطّ شخص دیگری از أعلام همین خاندان است. علیهم الرحمة و الرضوان.

تملّک «میراثی» آیة اللّه العظمی آقا میرزا سیّد محمّدهاشم چهارسوقی - أعلی اللّه مقامه - به تاریخ 1275 «سال فوت والد ماجد» و مُهر ایشان «محمّدهاشم بن زین العابدین الموسویّ» ظهر نسخه هست.

«498» نسخه دیگر

ص: 49

نسخه: به خطّ نیای اعلی، عالم جلیل آیة اللّه حاجّ میر سیّد محمّد بن زین العابدین موسوی چهارسوقی. ختم استنساخ: 29 جمادای دیگر 1291. ظاهرًا از روی نسخه سابق الذکر استنساخ شده است.

«499» شرح دیوان مرتضوی

(فارسی)

از: قاضی حسین بن معین الدین میبدی یزدی، صاحب «شرح الهدایة. ش 548».

کتاب: شرح دیوان اشعار منسوب به امیرالمؤمنین و امام المتّقین علیّ بن ابی طالب علیه السلام است، با یک مقدّمه محقّقانه مفصّل و مبسوط در هفت فاتحه، و به طبع رسیده.

میبدی در مقدّمات مذکوره بسیار دم از تسنّن زده و دفاع از آن سه خلیفه نموده و آشکارا به مذهب مخالفان اهل البیت علیهم السلام و مشرب متصوّفان گراییده است. فراغت از تألیف: ماه صفر 890.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، مانا از قرن یازدهم است. ظهر نسخه، سیّد محمّد موسوی شوشتری اصفهانی نوشته است که نسخه از آنِ حاجی میرزا عبدالرزاق رشتی است. تملّک و مهر «قوام الدین بن عبدالرزّاق الرشتی» نیز ظهر نسخه هست.

شرح الروضة البهیة: المناهج السویّة

«500» شرح زبدة الأصول

(اصول فقه - عربی)

از: شیخ محمد جواد کاظمی معروف به فاضلِ جواد، صاحب «شرح خلاصة الحساب. ش 495».

کتاب: شرح «زبدة الأُصول» شیخ بهاءالدین عاملی - علیه الرحمة - است به «قال، أقول»

ص: 50

و در زمان حیات شیخ تألیف شده.

نسخه: به خطّ جعفر بن آقا اسمعیل خوانساری. تاریخ استنساخ: «لیلة الاحدی من العشر الاخر» ماه ذی القعده 1231. دارای حواشی «منه» به خطّ کاتب.

«501» شرح زبدة الأصول

(اصول فقه - عربی)

از: آخوند ملاّ محمّد صالح بن احمد بن شمس الدین سَرَوی مازندرانی (متوفّی 1086)، داماد علاّمه مجلسی اوّل علیهما الرحمة.

کتاب: شرح مزجی است بر کتاب «زبدة الاصولِ» شیخ بهاءالدین محمّد عاملی (متوفّی 1030) اعلی اللّه مقامه.

نسخه: تقریبًا دو ثلث آن در زمان مؤلّف استنساخ شده و دارای حواشی «منه، دام ظلّه» است و نصف دیگر در سده سیزدهم کتابت شده و فاقد تصحیح، تحشیه و امتیاز است، و نام کاتب و تاریخ هیچ یک از دو کتابت نوشته نشده است.

«502» نسخه دیگر

نسخه: به خطّ محمّد علی بن محمود جان بهبهانی است که از روی نسخه اصل نوشته و در صفحه آخر در حاشیه از قول شارح آورده است که به سال 1038 مطابق «تمّ الشرح بحمده» از آن فراغت یافته است.

پایان استنساخ: شنبه پنجم شوّال 1233. مُهر کاتب فاضل: «عبده محمّد علی» و مُهر «عبده محمّد صالح الطباطبائی» در پایان، و فهرست مطالب به خطّ مرحوم آقای حاج میرزا محمّد باقر توی سرکانی اصفهانی، ظهر نسخه هست.

ص: 51

«503» نسخه دیگر

نسخه: به خطّ محمّد کاظم بن محمّد نصیر هزارجریبی. پایان کتابت: 1217. حواشی شخص شارح در همه جای نسخه نوشته شده، و روی برگ اوّل یک رباعی در تاریخ تألیف «زبدة» به خطّ کاتب نسخه، و نام کتاب و مؤلّف به خطّ جدّنا الامام المجدّد صاحب «روضات الجنّات» - اعلی اللّه مقامه الشریف - و مُهر مبارک ایشان دیده می شود.

شرح الشّاطبیّة: شرح حرز الأمانی: کاشف المَعانی××××

«504» شرح الشافیة

(صرف - عربی)

از: کمال الدین محمّد، فسوی شیرازی، میرزا کمالا.

ابن الحاجب، جمال الدین ابو عمرو عثمان بن عمر بن ابی بکر بن یونس، روینی مصری دمشقی اسکندری؛ از فقیهان مالکی مذهب و صاحب تألیفات مُتقَنه مشهوره ای است، مانند «شافیة» در تصریف و «کافیة» در نحو و «منتهی السؤل و الأمل فی علمی الاُصول و الجدل» و «مختصر المنتهی» که همه در کمال شهرت و اهمیّت است و مکرّر به طبع رسیده.

«الکافیه» او نخستین بار به سال یکهزارم هجری (1592 م) در 95 صفحه در ایتالیا (روما) چاپ شد: «قائمة بأوائل المطبوعات العربیّة ص 1».

ابن حاجب به سال 570 در اسنای صعید مصر متولّد شد، پدرش مردی کُرد و لشگری بود و به دربانی امیر عزّالدین موسک صلاحی اشتغال داشت. وی ابتدا در قاهره به تحصیل علوم پرداخت و جمله ای از قراآت و احادیث را نزد شاطبی خواند و فقه را از ابومنصور ابیاری فراگرفت، سپس به دمشق رفت و در زاویه مالکیانِ مسجدِ

ص: 52

جامعِ آنجا به تدریس پرداخت و فضلاء به او متوجّه شدند و نزدش به استفاده پرداختند، علم نحو بر او غلبه داشت و دارای قریحه ای تند و ذهنی مستقیم بود. پس از مدّتی به مصر بازگشت و به سال 646 در اسکندریّه درگذشت و در تربت شیخ ابن ابیشامه که بیرون باب البحر است به خاک رسید(1).

«شافیة» کتاب کوچکی است در علم صرف و در خاتمه آن بابی در فنّ خط آورده است. شافیة چنان که در «فهرست دانشگاه» آرد، حدود یکهزار بیت است و هم جداگانه و هم با گزارش هایی از دیگران مکرّر به طبع رسیده است که از همه مشهورتر «شرح نظام أعرج نیشابوری» است که جزو کتب درسی می باشد، و دیگر «شرح رضیّ استرابادی علیه الرحمة» است. آقا هادی بن ملاّ محمّد صالح مازندرانی - علیهماالرحمة - نیز که معروف به آقا هادی مترجم و دارای تألیفاتی است، بر شافیه گزارشی به فارسی نگاشته که نسخه آن در «فهرست دانشگاه 2: 407 - 409» شناسانده شده است.

«شرح شافیه» جای گفتگو، نگارش دانشمند جلیل کمال الدین محمّد بن معین الدین محمّد فسوی شیرازی، معروف به میرزا کمالا، داماد مولانا محمّدتقی مجلسی (1003 - 1070) است و در «ذریعة 13: 314» یاد و آغاز آن را نقل کرده، لکن نسخه ای نشان نداده اند.

شرح حال میرزا کمالا در «روضات الجنّات: 496» در حرف کاف به عنوان «کمال الدین محمّد» آمده و در آنجاست که وی از علماء و ادباء و فضلاءِ اوائل سده دوازدهم هجری بوده، شرحی مزجی مبسوط و خوبی بر شافیه ابن حاحب در علم تصریف و شرحی بر قصیده مشهور دعبل خزاعی نگاشته و من «صاحب روضات» بیش ازین اطّلاعی بر احوال او نیافتم، جز این که در ذیل ترجمه فاضل هندی طریقِ روایتیِ او

ص: 53


1- 1) «معجم المطبوعات: 71»، «فهرست دانشگاه 2: 405».

خواهد آمد، و نسبت او به «فسا» است که شهری است در فارس...

و در ذیل ترجمه مرحوم فاضل هندی «ص 621» کلامی از میرزا ابراهیم قاضی اصفهانی نقل شده است که از جمله گوید: «و أروی عن جماعة من مشیختی الّذین صادفتُهم و قرأتُ علیهم مؤلّفاتهم. منهم العلاّمة الجلیل الورع المحقّق الفقیه المفسّر الأدیب المتکلّم المولی کمال الدین محمّد بن معین الدین محمّد الفسوی، قدّس سرّه».

نویسنده پاورقی «تذکرة القبور - رجال اصفهان: 127» آنجا که قبور مدفونین در بقعه منوّر مجلسیّین را یاد کرده، گوید: «سیزدهم - قبر میرزا کمال الدین فسائی شیرازی که داماد مجلسی اوّل بوده، در همان بقعه است، و شرح بر شافیه ابن حاجب نوشته در صرف که شرح بسیار خوب و مرغوبی است».

«شرح قصیده دعبل» میرزا کمالا در «ذریعه 14: 12» یاد شده و آنجاست که وی در 14 ماه رمضان 1103 در اصفهان ازین شرح فراغت یافت، و این شرح به سال 1308 در طهران به طبع رسیده است(1).

آغاز: «بسم... ربّ اشرح لی صدری و یسّرلی أمری، إنّک علی کلّ شیء قدیر، و بالإجابة جدیر، الحمدللّه الّذی أمال قلوبنا برحمته إلی صرف الهمم نحو اقتناءِ الکمال، و تفضّل علینا برأفته بإدغام النعم فیالنعم علی کلّ حال.... بعد، فیقول أفقر المذنبین إلی عفو ربّه و رحمته... محمّد الشهیر بکمال الدین بن محمّد الشهیر بمعین الدین الفسوی... : هذه عُجالةٌ أجریتُها مجری الشرح لشافیة جمال الدین أبی عمرو عثمان بن أبی بکر

ص: 54


1- 1) برای آگاهی بیشتر از احوال و آثار مرحوم میرزا کمالا به «زندگینامه علاّمه مجلسی 2: 351» و «کواکب منتثرة: 618» و «دو گفتار: 21، 23، 47» از این جانب، رجوع فرمایند. (ش 352) این فهرست نیز دیده شود. بیفزاییم که از رساله مرحوم میرزا حیدرعلی الماسی در «أنساب خاندان علاّمه مجلسی» و «مرآة الأحوال» مرحوم آقا احمد کرمانشاهی معلوم می شود که از کمالا هیچ گونه بازمانده و اعقابی شناخته نشده است. از تاریخ تولد و وفات آن مرحوم هم خبری نیافتیم.

المعروف بابن الحاجب، راجیًا من اللّه - عمّت آلاؤه - أن ینفع بها کلَّ طالب. و اقتصرتُ فیها علی کشف المقاصد، و طویتُ الکشح عن الزوائد؛ إلاّ ما ناسب المقام واقتضته الحال من النکت و الفوائد، لیوافق مبتغی من حدانی ابتغائهم علی هذا التعلیق، مع کثرة الشواغل...».

انجام: «مع أنّ ألفها رابعة فی الطرف فتمال اسمًا. ولیکن هذا آخر العُجالة الّتی قصد تعلیقها علی هذه الرسالة مع الاحتراز عن الایجاز المخلّ و الإطالة المُملّ. والعذر عمّا فیه من السهو و الخلل قلّةُ البضاعة و کثرةُ الشواغل و توفّرُ الدواعی إلی العجل.

و اتّفق تعلیقها علی ید مؤلّفها المذنب الراجی عفو ربّه و مولاه... فی عدّة أشهر خاتمتها خاتمة شهر رمضان المبارک من السنة الثامنة من المائة الثانیة من الألف الثانی من الهجرة، و الحمدللّه المحمود فی أفعاله و الصلوة علی سیّد رسله و آله. قد وقع الفراغ من تسویدها فی یوم الجمعة ثامن عشر شهر ربیع المولود من شهور سنة ثمان و عشرین و مائة بعد الألف. تمّت».

نسخه: دارای 152 برگ. برگ های اوّل و آخر سفید است، روی برگ 2، تملّک و مهر محمّد کاظم مورّخه «ج 1 - 1242» و تملّک و مهر «محمّد باقر بن محمّد باقر» و پاره ای اشعار عربی نوشته شده، کاغذ چاربغل، جلد تیماج قرمز، آستر تیماج مشکی باسرطبل، خطّ نسخ 25 سطری، عناوین در متن یا حاشیه ها به شنگرف، بالای عبارات متن «شافیه» نیز به شنگرف خط کشیده شده. قطع 17 × 27، متن 9 و نیم × 19 و نیم. حواشی مؤلّف همه جا در هامش به خطّ شکسته نستعلیق مختوم به «منه» یا «منه، مدّظلّه العالی» یا «منه، زیدت برکاته» و امثالها نوشته شده. حواشی دیگری نیز از «محمّد کاظم قزوینی» دارنده نسخه و «محمّد صادق» و «سیّد محمّد، دام ظلّه» دیده می شود. نسخه نام کاتب ندارد. تاریخ تألیف «آخر ماه رمضان 1108» و تاریخ استنساخ «جمعه 18 ع 1- 1128» از پایان نسخه در بالا نقل شد.

ص: 55

«505» شرح الشافیة شرح کتاب التصریف

(صرف - عربی)

از: احمد بن حسن جاربردی.

کتاب: در شرح کتاب الصّرف ابن حاجب معروف است که مشهور به «الشافیة» می باشد، به «قوله»، و شارح آن را به نام سعدالدین محمّد بن تاج الدین علی ساوی مصدّر نموده است.

نسخه: نام کاتب ندارد. تاریخ کتابت: 1107. تعداد اوراق «165 برگ». دارای حواشی متفرّقه است.

«506» شرح الشّافیة

(صرف - عربی)

از: نامعلوم.

کتاب: در شرح «الشافیة» ابن الحاجب عثمان بن عمر کُردی (متوفی 646) است، در فنّ صرف.

نسخه: از اوّل و آخر ناقص است و لذا نام مؤلّف و کاتب و تاریخ کتابت معلوم نشد. ظاهرًا نسخه متعلّق به سده نهم یا دهم است.

آغاز نسخه: «سفرجل و قرطعب» للشّیءِ الحقیر «و جحمرش» للعجوز «و قزعمل» للإبل الضخم.

پایان نسخه: «و الکسر ضعیف عکس من ابنک» فانّ الکسر فی مثله واجب علی الأصل و الفتح ضعیف لأنّه لم یکثر کثرة من مع لام.

خریداری از بقایای کتابخانه مرحوم آقا شیخ محمّد رضا نجفی ابوالمجد اصفهانی.

«507» شرح شافیة أبی فراس، فی مناقب آل الرسول

(مناقب و مثالب - عربی)

ص: 56

و مثالب بنی العباس

از: ابو جعفر محمّد ابن امیر الحاجّ الحسینی - علیه الرحمة - صاحب چند تألیف که در «ذریعة» و ذیل عنوانش در «کواکب منتثرة: 643» یاد شده اند. او در سده دوازدهم در نجف اشرف می زیسته و چندی پس از 1180 درگذشته است. عمود نسب او تا حضرت امام زین العابدین علیه السلام را در «ذریعة 1: ش 223» نوشته اند، امّا در «کواکب»، چند مورد - سهوًا - افتادگی دارد.

شرح حال ابو فِراس نیز در «دائرة المعارف»های بزرگ فارسی و عربی به تفصیل و در «الکنی و الألقاب» به اختصار آمده است.

کتاب: شرح «الشافیة» قصیده میمیّه حارث بن سعید بن حمدان، ابو فِراس حَمدانی مقتول به سال 357 است، و به طبع رسیده.

نسخه: به خطّ دو کاتب است و قسمت آخر به خطّ حسن بن سیّد یوسف بن سیّد نعمت حسینی جزائری است. تاریخ استنساخ: «پنجشنبه 15 ذی القعده 1238». مطالب متفرّقه ای در اوائل و اواخر نسخه نوشته شده است. ظهر نسخه اسامی حاجی محمّد بن شیخ نورالدین طریحی و سیّد حسن سیّد یوسف دیده می شود. ابتیاعی از کتابخانه عمّ اکرم اعلی مرحوم آقا میرزا سیّد مجتبی قوام الاسلام روضاتی.

شرح شرایع الاسلام: أحکام الخمر و سائر المسکرات

شرح الشّرح: حاشیة شرح مختصر المنتهی

شرح الصّحیفة السّجادیّة: ریاض السّالکین

شرح الصحیفة السّجادیّة: شفاء الصّدور

ص: 57

«508» شرح عقیلة أتراب القصائد فی أسنی المقاصد

(قراآت - عربی)

از: نامعلوم.

کتاب: شرحی است بر منظومه رائ-یّ-ه أبو محمّد قاسم بن فیرُّه شاطبی که نامش «عقیلة أتراب القصائد، فی أسنی المقاصد» است و آن نظم کتاب «المُقنِع» عثمان بن سعید دانی است، در رسم مصحف کریم.

نسخه: به خط حافظ محمّد افندی بعرب زاده القرّا «کذا». تاریخ کتابت: ماه شوّال 1136. چند برگ از آغاز نسخه مفقود شده است و لذا اسم کتاب و مؤلّف معلوم نشد. «شرح حرز الأمانی. ش 494» ملاحظه شود.

ابتیاعی از کتابخانه مرحوم آقا شیخ محمّد رضا ابوالمجد نجفی.

«509» شرح غُرر الحکم و دُرر الکلم

(شرح حدیث - فارسی)

از: مولانا جمال الدین محمّد بن مولانا آقا حسین خوانساری - رحمة اللّه علیهما - صاحب «حاشیة حاشیة شرح تجرید الکلام. ش 261».

کتاب: شرح مبسوط فارسی است - به درخواست شاه سلطان حسین صفوی - بر کتاب قاضی ناصح الدین ابوالفتح عبدالواحد بن محمّد بن عبدالواحد تمیمی آمدی - علیه الرحمة - متوفّی در نیمه نخست سده ششم، که مجموعه ای است از کلمات قِصار منقول از حضرت امیرالمؤمنین - علیه الصلوة و السّلام - : «الثقات العیون: 169». چاپ شده است.

نسخه: مشتمل بر شرح کلماتی است که از حرف الف به لفظ «إیّاک» شروع شده تا

ص: 58

آخر حرف الف. و سپس حرف باء تا آخر شرح حدیث «بُشر المؤمن فی وجهه و حُزنه فی قلبه». نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و به خطّ و سبک نسخه های دیگر است. صفحه اوّل دارای سرلوح طلا و سایر صفحات نیز مجدول مذهّب است.

«510» نسخه دیگر

نسخه: مشتمل بر شرح کلماتی است که با حرف میم آغاز می شود. نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، امّا واضح است که در زمان شارح به خطّ خوش یکی از ترجمه نویسان آن زمان نوشته شده. صفحه اوّل دارای سرلوح طلا و دیگر صفحات مجدوَل مذهّب است.

«511» نسخه دیگر

نسخه: مشتمل بر شرح کلماتی است که از حرف نون به لفظ «نعم» شروع شده تا آخر کتاب که حرف یاء است و به شرح «یقبح بالرجل أن یقصر عمله عن علمه و یعجز فعله عن قوله» خاتمه یافته.

انجام: «و امر می کند مردم را به آن. و الحمد للّه علی ما وفّقنی... و آله الغرّالکرام. و کان ذلک فی شهر محرّم الحرام سنة ألف و مائة و سبع عشرة من الهجرة» که این سال 1117، تاریخ انجام شرح است.

کاتب: محمّد صادق، که نویسنده نسخه های دیگر همین دوره نیز بوده است.

توضیحًا، پس از انجام کتاب، قسمتی از حرف لام آمده است. از لام زائده تا شرح «لذّة الکرام» و روی برگ اوّل چنین نوشته اند: «اجزاءِ باب حرف لام درین جلد بیجا گذاشته شده باید در جلد سابق پیش از باب میم جلد شود».

صفحه اوّل باب لام مذکور، دارای سرلوح کوچکی است، و روی برگ اوّل چنین

ص: 59

نوشته شده:

«کتاب ترجمه غرر و درر تألیف مرحمت پناه آقا جمال، قطع بزرگ کاغذ سمرقندی مجدول بطلا، جلد بلغار ترنج دار، به تاریخ شهر رجب - کذا - 1122».

الشرح القدیم: تسدید العقاید

«512» شرح قصیدة البُردة

(مدائح - عربی)

از: مولانا محمّد صالح مازندرانی، صاحب «شرح الکافی. ش 516».

«قصیده بُرده» از جمله قصائد طنّانه ای است که در مدح پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله سروده شده و سراینده آنها شرف الدین ابوعبداللّه محمّد بن سعید بن حمّاد ابن محسن بن عبداللّه بن صنهاج بن هلال صنهاجی، معروف به امام بوصیری است. وی از ادیبان و شاعران دانشمند عرب است که به سال 608 متولّد و به سال 696 در اسکندریّه مصر بدرود زندگی گفت. شرح حال بوصیری در پاره ای از کتب تراجم از جمله «فوات الوفیات 2: 205» و «ریحانة الأدب 1: 177 - 179» یاد شده است.

قصائدی که این شخص در مدح حضرت رسول صلی الله علیه و آله سروده در منتهی درجه شهرت و عظمت است، مانند «قصیده همزیّه» و «قصیده بانت سعاد» و همین «قصیده بُرده» و دیگر قصائد که نوعًا با گزارش های گوناگون به طبع رسیده است.

قصیده بدیعیّه بُرده که به نام «الکواکب الدرّیّه فی مدح خیر البریّة» نیز شناخته می شود، یکصد و شصت و دو بیت است: 12 بیت مطلع، 16 بیت پیرامون نفس و هواهای نفسانی، 30 بیت مدائح رسول صلی الله علیه و آله ، 19 بیت در مولد آن حضرت، 10 بیت در دُعابَة، 17 بیت در مدح قرآن کریم، 13 بیت در معراج آن حضرت، 22 بیت در

ص: 60

جهادهای آن حضرت، 14 بیت در استغفار، و 9 بیت در مناجات.

در وجه تسمیه این قصیده به «برده» گویند که بوصیری را بیماریی عارض شد و او برای شفای خود این قصیده را سرود و به حضرت نبوی توسّل جست. سپس در خواب دید که آن حضرت بُردی بر او پوشاندند، از برکت آن عنایت، وی از مرض شفا یافت و از آن پس، قصیده بدین نام خوانده شد و پیشینیان آن را برای شفای از بیماری ها و برآمدن حاجات خود حفظ می کردند و می خواندند.

این قصیده بارها به طبع رسیده، از جمله با گزارش های عربی و فارسی یا با ترجمه های فارسی، تاتاری، جاوه ای، ترکی، آلمانی، که برای شناساییِ بیشتر می توان به «معجم المطبوعات: 603 - 605» و «فهرست دانشگاه تهران 2: 715 - 721» و فهرست های دیگر رجوع نمود. این قصیده با سه ترجمه فارسی و ترکی و آلمانی، دوبار در بیش از یکصد سال پیش از این زمان در شهر وین «اتریش» چاپ شده است.

قصیده «برده» را گزارش ها و تخمیس ها و تسبیع ها و ترجمه های فراوانی است که پیرامون بسیاری از آنها، نویسنده فاضلِ «فهرست دانشگاه» سخن گفته اند، و مقاله بسیار جامع و ممتّع آقای أسعد الطیّب با عنوان «البُردة و الأعمال الّتی دارت حولها» در نشریّه شریفه «تراثنا. ش 38 - 39 و ش 41- 42» چاپ شده است و پیرامون شرح مورد گفتگو در شماره دوّمین (ص 194) سخنی گفته و از نسخه ما و نسخه مرعشیّه قم نیز یاد کرده اند.

از جمله گزارش ها جای گفتگوست. این گزارش نفیس که گویا چندان نسخه ای از آن در دست نیست، نویسنده آن دانشمند بزرگ آخوند ملاّ صالح مازندرانی «حُسام الدین محمّد صالح بن احمد بن شمس الدین سرَوی مازندرانی اصفهانی» داماد مجلسی اوّل مولانا محمّد تقی بن مقصود علی است رحمة اللّه علیهم.

ص: 61

شرح حال وی در عموم کتب تراجم مانند «روضات الجنات: 330 - 331» و «تذکرة القبور - رجال اصفهان: 130 - 131» یاد شده است. تألیفات این دانشمند مانند «شرح اصول کافی» و «حاشیه معالم الأصول» و «شرح زبدة الاُصول»، همه بسیار مفید و خوش بیان و پر از تحقیق است. وی به سال 1086 وفات یافت و در بقعه منوّر مجلسیّین، جنب مسجد جامع اصفهان به خاک رسید. قبراو دارای سنگ لوح است و مرثیه ای که «زاهد اصفهانی» در فوت او سروده روی آن نوشته اند. مادّه تاریخ چنین است:

جُست تاریخ وفاتش زاهد *** که: کی آن ذات مؤیّد شده فوت

هاتفی گفت بتاریخ که: «آه *** صالح دین محمّد شده فوت»

در «روضات الجنّات» و برخی کتب تراجم متأخّران، شطر آخر را که «صالح دین محمّد شده فوت» است، مادّه تاریخ دانسته اند که به حساب جمل «1080» می شود،(1) لکن صواب آن است که کلمه «آه» را از شطر اوّل نیز باید به حساب آورد که جمعًا «1086» خواهد بود. بنابراین تردیدِ صاحب «ذریعه 14: 6» و غیره درباره تاریخ فوت میان 1081 و 1086 موردی نخواهد داشت، بخصوص که بر سنگ لوح در زیر مصراع تاریخ، رقم (1086) به روشنی و وضوح تمام حک شده است.

از «شرح قصیده بُرده» جای گفتگو، صاحب روضات یاد فرموده، لکن صاحب «ذریعه 14: 6» چون به نسخه ای از این کتاب دست نیافته اند، موضوع را با تردید تلقّی نموده پس از عنوان کتاب و نام شارح گویند: «ذکره فی الروضات، و لعلّ مراده «شرح المقصورة الدُّرَیدیّة» الّذی مرّ بعنوان شرح الدریدیّة»(2).

ص: 62


1- 1) در جمع حساب نیز اشتباه شده و آن را «1081» دانسته اند.
2- 1) با تأسّف، در «الروضة النضرة: 288» تکرارِ همان تردید به چشم می خورد، لکن تاریخ فوت در آنجا اصلاح شده است.

صاحب «ریحانة الأدب 3: 424 - 426» نیز در شرح حال مرحوم ملاّ محمّد صالح از «شرح قصیده برده» یاد کرده است(1).

شارح، اوّل یک یا چند بیتی از قصیده را نقل و سپس الفاظ و لغات قصیده را یکان یکان تفسیر و ترکیب و سپس معانی اشعار را به کوتاهی آورده و ربط اشعار قبل و بعد را با یکدیگر بیان می کند.

آغاز: «بسم... الحمدللّه الّذی خلق نور محمّد قبل خلق الأرض و السماء، و جعله دلیلاً علی کمال القدرة و عظمة الکبریاء، و الصّلوة علیه و علی آله الّذین هم أکرمُ الأحبّاء، سیّما أمیرالمؤمنین علیّ بن أبیطالب سیّد الأوصیاء.

و بعد، فإنی لمّا نظرتُ إلی قصیدة بُردة، الّتی نظمها فی مدح النبیّ شرفُ الدین محمّد أبو عبداللّه المصری، وجدتها... علی درر الفوائد، محتویة علی غرر الفرائد؛ أحببتُ أن أشیر إلی تفسیر لغاتها و ترکیبها فی کلّ باب، ثمّ إلی ملخّص معانیها من غیر إخلال و لا إطناب. فأقول: لمّا کان مبناها العشق و المحبّة علی الکمال، عطف عنان المقال إلی وصفه، فقال:

أمِنْ تذکّر جیرانٍ بذی سَلم *** مزجتَ دَمعًا جری من مُقلة بدم

أم هبّت الرّیح من تلقاء کاظمة *** و أومض البرقُ فی الظلماءِ من أضم

من: تعلیلٌ للمزج، و المصدر مضافٌ إلی المفعول. و الجیران: جمع جار، و فی التنکیر مع دوام التذکّر إشعارٌ بأنّهم لعلوّ المقام لایصل إلیهم الأوهام. و السلم...».

انجام: «و ملخّص المعنی: یارب! وائذنْ لسحائب رحمة فائضة منک علی الدوام... ما رنّحت ریح الصبا أغصان و العذبات «کذا»، و أطرب العیس حادی العیس بطرائف

ص: 63


1- 2) از همین «شرح برده» یک نسخه نیز به شماره «887» در فهرست مرعشیّه قم معّرفی شده است.

النغمات. یقول الفقیر إلی اللّه الغنی: محمّد صالح بن أحمد المازندرانیُّ: هذا آخر ما أردتُ إثباته فی هذه السطور ذخیرةً لیوم ینفخ فی الصور، مسبّحًا بحمد بدیع الظلمات و النور، و مصلّیًا علی نبیّه ما اختلف اللّیالی و الشهور، محمّد الّذی نشط الخلائق بحدائه فی القبور، فی زمن مکمن الخفاء إلی عالم الظهور، و علی آله و أصحابه الشافعین لأهل الفجور، و یسأل عنهم إذا بُعثر ما فی القبور. تمّت القصیدة الشریفة الموصوفة بالبردة لأهل العشق و الحال فی سنة 1083».

نسخه: دارای 127 برگ. برگ 1 و 2 و آخر عطف و سفید است. روی برگ 1، مُهر «الراجی جلال الدین بن محمّد مسیح الموسوی» است، یعنی نیای گرامی نگارنده این فهرست؛ مرحوم آیة اللّه آقا میرزا سیّد جلال الدین چهارسویی، نواده امام مجدّد صاحب «روضات الجنّات» که در شب پنج شنبه 21 ماه صفر 1283 متولّد و چاشت 16 ماه رمضان 1360 وفات یافت و پهلوی پدر نامورش در بقعه منوّر تکیه امام مجدِّد صاحب روضات در تخت پولاد اصفهان ×× شد. شرح حال آن مرحوم را نگارنده در «زندگانی آیة الله چهارسوقی: 17 - 18» نگاشته است.

روی برگ سوّم، این شرح به خطّ کاتب نسخه نوشته شده: «شرح [مولانا] محمّد صالح مازندرانی بر قصیده بُرده که عبداللّه بصری [کذا] در شأن حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرموده». أیضا: «هو المالک الحقیقی. هذا کتاب من جملة کتب الفقیر: محمّد حسین بن محمّد محسن، عفی عنهما».

در پایین پشت برگ 126 در هامش نیز همین تملّک با اضافه «الشهیر بتاج» دیده می شود. پشت برگ آخر اشعاری است که به این جمله شروع شده است: من کلام جناب والا:

چاره نتوان کرد ای دل ناوک تقدیر را *** بر کشم از سینه تا کی آه بی تأثیر را

شعر آخر:

ص: 64

شادی ایّام نبود سازگار طبع ما *** بهر ما بگذار «والا» خاطر دلگیر را

کاغذ اصفهانی و فستقی، جلد مقوّایی دو رو، کاغذ ألوان و نقّاشی شده، حاشیه تیماج، دارای سرطبل، خط نسخ 12 سطری، بالای کلمات به شنگرف خط کشیده، قطع 13 × 19 و نیم، متن 7 × 12. نسخه نام کاتب ندارد و تاریخ «سنه 1083» که در پایان آمده است درست معلوم نگردید که تاریخ نگارش شرح است یا تاریخ استنساخ نسخه. هیچ گونه اثر مقابله و تصحیح ندارد و لذا بی سقط و غلط نیست.

«513» شرح قصیده دِعبِل

(مناقب دینی - عربی)

از: کمال الدین محمّد بن معین الدین محمّد فسوی «فسایی» فارسی شیرازی، معروف به میرزا کمالا. صاحب «شرح الشافیه. ش 504» علیه الرحمة.

کتاب: شرح قصیده تائیّه مادح اهل بیت علیهم السلام دِعبِل بن علی خُزاعی است، در مناقب و مراثی خاندان نبوّت و مثالب اعداءِ ایشان، و به طبع رسیده. فراغت از تألیف در اصفهان روز شنبه 14 ماه رمضان 1103.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، لکن از شیوه خط پیداست که کاتب آن نیای بزرگوار اعلی، آیة اللّه العظمی حاج میرزا سیّد زین العابدین موسوی، والد ماجد امام مجدِّد صاحب «روضات الجنات» است. آیة اللّه معظّم آقای حاج میرزا سیّد حسن چهارسوقی در 22 صفر (1339) روی برگ اوّل، نسخه را معرّفی نموده اند رضوان اللّه علیهم اجمعین.

شرح قصیده رائیّه مونس الأبرار: تحفة الأخیار

«514» شرح قطر النّدی و بلّ الصّدی

(نحو - عربی)

ص: 65

از: جمال الدین ابو محمّد عبداللّه بن یوسف بن عبداللّه ابن هشام نحوی حنبلی مذهب (متوفی 761): «الکُنی و الألقاب» و «دائرة المعارف بزرگ» فارسی و عربی.

کتاب: شرح کتاب «قطر النّدی و بلّ الصّدی» تألیف خود شارح است در علم نحو، به «ص. ش»، و به طبع رسیده است.

نسخه: نام کاتب ندارد. تاریخ استنساخ در اصفهان: 23 ماه شعبان 1056. اوراق آغازین را موریانه خورده است، نسخه معمولی است و امتیازی ندارد.

«515» شرح الکافی، الشریف

(شرح حدیث - عربی)

از: میر محمّد اسماعیل بن میر محمّد باقر حسینی اصفهانی خاتونابادی (1031 - 1116).

قدیم ترین مأخذ درباره آن جناب کتاب « وقائع السّنین و الأعوام » تألیف برادر کهترش میر عبدالحسین (1038 - 1105) است با اضافات و ملحقات فرزندان مؤلّف، و اگر در کتاب «ریاض العلماء» شرح حالی داشته، بسان بسیاری دیگر از بزرگانی که آغاز نام شریفشان محمّد بوده در حرف میم آن کتاب قرار گرفته که متأسّفانه مفقود شده است.

در حال حاضر، چنان که در «ترجمه اناجیل اربعه: ش 125» از مرحوم میر محمّد باقر فرزند همین میر محمّد اسماعیل گفتیم، شرح احوال بزرگان این خاندان - علیهم الرحمة - را در همان کتاب «وقایع» و «روضة نضرة» و «کواکب منتثرة» و «أعیان الشیعة» و «مکارم الاثار» و کتب مرحوم آقای مصلح مهدوی می توان یافت.

امّا عالم محدّث بزرگوار، حاج شیخ عبّاس قمی - اعلی اللّه مقامه - در کتاب شریف «منتهی الامال 2: 55، چاپ گراوری» شرحی نوشته اند که مهمّ است و مأخذ آن را نیافتیم. فرماید:

«فرزند دیگر میر محمّد باقر، میر محمّد اسماعیل است که عالم فاضل کامل زاهد

ص: 66

تارک دنیا بوده.... و از رساله اجازات سیّد نورالدین بن سیّد نعمت اللّه جزائری - علیهما الرحمة - نقل شده که در حال این سیّد جلیل [چنین] نگاشته که در سنّ هفتاد سالگی عزلت از خلق اختیار کرده در مدرسه تخت فولاد که از بنای خود ایشان است سُکنی نموده و قبر خود را در حجره ای از حجرات کنده و شب ها بعد از فریضه مغرب و عشاء در میان آن قبر رفته و تهجّد در قبر گذاشته و بعد از آن از قبر بیرون می آمده و شرح بر اصول کافی و تفسیر قرآن می نوشته، و روزها جمعی از طلّاب مُستعدّ که از جمله مرحوم والدم سیّد نعمت اللّه بوده در خدمت ایشان بودند. عاقبت در همانجا وفات فرمود و در همان قبر مدفون شد، و بعد از فوت ایشان شاه سلطان حسین حجره را بزرگ کرده و قُ-بّ-ه برای او ساخت که ألان در تخت فولاد موجود است».

این حقیر، در شب آدینه «28 محرّم 1399» با آقا سیّد محمّد جزائری نگارنده خبیر بصیر کتاب «شجره مبارکه» و «نابغه فقه و حدیث» که آن هنگام ساکن اهواز بودند، درباره مطالب مرحوم محدّث قمی مکالمه داشتم، ایشان از «رساله اجازات سیّد نورالدّین» و ناقل از آن و آن سخنان، هیچ آگاه نبودند و بسی استعجاب کردند.(1)

باری، اسامی تألیفات و آثار جناب میر محمّد اسماعیل و فرزند گرامی یاد شده را در «زندگینامه علاّمه مجلسی 1: 323 تا 327» با لغزش هایی و نیز در «کواکب منتثرة: 60 - 62 و 87 - 89» می توان یافت. امّا کتاب مورد بحث:

کتاب: شرح قسم اصول کتاب «الکافیِ» شریفِ ثقة الاسلام محمّد بن یعقوب کلینی رازی - رضوان اللّه علیه - است، و در «الذریعة: ج 13، ص 95 ش 304»، تنها به استناد «تتمیم أمل الامل»، یاد شده است امّا نسخه ای نشان نداده اند.

ص: 67


1- 1) عالم فاضل محقّق متتبّع، از یاران «جامع الأنساب» در پنجاه سال پیش از این زمان؛ در نخستین هفته ماه رجب 1426 «اواخر دهه دوّم مرداد ماه 1384» دار فانی را وداع گفت. رحمة اللّه تعالی علیه.

نسخه: از مجلّد اوّل تا آخر مجلّد چهارم است در شرح احادیث کتاب التوحید، تا پایان شرح حدیث اوّل از باب جوامع التوحید.

چند برگی از آغاز نسخه مفقود، یا نوشته نشده است.

آغاز موجود: «انّما یکون بلا ملاحظة شیءٍ آخر، و فی العرف ظاهر، اذ الاختراع لا یقال عُرفًا إلاّ فیما یکون بلا احتذاءِ مثال».

انجام: «و إحاطة الحسّ بالمحسوسات أو العقل بالمعقولات، بل هی علی نحو آخر، علی ما مرّ مرارًا، لا کإحاطة وجود الشیءِ بمهیّته، و اللّه أعلم بکیفیّة ملکوته و إحاطة جبروته علی ما هی علیه. و قد تمّ المجلّد الرابع من شرح اصول الکافی، علی ید أحقر العباد و أحوجهم الی غفرانه، المُذنب، اسمعیل الحسینیّ الاصفهانی الخاتونابادی، یوم الثلثاء ثالث شهر ذی القعدة الحرام سنة الأربع [کذا] الّتی بعد المائة الّتی بعد الألف من الهجرة».

نام کاتب ندارد، و در همین موضع آخر نسخه گوید که آن را «حسب الفرموده.... منسوب مؤلّف.... میرزائی میرزا محمّد علیّا الحسینیّ الخاتونابادی...» در سال 1233 نوشته است.

بیفزاییم که در خاتمه جلد دوّم، نام مؤلّف «اسمعیل بن باقر الحسینی الاصفهانی الخاتونابادی. سنة 1104» آمده است.

اسماعیل خاتونابادی دیگر

در طبقه متأخّر از آقا میر محمّد اسماعیل خاتونابادی اصفهانی شارح «کافی» جای گفتگو (متوفی 1116) و در طبقه مقدّم بر آخوند ملاّ اسماعیل مازندرانی خاجویی صاحب «جامع الشتات. ش 217» (متوفی 1173)، دانشمند متبحّر پارسای دیگری - از غیر طبقه سادات - در حومه اصفهان می زیسته است به نام حاج اسماعیل خاتونابادی، که

ص: 68

دریغ آمد آگاهی های خود را درباره این دانشمند ناشناخته نیاوریم و اشتباه بزرگی که درباره او واقع شده است، بیان نکنیم. پس گوییم:

نخستین جایی که نام آن مرحوم و نام پدرش دیده می شود «اجازه موسّعه» عالم جلیل قاضی میرزا ابراهیم بن غیاث الدین محمّد خوزانی اصفهانی شهید به سال «1160» است، که وی آن اجازه را برای مولانا محمّد زمان کاشانی اصفهانی نوشته و تاریخ پایانش روز آدینه چهاردهم ماه صفر «1139» است. قاضی در زُمره چند تن عالمانی که از آنها اجازه روایت نداشته لکن در نزد آنان درسی خوانده است، به اختصار گوید: «و قرأتُ علی مولانا المحقّق المدقّق العلاّمة الزاهد العابد الأورعیّ الحاجّ محمّد اسماعیل بن الحاج محمّد امین الخاتون آبادی».

این اجازه نامه شریفه به سال «1419» طیّ 29 صفحه و چهار صفحه پیش گفتار در هفتمین دفتر «میراث اسلامی ایران» در قم چاپ شد و پنج سالی پیش از آن به هنگام چاپ «الکواکب المنتثرة: 8 - 11» زیر عنوان «ابراهیم الخوزانی» از تصویر نسخه آن اجازه مطالبی نقل شده است، امّا با کمال تأسّف هر دو جا با تصحیف و اغلاط. تحریف آشکاری که در هر دو دیده می شود این است که ناشران محقّق کواکب و اجازه، زحمت رجوع به فرهنگ ها و یا دست کم پرسش از آشنایان اصفهانی را به خود نداده و نسبت خوزانی را نشناخته و آن را خوراسکانی دانسته اند، و بینهما بُعد المشرقین.

صاحب «اجازه» خود تصریح کرده است که در شهر اصفهان زاییده شده و هم آنجا می زیسته، امّا نیاکانش خوزانی بوده اند: «الخوزانیّ أصلاً الاصفهانیّ مولدًا و موطنًا و مسکنًا».

خوزان یکی از سه دهکده - به نام سده - از دهات بلوک ماربین است و به فاصله دو فرسخی بیرون شهر و سمت غرب واقع است و در کتاب شریف «روضات الجنّات» نیز آنجا که از قاضی یاد کرده اند او را «المنتسب إلی قریة خوزان ماربین» مرقوم فرموده اند

ص: 69

و ناشر محترم اجازه این عبارت را در پیشگفتار خود هم آورده اند!

امّا خوراسکان از دهات بلوک جی، به فاصله دو فرسخی در طرف شرقی شهر جای دارد، که موطن اصلی دوست گرامی، آقای حاج شیخ رسول جعفریان دانشمند است.

امید که اجازه نامه نفیس میرزا ابراهیم خوزانی اصفهانی شهید به صورت صحیح چاپ شود و اشتباهات کواکب منتثره نیز در چاپ دیگر اصلاح گردد، إن شاء اللّه.

باری، فعلاً این اجازه قدیم ترین موضعی است که از حاج اسماعیل خاتونابادی با عنوان «حاج محمّد اسماعیل» یاد شده و نام پدرش هم تنها در آنجا «حاج محمّد امین» دیده می شود، و در سال تحریر اجازه - یعنی 1139 - و دوران آتش افروزی افغان غلزایی در این دیار، حاجی در قید حیات بوده و مسکن و مأوایش قریه خاتوناباد از قُرای بلوک جی، واقع در طرف شرق اصفهان به دو فرسخ کمتر فاصله؛ جای امن و ایمنی بوده است.

دوّمین جایی که از حاج اسماعیل خاتونابادی یاد شده است کتاب نفیس و مغتنم، امّا ناتمام «تکملة امل الامل» نگارش عالم فاضل حاج ملاّ عبدالنبیّ بن محمّد تقی قزوینی یزدی متولّد «1126 ظ» است که در «1191» کتاب خود را به امر سیّد بحرالعلوم (1155 - 1212) تألیف کرده و آن هنگام نزدیک شصت و پنج سال داشته است: «و الان قاربنا نحو الخمس و السّتین: ص 131، چاپ قم، 1407» و از پایان عمر و درگذشتش خبری در دست نیست، امّا تا سال «1197» حیات داشته است که در این سال بر کتاب «المشکوة» سیّد بحرالعلوم تقریظ نوشته است.

حاج ملاّ عبدالنبیّ که به اصفهان نیز سفر کرده، هیجدهمین نفر که در یک صفحه از کتابش محامد اوصاف او را نوشته حاج اسماعیل خاتونابادی است، و نوزدهمین «مولانا اسماعیل المازندرانی الساکن من محلّات اصبهان فی خاجو».

ص: 70

او درباره حاجی گوید:

«الحاج اسماعیل الاصفهانی الخاتون آبادی. من أعاظم العلماءِ و أکابر الفقهاءِ، و هو و إن صادفتُ زمانه و أدرکتُ أوانه لکن ما حصل لی التشرّف بخدمته و القیام له فی سدّته، لکن رأیت المشایخ و العلماءَ یثنون علیه کثیرًا و یمدحونه خطیرًا»، تا آخر.

قزوینی هیچ تاریخی در این شرح حال ننوشته است.

ناگفته نگذاریم که حاج ملاّ عبدالنبیّ، هفتمین عنوان نیم صفحه ای کتابش برای قاضی خوزانی است، این چنین:

«میرزا ابراهیم بن میرزا غیاث الدین محمّد الاصفهانی الخوزانی، قاضی اصبهان ثمّ قاضی العسکر النادریّ. اُعجوبة الدهر و أغروبة الزمان، فاضل عزّ مثله فی زمانه بل فی سائر الأزمان... تبرّکتُ بملاقاة حضرته و استفضتُ بتکریر ورودی الی حقوته...».

سوّمین موضعی که از حاج اسماعیل خاتونابادی یاد شده است، دست نوشته ای از مرحوم آقا میر عبدالباقی خاتونابادی فرزند میر محمّد حسین بن میر محمّد صالح حسینی، امام جمعه های پی در پی اصفهان؛ است که نظر به اهمیّت آن باید توضیح دهیم:

عالم فرزانه سیّد عبداللّه بن سیّد نورالدین بن سیّد نعمت اللّه جزائری «متولد حدود 1112 متوفّی 1173: کتاب شجره مبارکه حاج سیّد محمّد جزائری»، در اجازه نامه مبسوطه بسیار ارزشمندش که تاریخ انجام آن روز یکشنبه دوّم جُمادای دوّم «1168» است و به عنوان «الاجازة الکبیرة» معروف و به همین نام به سال «1409» در قم چاپ شده است؛ به هنگام ذکر نام و شرح حال «السیّد الجلیل المتکلّم الحسیب صدرالدین بن محمّد باقر الرضویّ القمیّ المجاور بالغریّ...» در زُمره تألیفات او گوید:

«منها: رسالة فی حدیث الثقلین و أنّ أحدهما أکبر من الاخر، أطال الکلام فی تعیین الأکبر و جرت بینه و بین المولی اسماعیل الخاتون آبادیّ الساکن بمحلّة خاجو - من

ص: 71

محلّات اصبهان - مراسلاتٌ فی ذلک، یردّ أحدهما علی الاخر...».

آقا سیّد عبداللّه به علّت عدم شناخت لازم، بین دو اسماعیل خلط کرده و آخوند ملاّ اسماعیل مازندرانی خاجویی را به اشتباه، خاتون آبادی وصف نموده است.

نسخه خطّی اصیل اجازه یاد شده که اینک نزد این ضعیف است «به سال 1406 در اصفهان خریداری شد»، به خطّ سیّد بهاءالدین محمّد فرزند شخص مُجیز و تاریخ کتابتش، شب دوشنبه نیمه ماه شعبان المعظّم 1187 می باشد.

این نسخه، همان زمان ها در دست آقا میر عبدالباقی امام جمعه بوده و در چند جا به خطّ خود حاشیه ای بر آن مرقوم و «عب قی ×× عفی عنه» امضاء کرده است. از جمله، در موضع یاد شده «روی برگ هشتادم»، که بالای نام «المولی اسماعیل» نوشته است: «هو المازندرانیّ الساکن بمحلّة خاجو»، و سپس بلافاصله برای توضیح راجع به خاتونابادی و این که او غیر از خاجویی است و مُجیز به اشتباه افزوده، این گونه در حاشیه افاده فرموده است:

«و المولی الجلیل النبیل الحاج اسمعیل الخاتون آبادیّ کان من أعاظم الفضلاءِ و فریدًا علمًا و عملًا و زهدًا و ورعًا تارکًا للدنیا کثیر الاحتیاط فی العلم و العمل متعبّدًا علاّمًا فهّامًا متکلّمًا ماهرًا فی العلوم العربیّة و التفسیر و الأصولین، من أهل خاتون آباد، صانها اللّه عن الفساد. و فی ذلک الأوان و فی قطعة من الزمان بسبب استیلاءِ الأفغان و اختلال الدولة الصفویّة و انزواءِ العلماءِ الأعیان المشار الیهم بالبنان، انتقل والدی العلاّمة - طاب ثراه - من اصبهان إلی هذه القریة مقیمًا بها سبع سنین خوفًا من سوانح الزمان، و اتّفق بینه و بین هذا الفاضل مُوالاة روحانیّة و مواخاة ایمانیّة أشدَّ ما کان قبل هذا. و لقد شرّفنی اللّه بلقائه و فزتُ بخدمته کلّ یوم مدّةً طویلة بل سنین و أنا ابن عشر سنین، و شرعت مقدّمات الصرف و النحو و المنطق عنده تیمّنًا و تبرّکًا، و کان یتلطّف بی

ص: 72

و یدعو لی بالخیر. و بعد انتقال السلطنة الی الصفویّة نقل والدی - بأمر السلطان - إلی اصفهان، ففزتُ فی کلّ عام مرّةً أو مرّتین بخدمته و اقتبستُ من أنوار معرفته. حتّی قُبض فی عام اربعین و نیّف من الهجرة! و هو ابن سبعین و نیّف، و دفن فی مقبرة معروفة فی هذه القریة موضوعة له «ره» من أخیه العالم العامل الحاج ابراهیم، و اتّفق حضور والدی «ره» - و هو المرحوم المغفور المبرور المشکور الأمیر محمّد حسین بن الأمیر محمّد صالح الحسینیّ «طاب ثراهما»، الّذی سبق وصفه من شیوخ السیّد المجیز المؤلّف و ممّن استجاز هو منه. عب قی ×× عفی عنه - عند وفاته و غسله، و حضر عند وفاته والدی «قدّس اللّه روحه» و غُسله و الصلوة علیه و دفنه، و هو من کراماته بل کراماتهما «طاب ثراهما»، لأنّه فی غیر وقت موعود و لا بسبب معهود، و ذهب إلی هذه القریة شوقًا إلی لقائه بعد صلوة الجمعة فی یوم کان مظنّة المطر فیه، فمرض و مات «رحمه اللّه»، و ذکرنا فی ترجمته ما یلیق بحاله فی رسالتنا المعمولة فی «رجحان الجمع بین الجمعة و الظّهر» و أنّه الاحتیاط فی الدین و دأب العلماء الدیّانین الاخذین بحائط الدین و ذکرهم و هذا الفاضل منهم. شکر اللّه مساعیهم الجمیلة و قدّس اللّه ارواحهم الشریفة. عب قی، عفی عنه» پایان.

«عب قی» یعنی عبد الباقی.

اینک توضیح دهیم که: از سخنان پر عُجمه و غموض آقا میر عبدالباقی مستفاد می شود که: 1- حاج اسماعیل اهل و ساکن دهکده خاتوناباد بوده، و 2- و در یورش یاغیان غلزایی افغان به اصفهان که در ماه محرّم الحرام «1135» آغاز شد و تا «1142» ادامه یافت، آقا میر عبدالباقی، برای فرار از فتنه یاغیان، در خدمت پدرش آقا میر محمّد حسین امام جمعه به آن دهکده وارد و به مدّت هفت سال در آنجا اقامت داشته اند، و 3- و آن هنگام آقا میر عبدالباقی، ده ساله بوده است. پس باید تاریخ تولّدش را - که

ص: 73

در جای دیگر دیده نمی شود - در سال «1125» یا اندکی بیش و کم دانست، و 4- و او در آن هفت سال نزد حاج اسماعیل دروس مقدّماتی خوانده است. و نیز معلوم می شود که 5- پس از قلع و قمع یاغیان غلزایی در «1142»، امام جمعه و همراهان به موطن خود اصفهان بازگشته اند و آقا میر عبدالباقی خود، سالی یکی دو بار برای دیدار حاج اسماعیل به خاتوناباد سفر می کرده است، تا آن که حاجی در یکهزار و یکصد و چهل و اندی - حدود سال «1145» - در همان دهکده وفات یافته و برادرش عالم عامل حاج ابراهیم برای او مقبره ای ساخته است، و هم این که اتّفاق را آقا میر محمد حسین، روزی پس از نماز جمعه به شوق دیدار حاج اسماعیل به خاتوناباد می رود که مُواجه با فوت حاجی گشته و در مراسم غسل و کفن و دفن او شرکت نموده و بر جنازه اش نماز می خواند.

آقا میر عبدالباقی افزوده است که او خود شرح حال حاج اسماعیل را آن چنان که شایسته بوده در رساله «رُجحان الجمع بین الجمعة و الظهر» آورده است، که ما از آن رساله آگاهی نداریم.

آقا میر محمّد حسین حسینی خاتونابادی شیخ الاسلام و امام جمعه اصفهان در ماه شوّال «1151»، در اصفهان وفات یافته و جنازه اش به مشهد مقدّس رضوی منتقل و آنجا دفن شد: «رساله تونیّه یا: مقاله در بیان احوال و آثار ملاّ محمد علی بن محمّد رضا تونی خراسانی» و «مکارم الاثار 2: ش 125».

امّا آقا میر عبدالباقی که پس از پدر امام جمعه اصفهان گردید، شرح حال ایشان - تا اندازه ای - در همان موضع «مکارم الاثار» و «کرام بررة» و «اعیان الشیعة» آمده است و در «کرام» تاریخ فوت آن مرحوم را به نقل از یکی از اجازات مرحوم حاج سیّد محمّد باقر حجّة الاسلام شفتی به سال «1207» آورده اند.

اینک باید بگوییم که نسخه موصوفه «اجازه کبیره» را آقا سیّد بهاءِ الدین محمّد

ص: 74

جزائری که در «1187» استنساخ کرده، همان زمان ها یعنی در ظرف بیست سال آخر حیات آقا میر عبدالباقی در اختیار ایشان قرار گرفته و مطالعه کرده و چندین جا حاشیه ای بر آن افزوده است.

سیّد بهاءالدین محمّد در شب پنجشنبه سیزدهم جُمادای دوّم «1221» در شوشتر وفات کرده و همانجا در جِوار پدر و جدّ خود به خاک رفت. شرح حالش در «شجره مبارکه: ص 205 - 206، چاپ اهواز، 1379، تألیف آیة اللّه حاج سیّد محمّد جزائری» متوفی اوائل ماه رجب «1426»، آمده است.

اشتباه بزرگ: با کمال تأسّف باید بگوییم که پس از زمان تحشیه آقا میر عبدالباقی، یک نفر کاتب ناشناخته ای یک نسخه از روی همان نسخه اجازه کبیره با همان حواشی - کلاّ یا بعضًا، با اغلاطی چند - استنساخ کرده و عین عبارت خاتمه نسخه سیّد بهاءالدین محمّد را هم - بالتمام - آورده است، و این شبه تدلیس موجب گردیده که محقّق اجازه کبیره چاپ قم آن نسخه مجهول الکاتب را به خطّ سیّد بهاءالدین محمّد قلمداد کنند و حواشی مرحوم میر عبدالباقی را هم به سیّد بهاءالدین محمّد نسبت دهند، و در مورد ما نحن فیه تمام مطالبی را که آقا میر عبدالباقی در حق حاجی خاتونابادی نوشته - با تحریفاتی - درباره فاضل خاجویی به حساب آورند: «ص 99 چاپ قم»، و این اشتباه بزرگ، باعث بر تحریر این مقال مفصّل شد؛ و اللّه من وراءِ القصد.

این را نیز ناگفته نگذاریم که نسخه موصوفه اصیل اجازه کبیره با گذشت زمان در تملّک آقا سیّد محمّد شفیع شوشتری مهاجر به اصفهان «1211 - 1274: مکارم الاثار 2: ش 173» فرزند سیّد محمّد بن سیّد عبدالکریم بن سیّد محمّدجواد بن آقا سیّد عبداللّه جزائری صاحب الاجازه درآمده و پس از او به فرزندش آقا سیّد محمّد «1249 - 1322: همان مأخذ» منتقل گردیده و این عالم جلیل القدر ساکن محلّه شهشهان اصفهان

ص: 75

نیز تعلیقاتی از خود یا به نقل از کتب تراجم و تاریخ در حواشی نسخه نوشته است.

و در پایان یادآور شویم که اثر مکتوبی از حاج اسماعیل خاتونابادی به نظر نرسید، جز این که در کتاب «تراجم الرجال 1: ش 303» آمده است:

«اسماعیل بن محمّد امین الاصبهانیّ. قابَلَ مجموعةً فیها رسالة آداب البحث لمیر فخرالدین و دانشنامه شاهی للاسترآبادی و کانت کتابة المجموعة فی سنة 1092».

گویا این شخص همان حاجی خاتونابادی باشد، و اللّه العالم.

«این مقال در نیمه محرّم الحرام 1427 تحریر شد».

«516» شرح الکافی

(حدیث - عربی)

از: آخوند مولانا محمّد صالح بن احمد مازندرانی (متوفی 1086)، صاحب «شرح قصیدة البُردة. ش 512».

کتاب: شرح اصول و کمی از فروع کتاب «الکافی» مرحوم شیخ کلینی است، در نهایت اتقان، و جا به جا ردّ بر شرح صدرا، که تا پایان کتاب توحید «مجلّد اوّل» مزجی و از کتاب الحجّة «مجلّد دوم» تا آخر به «قوله» گزارش شده است. تاریخ تألیف شرح کتاب عقل و علم (14 صفر 1063) و توحید (پنجشنبه غرّه ماه رمضان 1064) و حجّت در (جمعه چهارم ماه شعبان 1067). به طبع رسیده است. «ذریعة 13. ص 97 - 98 و 14. ش 1587».

نسخه: به خطّ زیبای شاه قلی بن محمّد یوسف افشار برادر مرتضی قلی کاتب نسخه نفیس «جامع الرواة» معروف که هر دو تن از نَسخ نویسان مشهور عهد صفوی بوده اند. تاریخ استنساخ عقل و توحید که مجلد اوّل است: «پنجشنبه 22 ذی القعدة 1105»

ص: 76

و کتاب الحجّة: «پنجم صفر 1103» و أنفال: «شب جمعه نهم ربیع الأوّل 1103».(1)

نسخه: از اوّل کتاب تا باب الفیء و الأنفال است. دارای سه سرلوح بسیار ممتاز اصلی و تمام صفحات جدول کشیده. برگ اوّل اصلیِ مجلّد اوّل قدیمًا مفقود شده و به جای آن برگ دیگری است با سرلوح زیبا و جدول که بسیار شبیه به اصل می باشد.

آقا هادیِ مترجم، فرزند گرامی شارح، به خطّ زیبای خود و با کمال دقّت نسخه را مقابله و تصحیح فرموده و در نُه جا حاشیه نوشته است.

آیة اللّه العظمی آقا میرزا سید محمّد هاشم موسوی چهارسوقی، برادر معظّم آیة اللّه العظمی امام مجدّد صاحب روضات الجنات، دو نیای گرامی، در پنج جا حاشیه دارند. مهر صاحب روضات و تملّک و مهر آیة اللّه آقای حاجّ میرزا سید حسن چهارسوقی - علیهم الرحمة و الرضوان - در غرّه ماه شعبان 1321 ظهر نسخه هست.

«517» نسخه دیگر

نسخه: بخشی از مجلّد اوّل است از آغاز تا پایان کتاب عقل که پس از آن در جلد دیگر شرح کتاب توحید خواهد بود. تاریخ تألیف: 14 صفر 1063.

کاتب: مولانا آقا محمّد هادی مازندرانی فرزند علاّمه مؤلّف، به خطّ نسخ زیبا. تاریخ استنساخ: روز چهارشنبه 28 صفر 1076، و سپس گواهی کاتب گرامی به مقابله تمام نسخه با اصل، و ختم مقابله در روز چهارشنبه 13 ربیع یکم 1076. عناوین مطالب و اندکی حواشی متفرّقه در هامش نسخه نوشته شده.

در ذیل صفحه آخر این شرح آمده است: «هو. پیشکش افادت و افاضت پناه مولانا

ص: 77


1- 1) معلوم می شود مجلد دوّم را پیش از اوّل استنساخ کرده است.

محمّد صالح مازندرانی بتاریخ شهر شعبان المعظم 1076». مُهر «مقصود دو عالم خَلف فرزند است 1064».

«518» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد دوّم کتاب است مشتمل بر شرح کتاب الحجّة. این مجلّد دارای مقدّمه مؤلّف است به نام شاه صفی ثانی حسینی موسوی صفوی.

خطّ، نسخ ممتاز. کاتب در آخر کتاب الحجّة که تاریخ تألیف آن روز جمعه چهارم شهر شعبان 1067 می باشد، خود را «ابن محمّد صالح، محمّد حسین» معرّفی کرده و تاریخ استنساخ این باب روز یکشنبه نهم ذی الحجّه 1073 است. پس از آن «باب کراهیة التّوقیت» شروع می شود، و انجام نسخه چنین است: «و لا یبعد تخصیص السؤال بمن عداه، و اللّه أعلم».

سپس کاتب به خطّ شکسته نستعلیق زیبای خود چنین نوشته است: «قد تمّ فی یوم الخمیس ثانی شهر رجب المرجّب فی سنة 1074 علی ید اصعف عباد اللّه الغنیّ، ابن مولانا محمّد صالح المازندرانی، محمّد حسین، غفر اللّه له...».

ظهر ورق آخر نوشته اند: «هو. پیشکش مولانا محمّد صالح، بتاریخ شهر شعبان 1077».

«519» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد اوّل است از آغاز شرح اصول کافی تا پایان کتاب عقل که پس از آن در جلد دیگر کتاب توحید خواهد بود.

سطر آخر کتاب و نام و نشان کاتب و تاریخ کتابت را محو کرده اند، و به خطّ مغایر

ص: 78

متن، نوشته و تمام کرده اند و به این عبارت خاتمه یافته است که:

«فرغ من اتمامه العبد المذنب الراجی رحمة ربّه الغنیّ: محمّد صالح بن حسین الأبهری، 6 شهر ربیع الاخر سنه 1070».

در هامش همین موضع صفحه آخر، شرح دیگری نوشته بوده که آن را نیز محو کرده اند و تنها تاریخ «شهر صفر سنه 1063» به زحمت دیده می شود.

آثار وقفیّت در برخی صفحات هست که آن را نیز محو کرده اند و هکذا تملّکی که روی ورق اوّل بوده است. نشانه مقابله و تصحیح و امتیازی ندارد.

شرح الکافی: الشافی

شرح الکافی: صافی

«520» شرح الکافیة

(نحو - فارسی)

از: ابوالفتح الحسینی.

کتاب: شرح «الکافیة» ابن حاجب عثمان بن عمر کُردی (متوفی 646) است، و برای سیّده شاهزاده مهین بانو سلطانم، به فارسی نگاشته شده.

نسخه: فاقد برگ آخر است و لذا تاریخ تألیف و کتابت و نام کاتب معلوم نیست.

آغاز: «بسم. محامد کافیه و مدایح شافیه وافیه علیمی را سزد... این کلمه چند است فارسی در ترجمه رساله نادره عربی که در علم نحو کافیه است».

انجام موجود: «و پوشیده نماند که اختتام به مبحث وقف در رسم الخطّ آخر و اوّل سبب حسن خاتمه رساله کافیه و ترجمه وافیه است و الحمد... علی محمّد و آله علیه و علیهم».

ص: 79

شرح الکافیه: الفوائد الضیائیّة

«521» شرح کتاب البرهان و الجدل و الحدّ و المغالطة

(منطق - عربی)

از: ناشناخته. شاید از آثار فخر رازی باشد.

آغاز: «الفصل الخامس فی البرهان و الحدّ. العلم إمّا تصوّرٌ فقط و إمّا تصوّرٌ معه تصدیق. أقول: العلم هو حصول صورة الشّیءِ فی الذهن و هذا الحصول لا یخلو إمّا أن لا یقترن به شیء من الأحکام و هو التصوّر السّاذج أو یقترن به حکم مّا».

انجام: «کما یق: کلّما یتصوّر العاقل فهو کما یتصوّره، إذ لفظ هو یعود تارةً إلی المعقول و تارةً إلی العاقل، و اشتراک القسمة».

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت و حاشیه ای ندارد و ظاهرًا در سده «10 - 11» نوشته شده است.

«522» شرح کتاب التّوحید

(حدیث - عربی)

از: محمّد بن مفید، الملقّب بسعید الشّریف القاضی القمّی: «سرآغاز جلد دوم همین اثر»، صاحب «شرح حدیث الغمامة. ش 493».

کتاب: شرحِ «کتاب التّوحیدِ» شیخ صدوق ابوجعفر محمّد بن علیّ بن بابویه قمیّ - علیه الرحمة - است، که نسخه های شرح در سه مجلّد شایع است و به طبع رسیده، و هر جلد دارای مقدّمه و خاتمه می باشد، و در این سه جلد، احادیث شریفه تا چهل و یک باب از ابواب شصت و هفتگانه «کتاب التّوحید» شرح شده و افزون بر آن به نظر نرسیده است.

ص: 80

تاریخ پایان جلد سوم: هیجدهم ماه رمضان المبارک یکهزار و یکصد و هفت (1107) است در دومین سال تقلّد - اشتغالِ - شارح به شیخ الاسلامیِ دارالمؤمنین قم.

شارح کیست؟

در «شرح حدیث الغمامة. ش 493» گفتیم که گزارشی از احوال شارح در این موضع می نویسیم، جز این که چون آن شرح حال - یا در جستجوی شرح حال - به درازا کشیده شد و به گونه رساله ای درآمد، آن را جداگانه به عنوان «رساله سعیدیّه» به همراه «رساله تونیّه»، بنام «دومین دوگفتار»، همزمان با چاپ نخستین جلد این فهرست، منتشر کرد. پس تفصیل را به همان دفتر حوالت داده، و اینک:

در اینجا به اختصار می نویسیم که از این بزرگوار، یعنی محمّد بن مفید ملقّب به سعید شریف قاضی، مشهور به قاضی سعید قمی، در هیچ یک از کتب و رسائل بازمانده از سده های یازدهم و دوازدهم هیچ گونه نام و نشانی دیده نمی شود، جز در یک اثر صوفیانه متعصّبانه بنام «تحفة العشّاق» از محمّد کریم قمی که در آن قاضی را استاد خود خوانده و اجازه روایتی هم از او گرفته است. محمّد کریم در کتابش دو بار از آقا محمّد سعید قاضی با تجلیل و احترام یاد کرده است، و بس.

امّا نخستین بار که قاضی در کتب تراجم احوال عنوان شده، در کتاب شریف «روضات الجنّات» امام مجدّد - رضوان اللّه علیه - است، در نیمه دوم سده سیزدهم، که برای او عنوانی خاصّ قرار داده و تنها به دلالت آثار علمی او به مدح و ثنائش پرداخته اند.

حال، آنچه از آثار قلمی شخص قاضی به دست می آید این است که او در تاریخ دهم ذیقعده (1084) از نوشتن رساله «مرقاة الأسرار» در قم فراغت یافته و خود گوید که آن هنگام سی و پنج سال از عمرش گذشته بود. پس ولادتش به سال (1049) می شود. و آخرین تاریخی که از او در دست است سال (1107) می باشد که در پایان

ص: 81

جلد سوم «شرح کتاب التّوحید» گوید که در دومین سال تصدّی منصب شیخ الاسلامی، در هیجدهم ماه رمضان آن سال از آن فراغت یافته است. پس آن هنگام پنجاه و هشت سال داشته، و پس از آن تاریخ، دیگر هیچ خبری از قاضی سعید قمی در دست نیست.

امّا آثار قلمی جناب قاضی - که تمامًا به زبان عربی است و چاپ شده اند - منحصر است به: سه مجلّد «شرح کتاب التّوحید» جای گفتگو، و کتاب «الأربعین لشرح أحادیث الأئمّة الطاهرین» که آن نیز به پایان نرسیده، و یازده رساله با نامهای خاصّ که در زمان متأخّر اراده تکمیل آنها را تا چهل رساله زیر عنوان «کتاب الأربعینیّات لکشف أنوار القدسیّات» داشته و آن نیز همانند آن دو دیگر متوقّف شده است، و بالأخره، اجازه روایتی که برای محمّد کریم قمی یاد شده نوشته است و چاپ نشده، و نیز شبه اجازه دیگری در یک نسخه از مجلّد نخست «شرح کتاب التّوحید». همین و دیگر هیچ.

یک اثر کتابتی هم از قاضی سعید نسخه «مغنی اللّبیب» است که در همین فهرست «ش...» معرّفی خواهد شد.

پس آثار دیگری که در عصر و زمان ما به قاضی سعید قمی نسبت داده شده است، مانند «کلید بهشت»، «أسرار الصّنایع» و «تعلیقات اثولوجیا» و «دیوان اشعار» هیچ یک از قاضی نیست، و به شرحی که در «سعیدیّه» نوشتیم از آنِ حکیمباشی درباری همزمان قاضی یعنی حکیم محمّد سعید قمی است که او در عصر خود معروف به حکیم کوچک بوده، و این نام هم در این هشتاد سال اخیر بسان اشتباهات دیگر به حساب محمّد سعید قاضی گزارده شده است!

بیش از این در اینجا نمی نویسیم و تفصیل قضایا موکول به رساله سعیدیّه است.

اینک وصف نسخه جای گفتگو:

نسخه: حجم: «16 × 21». شمار برگهای اصلی: «233». دو برگ عطف در آغاز

ص: 82

و یک برگ بدرقه در آخر، سفید است.

نخستین جلد «شرح کتاب التّوحید» از پشت برگ سوم تا روی برگ یکصد و نهم.

از پشت برگ 109 تا پشت برگ 111 رساله «حقیقة الصّلوة» یا «روح الصّلوة» قاضی سعید است که گویا خود آن را ملحق به جلد اوّل کتابش کرده است.

از پشت برگ 113 تا پشت برگ 232 مجلّد دوم «شرح کتاب التّوحید» است.

کاتب، مجموع را در اصفهان از روی نسخه اصل خطّ قاضی استنساخ کرده است.

جای سند1%%

کاتب نسخه: کاتب تمام این دفتر به خطّ شکسته نستعلیق جَلیّ خوانا که در هر سه موضع نام خود را نوشته «محمّد علیّ بن مظفّر حسین» است، و او همانا «حکیم عارف گوشه گیر زاهد مُرتاض میرزا محمّد علیِّ میرزا مظفّرِ اصفهانی: مکارم الاثار 1: ش 35» است.

ص: 83

پایان استنساخ جلد یکم: روز آدینه هشتم ذی قعده (1187).

جای سند2%%

پایان استنساخ رساله «حقیقة الصّلوة»: ماه صفر (1090).

جای سند3%%

پایان استنساخ جلد دوم: روز دوشنبه سیزدهم ربیع یکم (1186).

ص: 84

جای سند4%%

هیچگونه نام و نشان و اثر تملّکی در هیچ جای نسخه نیست.

وقفنامه نسخه: روی برگ نخست مجلّد یکم، وقفنامه نسخه بخطّ و مُهر ملاّ مصطفی قمشه ای «مکارم 2: ش 212» داماد جلیل القدر کاتب، نوشته شده و تاریخ آن چهل روز پس از درگذشت کاتب است. امّا چندی بعد، نسخه به دست مسکینی افتاد که برگ دوم عطف را روی صفحه وقفنامه چسبانیده و دیگر آثار وقف را نیز محو کرده و آن را به فروش رسانیده است.

راقم فهرست، به زحمتی دو برگ چسبیده را از یکدیگر جدا کرده و صورت وقفنامه را نمایان ساخت.

در چند سال قبل که خواستند کتاب را در تهران چاپ کنند، حقیر، این نسخه را که از کتب خانوادگی در دست داشت، مدّتها در اختیار مباشر محقّق کتاب قرار داد که از آن استفاده کردند.

امتیاز این نسخه حواشی و نظرات تصحیحی مرحوم آخوند ملاّ علی نوری «مکارم

ص: 85

4: ش 668» حکیم نامبردار اصفهان است که بخطّ شریف خود، در کنار برخی صفحات نوشته است. این حواشی را نیز در چاپ کتاب آورده اند. امید که به صورت کامل و صحیح از نسخه و تعلیقات حکیم استفاده شده باشد.

چند آگاهی درباره پدر و جدّ کاتب نسخه:

پدر کاتب معروف به میرزا مظفّر بوده ولکن به تصریح خود کاتب، نام او مظفّر حسین است، و مهمّ این که میرزا محمّد علی رساله «استقصاء النّظر» علاّمه حلّی را به خطّ شکسته بسیار ملیح استنساخ نموده و آن را ضمیمه نسخه ای از «کتاب الألفین» علاّمه - اعلی اللّه مقامه - قرار داده و در عبارت تملّکی که در آن نوشته است، خود را: «ابن مظفّر حسین المنجّم محمّد علیّ» خوانده، یعنی پدر را منجم وصف کرده است.

جای سند 5%%

دیگر این که یک نسخه از کتاب «لوائح القمر» ملاّ حسین کاشفی «مورّخه 1081» در دست داریم که در روی برگ دوم این عبارت دیده می شود:

ص: 86

جای سند 6%%

«انتقل الیّ بالارث الشرعیّ و أنا العبد العاصی: ابن محمّد علیّ المنجّم، مظفّر حسین الخاطی عفی عنهما»، و سجع مُهرش: «در دو جهانست مظفّر: حسین 1110»، و در ذیل آن:

«هو. وهبتُ هذا الکتاب لِولد[ی] الأعزّ الأرشد - طوّل اللّه تعالی [عمره] - و هو محمّدعلی، و أنا العبد الخاطی ابن محمّدعلی: مظفّر حسین...»، و سجع مُهر: «لا اله الاّ اللّه الملک الحقّ المبین. مظفّر حسین منجّم 1133».

از مجموع مطالب منقول از نسخه های یاد شده معلوم گردید که: میرزا محمّدعلی - کاتب نسخه مورد بحث - فرزند میرزا مظفّر حسین منجم فرزند محمّدعلی منجّم است، که هم پدر و هم جدّ پدری، هر دو موصوف به منجّم بوده اند.

از جمله غرائب این که در کتاب «رستم التواریخ» معروف، میرزا محمّدعلی را سیّد نوشته و در چند جا تصریح به انتساب خلیفه سلطانی کرده است؛ مطلبی که در چند نسخه موجود مذکور دیده نمی شود، شاید که انتساب به خلیفه سلطان مرعشی از طریق مادر میرزا مظفّر حسین بوده، و لذا از پدر و پسر به میرزا تعبیر شده است، صفتی که برای سادات مادری می گفته اند. واللّه العالم.

«در شب یکشنبه 26 ربیع یکم 28 مبیّضه شد»

«523» شرح لبّ الألباب

(نحو - عربی)

از: ناشناخته.

ص: 87

کتاب: شرح مزجی است بر کتاب «لبّ الألباب فی علم الإعراب» تألیف تاج الدین محمّد بن محمّد بن احمد بن السّیف، معروف به فاضل اسفراینی (متوفّی 684): «العباب. ش...» و «شرح اللباب. ش 524».

نسخه: از آغاز به مقدار یک جزوه ناقص است و لذا نام شارح و شرح و خصوصیّات دیگر معلوم نشد. کاتب: حسن بن عبدالحسین ترکه (ظ). تاریخ استنساخ: دهم ماه رمضان 1037.

آغاز موجود: «الألف و الیاء فیهما بواسطة العامل و الإعراب هو الّذی فی آخره».

انجام: «و انّما عرض له ما أوجب قطع کامه من النّسیان، تمّ الکتاب...».

«524» شرح اللباب فی علم الإعراب

(نحو - عربی)

از: قطب الدین محمّد سیرافی فالی.

پیرامون کتاب «اللّباب فی علم الإعراب» و یکی از شروح آن «العُباب» در [ش...] به تفصیل سخن گفته ایم، اینک یکی دیگر از شروح لباب را گزارش می دهیم:

این شرح از قطب الّدین محمّد بن مسعود بن محمود بن ابی الفتح سیرافی فالی(1) است که انجام تألیف آن در شهر شیراز به روز پنج شنبه 14 ربیع الأوّل 712 - یعنی 22 سال قبل از تألیف عُباب (2) - واقع شده، و این تاریخ به گواهی «تقویم و ستنفلد» درست

ص: 88


1- 1) «سیراف» و «فال» هر دو از نواحی فارس است. رجوع شود به «معجم البلدان 3: 294 و 4: 232» و «شدّالازار» که گوید: فال یکی از بلوکات معروف گرمسیرات فارس است و واقع است به کلّی در جنوب شیراز نزدیک به خلیج فارس، و اکنون بلوک فال را «گله دار» گویند...
2- 2) تاریخ تألیف «عباب» جُمادای یکم 735 است.

بوده و (4 ع 1) که در نسخه امام جمعه کرمان نوشته، خطا است.

شارح از دانشمندان بزرگ سده هشتم هجری در فارس است، و شرح حال او به طور مبسوط در «شدّالإزار: 432 - 435» و شرح حال پدرش در همان کتاب (ص 430 - 432) مذکور و هر گونه نقص و اجمالی هم که در آن بوده علاّمه محمّد قزوینی در تعلیقات خود ذیل صفحات مذکوره و هم در حواشی آخر کتاب (ص 517 - 527) رفع و تکمیل کرده است، و به هر حال چون «شدّالإزار» کتاب معروف متداولی است از نقل مطالب آن صرف نظر نموده و خواستاران را به مراجعه به کتاب مذکور حوالت می دهد.

در چند کتاب دیگر نیز شرح حال سیرافی آمده است که در حواشی «شدّ الإزار» نامشان ذکر شده، و وفات او را در آنجا به سال 721 ضبط کرده اند.

بیافزاییم: در روی برگ 29 سفینه «کنز الجواهر من لطائف الأکابر» یعنی «بیاض تاج الدین احمد وزیر - 782 هجری، چاپ 1353» این عبارت به خطّ نسخ کاتبِ عنوان ها دیده می شود: «من مَقاطر أقلام المولی الأعظم أقضی قضاة الاسلام قطب الملة والدین محمّد الفالی أعلی اللّه قدره».

در متن «شدّالإزار: 433» این کتاب ها از مصنّفات قطب الدّین ذکر شده است: «التّقریب فی التّفسیر»، «توضیح الحاوی فی الفقه»، «شرح التوضیح»، «شرح اللّباب»، «شرح القصیدة العمیدیّة(1)، «الإغراب فی الإعراب».

ص: 89


1- 1) قصیده عمیدیّه همان حبسیّه اشکنوانیّه است، از صاحب عمیدالدین اسعد، پسر خال صفیّ الدین ابوالخیر مسعود (پدر شارح) که به دستور اتابک ابوبکر بن سعد بن زنگی در قلعه اشکنوان محبوس و همانجا در یکی از دو جُمادای 624 مقتول شد. وی این قصیده را در آن حبس انشاد نموده و چون وسیله نوشتن نداشته بر پسرش تاج الدین محمّد که او نیز محبوس بوده و نجات یافته است، خوانده و او حفظ کرده و پس از رهایی از حبس، برای پدر شارح و دیگران روایت کرده است. قصیده افزون از یکصد بیت در آخر «معلّقات سبع» طبع ایران و هم در اروپا چاپ شده است.

صاحب «کشف الظنون 2: 1544» نیز آنجا که شروح کتاب لباب را ذیل عنوان لباب آورده، از این شرح یاد و آغاز آن را نقل کرده است، و میرزا عبداللّه افندی - رحمة اللّه علیه - در «ریاض العلماء: ق 212 ب، نسخه عکسی نگارنده» گوید: «باب الفاء. الفالی: نسبة الی مدینة «فاله» بالقرب من ایذج، والمنسوب الیه جماعة من الخاصة و العامة». سپس گوید: «و من المنسوبین الیه: محمّد بن مسعود بن محمود بن ابی الفتح السّیرافی الفالی، شارح کتاب «اللّباب» فی النّحو... ثم من مؤلّفات الفالی «شرح التّجرید» للخواجه نصیر، و لعلّه للفالیِّ المذکور مؤلف «اللّباب» ».

نسخ دیگر این شرح: دو نسخه در دار الکتب العربیّه مصر، هر دو مورّخ به سال 732(1). یک نسخه در کتابخانه آستان قدس، مورّخ به سال 764. یک نسخه در نزد دانشمند فاضل آقا سیّد محمّد موسوی جزائری در اهواز، مورّخ به سال 779. یک نسخه نیز در «فهرست امام جمعه کرمان. ص 94» از سده دهم و یازدهم یاد شده است.

در «فهرست دار الکتب» اشتباهًا «فالی» به فاء را که نسبت مؤلّف است به فال فارس، «قالی» به قاف ضبط نموده، و متابعةً این اشتباه در «فهرست سپهسالار» هم واقع شده، و در «فهرست رضویّه 3: 28» نیز اشتباه به صورت دیگر رخ نموده، «فالی» را «غالی» تصوّر کرده اند. ایضاً از این که شارح در آخر کتاب گفته است: «شکر اللّه تعالی سعیَ مصنّفه فیما أفاد... فلقد استفدنا من کلامه فوائد کثیرةً، و التقطنا... فرائدَ غزیرة»، نگارنده فهرست اخیر گمان برده اند که «شرح را در زمان حیوة مصنّف تألیف نموده و از او تحقیقات شنیده و درج کرده»! در صورتی که فاضل اسفراینی مصنّف «لباب» در سال 684 وفات یافته که 28 سال قبل از اتمام شرح بوده است!

ص: 90


1- 2) بنا به نقل مؤلّف «فهرست سپهسالار 2: 370» از «فهرست دارالکتب العربیة 2: 134».

آغاز: «بسم... الحمد للّه الّذی هدانا الی معرفة إعجاز القرآن... و علی آله و أصحابه الّذین نصروا الدّین بما هو غایة الامکان. و بعد، فانّ کتاب...(1) النّحو للامام المحقّق الاسفراینیّ - أکرم اللّه تعالی مثواه و بکرامة الفوز أرضاه - لایخفی مقداره و لا یشقّ غباره... و کان فی بعض ألفاظه انعقادٌ یحتاج الی تحلیل، وإطلاق یفتقر الی تعلیل...».

بقیّه دیباچه شارح - به علّت ریختگی بعض کلمات از فساد نسخه - قابل نقل نیست و حاصل کلامش این که شارح هنگامی که «لباب» را درس می گفت، شاگردان از او خواستند تا شرحی بر آن بنویسد و او نظر به بضاعت مُزجاتش انکار داشت، امّا عاقبت خواهش آنان را مقرون به اجابت گردانید و این شرح را نوشت.

نسخه ما برگ اوّل کتاب را فاقد بود و فاضل محترم آقای سیّد محمّد جزائری از روی نسخه خود تکمیل کردند، و ریختگی کلمات از نسخه ایشان است.

انجام نسخه ما: «قال المصنف - رحمه اللّه - فی أواخر (آخر: نسخه آقای جزائری) الکتاب و إذ قدوفینا بما وعدنا من توفیر الأقسام الأربعة حقّها فلنختم الکتاب، حامدین للّه تعالی و مصلّین علی نبیّه محمّد و آله الطیّبین الطاهرین، و هو حسبنا و نعم الوکیل (المعین. نسخه آقای جزائری و ش... این فهرست)، و صلّی اللّه علی محمّد و آله اجمعین (این جمله در نسخه آقای جزائری و ش... این فهرست نیست) ».

سپس در هامش به خطّی شبیه خط متن چنین نوشته است: «ختم اللّه له بالحسنی، یوم الخامس من شهر اللّه الرّجب سنة اربع و ثلثین (ظ) و ثمانمئة». گویا این تاریخ کتابت باشد.

انجام نسخه آقای جزائری: «و هو حسبنا و نعم المعین. و یقول العبد الضّعیف محمّد بن مسعود بن محمود بن ابی الفتح السّیرا فیُّ الفالیُّ - أحسن اللّه خاتمته - : شکر اللّه تعالی

ص: 91


1- 1) در اثر ریختگی خوانده نمی شود.

سعی مصنّفه فیما افاد... فی الآخرة ما تمنّاه و أراد، فلقد استفدنا من کلامه فوائد کثیرة، و التقطنا ممّا... فرائد غزیرة. و قد اتّفق الفراغ من إملاء هذا الشّرح، بحسب ذهنی القاصر... و المأمول من علماء الزّمان و أکابر الخلاّن... أن ینظروا فیه بعین الانصاف... فی الخمیس الرّابع عشر من ربیع الاوّل سنة اثنتی عشر و سبعمائة، بمحروسة شیراز من فارس، حرسها اللّه تعالی من الآفات و صان اهلها من المخافات، تمّت کتابته فی تاریخ سنة تسع و سبعین و سبعمائة علی ید العبد الضعیف محمود...».

نسخه: دارای 252 برگ و 4 برگ عطف در اوّل و آخر. صفحه اوّل و خاتمه شارح در روی برگ 253 به خطّ مؤلّف این فهرست است منقول از خطّ آقای سیّد محمّد جزائری. نسخه دارای آثار تصحیح و حواشی منقول از کتب گوناگون بر بعضی از مواضع کتاب. عناوین مطالب همه جا در حاشیه به سرخی نوشته شده و بر روی متن لباب نیز خطّ سرخ کشیده اند. خط تعلیق 25 سطری، کاغذ زاغی حنایی رنگ. قطع 13 × 21 و نیم، متن 8 × 14. جلد تیماج سبز ضربی با ترنج و سرترنج، آستر کاغذ سرخ فرنگی.

«525» شرح اللّمعة الدمشقیّة فی فقه الامامیّة

(فقه - عربی)

از: «ظاهرًا» مرحوم شیخ علیّ بن شیخ جعفر کاشف الغطاء نجفی علیهما الرحمة.

کتاب: شرحی است بر متن «اللّمعة الدمشقیّة» شهید اوّل به «قال المصنّف».

نسخه: از فصل چهارم کتاب تجارت در بیع ثِمار است تا خیار مفلس. نام شارح و کاتب و تاریخ کتابت ندارد. با رجوع به «الذّریعة 14: 49» احتمال دادیم شارح آقا شیخ علی باشد.

«526» شرح اللّمعة الدمشقیّة

(فقه - عربی)

ص: 92

از: آقا محمّد مهدی فرزند فرزانه حاجی محمد ابراهیم کرباسی اصفهانی - علیهما الرحمة - «که قبرش پشت سر حاجی است و اعظم اولاد حاجی بوده و بعد از حاجی بلکه در زمان او از رؤساءِ علماءِ اصفهان و امامت مسجد حکیم هم عمدةً با ایشان بوده که هنوز هم اولاد آن مرحوم دارند و مرجع در فتوی و احکام بوده و صداقتهای غریبه از او نقل می شود... و عمده اش مشغول خدمت حاجی بوده و زحمت در علوم می کشیده. به هر حال عالمی بوده است با اطّلاع و تحقیق، و اجازه از مرحوم سیّد داشته، و در اصول و فقه و غیر اینها کتابها نوشته... شرح بر قدری از «لمعة» چهار جلد...» : «تذکرة القبور: 159» و در پاورقی همانجا وفات آقا محمّد مهدی را شب شنبه «4 ج 2 - 1278» نوشته اند. شرح حالش در «مکارم 6: ش 1375» - سهوًا - ناقص چاپ شد.

کتاب: شرح مزجی است بر کتاب «اللّمعة الدمشقیّة» شهید اوّل، محمّد بن مکّی عاملی رضوان اللّه علیه.

نسخه: آغاز: «کتاب العتق و هو بالکسر یطلق علی مَعان و هی: الکرم و الجمال» تا شرح قول شهید: «یسلم ما قابل الجنایة»، و پس از آن «کتاب اللقطة» تا شرح قول شهید: «الاّ بتفریط أو قصد التملّک»، و پس از آن «کتاب احیاء الموات» تا شروط احیاء و قصد تملّک که پیداست ناتمام است، و پس از آن «القول فی المشترکات» تا «الأمر الثانی فی بیان موضوع الطریق و حکمه» که به عبارت «و هو تحدید الطرق» خاتمه یافته، و پس از آن «کتاب الصید و الذباحة» و «کتاب الاطعمة و الاشربة».

نسخه به آداب اکل و شرب پایان یافته و آخرین عبارت چنین است: «و أکله فی الشتاءِ یسخن الکلیتین فیدفع البرد».

نام کاتب و تاریخ کتابت و نیز نام مؤلف و کتاب در هیچ جای نسخه نیست و بلکه اشتباهًا روی جلد نوشته اند: «مفتاح الکرامة...».

ص: 93

حقیر پس از تفحّص و تصفّحِ نسخه کتاب را شناختم، بخصوص که با سبک تألیف آقا محمد مهدی و دیگر فرزندان حاجی آشنایی کامل دارم و مطلقًا شبهه ندارد، چنان که در مواضع عدیده از پدر خود حاجی کرباسی نقل کرده، از این قبیل: «فی المنهاج والدنا المحقق العلاّمة، دام ظله» و نام خودش از این جا معلوم می شود که در شرح قول شهید «حتّی یذهب ثلثاه او ینقلب خلّا» گوید: «السیّد العلاّمة السمیّ فی المصابیح» که مقصود سیّد محمّد مهدی بحرالعلوم - اعلی اللّه مقامه - است.

«527» شرح مختصر الأصول

(اصول فقه - عربی)

از: قاضی عضدالدین عبدالرحمن بن احمد ایجی (متوفی 756).

کتاب: شرحی است به «قال، أقول» بر کتاب «مختصر منتهی×× السّول و الأمل فی علمی الأصول و الجدل»، که هم مختصر و هم اصل «منتهی» هر دو تألیف ابو عَمرو عثمان بن عمر معروف بن ابن حاجب مالکی (متوفّی 646) است، و شارح تمام عبارات متن را شرح نکرده بلکه آنچه را که محتاج دیده شرح کرده است.

تاریخ پایان شرح، چنان که در آخر این نسخه و هم در «کشف الظنون» آمده است بیست و ششم شعبان 734 می باشد.

نسخه: بخطّ نستعلیق علی اکبر بن عین اللّه الویستی. تاریخ استنساخ: شب شنبه دهم جمادای یکم 1072. کاتب، متن مختصر را در حاشیه ها نوشته است. برخی حواشی متفرّقه نیز دارد.

این دو بیت روی برگ اوّل نسخه نوشته شده و با نسبت به «میرزا علیرضا منشی»:

دل بسته جای مهره به گهواره دایه اش *** این طفل دل ربا نشود پس که می شود!

عمریست با شِکستگی دهر کرده خو *** منشی اگر رضا نشود پس که می شود!

ص: 94

«528» شرح المختصر النافع

(فقه - عربی)

از: ××

در «المهذّب البارع. ش...» از مختصر نافع و شروح آن یاد کرده و گفته ایم که مجتهد بزرگ، آقا میرسیّد علی طباطبائی کربلائی، معروف به صاحب ریاض - اعلی اللّه مقامه - دو شرح بر مختصر نگاشته اند. نخستین شرح ایشان همان «ریاض المسائل» بسیار مشهور است که مکرّر به طبع رسیده(1). نسخه های آن «ش 436 - 444» گذشت.

چون ریاض مفصّل و مبسوط و استدلالی بود، خود نگارنده آن را کوتاه کرد که به «شرح صغیر» معروف گردید و در ابواب عبادات آن از مسائل احتیاطی یاد نمود تا برای عمل مقلّدین و همگان به کار آید. تاریخ نگارش این کتاب معلوم نگردید(2) و در «فهرست سپهسالار 1: 462» گوید این شرح مزجی صغیر دارای حدود 26774 بیت کتابت است.

نُسخ شرح صغیر فراوان است و در «ذریعه 14:60» و «فهرست رضویّه 2: 82» و «فهرست سپهسالار» و «فهرست دانشگاه 5: 1939» و فهرستهای دیگر از نُسخ متعدّد

ص: 95


1- 1) صلوة ریاض، نزدیک به پایان دهه دوّم صفر 1194 و اعتکاف، شب 2 شنبه 26 ع یکم 1196 و وصیّت آن در 1189 و لعان در سه شنبه پایان صفر 1188 نوشته شده و بخش بازپسین آن در نیمه شب آدینه 27 صفر 1192 به نگارش در آمده است: «فهرست دانشگاه 5: 1939». بنابراین، شارح بزرگوار از حدود 25 تا 35 سالگی خود به نگارش این کتاب مهمّ مشغول بوده است.
2- 2) شرح صغیر - جای گفتگو - به سال 1410 ق در سه مجلّد «بالغ بر 1500 صفحه» از روی چند نسخه در قم چاپ شد و در یکی از نسخه ها تاریخ پایان نگارش در شب چهارشنبه ششم جُمادای دوّم سال 1204 قید شده است و عبارت خاتمه آن نسخه این چنین بوده است: «و فرغ من تسویده مؤلّفه الفقیر الی رحمة ربّه الغنیّ علیّ بن محمّد علی الطباطبائیّ، لیلة الأربعاء و هی السادسة من شهر جُمادی الثانی [کذا] سنة ألف و مائتین و أربعة من الهجرة». امّا این تاریخ با «تقویم و ستنفلد» سازش ندارد که غرّه آن ماه را سه شنبه نوشته است، واللّه العالم.

آن معرّفی شده است. در «روضات الجنّات: 127 و 401» نیز از نسخه ای که در ظهر آن شارح مرحوم به خطّ مبارک خود اجازه مبسوطی به نیای اعلای امام مجدّد نگارنده روضات داده بودند، یاد شده است.

این کتاب را شارح در دو مجلّد قرار داده، مجلّد یکم از آغاز(1) تا پایان کتاب الوصیّة، مجلّد دوّم از کتاب النکاح تا آخر ابواب فقه. نسخه ما از آخر اندکی ناقص است و به عبارت «کما لو وجد قتیلٌ فی دار قومٍ أو محلّتهم أوقریتهم» که عبارت متن مختصر است «ص 321 طبع اخیر قاهره» در مسائل کتاب القصاص، پایان یافته و کاتب، بقیّه شرح این کتاب و کتاب الدّیات را ننوشته است.

شرح حال صاحب ریاض در عموم کتب تراجم متأخّرین، مانند «روضات الجنّات: 400» و غیره به تفصیل آمده. اجمالاً این که وی میرسیّد علی بن محمّد علی بن ابیالمعالی صغیر ابن ابیالمعالی کبیر، طباطبائی است که جمعی از نیاکانش در اصفهان می زیسته اند، و خود در 12 ربیع یکم 1161 در کاظمین به دنیا آمده و نزد دایی و پدر زن خود آقا محمّد باقر وحید بهبهانی و فرزند او آقا محمّد علی و شیخ یوسف بحرینی صاحب «حدائق» تحصیل کرده، جمعی از علماء و مجتهدان بزرگ، از مجلس درس او برخاسته اند، چون حاجی کرباسی و حاج محمّد جعفر استرآبادی و سیّد جواد عاملی و غیرهم اعلی اللّه تعالی مقاماتهم.

آقا سیّد علی در کربلای معلّی مقیم بوده و عاقبت در ماه محرّم 1231 در همان شهر به رحمت ایزدی پیوست.

آغاز مجلّد یکم: «بسم... الحمدللّه رب العالمین، و صلّی اللّه علی خیر خلقه محمّد

ص: 96


1- 1) مقدّمه مختصر را شارح شرح نکرده، بلکه از ابتدای کتاب طهارت شروع نموده و کتاب جهاد را نیز مطلقًا شرح نکرده اند.

و آله الطاهرین. کتاب الطهارة، و أرکانه اربعة. [الرّکن [الاوّل، فی المیاه والنّظر» فیه «فی المطلق و المضاف و الأسآر. أمّا المطلق» و هو ما یستحقّ إطلاق الإسم من غیر إضافةِ «فهو فی الأصل...».

انجام مجلّد یکم: «و یلحق بهادیةُ العمد، علی الأظهر الأشهر، خلافًا للحلّی، فخصَّ

الحکم بدیة الخطأ، و النّادرِ، فنفاه فیها أیضًا. و هما - لا سیّما الثانی - ضعیفان جدًّا، و الحمدللّه تعالی. کیجاجان».

آغاز مجلّد دوم: «بسم... الحمد للّه رب العالمین، وصلّی اللّه علی خیر خلقه محمّد و آله الطاهرین. «کتاب النّکاح» هو لغةً الوطی، علی الأشهر...».

انجام مجلّد دوم نسخه: «و هی «کما لو وجد قتیلٌ فی دار قوم أو محلّتهم أوقریتهم» ».

نسخه: دارای 418 برگ. روی برگ 1، مطالب گوناگون فقهی و چند بیت شعر و تملّک و مهر «نصر اللّه بن عبداللّه» نوشته شده. ظهر برگ 1 و چند موضع دیگر تملّک و مهر اسمعیل نامی به این سجع «قربان شدن از کمال اسمعیل است 1234(1)» دیده می شود و چنان که گذشت از کتاب الحجّ نسخه بیش از یک ربع آن نوشته نشده و کتاب الجهاد را نیز فاقد است. جای آن، ظَهر برگ 110 تا روی برگ 113 سفید است. ظهر برگ 113 از کتاب التجارة شروع می شود. ظهر برگ 245 که پایان کتاب النکاح است، کاتب به سرخی نام خود را چنین نوشته: «خدایا بده یک کیجا خجیر. س. ی. د. ع. ل. ی.

ص: 97


1- 1) در سال 635 که کمال اسمعیل شاعر شهیر اصفهانی به دست مغولان کشته شد، در حین شهادت این رباعی را سرود: این کشته اگر کمال اسمعیل است *** قربانی او نه قابل تبدیل است قربان شدنش کمال باشد در عشق *** قربان شدن، کمال اسمعیل است وی در صومعه خود که در کناری ساخته بود و اکنون در محلّه قدیمی جویباره نزدیکی مسجد جامع اصفهان واقع است، به قتل رسید و همانجا مدفون شد.

ا. ص. ق. ر». در پایان کتاب الوصایا و کتاب احیاء الموات نیز نوشته است: «کیجاجان». در پایان کتاب المواریث نوشته است: «کیجاجان من تن دیم بلاره 1240». در پایان کتاب القضاء چنین است: «تمّ سنة 1230،

کیجا جان من تن دیم بلاره *** زمانه دگر دهاد اند اماره

مناجات ها کنم جان خداره *** که شاید بورم خجیر کیجاره»

در یک موضع نیز حاشیه ای به خطّ کاتب و به این رمز «س. ع. ل. ی. ا. ص. ق. ر» نوشته شده و از مجموع این مطالب معلوم می شود کاتب این نسخه شخصی بوده ظاهرًا به نام سیّد علی اصغر و نسخه را در 1240 و حدود آن نوشته است، لکن همه جا اصغر را «ا. ص. ق. ر» یعنی با قاف نگاشته و گویا اهل لرستان بوده که کلمات و اشعاری به زبان محلّی خود نوشته است و مفهوم آنها بر ما روشن نگردید.(1) نیمی از روی برگ 415 تا آخرین برگ کتاب سفید است.

کاغذ فرنگی، خطّ نسخ 21 سطری، عناوین و خطوط بالای عبارات متن به سرخی جلد تیماج مشکی کوبیده، آستر کاغذ آبی، قطع 15 × 27، متن 8 و نیم × 19.

مجلّد اوّل که تا کتاب الوصایا (برگ 199) است، دارای آثار تصحیح می باشد و حواشی توضیحی مختصر و گوناگون بسیار به فارسی و عربی در هامش صفحات به نستعلیق و شکسته نوشته شده. مجلّد دوّم فاقد این امتیازات است.

«529» شرح مراح الارواح

(صرف - عربی)

از: چنان که در هامش صفحه اوّل نوشته اند: مولانا شمس الدین الشهیر بدینغوز.

در «کشف الظنون» ذیل عنوان «مراح الأرواح» گوید: «شرحه المولی احمد المعروف بدیکقوز المتوفی سنة... و هو شرح مفید معتبر».

و در «الشّقائق النّعمانیّة» گوید: «المولی شمس الدین احمد المشهور بدیکقوز. کان

ص: 98


1- 2) در زبان گیلکی کیجا یعنی دختر، و ریکا پسر است «از فرهنگ نام ها».

مدرّسًا ببعض المدارس الرومیّة ثم صار مدرّسًا بمدرسة السّلطان بایزید خان بمدینة بروسا و توفّی و هو مدرّس بها...».

و در «معجم المطبوعات» گوید: «دیکقوز (أو) دیکنقوز، شمس الدین احمد المعروف بدیکنقوز أو دنقوز، من أبناءِ القرن التاسع للهجرة».

و سپس گوید که این شرح در مصر چاپ شده است.

کتاب: شرح مزجی «مراح الأرواح» تألیف فاضلی به نام احمد بن علیّ بن مسعود است که آگاهی از احوال او در دست نیست و یک نسخه خطّی از آن کتاب که در سنه 840 نوشته شده، در مصر موجود است. پس مؤلّف اهل قرن نهم یا پیش از آن بوده، و بر این کتاب شروح چندی است که برخی نیز چاپ شده است.

آغاز: «شرح مراح الأرواح. بسم. اللّهمّ یا مصرّف القلوب! صرّف قلوبنا نحو رضائک».

انجام: «و طاویان، و طوی مجهول طوی فانّه لو أعلّ الواو فیهما بقلبه ألفًا أو بإسکانها لثقل الکسرة علیها لم یلزم اجتماع الإعلالین إلاّ أنّه لا یعلّ حملاً علی طوی. تمّ. قد اتّفق فراغ القلم من الجولان فی بحر المداد و برّ الأوراق علی ید الضعیف ابن علیّ أفضل:

ملک علیّ طالقانی...».

نام کاتب به شرح فوق است و تاریخ کتابت ندارد. ظاهرًا در سده (11 - 12) نوشته شده. تملّک احمد بن داود النّجفیّ و علاءالدین بن داود النجفیّ در اوّل و آخر نسخه هست.

«530» نسخه دیگر

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. به نظر می رسد کاغذ نسخه، استانبولی بوده و در حوالی سده (10 - 11) در همان بلاد نوشته شده باشد.

کاتب نسخه «ظ» در حاشیه صفحه اوّل در یک جدول به شنگرف نوشته است:

ص: 99

«و هذه [کذا] الکتاب مؤلّف مولانا شمس الدّین الشّهیر بدینغوز».

اوائل نسخه حواشی متفرّقی از «عبد الرّحمن» و «تعریفات» و «شرح دیباجة المصباح» و «اختری» و «صدر الشریعة» و «شرح منظومة» و «سیّد علی» و «عبدی» و «شرح الأساس» و «شرح علاء» و «لمحرّره» و غیره دارد.

«531» شرح المشاعر

(حکمت - عربی)

از: شیخ احمد بن زین الدین أحسائی: «حاشیه شوارق الالهام. ش 310». نیز، رجوع شود به شرح «روضات الجنّات. ش 22. چاپ اصفهان. 1341 ش».

کتاب: شرح بر «مشاعر» آخوند ملاّ صدرای شیرازی است و در حقیقت ردّ بر مشاعر به زعم شارح است و سرتاسر اهانت و اسائه نسبت به صدرالمتألّهین.

نسخه: نام کاتب ندارد. تاریخ استنساخ: روز یکشنبه هفتم ماه شعبان 1267. کاتب آن را برای عالم فاضل... حاج ملاّ عبدالرحیم استنساخ کرده است.

«532» شرح المَشاعر

(حکمت - عربی)

از: حاجی محمّد جعفر بن حاجی محمّد صادق لاهیجانی اصفهانی، معروف به لنگرودی رشتی - رحمة اللّه علیه - (متوفّی 1260) .

مرحوم آقای تنکابنی در «قصص العلماء: 120 چاپ (1313 ق)» ذیل احوال سیّد حجّة الاسلام حاج سیّد محمّد باقر بیدآبادی - أعلی اللّه مقامه - حاجی محمّد جعفر را از زمره فضلاءِ تلامذه حکیم نامدار آخوند ملاّ علی نوری برشمرده و چنین گوید:

«و حاجی محمّد جعفر لنگرودی، و من - تنکابنی - «شواهد رُبوبیّة» را با آقا محمّد

مهدی، ولد حاجی کرباسی در نزد او - لنگرودی - می دیدم». آقا محمّد مهدی صاحب

ص: 100

«شرح اللمعة. ش 526» است.

نیز، در شرح حال خود «ص 72» در شمار اساتید علم معقول خویش، وی را به عنوان «حاجی محمّد جعفر لنگرودی ساکن اصفهان» یاد کرده است:

«و تلمّذ این فقیر در علم معقول در خدمت تلامذه آخوند ملاّ علی نوری شده، مانند آخوند ملاّ آقای قزوینی و حاجی محمّد جعفر لنگرودی ساکن اصفهان...».

حاجی محمّد جعفر، سرسلسله دودمانی معتبر در اصفهان است که همگی به نام خانوادگی «رشتی - آقای رشتی» معروف و مشهورند و تا حال که دو قرن از تشکیل این خاندان در این ولا می گذرد و شش هفت نسل از آنان متعاقب شده، اهل علم و فضل و کمال و صلاح و سداد میان آنان بوده است، و با برخی از خاندان های دیگر علمی و روحانی اصفهان، مانند خاندان سیّد حجّة الاسلام شفتی بیدآبادی و حاجی کرباسی و مسجد شاهیان و خاندان ما نیز نسبت مُصاهرت یافته اند که بخشی از آن را پس از این خواهیم گفت.

کتابخانه این طایفه نیز بسی معتبر بوده و تعدادی از نسخ آن کتابخانه در این فهرست معرّفی شده اند.

با تأسّف، صاحب «ذریعة» و نویسنده فاضل «فهرست دانشگاه تهران 3: 236 و 282» که نسخه «حاشیه بر حاشیه خفری بر شرح تجرید قوشجی» حاجی و نسخه ای از «شرح مشاعر» جای گفتگو را شناسانده اند و همچنین متصدّی چاپ همین «شرح مشاعر» و برخی دیگر از فضلاء و ارباب تراجم؛ حاجی محمّد جعفر و دودمان او را به هیچ روی نشناخته اند، و چون - همان گونه که گفتیم - صاحب «ذریعة» - اعلی اللّه مقامه - از احوال آن مرحوم آگاه نبوده اند، شرح مختصری در سه موضع از کتاب دیگر خود «الکرام البررة. عنوان های: 486 و 488 و 509» به گمان تعدّد - یا به سهو - نوشته اند و عنوان شماره «487» نیز مشتبه به نظر می رسد.

برای آگاهی بیشتر از این خاندان بیافزاییم که در روز یکشنبه هفدهم ذی الحجّه

ص: 101

1390، مطابق 25 بهمن ماه 1349 راقم سطور را با مرحوم آقای حاج شیخ محمّد حسین رشتی، در مجلس ختم مرحوم فاضل نوری در شبستان مدرسه چهارباغ اصفهان، اتّفاق ملاقات افتاد و ایشان چند آگاهی زیر را یادآور شدند:

1- آقای حاج شیخ محمّد حسین خود دیده اند که مرحوم آقا میرزا محمود فرزند آقا محمّد مهدی فرزند حاجی کرباسی - رحمة اللّه علیهم - در جزوه ای نوشته است که: مرحوم میرزا محمّد جعفر رشتی شارح «المشاعر» در روز هفته مرحوم سیّد حجّة الاسلام حاج سیّد محمد باقر بیدآبادی (متوفی یکشنبه 2 یا 3 ربیع دوّم 1260)، وفات یافته و مرحوم حاج آقا - یعنی حاجی کرباسی - بر او نماز خواندند و نماز سیّد حجّة الاسلام مذکور را فرزندش مرحوم حاج سیّد اسد اللّه خواندند.

2- مرحوم میرزا محمّد جعفر در نجف اشرف در ایوانی در وادی السلام مدفون است با جمعی از فرزندانش و به مزار حاج میرزا عبدالرزّاق بن میرزا محمّد کاظم بن میرزا محمّد جعفر مذکور، با شهرت به قبر میرزا عبدالرزّاق کرباسی - به مناسبت اتّصالی که به خاندان کرباسی داشته - شناخته می شود.

3- فاضل نوری، نجم الشریعة، نجم الدین نوری، فرزند مرحوم حاج میرزا بهاءالدین نوری، صاحب دفتر خانه و از متمکّنین اصفهان و از علاقه مندان به مرحوم آقای حاج شیخ محمّد باقر الفت نجفی بود و به خانه آن مرحوم سال ها رفت و آمد می کرد. صبح روز جمعه پانزدهم ذی الحجّه 1390 در خانه خود - بر حسب معمولش - به حمّام رفته، غسل جمعه به جای آورده و به لباس کَن حمّام آمده و همانجا سکته ای بر او عارض شده، وفات کرده است و روز شنبه پس از مراسم تشییع جنازه در حیاط تکیه بابارکن الدین در تخت پولاد به خاک سپرده شد. تولّدش به سال (1310 ق) بوده که هشتاد سال قمری و چند ماهی عمر کرد. پایان.

ص: 102

فاضل نوری در کتاب «سیری در تاریخ تخت فولاد اصفهان: 74» و «مکارم الاثار (1310)» یاد شده است.

باز، همان آقای حاج میرزا محمّد حسین رشتی، در دیداری دیگر، به روز سه شنبه ششم ذی الحجّة 1406 فرمود که پدرانشان همه حاجی بوده اند و بالاتر از حاج محمّد صادق را آگاه نیستند و نمی شناسند، و این که مادر حاج میرزا عبدالرزّاق، یعنی زوجه حاج میرزا محمّد کاظم بن حاجی محمّد جعفر لنگرودی - چنان که در «مخزن الأسرار الفقهیّة. ش...» نیز خواهیم گفت - ، مخدّره نبات بیگم دختر آقا محمّد مهدی کرباسی داماد حاج سیّد محمّد باقر حجّة الاسلام، و زوجه حاج میرزا عبدالرزّاق دختر حاج سیّد جعفر بیدآبادی فرزند سیّد حجّة الاسلام بوده اند. انتهی.

حاج میرزا عبدالرزّاق، به سال (1319 ق) در سفر به عتبات در نجف اشرف وفات یافت و حاج سیّد جعفر، سال بعد در عاشورای 1320 ق، همان گونه در نجف اشرف درگذشت: «دانشمندان مهدوی».

فرزند حاج میرزا عبدالرزّاق، حاج میرزا قوام الدین رشتی در 1315 متولّد و در هفتم ماه صفر 1365 در تهران وفات کرد و در قم به خاک رفت: «دانشمندان مهدوی».

فرزندش حاج شیخ محمّد حسین که آن مطالب را از ایشان آوردیم، متولّد حدود 1337 ق، در پگاه روز شنبه سوم ربیع یکم 1414 دار فانی را وداع گفت و در مقبره کوچک مسجد سیّد اصفهان دفن شد: «مزارات اصفهان مهدوی: 165» رحمة اللّه و رضوانه علیهم اجمعین.

أسفا، که حاج شیخ محمّد حسین آخرین فرد اهل علم و عمل و روحانیّت این خاندان جلیل بود و پس از او چراغ فروزنده دین و دانش در این خاندان، بسانِ چندین خاندان علمی و روحانی این وِلا، و جاهای دیگر به خاموشی گرایید، و عمده سبب این

ص: 103

فاجعه، وضع قوانین طاغوتی - به جای احکام شرع انور - در باب مالکیّت اراضی و مستغلّات بود، که عموم خانواده های محترم علمی و سادات گرامی از این راه مشروع و حلال اِمرارِ معاش می نمودند و با وضع قانون ظالمانه لغو مالکیّت، کار آنان به جایی رسید که دار و ندار خود را برای امر معاش به فروش رسانیدند، از جمله کتاب ها و آثار علمی نیاکان را، و به ناچار ترک زیّ موروثی نموده، به شغلی از مشاغل معمولی وارد شدند... ألا، لعَنَ اللّهُ مَن سَدّ سَبیلَ المَعروف.

بازگردیم به سخنانی دیگر درباره مرحوم حاجی محمّد جعفر:

1 - در «فهرست دانشگاه تهران 3: 236» آمده است که وی را حاشیه ای است بر بخش إلهی شرح تجرید قوشجی و بر حاشیه فاضل خفری بر آن، و نسخه ناتمام آن را شناسانده اند.

همین نسخه در دو جای «ذریعة 6: 65 و 114» به تکرار یاد شده، و لازم به تذکّر است که مطلب مذکور در غلطنامه همین جلد ششم (ص 409)، به این عبارت: «رأیت بخطّ هذا المحشّی کتاب من لا یحضره الفقیه، فرغ منه فی 1076»، استدراک نموده اند و کاتب آن نسخه را - که لابدّ او نیز نامش محمّد جعفر لاهیجی بوده - همین حاجی محمّد جعفر شارح المشاعر پنداشته اند؛ اشتباه و توهّم خطایی است، فلا یُغفل.

2 - خطّ و مهر مرحوم حاجی محمّد جعفر در ظهر نسخه «ریاض السالکین. ش 434» - چنان که گذشت - دیده می شود و سجع مهرش «عبده جعفر بن محمّد صادق» است.

3 - سال ها پس از نوشتن مطالب یاد شده، یک برگ یادداشتی به خطّ یکی از سادات معظّم خاتونابادی به دست آمد که در آن وفیات چند تن از بزرگان علماءِ اصفهان را نوشته بودند و برخی از آن یادداشت ها به خطّ و امضاءِ «معصوم بن محمّد علی الحسینی الخاتون آبادی» است و از جمله، شرح زیر درباره صاحب ترجمه به نظر آمد که بسیار مغتنم است، به این عبارت:

ص: 104

«وفات مرحمت پناه علاّمة العلماءِ فی فنّ الحکمة، الفرید فی التقدّس و التّقوی العابد الزاهد حاجی محمّد جعفر رشتی، غُفر له، یوم جمعه هشتم شهر ربیع الثانی سنه (1260). اللّهمّ اغفره «کذا» و لجمیع المؤمنین. و سنّ شریف ایشان هشتاد «و» سه سال بود». انتهی بلفظه.

4- از آنچه گذشت دانسته شد که نام آن بزرگوار، در سجع مُهرش «جعفر» و در دیگر آثار: حاجی محمّد جعفر، حاج ملاّ محمّد جعفر، میرزا محمّد جعفر، و شهرتش نیز چند گونه: لنگرودی، لاهیجانی، رشتی و بالاخره اصفهانی است.

5 - همچنین دانسته شد که: حاج محمّد جعفر شارح المشاعر در روز آدینه هشتم ربیع دوّم 1260 در اصفهان وفات یافته و مرحوم حاجی کرباسی حاج محمّد ابراهیم صاحب «الاشارات» بر جنازه اش نماز گزارده، و پس از آن به عتبات عالیات حمل و در وادی السلام نجف اشرف دفن شده است.

* * *

اینک وصف کتاب و نسخه:

کتاب: شرح بسیار متین و معتبر رسالة «المَشاعر، فی الحکمة المُتعالیة» از صدرالمتألهین شیرازی است و به طبع رسیده.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، لکن در ظهر آن شخصی گواهی کرده است که نسخه به خطّ مرحوم حاج میرزا محمّد کاظم رشتی اصفهانی فرزند شارح است. سپس این شرح دیده می شود: «بسم. بتوسّط جناب آخوند ملاّ علیرضا، بمبلغ پنج قران به این احقر، مرتضی بن عبدالرزّاق بن محمّد کاظم بن محمّد جعفر - المصنّف لهذا الکتاب - انتقال یافت، بتاریخ 4 شهر ربیع الأوّل 1323». مُهر: «مرتضی».

کاتب این تملّک، عالم بزرگوار حاج آقا مرتضی رشتی داماد مرحوم آیة اللّه آقای

ص: 105

حاجّ شیخ جمال الدین مسجد شاهی - خالوی گرامی جدّه اُمّی این ضعیف - است که به نوشته مرحوم آقای حاج میرزا محمّد باقر اُلفت در «دفتر انساب خانوادگی»، حاج آقا مرتضی در ماه محرّم 1362 ق فوت و در بقعه تکیه مرحوم آقا میرزا ابوالمَعالی دفن شده و سنّش در حدود پنجاه و هفت سال بود. و مرحوم آقای مهدوی در کتاب «سیری در تخت فولاد: 61» نوشته اند که: «بعدًا به عتبات مقدّسه منتقل گردید».

آخوند ملاّ علیرضا، از محترمین طبقه مقدّم تجّار کتاب بوده است رحمة اللّه علیهم اجمعین.

«در نیمه ماه رمضان المبارک 1426 تحریر شد».

«533» شرح معالم الأصول

(اصول فقه - عربی)

از: مولانا محمّد بن حسن شیروانی اصفهانی، معروف به آخوند ملاّ میرزای شیروانی، صاحب «حاشیة شرح تجرید الکلام. ش 293».

کتاب: در شرح مقدّمه اصولیّه «معالم الدین و ملاذ المجتهدین. ش...» است، به «قوله»، از آغاز تا «باب بناءِ العامّ علی الخاصّ» و این شرح عربی شارح - علیه الرحمة - است.

نسخه: دارای حواشی «منه، رحمه اللّه» و نام کاتب و تاریخ ندارد و ناتمام مانده است.

«534» شرح معالم الأصول

(اصول فقه - فارسی)

از: مولانا میرزای شیروانی، صاحب شرح عربی (ش 533).

کتاب: در شرح مقدّمه اصولیّه «معالم الدین. ش...» است به «قوله»، از آغاز تا «باب الإجماع»، به زبان فارسی.

نسخه: نام کاتب ندارد و در روز پنجشنبه بیست و پنجم ماه رمضان 1243 کتابت آن پایان یافته و کاتب نوشته است که شمار ابیات کتاب - تخمینًا - یازده هزار بیت است.

از کتابخانه نیای گرامی، آیة اللّه آقا میرزا سیّد محمّد مسیح اعلی اللّه مقامه.

ص: 106

«535» شرح المُغنی

(نحو - عربی)

از: بدرالدّین محمّد بن عبدالرحیم بن الحسین العمریّ المیلانی: «کشف الظنون و مقدّمه همین نسخه». تاریخ تألیف: ماه رجب 801: «کشف الظنون».

کتاب: شرح مزجی است بر کتاب «المغنی» در علم نحو، تألیف فخرالدین احمد بن الحسین الجاربردیّ، استاد شارح، متوفّی 742 در تبریز.

نسخه: به خطّ محمّد زمان بن احمد الحسینیّ. تاریخ استنساخ: دوشنبه غرّه ربیع یکم 1051.

«536» نسخه دیگر

نسخه: کامل و معتبر و محشّی است. نام و نسب شارح در آغاز این نسخه: محمّد بن عبدالرحیم بن محمّد العمریّ المیلانیّ است.

کاتب: محمود بن احمد بن مولانا ابراهیم بن مولانا بهاءالدین بن شیخ بایزید السنقریّ. تاریخ پایان کتابت: یوم الأربعاءِ ذی الحجّة 1020. روز هفته ندارد. اشعار فارسی از جامی و غیره در اطراف حواشی به خطّ کاتب نوشته شده، و این بیت در هامش صفحه آخر به سرخی ثبت است:

بکتْ عُیونی، علی شُیونی! فساءَ حالی، و لا أُبالی که دانم آخر، طبیب وصلت، مریض خود را، کند مُداوی

«537» شرح مفاتیح الشّرائع

(فقه - عربی)

از: ملاّ محمد هادی بن ملاّ مرتضی بن ملاّ محمّد مؤمن کاشانی، که این ملاّ محمّد مؤمن برادر مرحوم آخوند ملاّ محسن فیض کاشانی مشهور است.

ص: 107

کتاب: شرح کتاب «مفاتیح الشرائع» تألیف آخوند ملا محمد محسن فیض کاشانی است، در ابواب فقهیّه، و چنان که در «الذریعة 14: 79» فرموده ملاّ محمّد هادی شرح خود را در زمان حیات ماتن «یعنی فیض» تألیف کرده است. و این شرح متکفّل تمام متن «مفاتیح» است به کلمه «قال» و سپس شرح عبارت به «اقول».

نسخه: از اوّل کتاب مفاتیح الحجّ است تا آخر کتاب الزیارات، و پس از آن کتاب مفاتیح النذور و العهود است تا آخر دیات، و پس از آن «خاتمة الفنّ فی أحکام الجنائز» است تا آخر فنّ عبادات و سیاسات.

انجام: «و لیکن هذا آخر ما نورده فی الشرح المتعلّق بفنّ العبادات و السّیاسات من مفاتیح الشرائع... و کان فراغ المؤلّف من تألیفه فی العشر الأوّل من شهر شعبان المعظّم سنة «کذا» بقریة قمصر من قری قاسان».

کاتب نسخه: رضا ابن محمّد جعفر بیک. تاریخ استنساخ: 26 صفر 1246.

ناگفته نماند که نام مؤلّف و سال تألیف در نسخه نیست.

«538» نسخه دیگر

نسخه: از اوّل کتاب مفاتیح العطایا و المروّات است تا پایان کتاب، به خطّ رضا ابن محمّد جعفر بیک، همان که نسخه پیشین را نوشته است.

تاریخ استنساخ: 1246. کاتب نام خود را در این نسخه ذکر نکرده، ولکن شبهه ای در اتّحاد نویسنده این دو مجلّد نیست.

انجام: «هذا آخر ما یتعلّق بشرح المفاتیح. شرح اللّه صدورنا بنور الهدایة و الرشاد و فتح علینا أبواب الخیر و السداد... و العالم لیس بأهل للاعتراض علی أهله. ثمّ الحمد للّه الملک العلاّم...».

ص: 108

تاریخ تألیف و نام مؤلّف در این جلد نیز دیده نشد.

«539» شرح مفاتیح الشّرائع

(فقه - عربی)

از: ناشناخته.

کتاب: شرح «مفاتیح الشرائع» آخوند ملاّ محسن فیض کاشانی است، به «قوله».

نسخه: از شرح مفاتیح المطاعم و المشارب است تا کتاب وصایت.

آغاز: «بسم... الأکل و الشّرب من ضروریّات هذه البنیة الضعیفة».

انجام: «فیقتصر فیما خالف الأصل علی موضع الوفاق. کذا قالوا و العلم عند اللّه و عند أهله».

کاتب نام خود و تاریخ ختم کتابت را در پایان شرح کتاب الشفعة این چنین آورده: «قد فرغت من تسوید هذا الجلد من شرح المفاتیح حسب الشهوة! المخدومی عالیجناب... آقا میرزا، فی یوم الخمیس من ذیالحجّة (1206)... و حرّره... محمّد حسین بن مرحوم ملاّ محمّد شریف بن... ملاّ محمّد حسین نوری».

تعداد اوراق مکتوب نسخه: 179 برگ است و فهرست مفصّل کتاب در آغاز آن با تعیین عدد اوراق نوشته شده.

تملّک میر محمّد اسمعیل بن ابوالمحسن حسینی خاتون آبادی بتاریخ «25 صفر 1271» و مهر او در آغاز نسخه هست.

روی برگ اوّل واقعه تاریخی محمّد حسین خان نائب الحکومة که آغاز آن فتنه «به تاریخ یوم جمعه 23 شهر ذیقعدة الحرام 1265 در مسجد شاه اصفهان» بوده و مجروح شدن وی در این ماجرا و فوت او و سپس حرکت مرحوم آقا سیّد اسداللّه حجّة الاسلام در روز جمعه 7 ربیع المولود به طرف تهران و اهانت به سیّد و قتلِ حدودِ دویست نفر از مردم اصفهان در این واقعه و عزل سپهدار در «سه شنبه 26 صفر 1267» به تفصیل نوشته شده و به خطّ مرحوم خاتون آبادی است.

ص: 109

«540» شرح کتاب المفصّل للزمخشری

(نحو - عربی)

از: ناشناخته، و اجمالاً «شرح المفصّل» یعیش که به طبع رسیده است، نیست.

انجام نسخه: «تمّ المجلّد الأوّل من شرح المفصّل، و الحمد للّه وحده و صلواته علی سیّدنا محمّد و آله، و یتلوه من أصناف الاسم الأسماء المتّصلة بالأفعال».

نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، لکن نسخه بسیار مرغوب و ظاهرًا از آثار سده هشتم است.

«541» شرح مقاصد الطالبین

(کلام - عربی)

از: مسعود بن عمر بن عبداللّه تفتازانی هروی شافعی (متوفی 792)، معروف به ملاّ سعد، شاگرد قطب الدین محمّد رازی و قاضی عضد ایجی شافعی.

تاریخ دقیق وفاتش - منحصرًا - در پایان نسخه شرح الکشّافش این گونه آمده است:

«و لمّا بلغ المصنّف الی هذا المقام، بعد أن شرح من «صاد» الی «الفتح»، فتح اللّه علیه أبواب دارالسلام، فدخل فیها امتثالاً لقول الملک العلاّم: و اللّهُ یَدْعُو إلی دارِ السّلمِ، و أکرمه بالنّعمة العُظمی و بالقُرب و الزّلفی، و أسکنه فی الجنّة العُلیا، تغمّده برضوانه و أحلّه بُحبوبة جِنانه. و کان وفاته - رحمه اللّه - ضحوة یوم الاثنین الثانی و العشرین من محرّم سنة اثنین و تسعین و سبعمائة»: نسخه (ش 11024) مرعشیّه قم «فهرست 28: 730».

کتاب: شرح بر «المقاصد - مقاصد الطالبین» خود شارح است در علم کلام، به «قوله»، و چاپ شده است.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و از آثار سده نهم است.

مُهر «عبده رفیع الدین الحسینی» و تملّک ابوالقاسم بن محمود بن منصور بن قطب الدین الحسنی الحسینی و مُهر او «المتوکّل علی اللّه الغنیّ ابوالقاسم بن محمود

ص: 110

الحسینی» و تملّک محمّد شریف بن قطب الدین حسینی ایزی، به تاریخ ماه رجب 1060 در اصفهان و مُهر او «خادم الشریعة بفضل اللّه الغنیّ محمّد شریف بن قطب الدین الحسینی» و تملّک فتح اللّه بن قطب الدین محمّد بن عبد الحیّ بن محمود بن... بن قطب الدین محمّد دیباجی جعفری حسینی، در ظهر نسخه هست.

همچنین: یادداشتی از نیای مجدِّد معظّم، آیة اللّه العظمی صاحب «روضات الجنّات» - أعلی اللّه مقامه - به تاریخ 13 ماه رمضان 1275 در همان صفحه مرقوم است.

«542» شرح منهاج الوصول

(اصول فقه - عربی)

الی علم الأصول

از: سیّد برهان الدین عُبید اللّه بن محمّد فرغانی عبری (متوفی 743).

کتاب: شرح «منهاج الوصول» قاضی ناصرالدین عبداللّه بیضاوی (متوفی 685) است، به «قال، أقول».

نسخه: به خطّ عمر بن احمد بن علیّ بن حسین دیری «ظ». تاریخ کتابت: یکشنبه 25 صفر 879، درست در همان سالی که «معراج الوصول. ش...» نوشته شده است.

تملّک جعفر بن شیخ عبد علی قرشی و عبداللّه بن محمّد رضا بن محمّد باقر مازندرانی و محمّد بن محمّد بن علاءالدین بن أبی الفتوح حسینی، ظهر نسخه هست.

در اواسط کتاب، در حاشیه، به خطّ خوش آمده است: «حکم الصلوة فی الدار المغصوبة. نمّقه العاصی جعفر القرشیّ و هذا الکتاب فی ملکه. کان ذلک فی سنة ألف و مائتین و أربعین».

آغاز: «بسم... أمّا بعد، فانّ الطلبة لمّا رأوا ما کتبناه فی شرح بعض المختصرات».

ص: 111

انجام: «فجاز الاستفتاء فی اصول الدین لکلّ واحد، سواء کان مجتهدًا أولا. و اللّه اعلم بالصّواب...».

شرح منهاج الوصول: معراج الاصول

«543» شرح المواقف السّلطانیّة

(کلام - عربی)

از: میر سیّد شریف جرجانی علیّ بن محمّد بن علیّ حسینی حنفی استرابادی (740 - 816)، صاحب «شرح التذکرة. ش 486».

کتاب: شرح مزجی «المواقف السّلطانیّة»، تألیف عبدالرحمن بن احمد فارسی شافعی، معروف به قاضی عضد ایجی (متوفی 756) است، در مباحث کلامی و به طبع رسیده. تاریخ تألیف شرح روز شنبه اوائل شوّال 807 در سمرقند.

نسخه: نام کاتب ندارد. تاریخ کتابت: 28 ماه شعبان 892 و ظاهرًا هر نیمه آن به خطّ کاتبی جداگانه است. برگ اوّل نیز به خطّ دیگری است.

تملّک و مهر عبدالخالق اصفهانی و تملّک محمّد بن حبیب اللّه، ظهر نسخه هست.

«544» نسخه دیگر

نسخه: بسیار زیبا و تمیز از آثار سده یازدهم است. نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد.

مهر «ابن محمّد تقی علینقی» و مهر «محمّد جعفر بن علینقی» و مهر سیّد حجّة الاسلام شفتی بیدآبادی «محمّد باقر بن محمّد نقی الموسویّ» ظهر نسخه است. از کتابخانه رشتی.

«545» شرح موجز القانون

(طبّ - عربی)

از: نفیس بن عوض بن حکیم کرمانی، برهان الدین طبیب.

کتاب: شرح مزجی «موجز القانونِ» علاءالدین ابوالحسن علیّ بن أبی الحزم قَرْشی

ص: 112

دمشقی، معروف به ابن نفیس (متوفّی به ماه ذی القعده 687) است در علم طبّ مشتمل بر چهار فنّ، که شارح این شرح را به روزگار اُلغ بیک نوشته و در سمرقند در غرّه ذیحجه 841 از آن فراغت یافته و کتابش مکرّر به طبع رسیده است: «فهرست مرکزی».

نسخه: تنها شرح فنّ اوّل است. کاتب: محمّد باقر ابن المرحوم المغفور حاجی محمّد جواد زرگر. تاریخ استنساخ: غرّه شهر رجب 1272.

متن به خطّ نسخ و برخی جاها به شنگرف و شرح به شکسته نستعلیق نوشته شده و اثر مقابله و تصحیح ندارد.

آغاز: «قال الشیخ الامام الحبر الکامل علاءالدین علیّ ابن أبی الحزم القَرْشیُ المتطبّب: صیغة تفعُّل ه-هنا للمبالغة، مثل تقدّس و تمجّد».

انجام: «ثمّ عالج السدّة الواقعة فی الأمعاءِ. قد تمّ شرح فنّ الأوّل».

داخل جلد کتاب این یادداشت دیده می شود: «بتاریخ یوم هیجدهم شهر صفرالمظفّر (1274) پیش حاجی ملاّ زَکیّ «فارسی هیئت» را با «شرح بیست باب» شروع کردم. حرّره احمد الحسینیّ».

ایضًا، روی برگ اوّل: «یادگار احمد بن محمد حسن الحسینیّ المنجّم. 18 محرّم 1275».

نویسنده یادداشت و یادگار، حاج میرزا سیّد احمد اصفهانی منجّم دانشمند روحانی، شاگرد و داماد عالم بزرگوار آقا میرزا ابوالمَعالی کرباسی (متوفّی 1315 ق) و نیای خاندان معظّم سادات ملاّباشی اصفهان است، وفاتش به سال 1331 ق: «دانشمندان مهدوی: 107».

از حاجی ملاّ زکیّ که استاد «فارسی هیئت» و «شرح بیست باب (ملاّ مظفّر)» در نیمۀ

ص: 113

دوم سدۀ سیزدهم در اصفهان بوده است، اثری نیافتیم، جز این که مرحوم آقای مهدوی در کتاب «سیری در تاریخ تخت فولاد اصفهان: 129» قبری را یاد کرده اند که در سمت غربی کوچه مقابل غسّالخانه قدیمی تخت فولاد قرار داشته و گویند: معروف است از ملاّ زکیّ داماد حکیم داود هندی است. حال، این همان حاجی ملاّ زکیّ باشد یا دیگری، معلوم نیست. الشّیءُ بالشّیءِ یُذکر!

بیفزاییم که: سوگمندانه، آخرین فرد روحانی خاندان معظّم ملاّباشی، سیّد عزیز عالم فاضل مقدّس خلیق، حاج آقا حبیب ملاّباشی بود که سالیانی چند (قبل و بعد از 1370 ق - 1330 ش) همگام تنی چند طالب علم نوجوان اصفهانی از بیوت روحانی این سامان در حوزه علمیّه قم - که جهانی از معنویّت و دین و دانش بر آن حاکم بود - اشتغال داشتیم و آن مرحوم در تحصیل بسی جدّی و کوشا بود.

والد ماجدش عالم جلیل القدر متشخّص متعیّن، حاج میرزا محمود ملاّ باشی فرزند حاج میرزا سیّد احمد منجّم دانشمند، و والده ماجده او صبیّه حاج میرزا هاشم امام جمعه بنام اصفهان، از تبار امام جمعه های سادات بزرگوار خاتونابادی و از منسوبین به خاندان علاّمه مجلسی بودند رضوان اللّه تعالی علیهم اجمعین.

وضع و تصویب و اجرای قوانین الحادی لغو مالکیّت اراضی و مستغلّات و کوتاه شدن دست صاحبان حقوق از ممرّ معاش و رزق و روزی حلال سبب خاموش شدن چراغ روحانیّت در این خانواده ها و دیگر خانوادهای بزرگ اصیل و نجیب این سامان و دیگر جاها گردید و شد آنچه شد...

حاج آقا حبیب در جُمادای (1423) در اصفهان به رحمت ایزدی پیوست و در قم به خاک سپرده شد رحمة اللّه علیه.

ص: 114

«546» شرح نهج البلاغة

(فارسی)

از: مولانا محمّد صالح بن حاجی باقر قزوینی، معروف به روغنی، معاصر محدّث علاّمه شیخ حُرّ عاملی (1033 - 1104)، رحمة اللّه علیهما.

چون تاریخ تولّد و وفات شارح نامعلوم بود، لذا او را هم در «روضة نضرة: 283 - 284» و هم در «کواکب منتثرة: 371 - 372» عنوان فرموده و آنچه از احوال و آثارش یافته اند، در آن دو جا نگاشته اند.

کتاب: شرح بسیار مفید و محقّقانه ای است بر کتاب شریف «نهج البلاغة»، به زبان فارسی مرغوب و چاپ شده است.

نسخه: بخشی از اواخر کتاب است به خطّ شخص شارح و چون اوراق نسخه که یکصد و یک برگ است در صحّافی پس و پیش شده و هیچ گونه اسم و رسمی و علامت و نشانی در آنها نبود که بتوان آن را شناخت، مدّتی صرف وقت شد تا آن که پس از فحص بسیار آن را شناختیم.

آغاز نسخه مطابق است با صفحه 81 بخش سوّم نسخه چاپ طهران (1321 ق) تا پایان شرح، لکن برگ آخر نیز مفقود شده است.

این نسخه برای تصحیح چاپ مغلوط کتاب بسیار مفید و مغتنم است.

«547» شرح نهج البلاغة

(عربی)

از: ابو حامد عبدالحمید بن هبة اللّه بن محمّد مدائنی، معروف بن ابن أبی الحدید معتزلی (586 - 655).

نسخه: جزءِ دوم کتاب است و در پایان، گزارش مقابله و تصحیح زین العابدین

ص: 115

العاملی و تاریخ ختم مقابله با نسخه قدیمه معتبره: «یوم الثلثاء من شهور جمادی الأولی من سنی 1101» نوشته شده است.

شرح نهج البلاغة: حدائق الحقائق

«548» شرح الهدایة

(حکمت - عربی)

از: قاضی حسین بن معین الدین میبدی متوفی 911، شارح دیوان مرتضوی (ش 499).

کتاب: شرح مزجی کتاب «الهدایة - هدایة الحکمة» تألیف اثیرالدین مفضّل ابن عمر ابهری (متوفّی 663) است و به طبع رسیده: «ذریعة 14: ش 2053».

نسخه: از آخر ناقص است و لذا نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نشد، به قرائن از آثار قرن 10 - 11 است. برگ اوّل نیز نونویس می باشد. سرتاسر نسخه دارای حواشی مفیده بسیار از کتب گوناگون به خطّ کاتب و غیره است.

«549» شرح الهدایة

(حکمت - عربی)

از: صدرالمتألّهین صدرالدین محمّد بن ابراهیم شیرازی، معروف به آخوند ملاّ صدرا (متوفی 1050)، صاحب «شواهد الربوبیّة. ش 557».

کتاب: شرح مزجی کتاب «الهدایة للحکیم الکامل و النّحریر الفاضل اثیرالدین مفضّل الأبهری»: از مقدّمه صدرا. چاپ شده است.

نسخه: کامل است و به خطّ محمّد نصیر بن ملاّ حسن بالانکائی.

تاریخ استنساخ: 1114. حواشی بسیار با توقیع «ش ح ن» به خطّ کاتب نوشته شده و تمام صفحات جدول کشی و صفحه اوّل دارای سرلوح بدیع و زیبایی است.

ص: 116

«550» شرح الوافیة

(اصول فقه - عربی)

از: آقا سیّد صدرالدین محمّد رضوی همدانی، مجاور نجف شرف، اعلی اللّه مقامه.

تاریخ تولّد و وفاتش معلوم نیست و در سده دوازدهم می زیسته: «کواکب منتثرة: 382» با اشتباهاتی چند، و «الذریعة 14: ش 2029».

کتاب: حاشیه مبسوطی است به «قوله» بر رساله «الوافیة» در اصول فقه، تألیف مولانا عبداللّه بن محمّد بشروی، معروف به فاضل تونی - علیه الرحمة - (متوفی 1071) .

نسخه: به خطّ «العبد الاقلّ زین العابدین» است، و تاریخ استنساخ: اواخر ربیع دوّم 1227. ظاهرًا از شیوه خطّ برمی آید که کاتب از فضلاءِ خوانسار بوده است. همه جا در حاشیه، متن «الرسالة الوافیة» تونی - به گونه نُسخ دیگر که به نظر قاصر رسیده - به خطّ کاتب نوشته شده است. روی دو برگ آخر نسخه فوائد فقهیّه ای دیده می شود.

«551» الشّفاء

(حکمت - عربی)

از: شیخ رئیس ابو علی حسین بن عبداللّه ابن سینا (متوفی 427).

کتاب: در حکمت نظری است در دو جلد إلهیّات و طبیعیّات، و به طبع رسیده.

نسخه: از اوّل فنّ اوّل طبیعیّات است در سماع طبیعی تا آخر فنّ ششم که آن کتاب نفس است.

نام کاتب در آخر نسخه نیست. تاریخ کتابت: ماه صفر 1016، و در این موضع نوشته اند: «قوبلت من أوّله إلی آخره مع نسخة کان فی حواشیها خطّ نصیر الملّة و الدّین نصیرالدّین الطوسیّ».

در اوائل نسخه حواشی به توقیع «م ح ق» دارد که ظاهرًا از میرداماد باشد.

ص: 117

روی برگ اوّل نوشته اند: «امانت عالیحضرت صامی (سامی. ظ) قبله گاهی جالینوس الزمانی حکیم امیرالدین محمّدا، سلّمه اللّه تعالی، باید که در اصفهان به محلّه نو برساند».

«552» نسخه دیگر

نسخه: از فنّ چهارم از جمله ثانیه است تا آخر کتاب نبات.

آغاز: «بسم. الفنّ الرابع من الجملة الثانیة، و قد فرغنا من تعدید الأمور العامّة».

انجام: «و لنختم کلامنا فی النّبات...».

نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و در دو موضع مطالبی محو شده است که - ظاهرًا - نام کاتب و تاریخ بوده است و در هر دو موضع در حاشیه دارد که: «انتقل منه الی أقلّ العباد مقصود بن قاسم بن عماد، فی 20 جمادی الثانی. ظ (973).

ظهر آخرین برگ نسخه زایجه ای است که به این شرح آغاز می شود:

«ولادت مهدیقلی بیک در بلده قم، ولادت: قبل از طلوع افتاب روز سه شنبه بیست و یکم شهر رمضان المبارک سنه (1055) هجری به یک دقیقه و هشت ثانیه، موافق اوّل تشرین الأوّل سنه (1095) و با بیست و هفتم فروردین ماه قدیم سنه (1015) و بیست و هفتم ابانماه جلالی سنه (567)».

صحّت این تاریخها جای تأمّل است. بیست و یکم ماه رمضان 1055 ق در «تقویم و ستنفلد» روز آدینه می باشد.

روی برگ اوّل شرحی راجع به وقفیّت نسخه به تاریخ ذیحجّه 1170 نوشته شده است. تاریخ کتابت نسخه - ظاهرًا - در قرن دهم بوده است.

«553» نسخه دیگر

نسخه: فنّ سیزدهم کتاب است. کاتب: سیّد حسن بن سیّد علی حسینی.

تاریخ پایان تحریر: اوائل ذیالحجّه 1068.

ص: 118

«554» شفاء الصّدور فی شرح الزّبور

(دعاء - فارسی)

از: میرزا عبدالرحیم بن سیّد محمّد الحسینیّ الموسویّ الشهرستانیّ.

در «کواکب منتثرة: 428» فرماید: «عبدالرحیم الشهرستانی ابن محمّد الحسینیّ، معاصر الشاه سلیمان الصّفویّ (1077 - 1105). ألّف باسمه «ترجمة ثواب الأعمال» تألیف الصدوق «ذریعة 5: رقم 77»، بالفارسیّة. أوّله: حمدی که حامدان ملأ اعلی از أدای آن عاجز، و شکری که زبان شاکران...».

کتاب: شرح «صحیفه کامله سجّادیه معظّمه» است به فارسی و به غایت مبسوط و مفید.

نسخه: ظاهرًا مجلّد اوّل است تا شرح دعاءِ «و کان من دعائه علیه السّلام لنفسه و أهل ولایته: یا من لا تنقضی عجائب عظمته» که در آخر آن چنین است:

«اینست آنچه این بی بضاعت اراده داشت که در سلک تحریر و رشته ترقیم کشد، از بضاعت مُزجاة و قلیل. و اگر - بعون اللّه و حُسن توفیقه - صبح امید از ظلمت فنا طالع بوده باشد، در شرح دعاءِ صباح و مساء و ما بقی خواهد کوشید».

تاریخ تألیف ندارد، لکن مؤلّف در سرآغاز آن را به نام شاه سلطان حسین صفوی (1105 - 1134) موشّح گردانیده است.

کلماتی در پایان نسخه که مشتمل بر نام کاتب و تاریخ کتابت - ظاهرًا - بوده، پاک شده و جای آن بعدًا نوشته اند: «الکتاب، بعون الملک الوهّاب، شهر ذیحجّه 1116».

برگ های آغازین دارای سرلوحه و حاشیه گل و بوته، و صفحات جدول کشی به طلای اشرفی شده است.

ص: 119

«555» شمع یقین یا آیینه دین

(کلام - فارسی)

از: ملاّ حسن گیلانی، به تعبیر «تذکره نصرآبادی»، یا: میرزا حسن لاهیجی، به ضبط دیگران (متوفّی 1121). پدرش جناب آخوند ملاّ عبدالرزّاق صاحب «شوارق الالهام. ش 556» و مادرش دختر آخوند ملاّ صدرای شیرازی صاحب «شواهد الربوبیّة. ش 557»، و همگی مقیم قم بوده اند رضوان اللّه علیهم اجمعین.

گزارش احوال و آثار علمی فراوان او در «کواکب منتثرة اشتراکی: 177 - 180» آمده است.

کتاب: در بیان اصول عقائد دین مبین است به تفصیل، مشتمل بر یک مقدّمه و پنج باب و خاتمه، و به طبع رسیده. تاریخ فراغ از تألیف: سال 1092.

نسخه: یک برگ از آغاز و برگ هایی از آخر ناقص است، و لذا نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نشد. ظاهرًا در زمان مؤلّف یا نزدیک آن نوشته شده و آثار مقابله و تصحیح دارد.

توضیحًا: نام کتاب در «ذریعة» و «کواکب» همانند مشهور بر سر زبان ها «شمع الیقین»، و در این نسخه «شمع یقین»، بی الف و لام است، چنان که گوید: «تسمیه آن به شمع یقین یا آیینه دین مُناسب نمود». در نسخه چاپی هم بی الف و لام است.

«556» شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام

(کلام - عربی)

از: مولانا عبدالرزّاق بن علی بن حسین لاهیجی - علیه الرحمة - (متوفی 1072) .

کتاب: شرح مزجی «تجرید الکلام» خواجه نصیرالدین طوسی قدس سره است.

ص: 120

نسخه: از «المطلب الرابع: الکیفیّات الإستعدادیّة» است تا آخر مبحث «الکلام فی العلم بالکلّیّات و الطّبائع المرسلة و الجزئیّات المجرّدة» که از اواسط تا اواخر مجلّد ثانی مطبوع کتاب است.

نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و از آثار سده دوازدهم است. چند جای نسخه، مهر «عبده محمّد باقر بن محمّد اسمعیل الحسینی 1191» دارد.

«557» شواهد الرُّبوبیّة فی المَناهج السّلوکیّة

(حکمت - عربی)

از: صدرالمتألّهین، آخوند ملاّ صدرا، صدرالدین محمّد بن ابراهیم شیرازی (متوفی 1050). در «ذریعة 14: ش 2382» به اشتباه «صدرالدین ابراهیم» چاپ شده است.

کتاب: از جمله آخرین مصنّفات صدرا و حاوی نظرات و تحقیقات شخصی آن فیلسوف متشرّع نامدار است در پنج مشهد، و به طبع رسیده. و مرّ له «شرح الهدایة. ش 549».

نسخه: نام کاتب و تاریخ ندارد. به قرائن در سده سیزدهم نوشته شده و یکجا، در اواخر کتاب، حاشیه ای به امضاءِ «لمحرّره محمّد رضا» دارد که - احتمالاً - خطّ کاتب نسخه است و لا بُدّ همان حکیم عارف استاد قمشه ای صهبا تخلّص معروف (متوفّی 1306 ق) که شاگرد بی نظیر آقا میرزا حسن فرزند آخوند ملاّ علی نوری است، علیهم الرحمة.

حواشی مهمّ دیگری از آغاز تا اواخر نسخه به یک خطّ نوشته شده است به شرح زیر:

1- حواشی بسیار از «الأستاد المحقّق العلاّمة النوریّ. ره» که مقصود همان جناب آخوند ملاّ علی (متوفّی 1246) است.

2- حواشی از «شیخ حسین. ره» یا «ش. ح. ن. ره»، که - ظاهرًا - مقصود شیخ حسین

ص: 121

ابن ابراهیم گیلانی، حکیم اشراقی از اعاظم شاگردان صدرا باشد. گزارش حالش در «کواکب منتثرة اشتراکی: 191 - 192».

3- حواشی بسیار از «الأستاد المحقّق محمّد صادق الخراسانی، حفظه اللّه». احتمالاً همان مذکور در «تراجم رجال 3: ش 2365 و 2374». در جای دیگری یافت نشد.

4- حواشی گوناگون از «أسفار» و «شرح اشارات خواجه» و «تفسیر صافی» و «أصفی».

نام کتاب در متن این نسخه به صراحت «شواهد الرّبوبیّة» است، نه «الشّواهد الرّبوبیّة» که در چاپ مشهد (به سال 1346 ش) و «الذریعة» است.

داستان: در سرآغازِ «الإشراق الثّامن فی الصّراط» حاشیه شگفت آوری نوشته شده است که عینًا در اینجا می آوریم:

«رأیتُ بخطّ العالم الفاضل الکامل الجامع للمعقول و المنقول، ابن المرحوم الشیخ زین الدین آقا محمّد فی حاشیة شواهده هکذا:

قالت لی حوریةٌ فی لیلة الثُّلثاءِ عاشر جُمادی الأولی سنة (1175) فی خَلسة رأیت فیها عالم النور من البهاءِ و السّرور، ما لا عینٌ رأت و لا أذُنٌ سمعت، مشرفةً علیَ من غُرفة من فوقها غُرفٌ. فصرتُ مدهوشًا من البهجة و السّرور، و کأنّی متدلّیةٌ بهذا العالم! فسألتُها عن السّاعة و عن إدراک هذه المقامة. فقالت: اذا دخلت الطامة فی العامة و زالت الملابسة أو التّسبّب بالباءِ و اتّصل کلّ فرع بأصله بطل الزمان و المکان»!

آقا محمّد شیخ زین الدین در «مکارم الاثار 2: 126» و «دانشمندان مهدوی: 304» عنوان دارد.

شواهد صغرای عینی: فرائد القلائد و...

«558» الصّافی

(تفسیر - عربی)

از: مولانا محسن فیض کاشانی محمّد بن مرتضی قدس سره (1007 - 1091).

ص: 122

کتاب: تفسیر قرآن کریم است، به اخبار معتبر اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام ، و مکرّر چاپ شده است.

نسخه: نیمه اوّل کتاب است، به خطّ و تزیین بسیار عالی. کاتب: محمّد اسمعیل الحسینیّ الأردکانیّ الیزدیّ. تاریخ استنساخ: ماه رجب 1288.

صفحه اوّل نسخه دارای سرلوح بسیار ممتاز است و تمام صفحات جدول کشی به طلای اشرفی. اثر مقابله و تصحیح و تحشیه ندارد.

«559» نسخه دیگر

نسخه: نیمه دوّم کتاب است، از آغاز تفسیر سوره مبارکه کهف تا آخر.

کاتب: محمّد اسمعیل حسینی یزدی که نیمه نخست هم به خطّ او است. تاریخ کتابت: سنه 1290 در اصفهان. تمام صفحات مجدول و خطّ نسخه نسخ بسیار خوب است. در پایان کار، کاتب از بی عنایتی کسی که دستور استنساخ داده، ناله بسیار کرده و گوید تقریبًا کتاب را به این نفاست بی اجر و مزد به پایان رسانیده. پس از دقّت معلوم شد از آغاز و انجام نسخه یک برگ افتاده است.

«560» نسخه دیگر

نسخه: نیمه دوّم کتاب است، از سوره مبارکه کهف تا آخر قرآن کریم.

کاتب نام خود را ننوشته. تاریخ اتمام کتابتِ سوره مبارکه احزاب که پایان رُبع سوّم کتاب است: محرّم 1230، و تاریخ اتمام کتابت ربع چهارم که پایان کتاب است: ششم ربیع یکم 1230.

عالم فاضلی حواشی مفیدی به نقل از کتب معتبره بر تمام کتاب نوشته است و شاید

ص: 123

کاتب اصل نسخه نیز همین شخص بوده و در بیش از چهل موضع تاریخ نگارش حاشیه ها را نوشته و از ربیع دوّم 1230 تا ماه رمضان 1253 تاریخ دارد و بقیّه حواشی بی تاریخ است، و در چند موضع تصریح کرده که در اصفهان و در مدرسه نماورد نوشته است، از جمله: در تاریخ شب دوشنبه 23 صفر 1237، و دیگر در: شب چهارشنبه 27 ذی الحجّه 1236.

ده صفحه در ابتدا و پانزده صفحه در انتهاءِ نسخه نیز اوراق سفید بوده که همان شخص عالم مطالب گوناگون فراوان و بسیار مفید از کتب عدیده استخراج و در آنها نقل کرده است.

نسخه از کتب خانوادگی است و در اوّل و آخر مهر نیای گرامی، آیة اللّه العظمی آقا میر محمّد صادق موسوی چهارسوقی «عبده محمّد صادق بن زین العابدین الموسوی» بوده و محو شده است.

«561» صافی شرح کتاب الکافی

(حدیث - فارسی)

از: مولانا خلیل بن الغازی قزوینی، صاحب «الشافی. ش 466»، معاصر آخوند مولانا محمّد صالح مازندرانی شارح دیگر کافی شریف «ش 516» که سه سالی پیش از مولانا خلیل در 1086 در اصفهان وفات یافته است رحمة اللّه و رضوانه علیهما.

جای سند%%

ص: 124

کتاب: دوّمین شرح شارح است بر کتاب «کافی» شریف شیخ کلینی - اعلی اللّه مقامه - که به دستور شاه عبّاس دوّم صفوی (1052 - 1077) در شهر قزوین، به گونه «اصل، شرح» نوشته و در آغاز مدح و ثناءِ فراوان از آن شاه آورده است: «ذریعة 14: ص 27 و 15: ش 17».

تألیف این شرح - همانند تألیف اصل «کافی» شریف - مدّت بیست سال به درازا کشیده و به گزارش مرحوم مشار در «فهرست کتابهای چاپی فارسی» هفت مجلّد از کتاب، در اوائل سده بیستم میلادی در لکهنو چاپ شده است.

شارح معظّم در ترجمه و شرح احادیث کمال علمیّت و نهایت دقّت را با تمام مهارت به کار گرفته و از جمله التزاماتش این است که همواره لفظ جلاله «اللّه» و «رسول اللّه» را به فارسی نیاورده و همان الفاظ مقدّسه متن را آورده است جزاه اللّه تعالی خیرًا.

تاریخ فراغت از مجلّد اوّل که شامل دو کتاب عقل و توحید از سی جزءِ «کافی» شریف است - به میمنت سی جزو قرآن کریم - : روز چهارشنبه 24 محرّم 1066. تاریخ ویژه کتاب عقل در «ش 563» ذکر می شود.

نسخه: مجلّد اوّل و مبیّضه اصل خطّ شارح، و روی برگ آغازین، آن را به فرزندش ابوذر اختصاص داده است. از مولانا خلیل سه فرزند دانشمند می شناسیم:

1 - احمد، عالم محقّق (متوفی 1083): «روضة نضرة: 31».

2 - ابوذرّ، فاضل عالم (متوفی 1084): «روضة نضرة: 213».

3 - سلمان، فاضل عالم جلیل (متوفی پس از 1115): «روضة نضرة :248» «کواکب منتثرة: 318».

سلمان و فرزندش سعید نسخه های «ش 563» و پس از آن را مقابله و تصحیح کرده اند.

مُهرِ «خداوندا تقیّ را متّقی کن» - عین همان مُهر ظهر نسخه «غایة البادی. ش...» - و مُهر «محمّد جعفر بن علینقی» و مُهر نیای بزرگوارمان عالم ورع صبور، آیة اللّه آقا

ص: 125

میرزا سیّد جلال الدین روضاتی «الرّاجی جلال الدّین بن محمّد مسیح الموسویّ» - أعلی اللّه مقامه الشریف - ، ظهر نسخه هست.

چهار نسخه از همین گونه یا مُشابه آن در «فهرست نسخه های خطّی کتابخانه غرب: 34» به اختصار یاد شده است.

«562» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد پنجم «ظ» کتاب است در شرح کتاب طلاق «جزءِ نوزدهم» که روز شنبه 21 جُمادای دوّم 1077 از نگارش آن فراغت یافته، و عتق که روز سه شنبه 24 همان ماه بدان شروع و روز یکشنبه 27 ماه رجب پایان یافته، و صید که سه شنبه 29 آن ماه در آن شروع و پنجشنبه آخر ماه شعبان از آن فارغ شده، و ذبائح که آدینه غرّه ماه رمضان آغاز و پنجشنبه 14 تمام شده، و أطعمه «جزءِ 23» که به روز یکشنبه سوّم

محرّم 1078 از تألیف آن دست کشیده است.

کاتب نام خود را در آخر عتق، محمّد بن میر حاجّ قزوینی نوشته، و تمام نسخه به دست شخص مؤلّف جلیل «ظ» تصحیح شده است. با تأسّف، برگ اوّل در نسخه نیست.

«563» نسخه دیگر

توضیح: هفت مجلّد از یک دوره به حجم رحلی بزرگ که دارای امتیازات فوق العاده و یکسان است، به یک شکل و اندازه و بهترین صحّافی و تجلید در سال (1353 ش) رؤیت شد که مختصّات هر یک را

به اختصار نوشته ایم:

1 - نسخه: مجلّد اوّل است، با خصوصیّات تألیفیِ «ش 561»، و در این نسخه تاریخ

ص: 126

تألیف کتاب عقل - که در آن نسخه نیست - : روز چهارشنبه 28 محرّم «1065» قید شده است. تاریخ استنساخ: روز سه شنبه 23 محرّم «1114». تاریخ استنساخ کتاب توحید: روز جمعه سوّم ذی الحجّة «1114».

کاتب: محمّد یحیی بن محمّد رضا قزوینی. متن «کافی» شریف به خطّ نسخ و ترجمه و شرح به خطّ نستعلیق، و هر دو خطّ در اعلی درجات کمال و زیبایی است.

تمام صفحات به طلای اشرفی جدول کشی شده و دارای دو سرلوح کامل نیم صفحه ای بی نظیر است.

در ذیل صفحه آخر، مولانا سلمان قزوینی فرزند شارح، شرحی نگاشته است مبنی بر این که به دستور امر اشرف اقدس اعلی نسخه را استکتاب و تصحیح نموده، و مُهر کرده است به تاریخ 1115.

«564» نسخه دیگر

2 - نسخه: مجلّد دوّم است از دوره بسیار ممتاز شاهانه، و این مجلّد مشتمل است بر ترجمه و شرح کتاب الحجّة، و مؤلّف در مقدّمه گوید که به تاریخ محرّم 1066 در آن شروع نموده است و در روز جمعه 23 جمادی الاولی 1067 «بِدارالموحّدین قزوین» از آن فراغت یافته.

کاتب: محمّد علی بن محمّد حسین طالقانی. فراغت از استنساخ: 1114.

متن «کافی» شریف به خطّ نَسخ و ترجمه و شرح به خطّ نستعلیق اعلی. تمام صفحات به طلا جدول کشی شده و برگ اوّل دارای سرلوح ممتاز است.

در ذیل صفحه آخر فرزند شارح سلمان بن خلیل در 1115 گواهی کرده است که استکتاب از روی نسخه اصل «أمّ النّسخ» و تصحیح مکرّر، بر حسب امر اشرف اقدس اعلی انجام گرفته است.

ص: 127

«565» نسخه دیگر

3 - نسخه: مجلّد چهارم (ظاهرًا) است از دوره بسیار ممتاز یاد شده و مشتمل است بر شرح کتاب دعاء «کتاب پنجم کافی شریف» و شرح کتاب فضل القرآن «کتاب ششم کافی شریف» و شرح کتاب العِشرة «کتاب هفتم که خاتمه اصول کافی شریف است، و پس از آن کتاب طهارت و اوّل فروع کافی شریف است».

تاریخ شروع در شرح کتاب دعاء: جمادای آخر 1068 و تاریخ ختم آن: روز پنجشنبه 15 ربیع دوّم 1069 و پایان استنساخ: 1114، و کاتب محمّد علی بن محمّد حسین طالقانی. تاریخ شروع در شرح فضل قرآن: ربیع دوّم 1069 و تاریخ ختم آن: روز شنبه 22 جمادای یکم 1069، و شروع در عشرت در همان ماه و فراغت از آن که پایان مجلّد حاضر و پایان شرح اصول کافی شریف است در چهارشنبه 25 جمادای دوّم «و انتقال الشّمس الی حَمَل فی ساعتین و نصف ساعة من لیلة الجمعة السّابع و العشرین من الشهر المذکور» سنه 1069 در «دار الموحّدین» قزوین.

کاتب محمّد علی بن محمّد حسین طالقانی. تاریخ پایان کتابت: یکشنبه 19 ذیحجه 1114. در آخرین صفحه نسخه شرح معهود سلمان فرزند شارح در امر استکتاب و تصحیح نسخه به تاریخ 1115 نوشته شده است.

تمام صفحات مجدوَل و در صفحه آغاز هر یک از سه کتاب سرلوح بسیار ممتاز دارد.

«566» نسخه دیگر

4 - نسخه: از مجلّدات دوره بسیار ممتاز یاد شده است که شرح خصوصیّات آن پیشتر گفته شد. و این مجلّد مشتمل است بر ترجمه و شرح تمام کتاب صلوة از اجزاءِ فروع کتاب کافی شریف.

ص: 128

شارح در مقدّمه این جلد گوید: «و بعد، چون نوّاب هُمیون اشرف اقدس اعلی... بالمشافهة... مأمور ساخت... خلیل بن الغازی القزوینی را به شرح کافی... شروع شد در شرح کتاب الصلوة که کتاب یازدهم است، بتاریخ رجب سال (1070) هجری».

مقصود شارح از «نوّاب هُمیون» شاه عبّاس دوم صفوی است.

پایان تألیف: روز پنجشنبه دهم جُمادای دوّم 1071. کاتب: محمّد علیّ بن محمّد حسین طالقانی. پایان کتابت: روز سه شنبه دوّم جُمادای دوّم 1108.

متن کافی شریف به خطّ نسخ، ترجمه و شرح به خطّ نستعلیق و در کمال زیبایی استنساخ شده. تمام صفحات به طلا جدول کشی و برگ اوّل دارای سرلوح ممتاز است.

در ذیل صفحه آخر نواده شارح سعید بن سلمان به خلیل قزوینی گواهی استنساخ و تصحیح را به امر شاه نوشته است.

«567» نسخه دیگر

5 - نسخه: از مجلّدات دوره بسیار ممتاز یاد شده است که خصوصیّات آن گفته شد.

این مجلّد مشتمل است بر ترجمه و شرح تمام کتاب زکوة از اجزاءِ فروع کافی شریف که آن کتاب دوازدهم است و شارح در جُمادای دوّم 1071 در آن شروع نموده «و این مجلد پس از کتاب صلوة است»، و تاریخ تألیف زکوة: شب 4 شنبه 23 ربیع یکم 1072 بوده، و کاتب همان محمّد علی بن محمّد حسین طالقانی است.

پایان استنساخ: ربیع یکم 1115 و در هامش «بلغ قبالًا» نوشته شده، و سپس شرح کتاب صیام که سیزدهمین کتاب کافی است در ربیع آخر 1072 شروع به شرح و در روز جمعه دهم ماه شعبان همان سال از آن فراغت یافته.

کاتب نام خود و تاریخ کتابت را در آخر کتاب صوم ننوشته، امّا پیداست که به خطّ نستعلیق زیبای همان کاتب طالقانی است.

ص: 129

مولانا سلمان فرزند شارح در آخر کتاب صوم شرحی نگاشته است که این نسخه را از «اُمّ النّسخ» استکتاب و استنساخ و تصحیح نموده است «امتثالاً للأمر الأقدس الأعلی» که مقصودش بدون شکّ امر شاه سلطان حسین صفوی است.

دو سر لوح بسیار ممتاز دارد و همه صفحات جدول کشی شده.

«568» نسخه دیگر

6 - نسخه: از مجلّدات دوره بسیار ممتاز یاد شده است که خصوصیّات آن پیشتر گفته شد، و این مجلّد مشتمل است بر ترجمه و شرح تمام کتاب حجّ از اجزاءِ فروع کافی شریف. شارح در مقدّمه این جلد نیز مطالبی که در مقدّمه جلد صلوة متعرّض شده، تکرار کرده است و گوید:

«شروع نمود در شرح کتاب الحجّ که کتاب چهاردهم است به تاریخ شعبان المعظّم سنه 1072».

تاریخ پایان تألیف این جلد: روز شنبه سلخ ماه شعبان 1074.

کاتب: محمّد علیّ بن محمّد حسین طالقانی. تاریخ استنساخ: 1116.

در ذیل صفحه آخر نواده شارح سعید بن سلمان بن خلیل گواهی کرده است که استکتاب از روی «أمّ النّسخ» و تصحیح بر حسب امر اقدس اعلی «شاه سلطان حسین مقصود است» انجام گرفته.

«569» نسخه دیگر

7 - نسخه: از آغاز کتاب نکاح است تا آخر آن، که در چهارشنبه یازدهم محرم 1077، شارح از آن فراغت یافته، و سپس کتاب عقیقه است که در روز شنبه 19 صفر

ص: 130

همان سال خاتمه یافته و سپس کتاب طلاق است که در روز شنبه 21 جمادای دوم سال مذکور شرح آن تمام شده است.

نام کاتب: محمّد تقی. تاریخ پایان استنساخ: روز سه شنبه 19 صفر 1118.

در صفحه آخر، سعید بن سلمان بن الشارح شرحی نگاشته است که به حسب فرمان اشرف اعلی «لا بدّ فرمان شاه سلطان حسین» نسخه را با کمال دقّت استکتاب و مقابله و تصحیح کرده است. مُهر «سعید من تولّی أهل البیت».

نسخه از لحاظ خطّ نستعلیق و کاغذ و سرلوحه و جدول کشی صفحات و تجلید از شاهکارهای بی نظیر زمان است.

«570» نسخه دیگر

نسخه: شرح کتاب بیستم است از «کتاب العتق و التدبیر و الکتابة» تا آخر کتاب «دَواجن». تاریخ پایان تألیف: روز پنجشنبه 28 جُمادای دوّم 1078 در قزوین.

کاتبِ نسخه چنانکه در صفحه آخر است: محمّد علیّ بن محمّد حسین طالقانی.

تاریخ پایان کتابت: روز چهارشنبه سوّم ماه رجب 1120.

علامت مقابله و تصحیح در نسخه دیده نمی شود و تمام صفحات جدول کشی شده و در چند موضع دارای سرلوح عالی است.

«571» نسخه دیگر

نسخه: آغاز: «اصل: کتاب فضل القرآن. شرح: این کتاب ششم است از سی کتاب که جزءِ کتاب کافی ابو جعفر...» است.

تاریخ پایان تألیف این کتاب: روز شنبه 22 جمادای یکم 1069. کاتب: بهاءالدین. تاریخ کتابت ندارد.

ص: 131

پس از این شرح کتاب العِشرة «کتاب هفتم» است و تاریخ پایان تألیف آن در «دارالموحّدین قزوین»: روز 4 شنبه 25 جمادای دوّم 1069، «با شرح مربوط به انتقال شمس به حمل، چنانکه در نسخه دیگر گذشت».

کاتب: بهاءالدین ابن نظام الدین قرشی. تاریخ کتابت ندارد و در هامش «بلغ» دارد.

این دو بخش به خطّ نسخ نوشته شده، و پس از آن بخش های دیگری به خطّ نستعلیق است که اوّل و آخر ندارد، و پس از آن مقداری از شرح کتاب دعاء که آن کتاب پنجم کافی شریف است و شارح در روز پنجشنبه 15 ربیع دوّم 1069 از آن فراغت یافته، و نام کاتب ندارد، لکن به نظر می رسد به خطّ نسخ همان بهاءالدین قرشی است.

معلوم نیست در همان زمان ها که نسخه را صحّافی و جلد کرده اند، چرا آن را تا به این حدّ مشوّش و درهم نموده اند.

«572» نسخه دیگر

نسخه: از اوّل ناقص است، و از اواخر باب سوّم شروع می شود که باب چهارم آن «باب أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أوّل من أجاب و أقرّ للّه عزّ و جلّ بالرّبوبیّة» است تا آخر کتاب الایمان و الکفر.

آغاز موجود: «و تکلیف در أبدان است و از ین قبیل است که وجود ذهنی را وجود ظلّی می نامند».

انجام: «و فرغ الشّارح خلیل بن الغازی القزوینیُ... من تحریر شرح هذا الکتاب «الایمان و الکفر» در یوم پنجشنبه غرّه شهر ربیع الأوّل سنه 1087».

کاتب: «سگک آستان علیّ بن ابی طالب علیه السلام: محمّد ولد شروین خوینی من أعمال قلا بر سلطانیّه».

ص: 132

تاریخ کتابت معلوم نشد. ظاهرًا نزدیک به زمان تألیف استنساخ شده. آثار مقابله و تصحیح مطلقًا در نسخه نیست.

تملّکِ «صلاحیت شعار، کربلایی نریمان ابن المرحوم شکری خوینی» در آخر نسخه هست.

«573» صحائف الأعمال

(دعاء - فارسی)

از: حیدر بن نعمة اللّه طبسی. محدّث قمی علیه الرحمة فرماید: حیدر بن نعمة اللّه الطبسیّ، عالم فاضل کامل، صاحب کتاب «صحائف الأعمال» در ادعیه مأثوره، فارسی است، مرتّب بر یک فاتحه و سه صحیفه و خاتمه، و تاریخ آن در آخرش این بیت است:

سال و مه، روز وقت إتمامش شد رقم «صبح ثانی از شوّال»

و این مطابق است با سنه 1006: «فوائد رضویّه: 167».

و مؤلّف فاضل «فهرست دانشگاه 1: 151» گوید: «صاحب «ریاض العلماء» ملاّ عبداللّه افندی (متوفی 1130) در «صحیفه ثالثه» خود دعائی از این کتاب نقل نموده و آن را به ملاّ حیدر علی بن نعمة اللّه طبسی نسبت داده، از احوالات نگارنده چیزی در دست نیست. تاریخ نگارش از یک بیت آخر کتاب برمی آید که «2 شوّال 1006» می باشد». انتهی.

سپس نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه را که فاقد نام کاتب و تاریخ کتابت است، معرّفی کرده اند. و باید دانست که تاریخ فوت صاحب «ریاض العلماء»، تقریبی است.

در «فهرست رضویّه 2: 282» نیز نسخه ای که سیّد علی طبسی به سال 1068 نوشته یاد شده، لکن چون اوائل آن نسخه مفقود بوده، مؤلّفِ کتاب را نشناخته اند.

درباره تاریخ تألیف «صحائف الأعمال» که گذشت جمله «صبح ثانی از شوّال» است، در «فهرست رضویّه» نیز به همین صورت نقل شده، لکن در نسخه ما - چنانکه خواهد

ص: 133

آمد - «صبح ثانی شوّال» است و کلمه «از» در آن نیامده، بنابرین برابر با 998 می شود.

مؤلّف در آغاز و انجام و گاه در خلال کتاب خود، اشعاری آورده که معلوم می شود دارای طبع شعر بوده است.

آغاز: «بسم... الحمد للّه الّذی أمرنا باقامة الصّلوة، وسیلةً لجزیل الثّواب والحسنات؛ و دعانا إلی تلاوة الدّعوات، نتیجةً لقضاءِ الحاجات و رفع الدّرجات. و الصّلوة علی رسوله المخصوص بعموم الدّعاء و خصوص المناجات، و آله السّالکین من المفروضات و المسنونات.

و بعد از ادای حمد و ثنای حضرت واجب الطاعتی که وظائف طاعات مکلّفین بی وسیله عرض نیاز نماز و سجود درگاه بی نیازش سمت قبول و صورت وصول ندارد... بر ضمایر زاکیه أهل طاعت و خواطر صافیه اصحاب دعوت، واضح ولائح است که چون تکلیف به اقامت صلوات - که از ضروریّات دین و أفضل أعمال مکلّفین است - وسیله حسنات و آمرزگاری، و واسطه نجات و رستگاری است، و ترغیب به تلاوت دعوات که به صلوة و سایر عبادات مقرون و ملحق است و به أکثر اوقات چون نماز منسوب و متعلّق از مستحبّات و مؤکّدات است...

و آنچه در باب نماز و دعا از کتب معوّله و صحف معتبره سمت تحریر یافته اکثری به حدّ إطناب و إکثار؛ قریب، و از طریق ایجاز و اختصار؛ بعید و غریب بود، و بعضی به إستیفای زبده مقصود وافی و در أدای خلاصه آن کافی نبود؛

به خاطر فاتر فقیر مُسیء و حقیر مَنسیّ: حیدر بن نعمت اللّه طبسی، رسید که خلاصه ای مشتمل بر ذکر صلوات و دعوات و فضائل و مثوبات آن، مأخوذ از کتب ثقات، چون: «مصباح» و «مهج الدّعوات» و «عدّة الدّاعی» و [مصباح] کفعمی» و «من لا یحضره الفقیه» و «مکارم الأخلاق» و «ثواب الأعمال» و «إقبال بالأعمال» و «جمال

ص: 134

الاُسبوع» و أمثال این مجموع، مرتّب بر أوقات أیّام و أسابیع و شهور، جمع و تألیف نماید، و گاهی از بواقی عبادات و دَواعی اُجور و حسنات، اندکی به محلّ خود تبعیّت مذکور سازد...

و ترتیب این خلاصه بر فاتحه و سه صحیفه و خاتمه اتّفاق افتاد، و آن را «صحایف الأعمال» نام نهاد. واللّه الهادی الی الرشاد.

فاتحه. در احوال عمل صلوة و دعا.

صحیفه اوّل. در أعمال یومیّه.

صحیفه دوم. در أعمال هفته.

صحیفه سوم. در أعمال شهوریّه.

خاتمه. در أعمال مطلقه.

امّا فاتحه در أحوال عمل نماز و دعاء، مشتمل بر 3 قول. قول اوّل در ماهیّت و فضیلت و أقسام نماز، نماز عبارت است از مجموع أفعال معهوده...».

انجام: «لوجع الرّجل: بر کاغذی نویسد و برپای بندد، که درد ساکن شود، که: «والتفّت السّاق بالسّاق إلی ربّک یومئذٍ المساق».

دعای صحایف به پایان رسید و صحایف دعاء به اختتام کشید، بحمداللّه و المنّة که بتوفیق رفیق کارساز جمع و تألیف صحایف دعاء و نماز، به طریق أیسر میسّر گردید، و به إمداد خاطر خسته و خامه زبان شکسته، سطری چند شکسته بسته از آغاز و انجام به اتمام رسانید، بیت:

شد تمام این صحایف الاعمال *** شکر کز لطف ایزد متعال شد

شد رقم «صبح ثانی شوّال» *** سال و مه، روز و وقت إتمامش شد

تمّ تحریرًا فی ظهر یوم الإثنین، تاسع شهر صفر - ختم بالخیر و الظفر - من شهور سنة ثمانین و ألف».

ص: 135

نسخه: دارای 307 برگ. دو روی برگ 1 و روی برگ 2، مطالب گوناگونی به خطّ حاج ملاّ عبداللّه هرندی(1) نوشته شده. ظهر برگ 2 نیز که صفحه اوّل کتاب است، به خطّ همو است، و در هامش روی برگ 3 چنین نوشته: «قد صار هذا الکتاب مالی - أحسن اللّه بالهُدی حالی - و أنا عبدالله بن حاجی هادی». برگ های «294 تا 300» اصل نیز به خطّ همین شخص است. ظهر برگ آخر صفحه ای است از تصریف «أمثله». کاغذ چاربغل، جلد تیماج قرمز با ترنج و سرطبل، آستر تیماج مشکی، خط شکسته نستعلیق 13 سطری، دعاها نسخ مضبوط، عناوین و علامات به شنگرف، قطع 13×20، متن 8 × 14. تاریخ تألیف و کتابت از انجام نسخه نقل شد. نام کاتب و آثار تصحیح و مقابله ندارد.

«574» صِحاحُ اللّغة

(لغت - عربی)

از: ابو نصر اسمعیل بن حمّاد جوهری فارابی تُرکی (متوفّی 393 ظ).

کتاب: از مصنّفات بسیار مشهور و معتبر لغت است و مکرّر چاپ شده.

ص: 136


1- 1) در (اعراب و تفسیر ستّ سور. ش...) از این دانشمند یاد کردیم، و فرزند او ملاّ محمّد نیز در (عدّة الحصن الحصین. ش...) مذکور است. مؤلّفِ «تذکرة القبور - ط 2: رجال اصفهان: 143» در باب پنجم که وصف قبرستان آب بخشان اصفهان است و اکنون از آن اثری نیست فرماید: بیرون بقعه، طرف چپ، قبر حاج محمّد هادی هرندی برادر ملاّ محمّد مهدی که در مقبره مجلسی است [می باشد]، او را از اجلّه مقدسین شمرده اند، اولاد او تاکنون از علماء و ائمّه هرند [بشمارند]. پسرش حاجی ملاّ عبداللّه مؤلف سه کتاب است: «دلائل الدین» سه جلد. «نور القبور» اصول الدین. «مجمع أسرار القرآن». انتهی. آقای معلّم حبیب آبادی در پاورقی تذکره توضیح داده اند که حاج ملاّ عبداللّه وفاتش سنه 1256 به سن 78 سالگی، قبرش در پهلوی امامزاده اسحق واقعه در هرند - از دهات کوهپایه - می باشد. انتهی. لکن به علّت درهم بودن عبارت تذکره، مؤلّف بزرگوار «ذریعه 8: 250» آنجا که «دلائل الدین» را عنوان کرده اند مدفن حاجی ملاّ عبداللّه را در قبرستان آب بخشان تصوّر کرده اند. توضیحًا نسخه کتاب «نور القبور و سرور یوم النشور» در کتابخانه مرکزی دانشگاه طهران موجود و در «فهرست دانشگاه: 238» معرفی شده است.

نسخه: به خطّ نَسخ بسیار ممتاز عبدالکریم بن حبیب اللّه. تاریخ پایان کتابت: روز جمعه نهم جمادی الأولی 1104. ظهر نسخه تملّک و مُهر «عبده الراجی اسداللّه بن عبداللّه» و صورت وقفنامه ای است از محمّدرضا ابن مرحوم مولانا جمشید، غلام خاصّه شریفه، به تاریخ ربیع الثانی 1129.

«575» الصحیفة الثّانیة السّجادیّة

(دعاء - عربی)

از: مولانا محمّد بن حسن بن علیّ بن محمّد، معروف به شیخ حُرّ عاملی، صاحب «الفوائد الطوسیّة. ش...».

کتاب: جامع شصت و پنج دعاء از ادعیه حضرت سیّد السّاجدین امام زین العابدین علیّ بن الحسین علیهماالسلام است که از کتب معتبره گرد آورده و مقدّمه مبسوطی تقریبًا مُساوی با اصل ادعیه، در نود و سه فصل پیرامون مسائل مربوط به دعاء و نیایش بر آن نگاشته که بسیار مفید است.(1)

این کتاب چنانکه در «الذریعة» آمده، به طبع رسیده است.

تاریخ فراغت از تألیف: ماه رمضان 1053.

نسخه: به خطّ محمّد مهدی بن عبدالرّضا حسنی حسینی مختاری سبزواری.

تاریخ پایان کتابت: روز جمعه دوّم جُمادای دوّم 1073 در مشهد مقدّس رضوی، از روی نسخه خطّ مؤلّف که از دست او گرفته است.

«576» الصّحیفة الثّانیة السّجّادیّة

(دعاء - عربی)

از: مولانا محمّد بن حسن، معروف به شیخ حرّ عاملی اعلی اللّه مقامه.

کتاب: نسخه دیگری است از «صحیفه ثانیه» که در شماره پیشین معرّفی شد، و مؤلّف

ص: 137


1- 1) مؤلّف پس از این تألیف نسخه دیگری بدون مقدّمات مذکوره ترتیب داده است که در شماره بعد نسخه ای از آن را می آوریم.

در مقدّمه گوید که به خواهش یکی از دوستان مقدّمه مبسوط نسخه اوّلی را حذف نموده و این نسخه را بسی مختصر مرتّب کرده است.

نسخه: به خطّ نسخ ممتاز محمّدرضا بن موسی از خوشنویسان ماهر عهد ناصری. تاریخ کتابت: روز جمعه 21 ماه رجب 1275 ظاهرًا در اصفهان و به امر میرزا سلیمان خان رکن الملک.

کاغذ نسخه پوست آهو بره است و دارای سرلوحه با تذهیب قاجاری و جداول ممتاز. تملّکِ سلیمان بن محمّد کاظم و مهر او «رکن الملک» ظهر نسخه و مهر دیگرش «عبده الراجی سلیمان» در آخر نسخه هست.

«577» الصّحیفة العلویّة و التّحفة المرتضویّة

(دعاء - عربی)

از: شیخ عبداللّه بن صالح بن جمعة السّماهیجی البحرانیّ - علیه الرحمة - صاحب «القامعة للبدعة. ش...».

شرح حال این عالم متتبّع کثیرالتّألیف اخباری مسلک، در کتاب شریف «روضات الجنّات: 370 ط اوّل، 363 ط دوّم» آمده و تاریخ وفاتش را از «لؤلؤة البحرین» این گونه نقل فرموده اند: «لیلة الأربعاءِ التّاسع من شهر جُمادی الثّانیة سنة الخامسة و الثّلثین بعد المائة و الألف».

یعنی در شب چهارشنبه نهم جُمادای دوّم 1135، و این چنین است در چند نسخه خطّی و چاپی «لؤلؤة» و جاهای دیگری که از آن گرفته اند، مانند «قصص العلماء».

پس در «مکارم الاثار 3: ش 371 ص 825» که گوید: «وفاتش شب ادینه 9 ج 2 سنه 1135 در بهبهان»، «آدینه» سهوالقلم است و جای شبهه نیست، چون غرّه آن ماه در تقویم سه شنبه است.

ص: 138

خطای دیگر در نسخه پر غلط «أنوار البدرین: 174 ط نجف 1377» باز به نقل از همان «لؤلؤة»: «تاسع عشر» است که «عشر» زائد است.

امّا تاریخ تولّد شیخ عبداللّه، آن نیز تنها مستند به اجازه موسّعه «الإجازة الکبیرة» سیّد عبداللّه جزائری (1112 - 1173) است که در شرح حال او «ق 148 ظ، نسخه خطّ سیّد بهاءالدین محمّد فرزند مُجیز، ص 205 چاپ قم 1409» گوید: «و ذکر فی عدّة من مسفوراته أنّه ولد سنة ستّ و ثمانین و ألف».

شگفتا که در «أعیان الشیعة 38: 118» در آغاز شرح حال نوشته اند: «ولد 1076» و سپس عبارات اجازه کبیره را به تفصیل آورده اند، جز «و ذکر فی عدّة مسفوراته أنّه ولد سنة ستّ و ثمانین و ألف» را که آن را حذف کرده و نیاورده اند و این از عجائب است! و 1076 نیز تصحیف از 1086 است.

به هر حال، شیخ عبداللّه، همانند استادش شیخ سلیمان به عبداللّه الماحوزی (1075 - 1121) کمتر از پنجاه سال زیسته است، و نام و نشان تألیفات فراوانش در «کواکب منتثرة: 461 - 464» یاد شده است.

کتاب شریف: شامل یکصد و پنجاه و شش گونه دعاء و حِرْز و تعویذ و مناجات است که از حضرت امیرالمؤمنین و امام المتّقین علیّ بن أبیطالب - صلوات اللّه و سلامه علیه - روایت شده، و به چاپ رسیده است.

فراغت از تألیف: روز چهارشنبه آخر شوّال المکرّم 1129 در دهکده أصبع بحرین.

نسخه: به خطّ محمّد باقر بن محمّد رضا القاری. تاریخ پایان کتابت: روز آدینه چهارم ربیع دوّم 1232.

امتیاز نسخه در این است که عالم متبحّر متتبّع آگاه، آیة اللّه الحاجّ میر سیّد محمّد موسوی چهارسوقی، نیای گرامی - أعلی اللّه مقامه الشریف - نسخه را به دقّت هر چه تمام تر، از

ص: 139

اوّل تا به آخر، مکرّر در مکرّر، مطالعه نموده و با کتب معتبر مقابله فرموده و نسخه - بدل های فراوان بر آن نوشته، و هم دعاهای دیگری که منسوب به آن امام هُمام - علیه الصلوة و السلام - در مواضع معتبر یافته، به عنوان مستدرک در حواشی نسخه و هم در برگ های جداگانه در اوّل و آخر نسخه گردآوری کرده و مجموعه ای پرارزش به وجود آورده است. جزاه اللّه تعالی خیرًا و أقرّ به عینه فی الجنّة المأوی.

نیای معظَّم در ظهر نسخه نوشته اند که آن را والد ماجد بزرگوارشان، آیة اللّه العظمی آقای حاج میرزا سیّد زین العابدین - اعلی اللّه مقامه - در روز غدیر 1248 به ایشان بخشیده اند.

«578» الصواعق المحرقة

(ردیّه - عربی)

از: ابوالعبّاس احمد بن محمد هیتمی، معروف به ابن حجر مکّیّ، متوفی 973.

کتاب: به گمان نویسنده آن در ابطال و ردّ عقائد شیعه است، برای منحرفان پس از او تا عصر حاضر! لکن - به إلجاءِ قادر متعال - بسیاری از فضائل و مناقب اهل بیت نبویّ و اولاد اطهار علیهم السلام و پیروانشان در آن آمده و نویسنده ناخودآگاه زبان به اقرار و اعتراف گشوده است، از قبیل آنچه در فصل اوّل از باب سوّم گوید:

«.. ففی ذات أولاده (صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم) من الشّرف ما لیس فی ذات الشّیخین...»: «الصواعق 1: 173، مؤسّسة الرسالة، بیروت، دار الوطن، الریاض، 1417».

تاریخ پایان تألیف: 12 شوّال المکرّم 950: تصویر آخر مقدّمة الطبع.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، گویا در سده دوازدهم نوشته شده، و از آغاز و انجام افتادگی دارد. تملّک و مهر «عبده محمدباقر بن محمدحسن 1321» به تاریخ ماه رمضان 1330 در اوّل و آخر نسخه هست.

ص: 140

«579» صوافی الصّافی

(تفسیر - عربی)

از: یعقوب بن ابراهیم الحویزیّ البختیاریّ، متوفی 1147 در حویزه.

کتاب: تفسیر موجز ممتازی است بر قرآن کریم، و گویا مبتنی بر سه تفسیر «صافی، أصفی، مصفّی» از مرحوم آخوند ملاّ محسن فیض کاشانی.

ده سالی پیش از این زمان، راقم این فهرست مقاله ای پیرامون این کتاب شریف و مصنّفش به تفصیل نوشت که در مجلّه «بیّنات 12 سال سوم شماره 4، زمستان 1375. قم» با عنوان «مفسّر فقیه علاّمه حویزه و تفسیر صوافی الصافی» چاپ شد (از ص 158 تا ص 169).

آن مقال به صورت صحیح در «مجموعه مقالات» تجدید چاپ خواهد شد، ان شاء اللّه تعالی. و اینک در اینجا به گفتار حزین لاهیجی «1101 یا 1103 - 1180» بسنده می کنیم:

حزین لاهیجی - علیه الرحمة - در کتاب تاریخ و سفرنامه خود، پیرامون سال 1136 گوید:

«پس به شهر حویزه رفتم، سیّد محمّدخان بن سیّد فرج اللّه خان مشعشع در آن مملکت والی بود، مراسم مودّت تقدیم کرد، و از افاضل آن بلده بود شیخ یعقوب حویزاوی، در فنون ادبیّه و حدیث و فقه و مَغازی و سیَر و انساب؛ مهارت و حفظی قویّ داشت»: «تاریخ حزین: 70. اصفهان. 1332. به تصحیح و اهتمام مرحوم آقای حاج میرزا محمدباقر الفت».

نسخه: بخطّ شخص مؤلّف است. تاریخ پایان: غرّه ذی القعده (1140). چند برگ از اوّل ناقص است. ظهر نسخه تملّک «عبّاس البلاغی» دارد. ابتیاعی از بقایای کتابخانه آقا شیخ محمدرضا ابوالمجد نجفی.

توضیح درباره نام کتاب، از «فرهنگ فارسی دکتر محمّد معین»: «صوافی، جمع صافیة: 1 - آن قسمت از غنایم که به پیغمبر و امام می رسید و از غنایم دیگر - که میان غازیان تقسیم می شد - ممتاز بود. 2 - اَملاک خالصه».

ص: 141

جای سند%%

ص: 142

صیغ العقود و الایقاعات: ش 419 پیوست 418

«580» ضوء المصباح یا: الضوء علی المصباح

(نحو - عربی)

از: تاج الدین محمّد بن محمّد بن احمد بن السّیف الاسفراینی، صاحب «اللّباب فی علم الإعراب» یاد شده در «العُباب. ش...».

کتاب: شرحی است - حاشیه مانند - بر کتاب «المصباح» ناصر بن عبدالسیّد مطرّزی، در علم نحو، به «قوله»، که شارح آن را به خواهش دانشمندی از شرح کبیر سابق ناتمام خود «المفتاح فی شرح المصباح» منتخب کرده است، و به طبع رسیده. «معجم المطبوعات: 436 و 1760».

آغاز: «إنّ أحقَّ ما یتوشّح بذکره صدور الکتب و الدفاتر».

نسخه: بخطّ محمّد بن محمود بن علیّ المدعوّ سعید الشّادمانیّ. پایان کتابت: نیمه شب هفتم صفر «725»، در حال غربت در مدرسه مجیریّه بخارا.

ترجمه فارسی برخی از کلمات بخطّ کاتب در حواشی دیده می شود. ظهر نسخه، نام کتاب «شرح المصباح» قید شده، و نیز ابیاتی از «طبری» بخطّ کاتب آمده است. در اواسط نسخه تاریخ ولادتی در پنجشنبه دهم ذی القعده «735» و دو غزل از «سلیم» و پنج بیت عربی در ضبط مسائل حال از مولانا عمادالدین الکلکی، نوشته شده.

تملّک محمّدعلی الحسینی که به سال 1090 در کرمان نسخه را خریده، و تملّک فرزندش عبدالقادر بن محمّدعلی الحسینیّ الاردبیلیّ و مُهر او «عبدالقادر الحسینیّ 1124» و تملّک و مهر «سیّد محمّد الحسینی» و تملّک محمّد المدعوّ ببهاءالدین العاملی، در نسخه هست.

جلد: میشن مشکی، آستر میشن قهوه ای، با ترنج وسط جلد.

ص: 143

«581» نسخه دیگر

نسخه: گویا از سده نهم است و فاقد دو برگ از آغاز و یک برگ از انجام، که از روی نسخه (ش 580) تکمیل شد.

در حواشی سراسر این نسخه مطالبی از دیگر شروح «المصباح» و کتب دیگر نقل شده است، و مطلب شایان توجّه این که در اوائل کتاب «روی برگ 23» در سخن شارح چنین آمده است: «و ذکر جدّی، رحمه اللّه»، و در حاشیه این موضع - از نسخه جای گفتگو - این توضیح دیده می شود: «أی المصنّف»، که از این توضیح معلوم می شود مطرّزی جدّ شارح اسفراینی بوده است. لکن این مطلب در جای دیگر به نظر نرسید.

همچنین، در موضع دیگر «روی برگ 21» در ذیل این عبارتِ شارح: «و قد نبّهت ه-ل-هنا علی رموز خلا عنها الأصل المنتخب»، در هامش چنین آمده است:

«أی أصل الشّرح الّذی شرحَه المصنِّف و سمّاه بالمفتاح ثمّ انتخب «ضوء المصباح» منه».

«582» ضیاء القلوب

(فارسی)

از: عالم ربّانی و فاضل صمدانی مولانا محمّد بن عبدالفتّاح تنکابنی مازندرانی مشهور به فاضل سَراب(1)، که از جمله افاضل شاگردان ملاّ محمّدباقر سبزواری صاحب «جامع الزّیارات عبّاسی» بوده و از او جمعی دیگر از دانشمندان آن عهد روایت می کند.

شرح حالش در «روضات الجنات 619 - 620» و خاتمه «مستدرک: 386» و «تذکرة القبور - رجال اصفهان: 25 - 28» و «قصص العلماء: 387» و «الفوائد

ص: 144


1- 1) در قصص العلماء: 387 گوید: محمد بن عبدالفتاح تنکابنی از اهل بلد مؤلفِ کتاب و از اهل قریه ایست مسمّاة به «سراب» که در سابق اوقات آبادانی بود، اکنون خراب و در جِوارخورده ییلاق تنکابن واقع است...

الرضویة: 550 - 551» و «ریحانة الادب 2: 179» و «معجم المؤلّفین 10: 180» و «أعیان الشّیعه 45: 271 - 272» و مواضع دیگر مذکورست.

در «أعیان الشّیعه» چیزی سوای نقل قسمتی از «رساله حجیّت أخبار و إجماع» و یادی از «رساله وجوب عینی نماز جمعه» که هر دو از فاضل سراب است دیده نمی شود، علّت این است که مؤلّف أعیان الشّیعه قبل از مبیّضه کردن حرف میم کتاب خود وفات یافته و آنچه نوشته هم به صورت یادداشت بوده است.

فاضل سراب را تألیفات بسیاری است بالغ بر سی کتاب و رساله، و أسامی پاره ای از آنها در روضات و سایر مآخذ شرح حال وی که عمومًا از روضات گرفته اند مذکور، و از جمله: «سفینة النّجاة» وی که در اصول دین نگاشته و پیرامون إمامت بطور مستوفی بحث کرده است، نسخه آن در «فهرست رضویّه 1: 46» معرّفی و سال تحریر آن را 1102 تعیین کرده اند. ظاهرًا نسخه کتاب کلامی ناشناخته که از فاضل سراب در «فهرست دانشگاه 3: 578 و 6: 2512» یاد و تاریخ ختم تألیف آن را نیمه روز پنجشنبه 14 ج 2 - 1102 نوشته اند؛ نسخه ای از همین «سفینة النّجاة» باشد که به علّت ناقص الاوّل بودن نسخه آن را نشناخته اند، و اللّه العالم.

دیگر از تألیفاتش «رساله رؤیة الهلال» که در 26 محرّم 1106، و «رساله فصول أذان(1)» که عصر جمعه أواسط ماه شعبان 1098، و «رساله در حلّ شبهه جذر الأصمّ» که در أواسط ج 1 - 1097، و «رساله توحید - إثبات وجود صانع» که در اواخر حجّة

ص: 145


1- 1) آقای جزائری صاحب کتاب «نابغه فقه و حدیث» در نامه مورّخه «28 صیام 81» از اهواز چنین مرقوم داشته اند: «من این رساله را دارم... نهایت، در فصول اقامه است نه اذان، و مؤلّف «فهرست دانشگاه» اشتباه کرده است. رد أوائل آن گوید: قد اشتهر بین الأصحاب کون فصول الاقامة مَثنی مثنی عدا التهلیل فی آخرها، إلخ، و این نسخه ضمن مجموعه یی است در عصر مؤلّف و حواشی «منه مدّ ظلّه» بر آن نوشته شده».

1103، و «رساله شبهة المیزان» که در أوائل حجّه 1088 (ظ)، و «رساله حجیّت أخبار و إجماع» که در ماه رمضان 1105، و «رساله وجوب عینی نماز جمعه» که در أواخر ماه رمضان 1106، از تألیف آنها فراغت یافته است؛ نُسخ تمام اینها در کتابخانه مرکزی دانشگاه طهران موجود، و به ترتیب در «فهرست دانشگاه 5: 1921 و 1960 و 3: 55 و 213 و 4: 905 و 5: 1676 و 2094» معرّفی و توصیف شده اند و بیشتر آنها به خطّ شیخ محمّد بن حبیب گیلانی شاگرد مؤلّف است که در زمان حیات او إستنساخ کرده و هر یک را تاریخ گذارده است.

بیشتر تألیفات فاضل سراب به عربی است. وی بنا بر نگارش «روضات الجنات» که در سایر کتب نیز از آنجا نقل کرده اند، در روز عید غدیر (18 حجّه) سال 1124 در اصفهان وفات یافته و در تکیه ای مخصوص به خود که هنوز هم برقرار است؛ روبروی تکیه آقا محمّدکاظم واله شاعر معروف واقع در خیابان ابتدای تخت فولاد مزار عمومی اصفهان مدفون شد و بقعه ای عالی بر قبر او ساختند.

از أعقاب فاضل سراب هنوز در اصفهان جمعی به سر می برند.

کتاب «ضیاء القلوب» که جای گفتگوست از آثار نفیسه کلامی این دانشمند است که به زبان فارسی تألیف کرده و مشتمل بر چهار مقصد گردانیده، توحید، نبوّت، إمامت و معاد؛ لکن غرض اصلی او از تألیف این کتاب بحث در خصوص مسأله امامت بوده و لذا سایر مباحث به طور اختصار بیان دشه و هر یک بیش از دو سه برگ از این کتاب مبسوط را اشغال نکرده است، در صورتی که مبحث امامت آن را می توان یکی از کتب مشروح و استدلالی این موضوع به شمار آورد.

مع الاسف نسخه ما نقص کوچکی بر آن وارد شده و نصف بالای برگ اول که مشتمل بر خطبه بوده با قسمتی از مقدّمه مؤلّف در سابق بریده شده و کاغذ سفید به جای آن إلصاق گردیده است.

ص: 146

آغاز موجود: «و بعد، چون عمده کتب شافیه وزُ بر... و جمعی که بعربی ربطی است بسبب آشنایی بآن زبان و باعث انتفاع... انتفاعی که بآن اکتفا توان نمود نمی توانند برد، بنا بر این این ذرّه بیمقدار... محمّد بن عبدالفتّاح تنکابنی - غفر اللّه ذنوبهما و ستر عیوبهما را خاطر رسید که بعد از استخاره بزبان فارسی... تألیف نماید که برادران ایمانی و طالبان حیاة جاودانی بعد از تخلیه نفس از عادات و أهواء و دست شستن از پیروی آباء و کبراء که ضرر رساننده بر دین و ایمان و محروم کننده از نعمتهای جاودان ازینها بیرون نیست؛ تأمّل در براهین و أدلّه نموده از حضیض تقلید که درین علم انتفاع ظاهری ندارد متصاعد گشته به أوج استدلال رسیده به آرام تمام متمکّن گردند، و این کتاب را «ضیاء القلوب» نامید، و آن مشتمل است بر چهار مقصد».

فهرست مطالب: مقصد اوّل، در اثبات صانع تعالی و بعض امور متعلّقه بر صانع و این مشتملست بر چند فصل: فصل 1 - در اثبات صانع، فصل 2 - در بیان علم صانع، فصل 3 - در اینکه علم واجب تعالی عین ذات اوست، فصل 4 - در بیان عینیّت وجود واجب، فصل 5 - در اشتراک معنوی موجود میان واجب و ممکن. مقصد ثانی: در نبوّت پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم . مقصد ثالت: در امامت، مقدّمه اولی، در اجماع و بعض اموری که متعلّق است به آن. مقدّمه دوم، در بعض آنچه در سقیفه بنی ساعده واقع شده. فصل 1 - در امامت حضرت أمیرالمؤمنین علیه السلام . فصل 2 - در آنچه متعلّق به امامت ابوبکر است. فصل 3 - در آنچه متعلّق است به امامت عمر بن الخطاب. فصل 4 - در آنچه متعلّق است به امامت عثمان به عفّان. فصل 5 - در مطاعن، و در این فصل مناقب جناب أمیرالمؤمنین علیه السلام و مطالب متفرّق دیگری از کتب أهل سنّت آورده. فصل 6 - در إثبات امامت سایر ائمّه اثناعشر علیهم السلام . مقصد رابع: در مجملی از معاد جسمانی.

انجام: «و اگر یقین به یکی ازین دو بهم نرسد آن را در عرصه امکان بگذارد. و اکتفا

ص: 147

به همین قدر می کند در کتاب، و ذکر نمی کند اموری که مشهور است که درین مبحث ذکر می کند أقلّ خلق اللّه الغنی: محمّد بن عبدالفتّاح التّنکابنی، غفر اللّه ذنوبهما، قد تمّ فی ثالث عشر من شهر رمضان المبارک سنة 1104(1) علی ید أقلّ خلق اللّه و أضعفهم میرزا علی بن محمّد یوسف، غفر اللّه ذنوبهما...».

نسخه: دارای 187 برگ، روی برگ 1 و دو روی برگ آخر سفید است، نام کتاب و مؤلّف روی برگ 1 نوشته شده و چنان که گفتیم نیمی از برگ 1 در سابق بریده شده و نقصانی به خطبه و دیباچه کتاب وارد گردیده است. کاغذ دولت آبادی، خط نستعلیق، عبارات عربی نسخ زیبا، 23 سطری، مقاصد و فصول و خط بالای عناوین و عبارات عربی به سرخی، جلد تیماج سبز، آستر تیماج قرمز، هر دو روی جلد با طلا خط کشی، و نسخه در این اواخر صحافی شده است، قطع 16 × 25، متن 10 × 18، در هیچ جای نسخه حاشیه ای دیده نمی شود و آثار مقابله ندارد و خالی از غلط نیست.

«583» طیف الخَیال فی مناظرة العلم و المال

(منشآت-عربی)

از: محمّد مؤمن ابن الحاجّ محمّد قاسم ابن الحاجّ محمّد ناصر ابن الحاجّ محمّد.

الامامیّ مذهبًا، العجمیّ لقبًا، العربیّ نسبًا، الشیرازیّ مولدًا، الجزائریّ محتدًا، الشیعیّ معتقدًا:

«خِزانة الخَیال: 206، چاپ قم، 93 ق، 52 ش».

تولّد: محمّد مؤمن تاریخ تولّد خودش را - تا جایی که آگاه شده ایم - در دو کتاب خود نوشته است.

ص: 148


1- 1) چنین است تاریخ سال در نسخه، و ظاهرًا مقصود 1114 باشد که به رسم قدیم نوعًا صفر رقم عشرات را در امثال این سنوات هم می گذارده اند.

اوّل، به نقل «آثار عجم»، در «دُرر الحِکم» به این عبارت: «وُلد المحرّر أواسط أوّل الحُرم عام 1074». سخن «آثار عجم» را خواهیم آورد.

دوّم، به نقل «ذریعة 4: ش 1043»، در «تعبیر طیف الخَیال»، که بالواسطه از جلد اوّل آن کتاب، این گونه آورده اند:

«ولدتُ فی شیراز فی دارنا الواقعة فی المحلّة المنسوبة الی الشیخ عروة، و ذلک... فی ضُحی السّبت سابع عشر شهر رجب الأصبّ من سنة أربع و سبعین و ألف».

این تاریخ را - با ارقام - در «کواکب منتثرة: 748» نیز از همان مأخذ آورده اند، لکن به هنگام تجدید نظر، در آن میان افزوده اند که: «ثمّ فی سنة 1130 ألّف کتابه خزانة الخیال»، و این موهم آنست که تاریخ یاد شده از «خزانه» باشد،(1) و لیس کذلک. ترجمه محمّد مؤمن در «کواکب» به هنگام چاپ - به دست ناشر - با عباراتی خاصّ بازسازی شده و دارای اشتباهاتی است و نوشته اصل نامعلوم است.

در مستدرکات «ذریعة 25: 362» - به خطا و تشتّت حواسّ - این تاریخ غلط و به کلّی زائد را برای محمّد مؤمن افزوده اند: «المولود 17 - رجب 1084»!

وفات: در برخی مواضع، تاریخ وفات محمّد مؤمن را - بدون ارائه مأخذ - به سال 1130 «یکهزار و یکصد و سی تمام» نوشته اند، لکن این تاریخ پایان تألیف «خزانة الخیال» است، و در مآخذ اصلی شرح حالش هیچ سخنی از پایان زندگی و تاریخ فوت دیده نشد.

قدیم ترین مأخذ ترجمه محمّد مؤمن کتاب «سبحة المرجان، فی آثار هندستان، چاپ بمبئی 1303» تألیف میر غلامعلی آزادبلگرامی «1116 - 1200: مکارم

ص: 149


1- 1) توجّه دهیم که در «تقویم و ستنفلد» غُرّه آن ماهِ رجبْ سه شنبه است.

1: ش 63» است، و حاصل سخن او را مرحوم داور «حدود 1251 - 1325» در تذکره «مرآة الفصاحة: 566» به فارسی درآورده است، این گونه:

«او شاعری است نیکوبیان، و در زمان سلطان اورنگ زیب عالمگیر از شیراز به هند سفر کرده، و در دیار خود و هند کسب فضائل کرده، و مدّتی ملازمت فاضل خان - که از اُمراءِ سلطان اورنگ زیب بوده - کرده، و در بعض قصائد خود گفته:

لا غروَ إن سرت نحو الهند من تعَب فالعینُ إذرَ مِدت ترتاح فی الظلَم

و او را تصانیف چند است...». هیچ تاریخی در این مأخذ نیامده است.

دیگر: نیای معظّم «1226 - 1313» - أعلی اللّه مقامه - مطالب ارزشمندی از «خِزانة الخَیال» در کتاب شریف «روضات الجنّات» نقل فرموده اند، از جمله، سخنان محمّد مؤمن را در مدح شیخ بهائی - علیه الرحمة - ، و به این مناسبت، او را این چنین ستوده اند:

«مولانا العالم العارف الجامع المؤیّد البارع المسدّد الحاج محمّد مؤمن...، و له کتب مبسوطة...، منها کتابه الموسوم بخِزانة الخَیال...».

دیگر: حاجی میرزا حسن حسینی فسایی «1237 - 1316: مکارم 4: ش 518» - علیه الرحمة - ، در کتاب مهمّ «فارسنامه ناصری 2: 141، چاپ سنگی طهران، 1313 ق»، در عِداد علماءِ شیراز گوید:

«مولانا محمّد [کذا] شیرازی، صاحب کتاب «طیف الخَیال فی مناظرة العلم و المال»، ولد حاجی قاسم جزائریّ الأصل، از شیراز مسافرت به هندوستان نمود و چون ساغرش از نوال بزرگان آن سامان تهی بماند به معیشتی ضنکاء قناعت کرده برای تسلّی خاطر شروع در کتاب «طیف الخَیال» نموده و در سال هزار و صد و شانزده به انجام رسانید و در آخر آن کتاب نوشته است سنین عمرم میانه ثلثین و اربعین است».

ص: 150

به معیشتی ضنکا اشاره است به آیه شریفه و مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکًا: «124، سوره مبارکه طآهآ».

دیگر: مرحوم میرزا آقای فرصت، محمّد نصیر حسینی شیرازی «1271 - 1339: مکارم 6: ش 1232»، در کتاب نفیس «آثار عجم: 429، چاپ سنگی بمبئی، 1354 ق»:

«مولانا محمّد مؤمن شیرازی ابن الحاجّ محمّد قاسم ابن الحاجّ ناصر الجزایری، که از علماءِ شیعی است، در رساله مسمّی به «درر الحکم» که آن رساله جزئی از کتاب «لطایف الظرایف» است و آن جلد هفتم از «محاسن الاخبار و مجالس الأخیار»، وصفی از شیراز گوید به الفاظی بی نقطه و از مولد و سال ولادت خودیش در آن اشاره کند...».

و تاریخ ولادت را از آنجا این چنین آورده: «وُلد المحرّر أواسط أوّل الحُرم عام 1074»، و سپس سخن محمّد مؤمن را در اوصاف شیراز آورده است.

فرصت - علیه الرحمة - عبارت تاریخ را در حاشیه ای این گونه ترجمه کرده است:

«زایءیده شده است تحریرکننده «یعنی مصنّف» در اواسط اوّل شهرهای حرام «که ذیقعده باشد» سنه یکهزار و هفتاد و چهار».

امّا مقصود محمّد مؤمن از اوّل شهرهای حرام ماه شریف رجب است نه ذیالقعدة، چنان خود نیز در جای دیگر تصریح کرده است.

و نیز بیافزاییم که مُرادف نام «محاسن الأخبار» در نسخه جای گفتگو «و مُجالس الأخیار» به ضمّ میم ضبط شده است.

دیگر: عبدالحیّ بن فخزالدین حسنی لکهنوی «1286 - 1341: مکارم 8: ش 1634» در کتاب «نُزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر6: ش 673، چاپ حیدرآباد دکن، 1376 ق» گوید:

ص: 151

«الشیخ الفاضل محمّد مؤمن بن الحاجّ محمّد قاسم الشیعیّ الجزائریّ،الأدیب المشهور».

سپس نام استادان و مصنّفات او را برشمرده و داستانی از کتاب «مجالس الأخیار» او آورده، و ظاهرًا مقصودش «محاسن الأخبار و مجالس الأخیار، فی سبع مجلّدات» است که در ضمن مصنّفاتش نوشته است. عبدالحیّ جز تاریخ تألیف «سبکة اللجین» محمّد مؤمن که به سال (1101) بوده است هیچ تاریخ دیگری در آن شرح حال نیاورده و از آخر و عاقبت او و خاکجایش نیز سخنی نگفته است.

باری، ملاّ محمّد مؤمن را مصنّفات بسیاری است همه به زبان عربی، و همواره کوشش او در به کار گرفتن انواع صنایع بدیع ادبی و منشیانه فصیح و بلیغ و ممتاز بوده است، و عموم آثار او را شیخنا العلاّمة - أعلی اللّه مقامه - در جای جای «الذریعة» آورده اند، و بالخصوص، شرح درست و دقیق در جلد چهارم ذیل عنوان «تعبیر طیف الخَیال» که مؤمن در آن کتابْ «طیف الخَیالِ» جای گفتگو را شرح کرده است، و شگفتا که بهنگام گزارش اسامی مصنّفاتش در «طیف» از «تعبیر» هم یاد می کند!

دو مجلّد از تعبیر در کتابخانه مرحوم آقای قاضی طباطبائی در تبریز بوده است که مجلّد نخست فقط به شرح خطبه «طیف» اختصاص داشته و برگ آغازین آن مجلّد و برگ پایانی جلد دوم مفقود شده، و آگاهی های صاحب «ذریعة» در جلد چهارم از آنجا است.

نسخه «تعبیر طیف الخیال» در دست فقیه بزرگ شیخ یوسف بحرانی «1107 - 1186» علیه الرحمة بوده و در کتاب کشکول «انیس المسافر» از آن نقل فرموده اند. فراجعه.

از عجائب است که مرحوم حزین لاهیجی «متولّد 1101 یا 1103 متوفّی 1180»

ص: 152

در دو کتاب گرانقدرش «تاریخ» و «تذکره شعراء» هیچ یادی از ملاّ محمّد مؤمن نکرده است، در حالی که هر دو دانشمند در بلاد ایران و هند تردّد داشته اند!

بگذریم، و به معرّفی کتاب و نسخه بپردازیم که مقدّمه به طول انجامید.

کتاب: منشآتی است پیرامون تفاضُل و مُفاخرت، شرافت و آفت علم و مال، عقل و جهل، سیف و قلم و امثال این مباحث، متضمّن شرح احوال و آثار نگارنده و سفرها و سوانح زندگی و ترجمه استادان و مشایخ، و بالجملة، در هر میدان و از هر مقوله ای به خامه ادیبانه و منشیانه قلمفرسایی کرده است، مشحون از اشعار خوب و بدایع مرغوب.

تاریخ آغاز تألیف در نیمه های شوّال المکرّم 1114، ختم تألیف: نیمروز شنبه 18 شوّال 1116، در زمان حیات حاج محمّد قاسم پدرش.

فهرست مطالب کتاب را مؤلّف خود به تفصیل با تعیین برگشمار نوشته و در آغاز آن نهاده است.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. پس از برگ اوّل که آغاز فهرست و دارای سرلوح است، بقیّه فهرست و برگ اوّل اصل مفقود شده.

مُهر «پادشاه غازی جهاندار شاه حکیم الممالک فدوسیه احدی 1124» روی برگ آخر نسخه هست. روی برگ اول مُهر مرحوم حاج میرزا عبدالرزّاق رشتی «عبده عبدالرزّاق بن محمّدکاظم» یاد شده در «شرح المشاعر. ش 532»، و روی برگ عطف پنج رباعی فارسی است که در بالای آنها شاعر چنین نوشته است:

«از رباعیات حقیر سیّد احمد خَلف مرحوم آقا سیّد مرتضی لاهیجانی است که به رسم یادگار نوشته شد». شماره برگ های اصل: 294 برگ. خطّ نسخ مشکول. عنوان ها در متن و حاشیه به سرخی نوشته شده و همه صفحات دارای چندگونه جدول کشی است.

ص: 153

جای سند%%

ص: 154

«584» نسخه دیگر

نسخه: به خطّ «اقلّ الطلّاب احمد بن علی محمّد. ظ». در پایان، کاتب اسم و رسم شخصی را که نسخه را به فرمانش استنساخ کرده نوشته بوده و به عمد محو کرده اند. تنها تاریخ استنساخ «شهر محرّم 1276» خوانده می شود.

فهرست کامل مصنّف طیّ یازده صفحه در آغاز نسخه هست، و هم فهرست و هم اصل کتاب دارای خطبه و دیباچه جداگانه است.

خط نسخ ممتاز، عناوین در متن و حواشی به رنگ سرخ. جمعًا دارای حدود 240 برگ.

نسخه از کتابخانه والد ماجد نویسنده این فهرست «عفا اللّه عنهما» است.

«585» العُباب فی شرح اللباب

(نحو - عربی)

کتاب «اللّباب فی علم الاعراب» تألیف علاّمه إمام تاج الدّین محمد بن محمد بن أحمد بن السّیف معروف به فاضل إسفراینی، متوفی به سال 684، از متون علم نحو زبان عربی است که تا حدود قرن دهم بسیار مشهور و متداول بوده، و چند تن از دانشمندان بر آن شروحی نوشته اند که در «مفتاح السعاده1: 150» و «کشف الظنون 2: 1544» و مواضع دیگر معرفی شده است.

نام و أوصاف و تاریخ وفات إسفراینی از «کشف الظنون 2: 1543» است، و در آغاز «عُباب» چنانکه ذیلاً دیده می شود، او را بیش از این ستوده، لکن سیوطی در «بغیة الوعاة: 94» گوید: [محمد بن محمّد بن احمد تاج الدین الاسفراینی صاحب «اللباب» لم أقف له علی ترجمة] . وطاشکپریزاده در «مفتاح السّعاده 1: 150» او را امام فاضل

ص: 155

خوانده و از دو دیگر تألیفات او «ضوء المصباح» که شرح «المصباح فی النحو» تألیف إمام مطرّزی متوفی 610 است، و «لب اللباب» که تلخیص لباب خود اوست، یاد کرده است.

«ضوء المصباح» چنانکه در «معجم المطبوعات: 436» گوید به سال 1850 م در لکهنوِ هند طبع شده، و در «کشف الظنون 2: 1708» از شروح و تعلیقات آن یاد کرده است.

«لبّ اللباب»(1) نیز از متون متداوله بوده، و مؤلف آن را برای شمس الدین صاحب دیوان نوشته، و بر این کتاب همچنین شرحی است که در «کشف الظنون 2: 1545» مذکور، و به نگارش «مفتاح السعاده 1: 149» بهترین و گرانمایه ترین آنها شرح صاحب «عُباب» است. مؤلّف «کشف الظنون» اندکی از آغاز این شرح را نقل نموده و گوید: از این عبارت معلوم می شود که سیّد عبداللّه اولین شارح «لبّ» باشد، و سپس از تعلیقه سیّد أحمد بن عبداللّه قریمی بر شرح سیّد عبداللّه یاد کرده است.

اسفراینی را نیز شرح دیگری است بر «مصباح» که آن را «مفتاح» نامیده، و در «کشف الظنون» گوید: «ضوء» تلخیص این کتابست.

از جمله شروح بسیار مفید «لباب» همین «العُباب» است که نویسنده آن عبداللّه بن محمّد بن أحمد حسینی نیشابوری، مشهور به سید جمال الدین نقره کار(2) از دانشمندان قرن هشتم هجری است، و علاوه بر علوم معقول و منقول و فروع و أصول؛ در صرف و نحو زبان عرب اُستادی ماهر بوده، بیشتر آثار خود را در این رشته نوشته است.

ص: 156


1- 1) این نام «لبّ اللباب» از «مفتاح السعادة» است، لکن در «کشف الظنون» و نسخه کهن کتاب «لبّ الألباب» می باشد.
2- 1) در اواسط حاشیه مولانا فصیح الدین بر «مطوّل» تفتازانی - نسخه - ظ - خطّ قاضی نوراللّه شهید، قدّس سرّه - این عبارت آمده است: [و کذا قال السیّد المشهدیّ فی شرح اللباب المشتهر بنقره کار] . معلوم می شود که «شرح اللباب» مشتهر به نقره کار است نه نویسنده آن. و صریح تر در حاشیه یی در اوائل همان کتاب گوید: [قلت: و من هذا ظهر ضعف ما قال المشهدیُ فی نقره کار] . در جاهای دیگری هم که از سیّد جمال الدین یاد کرده، او را «الشارح المشهدیّ» وصف نموده است.

شرح حالش را زین الدّین طاهر ابن حبیب متوفّی 808 در «ذیل درّة الأسلاک فی دولة الأتراک» آورده، گوید: پدرم در تاریخ خود(1) او را در شمار درگذشتگان سال 776 یاد کرده و زمخشریِ زمانش خوانده است. سپس ابن حجر عسقلانی متوفی 852 در «إنباء الغُمر بأبناء العمر» ترجمه سیّد را مجملاً نگاشته، و آشکار است که آن را از «إبن حبیب» گرفته، و سخن او پس از این در ضمن کلام سخاوی خواهد آمد.

سخاوی متوفی 902 صاحب «الضّوء اللاّمع» شاگرد ابن حجر که نسخه یی از «الدّرر الکامنه» استادش را به خط خود إستنساخ و إستدراکاتی بر بعضی از مواضع آن نبشته(2) شرح حال سیّد را در هامش آن نسخه ضبط(3) و إبتدا کلام ابن حبیب را آورده، سپس گوید: «ابن خطیب الناصریه(4) نیز ترجمه سیّد را ذکر کرده؛ و من (سخاوی) درشگفتم که چگونه شیخ ما (ابن حجر در «درر» ) از سیّد نامی نبرده با آنکه مشهورست که او شافعی مذهب بوده، و ابن حبیب و ابن خطیب ناصریّه نیز برین گواهند، و هم در حلب؛ مدرّس مدرسه أسدیه که از بزرگ ترین مدارس شافعیّه بود، شناخته می شد، أمّا در «شرح منار(5)» دیده ام که سیّد به یاری حنفیان برخاسته و هر جا أدلّه مذهبشان آرد، گوید که نزد ما چنین است و نزد شافعی چنان، و غالباً گفتار حنفیان را توجیه می کند، و من (سخاوی) ندانم که این توجیهات از باب إعتراف به حقّ است با وجود إختلاف مذهب، یا آنکه توجیه مذهبی است؟».

ص: 157


1- 2) گویا مقصودش «درة الاسلاک» است.
2- 3) این نسخه در دست دکتر سالم کرنکوی آلمانی مصحح «درر کامنه» طبع حیدرآباد 1348 بوده است.
3- 4) مصحح «درر» هنگام طبع، این شرح حال را در ص 286 ج 2 به شماره 2206 در متن آورده و ذیل صفحه نوشته است: این ترجمه در هامش نسخه سخاوی و به خط اوست.
4- 1) صاحب «تلخیص درّة الاسلاک» یاد شده.
5- 2) «منار الانوار» در أصول فقه از حافظ الدین نسفی متوفی 710 است که سیّد آن را شرح کرده.

سپس سخاوی دلائلی دیگر بر حنفی بودن سیّد از کلام خودش آورده، و گویا پس از مدّتی به شرح حالی که ابن حجر در «إنباء الغمر» از سیّد نوشته برخورد کرده و دنباله مطالب را در هامش «درر» چنین آورده است:

بعدها دیدم که شیخ ما (ابن حجر) سیّد را در شمار کسانی که به سال مرقوم (776) درگذشته اند یاد کرده و در وصفش گفته است: «شریف جمال الدین در علم أصول و عربیّت بارع بود، و تدریس مدرسه أسدیّه حلب و برخی مدارس دیگر را به عهده گرفت و مدّتی در دمشق و چندی در قاهره إقامت گزید، و هم پیشوایی بعضی از خانقاهها بدو واگذار شد». پس ازین جمله، سخاوی خود گوید: این سخن مأخوذ از ابن حبیب است، و ابن حجر چنانکه عادت اوست که پیوسته بر حنفیان نکته گیری می کند، بر سخن ابن حبیب هم نکته گرفته و گفته است: «أمّا سیّد به روش شیعیان می رفت (و کان یتشیّع!) و هفتاد سال زندگی کرد».

سخاوی إضافه کرده که: همچنین ابن حجر سه بیت شعری را که ابن حبیب از نظم سیّد آورده، نقل کرده و أشعار اینهاست:

هذّب النَّفس بالعلوم لترقی... تا آخر.

باز سخاوی گوید: کسانی که ترجمه سیّد را نوشته اند، از مصنّفات جیّده او، مانند «شرح تسهیل» و «شرح لبّ» در نحو و «شرح منار» در أصول و غیر اینها یادی نکرده، چنانکه از وصف عظمت او نزد سلاطین و أعیان، و این که کسی در مجالس برتر از او نمی نشست، بلکه او به یک جانب و قاضی القضاة به جانب دیگر قرار می گرفت؛ نیز خودداری نموده اند.

سپس سخاوی داستانی از حضور سیّد و شیخ الاسلام بُلقینی در مجلس أمیر اُلجای نقل کرده و گوید: شیخِ ما ابن حجر به شافعی بودن یا حنفی بودن سیّد تصریح نکرده

ص: 158

و اللّه أعلم، و پس از این جمله، خود سخاوی دلیلی از خارج آورده که حنفی بودن سیّد را می رساند، و به همین جا ترجمه او را در هامش «درر کامنه» پایان داده است.

حافظ سیوطی متوفی 911 در دو موضع «بغیة الوعاة فی طبقات اللّغویین و النحاة» شروح مختصری راجع به صاحب «عباب» نوشته و گویا متوجّه یکی بودن صاحب دو ترجمه نشده، موضع أوّل در ص 287 به عنوان «عبداللّه بن محمد بن أحمد الحسینی النیشابوری» که در اینجا فقط عبارت ابن حجر را نقل کرده، در صورتی که إشعاری به نحوی یا لغوی بودن صاحب ترجمه ندارد. موضع دوم در ص 294 که گوید: عبدالله عجمی سیّد جمال الدین نقره کار، به معنی سازنده نقره، صاحب «شرح لبّ» و «شرح لباب» و «شرح شافیه - در تصریف»، و اینها کتاب هایی مشهور و متداول در دست مردم است، و من (سیوطی) ترجمه حالی ازو نیافتم؛ جز آنکه در «شرح شافیه» گفته که آن را برای امیر أُلجای نوشته، و أمیر در حدود 800 می زیسته، و نیز کتاب «شرح تلخیص» او را یافتم که برای امیر منکی بقا تألیف کرده بود.پایان کلام سیوطی

طاشکپری زاده متوفی 962 نیز در «مفتاح السعادة1: 149» آنجا که کتب مختصر علم نحو را عنوان کرده گوید:

«و از جمله کتب مختصر علم نحو «لبّ اللّباب» است؛ و بر آن شروحی نوشته اند که أحسن و أفضل آنها شرح سیّد عبداللّه بن محمد حسینی عجمی سید جمال الدین نقره کار است». سپس کلام سیوطی را از «بغیه» آورده و گوید: «و او راست «شرح تنقیحِ» فاضل صدرالشّریعه در أصول فقه، و من (صاحب مفتاح) در بعضی از نسخ این شرح دیده ام که سیّد تاریخ إتمام آن را در روز عید ماه شوّال 771 نوشته بود. و نیز از جمله کتب مختصر علم نحو «لباب الإعراب» است.. و این کتاب را شروحی چند است، از جمله:

شرح سیّد عبداللّه شارح «لبّ»... و از جمله: شرح دیگری موسوم به «عُباب»...».

ص: 159

روشن است که «عُباب» نام همان شرح سیّد عبداللّه است، و خود شرح مستقلّ دیگری نیست.

«کشف الظنون 2: 1543 ببعد» نیز «لباب» و «لبّ الألباب» إسفراینی را عنوان و طیّ گزارشی که از شروح این دو کتاب می نویسد؛ دو شرح سیّد را با ذکر بعضی خصوصیّات یاد می کند.

ابن عماد متوفّی 1089 نیز ترجمه سیّد را در «شذرات الذّهب 6: 242» در شمار درگذشتگان سال 776 بسان ابن حجر و سیوطی آورده، و هم نیای مجدِّد «أعلی اللّه مقامه» در «روضات الجنّات: 155 و 50» مجملی دراین باره از «بغیه» و غیره نقل فرموده اند.

مجموعه آثار سیّد در مواضع مختلف «مفتاح السعاده» و «کشف الظنون» و «إیضاح المکنون» و «معجم المطبوعات: 775» بمناسبت «شرح شافیه ابن حاجبِ» او که مکرّر چاپ شده، و «فهرست خدیویّه 4: 78 و 79» و «فهرست دارالکتب العربیّه 2: 134» و «فهرست رضویّه» و «فهرست سپهسالار 2: 369» و فهرست های دیگر آمده است.

در خاتمه این مقال، این نکته را نیز ناگفته نگذاریم که صاحب «ریحانة الأدب 4: 229» درباره صاحب «عباب» چنین آورده: «... به نوشته بعضی، گاهی إظهار تشیّع می کرده، بلکه چنانچه نقل شده محقّق کرکی نیز معتقد به تشیّع وی بوده و از دانشمندان إمامیّه اش داند.»(1)

اشتباه «فهرست سپهسالار»: در «ریحانة الأدب 4: 229» گوید: «و یک نسخه خطّی از کتاب «عباب» به شماره 3173 در کتابخانه مدرسه سپهسالار جدید طهران موجود است».

این اشتباه از مؤلّف محترم «فهرست کتابخانه سپهسالار 2: 369 به بعد» است که

ص: 160


1- 1) مطلب از این قرار است که در «ریاض العلماء 3: 226» درباره نقره کار می فرماید: «و لکن قد صرّح الشیخ علیّ الکرکیّ - من علمائنا - فی بعض تعلیقاته علی هوامش کتاب «ذکری» الشهید بأنّ هذا السیّد من علماءِ أصحابنا». این عبارت در «الحقائق الاحضة××: 123» نیز با قدری مسامحه نقل شده است.

«العباب فی شرح اللّباب» را با «شرح لبّ الألباب» یکی دانسته، و با اینکه تقریبًا به همه مصادر کار؛ دسترسی داشته و مراجعه کرده، باز درین إشتباه واقع و نسخه یی از «شرح لبّ» سیّد عبداللّه را که در آن کتابخانه بوده همان «العباب» پنداشته؛ کتاب را اینطور عنوان نموده اند: «421 - شرح لبّ الألباب - العباب»، و در چند سطر بعد، دو متن را یکی گمان کرده؛ گویند: «لبّ الألباب یا لباب در علم نحو...». و هکذا تا آخر شرحی که راجع به نسخه نوشته شده چندین خطاء در آن رفته است.

أما نسخه سپهسالار چنان که گفتیم «شرح لبّ» است نه «عباب - شرح لباب»، و آن نسخه به نظر راقم سطور رسیده و آغازش چنین است: «بسم... الحمد للّه قاشع غمام الغموم... و بعد، فإنّ «لبّ الألباب(1) فی علم الإعراب» لا یخفی علی ذوی الألباب أنّه کثیر الفوائد... و لم یشرحه أحد من فضلاءِ الدهر و علماءِ العصر، و قد کان یختلج فی صدری..».

پس از این جملات، شرحی در أوصاف أمیر فخرالدین أبوطالب علوی وزیر(2) نگاشته، کتاب را به او إهداء کرده، و آخر نسخه چنین است: «و إنما عرض له ما أوجب قطع کلامه من النساء. وقع الفراع من تنمیقه بعون اللّه و حسن توفیقه علی ید... عبدالجلیل بن حسن فی أوائل شعبان... وقت الظهر سنة تسعین و سبعمائه 790».

«العباب فی شرح اللباب»: کتاب پر سود محقّقانه یی است، و شارح گاهگاه آراءِ مخصوصه خود را پیرامون مطالب نحوی در سراسر کتاب آورده است، و گزارش «لباب» پس از یک مقدّمه 16 سطری از شارح شروع شده، همه جا متن را به حُمره از شرح ممتاز کرده است.

ص: 161


1- 1) سابقاً لب اللباب بوده، شخصی آن را تراشیده و لب الالباب نوشته است.
2- 2) پیرامون نام و نسب و گزارش زندگانی این شخص به تفصیل در نسخه خطّی «جامع الانساب» سخن گفته ایم.

آغاز: «بسم.. ربّ أعن. اللّهمّ صلّ علی سیّدنا محمّد أشرف الخلق و آله و صحبه و سلّم، الحمد للّه الّذی له الکلمة العلیا و الأسماء الحسنی. أفعاله المقتضیة لإعراب وجوده لا بتعب حرکات، و کلامه المبنیّ علی الصّدق و المعرب بالبیان و الحقّ لا بإعانة أدوات؛ تقدّس عن أن یتناوله الصّفات، و تعزّز عن أن یحیط به تصاریف اللّغات... و الصّلاة و السّلام علی رسوله محمد المصطفی لعقائل کراماته الکافیة.. و علی آله و اصحابه معادن الصّلاح و سفائن النّجاح... و بعد، فانّ کتاب «اللباب - فی علم الاعراب» لما کان کتابًا صحیحًا معانیه... شرحته شرحًا ینحلّ به ألفاظه و معانیه و ینکشف ترکیباته و مبانیه، و سمّیته «العباب فی شرح اللّباب» بعد أن وجّهت وجهی إلی تدقیقه أزمنة... قال الأستاد المحقّق الامام المدقّق تاج الملّة و الدّین شرف الاسلام و المسلمین محمد بن محمّد بن أحمد سیف الإسفراینی: بسم...».

انجام: «و بهذا البیان تبیّن وجه اختصاص الجرّ بالاسم و اختصاص الجزم بالفعل؛ و إذ قد وفینا بما وعدنا من توفیة الاقسام الأربعة حقّها فلنختم الکتاب حامدین للّه تعالی و مصلّین علی نبیّه محمّد و آله الطاهرین و هو حسبنا و نعم المعین. و لنؤثر نحن أیضًا ختم الکلام فی شرحه، وافین بما وعدنا، حامدین للّه تعالی علی نعمائه التوام و آلائه العظام؛ و مصلّین علی نبیّه النبیه محمّد و آله مصابیح الظلام و أصحابه الکرام، سائلین اللّه سبحانه التوفیق لإصلاحه بعد مشاورة الرّویّة و تفریغ الفکرة إلیه. تمّ کتاب «العباب فی شرح اللّباب» بعون اللّه الملک الوهّاب. قال مؤلّف الکتاب رحمه اللّه: عبدالله بن محمد الحسینی جزاه اللّه بمغفرته و عفا عنه بفضل رحمته: فرغ من تألیفه فی جمادی الاُولی لسنة خمس و ثلثین و سبعمائة.

کتبه محمّد بن أحمد بن حسن العسابی (؟) الامساطی (؟) الحنفی، عفا اللّه عنه و عن والدیه... بتاریخ رابع شوّال المبارک سنة تسع و خمسین و ثمان مائة».

ص: 162

چنانکه دیده می شود، مؤلف در ماه جمادی الاولی 735 از تألیف «عباب» فراغت یافته، و کاتب (محمّد بن أحمد بن حسن... حنفی) نسخه را در 4 ماه شوال 859 به پایان رسانیده است.

نسخه: دارای 241 برگ (أصل کتاب) و 2 برگ فهرست آن در آغاز و 1 برگ عطف در آخر، و نیمه پایین برگ 241 زیر سطر آخر منقول در بالا؛ قدیمًا بریده شده و کاغذ دیگری چسبانیده اند. کتاب مصحَّح و دارای آثار مقابله و حواشی پراکنده از کتب مختلف، و در چند موضع تملّک «صفی الدّین بن علی الصّفوی» و مهر «زین العابدین ابن محمد رضا الحسینی 1208 یا 1280» و روی برگ 1 و پشت فهرست مطالب متفرّقی نوشته اند. خط تعلیق 25 سطری، متن «لباب» بشنگرف، کاغذ دولت آبادی، قطع 16 × 21، جلد تیماج سرخ مقوّایی، داخل میشن سیاه.

«586» عُدّة الأصول

(اصول فقه - عربی)

از: شیخ الطائفة ابو جعفر محمد بن الحسن طوسی، قدّس سرّه.

کتاب: در مسائل اصول فقه است به روش قدیم و به طبع رسیده.

نسخه: تمام و به خطّ «اقلّ الحاجّ و الطلبة محمد جعفر»، و در 14 ماه شعبان 1272 از کتابت آن فراغت یافته است.

«587» عُدة الحصن الحصین من کلام سید المرسلین

(عربی)

از: ابن الجَزری(1) شافعی، محدّث حافظ تاج القرّاء قاضی القضاة شمس الدین

ص: 163


1- 1) منسوب به جزیره «ابن عمر» که شهری است بالای موصل.

أبوالخیر محمّد بن محمّد بن محمّد بن(1) علی بن یوسف عمری دمشقی شیرازی، صاحب کتاب های مطبوع و بسیار مشهور «غایة النهایة - یا - طبقات القرّاء» و «النّشر فی القراءات العشر» و «منجد المُقرئین» و غیرها.

وی در 25 ماه رمضان 751 در دمشق به دنیا آمد(2) و آنجا نشو و نما یافت و به تحصیل علم مشغول شد، و بیش از هر چیز به علوم شریفه قرآنی که اشرف دانش هاست پرداخت، و در علم الحدیث نیز کار کرد و تبحّر یافت، و از کثرت ممارست در علوم قرآنی و بخصوص تجوید و قراءات در این دو فنّ شهره آفاق و سرآمد روزگار گردید، و حافظ قرآن کریم و حافظ حدیث نبوی شناخته شد، و در دمشق مدرسه ای بساخت و آن را «دارالقرآن» نامید و مردم را همی علم قرائت قرآن بیاموخت(3).

شاه صاحب دهلوی در «بستان المحدّثین» گوید: «أوقات او معمور به همین سه شغل: یا قرائت قرآن، یا إسماع حدیث، یا عبادت، و در اوقات او برکت محسوس بود، با وجودی که مردم برای طلب این دو علم شریف بر وی هجوم و إزدحام داشتند و أوراد و عبادات هم وظیفه داشت هر روز آن قدر تصنیف می کرد که یک کاتب جیّد سریع الکتابة می تواند نوشت، و در سفر و حضر بیدار و قائم اللّیل می ماند، و هرگز روزه دوشنبه و پنج شنبه از او فوت نشده، و سه روزه از هر ماه نیز روزه می داشت، و مؤلّفات او همه مفید و نافع افتاد...»: عبقات الانوار: مجلّد غدیر 1: 49.

ص: 164


1- 2) نسب مؤلف به شرحی که نقل کردیم عینًا در مقدمه کتاب مورد بحث و «الأعلام 7: 274» آمده است، لکن در «معجم المؤلّفین 11: 291» قبل از نام علی چهار محمّد و در «معجم المطبوعات: 62» دو محمد ذکر کرده اند.
2- 3) سخاوی گوید: پدر ابن الجزری مرد تاجری بود، چهل سال متأهّل بود و او را فرزندی نمی شد، تا آنکه حجّ گذارد و از آب زمزم نوشید بدین نیّت که او را فرزند عالمی شود، پس این فرزند متولّد شد در شب شنبه 25 ماه رمضان 751 در شهر دمشق، داخل خطّ القصّاعین، بین السورین: «الضوء اللامع 8: 256».
3- 4) در «ضوء لامع» گوید که در ماه شعبان 773 متصدّی امر قضاءِ دمشق نیز شد، لکن در این باره به مقصد نرسید و پس از چند روزی معزول گردید.

ابن جزری چند سفر به مصر رفت، و در سال 798 در دمشق برای او پیش آمدی شد که ناچار از فرار گردید و از راه اسکندریّه و دریا به بلاد روم رفت و به ابویزید بن عثمان صاحب شهر «برصا» - بورسای معروف امروزی - پیوست و مورد إکرام او قرار گرفت، و چندین سال در نزد او بماند و به شغل شریف خود پرداخت، و همه جا معرفت مردم را به قرآن کریم و علوم قرآنی و حدیث نبوی زیاده کرد، و در تألیف و تدریس و تعلیم و نشر این دانش ها بکوشید، تا اینکه تیمور لنگ به آن دیار لشگر کشید و ابو یزید را بکشت. پس از این واقعه ابن جزری نیز با تیمور آشنا گردید و به او پیوست و در ملازمتش به سال 805 به ماوراء النّهر و سمرقند سفر کرد و مَقدمش بر تیمور گرامی شد و مورد تعظیم و تکریم او قرار گرفت و از جانب او به منصب قاضی القضاتی شیراز مأمور گشت(1)، و از راه خراسان و یزد و اصفهان به شیراز رفت و مدّتی طویل در آن شهر بماند و به مشاغل علمی خود پرداخت، و از فیض قدوم او مردم شیراز را معرفتی به سزا در علوم عالیه اسلامی حاصل شد.

سپس در سال 822 به قصد حجّ از شیراز خارج و در راه گرفتار شد و اموال او به غارت رفت، چنانکه از حجّ بازماند و ناچار به ینبع حجاز رفت و در ربیع یکم 823 به

ص: 165


1- 1) در «الشقائق النعمانیة» گوید: به الزام سلطان شیراز به أمر قضا پرداخت. و سخاوی در «ضوء لامع 9: 257» گوید با تیمور به سمرقند رفت و در آنجا بود تا تیمور مرد، سپس به شیراز رفت و به نشر قراءآت و حدیث پرداخت و مردم از او بهره ور شدند، و از جانب اولاد تیمور متصدّی امر قضا، در شیراز و بلاد دیگر گردید، انتهی. توضیحًا، مرگ تیمور را حافظ ابرو در «ذیل ظفرنامه: 30» به تاریخ نیمه ماه شعبان 807 نگاشته، و در «ترجمه عجائب المقدور: 236» و «مجمل فصیحی» مانند «منتظم ناصری 2: 47» شب چهارشنبه 17 شعبان. پس آنچه در کتاب «از سعدی تا جامی: 274» است که تاریخ را 12 ماه رجب 807 قید کرده اند مربوط به آغاز بیماری تیمور است نه مرگ او. و چهارشنبه هفدهم ماه شعبان 807 بودن، موافق «تقدیم و ستنفلد»×× است.

مدینه منوّره وارد شد و در غرّه ماه رجب به مکّه معظمه مشرّف گردید و حج بگذارد و به عراق بازگشت، و دیگر بار به حجاز شد و حجّ نمود(1) و در 827 به دمشق و سپس به قاهره رفت و مورد عنایت و تکریم ملکِ أشرف واقع گردید، و بار دیگر به حجّ خانه خدا شتافت و به قصد تجارت به یمن رفت و به سلطان یمن پیوست و برای او روایت حدیث کرد، و از جانب او صله یافت و با مالی فراوان به قاهره بازگشت و مدّتی بماند، و در 828 باز به حجّ رفت و آغاز سال بعد به قاهره مراجعت کرد.

سپس از راه شام و بصره به شیراز بازگشت، تا عاقبت در روز جمعه پنجم ربیع یکم 833 در آنجا وفات یافت و در مدرسه یی که خود ساخته بود، به خاک سپرده شد(2).

از جمله آثار ذی قیمت ابن جزری کتابی است در مناقب حضرت أمیرالمؤمنین علیه السلام به نام «أسنی المطالب، فی مناقب علی بن أبی طالب» که در جزو تألیفات او در کتب تراجم، مانند «الأعلام» و غیره یاد شده است و چنانکه خواهیم گفت نُسخ آن نیز موجودست.

از سایر آثار او نیز به خوبی واضح می شود که از برکت حفظ و ممارست کلام اللّه مجید و علوم قرآنی و أحادیث شریفه، وی را ولاءِ خالص و محبّت سرشار نسبت به خاندان عصمت و طهارت بوده، چنانکه نظریّه او را در خصوص حدیث غدیر «مَن کنت مولاه فعلیٌّ مولاه» نیای معظّم، صاحب «روضات الجنّات: 720» به واسطه یکی از مجموعه های معتبره از یکی از تألیفات او چنین نقل کرده اند، که گفته است: «هذا حدیثٌ حسنٌ من هذا الوجه، صحیحٌ من وجوهٍ کثیرةٍ تواترَ عن أمیرالمؤمنین علیّ - علیه الصّلوة و السّلام - و هو متواترٌ أیضًا عن النبیّ صلی اللّه علیه و سلّم؛ رواه الجمُّ الغفیر، و لا عبرة بمن حاول تضعیفَه ممّن لا اطّلاع له فی هذا العلم» إلخ.

ص: 166


1- 2) چنانکه در «معجم المؤلفین» آمده، لکن در «ضوء لامع» از این سفر حج او چیزی نیست.
2- 1) فکانت منیته بها [بشیراز] قُبیل ظهر یوم الجمعة خامس ربیع الاول سنة ثلاث و ثلثین، بمنزله من سوق الاسکافییّن منها، و دفن بمدرسته الّتی أنشأها هناک: «الضّوء اللامع 9: 257».

سپس در «روضات» فرموده اند که در هامش مجموعه مذکوره است که مقصود ابن جزری از «بمن حاول...» همانا میر سیّد شریف جرجانی است که در کتاب «شرح مواقف» خود منع تواتر این حدیث نموده است.

ناگفته نماند که مطلب فوق منقول از روضات را ابن جزری در کتاب نفیس «أسنی المطالب» - که دو نسخه خطی از آن نزد صاحب «عبقات الانوار» بوده - یاد کرده و ایشان تمام کلام او را در آنجا «مجلّد غدیر 1: 46 - 47» نقل فرموده اند، و مؤلّف کتاب عظیم القدر «الغدیر فی الکتاب و السّنّة و الادب 1: 129» نیز ضمن شرح حال مختصر ابن الجزری مطالبی از کتاب «اَسنی المطالب» آورده اند، فراجع(1).

* * *

شرح حال ابن الجزری به طور مبسوط در بسیاری از معاجم تراجم مذکور، و اجمالاً کتب ذیل را یاد می کنیم:

1- «روضات الجنّات: 719-720» و تعلیقات مؤلّف این فهرست که در هامش آن کتاب چاپ شده. 2- «الشقائق النّعمانیة، فی احوال علماءِ الدّولة العثمانیّة 1:98-107». 3- «قضاة دمشق - الثّغر البسّام، فی ذکر من وَلی قضاءَ الشّام: 121-122». 4- «الأعلام 7: 274-275». 5- «معجم المطبوعات: 62-63». 6- «معجم المؤلّفین 11: 291-292». 7- «ریحانة الأدب 1: 265». 8- «الضوء اللّامع لأهل القرن التّاسع 9: 255-260» تألیف حافظ شمس الدین سخاوی «831-902» معاصر و معارض حافظ سیوطی. 9- «إنباء الغمر» ابن حجر 8: 245». 10- «مجمل فصیحی: 146 و 267».

ص: 167


1- 2) یکی دیگر از آثار ابن الجزریّ منظومه رفیعه «ذات الشفاءِ فی سیرة المصطفی صلّی اللّه علیه و آله» است که نسخه عزیز الوجود شرح آن به نام «رفع الخفاء» تألیف شیخ محمد بن الحاج حسن بصری شهرزوری×× شافعی صوفی معروف به قاری و ابن الحاجّ (متوفی 1180) را اینک در دست داریم، و ابن الجزری برخی از فضائل حضرت امیر المؤمنین علیه السلام را خیلی خوب به سلک نظم کشیده است.

11- «عبقات الانوار: مجلّد یکم حدیث غدیر: 46-55، ط طهران» که شرح حال ابن جزری در این کتاب أخیر تقریبًا از همه جا مبسوط تر یاد شده است.

همچنین در بخش دوم مجلّد حدیث طیر مَشویّ (ص 9 به بعد) و برخی مجلّدات دیگر عبقات شریف شرح حال و نقد آراءِ ابن الجزری دیده می شود.

سند روایت او نیز در کتاب «فرائد غیاثی 2: ش 297 ص 550- 552» شایسته مراجعه است. در آنجا این گونه وصف شده است: «الامام الکبیر الحافظ الجلیل رُحلة الأرض مُسند العالم مولانا شمس الحقّ و الشریعة و الدین أبی الخیر محمد بن محمد بن محمد بن الجزریّ، سلّمه اللّه و أبقاه».

نکته شایان توجّه این که با وجود تصریح مورّخین به انتقال ابن جزری به شیراز و اشتغال او به منصب قضا و مدرسه ساختن او در آن شهر و وفاتش در آنجا و دفنش در همان مدرسه؛ مع الوصف در کتب معمول و متداول متعلّق به تاریخ و جغرافیای شیراز و فارس نامی از این دانشمند بزرگ و مدرسه و مدفنش دیده نمی شود!

مطلب دیگر این که در همه مآخذ، وی را «ابن الجزری» خوانده اند، سوای «ریحانة الأدب» که در آنجا در حرف جیم ألقاب و به عنوان «الجزری» یاد شده است.

سائر مآخذ شرح حال این شخص نیز از مراجعه به کتاب هایی که یاد کردیم معلوم می شود.

* * *

الحصْن الحصین:

ابن جزری در أواخر سال 791، هنگامی که دمشق در محاصره تیمور لنگ بود، کتابی نوشت به نام «الحِصن الحَصین، مِن کلام سیّد المرسلین» و در آن دعاها و حرزهای معتبری که به سندهای صحیحه از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله به طرق أهل سنّت و جماعت به او رسیده بود جمع کرد، و آن را وسیله استخلاص از دشمن دانست، و خود در انجام آن چنین گوید:

ص: 168

«قال مؤلّفه محمّد بن محمّد بن محمّد، الجزریُّ؛ لطف اللّه تعالی به فی غربته، و أخذ بیده فی شدّته: فرغتُ من ترصیف هذا «الحصن الحصین من کلام سیّد المرسلین»، یوم الأحد، بعد الظهر، الثانی و العشرین، من ذیالحجّة الحرام، سنة إحدی و تسعین و سبعمائة، بمدرسته الّتی أنشاها برأس عَقبة العَبّان(1)، داخل دمشق - المحروسة - حماها اللّه تعالی من الأفات، و سائرَ بلاد المسلمین، هذا و جمیع أبواب دمشق مغلقةٌ، بل مشیّدةٌ بالأحجار، و الخلائق یستغیثون علی الأسوار، و النّاس فی جهدٍ عظیم من الحصار، و المیاه مقطوعةٌ، و الأیدی إلی اللّه تعالی بالتّضرّع مرفوعة؛ و قد اُحرق ظواهر البلد، و نُهب أکثره، و کلّ أحد خائفٌ علی نفسه و أهله و ماله، وَجِلٌ من ذنوبه و سوءِ أعماله؛ و قد تحصّن بما یقدر علیه.

فجعلتُ هذا حصنی، و توکّلتَ علی اللّه و هو حسبی و نعم الوکیل.

و قد أجزتُ أولادی: أباالفتح محمّدًا، و أبابکر أحمدَ، و أباالقاسم علیًّا، و أباالخیر محمّدًا، و فاطمة، و عائشة، و سلمی، و خدیجةَ؛ روایته عنّی مع جمیع ما یجوز لی روایته، و کذلک أجزتُ أهل عصری.

اللّهمّ اغفرْ لمؤلّفه و لکاتبه و لمن قرء فیه و لمن دعا لهم و لسائر المسلمین.

و الحمد للّه، و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و علی آل محمّد و سلّم... فجاء - بحمد اللّه - کبیرَ المقدار، غایةً فی الاختصار، جامعًا للصّحیح من الأخبار؛ لم یؤلّف مثله فی الأعصار، جمع الذّکر النّبویَ، و الحدیث المصطفویَّ، و الخیر الدّنیویَ، و الأجر الاُخرویَ...».

و در آغاز کتاب مذکور گوید: «بسم... قال الفقیر الضعیف المسکین، المنقطع إلی اللّه تعالی، الرّاجی من کرمه أن ینجیه من القوم الظالمین: محمّد بن محمّد، الجزریُ، لطف

ص: 169


1- 1) در «کشف الظنون» عقبة الکتان است.

اللّه تعالی به فی شدّته: أمّا بعد... فإنّ هذا «الحصن الحصین من کلام سیّد المرسلین» و سلاح المؤمنین، من خِزانة النّبیّ الأمین، و الهَیکل العظیم، من قول الرسول الکریم، و الحرز المکنون، من لفظ المعصوم المأمون؛ بذلتُ فیه النّصیحة، و أخرجته من الأحادیث الصحیحة، أبرزتهُ عدّةً عند کلّ شدّة، و جرّدته جُنّةً تقی من شرّ النّاس و الجِنّة؛ تحصّنتُ به فیما دهم من المصیبة، و اعتصمتُ من کلّ ظالم بما حوی من السّهام المصیبة، و قلتُ:

ألا! قولوا لشخصٍ قد تقوّی *** علی ضعفی، و لا یخشی رقیبه

خبأتُ له سهامًا فی اللّیالی *** و أرجو أن تکون له مصیبه

أسأل اللّه العظیم أن ینفع به و أن یفرّج عن کلّ مسلم بسببه؛ علی أ نّه - مع اقتصاره و اختصاره - لم یدعْ حدیثًا صحیحًا فی بابه إلاّ استحضره و أتی به.

و لمّا أکملتُ ترتیبه و تهذیبه طلبنی عدوٌّ(1) لا یمکن أن یدفعه إلاّ اللّه تعالی، فهربتُ منه مختفیًا، و تحصّنتُ بهذا الحصن؛ فرأیتُ سیّد المرسلین صلّی اللّه علیه و سلّم و أنا جالسٌ علی یساره، و کأنّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: ما ترید؟ فقلت: یا رسول اللّه! ادعُ اللّه لی و للمسلمین. فرفع صلّی اللّه علیه و سلّم یدیه الکریمتین و أنا انظر إلیهما، فدعا، ثمّ مسح بهما وجهَه الکریم.

و کان ذلک لیلة الخمیس، فهرب العدوّ لیلة الأحد(2)، و فرّج اللّه عنّی و عن المسلمین ببرکة ما فی هذا الکتاب عنه صلّی اللّه علیه و سلّم.

و قد رمزتُ للکتب الّتی خرّجتُ منها هذه الأحادیث بحروفٍ تدلُّ علی ذلک سلکتُ فیها أخصر المسالک، فجعلتُ علامةَ «صحیح البخاری: (خ)»، و...».

ص: 170


1- 1) و هو تیمور: «کشف الظنون 1: 669».
2- 2) ... و این رؤیا شب پنجشنبه بود، و تیمور که دشمن ابن الجزری بود شب یکشنبه بگریخت...: «عبقات الأنوار، مجلد غدیر 1: 48».

وی بعد از ذکر رموز و علاماتی که برای مآخذ کتاب خود «الحصن الحصین» آورده مقدّمه یی مشتمل بر أحادیثی در فضیلت دعا و ذکر و آداب آنها و أوقات إجابت و أحوال و أماکن آنها، ذیل عناوین مخصوصه یی آورده، سپس وارد أصل کتاب شده و أدعیه و أوراد و تعقیبات مسنونه مرویّه را طیّ عناوین چندی با ذکر مآخذ آنها بدون سند یاد کرده است.

مؤلّف حصن، چنانکه کلام او را از خاتمه کتابش در بالا نقل کردیم؛ بعد الظهر روز یکشنبه 22 ذوالحجّه 791 از تألیف آن فارغ شده، و سپس روایت کتاب مذکور و سایر آثار و مرویّات خود را به فرزندان پسر و دخترش که نام آنها را نیز یاد کرده و همچنین به أهل عصر خود اجازه داده است که از او روایت کنند.

«الحصن الحصین» یکبار در مصر به سال 1277 طی 160 صفحه به طبع حجری رسیده، و بار دیگر نیز به سال 1320 در بولاق، و همچنین در هامش کتاب «خزینة الأسرار» محمّد حقّی به سال 1297 در مصر چاپ شده، و در «کنز المطبوعات» از نسخه یی که با حواشی مولوی عبدالحیّ لکهنوی در هند چاپ شده یاد کرده است. دو نسخه خطی نیز از همین کتاب که یکی از آنها مورّخ به سال 945 می باشد در «فهرست رضویّه 2: 255» معرّفی شده، و نسخه بسیار مصحّح محشّی و مرغوبی نیز که ظاهرًا متعلّق به قرن نهم و دارای 143 برگ است در دست مؤلّف این فهرست می باشد.

کتاب الحصن در «کشف الظنون 1: 669 - 670» به تفصیل معرّفی شده، و گوید مؤلّف چهل سال پس از تألیف این کتاب «18 ماه پیش از وفاتش» در شیراز شرحی بر آن نگاشت و «مفتاح الحصن» نامید و در ماه رمضان 831 از آن فراغت یافت.

وی دوبار نیز کتاب الحصن را کوتاه کرد که یکی «عدّة الحصن الحصین» جای گفتگوست، و دیگری «جُنّة الحصن الحصین» که هر دو در «ضوءِ لامع» و «کشف الظنون» و جاهای دیگر یاد شده است.

ص: 171

در «کشف الظنون» گوید که شیخ علی بن سلطان محمّد هروی معروف به قاری «متوفای 1014» شرح مزجی بسیطی بر حصن نگاشته و آن را «الحرز الثّمین للحصن الحصین» نامید و در نیمه دوم جمادای دوم 1008 از آن فراغت یافت، و مؤلّف «معجم المطبوعات: 1310 و 1792» گوید که این شرح در هامش کتاب «الدّرّ الغالی» عثمان وهبی به سال 1304 در مطبعه امیریّه مکّه معظّمه به طبع رسیده است.

هم در «کشف الظنون» است که شخصی به نام یحیی بن عبدالکریم کتاب الحصن را به ترکی گردانیده و آن را «مصباح الجنان» نامید. و در «فهرست آصفیّه 1: 11» از یک «مختصر الحصن الحصین» ناشناخته معرّفی شده است.

* * *

«عدّة الحصن الحصین» جای گفتگو، چنانکه گذشت یکی از دو تلخیصی است که ابن الجزری از اصل کتاب خود «الحصن الحصین» نموده، و در «کشف الظنون» نیز یاد و در آنجا است که سیّد اصیل الدین عبداللّه بن عبدالرحمن حسینی واعظ؛ عدّه را به فارسی ترجمه کرد و پاره یی از مهمّات بر آن افزود و بر پنج فصل مرتّب گردانید و به «غرفة الحصن» نامید و در جمادای یکم 837 آن را در شهر هرات به پایان رسانید.

تاریخ تألیف عدّة الحصن در نسخه ما و در کشف الظنون یاد نشده، و مطلقًا نسخه دیگری نیز ازین کتاب در فهرست های موجود نشان داده نشده است.

مؤلّف در مقدّمه این کتاب گوید: مردم مکرّر از من می خواستند که «حصن حصین» را - با اینکه آن نیز مختصر بود - کوتاه کنم، تا اینکه به اصرار دوستی به این کار دست زدم و حصن را کوتاه و آن را به ده باب مرتّب کردم.

سپس ابواب ده گانه کتاب را یاد نموده که ما پس ازین عین عبارات آن را نقل خواهیم کرد.

ص: 172

از آغاز نسخه ما معلوم می شود که دانشمند بزرگ شافعی ابن حجر عسقلانی حافظ شهاب الدّین أبوالفضل أحمد بن علی «773 - 852» که از دوستان و مصاحبان مؤلّف بوده و در چند جای کتاب نفیس خود «الدّرر الکامنة» او را ستوده است؛ این کتاب را از مؤلّف روایت کرده و عبارت او نیز پس ازین خواهد آمد.

باز در آغاز این نسخه شرحی از خود ابن الجزری در تعریف و تمجید کتاب و تضمین اعتبار و صحّت مطالب آن آمده، و همچنین شرحی از امام علاّمه شیخ الاسلام فخرالمحدّثین جمال الدین محمّد بن ابی بکر بن صالح مشهور به ابن الخیّاط الیمنیّ در تعریف و تمجید کتاب مذکور است که آن نیز آورده خواهد شد، و چون کاتبِ نسخه تمام این شروح را به سبک متن کتاب درآورده و تمایزی بین این تقریظ ها و أصل نداده و همه را پی در پی به یک خط و رسم نوشته است؛ ما نیز در نقل آغاز کتاب متابعت نسخه را نمودیم.

آغاز: «بسم... وجدتُ فی نسخة اُمّ الاُمّ المکتَتب منها هذه النسخة المبارکة ما مثله: وُجد فی نسخة المصنّف هذا الفصل فی وصف الکتاب؛ و لعمری کما وصف و زیادة، فللّه الحمد و المنّة: هذا کتابٌ مبارک صحیح مجرّب، صاحبه دائمًا عزیز مقرّب، توجّه به النّاس فی شدّة البأس و عند الیأس؛ فوجدوه عُدّةً عند کلّ شدّة، و حصنًا حصینًا و حرزًا أمینًا و...».

سپس جمله هایی دیگر در تعریف و تمجید کتاب و تحریض و ترغیب مسلمین به استفاده از آن نموده و چنین خاتمه داده است:

«و تقبل منه الدّعوات، و حمی عن الأفات، و صانه عن المخافات؛ و صلّی اللّه علی محمّد و آله أجمعین».

و پس از این شرحی که از مؤلّف در تعریف کتاب نقل شده چنین است: «و نظیر ما

ص: 173

وجدته فی نسخة أُمّ الاُمِّ المکتَتب منها هذه النسخة المبارکة، بخطّ الامام العلاّمة شیخ الاسلام فخر المحدّثین جمال الدّین محمّد بن أبی بکر بن صالح، الشهیر بابن الخیّاط الیمنیّ؛ نفع اللّه به و أعاد علینا من برکاته: لمّا وصل مصنّف هذا الکتاب الامامُ العلاّمة شمس الدّین الجزریُّ إلی الیمن و قُرء علیه هذا الکتاب المبارک - و کانت نسختی هذه بیده - فلمّا وقف علی هذه التّعالیق بخط والدی - رحمة اللّه - قال الشّیخ الدّیّن: و اللّه ما کان الا عندی «کذا» ما صنّفت هذا الکتاب...

بسم... ربّنا! آتنا من لدنک رحمةً إنّک أنت الوهّاب. قال الشیخ الامام العالم الحافظ العلاّمة أبوالفضل شهاب الدین أحمد بن علی بن حجر العسقلانیُّ الشافعی المصریُّ: قال صاحبنا الشیخ الامام المحدّث العالم الحافظ، تاج القرّاءِ(1) شمس الأئمّة و الدّین، أبو الخیر محمّد بن محمّد بن محمّد بن علی بن یوسف، الجزریّ الشافعی الدمشقی: رحمة اللّه و قدّس روحه و نوّر ضریحة:

الحمدللّه الّذی جعل ذکره عُدّة الحصن الحصین.... و بعد، فإنّه لمّا کان کتابی «الحصن الحصین، من کلام سیّد المرسلین» ممّا لم اُسبق إلی مثله من المتقدّمین، و عزّ تألیف نظیره علی من سلک طریقه من المتأخّرین، لما احتوی من الاختصار المبین و الجمع الرّصین و التّصحیح المتین و الرّمز الّذی هو علی العز و معینٌ؛ حدانی علی اختصاره فی هذه الأوراق من أصله المذکور؛ بعد أن کنتُ سئلتُ فی ذلک مرارًا فی سنین و شهور، ممّن أنس غربتی و کشف کربتی و أوجب الحقُّ علیَ مکافاتَه، و لم أقدر علیها إلاّ بالدّعاءِ له. فأسأل اللّه تعالی نصره و معافاته...

و جعلته فی عشرة أبواب، کلُّ باب یتعلّق بأنواع و أسباب.

الباب 1- فی فضل الذّکر و الدّعاءِ و الصّلوة و السّلام علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم

ص: 174


1- 1) در اصل «تاج القرآن» است.

و آداب ذلک. ب 2- فی أوقات الإجابة و أحوالها و أماکنها و من یستجاب له و بما یستجاب و اسم اللّه الاعظم و أسمائه الحُسنی و علامة الاستجابة و الحمد علیها. ب 3- فیما یقال فی الصّباح و المساءِ و اللّیل و النّهار عمومًا و خصوصًا و أحوال النّوم و الیقظة. ب 4- فیما یتعلّق بالطهور و المسجد و الأذان و الصّلوة الراتبة و صلوات منصوصات. ب 5 - فیما یتعلّق بالأکل و الشّرب و الصّوم و الصّلوة و الزکوة و السّفر و الحجّ و الجهاد و النکاح. ب 6- فیما یتعلّق بالاُمور العلویّة کسحاب و رعد و برق و مطر و ریح و هلال و قمر. ب 7- فیما یتعلّق فی اُمور بنی آدم من امورٍ مختلفات باختلاف الحالات. ب 8 - فیما یهمّ من عوارض و آفات فی الحیوة إلی الممات. ب 9- فی ذکرٍ ورد فضله و لم یخصَّ وقتًا من الاوقات و استغفارٍ یمحو الخطیّات و فضل القرآن العظیم و سوَرٍ منه و آیات. ب 10- فی أدعیّةٍ صحّت عنه صلّی اللّه علیه و سلّم مطلقاتٍ غیر مقیّدات.

فجاء - بحمد اللّه - کبیر المقدار، غایةً فی الاختصار، جامعًا للصّحیح من الأخبار، و لم یؤلّف مثله فی الأعصار؛ جمع الذّکر النّبویَ، و الحدیثَ المصطفویَ، و الخیر الدّنیویَ، و الأجر الاُخرویَ.. أسأل اللّه أن ینفع بن أهله، و أن ینصر به کلّ مظلوم... و علامة الرّقوم الّتی یشتمل علیها هذا الکتاب: «صحیح البخاری: (خ)»، و... و علامة الموقوف: (مو)، و هو قلیلٌ. و الحمد للّه... الباب الاوّل فی فضل الذّکر...».

انجام: «اللّهمّ إنا نسئلک العافیةَ فی الدّنیا و الاخرة.

ولیکنْ ذلک آخر ما نعدّه من «عدّة الحصن الحصین، من کلام سیّد المرسلین»، من تألیف الامام العالم العلاّمة، قاضی القضاة، شمس الدین، أبیالخیر، محمّد بن محمّد بن محمّد، الجزری الشافعی الدّمشقیِّ، رحمه اللّه، آمین یا ربَّ العالمین، برحمتک یا أرحم الرّاحمین.

ص: 175

تمّت النسخة الشریفة فی لیلة الخمیس، فی شهر اللّه المبارک رجب».

نسخه: دارای 143 برگ، روی برگ اوّل تملّک و مهر «محمّد بن حاجی ملاّ عبداللّه» که از دانشمندان «هَرند» در سده سیزدهم بوده، دیده می شود. کاغذ: فستقی سفید و زرد و رنگ های دیگر، جلد میشن مشکی مستعمل یک لا، خطّ نسخ معرب 9 سطری، عناوین و علامات به شنگرف، صفحات 1 و 2 دارای لوح نقّاشی و همه صفحات دارای جدول دو خطّ شنگرفی است. قطع 11 × 15 و نیم، متن 6 و نیم × 10 و نیم. تاریخ کتابت تنها روز و ماه آن «پنجشنبه از ماه رجب» معلوم و سال نوشته نشده، لکن به قرائن متعلّق به سده دهم است. تاریخ تألیف و نام کاتب و آثار مقابله و تصحیح ندارد.

«670»القلائد السنيّة علی القواعد الشهيديّة

(عربي)

این کتاب را شیخ محمّد بن علی بن احمد عاملی کرکی دمشقی؛ معروف به شیخ محمّد حریری(1) حرفوشی، از دانشمندان سده یازدهم، در شرح کتاب «قواعد شهید اول» شیخ ابو عبداللّه محمّد بن مکّیّ «ش 786» نگاشته است.

«قواعد» از متون مهمّی است که شیخ شهید - رضوان اللّه علیه - بسیاری از کلّیات فقهی و اصولی را در آن گرد آورده و از زمان خود وی پیوسته مورد مراجعه و بحث و درس و استفاده فقهاء و دانشمندان بوده است.

در «فهرست دانشگاه 5: 1978» گوید: «شهید یکم (متوفی 786) بسیاری از قاعده های کلّی فقه و اصول و ادب با فروع آنها در این دفتر گرد آورد، و در این

ص: 176


1- 2) در نسخه چاپی «سلافة العصر» اشتباهًا به جای الحریری «الحویزی» چاپ شده، لکن در نسخه خطّی نگارنده «برگ 204» صریحًا «الحریری» است.

زمینه گویا نخستین کسی باشد از دانشمندان شیعی که بدین کار پرداختند. شماره قاعده ها 303 و شماره بیتها نزدیک 3600 می باشد. او در اجازه خود به ابن خازن در دمشق در نیمه روز چهارشنبه 12 رمضان 784 از آن با عبارت «کتاب القواعد و الفوائد فی الفقه، مختصرٌ یشتمل علی ضوابط کلّیّة اصولیّة و فرعیّة، یستنبط منها أحکام شرعیّة، لم یعمل الأصحاب مثله» می ستاید و می گوید که یاران پیش از من بدین کار نپرداختند. (روضات ص 591)، انتهی.

مؤلّف «الذّریعه 6: 173 و 14: 17» در موضع اوّل نُه حاشیه و در موضع دوم چهار شرح بر این کتاب یاد، و در هر دو جا کتاب مورد بحث را عنوان کرده اند.

شرح حال فاضل حرفوشی در «سُلافة العصر: 315 - 323» آمده و در آنجا ستایش بسیار از او شده و مقدار زیادی از اشعارش نقل گردیده است، از جمله در مدح شیخ جواد کاظمی مؤلّف «مسالک الأفهام» این دو بیت شعر را آورده:

جری فی حلبة العلیاء شوطًا *** بسعیٍ ما عدا سنن السّداد

«588» عدّة الداعی و نجاح الساعی

(دعا - عربی)

از: ابوالعبّاس جمال الدین احمد بن شمس الدین محمد بن فهد اسدی حلّی معروف به ابن فهد.

کتاب: در یک مقدّمه و شش باب است در بیان حقیقت دعاء و آداب آن و بعضی از ادعیه مأثوره و اسماءِ حُسنی و امثال ذلک.

تاریخ فراغت از تألیف: شب دوشنبه 26 جمادای یکم 801.

نسخه: به خطِّ یحیی. ظاهرًا مولانا یحیی طالقانی که فخرالدین (شاید فخرالدین طریحی صاحب مجمع البحرین متوفی 1085) در حاشیه گواهی داده است که وی نسخه را از اول تا آخر نزد او خوانده است.

ص: 177

تاریخ ختم استنساخ: سه شنبه 16 شوال 1071.

در یکی از اوراق آخر نسخه محمد رضا بن محمد مهدی هرندی نوشته است که: شب پنجشنبه سوم ماه رجب 1181 به علّت فقدان پدر و مادر و برادر و خواهر و مسافرت برادر دیگر - مولی محمد کاظم - و فزونی دشمن و کمی یاور و فوت عبدالمطلب خادم، مهموم و مغموم بودم؛ آیة الکرسیّ خواندم رفع شد.

مهر «لا اله الا اللّه الملک الحقّ المبین. محمد رضا» و «محمد هاشم الموسوی» و تملّک و خطّ نیای گرامی، آیة اللّه حاج میرزا سیّد حسن چهارسوقی ظهر نسخه است.

«589» نسخه دیگر

نسخه: به خطّ محمد صادق بن مولانا حسین جیلانی. تاریخ ختم استنساخ سنه 1066. اندک حواشی و اثر مقابله دارد.

«590» نسخه دیگر

نسخه: به خطّ محمّد رضا بن جمید (جمشید ؟). تاریخ ختم تحریر: ربیع دوم 1074. آثار تصحیح و مقابله دارد و در صورت خطّ مصنّف که در هامش صفحه آخر نقل شده است. تاریخ فراغت از تألیف: شب دوشنبه 16 جمادای یکم 801 دیده می شود.

«591» نسخه دیگر

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. به قرائن در قرن 13 نوشته شده. تاریخ تألیف بسان نسخ دیگر دارد. آثار مقابله و تصحیح در حاشیه ها نوشته شده است.

ص: 178

«592» العقد الطهماسیّ

(فقه - عربی)

از: شیخ حسین بن عبدالصمد جباعی حارثی پدر شیخ بهائی.

کتاب: درباره وسواس و طهارت و احکام آها و شمّه ای پیرامون طهارت قلبیّه است که به أمر شاه طهماسب صفوی تألیف شده.

نسخه: بسیار نفیس و مذهّب و مصحّح به تصحیح و محشّی به حواشی شخص مؤلّف و فرزند بزرگوارش شیخ بهاءالدین محمد عاملی است.

نام کاتب ندارد و در پایان نسخه این عبارت آمده: تمّت الرسالة فی شهور سنة ثمان و سبعین و تسعمائة».

روی برگ اول آثاری از خط و مهر شیخ بهائی است که آن را در قدیم با کمال قساوت به کلّی محو کرده اند.(1)

«593» علاقة التّجرید

(کلام - فارسی)

سلطان الحکماءِ و المتکلّمین خواجه نصیرالدین محمّد بن محمّد بن حسن طوسی متوفّای 672 کتاب «تحریر العقائد» معروف به «تجرید الکلام فی تحریر عقائد الاسلام» را در بیان اعتقادات شیعه امامیّه نگاشت، این کتاب با این که مختصر بود از جهت تحقیق مطالب و حلّ مسائل مشکله و توضیح مبانی اعتقادی مورد توجّه کلیّه علماء و دانشمندان از شیعه و سنّی واقع گردید و بر آن شرح ها به فارسی و عربی و حاشیه ها نوشتند که ذیل عنوان کتاب در «کشف الظنون» و «الذریعة» و هم در جلد ششم «ذریعه» به عنوان حاشیه و هم در جلد 13 به عنوان شرح از آنها یاد شده است.

ص: 179


1- 1) از کتابخانه مرحوم آیة اللّه آقا میرزا جمال الدین بن آیة اللّه العظمی آقا میرزا محمد هاشم موسوی خوانساری چهارسوقی.

از جمله شرح های فارسی «علاقة التّجرید» است که سیّد عالم فاضل ادیب شاعر میر محمّد أشرف بن عبدالحسیب بن أحمد بن زین العابدین حسینی علوی عاملی اصفهانی نگاشت.

* * *

نسب سید زین العابدین مذکور - چنان که در «جامع الأنساب» و هم در رساله جداگانه در احوال و آثار علماءِ این خاندان، به تفصیل نوشته ایم - از این قرار است:

زین العابدین بن عبداللّه بن محمّد بن صالح بن جعفر بن أحمد بن حمزة بن قاسم بن حسین بن ابی احمد عبداللّه المشهدی بن محمّد بن علی بن حسین بن محمّد الطبّان بن حسین بن ابی علی احمد بن محمّد بن عزیزی بن حسین بن ابی جعفر محمّد بن علی بن حسین الطوّاف بن ابی الحسن علی الخارص ابن محمّد الدّیباج ابن الامام جعفر الصّادق علیه السلام .

حسین بن محمّد طبّان از دانشمندان و نسّابه های بزرگ و قاضی مرو بوده و تألیفاتی در نسب دارد و نام و نسبش در «المشجّر الکشّاف لاُصول السّادة الاشراف: 70» و «عمدة الطالب: 237» مذکورست(1). وی پدر قاضی أبوطالب اسمعیل نسّابه مروزی معروف می باشد که شرح حالش در «معجم الاُدباء 6:142 - 150» تألیف یاقوت حموی آمده است.

بالجمله، سیّد زین العابدین مذکور که سر سلسله سادات علوی عاملی است(2) از علماءِ امامیّه و مقیم جبل عامل بوده و در نزد شیخ علی محقّق کرکی - قدّس سرّه - «متوفای

ص: 180


1- 1) در «عمدة الطالب» و بعضی از مشجرات نامش «حسن» آمده است.
2- 2) أعقاب او اکنون در اصفهان و جاهای دیگر بسیارند و مشهور به سادات میردامادی و صهری و سیادت و... می باشند و در میان آنان اهل دانش و روحانیت نیز متعدّد یافت می شود.

940» درس خوانده و یکی از دختران او را به زنی داشته است(1) و در «روضات الجنّات: 642» در احوال میر غیاث الدّین منصور دشتکی از او یاد شده است.

فرزندش میر سیّد احمد سبط محقّق کرکی در اصفهان مقیم بوده و از دانشمندان بزرگ شیعه و شاگرد میر محمّدباقر داماد و شیخ بهاءالدّین عاملی - قدّس اللّه أسرارهم - و هم مُجاز از آنها و از خال خود شیخ عبدالعالی فرزند محقّق کرکی است و به دامادی پسر خانه خود میر داماد سرافراز بوده. میر سیّد احمد را تألیفاتی چند است که از جمله «لوامع ربّانی» او را به شماره [ ×× ] در این فهرست یاد خواهیم کرد.

میرزا عبدالحسیب فرزند میر سیّد احمد صاحب «الجواهر المنثورة. ش 248» نیز از جمله دانشمندان روشن ضمیر و بزرگوار بوده و کتابی عرفانی از تألیفات او در «الذریعه 12: 154» یاد شده به نام «سدرة المنتهی و العطیّة العظمی» در معارف و اصول الدین به پارسی که در آخر آن نام و نسب خود را «محمّد عبدالحسیب بن احمد بن زین العابدین العاملی العلوی الفاطمی» نگاشته و در سال 1062 از تألیف آن فارغ شده و سه نسخه از آن را در «ذریعه» نشان داده اند، از جمله نسخه آستان قدس که دارای 309 برگ است و در «فهرست رضویّه 4: 161» معرّفی شده. وی کتاب دیگری نیز به نام «الفطرة الملکوتیّه فی شرح الاثنی عشریّة» از شیخ بهائی و «شرحی بر دعاءِ صباح» و «الجواهر المنثورة فی الأدعیة المأثوره» دارد، و کتاب های «تقدیس الانبیاء و تمجید الأوصیاء» و «مناهج الشارعین» در اصول و فروع دین و اخلاق ایضًا از تألیفات او در «فهرست

ص: 181


1- 3) میر شمس الدین محمد حسینی والد ماجدِ میرداماد هم دختر دیگری از محقق را به زنی داشته است که مادر میر بوده، و چنانکه در «روضات: 187» فرموده یکی دیگر از دامادهای محقق کرکی نیز سید ضیاءالدین ابوتراب حسن بن سید ابی جعفر محمد موسوی کرکی عاملی است که فرزندش امیر سید حسین مجتهد صاحب «سیادة الأشراف» با میرداماد و سید احمد عاملی خاله زاده می شود.

دانشگاه 3: 569 و 5:1572» شناسانده شده و در آنجا تاریخ تألیف مناهج را ماه صفر 1068 ذکر کرده اند.

در «فهرست حقوق: 206» کتاب «منتخب مناهج الشارعین» عبدالمناف بن محمود سلماسی را که در 1244 نوشته شده، معرّفی کرده اند.

میرزا عبدالحسیب، چنانکه در «رجال اصفهان: 94» آمده، به سال 1121 وفات یافت و در تکیه آقا رضی شیرازی در تخت پولاد اصفهان مدفون گردید. وی را سه فرزند بوده به نام های میرزا اشرف و میرزا صدرالدین محمّد و میرزا زین العابدین که در موضع مرقوم ذریعه یاد شده اند.

میرزا صدرالدین محمّد فرزندی داشته به نام میرزا غیاث الدّین احمد که اهل شعر و ادب بوده، معاصرش شیخ محمّد علی حزین گیلانی «متولد 1103 متوفای 1181» که با او اُلفت داشته در «تذکره حزین: 57» گوید:

«میرزا غیاث الدین احمد، برادرزاده میرزا اشرف مرحوم و خلف مرحمت و غفران پناه میرزا صدرالدین محمّد بن میرزا عبدالحسیب است. تحصیل علوم نموده در تقوی و حسن اخلاق یگانه آفاق بود. به موزونی طبع از بدایات عمر به شعر و شاعری رغبت نموده «خیال» تخلّص ایشانست... در غزل و رباعی هم به موافقت فقیر دُری می سُفت. یک سال بعد از آنکه عمّ بزرگوارش جهان بی وفا را بدرود گفت این سیّد والا تبار هم دیدار گرامی در احتجاب نهفت...» تا آخر.

مرحوم رضا قلی خان هدایت در «ریاض العارفین: 328» اشتباهًا میر غیاث الدین احمد مذکور را چنین عنوان کرده است:

«خیال اصفهانی. اسمش میرزا غیاث الدین محمّد، خلف میرزا صدرا ولد میر محمّد

ص: 182

باقر داماد متخلّص به اشراق است. به مصاهرت آقا جمال خوانساری مخصوص بوده و علوم معقول و منقول کسب فرموده، به صفات حسنه مسلّم اهل زمان خود بوده، در غلبه افاغنه در اصفهان درگذشت. ترکیب بندی در منقبت گفته...» الخ.

در صورتی که از میرداماد فرزند پسری نمی شناسیم، و این اشتباه در «ذریعه 9: 1: 308» نیز به متابعت از «ریاض العارفین» واقع شده است، فراجع.

* * *

بالجمله، میر محمّد اشرف مصنّف «علاقة التّجرید» خود یکی از دانشمندان متبحّر این سلسله بوده و شرح حالش در «تذکره حزین: 56» چنین مذکورست:

«میرزا اشرف، خلف مرحوم میرزا عبدالحسیب صبیّه زاده سیّد الحکماء امیر محمّد باقر الدّاماد الحسینی، قدّس اللّه روحه. به علوّ حسب و نسب معروف، و به فضائل نفائس موصوف بود. روزگاری به عزّت و احتشام در اصفهان گذرانید. در سنه «1133» ثلث و ثلثین و مائة بعد الألف(1) به روضات جِنان انتقال نمود. او رفت و خوشدلی ز جهان خراب رفت. ألطاف و أشفاق آن سیّد عالیمقدار را با این خاکسار نهایتی نبود... به حُکم وراثت در مراتب علمی افادت پناه و از معارف ذوقی آگاه بود و در سخن فهمی صاحب دستگاه. گاهی التفات به گفتن شعر می فرمود. اشعار سنجیده دارد و از آن جمله این چند بیت است که زیب مجموعه نمود:

«آن ماه دو هفته، دلبر جانی من *** آن یار عزیز، یوسف ثانی من

یکروز نکرد فکر شب های غمم! *** یکبار نگفت: پیر کنعانی من!» إلخ

تاریخ وفات میر محمد اشرف را در «ذریعه 3: 355» و «مصفّی المقال: 82» و به

ص: 183


1- 1) در «لغت نامه. حرف الف: 2655» که کلام حزین را به اجمال نقل کرده تاریخ فوت را به سال 1130 نوشته اند.

نقل از ذریعه - ظاهرًا - در «رجال اصفهان - تذکرة القبور: 95 و 237» و «فهرست دانشگاه 3: 596» و جاهای دیگر به سال 1145 نوشته اند، لیکن به نظر می رسد تاریخی که حزین آورده به صواب نزدیک تر باشد، و مصراع «او رفت...» اشاره به فتنه افغان است که در 1134 شهر اصفهان را فراگرفت.

در «فهرست دانشگاه 5: 1703 - 1706» نسخه یی از «شرح مختصر عضدی» معرّفی شده که در دست میر محمد اشرف بوده و دارای آثار تملّک و خط پدرش میر عبدالحسیب بن احمد و هم میرداماد است. میر محمّد اشرف بر این نسخه حواشی زیادی نگاشته و در آغاز کتاب نوشته است که «در 26 صفر 1055 به خواندن آن پرداختم».

بر فرض صحّت انتساب این کلام به میر محمّد اشرف ناچار در آن تاریخ حدّاقلّ پانزده سال از عمر او گذشته بوده که شرح مختصر عضدی می خوانده، و در این صورت با در نظر گرفتن تاریخ درگذشت او که حزین آورده هنگام فوت بیش از نود سال داشته است.

در دو موضع «رجال اصفهان» مدفن میر محمّد اشرف را در بقعه مخصوصی در خارج قریه ورنوسفادران سده تعیین کرده و گوید: بعدًا جمعی از اولاد و اعقابش نیز در آنجا مدفون شدند.

در «روضات الجنّات: 187» نامی از میر سید اشرف آمده و در (ص 625) ذیل احوال حاج شیخ محمّد کاشانی فرماید که وی و میرزا ابراهیم قاضی از سیّد امیر محمّد اشرف حسینی روایت می کنند، و این سیّد اشرف با پسر عمّش میرزا محمّد باقر هر دو از ملاّ محمّد فاضل سراب «مذکور در شماره [×× ]، اجازه روایت دارند، انتهی.

ظاهرًا مقصود از سید امیر محمّد اشرف همین صاحب عنوان است که از شاگردان

ص: 184

علاّمه مجلسی نیز بوده و از ایشان و هم از پدر خود میر عبدالحسیب روایت می کند، و فرزندش میر محمّد حفیظ بن میر سید اشرف از پدر اجازه روایت دارد و سلسله سند او را در «روضات: 642» ذیل ترجمه امیر غیاث الدین منصور شیرازی نقل و در آنجا «محمّد حفیظ» را عبدالحفیظ نوشته اند، و در «ذریعه 1: 149» اجازه میر محمد اشرف را از علاّمه مجلسی فرماید اجازه مختصری است، و در «فضائل السادات: 395» داستانی مشتمل بر تجلیل علاّمه مجلسی از مؤلّف دیده می شود.

میر محمّد اشرف فرزند دیگری نیز به نام میر مرتضی داشته که اعقاب او فراوان و در آنها جمعی از دانشمندان پدید آمده اند.

شرح حال میر محمد اشرف به اجمال در کتاب های «الفوائد الرضویّه: 397»، «أعیان الشیعه 43: 296»، «ریحانة الادب 2: 434» و «معجم المؤلّفین 9: 64» نیز مذکور و در کتاب اخیر وفات وی را به نقل از دانشمند فاضل آقای دکتر حسین علی محفوظ کاظمینی به سال 1145 ضبط کرده که لابدّ ایشان از کتاب «ذریعه» برداشته اند، و اشتباهًا در آنجا دو تألیف برای او ذکر کرده به این صورت: «من تصانیفه: شرح التجرید، و القبسات». در حالی که «قبسات» از تألیفات میرداماد است، و میر سید اشرف هم بر آن شرحی ننوشته بلکه حاشیه یی بر آن دارد، و تنها شرحی که برای قبسات در «ذریعه 13: 39» ذکر کرده اند، شرح حکیم متکلّم محمّد بن علی رضا آقاجانی از شاگردان صدرالمتألّهین است که تاریخ تألیف آن مطابق «شرح قبسات» یعنی 1071 هجری می باشد.

در همان موضع «معجم المؤلّفین» از دانشمند دیگری بنام مولی محمّد اشرف بن مولی حیدر علی ورنوسفادرانی سدهی اصفهانی و مؤلّف «عروة المتّقین فی تفسیر آیة الکرسی» یاد کرده و وفات او را به نقل از فاضل مذکور در سال 1135 نوشته است.

ص: 185

پس این شخص را که در «رجال اصفهان: 200 و 259» و «فهرس رضویّه 4: 443» و «ذریعه 4: 329» و «مؤلّفین کتب چاپی 1: 621» نیز مذکورست نباید با صاحب عنوان معاصر و همشهری او اشتباه کرد.

آثار میر محمد اشرف:

1- «اشرف المناقب»، پس از این یاد می کنیم.

2- «حاشیه قبسات» مذکور در فوق.

3- «حاشیه شرح مختصر عضدی» که در صفحه ×× ذکر شد.

4- «شرح مشیخة تهذیب الحدیث» که به عنوان «رجال السیّد محمّد اشرف» در «ذریعه 10: 96» و «مصفّی المقال: 82» یاد شده و چنان که در آن دو کتاب هم آمده، مرحوم بیان الواعظین اصفهانی در کتاب «خلد برین: 51» خود این کتاب را ذکر کرده و گفته است که نسخه خط مؤلّف در نزد او موجود می باشد.

مع الأسف، نسخه های گنجینه مرحوم بیان به فروش رسید و از دسترس مستفیدان به دور ماند.

5 - «ترجمه ألفیّه ابن مالک» در علم نحو، به نظم فارسی.

6- «فضائل السّادات» که اسمش حاکی از مسمّی و اثر مهم و پرارزشی است و در میان آثار چاپ شده تمام دانشمندان خاندان مؤلّف از زمان میر داماد - قدّس سرّه - تاکنون کتابی به این شهرت و مطبوعیّت نرسیده و حقّا که در موضوع خود نیز اثری ممتاز و یگانه است. این کتاب مبسوط و مفصّل که دالّ بر کمال و تبحّر و تتبّع مؤلّف آن می باشد در سال های 1102 - 1103 تألیف و در 490 صفحه وزیری به سال 1314 در طهران به چاپ رسیده(1) و در این چند سال أخیر نیز تجدید طبع شده است.

ص: 186


1- 1) در کتاب «مؤلفین کتب چاپی 1: 621» و «فهرست کتاب های چاپی فارسی 1: 1181» آمده است که فضائل السادات دو بار چاپ سنگی شده است در دو سال متوالی 1313 و 1314. لکن صحّت این مطلب معلوم نگردید.

مؤلف این کتاب را ابتداءً به نام «اشرف المناقب» برای شاه سلیمان صفوی تألیف کرده، سپس بر آن مطالبی افزوده و به نام شاه سلطان حسین صفوی مصدّر نمود و صورت نسب وی را، هم از طرف پدر و هم از طرف مادرِ شاه عباس که از سادات مرعشیّه بوده ذکر کرده، و نسب مادر خود و مادر مادرش را نیز در پایان کتاب (ص 483) آورده است، «اشرف المناقب» را در «ذریعه 2: 107» تنها به استناد همین مطالب که از «فضائل السادات» مستفاد می شود یاد کرده اند.

وی از آغاز تا انجام این کتاب از آثار دو نیای دانشمندش میرداماد و میر سیّد احمدبن زین العابدین نظمًا و نثرًا بسیار نقل کرده از اشعار نغز خود نیز هر جا که مناسب افتاده آورده است، و از صفحه 55 و 401 این کتاب معلوم می شود وی شاگرد مرحوم آخوند ملاّ محمّد صالح مازندرانی شارح کتاب «کافی» متوفی به سال 1086 و همچنین مرحوم آقا حسین خوانساری «متوفای 1098» بوده که گوید: «قال استادی صالح الفضلاء فی «شرح الکافی»، و «استادی آقا حسین خوانساری».

کثرت مطالبی که امیر محمّد اشرف از انواع و اقسام کتب نفیسه متقدّمین و متأخّرین در فضائل السادات نقل کرده و فهرست آنها را نیز در پایان کتاب ثبت نموده است بی اختیار خواننده را وادار به تحسین می کند.

مطلب مهمّی که از این کتاب (ص 362) استنباط می شود این که اصل عربی «تاریخ قم» را مؤلّف در دست داشته و در فهرست مصادر آخر کتاب (ص 487) هم گفته است: «تاریخ مدینة المؤمنین بلدة قم، للحسن بن محمّد القمی». و همچنین از صفحه (363) همان فضائل السادات استظهار می شود که نسخه یی از تاریخ قم فارسی غیر از ترجمه چاپ شده در دست داشته است.

ص: 187

محدّث نوری نیز در خاتمه «مستدرک الوسائل 3: 369» فرموده است که از کتاب «منهاج الصّفوی» میر سیّد احمد بن زین العابدین - جدّ میر محمّداشرف - بر می آید اصل عربی «تاریخ قم» و ترجمه غیر معروف آن در نزد وی بوده است.

مؤلّف محترم «ذریعه 3: 278» نیز این مطلب را از مستدرک نقل فرموده اند.

در «فهرست رضویّه 1: 83» ترجمه یی مورّخ 1070 از «مصائب النواصب» قاضی نوراللّه معرّفی شده که مترجم آن محمّد اشرف نامی است و مؤلّف فهرست احتمال داده اند وی مؤلّف «فضائل السّادات» باشد، و اللّه العالم.

7- «علاقة التجرید» جای گفتگو، که چنانکه در آغاز گفتیم شرح مبسوطی است به زبان فارسی بر کتاب «تجرید العقائد» خواجه نصیرالدین طوسی در علم کلام.

شارح در این کتاب نیز از آثار علمی پیشینیان بسیار استفاده و نقل کرده است و گاه اشعار فارسی خود را هم شاهد آورده، و از شروح مختلف تجرید غالبًا از شرح علاّمه حلّی، شرح حاج محمود، شرح نیرزی، شرح مولانا محمّد بهشتی - از دانشمندان شیعه - و از شرح اصفهانی «تسدید القواعد» و شرح ملاّ علی «قوشجی» از دانشمندان اهل سنّت یاد می کند، و از میان آنها مخصوصًا به شرح علاّمه و شرح حاج محمود بیشتر توجه داشته و مکرّر بدانها استناد کرده است.

بخش مربوط به اثبات امامت این شرح بسیار ممتّع و شیرین و مستدلّ نوشته شده و شایان مطالعه است و خود مؤلّف نیز در مقدّمه به این مطلب تصریح نموده.

وی در دیباچه به براعت استهلال نام بسیاری از کتب حکمت و کلام به خصوص کتب جدّش میرداماد را ذکر کرده است.

تنها نسخه نفیس دیگری که از این کتاب می شناسیم نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه طهران است که دارای 132 برگ و در «فهرست دانشگاه 3: 596 - 597» معرّفی شده و ظاهرًا اصل خط مؤلّف می باشد.

ص: 188

آغاز: [بسم... حمد مر خدای را که تجرید علایق جسمانیّه، و تهذیب أخلاق ایمانیه را صراط المستقیم أبواب جِنان، و سواد العین بصیرت أعیان اهل جَنان، و کحل الجواهر بینایی و عرفان، و حکمة العین مردمک دیده مردمان، و باعث هدایت به مطالب عالیه، و فهم کنوز رموز و إشارات إلهیّه، و إستغانه [و إستنزال. خ- . ل- ] رواشح سماویّه، و ظهور لطایف غیبیّه، و طریق تحصیل شرح مقاصد و مواقف غیر متناهیه، و اُفق المبین مطالع ایماضات و إشراقات جذوات موسویّه، و قبسات أطوار طوریّه، و شارع النّجات شفای قلوب صدور؛ بأنفاس عیسویّه گردانید.

و صلوة و سلام بر مسلّم سلّم سمای عرش حکمت رسالت و ایقان، و نبراس الضّیای سواد مجموعه عالم امکان، و خاتم اُولی الأید إعتضاد قدرت و إتقان؛ محمّد نبیّه النّبیه، المبعوث علی الانس و الجانّ، و أهل بیت آن حضرت که شواهد رُبوبیّه؛ و تقدمه تقویم الایمان نبویّه، و مختلسان قصب السّبق خلسة الملکوت سابقان مقرّبان، و عروة الوثقای سبع شداد فاتحه کلام اللّه الفرقان اند.

امّا بعد، چون خاطر جمعی از اخوان صفا، و متألّهین با هدایت از أهل تجرید ترجمان کسادی و بوار بازار جواهر و أعراض حکمت و کلام از خُرده بینیِ خِرد متوجّه ترجمان جُمانه متن «تجرید الاعتقاد» بود، و به خرید خریده آن به تَوق تمام راغب و به شوق لا کلام خاطب بودند؛ لهذا کمَیت قلم از سر مدّ و کشش قلبی قطره روی را به راه انداخته در اوراق خاطر مشق سیاه دلی پیروی کرده، با آبله پا، به دست یاری أنامل تفکّر، پا از اندازه خود بیرون گذاشته، یکقلم دامن سعی بر کمر زده، از سر تعجیلْ دل داده این معنی شده، قالب تهی، و دو پا یکی ساخته، در میدان نقش جهان منطق و بیان، و هفت اقلیم عالم خط، و چهارسوق سطح مربّع صفحه، و سوق بیدای بداءِ کلام؛ رقبه رغبت بر آن کشیده داشت.

ص: 189

سیّما در وادی أیمن مبحث امامت علیّه علویّه و علوّ منزلة امیر النّحل، یعسوب المؤمنین... که مشتمل بر آیات و احادیث عُلوی رتبت علوی نسبت که سیّد کلام و کلام سیّد أنام است... بناءً علیه، داعی، ابن عبدالحسیب الحسینی: محمّد اشرف؛ با کثرت غموم و عوایق که در این جزءِ زمان از امور عامّه است نسبت به عموم خلایق و عدم ملکه و مادّه به این معنی موافق، به صورت شرح بسط بساط خرده فروشی بیان معانی دقیقه بدیع این متن را به أحسن وجهی، بی خودفروشی، مصوّر کرد، و بنا بر مناسبت علاقه خاطر ملتمسین این تعلیقات و تسمیه متن که مشتمل بر مسائل علم کلام و منتظم به أخصر ألفاظ به أبلغ نظام است؛ مسمّی به «علاقه التّجرید» گردانید...].

انجام: [و حاج محمود این مراتب را در شرح خود ایراد نموده، و واجب آنست که متوجّه تجسّس در امر به معروف و نهی از منکر نشود، به قول خدای تعالی که فرموده: «وَ لا تَجَسَّسُوا» و «اِنَّ الّذینَ یُحِبُّونَ أنْ تَشیعَ الْفاحِشَة» الآیة، که این هر دو آیه دلالت بر حرمت سعی در اظهار فاحشه می کند. و امّا حدیث و سنّت، پس قول آن حضرت است صلیّ اللّه علیه و اله: «من ابتلی بشیءٍ من هذه القاذورات فلیسترها بستر اللّه». و ایضًا سیرت آن حضرت چنین بوده. تمّ الکلام بخیر المرام ان شاء اللّه تعالی. سنه 1120].

در آخر مقصد سوم کتاب (برگ 275) نیز تاریخ به این صورت دیده می شود: [و منافی عقل نمی نماید به نحوی که صاحب شبهه تصوّر نموده. تمّت الکتاب بعون الملک الوهّاب، فی یوم الجمعة 15 شهر صفر المظفّر سنه 1121].

این نسخه: ابتداءً، در دست مؤلّف بوده و اگر چه نام کاتب ندارد لکن به قرائن توان گفت به خط یکی از افراد خاندان وی است که بعد شخص مؤلّف آن را از اوّل تا آخر - سوای بعضی از اوراق که فاقد آثار مقابله و خط مؤلّف است - مطالعه نموده و در پاره ای جاها در حاشیه مطالبی اضافه کرده یا کلماتی را تغییر داده و اصلاحاتی در آن

ص: 190

نموده است. در چند موضع هم علامت مقابله «بلغ» دیده می شود. پس از مولّف به شرحی که ذیلاً می گوییم در تملّک بازماندگانش درآمده تا در حدود 1328 که به دست مرحوم آقای حاج میرزا ابوالقاسم زنجانی رسید و بعد از فوت ایشان در تملّک پدر نگارنده درآمد.

روی برگ 1 این یادداشت ها به شرح دیده می شود: «من کتب والد مرحوم که به تاریخ شهر محرّم سنه 1182 به دست این فقیر رسید. العبد سیّد عبداللّه ابن محمّد رحیم الحسینی. مهر: افوّض اَمری الی اللّه، عبده عبداللّه الحسینی» أیضًا: «من کتب جدّی المرحوم... [پاک شده است] و دخل فی نوبة العبد الأقلّ محمّد رحیم ابن سید مرتضی الحسینی. مهر: بسم اللّه الرحمن الرحیم». ایضًا: «بسم... هذا فی ملکی... و أنا الأثم الجانی ابوالقاسم الموسوی الزنجانی، تحریرًا فی شهر ربیع الأوّل سنه 1328. مهر: عبده ابوالقاسم ابن محمّد باقر الموسوی». أیضًا: «قد صار لی بعد ما کان لغیری و سیصیر کما کان، و أنا العبد المذنب الأثیم محمّد هاشم الموسوی، تحریرًا فی شهر جُمادی الاولی من شهور سنة 1340. مهر. محمّد هاشم بن جلال الدین الموسوی».

نویسنده تملّک اوّلی: حاج میرزا محمّد رحیم که در مقابل نواده همنامش به کبیر شهرت یافته از علماء و فضلاء و ادباءِ سلسله خود بوده، فرزند عالم فاضل ادیب میرزا سیّد مرتضی متخلص به سیّد، مقیم خوزان سده، متوفای 1160 مذکور در «ذریعه 9: 2: 481»، فرزند میر سیّد اشرف مؤلّف کتابست. حاج میرزا محمّد رحیم در سده ریاست روحانی داشته و در روایت احادیث از عمّ خود میرزا عبدالحفیظ مجاز و مانند پدرانش دارای طبع شعری روان بوده به سال، 1181 وفات و چنانکه در «رجال اصفهان: 239» نیز آمده در مقبره خانوادگی که در وسط قریه خوزان واقعست دفن شد.

ص: 191

نویسنده تملّک دوم: میرزا سید عبداللّه فرزند حاج میرزا رحیم مذکورست، وی به روز چهارشنبه دهم ماه صفر 1165 متولّد شده و در 22 ماه محرّم 1251 وفات یافت(1) و در مقبره خانوادگی سابق الذکر که به نام وی مشهور است، مدفون شد. میرزا سیّد عبداللّه نیز از فقهاء و دانشمندان بوده و نزد وحید بهبهانی و میرزای قمی درس خوانده و با مرحوم حاجی کرباسی و حجة الاسلام شفتی - علیهم الرحمة - خصوصیّت داشته، در سده ماربین اقامه جماعت و ترویج دین می کرده و اواخر عمر بیشتر در شهر می زیسته است. میرزا سید عبداللّه را تألیفاتی است از جمله «شرح مشیخه تهذیب و فقیه» و «انیس المحتاجین» در علوم غریبه و «ترصیع الأسماء». شرح حالش در «مصفّی المقال: 237» و «ذریعه 10: 127» و «رجال اصفهان: 239» مذکور است، و او را فرزند دانشمندی بوده به نام سیّد احمد که روز وفات پدر در گذشته و با هم دفن شده اند. سید احمد را کتابی است به نام «زبدة الأسرار» در ادعیه و أوراد و اذکار، که در «ذریعه 12: 18» یاد شده، وی از شاگردان حجة الاسلام شفتی و حاجی کرباسی بوده، أعقابش اکنون در سده و جاهای دیگر به سر می برند و علماء و فضلاء و صلحاء در میان آنها بوده و هست.

نویسنده تملّک سوم: مرحوم حاج میرزا ابوالقاسم موسوی زنجانی از علماء و روحانیون اصفهان که دارای کتابخانه معتبری بوده، در ماه رجب 1336 وفات و در تکیه مخصوصی در تخت پولاد مدفون شد. شرح حالش را در جلد دوم «جامع الانساب» به تفصیل نوشته ایم و اجمالاً در «رجال اصفهان: 58» نیز یاد شده است.

نویسنده تملّک چهارم: مرحوم میرزا سیّد محمّد هاشم مجتهد علاّمه والد ماجد

ص: 192


1- 1) در مکارم الاثار 4: 1198» در سال 1243 ذکر شده است. ملاحظه شود.

نویسنده این فهرست است و شرح حال ایشان را مفصّل در «زندگانی آیة اللّه چهارسوقی: 105 - 111» نگاشته ایم. ایشان نسخه را با تعدادی دیگر ز کتب کتابخانه مرحوم زنجانی پس از فوت وی ابتیاع کرده بودند.

نسخه: دارای 358 برگ، روی برگ اوّل یادداشت های مذکور نوشته شده. آغاز کتاب از ظهر برگ یکم است و مقصد اوّل «امور عامّه» تا برگ 85. مقصد دوم «جواهر و أعراض» از ظهر برگ 86 تا 207. مقصد سوم «اثبات صانع» از برگ 209 تا روی برگ 276. مقصد چهارم «نُبوّت» از ظهر برگ 277 تا برگ 288. مقصد پنجم «امامت» از همان برگ تا برگ 330. مقصد ششم «معاد و وعد و وعید» از همان برگ تا پایان برگ 357. برگ 358 سفید است، و 4 برگ سفید در اول کتاب و 4 برگ در آخر «بدرقه» هنگام صحّافی درین اواخر اضافه شده.

کاغذ: چار بغل، خط نسخ خوب 22 سطری، عنوان ها در بعضی مواضع به شنگرف روی عبارات متن عربی «تجرید» که به کلمه «قال» آغاز می شود خط سرخ کشیده شده، بعضی عنوان ها نیز در حاشیه ها آمده، جلد تیماج قرمز، آستر تیماج مشکی، قطع 19 × 25، متن 11 × 17، اصلاحات و اضافات مؤلّف به خط نسخ و نستعلیقِ وی در متن و حاشیه ها دیده می شود، و چنان که گفتیم نسخه نام کاتب ندارد. دو تاریخ 1120 و 1121 در اواخر کتاب به خط کاتب نوشته شده که ممکن است تاریخ تألیف و کتابت هر دو باشد.

«594» علل الشرائع و الأحکام و الأسباب

(حدیث - عربی)

از: شیخ صدوق محمد بن علی ابن بابویه قمی، اعلی اللّه مقامه.

ص: 193

کتاب: شامل احادیثی است که پیرامون علّت های شرعی اَحکام و غیرها بحث کرده است، از طریق اهل بیت اطهار علیهم السلام . در دو جزء و مکرّر به طبع رسیده.

نسخه: به خطّ شکراللّه بن محمد حسینی «نویسنده نسخه اصول کافی. ش 684». ختم کتابت: 22 ماه صفر 1068.

علاّمه مجلسی مولانا محمّد باقر بن محمّد تقی شخصًا از اوّل تا آخر نسخه را با نُسخ عدیده مقابله و تصحیح کرده، حواشی بسیار به خطّ مبارک در همه جا نوشته، در برخی جاها نیز خطّ پدر بزرگوارش دیده می شود.

در پایان نسخه، علاّمه مجلسی شرحی در باب کیفیّت تصحیح نسخه نوشته و ربیع الاوّل 1058 تاریخ گزارده اند، که بی شبهه یکی از دو تاریخ سال اشتباه است و ظاهرًا 1058 سهوالقلم و درست همان 1068 باشد.

در بعضی جاها نیز مرحوم آیة اللّه آقا میرزا سیّد محمد صادق موسوی - برادر گرامی امام مجدّد صاحب الروضات - به خطّ خود حاشیه ای نوشته، و در ظهر نسخه، برادرزاده و مهر جلیل ایشان، آیة اللّه آقا میرزا مسیح چهارسوقی در ذی قعده 1281 شرحی نگاشته و یادآور شده اند که نسخه شریفه را آن عمّ مکرّم به ایشان اهداء کرده اند.

پس از آن اثر تملّک نیای گرامی، مرحوم آیة اللّه چهارسوقی و هم مُهر هر دو بزرگوار دیده می شود. رحمة اللّه علیهم اجمعین.

ص: 194

جای سند

ص: 195

جای سند

ص: 196

«595» عَلم الهُدی و أسرار الاهتدا فی فهم سلوک معنی أسماءِ اللّه الحُسنی

(معارف - عربی)

از: شمس الدین ابوالعبّاس احمد بن ابی الحسن علی بن یوسف قرشی بونی.

کتاب: در شرح اسماءِ حُسنای الآهی است با ذکر لطایف عرفانی و اشارات صوفیانه در دو مجلّد و در نوع خود بی نظیر است.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، ظاهرًا در سده نهم استنساخ شده و برگ اوّل ندارد و مقدار موجود 334 برگ است، و در ظهر برگ آخر این شرح دیده می شود: «کتاب عَلم الهُدای قطع بزرگ کاغذ دولت آبادی جلد تیماج که اول ندارد و به تاریخ 26 شهر ربیع الثانی سنه 1105 تخاقوی ئیل داخل عرض شد».

مهرهای «رسید از غلامی شاه نجف... سلیمان بعزّ و شرف» و «بنده شاه ولایت...» و «بنده... صفی قلی» که از مهرهای سلاطین صفویّه است در اول و آخر نسخه هست.

از این کتاب دو نسخه عکس مکرّر به شماره های 711 و 722 در صفحات 196 و 206 جلد دوم فهرست نسخه های عکسی مرعشی قم در 218 برگ 23 سطری دیده می شود که از نسخه شماره 4134 چستر بیتی که نسخه کاملی است به خط عمر بن مهدی احد السمنودی الشافعی القاری ×× عکس گرفته اند.

«596» العمدة من عیون صحاح الأخبار فی مناقب امام الابرار

(اخبار مناقب - عربی)

از: یحیی بن حسن بن حسین بن علی بن محمد بن بطریق اسدی حلّی.

کتاب: شامل 913 حدیث نبوی است در مناقب امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب و اهل بیت اطهار علیهم السلام از طرق اهل سنّت، و برخی مشتغلین قم هم این به طبع رسیده.

ص: 197

نسخه: به خطّ محمّد مؤمن جربادقانی (گلپایگانی)، تاریخ ختم استنساخ نیمه ماه رمضان 1091، از روی نسخه ای که به خط مراد بن علیخان تفرشی بوده و از روی نسخه ای قدیمی که شرف الدین محمد بن زهرة الجباعی آن را مطالعه کرده بوده استنساخ نموده.

در پایان نسخه ما گواهی تصحیح و مقابله با نسخه ای صحیح و عتیق نوشته شده و تاریخ فراغت از مقابله روز شنبه نهم شوال 1091 قید و سپس مهر «سلمان - یا السلمان - منّا اهل البیت» دیده می شود. ممکنست این شخص مولی سلمان قزوینی فرزند مولی خلیل بن الغازی قزوینی معروف باشد.

ظهر نسخه نام کتاب و مؤلّف به خطّ همین شخص نوشته شده، و نیز تملّک و مهر آیة اللّه العظمی مهر صاحب روضات الجنّات «محمد باقر بن زین العابدین الموسوی». حواشی بدون امضایی در نسخه نوشته شده است.

«597» عمدة الوصول، الی زبدة الاصول

(اصول فقه - عربی)

از: شیخ محمد بن علی حرفوشی عاملی

کتاب: در شرح «زُبدة الاُصول» شیخ بهاءالدین محمد عاملی استاد شارح است.

نسخه: اندکی از آخر ناقص است و نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نیست. گویا در زمان شارح یا نزدیک به زمان او نوشته شده. در چند موضع حاشیه یی به امضاء محمد جعفر الحسینی دارد.

حاج میرزا عبدالرزّاق بن حاج میرزا محمد کاظم رشتی اصفهانی نسخه را در 17 جمادی دوم 1292 از آخوند ملا علی میرزا کتابفروش به مبلغ پنج قران و نیم خریده، تملّک و مهر رشتی در آغاز و انجام نسخه دیده می شود. در آخر نسخه یادداشت های

ص: 198

دیگری مورّخ یوم شنبه 8 ذیقعده 1248 و پنجشنبه 8 صفر 1249 و یکشنبه 14 جُمادای یکم 1249 نوشته شده است.

«598» عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الایات و الأخبار و الأقوال

(اخبار - عربی)

ج 1 تا 6

از: شیخ عبداللّه بن نوراللّه بحرانی (رحمة اللّه علیه)، از شاگردان علاّمه مجلسی، به تصریح خود مؤلّف در مجلد اوّل که گوید بیست سال نزد آن مرحوم شاگردی کرده است.

کتاب: صد مجلّد است در اخبار اهل بیت و ائمّه معصومین علیهم السلام با شرح و بیان، مانند بحارالانوار.

نسخه: مشتمل بر: 1- مجلّد اوّل است در بیان مقدّمات و فهرست و سایر مطالب متعلّقه. روی برگ اول کاتب نوشته است: «تخمینًا کتابت آن / 2700 بیت».

2- مجلّد دوم در عقل است دارای مقدّمه و خاتمه، و کاتب روی برگ اول نوشته است: «تخمین کتابت آن / 2250 بیت».

3- مجلّد سوم در علم و متعلّقات آن دارای مقدّمه، و کاتب روی برگ اول نوشته است: «تخمین کتابت آن / 10400 بیت»، و ایضًا نوشته اند: «جلد ثالث خطّ ملاّ محمد».

4- مجلّد چهارم در معرفت صانع و اثبات آن. دارای مقدّمه، و کاتب روی صفحه اوّل نوشته است: «تخمین کتابت آن / 5500 بیت».

5 - مجلّد پنجم در توحید، دارای مقدّمه و کاتب که نام خود را در پایان این جلد «محمد» نوشته است. روی برگ اوّل گوید: «تخمین کتابت آن / 11250 بیت».

ص: 199

6- مجلّد ششم در عدل، دارای مقدّمه و خاتمه، و کاتب روی برگ اول نوشته است: «تخمین کتابت آن / 10500 بیت».

ظاهرًا تمام این مجلّدات به خطّ یک نفر است که همان «ملاّ محمد» باشد و ظاهرًا با سایر مجلّدات که وصف آنها خواهد آمد در شهر یزد استنساخ شده است از روی نسخه اصل. در این مجموعه شش جلدی تاریخ کتابت ندارد و مسلّمًا در اواسط قرن 13 استنساخ شده و در خاتمه همه این شش جلد کاتب نوشته است که با نسخه اصل و نسخه مصحّحه دیگر مقابله و تصحیح کرده است.

«599» نسخه دیگر

نسخه: مشتمل است بر کتب ذیل و از دوره مخصوص است:

1- روی برگ اول نوشته اند: «جوامع منتخب الکتب. تخمین کتابت مجلد 49 مع مجلد منتخب از اصول کتاب عوالم... / 18700 بیت است. جلد اول / 1200 بیت و جلد ثانی / 17500 بیت است تخمینًا».

آغاز: «الاشعث عن موسی بن اسماعیل ابن موسی بن جعفر»، به گمان حقیر، کتاب «جامع الاحادیث» است که از روی نسخه کهنه علاّمه مجلسی نقل کرده و آن نسخه ناقص بوده و علاّمه مجلسی هم آن را نشناخته و «اصلی از اصول قدماء» دانسته و در «بحار» از آن نقل فرموده، ولی تمام آن جداگانه و کامل چاپ شده است، و صاحب عوالم پس از نقل مقدار موجود آن کتاب، اسناد کتاب «تهذیب الحدیث» شیخ طوسی را نقل کرده و سپس «کتاب الامامة و التبصره علی بن بابویه» را از نسخه ناقصه علامه مجلسی که ضمیمه «جامع الاحادیث» بوده آورده است.

انجام: «قد اقتبست هذه النسخة من نسخة هی بخطّ المص (ره) و قوبلت معها بالدقة من اولها الی آخراها، لکاتبه. و عدد کتابت این مجلد 1200 بیت است تخمینًا».

ص: 200

2- «أبواب العقل و الجهل. أبواب فضایل العقل»، که شاید «ابواب العقل» اشتباه از کاتب است و صحیح آن «کتاب العقل...» باشد، و مقدّمه ندارد و پس از آن بی مقدّمه «کتاب التوحید» است، و کذلک «کتاب العدل»، و کذلک «کتاب النبوّة»، و کذلک «کتاب قصص الانبیاء...» و دنباله آن احوال چهارده معصوم علیهم السلام است به اجمال.

انجام: «و ما زالت تلک دعواهم حتّی جعلناهم حصیدًا خامدین بالسّیف. تمّت قوبلت مع نسخة الاصل... و الکاتب محمد بن حسن، و تخمین کتابت این مجلد که منتخب است از مجلّدات اصول عوالم العلوم / 17500 بیت».

3- «الجزو الثانی من کتاب الامامة من کتاب عوالم العلوم... من تصانیف اقلّ... عبداللّه بن نوراللّه...».

انجام: «تمّ الجزو الثانی من مجلّدات کتاب الامامة من کتاب عوالم... من تصانیف اقل... عبداللّه...».

کاتب: محمد بن مهدی بن محمد باقر تفتی یزدی. ختم استنساخ: 4 شنبه 23 صفر 1279 با گواهی مقابله با نسخه اصل.

«600» نسخه دیگر

نسخه: نیمه اوّل مجلّد نهم کتاب است مشتمل بر پنج جزء در احوال حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم. هر جزء دارای مقدّمه و مختصر خاتمه است. امّا تاریخ تألیف و نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و پیداست به خطّ کاتب بعض مجلّدات دیگر همین دوره است. در هامش صفحه آخر نوشته اند: «بلغ قبالاً مع نسخة الأصل الّتی کانت بخطّ المصنّف، اعلی اللّه مقامه».

ص: 201

«601» نسخه دیگر

نسخه مشتمل بر چند جلد است:

1- جزء ششم از احوال پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله از باب الهجرة الی المدینة تا «باب آخر الأخبار: الائمّة: الصادق (4): کتاب التمحیص».

2- کتاب 45، در بیان ذنوب و معاصی.

3- کتاب 21، در احوال حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام .

4- کتاب 26، در احوال حضرت حجت (ع).

5 - کتاب 13، در احوال خلفاءِ ثلاثه که فقط جزءِ اول «مطاعن خلیفه اول» در این نسخه هست، و آخر آن چنین است: «قد وقع الفراغ... محمد جعفر بن المرحوم ملا علی محمد دشتی سنه 1278».

در چند جا اوراق نسخه مشوّش شده است در صحّافی باید بعدًا رسیدگی کامل و اصلاح شود.

«602» نسخه دیگر

نسخه: جزءِ سوم از کتاب احوال امیرالمؤمنین علیه السلام است. نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. تقریبًا در اواسط قرن 13 کتابت شده و آثار مقابله و تصحیح ندارد. روی ورق اوّل نوشته اند: «عدد کتابت بدقّت شمرده شد پانزده هزار بیت».

«603» نسخه دیگر

نسخه: مشتمل بر مجلّدات ذیل است:

1- مجلّد یازدهم در احوال سیدة النساء فاطمة الزهراء، سلام اللّه علیها.

ص: 202

این جلد دارای مقدّمه و خاتمه است و در هر دو موضع نام مؤلّف و پدرش مذکور، و تاریخ تألیف ندارد. کاتب: محمد مهدی بن محمد باقر. تاریخ ختم استنساخ: روز دوشنبه 25 ذی الحجه 1278، و همو نوشته است که با نسخه اصل مقابله و تصحیح شده است.

2- مجلد 12 در امامت 12 امام علیهم السلام در دو جزء و این جزء اول است که دارای مقدمه و خاتمه مؤلف می باشد. به خطّ همان کاتب.

3- مجلد 16 در احوال حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام دارای مقدمه و خاتمه مؤلف بدون تاریخ. کاتب همان شخص. تاریخ استنساخ: 1279. «پنج هزار بیت کتابت».

4- مجلد 17 در احوال حضرت سید الشهدا حسین بن علی علیهماالسلام . دارای مقدّمه مؤلّف است و خاتمه یی ندارد. کاتب: محمد مهدی بن محمد باقر تفتی. تاریخ ختم استنساخ: روز جمعه 24 ربیع الثانی 1280. در طرّه صفحه اوّل این مجلد حاج ابوطالب اردکانی در تاریخ 1280 به خطّ تعلیق بسیار خوب شرحی در تعریف و تمجید کاتب نوشته است. «14 هزار بیت کتابت» «از دوره است».

«604» نسخه دیگر

نسخه: مشتمل بر کتب ذیل و از دوره مخصوص است:

1- مجلد 28 در احوال عالم علوی از لوح و قلم و عرش و کرسی و...، با مقدّمه مؤلّف و خاتمه «4600 بیت».

2- مجلد 29 در علم نجوم و احوال و احکام آن، با مقدّمه مؤلّف و خاتمه «7400 بیت».

3- مجلد 30 در احوال ملئکه با مقدّمه مؤلف و خاتمه. «5800 بیت» خطّ ملاّ محمّد.

ص: 203

4- مجلد 31 در احوال عالم سفلی، با مقدّمه مؤلّف و خاتمه. کاتب: محمد مهدی بن محمد باقر تفتی یزدی. تاریخ ختم استنساخ: روز پنجشنبه 16 جمادای دوم 1279.

5 - کتاب 32 در احوال جمادات و طبایع و معادن و جواهر، با مقدّمه و خاتمه.

6- کتاب 33 در احوال نباتات و متعلقات، با مقدّمه و خاتمه. کاتب: محمّد.

7- به طوری که در روی برگ اول نوشته شده: «34 در حیوان». آغاز: «فی احوال الحیوان و اصنافها و احکامها». مقدّمه و خاتمه ندارد. انجام موجود: «باب الوبر... یشبه الخروف و هو قول شاذّ». در هامش این موضع: «قوبل بأصله الّذی بخطّ المصنّف، ره»، و هکذا، شهادت مقابله با اصل در پایان تمام اجزاءِ یاد شده.

نکته: در پایان جزء 30 مؤلّف خود را چنین معرفی کرده است: «تمّ هذا المجلّد علی ید مؤلّفه عبداللّه بن نورالدین محمّد المدعوّ بنور اللّه».

«605» نسخه دیگر

نسخه: مشتمل بر مجلّدات به شرح ذیل است:

1- مجلد 37 «چنانکه در ظهر نسخه نوشته نه در متن»، در احوال طبّ و خواصّ ادویه. متأسّفانه نسخه اصلی که از روی آن استنساخ کرده اند، از اوّل ناقص بوده و نسخه حاضر، به این عبارت شروع می شود: «و الداء: المرض، و أصله دوء».

انجام: «و خائنة الأعین و ما تخفی الصّدور. تمّ هذا المجلد علی ید مصنّفه عبداللّه بن عبداللّه [کذا] حامدًا مصلّیًا مستغفرًا. تم» نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و به خطّ کاتب مجلّدات بعد است.

2- کتاب 38 در احوال دنیا «چنانکه در ظهر نسخه نوشته». این مجلد نیز مقدّمه ندارد و به این عبارت شروع می شود: «ابواب انواع الدنیا و الممدوح منها و معایبها». گویا از آخر نیز ناقص است.

ص: 204

انجام موجود: «حتی أنّ السراج قبل مغیب الشمس ینفی الفقر و یزید فی الرزق». نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و مثل برخی دیگر از مجلدات.

3- کتاب 42 یا 39 در احوال موت و عالم برزخ. این مجلّد مقدّمه مؤلّف را دارد و در مقدّمه یکجا گوید این کتاب 42 جوامع العلوم و المعارف... است، و در چند سطر بعد گوید کتاب 39 عوالم العلوم و المعارف...، خاتمه مختصری نیز دارد. کاتب این جلد: محمد جواد بن محمد باقر بن محمد هادی. تاریخ ختم استنساخ: روز پنجشنبه 15 ماه رجب 1278. «از دوره است».

«606» نسخه دیگر

نسخه: بخش اوّل مجلد 48 است در مواعظ و دارای مقدّمه مؤلّف است و نخستین عنوانش چنین است: «ابواب ما أوحی اللّه تعالی الی الملائکة من المواعظ». انجام: «ابواب مواعظ أقاربه علیه الصلوة و السلام الی قیام السّاعة و ساعة القیام». بقیه نوشته نشده است، و نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. در هامش همین موضع آخر کتاب نوشته اند: «قوبل مع نسخة الاصل الی هنا». روی برگ اول نوشته اند: «هذا هو المجلّد 48... من خط ملاّ محمد، عدد اجزاء 23 جزو و دو ورق. و کتابت آن 18750 بیت...». «از دوره است».

«607» نسخه دیگر

نسخه: ظ جلد دیگر کتاب مواعظ است، از اوّل «ابواب مواعظ الائمة الاثنی عشر، ع» تا «باب موعظة جبرئیل (ع) فی عدم المسواک». این مجلّد بدون هیچ مقدّمه ئی شروع می شود. به عبارت یاد شده «ابواب مواعظ الائمة»، و انجام آن چنین است: «یجمع فیها

ص: 205

الوسخ. الواحدة: برجمة بالضم». نام کاتب و تاریخ کتابت و اثر تصحیح و مقابله ندارد. تقریبًا در اواسط قرن 13 کتابت شده. روی ورق اول نوشته اند: «16 جزوه و 5 ورق، چهارده هزار و هشتصد بیت».

«608» نسخه دیگر

نسخه: مشتمل بر کتب ذیل الاشعار، و از دوره مخصوص است:

1- مجلد 59 که آن کتاب صوم است. روی برگ اول نوشته اند: «هذا... خطّ ملاّ محمّد بن حسن و تخمین کتابت آن 4100 بیت است. اجرت کتابت مع مقابله ×× 7 «یعنی هشت قرآن و نیم عباسی» رایج یزد. از موقوفات جرقویه استکتاب نموده شد».

این جلد دارای مقدّمه مؤلّف است و خاتمه او و تاریخ ختم تألیف: روز جمعه 17 جمادی الثانیه (کذا) 1123، و پس از آن کتاب حج است.

2- مجلدی که آن کتاب حجّ و عمره است و روی برگ اول ابیات آن... بیت تعیین شده، و مقدّمه ندارد و از «کتاب الحجّ و العمرة ابواب الکعبة...» شروع می شود و پایان آن نیز ناقص می نماید و چنین است: «و اذا لقیت هؤلاء فقل لهم ما یقولون» که در باب «تهنیة القادم من الحجّ» است. نام کاتب ندارد.

3- مجلد 63، در مزار است. روی برگ اول نوشته اند: «هذا... خطّ ملاّ محمّد و تخمین کتابت آن سه هزار بیت الاّ پنجاه بیت، و اجرت کتابت مع مقابله ×× 8 «یعنی ششهزار و یک عباسی» رایج یزد». مقدمه ندارد و از «کتاب المزار و فیه زیارات النبی و الائمه ع» شروع می شود. پایان این جزء: «باب زیارة ابواب القائم ع» است و آخر آن چنین است: «و هو مقابل القبلة، تمّ بعون اللّه و الکاتب محمّد ابن الحسن، و قد قویل مع نسخة الاصل بالدقّة من اوّله الی آخره، و کان الاستکتاب ایضا من نسخة الاصل التی هی بخطّ المصنّف، رحمة اللّه علیه».

ص: 206

4- مجلد 63 در مزار، ایضًا، که دارای مقدّمه مؤلّف است و در آن تصریح کرده که مجلد 63و در زیارات است و سرآغاز مطلب چنین است: «کتاب المزار، ابواب مقدمات السفر و آدابه» و خاتمه این جلد: «باب زیارة العباس (رض) علی الوجه المأثور» است و ناتمام می باشد.

«609» نسخه دیگر

نسخه: به شرحی که در روی برگ اول نسخه نوشته شده، مشتمل بر 19 کتاب است که مختصری از شرح مذکور ذیلاًنقل می شود:

1- کتاب 66 مکاسب. 2- کتاب 67 بیع و تجارت. 3- کتاب 68 قرض و دین. 4- کتاب 69 رهن. 5 - کتاب 70 حجر. 6- کتاب 71 در اجاره. 7- کتاب 72 مزارعه و مساقات. 8 - کتاب 73 ودیعه. 9- کتاب 74 کفالت و ضمان و وکالت. 10- کتاب 75 صلح. 11- کتاب 76 مضاربه و بضاعت و شرکت. 12- کتاب 77 جعاله. 13- کتاب 78 وقوف و صدقات و هبات. 14- کتاب 79 مضارعه و سبق و رمایه و رهان. 15- کتاب 80 وصایا. 16- کتاب 81 نکاح. 17- کتاب 82 فراق. 18- کتاب 83 عتق و تدبیر و کتابت. 19- کتاب 84 در ایمان و نذور.

کتاب مکاسب مقدّمه و خاتمه ندارد. کتب دیگر تا کتاب 83 تمامًا دارای مقدّمه می باشند با تصریح به شماره کتاب ها و خاتمه ندارند. و برخی از آنها چند صفحه و حتّی برخی چند سطر بیشتر نیست و ظاهرًا مؤلّف موفّق به تکمیل آنها نشده است.

کتاب 84 هم دارای مقدّمه و هم دارای خاتمه است و خاتمه آن را که مشتمل بر مطالبی درباره کتاب و مؤلّف است عینًا نقل می کنیم:

(باب کفارة العهد... و یستغفر اللّه و یتوب. هذا اخر عهدنا من ابواب العهود ممّا عهدنا

ص: 207

من اوّل الکتاب... و آخر موقعنا من الایقاعات... فقلم لساننا و لسان قلمنا و إن کان فی تسوید هذه الأوراق عند الحجر الأسود فی سواد معظم... و لکن ما ترک من الأمر أعظم... قد وقع الفراغ من کتاب العقود و الایقاعات من ید مصنّفه و مؤلّفه... عبداللّه بن نوراللّه... فی ضحی یوم الثلثا سابع شهر شوال... سنة الرابع و عشرین بعد المائة و الالف... و انّ مصنّفه رجل عاهد اللّه عند الحجر أن لا یقرب محرّمًا ابدًا، فلمّا رجع عاد الی المحرم... تمّ هذا الکتاب بلفظ الاستغفار... علی ید مصنّفه...».

کتب دیگر عمومًا مقدّمه و خاتمه ندارد و گویا تألیف آنها نیز ناتمام مانده است. در هیچ موضع این مجلّد نام کاتب و تاریخ کتابت مذکور نیست و کاتب آن همان نویسنده برخی مجلّدات دیگر می باشد که به ظنّ قوی محمد مهدی بن محمدباقر تفتی یزدی است و از دوره است.

«610» نسخه دیگر

نسخه: مشتمل بر کتب ذیل و از دوره مخصوص است:

1- روی برگ اول نوشته اند: «کتاب الصّیدو الذبایح / 5100 بیت». این جلد مقدّمه مؤلّف ندارد. آغاز: «فی الصّید و الذبایح و ما یحلّ و ما یحرم من الحیوان و غیره». انجام: «تمّ هذا المجلّد علی ید مصنّفه و مؤلّفه عبداللّه بن نوراللّه... هذه صورة خط المصنّف و بلغ قبالاً مع اصله اوّلاً و آخرًا، کاتبه الجانی محمد مهدی و قم تم فی سنه 1281».

2- مقداری دیگر از کتاب صید است و آداب اکل و شرب و احکام خمر و ظاهرًا کاتب در اثر تشویش اوراق اصل، موضع این اوراق را ندانسته کجاست. آغاز: «عن سلیمان بن خالد قال سالت ابا عبداللّه (ع) عن الحیتان الّتی یصیدها المجوس». انجام: «فقال ألیس حلوًا قلت بلی قال اشربه و لم أخبره کم العسل».

ص: 208

3- «کتاب الفرایض و المواریث. أبواب ابطال العول و العصبة» مقدّمه ندارد و انجام آن: «ضربنا هم بالسّرط فان لم یستقیموا ضربنا هم السیف».

4- «کتاب القضایا و الأحکام، أبواب من الیه الحکم و اقسام القضا و المفتین و ما یتعلق بها». مقدّمه ندارد و انجام آن: «و أمضی القضیة علی ما أوحی اللّه عزّو جلّ الیه».

5 - «کتاب الشهادات، باب اول کتاب کتب فی الأرض». مقدّمه ندارد و انجام آن: «قد تم کتاب الشهادة علی ید مصنفه و مؤلفه عبداللّه بن نوراللّه... فی آخر شهر جمادی الاخرة یوم الأحد من سنة 1123...».

6- «کتاب الاقرار و ما یتعلّق به، باب ثبوت الاقرار بلا بیّنة». انجام: «باب من أقرّ علی نفسه بالقتل... و قال لم افعل ترک و لم یقتل».

7- «کتاب الجنایات و الدیات، أبواب عقوبات قتل النفس». مقدمه ندارد و انجام آن که پایان نسخه است: «قال و أیّ نصرة أعظم من أن یدفع القابل الی أولیاء المقتول فیقتله و لا تبعة تلزمه عن قتله فی دین و لا دنیا». در حاشیه گواهی مقابله با نسخه اصل است.

«611» نسخه دیگر

نسخه: مشتمل بر کتب ذیل و از دوره مخصوص است:

1- شرح روی برگ اول: «مجلّد نکاح و طلاق و غیر ذلک من الفروع من مجلّدات عوالم العلوم، خط ملاّ محمّد بن حسن / 14500 بیت». آغاز: «کتاب النکاح ابواب فضله و الحثّ علیه». مقدمه ندارد. انجام: «تمّ هذا الکتاب علی ید مؤلّفه عبداللّه... فی ضحی یوم السبت الحادی عشر من شهر رمضان المبارک سنة 1123...». ختم استنساخ محمد بن حسن کاتب: 1283.

2- «أبواب الطلاق أبواب الایلاء». مقدّمه ندارد. انجام: «باب جوامع احکام

ص: 209

القذف... قال نعم علیه حدّ». کاتب: همان محمد بن حسن بن محمد و شهادت مقابله با نسخه اصل خط مصنف.

3- کتاب 88: در احکام لقطه و ضالّه، با مقدّمه مؤلّف و تصریح به شماره.

4- کتاب 89: در مشترکات و احکام حریم و احیاء موات به شرح مذکور.

5 - کتاب 90: در شفعه به شرح مذکور.

6- کتاب 91: در غصب به شرح ایضا - و این 4 کتاب اخیر هر کدام بیش از دو سه برگ نیست و بی خاتمه.

7- کتاب 72 (کذا) در قضایا و احکام به شرح مذکور و ظاهرًا کاتب (تسعون) را (سبعون) خوانده.

8 - کتاب 93: در شهادات با مقدمه مؤلّف به شرح فوق.

9- کتاب 94: در قرعه به شرح فوق.

10- کتاب 95: در مواریث بر همان نهج و این کتاب خاتمه مؤلّف نیز دارد.

11- کتاب 96: در حدود به شرح مرقوم بدون خاتمه.

12- کتاب 97: در قصاص و جنایات و دیات به نهج مرقوم و خاتمه مؤلف و تاریخ ختم تألیف روز پنج شنبه در عشر اول ربیع یکم 1124. توضیحًا: کتاب 98 در این مجلد نیست.

13- کتاب 99: در احوال بعض رجال با مقدمه مؤلف، و در این جلد فهرست شیخ منتجب الدین است با مطالبی منقول از خط شیخ محمد بن علی جباعی و خاتمه مؤلف.

14- کتاب 100: در اجازات است با مقدمه مؤلّف بدون خاتمه و ختم استنساخ دوشنبه 2 رمضان 1281.

ص: 210

«612» عَوالی اللّألیِء الحدیثیّة علی مذهب الإمامیّة

(عربی)

از: شیخ محمّد بن زین الدّین ابی الحسن علی بن حسام الدّین إبراهیم بن حسن(1) بن ابراهیم بن ابیجمهور اَحسائی «مقدّمه کتاب». هَجَری، معروف به ابن أبی جمهور، از دانشمندان و محقّقان به نام و پر کار شیعه در قرن نهم و دهم هجری که دارای تألیفات حدیثی و فقهی و کلامی و عرفانی است و شمار آنها را مؤلّف «ریحانة الأدب 5: 215» ضمن شرح حال وی چهارده کتاب تعیین کرده است و برخی از آنها را نیز در این فهرست آورده ایم، از جمله «رساله مناظره. ش 413».

تاریخ تولّد و وفات ابن أبی جمهور در جایی به نظر نرسیده و کسی از آن اطلاعی نداده است، جز این که مؤلّف فاضل «فهرست دانشگاه 5: 1424» - آنجا که از کتاب مورد بحث و نسخه آن گفتگو کرده و هم در جلد سوم صفحه 625 که نسخه یی از مناظره او را با فاضل هروی شناسانده و شرح حالش را با ذکر مدارک عدیده بیان کرده اند - زمان حیات او را در سنوات 838 تا 904 به دست آورده اند. لکن شاید از خاتمه اجازه یی که به سیّد شرف الدین محمود داده و پس از این توضیح آن خواهد آمد بتوان استنباط کرد که تا 912 هم زنده بوده، و قدر مسلّم این که تا نهم ماه رجب 906 حیات داشته است که در آن تاریخ به شیخ علی بن قاسم ابن عذّاقه در شهر حلّه اجازه روایت داده و پس از این ذکر خواهد شد.(2)

ص: 211


1- 1) در «تکملة امل الامل 5: 18» حسین چاپ شده و نادرست است.
2- 2) شگفتا، در رساله «الرُّدود و النقود. صفحه 3» که در سرآغاز «عوالی» به سال (1403) در قم چاپ شد، تاریخ درگذشت ابن ابی جمهور را - صریحًا واضحًا - در سال نهصد و چهل نوشته اند. و هم به او کنیه «أبو جعفر» داده اند، هر دو به دون ذکر مأخذ. پنج شش سالی پس از چاپ «عوالی»، کتاب «الأقطاب الفقهیّة» همین ابن أبی جمهور در همان شهر مقدّس چاپ شد و در مقدّمه آن بحثی پیرامون عصر و زمان مصنّف نوشته اند و این که تا حال کسی را نیافته اند که تاریخ فوت مشخّصی برای او تعیین کرده باشد!

پس آنچه در «منتظم ناصری 2: 81» در حوادث سنه 897 آمده است که در این سال «وفات ابن جمهور [کذا] أحساوی شیعی از معارف» واقع شده؛ چنانچه مقصود صاحب «عوالی» باشد مقرون به صواب نیست.

تعیین سال 838 نیز از آنجاست که خود در رساله «مناظره با فاضل هروی» گوید من در این تاریخ نزدیک چهل سال دارم، و آن تاریخ سال 878 بوده است.

ابن ابی جمهور دارای طرق روایتی مهمّی است و کسانی که از آنها اجازه روایت دارد نوعًا از بزرگان مشایخ اجازه می باشند که اسامی آنها و طرق روایتشان را در آغاز کتاب مورد بحث آورده و روایت خود را از آنان ضمن هفت طریق شرح داده است و ما پس از این درباره روایات و اجازاتش صحبت خواهیم کرد.

شرح حال وی نیز در عموم کتب تراجم مذکور و پیرامون تألیفاتش در مجلدات متفرّق «ذریعه» بحث شده، و یکی از تألیفات کلامی و عرفانی مبسوط وی به نام «مَجْلی مِرآة المَنْجی» در سال 1329 ق در طهران به طبع رسیده است.(1)

کتاب «المسالک الجامعیّة(2) فی شرح الرسالة الألفیّه» او نیز که در شرح «ألفیّه» شهید

ص: 212


1- 1) «مَجْلی مِرآة المَنْجی» - به فتح هر دو میم و فتح لام و جیم - یعنی جلوه گاه آینه رستگاری. مع الأسف، در عموم مآخذ «مُجْلی مِرآة المُنجی» - به ضمّ هر دو میم و کسر لام و جیم - بدون تصوّر معنای آن، می نویسند! از جمله در «دائرة المعارف الاسلامیّة الکبری 2: 293 - 296» ذیل عنوان «ابن ابی جمهور» که پی در پی آن گونه اعراب گزاری کرده اند، با نارسایی های دیگر آن مقال، و اللّه العاصم.
2- 2) الجامعیّة، با یاء نسبت؛ چون تألیف این کتاب را چنان که خود در مقدمه آن گفته در مسجد جامع کوفه «الحرم الکوفیّ العلویّ» به پایان رسانیده، لذا منتسب به آن مکان شریف کرده است. در «ذریعه 3: 430» نیز که شرح الفیّه دیگری به نام «التحفة الحسینیّة» از ابن ابی جمهور را یاد کرده اند به این مطلب تصریح شده. لکن این کلمه اشتباهًا در همان کتاب «13: 114» و «فهرست رضویه 5: 612» به صورت «الجامعة» بدون یاء نسبت آمده است.

اول - قدّس سرّه - نگاشته، به سال 1314 در هامش «الفوائد المَلیّة لشرح الرسالة النّفلیّه» شهید ثانی ضمن مجموعه شروح و حواشی «ألفیّه» و «نفلیّه» در طهران چاپ شده است.

پیرامون یکی دیگر از آثار ابن ابی جمهور نیز که بنام «کاشفة الحال عن أحوال الاستدال» به سال 880 در مشهد تألیف کرده است در «فهرست دانشگاه 5: 1716 ببعد» بحث شده است.

کتاب مورد گفتگو «عَوالی اللّألی ءِ الحدیثیّه(1)» از آثار نغز حدیثی و فقهی این دانشمند بزرگ است و کثرت أحادیث و تنوّع آنها و مطالب گوناگونی که در این کتاب آورده دلالت بر کمال تبحّر و حسن انتخاب او دارد، لکن چون نوعًا احادیث آن بی سند ذکر شده و متن آنها نیز در نظر فقهاء و دانشمندان غریب می نمود، جمعی کتاب او را بی اعتبار دانسته و از مراجعه به آن و نقل از آن خودداری کردند.

محدّث جلیل القدر سید نعمة اللّه جزائری متوفی 1112 مؤلّف «شرح عیون أخبار الرّضا» و «شرح تهذیب الحدیث» و «شرح الاستبصار» و «غرائب الاخبار» و جز اینها، شرحی نیز بر کتاب عوالی نگاشته و به «الجواهر الغوالی فی شرح عوالی اللّألی» یا «مدینة الحدیث» نامیده؛ و بنا به نگارش «الذریعه 5: 273 - 274» نسخه اصل آن نزد عالم بزرگ سیّد آقای تستری از نواده های سیّد در نجف اشرف و نسخه مرغوب دیگری در کتابخانه آستان قدس «فهرست رضویه 5: 71» موجود است و تاریخ فراغت از تألیف این شرح در ماه رجب 1105 می باشد.

ص: 213


1- 3) کلمه «اللّألی» را در بسیاری از جاها به شکل «اللّئالی» نوشته اند، در حالی که جمع «لؤلؤ» به صورت لألی باید نوشته شود نه به صورت «لیالی» که آن جمع «لیل» به معنی «شب» است.

سیّد جزائری «علیه الرحمة» در فصل اوّل مقدّمه آن کتاب شرح حال مصنّف عوالی را آورده و از او بسیار تمجید نموده و هم گفته است که علاّمه مجلسی «استاد سیّد» پیشتر به علّت کثرت روایات مرسل و بی سند عوالی از آن روی گردان بود و رغبتی بدان نداشت(1)، لکن در این اواخر از عقیده سابق خود رجوع نموده و به آن راغب شده است، زیرا پس از تتبّع و جستجو بر وی معلوم گردید که حدیث های این کتاب اگر چه بی سند باشد لکن از کتب معتبره گرفته شده است.

تکملة: سیّد بزرگوار در أواسط مجلّد ثانی شرح صغیر «تهذیب الأحکام»، در شرح کلام شیخ «و یکره أن یصلّی الانسان بعمامة لاحنک لها» به گونه یی دیگر چنین فرموده است: [نعم، روی ابن جمهور «کذا» الأحسائیُّ فی «عوالی اللّألی» حدیثًا مُرسلًا... و لکنّ الظاهر من حاله أ نّه کان یروی الأخبار من حفظه و یأخذ الأحادیث من الکتب الفقهیّة و یرویها بالمعنی، و من أجل هذا لم یُعتبر کتابه و لم یُنقل الأخبار الّتی أوردها فیه شواهد علی الأحکام، فیجوز (ح) أن یکون قد روی هذین الحدیثین من حاصل عبارة ابن بابویه، ره].

صاحب «ریاض العلماء» نیز سخنانی در این باره ها دارد.

نیای معظّم، صاحب «روضات الجنّات: 595 - 598» که شرح حال ابن ابی جمهور را مشروحًا نگاشته اند نظریّه قدح در آثار او را تأیید نموده اند، لکن محدّث نوری در

ص: 214


1- 1) چنانکه در مقدمه «بحار الانوار 1: 31» نیز فرماید: کتاب «عوالی اللألی» اگر چه کتاب مشهوری است و مؤلف آن معروف به فضل و دانش، لکن در آنجا پوست را از مغز جدا نکرده و أخبار مخالفان متعصّب را داخل روایات اصحاب «علماءِ امامیّه» کرده، لذا ما به نقل بعضی از مطالب آن اقتصار نمودیم. انتهی. محقق بحرانی نیز در «لؤلؤة البحرین: 166» همین مطالب را تکرار کرده است، همچنان که شیخ حُرّ عاملی نیز در آخر «وسائل الشیعة» عوالی و کتاب دیگر ابن ابی جمهور «دُرر اللألی العمادیّة» را از درجه اعتبار ساقط دانسته است. رحمة اللّه علیهم اجمعین. پیرامون نظریّه شیخ حرّ در پایان مقال و «غوغای صاحب تکملة» سخن خواهیم گفت.

خاتمه «مستدرک الوسائل 3: 361 - 365» در مدح و تعریف و توثیق او و اعتماد و اعتبار کتاب هایش داد سخن داده اعتراض قادحین را که از جمله إسناد مسلک تصوّف به او بوده یکان یکان ردّ کرده و اساس طعن در مؤلّف و مؤلَّف را دو چیز دانسته است، یکی إسناد مسلک مزبور، دیگر اختلاط غثّ و ثمین در کتاب عوالی.

پس از بحث در مطلب اول راجع به مطلب دوم گوید که محقّق بحرانی در کتاب «الحدائق الناضرة» بعد از آن که مرفوعه زُراره را در أخبار علاجیّه آورده گفته است: ما این روایت را جز در کتاب عوالی نیافتیم، و علاوه بر این که این روایت مُرسَل است و مُسند نیست، مؤلّف عوالی را نیز دانشمندان شخصی مسامحه کار و سهل انگار در نقل أخبار دانسته اند که دائمًا روایات غثّ و ثمین و صحیح و سقیم را به هم مخلوط و ممزوج می گرداند، چنان که این موضوع بر مراجعه کننده به آن کتاب به خوبی واضح و آشکار می شود.

سپس محدّث نوری خود فی الجمله طعن دوم را در برخی از مرویّات کتاب قبول کرده و توضیحی نیز در این باره داده، به خلاصه این که روایات عوالی هم مانند سایر کتب أخبار محتاج بررسی و تحقیق است، و کسی که بخواهد از آن حدیثی بگیرد بایستی متن و سند آن را رسیدگی کند، همچنان که با سایر کتب حدیث رفتار باید کرد.

سپس بحثی راجع به کتاب دیگر مؤلّف «دُرر اللّألیءِ العمادیّة» که آن نیز به سبک عوالی است نموده و در پایان گفته است: بالجمله، «دُرر» کتاب شریفی است مشتمل بر فوائد طریفه و نکات شریفه خالی از توهّماتی که درباره عوالی کرده اند و مبرّای از طعن هایی که بر آن بسته اند، و این که جمعی نام این کتاب را «نثر اللّألی» نوشته اند خطاست و منشأ آن مقدمه «بحار». انتهی.

«درر اللّألی ءِ العمادیّة» در «ذریعه 8: 133 - 134» نیز مذکور و پیرامون آن سخن

ص: 215

گفته اند، و در آنجا و خاتمه مستدرک است که وی در مقدّمه این کتاب گفته: من چون کتاب «عوالی اللّألی ءِ العزیزیّة فی الأحادیث الدّینیّه» را که از جمله حسنات إلهیّه و إنعامات ربّانیّه بود - تألیف کردم دوست داشتم که حسنه یی دیگر به پیرو آن حسنه آورم و طاعتی دیگر پشتیبان آن طاعت گردانم...، از این روی این کتاب را تألیف کردم و به «درر اللّألیءِ العمادیّة فی الأحادیث الفقهیّة» نامیدم تا مؤیّد و مقوّی آن کتاب و تذکره یی برای مطالب سابقه باشد...

وی بیشتر احادیث این کتاب را از «مختلف الشیعه» و تحریر الأحکام الشرعیّه» علاّمه حلّی - علیه الرحمة - گرفته است.

نسخه اصل «دُرر» - یا از روی آن - با بلاغ مقابله از نیمه های مبحث طلاق تا خاتمه، در 399 برگ در کتابخانه ملک تهران هست و در فهرست آنجا (ج 1 ص 290) معرفی شده و گویند که دوّمین تسوید کتاب را مؤلّف در تحریر دستان استرآباد به روز پنجشنبه هفتم ماه شعبان 901 در معذرت سلطان فخرالدین احمد گورکی، به نام سیّد میر عمادالدین به انجام رسانیده است. توضیحًا، تاریخ موافق تقویم است.

نیز، یک نسخه از جلد دوم «دُرر» حاوی قسم 2 و 3 و خاتمه در «فهرست رضویّه 5: 83» و یک نسخه از جلد اوّل در «فهرست مجلس 1: 22» معرّفی شده است، و روی برگ اوّل نسخه مجلس شمار احادیث دو مجلد این کتاب 5236 حدیث قید گردیده، و چنان که گذشت نام این کتاب در دو جای مقدّمه «بحار الأنوار 1: 13 و 31» که علاّمه مجلسی از ابن ابی جمهور و آثارش گفتگو می کنند «نثر اللّألی» یاد شده، و نام کتاب مورد بحث را هم به غین معجمه ضبط فرموده است.

مؤلّف محترم «ذریعه» نیز در حرف عین کتاب خود بحثی مستوفی درباره کتاب «عوالی» فرموده، و نویسنده فاضل «فهرست دانشگاه 5: 1424» هم مختصری پیرامون این موضوع آورده است.

ص: 216

چند نکته دیگر:

1 - نیای مؤلّفِ عوالی را در «معجم المؤلّفین 10: 299» ابی جهور، به اسقاط میم ضبط کرده و در پاورقی نوشته است که: در «هدیّة العارفین» ابی جمهورست!

این خطای فاحش موجب کمال تعجّب است، زیرا هیچ کتابی از کتب شیعه را از تراجم احوال گرفته تا فقه و اصول نمی توان یافت که «جُمهور» را «جَهور» نوشته باشند.

و این خطاها عادت و دأب نوع مورّخین اهل سنّت اعمّ از متقدّمین و متأخّرین و معاصرین ایشان و عموم مستشرقین است که غالبًا در تراجم دانشمندان شیعه که در کتب خود می نویسند تحریف یا اشتباهی می کنند یا لاأقلّ ایجاد شبهتی می نمایند که اسباب زحمت مراجعه کنندگان را فراهم می سازند.

2 - نام کتاب: چنانکه در خاتمه مستدرک هم فرموده، در ألسنه و أفواه «غوالی اللّألی» بغین معجمه مشهور و متداول است و مؤلّف «کشف الحجب و الأستار: 395» نیز آن را در حرف غین معجمه عنوان کرده، لکن در «فهرست رضویّه 1: ف 4: 60» که نسخه اصل خط مؤلّف را معرّفی کرده اند نام کتاب را در حرف عین مهمله «عوالی...» آورده و در عموم نسخ و هم در شرح سیّد جزائری بر کتاب و مواضع بسیار از اجازات و کتب علماءِ سلف همانند نسخه ما همه جا به عین مهمله - بی نقطه - یاد شده است(1).

توضیح دیگر درباره صورت کامل نام کتاب این که در نسخه مورد بحث و نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه طهران «فهرست دانشگاه 5: 1424» و نسخه حاجی نوری

ص: 217


1- 1) دامنه اهمال قدماء تا این زمان ادامه دارد. در «الضیاء اللّامع، چاپ 1362 ش» بیش از بیست جا به غین نقطه دار «غوالی اللئالی»، و در «احیاء الداثر، چاپ 1366 ش» در سه جا یا بیشتر به عین بی نقطه چاپ کرده اند.

«مستدرک 3: 361» و جاهای دیگر «عوالی اللّألیءِ الحدیثیّة علی مذهب الامامیّة» آمده است. لکن گمان می کنیم که این نام را مؤلّف در آغاز کار به کتاب داده و چندی پس از اتمام تألیف آن را به «عوالی اللّألی ءِ العزیزیّة فی الأحادیث الدّینیة» تبدیل کرده است، چنان که در «فهرست رضویّة 1: ف 4: 60» آن را به همین صورت عنوان کرده اند و در نسخه دیگری نیز که دیده ایم به همین گونه نامیده شده است، و بالاتر این که مؤلّف خود در اجازه یی که ظهر نسخه عوالی به امیر سید محسن رضوی داده و بعد از این درباره آن سخن خواهیم گفت و هم در کتاب دیگرش «درر اللّألی ءِ العمادیّة» که پس از عوالی تألیف کرده نیز کتاب را به همین نام اخیر خوانده است، و عبارت «درر» در «مستدرک» و «ذریعه» عینًا منقولست و ما نیز آوردیم.

در اجازه یی هم که به سیّد محمود طالقانی داده کتاب را «عوالی اللّألیءِ العزیزیّة فی الأحادیث النبویّة و الإمامیّة» یاد کرده است، و اگر چنان که پس از این خواهیم گفت تاریخ این اجازه 912 باشد این آخرین صورتی خواهد بود که مؤلّف کتاب خود را به آن نام خوانده است.

ما نظر به متابعت از نسخه خود نام کتاب را به صورت اوّل ذکر کردیم.

3 - نُسخ کتاب: با وجود شهرت به سزایی که «عوالی» یافته مع الوصف نسخ آن کمیاب و کمتر در دسترس دانشمندان بوده است.

بهترین و کامل ترین و نفیس ترین نسخه های کتاب همانا نسخه اصل آن است که مشتمل بر 237 برگ و در کتابخانه آستان قدس موجود می باشد. مؤلّف «فهرست رضویّه» گوید: «این نسخه متنًا و هامشًا به خط مصنّف است و در چهار ماه زمستان که در مشهد مقدّس در خانه میرزا محسن رضوی بوده است نوشته، چنان که خود در ظهر ورق

ص: 218

اول به خطّ خود مرقوم داشته، و نیز نوشته که در سنه 897 تمام شده، و متن کتاب به خطّ نسخ (25 سطری) و حواشی نیز که از خود مصنّف است به خط شکسته نستعلیق و به امضاءِ «م. د» که علامت محمّد است. نسخه نفاست کلّی دارد... و بعد خود مصنّف (در آخر کتاب) اسم خود و تاریخ کتابت را که شب یکشنبه 23 شهر صفر سنه 897 است به خط خود مرقوم داشته» انتهی.

امّا نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه، چنانکه در «فهرست دانشگاه 5: 1427» گوید پایان کتابت آن در ماه صفر 1055 است و دارای 211 برگ می باشد.

4 - آثار دیگر ابن ابی جمهور: قاضی سیّد نوراللّه مرعشی شوشتری - رضوان اللّه علیه - در «مجالس المؤمنین 1: 581» ضمن شرح حال ابن أبی جمهور به تقریبی فرماید که مولد او شهر «لحسا» است، تحصیل نزد علماءِ آن دیار نموده، به عراق رفته و در نزد شیخ فاضل شرف الدین حسن بن عبدالکریم فتّال که مجاور نجف أشرف و خادم آستان مقدّس علوی بود و دیگر دانشمندان آنجا درس خوانده، به سال 877 از راه شام متوجّه مکّه معظمه گردید، و در أثناء برای استفاده علمی مدّت یکماه خدمت شیخ الاسلام علی بن هلال جزائری در کرک نوح اقامت کرد، پس به حجّ نائل آمده به دیار خود برگشت. باز به عراق عرب سفر نمود و پس از زیارت ائمه اطهار متوجّه ایران و تشرّف به خراسان شده در أثنای راه رساله «زاد المسافرین» را در اصول دین نوشت و چون به مشهد مقدّس رضوی مشرّف گردید به صحبت سیّد نقیب میر محسن بن محمّد رضوی قمی رسیده، در سال 878 به دستور آن سیّد شرحی بر رساله مذکور نگاشته «کشف البراهین فی شرح زاد المسافرین» نامید.

چون خبر ورود وصیت دانش ابن ابی جمهور به أطراف مشهد منتشر شد یکی از

ص: 219

دانشمندان هرات به دیدن او در خانه سیّد آمده با او در باب امامت مباحثه کرده و مُجاب شد. ابن ابی جمهور این مباحثه را که در سه مجلس به سال 878 واقع شده به صورت رساله یی درآورده که مجملی از آن را صاحب «مجالس المؤمنین» و مفصّل تر در «نامه دانشوران ناصری 3: 378 - 416» ذیل شرح حال وی به فارسی نقل فرموده اند.

در «الذریعة 22: ش 7124» این رساله را به عنوان «مناظرة ابن أبیجمهور» مفصّلاً آورده اند.

نسخه یی از «کشف البراهین» مورّخ 881 در آستان قدس موجودست و در «فهرست رضویه 1: ف 1: 69» معرّفی شده، و صاحب «لؤلؤة البحرین: 166» فرماید: ابن ابی جمهور را کتابی است در «شرح باب حادیعشر» و نسخه آن در نزد من بود و از دست رفت.

در پایان کتاب «مَجلی» مصنّف خود گوید: مسوّده این کتاب را در اواخر ج 2- 895 در نجف اشرف هنگامی که در آن مکان مقدّس مجاور بودم پایان دادم، و سپس برای سومین بار به مشهد خراسان مشرف شدم و درین مشهد شریف کتاب را تهذیب و تبییض کردم و از این مبیّضه در شب 16 صفر 896 فارغ شدم...

در این اواخر نیز در نشریّه «التراث. ع 11 و 12. نشرة دارالتراث فی بیروت - قم» رساله نه صفحه ای با عنوان «أقلّ ما یجب علی المکلّف» چاپ شد (از ص 111 تا 120)، که ابن ابیجمهور آن را در نیمروز دوشنبه 25 محرّم 889 در مشهد مقدّس رضوی پایان داده است (توضیحًا تاریخ موافق تقویم است).

5 - اجازات مؤلّف عوالی: ابن ابی جمهور در سفر سوم خود به مشهد مقدّس مدت

ص: 220

دو سال (یا بیشتر) توقف کرده و کتاب «عوالی» را تألیف و سپس برای سیّد نقیب میر سیّد محسن رضوی و دیگران از آغاز تا انجام درس گفته و هنگامی که این کار به پایان رسیده یعنی در نیمه ماه ذوالقعده 897 اجازه یی در ظهر نسخه عوالی برای سیّد مذکور نگاشته و در آن منتهای تجلیل از او نموده و تصریح کرده است که وی از اول تا آخر عوالی را از مصنّف آن شنیده است. این اجازه که در «بحار الأنوار 26: 47 - 48» ضمیمه طرق هفتگانه روایتی مذکور در اوّل عوالی چاپ شده است از نظر تاریخی شایان مراجعه می باشد. پس از این درباره سیّد محسن رضوی سخن خواهیم گفت، و اسامی هفت شیخ اجازه را در عنوان «فهرست مطالب کتاب» می آوریم.

در بحار پس از ذکر طُرق سبعه مذکوره گوید: «اجازه ابن ابی جمهور احسائی مذکور برای شیخ ربیعة بن جمعة»، سپس متن اجازه را نقل کرده، لکن این اجازه برای شیخ ربیعة بن جمعه نیست بلکه برای سید شرف الدین محمود بن علاءالدین ابن جلال الدین طالقانی صادر شده چنانکه در اول اجازه هم نام مُجاز صریحًا مذکورست، جز این که در پایان این اجازه شیخ ربیعة بن جمعه جزائری که یکی از شاگردان مجیز بود وصایائی برای مُجاز نوشته است، و در پایان؛ تاریخ اوائل ج 1 - 912 را قید کرده است. شاید بتوان استنباط نمود که این تاریخ در زمان مجیز یعنی ابن ابی جمهور نوشته شده و بنابرین وی تا 912 حیات داشته است، و اللّه العالم. در این اجازه نیز آمده است که مُجاز «عوالی» و چند کتاب دیگر را نزد مجیز به دقّت خوانده است.(1)

در «بحار» اجازه دیگری نیز از ابن ابی جمهور آورده شده که مُجاز شمس الدین

ص: 221


1- 1) ربیع العبادی العبری ابن جمعة الحویزی و محمود الطالقانی را در «احیاء الداثر: 86 و 241» ملاحظه فرمایید.

محمّد بن صالح غروی مقیم حلّه هنگامی که از اول تا آخر «ارشاد الأذهان» علاّمه حلّی را نزد مجیز خوانده وی به تاریخ نیمه ج 1 - 898 در قریه قلفان استراباد این اجازه روایت را به او داده است.

این مُجاز دو اجازه دیگر نیز از استاد مذکور خود دارد که یکی را در مشهد مقدّس به تاریخ اول ج 1 - 896 نگاشته و در آن 24 کتاب از تألیفات خود را اسم برده، و اجازه دیگر مورّخ 24 ع 2 - 896 است که در آخر «مَجلی» نوشته است. محمّد بن صالح مذکور شیخ روایت ربیعة بن جمعه حُویزی سابق الذّکر نیز هست و اجازه یی که برای او ظَهر «ارشاد» علاّمه که مجاز به خط خود استنساخ کرده بود، به تاریخ 897 در یعقوب محلّه استراباد نوشته در «ذریعه 1: 240» یاد شده است.

ابن ابی جمهور در تاریخ روز نهم ماه رجب 906 اجازه یی نیز به خط خود در شهر حلّه برای شیخ علی بن قاسم معروف به ابن عذاقة در نسخه بسیار نفیسی از «قواعد الأحکام» علاّمه حلی نگاشته است. این نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود و در «فهرست رضویّه 2: 95 - 96» معرّفی و صورت خط مجیز هم در جلد چهارم مقابل صفحه 236 فهرست مذکور دیده می شود.

بیشتر اجازات ابن ابی جمهور در «ذریعه 1: 241 - 242» نیز یاد شده است(1).

6- موضوع کتاب: پیرامون موضوع کتاب «عوالی اللّألی» این نکته مهمّ را که در جای دیگری به آن اشاره نشده خاطرنشان می کنیم که ابن ابی جمهور به سبک دانشمندانی که در باب آیات الأحکام کتاب نوشته اند خواسته است این کتاب را درباره

ص: 222


1- 1) محمّد الغروی ابن صالح الحلّی و علی عذاقة ابن قاسم العذاقة الحلیّ در «احیاء الداثر: 228 و 157» عنوان شده اند، و از اجازه دیگری که متعلّق به سیّد حسن آل ابی شبانه است در ذیل این مقال یاد خواهیم کرد.

«أحادیث الأحکام» تألیف نماید، به این معنی که حدیث های محلّ استناد فقهاء را در تمامی ابواب فقه درین کتاب مرتبًا جمع آوری کند. لکن چنین کاری به آسانی انجام پذیر نبوده و راهی جز این به نظر وی نرسیده است که چند کتاب فقهی معتبر را به میان آورده و حدیث های مذکور در آنها را استخراج و در کتاب خود وارد نماید. عاقبت به همین طریق هم عمل کرده و حدیث های چند کتاب محدود را به ترتیبی که در آن کتب ضبط شده عینًا در کتاب خود آورده است. بدون این که در خلال أحادیث ذکر سند کند یا کمترین تصرّف و اظهار نظری نماید. لکن چون خود به این عمل کاملاً تصریح نکرده و از کتاب هایی که حدیث گرفته اسم نبرده است، لذا حرف هایی پیرامون این کتاب و مؤلّف جلیل القدرش پیدا شده و او را «مخلّط» و ناآشنای به أحادیث و فاقد قوّه نقد روایت و نظائر این گونه صفات خوانده اند. در صورتی که مقصود وی تنها آن بوده که احادیث مورد ابتلاءِ فقهاء را که غالبًا در کتب خود به آنها محتاجند یکجا در کتابی جمع کند به همان شکل که در کتب فقهیّه - معمولاً بدون ذکر سند و راوی - به کار می برند. و انصاف باید داد که از عهده کار خود به خوبی برآمده است، گذشته از این که پیرامون اغلب این حدیث ها در حاشیه کتاب مفصّلاً بحث می کند(1).

از باب نمونه یاد می کنیم که تمامی احادیث مذکور در قسم دوم از باب دوم که نصف بیشتر کتاب را إشغال کرده، عینًا حدیث هایی است که ابن فهد حلّی «علیه الرحمة» در کتاب «المهذّب البارع فی شرح المختصر النّافع» آورده است و هکذا...

ص: 223


1- 2) بحث های مکتوب در حواشی نسخه در کمال اهمیّت است. مع الأسف چاپ قم «عوالی» فاقد همه حواشی است. امید که در آینده چاپ شایسته ای با تمام حواشی و فوائد مهمّ شخص مؤلّف ارائه شود، ان شاء اللّه.

جای سندصفحه70%%

ص: 224

7- تاریخ إتمام عوالی: در آخرین حاشیه یی که ابن ابی جمهور بر کتاب خود در توضیح حدیث معراج و «مرقّع» و «فقر» مذکور در آن حدیث نوشته چنین گوید: «و اعلم أ نّه لیس المراد بالخرقة المشهورة بین أهل التصوّف هی تلک الخرقة بعینها، بل یریدون بها الأمر المعنویَّ، و هو عبارة عن أخذ المعنی عن صاحب المقام بقدر الاستعداد و الاتّصاف بصفاته و التّخلّق بأخلاقه. فالخرقة هی التّشبیه و الصّحبة، و اللّبس هو التّلقّی و الأخذ. و یعبّر عن المعنوی بالفقر و عن الصّوری بالخرقة.

و هذا آخر الحاشیة المسطورة علی بعض الأحادیث المذکورة فی هذا الکتاب بحسب ما سنح للمؤلّف وقت الدرس و المذاکرة من الأصحاب، کتبها علی رأس الحاشیة من اوّل الکتاب الی آخره. و الحمد للّه وحده. و وافق تمامها مع تمام قراءة الکتاب فی الیوم السّادس و العشرین من شهر شوّال سنة سبع و تسعین و ثمانمائة ببلدة مشهد الرّضویّة - علی ساکنها السلام و التحیّة - علی ید مؤلّفها الفقیر الی اللّه الغفور: محمّد بن علی بن جمهور، الأحساوی، مؤلّف الکتاب؛ تجاوز اللّه عن سیّآته...».

آغاز: «بسم... الحمد للّه الّذی أعلا أعلامَ العلماءِ الأعلام، و وفّقهم بطریق الدّرایة و الرّوایة لتبیین معالم الاسلام... و بعد، فلمّا کان من لطف اللّه تعالی و عنایته بخلقه بعد خلقهم تکلیفهم تعریضًا لتحصیل السّعادة الأبدیّة... حدانی ذلک علی جمع کتابٍ جامعٍ لأشتات المتفرّقات، من جُمل ما رواه الثّقات عن النّبی و الأئمّة الهداة...، فشرعتُ فی جمعه و تهذیبه، و نهضتُ فی ترتیبه و تبویبه...، فجمعتُه من کتب متفرّقة و مظانّ متباعدة، و جعلته فی مرکزٍ و نصاب...، ثمّ رأیت بعد ذلک أن أرفعه إلی خزانة السیّد النّقیب الطاهر العلوی الحسینی الرّضوی الّذی تسنّم من الشرف علی أعلی مَعاقده، و استعلی من المجد علی أرفع مقاعده...(1). و سمّیته «عوالی اللّألی ءِ الحدیثیّة علی مذهب الامامیّة، و رتّبته

ص: 225


1- 1) مؤلف در تعریف و تمجید سید نقیب که این کتاب را - بعد از تألیف - به او هدیّه نموده مبالغه بسیار کرده و ألفاظ مدح و ثنا و أشعار بلیغی درین خصوص ذکر و او را «امیر الامراءِ فی العالمین و ظهیر النقباءِ و السادات و السلاطین...» خوانده است، و با اینکه نام او را در این دیباچه نیاورده، لکن - با در نظر گرفتن آنچه خود در ظهر نسخه اصل موجود در آستان قدس نوشته - هویدا است که مقصودش سیّد غیاث الدین محسن بن رضی الدین محمد بن محمد بن علی بن محمد بن حسین بن پادشاه رضوی است که ابن ابی جمهور مکرّر از مصاحبت او و صلاتش در مشهد مقدس برخوردار بوده و چند کتابش را بنام او مصدّر کرده و توان گفت که تنها طریق روایتی متّصل به او توسّط همین سیّد نقیب است که از او اجازه روایت دارد. شرح حال سید محسن مذکور در «مجالس المؤمنین 1: 518» آمده و ارتباطش با ابن ابی جمهور نیز در صفحه 581 به بعد همان جلد کتاب مسطور، و طریق روایت از او به واسطه فرزندش سید محمد مهدی در اجازه سیّد حسین کرکی مذکور در اجازات «بحار: 133» آمده است. سیّد در «احیاء الداثر: 200» نیز با لقب «کمال الدین» شرح حالی دارد و در سطر چهارم «عنه ولده العالم» درست است. لقب کمال الدین که در عنوان سیّد محمد مهدی فرزندش هم (در ص 259) دیده می شود، گویا برگرفته از عبارت اجازه محقّق کرکی به سید محمد مهدی باشد. گفته است «کمال السیادة و الدین محسن...»، لکن این مدیحه دلالت بر مطلوب ندارد، و بحث پیرامون حسب و نسب سیّد محسن موکول به «رساله بُرقعیّه» راقم است.

علی مقدّمة و با بین و خاتمة. أمّا المقدّمة ففیها فصول. الأوّل: فی کیفیّة اسنادی...». انجام: «قال الراوی: و خرج الملک و أتی منزله و أرسل الیها ثیابًا و هدایا کثیرةً و کیسًا فیه جملة من المال. فردّت ذلک و لم تقبل منه شیئًا. و هذا آخر ما أردنا ایراده و إثباته من الأحادیث الواصلة إلینا بطریق الروایة علی الشرایط المعتبرة و الروابط المرضیّة. و للّه الحمد و المنّة علی التوفیق لإتمامه... و کان الفراغ من تسویده فی عشر [کذا] الاخر لستّ بقین من ذی الحجّة سنة ستّ و سبعین و ألف».

فهرست مطالب کتاب: مقدمه: شامل 10 فصل. ف 1- در کیفیّت اسناد و روایت تمامی احادیث کتاب، مشتمل بر 7 طریق «1» از پدرش(1) «2» از سیّد شمس الدین

ص: 226


1- 1) مؤلف در کتاب «المَجلی: 520» نیز طریق روایت خود را از پدرش تا امام کاظم علیه السلام ذکر کرده است و مشایخ سبعه در سرآغاز «الضیاء اللّامع: 1» ذیل عنوان پدر ابن ابی جمهور یاد شده اند و همگی در جا به جای آن کتاب معنون می باشند.

محمّد بن موسی الموسوی «3» شیخ حرزالدین اُوایلی «4» سیّد شمس الدین محمّد بن احمد موسوی «5» شیخ جمال الدین حسن بن عبدالکریم فتّال «6» شیخ زین الدین علی بن هلال الجزائری «7» وجیه الدین عبداللّه بن علاءالدین فتح اللّه کاشانی. ف 2- در بیان سبب جمع آوری احادیث و تألیف این کتاب. ف 3- آنچه که مؤلّف به طریق اسناد مُعنعن روایت کرده است. ف 4- در ذکر احادیث دیگر به طریق مذکور که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است. ف 5 - در ذکر احادیث فقهی دیگر. ف 6- احادیث دیگر که به طریق واحد روایت کرده است. ف 7- احادیثی بر سیاق سابق. ف 8 - احادیث نبوی مشتمل بر بسیاری از آداب و معالم دین. ف 9- احادیثی که متضمّن چیزی از ابواب فقه است. ف 10- احادیثی دیگر مشتمل بر بعضی از آداب دینی(1).

باب 1- در احادیث متعلّق به ابواب فقه، مشتمل بر 4 مسلک. مسلک 1- در احادیثی که یکی از متقدّمان علماءِ شیعه از پیغمبر اکرم و ائمّه اطهار علیهم السلام در کتاب خود روایت کرده. مسلک 2- در احادیث متعلّقه به مصالح دین که علاّمه حلی در یکی از کتب خود روایت کرده. مسلک 3- در احادیث فقهیّه یی که شهید اول در یکی از آثار خود روایت کرده به ترتیب أبواب فقه. مسلک 4- ذکر أحادیثی که فاضل مقداد سُیوری روایت کرده.

باب 2- در أحادیث متعلّقه به أبواب فقهیّه برحسب ترتیب ابواب، مشتمل بر دو قسم: قسم 1- حدیث هایی که یکی از شاگردان فخرالمحقّقین از او روایت کرده بر حسب ترتیب علاّمه حلّی در أبواب فقه از طهارت تا دیات. قسم 2- احادیث دیگری که شیخ جمال الدین احمد بن فهد حلّی روایت کرده و اینها نیز متعلّق به أبواب فقهیّه است «برحسب ترتیب محقّق حلّی در ابواب فقه» از طهارت تا دیات.

ص: 227


1- 2) حدیث هایی که در این فصول آورده تمامًا نبوی است.

خاتمه: مشتمل بر دو جمله: جمله 1- در ذکر احادیث گوناگون دیگر زائد بر حدیث های سابق. جمله 2- در بیان أحادیث متعلّق به علم و اهل علم و حاملان علم و دو حدیث از کتاب «منهاج الیقین فی فضائل أمیرالمؤمنین علیه السلام » تألیف علاّمه حلّی.

نسخه: دارای 218 برگ، روی برگ اول و ظهر برگ آخر سفید است، کاغذ ترمه، خط نسخ اعلای 27 سطری، تمام کنارهای نسخه مملوّ از حواشی مؤلّف است که به خطّ نسخه زیبای کاتب متن نوشته شده، عناوین در متن و هامش به شنگرف، بالای برخی کلمات نیز به شنگرف خط کشیده، جلد تیماج مشکی فرسوده، داخل میشن قرمز. تاریخ کتابت: 24 ذوالحجّه 1076، نام کاتب ندارد، قطع 14 و نیم × 26 و نیم، متن 7 و نیم × 16 و نیم.

روی برگ 1 این شرح دیده می شود: «عاریةٌ عندی من جناب شیخ حسن آل شیخ محمّد آل شیخ علی آل شیخ جعفر، و أنا الأقلّ حسن الحویزی». و نیز «ملک الأقلّ جعفر». و نیز: «من جملة متملّکات الاحقر الأقلّ علی نقی بن علی». مهر: الواثق باللّه عبده علینقی بن علی.

«ذیل»:

غوغاءِ صاحب تکملة الأمل

حکایتی و شکایتی: صاحب «تکملة» که از لحاظ سنّ در طبقه برخی از اولاد امجاد و بلکه همسال چند تن اَحفاد امام مجدّد صاحب الروضات - اعلی اللّه مقامه - است، به روزگار جوانی با مشاهده کتاب دریابار اعجاب انگیز عظیم الشأن «روضات الجنّات، چاپ 1306 ق» و در پی مجالست و تأثیرپذیری از نفَس مسموم صاحب «المستدرک» که او نیز همسنّ و سال بعضی از فرزندان گرامی امام مجدّد و از کج اندیشی و برداشت های نادرست از مطالب «روضات»، چنان که معلوم است با آن بزرگوار شِبه

ص: 228

مُعاند بود؛ در خانه نشسته و با نوشتن کتابی در تراجم احوال به عنوان «تکملة اَمل الامل»، همی در مقام پهلو زدن به آن کتاب شریف برآمده، و پی در پی در سراسر کتابش از آن آیت عظمای الهی به لفظ «سیّد معاصر» یاد و باری، اشکالی و ایرادی به حق یا ناحقّ وارد می کند تا بلکه خود را هم طبقه و در ردیف مقام والای آن جناب نشان دهد و کتابش را نیز همچنان بدان پایه و مایه رساند.

امّا - مع الأسف - توجّه به آثار سوءِ این گونه رو در رویی با یک تن شخصیّت علمی دارای موقعیّت والای مذهبی و اجتماعی، هم نژاد، هم کیش و هم آیین خود نداشته و ندانسته است که اظهار این گونه مواضع در کتابش - خواه و ناخواه - دستمایه ای برای استهزاء، شماتت، سخریّه و شادمانی مخالفان عقیدتی از دیگر فرق و مذاهب و مسالک و هم موجب بدآموزی اخلاقی عمومی خواهد بود.

دریغا که طبقه حضّار مجلس و مُراودان صاحب «مستدرک الوسائل» مخالف بی منطق اصلی - شِنْشِنَة أعرفُها مِن أخزم - عمومًا در آثار خود، چه در کتب تراجم احوال و چه در حواشی بر کتاب شریف «روضات»، همان گونه مشی ناپسندیده را داشته اند که بسی جای تأثّر و تألّم است. خود بزرگ بینی و تحقیر و اهانت به اولیاءِ خداوند سبحان کار مردان حقّ نیست و آثار سوءِ آن دامنگیر همه می شود.

گو که در آن کتاب گو که در آن کتاب کبیر الحجم عدیم النظیر جهان شمول - روضات الجنّات - که به همّت والای فقیهی جلیل و علاّمه ای بی بدیل، یک تنه، طیّ سالها تحقیق و تتبّع به منصّه ظهور و بروز رسیده، یک چند مطلب جای تأمّل تاریخی، رجالی - به علّت خطاء با قلّت منابع - پدید آمده باشد، انصاف را نباید این امر به وسیله عالمانی هم کیش و مسلک موجب هتک حرمت و اهانت و بی احترامی و دشمن شاد کردن شود؛

ص: 229

مرد باید به هر چه در نگرد *** عیب بگذارد و هنر نگرد

هست در عیبها هنر بینی *** در میان صدف گهر چینی

و عین الرضا عن کلّ عیب کلیلةٌ *** کما أنّ عین السّخط تُبدی المَساویا

* * *

باری، نسخه خطی «تکمل الأمل» را پس از اتمام تألیفش «1334 ق» تنی چند از مصنّفان کتب تراجم احوال رجال شیعه، امثال صاحب «الذریعة»، محدّث قمی، امام شرف الدین، صاحب «اعیان الشیعة» و غیرهم - رحمة اللّه علیهم - به عاریت می گرفته و مطالب مفید و درست آن را در کتابهای خود وارد کرده اند. امّا، گویا به علّت برخی سخنان ناروا و اهانتها و تندی های جابجای آن کتاب پیرامون «روضات»، از جمله آنچه در ذیل عنوان «ش 2191، ج 5: 217 - 216» بسی سخنان سفهی شرم آور - والحیاء من الایمان - بر زبان قلم رانده است، و هکذا درباره کسان دیگر؛ همانند قصص و حکایات شگفت آور، بسان کتب کرامات و مقامات صوفیانه ارباب بسیاری از اقارب و ارحام خود، از این روی بازماندگان از چاپ و نشر کتاب امتناع داشته اند، بلکه توان گفت خود آن مرحوم نیز - با وجود امکانات وسیع - اقدام به چاپ آن اثر کرده است. تا این که در این دو سه سال اخیر، استاد دکتر حسین علی محفوظ کاظمینی «متوفی دوشنبه 22 محرّم 30، آخر دیماه 87» و چند تن دیگر کتاب را در شش جلد امّا با اغلاط چاپی و غیر چاپی فراوان منتشر ساختند: (بیروت، 1429 ق)، و با مطالعه کامل آن، برخلاف انتظاری که از چنان شخصیّتی می رفت، به عبارات تند و مواضع خلاف اخلاق علمی و مذهبی آن واقف شده، اینک تأثّر و تألّم خود را به این شکوائیّه - برخلاف میل قلبی و باطنی - اظهار داشت، تا مگر اَبناءِ زمان و آیندگان بخوانند و عبرت گیرند و در

ص: 230

ارائه افکار و مواضع خود نسبت به بندگان خداوند سبحان و هم کیشان؛ قلم را منزّه نگاه دارند، واللّه العاصم.

* * *

امّا اصل مطلب که باعث آن «حیات و شکایت» شد، این است که در «تکملة أمل الامل» 5: 21» گوید:

«بقی کلام سخیف! «للسیّد صاحب الروضات، یجب الکشف عن عواره! قال فی ترجمة الشیخ ابن أبی جمهور: «بل الکلام فی توثیق نفس الرجال والتعویل علی روایاته و مؤلّفاته و خصوصًا بعد ما عرفتَ له من التألیف فی اثبات العمل بمطلق الأخبار الواردة فی کتب أصحابنا الأخیار و ما وقع فی آخر «الوسائل» من کون کتابَیحدیثه خارجَین عن درجة الاعتماد و الاعتبار... إلی آخر کلامه

سپس سخنانی پیرامون عقائد ابن ابی جمهور و ردّ بر مطالب «روضات» آورده، تا آنجا که گوید: «و أقبح من ذلک ما ذکر وقوعه فی آخر «وسائل الشیعة» مع أ نّه لاعین له و لا أثر. هذه نُسخ «الوسائل»، بالعِیان، و ما أدری مِن أین یُخرج هذالسیّد أمثال هذه الکلمات؟!

سبحان اللّه! ایشان حتّی احتمال صدق سخن امام مجدِّد علیه الرحمة را نداده که ممکن است مطلب مورد نظر در نسخه «وسائل» ایشان وجود داشته و در نسخه قائلِ موهِن از قلم افتاده باشد! لا جرَم در مقام تکذیب برآمده است. سامحه اللّه تعالی.

امّا حقیقت امر این است که یک دوره کامل سه جلدی نسخه اصل کتاب شریف «وسائل الشیعة» بخطّ مبارک شخص مؤلّف - یعنی شیخ محمّد حرّ عاملی جدّنا الأعلی من طریق بعض اُمّهات الأجداد - موروثی خاندان و نیاکان بوده و سالها در تملّک امام

ص: 231

مجدّد و مورد استفاده و استناد آن جناب قرار داشته است(1)، تا آن که سالها پس از فوت «1313» ایشان آن دوره عزیز به حوزه نجف اشرف رفته و با سرگذشتی، اینک در حال حاضر «1430 ق 1388 ش» دو مجلّد از آن دوره در کتابخانه معظمه مرعشیّه قم و جلد دیگر در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود و راقم آن نسخه های گرامی را زیارت قرار داشته، و مطلب مورد نظر امام مجدّد و اِنکارِ صاحب التکملة: «و ما وقع فی آخر الوسائل...»، در صفحه 160 - 159 سی امین جلد آن کتاب شریف به این گونه چاپ شده است:

«هذه کتبٌ غیر معتمدة لعدم العلم بثقة مؤلّفیها و ثبوت ضعف بعضهم و لذلک لم أنقل منها شیئًا: 1- کتاب مصباح الشریعة. 2- کتاب غوالی الّلألی لابن أبی جمهور. 3- کتاب المَجْلی له. 4- کتاب الأحادیث الفقهیّة له...».

سیزده کتاب است که صاحب «وسائل» بر آنها وثوق و اعتماد نداشته و از آنها در کتابش نقل نفرموده است از جمله سه کتاب ابن ابی جمهور! محقّق کتاب توضیح داده اند که این مطالب در هامش نسخه اصل «وسائل» و هم در نسخه مصحّحه دیگر نوشته شده است.

این بود داستان نسبت دادن امام مجدّد به کتاب «وسائل» و غوغاء صاحب التکملة و تکذیب!

اینک سخنی هم راجع به عقائد ابن ابی جمهور:

ص: 232


1- 1) چنان که در کتاب شریف «روضات الجنّات: 127 هر دو چاپ سنگی» ذیل عنوان خودشان، در ضمن ترجمه حال جدّ امجدشان «السیّد العالم الزاهد المجاهد ابوالقاسم جعفر» فرموده اند: «و قد رُزق ثلثة مجلّدات من «الوسائل» بخطّ مؤلّفه الجلیل شیخنا الحرّ العاملی «رحمه اللّه» أیضًا، و هی عندنا الیوم بجُملتها، والحمدلله علی مننه و نعمآئه».

در «تکملة» شِمّه ای از عبارات «مَجْلی مرآة المَنجی: 316 - 318» آورده و همه را - در راه موافقت و تأیید صاحب المستدرک - تلقّی به قبول و تأکید بر صحّت آن عقائد نموده است، از جمله آن عبارات این است که:

«خصوصًا الی طائفة الموحّدین و المحقّقین من أهل اللّه المسمّاة بالصوفیة... انّ الشریعة و الطریقة و الحقیقة أسماء مترادفة صادقة علی الحقیقة الواحدة الّتی هی حقیقة الشرع».

خدا را، کدام یک از ستارگان درخشان فقه شیعه و مشایخ و اَعلام مذهب جعفری، امثال مرحومان کلینی، ابن بابویه، سیّدین مرتضی و رضی، ابن طاوس، ابن ادریس، محقّق حلّی، علاّمه حلّی، شهیدین و محقّق کرکی، همزمان صاحب عوالی - سخنی از درستی مسلک تصوف داشته و دم از طریقت و حقیقت «دو لفظ بِدعی من درآوردی» زده اند؟!

چیزی که می توان درباره نظرات عارفانه و تصوف مآبانه ابن ابی جمهور گفت این است که ما از محیط زندگانی و اطرافیان و مراودان او آگاه نیستیم. گردش روزگار بوقلمون ممکن است محیطی و موقعیّتی برای آن مرحوم پیش آورده بوده که او به ناچار محض تحبیب و ایجاد اتّحاد و همبستگی عقیدتی، به خصوص بودن شیعه در اقلیّت و مضیقت؛ چنان مطالبی را در کتاب خود نوشته باشد، و امثال ذلک. واللّه العالم بحقائق الاُمور.

مع الوصف، از برخی شواهد موجود استنباط می شود که او حتّی در زمان خود و در حوزه متشرّعه و طلاّب فقه و اصول هم متّهم و مشهور به مذاق تصوّف گردیده و چندان مورد توجّه خواصّ نبوده است، تا بدانجا که از باب مثال - و به گمان حقیر - در اجازه

ص: 233

روایتی که برای سیّد جمال الدین حسن بن حُسام الدین ابراهیم بن یوسف بن أبی شبانة بخطّ خود نوشته و تاریخش سوم ربیع الاخر (880) است، نام و نشانش را تراشیده و تا حدّ زیادی محو کرده اند، چنان که در تصویر دیده می شود.

این اجازه نامه را ابن ابی جمهور در پایان قاعده اوّل نسخه کتاب «التحریر» علاّمه حلّی - قدّس سرّه - نوشته است، نسخه در «فهرست نسخه های خطّی مرکز احیاء میراث اسلامی (قم)، ج 8 به شماره 3234» شناسانده شده و تصویر از همانجا است و فرموده اند:

«در پایان قاعده اوّل اجازه ای است از شخصی که نام وی پاک شده...».

راقم این سطور «سیّد محمّدعلی روضاتی» با مطالعه دقیق و کامل آن اجازه و تأمّل در مابقی اسماءِ پاک شده دانستم که اجازه به خطّ شخص ابن ابی جمهور صاحب «الحوالی» است و لاغیر. او در این اثر، تنها از یک تن شیخ اجازه خود یعنی سیّد شمس الدین محمّد بن موسی یاد کرده است.

پس از آن، مُجاز، یعنی سیّد حسن بن ابراهیم بن یوسف، نسخه را به سیّد محمد بن احمد (ظ) الحسینی - شاید موسوی شیخ اجازه دیگر ابن ابی جمهور - داده و از او هم التماس اجازه روایت کتاب «تحریر الأحکام» را کرده و سیّد محمّد نیز چند سطری مبنی بر اجازه در ذیل اجازه ابن ابی جمهور نوشته است امّا گویا در سنین پیری و تشتّث حواسّ به سر می برده که چند خطاء در نوشته اش به چشم می خورد، از جمله در نام و نسب علاّمه حلّی، اعلی اللّه مقامه.

اینک با ارائه تصویر آن یک صفحه، برگرفته از گرامی فهرست یاد شده، نظر به سختی قرائت آن اثر ارزشمند؛ تمام را با حروف معمول نیز ملاحظه خواهید فرمود.

ص: 234

جای سند

ص: 235

«متن اجازه ابن ابی جمهور»

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. الحمد للّه الّذی خَلق الخلق حین غنیًّا عن طاعتهم و عن معصیتهم، لأ نّه لا تنفعه طاعة من أطاعه و لاتضرّه معصیة مَن عصاه. فهو اللّه الغنیُّ ذاتًا و صفاتًا عن کلّ مَن عداه. نحمده علی ما أولانا من مننه و أسداه، و نشکره علی تتالی انعامه و حُسناه. و الصلوة علی النبیّ التّهامیّ الّذی نبّاه بَعد ما اختاره و اصطفاه من جمیع خلقه انتقاه و اجتباه و علی اله أحبّاء و أصفیاه القائمین بأمره فی مبدأه [متن: مبداءیه[ و منتهاه، و بعد، فقد سألتنی السیّد الحسیب النّسیب سُلالة ال طآه و یس، المخصوص بعنایة ربّ العالمین جمال الدین حسن بن السیّد الأعظم المحترم المرحوم المغفور حسام الدین ابراهیم بن السیّد النّقیب المغفور یوسف بن أبی شبانه. أدام اللّه معالی سیادته - بمحمّد و اله - أن أکتب له إجازةً علی هذا الکتاب الأوّل العقود من مصنّفات الشیخ العالم العامل الفاضل الکامل شیخ الشّیعة و مُفتی الشّریعة خاتمة المجتهدین و مکمّل علوم المتقدّمین و رئیس الحکماءِ و المتکلّمین جمال الملّة والحقّ والدنیا و الدین الحسن بن یوسف بن المطهّر، قدّس اللّه روحه الزکیّة و أفاض علی تربته المَراحم الربّانیّة. فأجبته إلی ذلک، و إن لم أکن لذلک أهلاً؛ فإنّ المشایخ الّذین أُسند إلیهم أهلٌ لذلک. و کتب هذه الأحرف تذکرةً له، و قد أجزتُ له روایة الکتاب المذکور. و الإسناد إلی مصنّفه أنّ ما فی أوراقه و ما بین دَفَّتیه من کلام الشیخ المذکور و من منظومه المنثور و من تصانیفه المشهورة و تألیفاته المعمورة. فلیرو ذلک لمن أحبَّ غیرَ متوقّف، و ذلک بالطریق لی الی السیّد الأجلّ و الکهف الأظلّ مفتخر السّادات و الأُمم و ناصب ألویة العلوم و الحِکم مدرّس الفریقین و إمام الجانبین شمس الملّة والدین محمّد بن السید الأجلّ الأوحد العالم الکامل الفاضل المرحوم المغفو موسی - أدام اللّه فوائده - بالطریق له إلی مشایخه - رضوان اللّه

ص: 236

علیهم - إلی مصنّفه، رحمه اللّه تعالی. و کان ذلک فی ثالث شهر ربیع الاخر أحد شهور سنة ثمانین و ثمانمائة [متن: ثمنمیه صحه و صلعم] علی سیّدنا محمّد و اله الطاهرین و سلّم، و کتب الفقیر الی اللّه الغفور [ظ: محمّد بن علیّ بن] ابراهیم بن حسن بن جمهور. أصلح اللّه أحواله؛ بمحمّد و اله. تمّ».

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. الحمد للّه ربّ العالمین و صلّی محمّد نبیّه و اله أجمعین

و بعد فقد التمس منّی السیّد الجلیل حسن بن ابراهیم إجازةَ روایة کتاب تحریر الأحکام تصنیف الشیخ المعظم جمال الدین یوسف بن حسین بن المطهّر فأجزت له روایته فانّه اهل کذلک فالطریق الّتی لی مصنّفه فلیرو ذلک لمن شاء و أحبّ متحرّیًا لی و له و کتبه محمّد بن أحمد [ظ] الحسینی». عینًا نقل شد علی علاّته. والحمد للّه ربّ العالمین و صلّی اللّه علی محمّد و اله الطاهرین و سلّم.«شب آدینه 20 ج 1 ر 30 = 25 / 2 / 88»

«613» نسخه دیگر

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و حواشی فراوان مؤلّف تا اواسط نسخه به خطّ کاتب نوشته شده است. به قرائن از آثار سده یازدهم می باشد.

«614» (عهدنامه مالک اشتر)

(مواعظ - عربی)

با ترجمه فارسی زیر سطور

دستورالعملی است که امیرالمؤمنین و امام المتقین علیّ بن ابی طالب «صلوات اللّه و سلامه علیهما» به مالک بن حارث اشتر هنگامی که از طرف آنجناب والی مصر گردید نوشته اند.

ترجمه فارسی عبارات در زیر سطرها نوشته شده. در پایان نسخه شرحی به خطّ «لطف اللّه» و به تاریخ ماه شعبان 1332 دیده می شود که نسخه را به «آقا» اهداء کرده است.

ص: 237

«615» عین البکاء

(مقتل - فارسی)

از: محمد نقی بن احمد بروجردی، متخلّص به نقیّ «نسخه».

کتاب: در 22 باب است در احوال و مناقب و مقاتل حضرت رسالت و حضرت زهراء و ائمّه اطهار تا حضرت امام رضا علیهم السلام و بطبع رسیده. تاریخ تألیف: «گشت از عین البکا این دُر پدید».

نسخه: بخطّ زین العابدین بن مرحوم محمد رفیع کربالی. تاریخ ختم استنساخ ظاهرًا: شنبه 4 جمادی الاولی 1230 در کرمانشاهان به جهت نورچشمی میرزا علی محمد. ظهر نسخه مرثیه ای است از آقا محمد متخلّص به طلعت در وفات میرزا علی محمّد در 1233. مهر نیای گرامی، مرحوم آیة اللّه آقا میرزا مسیح موسوی چهارسوقی «عبده الراجی مسیح الموسوی» ظهر نسخه هست.

«616» عین الحیاة

(مواعظ - فارسی)

از: علاّمه مجلسی مولانا محمّد باقر بن محمّدتقی (ره) متوفی 1110.

کتاب: در شرح وصیّت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم است به ابوذر غفاری رضی الله عنه که جامع مواعظ و نصایح می باشد و بطبع رسید.

نسخه: بخطّ نستعلیق قرن 12 و از آخر ناقص است یعنی کاتب ناتمام نوشته و عبارات عربی را به جهت نسخ نویسی بیاض گذارده است. تاریخ تولدهای بسیاری روی برگ اول نوشته شده است.

«617» عین الیقین ملقّب به الأنوار والأسرار

(کلام - عربی)

از: مولانا محسن فیض کاشانی محمّد بن مرتضی متوفی 1091.

ص: 238

کتاب: در فنون حکمت شرعیّه و توحید است و تاریخ ختم تألیف آن: «نحمل انوار الحکم و اسرار الکلم» مطابق 1036 می باشد.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و به قرائن، نزدیک زمان مؤلف نوشته شده است.

«618» عیون أخبار الرضا علیه السلام

(حدیث - عربی)

از: شیخ صدوق ابوجعفر محمد بن علی ابن بابویه قمی، علیه الرحمة.

کتاب: أخبار و روایات مربوط و منسوب به امام هشتم حضرت علی بن موسی الرضا علیهماالسلام است در دو جزء و کرّر بطبع رسیده.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد لکن مصحّح و مضبوط و دارای حواشی بسیار مفید است اغلب از میرک موسی مشهدی به رمز «م ک». در هامش یکی از اوراق آخر نسخه شخصی صورت خط میرک موسی را نقل کرده که در آنجا گوید نسخه خود را با بیش از بیست نسخه مقابله نموده و ختم مقابله در 11 محرم 1085 بوده و امضا کرده است «موسی الحسینی المدرّس والخادم بالروضة الرضیّة الرضویّة». ناقل شرح مذکور گوید این نسخه را با نسخه میرک موسی با کمال دقّت مقابله کرده است.

ظهر نسخه شروحی بوده «شاید وقفنامه» که بعدًا آن را محو کرده اند. تملک و مهر مرحوم آقا میرزا سید مجتبی قوام الاسلام فرزند آیة اللّه العظمی صاحب روضات الجنات ظهر نسخه هست.

نسخه دیگری مشابه به این نسخه ما در کتاب (فهرست مرعشی 19: 229: 7413) معرفی شده است.

«619» عیون الحکم و المواعظ و ذخیرة المتّعظ والواعظ

(حکم و مواعظ - عربی)

از: علیّ بن محمّد اللیثیّ الواسطیّ: «بحارالأنوار، جلد 17» و چنانکه به خط کاتب

ص: 239

روی برگ اول نوشته شده است: الامام الفاضل العالم السّالک النّاسک الکافی علیّ بن أبی نزار ابن الشرفیّة.

کتاب: مجموعه نفیسی است از کلمات قصار حضرت امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیهماالسلام به ترتیب حروف، در 30 باب و 91 فصل و 13628 کلمه(1).

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و ظاهرًا در قرن نهم استنساخ شده، و این عبارات در صفحه آخر نوشته شده است.

«نقل هذا الکتاب من نسخة الشیخ نعمان بن الشیخ محمّد الابحیّ نسبًا الشافعّی مذهبًا الصالحیّ مسکنًا و مولدًا». ایضًا: «و نقل من نسخة تاریخ الفراغ منها الثلاثة ثالث یوم شعبان سنة سبع و سبع مائة و نقلت تلک النّسخة أیضًا مستهلّ شعبان أربع عشرة و ستّماتة هجریّة بواسط القصب». أیضًا: «و کان تمام مقابلته لیلة الأربعاء عاشر جماد الأوّل سنة ستّ و ثمانین و تسعمأته»، لکن این مطالب بخطّ نویسنده کتاب نیست.

روی برگ اول تملّک علی بن الحاجی موسی به تاریخ 1123 نوشته شده است.

«620» نسخه دیگر

نسخه: خطّ نسخ زیبای آیة اللّه العظمی آقا میرزا سیّد محمّد هاشم موسوی چهارسوقی «1235 - 1318» که به امر پدر بزرگوارشان آیة اللّه العظمی آقای حاج

ص: 240


1- 1) این ارقام را مؤلّف خود در مقدّمه کتاب آورده است. توضیحًا در نسخه های موجود باب سی ام وجود ندارد، و مرحوم آقای حاج سیّد عبد العزیز طباطبائی نجفی «ف یکشنبه هفتم ماه رمضان 1416 در قم»، شرحی جامع پیرامون کتاب و مؤلّف و نسخه های آن نوشته اند که در مجلّد سوم مجموعه «المحقّق الطباطبائی فی ذکراه السنویّة الاُولی: 1288 - 1295، قم، 1317» چاپ شده است.

میرزا سیّد زین العابدین «1190 - 1275»، در ایّام نوجوانی استنساخ کرده اند. تاریخ کتابت ندارد. خطّ برادرزاده ایشان آقا میرزا سیّد مجتبی قوام الاسلام روضاتی «1302 - 1383» مورّخه ماه رجب 1338، و خطّ آیة اللّه چهارسوقی «1294 - 1377» نیای گرامی «علیهم الرحمة» در ظهر نسخه هست.

جای سند 89

ص: 241

جای سند 90

ص: 242

«621» عیون الاصول الی علم الاصول

(اصول فقه - عربی)

از: مرحوم آقا محمّد مهدی بن الحاجّ محمّد ابراهیم کرباسی اصفهانی - علیهماالرحمة -

کتاب: یک دوره اصول فقه است از مباحث الفاظ تا ادلّه عقلیّه به نحو اجمال و مؤلّف در آخر آن گفته است که در طهران از تألیف آن فراغت یافته در روز 23 ماه مبارک رمضان 1256 در زاویه سیّدنا عبدالعظیم علیه السلام .

نسخه: بخطّ نسخ خوب محمد صادق تکمچین «تکمه چینی». تاریخ ختم استنساخ: شب ترویه 1270 «یا 1275». و در هامش همین موضع گواهی مقابله سراسر نسخه نوشته شده است.

صفحه اول دارای یک سرلوحه ممتاز و تمام صفحات جدول کشی به طلا و شنگرف و لاجورد و مرکّب است. فهرست مطالب در آغاز نسخه به تفصیل بخطّ کاتب نوشته شده.

«622» غایة البادی فی شرح المَبادی

(اصول فقه - عربی)

از: عالم محقّق جلیل القدر، محمّد بن علیّ بن محمّد جُرجانی، معروف به رکن الدین استرآبادی غروی نزیل حلّه.

کتاب: شرح به «قال دام ظلّه، أقول» کتاب «مبادئ¨ الوصول إلی علم الاُصولِ» استادش علاّمه حلّی جمال الدین ابومنصور حسن بن یوسف بن علیّ بن محمّد بن المصهّر

ص: 243

- قدّس سرّه - (648 - 726)، که متن مختصری است در علم اصول فقه آن را به خواهش شیخ تقیّالدین ابراهیم محمّد بصری که در «الحائق الراهنة: 3» عنوان شده و هیچ شرح حالی ندارد - نوشته اند، و به طبع رسیده و چندین شرح بر آن در دست است.

شارح کتاب خود را برای سیّد نقیب عمیدالدین ابوطالب عبدالمطّلب بن النقیب شمس الدین علی ابن المختار علوی حسینی «الحقائق الراهنة: 125»، و در زمان حیات شخص علاّمه، به سال 697 نگاشته است.

«غایة البادی» در «الذریعة 16: 10» یاد شده، و در «14: 53» به گونه دیگر، و در «16: 381 فهرست تصانیف المولی رکن الدین»، و ترجمه شارح به اختصار در «الحقائق الراهنة: 194» و به تفصیل بیشتر در «أعیان الشیعة 46: 29: 2448» آمده است. و اثری از او با عنوان «رسالة النقض فی تحریم جرّ النفع بالقرض» به خطّ خود وی و تاریخ تألیف شب سه شنبه شش شب مانده از جمادای دیگر سال هفتصد و پنج، در کتابخانه مرعشیّه قم موجود و در نشریّه المیراث شهاب 23 - 24: 45» وصف شده است با تصویر صفحه آخر رساله.

آغاز موجود: «قد اختبت معانیها الأبکار فی خفاءِ ألفاظها».

انجام: «و قد تبیّن بطلان القیاس فیما تقدّم. و الان حیث و فینا بما وعدنا به جاز أن نقطع الکلام حامدین للّه... محمّد و أصفیائه».

نسخه: برگ اوّل مفقود شده، و بلهوسی نام کاتب و تاریخ کتابت را از آخر نسخه محو کرده، تنها چند کلمه «علی بن سهان؟ بن احمد» از نام کاتب خوانده می شود.

«سیّدنا الشریف الحسیب النسیب امیر سیّد علی حسینی» نسخه را بر عزّالدین حسین استرآبادی و فرزندش «ابرهیم بن الحسین الاسترآبادی محتدًا» خوانده و این دو تن گواهی بلاغ را متاوبًا در حاشیه همه صفحات نوشته اند.

ص: 244

در پایان نسخه نیز عزّالدین به تاریخ پنجم ربیع الاخر 917 انجام قرائت امیر سیّد علی را بر او متعرّض شده است.

روی برگ نخست، مُهر «خداوند اتقی را متّقی کن» - نظیر مهر نسخه «صافی. ش 561» دیده می شود.

کنار صفحات دارای حواشی از «غایة المأمول فی شرح مبادئ الاُصول» و «ولد المصنّف» و جز آنها می باشد.

قطع: 16 × 22، 101 برگ، متن و تعداد سطرها مختلف است.(1)

«623» غایة المأمول فی شرح زبدة الاصول

(اصول فقه - عربی)

این کتاب گرانقدر یکی از آثار شیخ جواد بن سعد بن جواد کاظمی مشهور به فاضل جَوادْ است که «الفوائد العلیّة ش 659» و «مسالک الافهام» او را نیز پس از این خواهیم شناخت.

او این کتاب را به «قال - أقول» در شرح «زبدة الاُصول» استادش مولانا شیخ بهاءالدّین محمّد ابن حسین عاملی (مذکور در ذیل «نظام الأقوال» و به دستور آن جناب نگاشت.

مؤلّف کتاب «احوال و اشعار فارسی شیخ بهائی: 103 و 166 - 167» پیرامون کتاب «زبده» و حواشی و شروحی که دانشمندان از زمان خود شیخ به بعد بر آن نگاشته اند گسترده سخن گفته است.

نویسنده فاضل «فهرست دانشگاه 5: 1701» گوید: «شیخ بهائی در این رساله مانند

ص: 245


1- 1) در سابق ایّام سه نسخه از کتاب مورد بحث در دسترس بود و راقم، مشخصات کامل آنها را به تفصیل نوشته و برای آقای منزوی که مشغول به چاپ «ذریعة» بودند فرستاده ام.

«مختصر حاجبی» و «تهذیب حلّی» و بسیار گزیده تر و فشرده تر از آنها؛ همه مسئله های اصول را آورد، و مانند این حاجب - آن هم گویا به پیروی از غزّالی در «مستصفی» - نمونه ای از منطق در آغاز آن گذارده است. این را او در 12 محرّم 1018 به انجام رساند».

سپس در پاورقی از شروح و حواشی کتاب یاد کرده اند.

در «ذریعه 12:19» که «زبدة الاصول» را عنوان کرده از تاریخ تألیف آن سخنی نگفته اند، لکن نسخه ای مورّخ 1005 در کربلا نشان داده و استظهار کرده اند که از تاریخ این نسخه معلوم می شود تألیف مقدّم بر این تاریخ است.

حواشی زبده نیز در «ذریعه 6: 102 - 103» و شروح آن در «ج 13: 297 - 302» آمده است.

«غایة المأمول» جای گفتگو در «کشف الحجب و الأستار: 391» یاد شده و آغاز آن را نقل کرده است، در «ذریعه 13: 298 و 16: ش 61» نیز مذکور و نسخه ای از آن را در کتابخانه مرحوم شیخ علی کاشف الغطاء در نجف اشرف و نسخه یی دیگر در کتابخانه مدرسه سپهسالار طهران و جاهای دیگر نشان داده اند. نسخه یی نیز در کتابخانه دانشکده حقوق طهران است که مورّخ 1235 می باشد و در «فهرست حقوق: 405» شناسانده شده است. نسخه یی دیگر مورّخ 1171 در کتابخانه تاجر وجیه آقای محمّد أمین خنجی در طهران، و نسخه یی نیز در کتابخانه دانشمند محقّق دکتر حسین علی محفوظ کاظمینی موجود و هر دو در «مجلّه معهد مخطوطات 3: 65 و 6: 36 طبع قاهره» معرّفی شده است.

مؤلّف «أعیان الشیعة 17: 146» در وصف این کتاب فرماید: «حسنُ فی الغایة، و عن بعض النسخ أنّ اسمه «بدایة المأمول»، لکنّ فی أکثرها غایة المأمول». و هم در «أعیان

ص: 246

52: 10» است که شیخ یاسین بن علی بحرانی صاحب «مُعین النّبیه» بر این کتاب حاشیه دارد.

آغاز: «بسم... نحمدک یا من وفّقنا لسلوک طریق العمل بکتابه المبین... أمّا بعد، یقول فقیر رحمة ربّه الغنی: محمّد المشتهر بالجواد الکاظمی، وفقه اللّه لتحصیل مرضاته و تجاوز عن سیّآته: لا یخفی علی أحدٍ شرف علم الاُصول من بین العلوم، حیث إنّه المرقاة الی الفوز بالسّعادة الأبدیّة، والموصل الی معرفة الاحکام الّتی صدع بها سیّد البریّة، و انّ الجاهل به أسیرٌ فی قید التقلید، لا یمنّ علیه بالخلاص، مغلولٌ به ثابتٌ فی عنقه، ولات حین مناص».

«و إنّی کنت کثیراً من الأیّام و مدّة من الدهور والأعوام قد صرفتُ فیه جُلَّ أوقاتی، و حصرتُ فیه کلّ مهمّاتی... و لم أر کتابا یستحقّ التّوجّه بالشّر اشر إلیه والإقبال بهمّة عالیة علیه سوی کتاب «زبدة الاصول» لشیخنا و استادنا الإمام العالم العلاّمة، منبع العلوم و المعارف، منشأ الأسرار و اللّطائف، مُفصح العویصات الدقیقة من المسائل الّتی لم تَفِ بحلّها الطاقة البشریّة مُظهر الرموز الوثیقة الّتی لم یقدر علی استخراجها الطبیعة أفضل العلماءِ من المتقدّمین و المتأخّرین، أعلم الفضلاء من المدقّقین و المتبحّرین، بل رئیسهم فی المعقول و المنقول و قدوتهم فی الفروع و الاُصول، بهاء الحقّ و الملّة و الدنیا و الدین محمّد العاملی، لازالت أیّام افاداته مشرقةً علی العلماء الأعلام، و أوقات سلامته مستمرّة الإنارة من انعکاس أشعّة تأیید الواحد العلاّم... .(1)

«فانتقل ذهنی إلی أنّ مثل هذا الکتاب العظیم و الصراط المستقیم محتاجٌ الی شرح

ص: 247


1- 1) از دقّت در أوصاف بلیغه یی که این دانشمند محقّق مدقّق در حقّ مرحوم شیخ بهاءالدین عاملی به کار برده است موقعیّت ممتاز آن بزرگ مرد را در سالهای پایانی زندگی به خوبی آشکار می کند. (رحمة اللّه علیهما و رضوانه).

یرفع أستار عویصاته الأبیة... فاستخرتُ اللّه تعالی علی هذا الفعل، فجاء الأمر به، فتوجّهتُ تلقاء مَدین المآرب، و فتحتُ عن أغلاق بعض تلک المطالب، و عرضته علی الاُستاد

المصنّف، فاستحسنه و أمر بإتمامه، فوجّهت الهمّة الی حلّ ألفاظه و بیان معانیه... ناقلاً فیه ما کتب الاُستاد المصنّف من الحواشی الخفیّة... و سمّیته ب-«غایة المأمول، فی شرح زبدة الاُصول...».

«قال مدّظلّه بعد الخطبة: و رتّبتها علی خمسة مناهج. أقول:...».

انجام: «و حیث انتهی کلام المصنّف - مدّ ظلّه - إلی هذا المقام، فلنقتصر علی ما آتیناه من الکلام، حامدین للّه علی توفیقه... تمّ تألیفه علی ید مؤلّفه جواد بن سعد ابن جواد الکاظمی، شهر ذی الحجّة سنة ألف و سبع و عشرین.

و قد اتّفق الفراغ من تسوید هذا الکتاب... علی ید أقلّ العباد و أحوجهم إلی رحمة ربّه الغنی: محمّد باقر، عفی اللّه عنهما «کذا» و عن والدیهما. و کان ذلک فی یوم السبت فی اثنین من شهر محرّم الحرام سنة 1051...».

نسخه: دارای 226 برگ، دوروی برگ 1 و روی برگ 2 سفید است، تنها نام کتاب روی برگ 1 و تملّک نیای معظّم، آیة اللّه العظمی صاحب الروضات مورّخ ماه شعبان 1271 روی برگ 2 دیده می شود. از آغاز تا انجام این نسخه آثار تصحیح و مقابله مشهود است، و حواشی بسیار با امضاء «منه عفی عنه» دارد که با قرائن دیگر می رساند تصحیحات و حواشی بخطّ شارح است. روی برگ آخر در هامش، این شرح نوشته شده: «قد بلغ هذا الکتاب من أوّله الی آخره، و الحمد للّه ربّ العالمین».

قسمتی از حاشیه برگ 225 سابقًا بریده شده و کاغذ سفید إلصاق کرده اند و معلوم است که مطالبی در آنجا بوده و نخواسته اند باقی باشد.

ظهر برگ آخر تملّک «عبدالحسین بن عبداللّه المشهور بقطش المسلمی... سند 1057» دیده می شود.

ص: 248

ظهر برگ 96 و ظهر برگ 111 دو حاشیه نوشته شده به امضاء «لمحرّره مهدی الموسوی». صفحه اوّل کتاب نیز به خط همین شخص است. این نویسنده - که قطعًا از طایفه آیة اللّه العظمی صاحب «روضات الجنّات» است - یا فرزند دانشمند ایشان آقا سیّد محمّد مهدی است که از مجتهدان اصفهان و دارای تألیفاتی بوده و در 8 ماه رمضان 1251 متولد و در 13 ذیحجّه 1324 وفات یافته، و یا آقا سیّد محمّد مهدی بن سید حسن بن العلاّمه حاج سید حسین موسوی خوانساری؛ صاحب رساله مطبوعه «عدیمة النظیر فی احوال ابی بصیر» که از علماءِ بزرگ و مجتهدین طایفه در خوانسار بوده و به سال 1246 وفات یافته است؛ می باشد.

کاغذ: اصفهانی، خط نستعلیق 23 إلی 28 سطری، جلد تیماج گلی با ترنج، آستر میشن حنائی رنگ، قطع 13 و نیم × 25 و نیم، متن نوعًا 7 × 18. نام کاتب و تاریخ کتابت در بالا نقل شد.

الفوائد الطوسیّة

(عربی)

از: شیخ محمّد بن حسن بن علی بن محمّد بن حسین، عاملی مشغری، معروف به شیخ حُرّ، از خاندان «بنی الحرّ» در بلاد جبل عامل، قدّس اللّه أسرارهم.

در کتاب «سجع البلابل فی ترجمة صاحب الوسائل: 5» آمده است که علّت اشتهار این خاندان به حُرّ را خود شیخ حرّ در حاشیه نسختی از «أمل الامل» گوید از آن جهت که نسب به حرّ بن یزید ریاحی - شهید طفّ - می رسانند، و در «الفوائد الرضویّة: 111 و 476» محدّث قمّی است که برادر شیخ حرّ در کتاب «الدّر المسلوک» نیز به این مطلب تصریح فرموده است.

عاملی نیز نسبت به جبل عامل است، و مَشْغَری - بفتح میم و سکون شین و فتح غین معجمه وراء - (1) دهکده ای است در جبل عامل که شیخ حرّ - چنان که خود در «أمل

ص: 249


1- 1) در «معجم البلدان 5: 134» یاقوت و «خطط جبل عامل 1: 293 - 295» تألیف صاحب «أعیان الشیعة» و «المنجد فی الأدب و العلوم: 499» همه «مشغری» را به شکل فوق ضبط کرده اند، لکن در «قصص العلما: 289» و مقدمه طبع جدید «وسائل الشیعة: کج» آن را بفتح میم و فتح شین و سکون غین نوشته اند.

الآمل: 24» فرموده - شب جمعه هشتم ماه رجب 1033 در آنجا به دنیا آمده است. در خاندان حرّ نوابغ علمی بسیار موجود آمده اند که سرآمد همه، شیخ محمّد حرِّ مذکور است، و در «خطط جبل عامل 1: 294 - 295» و «سجع البلابل» از بیست نفر رجال دانشمند دیگر این خاندان یاد شده است.

شیخِ حرّ از دانشمندان بزرگ عهد صفوی است که بیش از سی سال از نیمه آخر عمر خود را در ایران به سر برده و در طوس - مشهد مقدّس رضوی - مجاور بوده است.

«624» غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام

(حدیث - عربی)

یا:

البحور الزاخرة

فی شرح أحادیث العترة الطاهرة

از: سیّد نعمة اللّه جزائری شوشتری، صاحب «زهرالربیع. ش 452».(1)

کتاب: شرح «تهذیب الأحکام» شیخ الطائفة ابو جعفر محمد بن حسن طوسی قدس سره است در هشت «یا هفت» مجلّد. به «قوله...».

ص: 250


1- 1) شرح حال و آثار ایشان را مرحوم آقای حاج سیّد محمد جزائری «متوفی 1426» در کتاب «نابغه فقه و حدیث. چاپ دوم، قم، 1418»، و گروهی از اعقاب آن مرحوم را در کتاب «شجره مبارکه، یا برگی از تاریخ خوزستان، جلد اول، اهواز، بی تا»، همه را به تفصیل نوشته اند. تولد سیّد نعمة اللّه به سال 1050 در دهکده صباغیّه جزائر. وفات در شب آدینه 23 شوّال 1112 در منزل جایدرفیلی. پیرامون «غایة المرام» و مجلّدات و نسخ خطی آنها نیز در «نابغه: 77 - 93» گسترده سخن گفته اند.

نسخه: مجلّد چهارم کتاب است در شرح کتاب حجّ، و سپس مجلّد پنجم در شرح کتاب مزار تا آخر کتاب محاسب.

تاریخ ختم تألیف مجلّد چهارم: روز شنبه اواخر جُمادای یکم 1095 در مدرسه مؤلّف واقع در نزدیکی مسجد جامع، و در همین خاتم به هر دو نام کتاب تصریح کرده است. تاریخ ختم تألیف مزار: عصر ثلاثاء جمادای دوم همان سال و در همان مدرسه. تایخ ختم تألیف جلد پنجم: چهارشنبه 13 جمادای یکم 1096 در اصفهان «فی زمن دولة السلطان المؤیّد شاه سلیمان».

کاتب هر دو مجلد: صفرعلی بن اسمعیل نجف آبادی اصفهانی «حسب الفرموده اقدس ارفع... حاجی میر محمد علی مدرّس دارالسلطنه اصفهان».

تاریخ ختم استنساخ مجلّد پنجم: دوشنبه نهم ذی القعده 1253.

با وجود بلاغ مقابله، اثری از مقابله و تصحیح دیده نمی شود.

تعداد اوراق نوشته هر دو مجلّد چنانکه کاتب در گوشه صفحات رقم کرده (234 برگ) است، و فهرست کتب و ابواب با تعیین عدد اوراق بخطّ کاتب در آغاز نسخه نوشته شده. و ایضًا: تعداد ابیات هر دو جلد از این نسخه چنین ضبط شده است: «سی جزو تخمینًا 26500 بیت است».

«625» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد ششم است در شرح کتاب تجارات تا آخر نکاح.

تاریخ تألیف: روز جمعه هشتم صفر 1097، در اصفهان.

نام کاتب ندارد. تاریخ کتابت: 1241.

تملّک و مُهر آیة اللّه حاج شیخ محمّد باقر «نیای گرامی»، فرزند آیة اللّه آقا شیخ محمّد تقی صاحب «هدایة المسترشدین» (علیهماالرحمة) در ظهر نسخه هست.

نیز، این عبارت: عدد ابیات کتاب تقریبًا 14840 بیت.

ص: 251

«626» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد آخر کتاب است از شرح کتاب طلاق تا آخر دیات.

تاریخ فراغت از تألیف این مجلّد در مدرسه مؤلّف واقع در جوار مسجد جامع شوشتر: صبح روز دوشنبه دوازدهم ربیع دوم 1099.

در آغاز این مجلّد گوید: «... بأنْ وفّقه لتمام مجلّدات ستّة من شرح هذا الکتاب الموسوم بغایة المرام فی شرح تهذیب الأحکام، و قل جائت نوبة المجلّد السابع...».

و در خاتمه گوید: «... کتبتُ شرحًا مبسوطًا علی عبادات هذا الکتاب فی مجلّدات عدیدة، و حیث انّ فیه نوعًا من الاطناب و ضربًا من الاسهاب... فمن ثمّ عدلنا الی اختصاره... فصار ثمان مجلّدات».

تاریخ استنساخ: 23 ماه شعبان 1253، نام کاتب به نظر نرسید.

روی برگ اول شماره ابیات این جلد 17640 بیت تعیین و فهرست کتب این جلد نیز ثبت شده، نیز کاتب نوشته است که نسخه را «حسب الفرموده اقدس ارفع... حاجی میر محمدعلی مدرّس دارالسلطنه اصفهان» استنساخ کرده است.

آثار مقابله در حاشیه ها دیده می شود.

«627» غایة المَرام فی شرح شرائع الاسلام

(فقه - عربی)

از: شیخ مُفلح بن حسن صیمری، صاحب «کشف الالتباس. ش ××». از فقهاءِ جلیل القدر سده نهم: «الضیاء الّلامع: 137 - 138»، «أعیان الشیعة»، «تکملة أمل الامل 6. ش 2546» و «تاریخ العراق بین احتلالین 3: 69 - 70». تاریخ تولّد و وفاتش معلوم

ص: 252

نیست. نیای گرامی «أعلی اللّه مقامه» در «روضات الجنّات: 638 ط 2» شرح حال و آثار شیخ مفلح «علیه الرحمة» را آورده و در حاشیه مدح بلیغی از «غایة المرام» او فرموده و به این جمله خاتمه داده اند که: «وجدْتُه أسهل کتب الفنّ تناولاً و أکثرها فائدةً و منفعةً للفقیه النّبیه».

نام پدر شیخ در «روضات» و نسخه های «أمل الامل» حسین است و در جاهای دیگر حسن.

در فهرست حاضر ذیل عنوان «مناهج الیقین» نیز از او یادی خواهد شد.

کتاب: در شرح «شرایع الاسلام» محقّق حلّی است در دو جزء، به «قال. اقول».

نسخه: به خطّ «علی، غلام به اخلاص صاحب کتاب شیخ علی جزائری» است، ختم کتابت جزءِ دوم: بیستم محرّم 1034، هر دو جزء در یک مجلّد است. روی برگ اوّل یادداشتهایی بوده برای محو کردن آنها کاغذ سپید چسبانیده اند.» نسخه، از کتابخانه مرحوم حاج محمّد جعفر بن محمّد صفّی آباده ای مجتهد اصفهانی بوده است.

«628» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد اوّل است از طهارات تا وصایا.

نام کاتب ندارد. تاریخ ختم استنساخ: چهارشنبه نهم ماه شعبان 1245. برگ اوّل نسخه ای که از روی آن نوشته شده ناقص بوده و لذا در این نسخه مقداری از سرآغاز کتاب نیامده است. اثر تصحیح و مقابله و تحشیه ندارد.

«629» غررالحکم و دررالکلم

(حدیث - عربی)

از: ناصح الدین ابوالفتح عبدالواحد بن قاضی محمّد بن عبدالواحد آمِدی تمیمی «نیمه اوّل قرن ششم».(1)

ص: 253


1- 1 مرحوم آقای حاج سیّد عبدالعزیز طباطبائی نجفی پیرامون آمدی و کتاب و نسخه های کتاب و متعلّقات آن به تفصیل بحث کرده اند: «المحقّق الطباطبائی فی ذکراه السنویة الاولی 3: 1281 - 1285».

کتاب: مجموعه یی است از کلمات قصار منقول از حضرت امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیهماالسلام به ترتیب حروف، و مکرّر چاپ شده است.

نسخه: بخطّ طهماسب قلی است، تاریخ کتابت 1050. شخصی نسخه را در ماه شعبان 1106 در شروان به مبلغ 5/7 قران خریده، همو «تاریخ ولادت نورچشمی حورالنساء خانم در شب جمعه نهم ماه رمضان 1136» نوشته. تملّک و مهر «یا محسن قد أتاک المسیء 1074» و مهر نیای گرامی، مرحوم آقا آیة اللّه آقا میر محمّد صادق موسوی مجتهد یکی از برادران معظّم آیة اللّه العظمی صاحب «روضات الجنّات» ظهر نسخه است.

حاشیه یی بخطّ پدر بزرگوارشان مرحوم آیة اللّه العظمی آقای حاج میرزا زین العابدین مجتهد در هامش نسخه دیده می شود.

«630» نسخه دیگر

نسخه: بخطّ احمد بن محمود بن عبدالصمد بن محمّد بن احمد بن اسمعیل حسینی کیلکی، تاریخ کتابت: ربیع الاوّل 957، از کتابخانه نیای گرامی راقم، آقا میرزا سیّد جلال الدین روضاتی. کتاب «الفضائل» ابن شاذان «ش 676» این نسخه هست.

«631» نسخه دیگر

نسخه: از اوّل و آخر ناقص است.

آغاز موجود: «علم مستفاده الاعتبار یفید الرشاد».

انجام: «لا تخلفنّ وراءک شیئًا من الدنیا فانّک تخلفه... بمعصیته اللّه».

ظاهرًا از آثار قرن 12 می باشد.

ص: 254

«632» غررالفوائد و درر العّلائد

(محاضرات - عربی)

از: سیّد مرتضی علم الهدی ابوالقاسم علیّ بن الحسین بن موسی حسینی موسوی بغدادی علیه الرحمة.

کتاب: در محاضرات و ادب و تفسیر آیات و توضیح احادیث است و مکرّر بطبع رسیده، و به نام «اَمالی - یا مجالس - سیّد مرتضی» مشهور است.

نسخه: بخطّ علیّ بن احمد بن کمال بن ابراهیم بن مرتضی بن جعفر حسینی که برای خزانه شیخ اعلم اکرم افضل جمال الدین حسن بن علی بن ناصر بن علی خطّی مولد، اُوالی محبّد، احسائی منشأ الملّة و نگاشته است. فراغت از کتابت جزء اوّل (ص 317، ج 1 طبع اخیر مصر): شب شنبه 11 صفر 956، و از جزء آخر: عصر دوشنبه 14 ذی الحجه 955. سپس تکمله «تتمّه» کتاب است که مع الاسف برگ آخر آن مفقود شده است. روی یکی از اوراق نسخه مهر «ان اللّه جمیل یحبّ الجمال» و «عبده جمال» دیده می شود. نسخه از کتابخانه نیای نگارنده مرحوم آیة اللّه آقا سیّد جلال الدین روضاتی «اعلی اللّه مقامه» بوده است.

«633» نسخه دیگر

نسخه: بخطّ نستعلیق عنایت اللّه اکبرآبادی. تاریخ ختم استنساخ: دهم جمادی الآخر سنه 48 «ظاهرًا 1048». اثر تصحیح و امتیازی ندارد.

«634» غنیة النزوع فی الاُصولین و الفروع

(اصول فقه - عربی)

از: سیّد عزّالدین ابوالمکارم حمزة بن علی بن زهرة الحسینی الحلبی المتوفی بحلب / 585.

ص: 255

کتاب: در مباحث اصول کلام و اصول فقه و فقه امامیّه است و بطبع رسیده.

نسخه: تنها شامل مبحث اصول فقه است، کاتب: محمد علی بن حاجی عبداللّه الهرندی از دانشمندان، ختم استنساخ: روز شنبه هفتم ذیقعده 1237.

«635» فارسی هیئت

(هیئت - فارسی)

از: ملاّ علی قوشجی

نسخه: بخطّ محمدعلی کرونی. تاریخ ختم استنساخ: عصر پنجشنبه غرّه جمادای دیگر 1227 در قریه طهران کرون.

«636» فتح الباب إلی الحقّ والصّواب

(اصول فقه - عربی)

از: محمّد بن عبد النبّی نیشابوری معروف به میرزا محمد أخباری(1).

کتاب: در ردّ بر قائلین به اِنسداد باب علم است که به خواهش مولی عبدالحسین ظاهرًا از شاگردانش تألیف کرده و در پایان آن به او اجازه روایت این کتاب و سایر تألیفات و مرویّاتش را داده است. تاریخ ختم تألیف: شنبه اوّل محرم 1210.

نسخه: نام کاتب ندارد. در اوائل نسخه حاشیه ای است به امضاء «لمحرّره مهر علی» که ممکن است کاتب نسخه باشد. تاریخ ختم استنساخ: ذی القعده 1210.

در پایان نسخه سؤال و جوابی از مولانا محمد باقر بن محمد تقی بخطّ کاتب نسخه نوشته شده است. تملّک و مهر مرحوم آقا شیخ محمّدرضا ابوالمجد ظهر نسخه هست. ایضًا: نام کتاب و دو بیت وی به خطّ کاتب (189 - 6165) از مثنوی به خط کاتب.

ص: 256


1- 1) شرح حال و آثارش در عموم کتب تراجم، از جمله در آخر «رجال حاج ملاّ علی کنی «علیه الرحمة» آمده است.

قرّة العین

فهرست فصول کتاب

فصل 1- تعریف کلمه و کلام 2- تعریف إعراب 3- تقسیم معرب 4- تقسیم إعراب 5 - تقسیم فعل 6- مرفوعات أسماء 7- اسمهای معرفه و نکره 8 - مبتدا و خبر 9- اسم و خبر کان 10- حروفی که عمل «لیس» می کنند 11- حروف مشبهه بفعل 12- لای نفی جنس 13- أفعال مقاربه 14- عسی و اخلولق و أوشک 15- أفعال قلوب 16- فاعل 17- حذف فاعل 18- باب اشتغال 19- تنازع عامل 20- مفعول به 21- منادی 22- مفعول له 23- مفعول فیه 24- مفعول معه 25- حال 26- تمیز 27- استثناء 28- نصب به اختصاص 29- حروف جرّ 30- حذف تنوین از مضاف 31- چهار چیز که عمل فعل می کنند 32- مصدر 33- اسم فاعل و اسم مفعول 34- معمول صفت مشبهه 35- ألفاظ تعجّب 36- اسم تفضیل 37- نعم و بئس 38- نعت 39- توکید لفظی و معنوی 40- عطف بیان 41- عطف نسق 42- عطف به ضمیر منفصل 43- بدل 44- نواصب فعل مضارع 45- نصب به «أن» 46- جوازم 47- حذف شرط إن 48- مبحث «لو» 49- تذکیر و تأنیث وزن فاعل 50 - أسباب منع صرف 51 - اقسام وقف 52 - کتاب ألف بعد از واو جمع.

نسخه: دارای 82 برگ، 2 برگ اول و آخر عطف و سفید است، روی برگ 2 نیز سفید است، کاغذ فرنگی آهار و مهره شده، جلد تیماج سبز یک لا، خط نسخ 14 سطری، عناوین به سرخی، بالای رؤوس مطالب و شواهد شعری نیز خط کشیده، قطع 14 × 21، متن 7 و نیم × 14، نام کاتب و تاریخ تألیف در بالا از انجام نسخه نقل شد،

ص: 257

تاریخ کتابت ندارد، و کاتب، آقا سیّد عیسی بن محمد علی برادرزاده مؤلّف گرامی و پدر سیّد جمال واعظ مشروطه خواه معروف اصفهانی «مقتول در 1326» است.

تنها در یک جای نسخه حاشیه ای مختوم به «منه، دام ظلّه» به خطّ کاتب نوشته شده.

نگارنده این فهرست نسخه را با نسخه آقای الفت مقابله و تصحیح کرده و در «28 شوّال 1367» از آن فراغت یافته است.(1)

«637» فتوح المؤمنین

(مواعظ - فارسی)

از: فتح اللّه بن عزیز اللّه الأیادی، که مع الأسف تا حال نام او و کتابش را جایی نیافته ایم، جز این که نویسنده این کتاب نفیس دانشمندی شیعی مذهب و ظاهرًا از واعظان مبرّز عصر بوده است، و از آخرین فصل باب یکم عصر نگارنده به خوبی روشن می شود. وی این فصل را «در ذکر پادشاه عالم پناه شاه طهماسب، الصفویّ الحسینیّ، خلّد اللّه ملکه و سلطانه...» نگاشته، و چنان که معلوم است شاه طهماسب دومین شاه صفوی روز 4شنبه 26 حجّه 919 به دنیا آمد، و روز دوشنبه 19 شهر رجب 930 «روز درگذشت پدرش شاه اسمعیل» به تخت نشست، و صبح سه شنبه 15 ماه صفر 984 بدرود زندگی گفت.(2)

ص: 258


1- 1) در تاریخ غرّه ذی الحجّه 1409 «14 تیرماه / 1368» طالب علم جوانی به نام «سیّد محمدعلی بن سیّد محمّد طباطبائی آل بحرالعلوم» که گویا در دانشگاه تهران اشتغال به تحصیل داشت، به اصفهان آمده و او نسخه موصوفه «قرّة العین» تصویری تهیّه کرده با خود به همراه بردند. ده سالی پس از آن زمان که کتاب را از روی تنها همین نسخه با مقدّمه کوتاه و «دارای چند اشتباه» و فارسی در پایان، در سلسله انتشارات دانشگاه تهران «به شماره 2390» در 267 صفحه به چاپ رسانیدند.
2- 2) کتاب «شاه طهماسب صفوی» اثر مرحوم دکتر عبدالحسین نوائی گنجینه بسیار ارزشمندی است. در (ص 17) گوید که وی 53 سال و 6 ماه و 20 روز سلطنت داشت و 64 سال و یک ماه و 19 روز در این دنیا زیست.

پس مؤلّف کتاب را میان سالهای 930 - 984 تألیف کرده است.

فتوح المؤمنین مشتمل بر 41 باب پیرامون وظائف شرعی و فضائل اخلاقی است، و معمولاً هر باب دارای چند فصل است، و در هر فصل آیاتی از قرآن مجید و روایاتی از پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم و ائمّه اطهار علیهم السلام نقل می کند و هم حکایتهای اخلاقی بسیار و اشعار فارسی بی شمار می آورد، و عمومًا در آغاز ابواب اشعاری در مناجات و اشعاری در نعت سیّدالمرسلین صلی اللّه علیه و آله و سلم و هم اشعاری در منقبت شاه اولیاء علی علیه السلام ذکر می کند. گویی بیشتر قصد مؤلّف از تألیف این کتاب دستوری برای اهل وعظ و منبر بوده که از آن استفاده کنند و مطالبش را برای شنوندگان نقل نمایند.(1)

از «فتوح المؤمنین» نسخه یی در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است که در «نشریّه کتابخانه مرکزی 1: 221» به نام «أخلاق جرجانی» اجمالاً معرّفی، و برای اطّلاع بیشتر لازم است به فهرست آن کتابخانه رجوع شود. در «احیاء الداثر: 176 - 177» نیز به چند نسخه دیگر اشاره شده است.

آغاز: [... حمد و ثنای أتمّ، حضرت وَدودی را که صفای مودّت و وفای محبّت را تاج و طوق جانهای شیفتگان عکس جمال... ذوق سوختگان سبحان جلال ساخت. رؤوفی که مخموران دُرود درد فراق و معموران سوزاشتیاق... افراح شراب إفضال به نواخت. لطیفی که لطائف جودش ناقصان ظلمت خاک را به تَوالی رشاش... کمال بخشید. جمیلی که از ساقی کؤوس أنوار جمالش مهجوران بادیه حرمان و هیمان و رنجوران زاویه... شربت وصال رسید، و به اظهار آثار نفس رحمانی سایرانِ عرصه وجود را بارِ عام داد و به أمطار أسرار حقایق و إلهام؛ خطّه شهود را آرام داد.

ص: 259


1- 3) چنان که در پایان باب 18 گوید: الهی! خداوندا! حاضران این مجلس و خوانندگان و شنوندگان را بیامرزی و رحمت کنی... .

و صلوات زاکیات و درود نامیات بر صاحب لوای کوثر و مقتدای أهل.... بحر عالم توحید و بدر فلک تحقیق، که کاشفان أسرار عرفان و واصفان أنوار وجدانند، خصوصًا حضرت امیرالمؤمنین و امام المتّقین علیّ بن أبی طالب... علیهم الصلوة و السلام.

امّا بعد، چنین گوید مؤلّف این رساله، الفقیر الحقیر إلی رحمة اللّه الملک... فتح اللّه بن عزیز اللّه الأیادی، که عزیزی از برادران دینی و فرزندی از فرزندان طریقی که همگی همّت خود... و علوم دینی مصروف داشته، و جز خلوص عقیده با این کمینه نداشته؛ از کمال اخلاص و نور «و وفور: ظ» اختصاص، ازین بنده ضعیف... که از برای طالبان؛ نسخه ای تحریر و ترقیم کن که به وسیله آن در علم طاعت و عبادت بیفزاید و از جهل و عصیان... و سبب طاعت ما شود و بر صفحه صحیفه روزگار یادگار مانَد، مزیّن به آیات قرآن ملک علاّم و أحادیث پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم و از حکایات و روایات أئمّه معصومین علیهم السلام و از أکابر دین از هر کتابی از نثر... تا بر تمامت مؤمنین و مؤمنات حجّتی قاطع باشد. هرچند این بنده گنهکار و ضعیف بی مقدار خود را... که بدین جرأت إقدام نماید، و خود را از حساب مقیّدان دین «کذا» شمرد. فأمّا چون حضرت رسالت پناه محمّدی... سُئل عن علم یعلمه فکتمه اُلجم بلجام من النار؛ نخواست که در زمره این طائفه باشد که حدیث خبر می دهد... به حکم این حدیث که: العلم لا یحلّ منعه، بر خود فرض عین دانست.

پس بنابراین...(1) ترتیب و ترکیب این کتاب «فتوح المؤمنین» شروع کرد، و مرتّب گردانید به مقدّمه و چهل و یک باب و خاتمه. کسانی که این رساله را دریابند سودمند دنیا و آخرت شوند ان شاءاللّه. حقّ سبحانه و تعالی بر خوانندگان و نویسندگان و شنوندگان و یاد گیرندگان و عمل کنندگان و بر مؤلّف رحمت کناد.

ص: 260


1- 1) همه مواضعی که تا اینجا نقطه گذاردیم از نسخه محو شده است.

إلهی! بحق عزّت و جلال خودت که دیده عیب گویان و حسد حاسدان از این بنده ضعیف گناه کار در پوشان. اگر عیبی یا سهوی از زبان قلم واقع شود از کرم بزرگی و لطف و شفقت خود آن را اصلاح نمایند، خدای عالم بر ایشان رحمت کند و بیامرزد، و باللّه التّوفیق. باب اوّل: در بیان توحید و عدل...].

انجام نسخه: [شهرش را گفت که «لا اُقسم بهذا البلد»، غربتش را گفت که «إنّ الّذی فرض علیک القرآن لرادّک إلی معاد»، حکمتش را گفت که «حتّی یحکّموک»، نماز و عبادتش را گفت که «إنّ صلوتی و نسکی»].

فهرست مطالب و أبواب و فصول: خطبه، حمد و ثنای إلهی و مناجات و درود و ثناء بر پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم و أئمّه اطهار علیهم السلام به نثر و نظم.

باب 1- مشتمل بر پنج فصل. توحید، عدل، نبوت، إمامت، معاد. فصل دیگر، در ذکر پادشاه عالم پناه شاه طهماسب.

باب 2- در فضیلت علم و عالم و متعلّم. خطبه. مناجات. نعت و منقبت. فصل 1 در فضیلت علم(1). ف 2 در بیان قرآن خوانان و متعلّمان و غیره. ف 3 در شرح احوال قاضیان و منجّمان.

باب 3- در فضیلت نماز و غیره. خطبه. مناجات. نعت و منقبت. ف 1 در بیان نماز یومیّه. ف 2 در بیان عذاب تارک نماز. ف 3 در نماز حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام . ف 4 در نماز هفته. ف 5 در بیان نوافل. ف 6 در فضیلت شب نیمه شعبان که مولود صاحب الأمر است. ف 7 در بیان زیارت امام حسین. ف 8 در فضیلت نماز هفته.

باب 4- در فضیلت ثواب روزه. الخطبه... ف 1 در بیان فضیلت و ثواب روزه ماه رمضان المبارک. ف 2 در بیان فضیلت روزه ماه رجب. ف 3 در فضیلت روزه ماه شعبان. ف 4 در بیان روزه حرام.

ص: 261


1- 2) در آغاز این فصل گوید: محمدابراهیم در کتاب «تنبیه الغافلین» آورده... .

باب 5 - در بیان فضیلت زکوة و غیره. الخطبة... ف 1 در فضیلت زکوة. ف 2 در فضیلت حجّ. ف 3 در فضیلت جهاد.

باب 6- در بیان وصف دوزخ و هول قیامت. خطبه... ف 1 در بیان صفت بهشت و عذاب و دوزخ(1). ف 2 در بیان صفت دوزخ و عقاب و عتاب. ف 3 در بیان احوال قیامت.

باب 7- در صفت خمرخوارگان و قمار و غیره. خطبه... ف 1 در عذاب خمر خواره. ف 2 در عذاب بنج خواره. ف 3 در بیان قمار و شطرنج. ف 4 در بیان موعظه.

باب 8 - در بیان زنا کنندگان و لواطه و غیره. الخطبة المنظومة... ف 1 در بیان زنا. ف 2 و 3 در موعظه. ف 4 در بیان عذاب لواطه.

باب 9- در بیان عذاب رباخوارگان و أنبارداران. الخطبة... ف 1 در بیان رباخوارگان. ف 2 در بیان عذاب انبارداران. ف 3 در موعظه.

باب 10- در بیان غیبت و بهتان و موعظه. خطبه... ف 1 در بیان غیبت و بهتان. ف 2 در موعظه.

باب 11- در بیان سخاوت و بخل. الخطبة المنظومة... ف 1 در بیان سخاء و کرم. ف 2 در بیان بخیل.

باب 12- در بیان فضیلت شکرباری. الخطبة... ف 1 در بیان شکر باری تعالی. ف 2 در بیان موعظه.

باب 13- در بیان صبر و شکیبایی. التمجید. ف 1 در بیان صبر کردن. ف 2 در موعظه.

باب 14- در بیان توکّل بر خدای تعالی. خطبه...

ص: 262


1- 1) درین فصل گوید: مولانا حسن شیعی در کتاب «مصابیح» آورده... .

باب 15- در بیان احسان و خیرات و صدقات.

باب 16- در بیان توبه و استغفار و موعظه. خطبه... ف 1 در بیان توبه. ف 2 در بیان استغفار. ف 3 در بیان موعظه.

باب 17- در بیان إکرام ضیف و همسایگان. مناجات... ف 1 در إکرام ضیف. ف 2 در بیان إکرام همسایه. ف 3 در بیان موعظه.

باب 18- در بیان حقوق والدین و زوج و زوجه و خدمه و عبد و أقارب. خطبه... ف 1 در بیان حقوق والدین. ف 2 در آداب نکاح و حقوق زوجه بر زوج و زوج بر زوجه. ف 3 در حقوق فرزند با والدین. ف 4 در حقوق خادم و بنده و زیردستان. ف 5 در حقوق صحبت و اخوّت و شرایط صداقت.

باب 19- در بیان امانت و دیانت. التحمید. ف 1 در امانت. ف 2 در موعظه.

باب 20- در بیان ثواب صلوات. ف 1 در بیان صلوات. ف 2 موعظه.

باب 21- در بیان موت و فوت. مناجات... ف 1 در بیان موت. ف 2 در وفات حضرت سیّد کائنات صلی اللّه علیه و آله و سلم. ف 3 در وفات حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام . ف 4 در شهادت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام .

باب 22- در بیان خوف و ترس إلهی. مناجات...

باب 23- در بیان امر به معروف و نهی از منکر. مناجات... ف در امر به معروف و فضائل و شرایط و آداب آن [حضرت امیر سیّد احمد همدانی - علیه الرحمه - در کتاب «ذخیرة الملوک» بیان فرموده...(1)].

باب 24- در بیان حکمت باری تعالی. تمجید... ف 1 در بیان حکمت. ف 2 در بیان إخلاص. ف 3 در دعا. ف 4 در موعظه.

ص: 263


1- 1) در این فصل گوید: «پس امر معروف را چهار رکن باشد. اول محتسب. دوم احتساب. سوم محتسب علیه. چهارم محتسب فیه. و صحّت هر رکن ازین ارکان موقوف است به حصول شرایط و آداب آن». سپس در شرایط و آداب ارکان چهارگانه به تفصیل سخن گفته است.

باب 25- در بیان حیا و عفّت. التمجید... ف 1 در بیان حیا. ف 2 در بیان عفّت. ف 3 در موعظه.

باب 26- در فضیلت حلم. تمجید... ف 1 در حلم. ف 2 در بیان خلق و رفق. ف 3 در موعظه.

باب 27- در بیان عجب و تکبّر. تمجید...

باب 28- در بیان شفقت و صدق. تمجید... ف 1 در بیان شفقت. ف 2 در بیان صدق. ف 3 در بیان لجاج. ف 4 در بیان موعظه.

باب 29- در بیان تواضع و نکوهش تمجید... ف 1 در تواضع. ف 2 در نکوهش و خرسندی. ف 3 در قصّه عُزیر پیغمبر علیه السلام .

باب 30- در بیان علوّ همّت. تمجید... ف 1 در بیان علوّ همّت. ف 2 در بیان جدّ و جهد. ف 3 در موعظه. ف 4 در بیان دخمه نوشیروان.

باب 31- در بیان رزق و پرستش خدای تعالی. تمجید... ف 1 در رزق. ف 2 در پرستش خدای تعالی. ف 3 در موعظه. ف 4 در صفت کوه قاف و لوای حمد حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم.

باب 32- در فضیلت خاموشی و تنها نشستن. تمجید... ف 1 در خاموشی. ف 2 در بیان تنها نشستن. ف 3 در موعظه.

باب 33- در بیان دوستی باری تعالی. تمجید... ف 1 در دوستی باری تعالی... ف 2 در بیان یاد کردن خدای تعالی.

باب 34- در بیان وفاداری. تمجید... ف 1 در بیان عهد. ف 2 در موعظه.

باب 35- در بیان عدالت و مشاوره. تمجید... ف 1 در عدالت. ف 2 در مشاورت و تدبیر. ف 3 در موعظه.

ص: 264

باب 36- در بیان شناختن نفس خود و راه شیطان. تمجید... ف در بیان شناختن نفس.

باب 37- در بیان شناختن دنیا و خرسندی قضا. تمجید... ف 1 در شناختن دنیا. ف 2 در پسندکاری بقضا.

باب 38- در بیان دفع أشرار. تمجید...

باب 39- دریغ خوردن بر دنیا و یقین داشتن به خدای تعالی و موعظه و تمجید...

باب 40- در بیان دوستی أهل بیت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم. تمجید، فصل 1 در...(1) ف 2 در بعضی از مهربانی و شفقت که حضرت رسالت پناه محمّدی صلی اللّه علیه و آله و سلم و أهل البیت علیهم السلام با شیعه خود نموده اند. ف 2 در بیان دوستی أهل البیت. ف 3 در بیان وفاداری شیعیان. ف 4 در بیان آن که شیعیان و محبّان حضرت أمیرالمؤمنین علی علیه السلام را از برای خدای تعالی دوست می باید داشت. ف 5 در بیان آن که برآوردن حاجت شیعیان چه مقدار ثواب دارد. ف 6 در بیان آن که هر که در طریق محبّت أهل بیت أطهار و أولاد أبرار ایشان از سر تحقیق و راستی قدم اخلاص نهاده دست اعتصام بحبل المتین استوار ساخته... ف 7 در موعظه.

باب 41- در بیان وصیّت و ختم کتاب. تمجید. نعت سیّد المرسلین. منقبة علیّ ولیُّ اللّه. ف 1 در بیان وصیّت نامه سیّد کائنات. ف 2 در وصیّت حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام . ف 3 در بیان وصیّت نامه حضرت نبیّ اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم. ف 4 در ذکر حضرت رسالت پناه محمّدی صلی اللّه علیه و آله و سلم. ف 5 در ذکر أعضای آن حضرت.

«پایان فهرست مطالب»

نسخه: دارای 218 برگ، روی برگ 1 مطالب چندی نوشته شده، کاغذ دولت آبادی، جلد تیماج قهوه ای روشن، آستر کاغذ زرد. روی آستر جلد در طرفین

ص: 265


1- 1) برخی از عنوانهای این باب را در اصل کتاب از روی تعصّب محو کرده اند.

چندین تاریخ تولّد از اشخاص گمنام از تاریخ 1253 تا 1278 نوشته شده، دو سه جا تملّک «زین العابدین» مورّخ 1269 و تملّک «محمّد حسین» دیده می شود.

خطّ نستعلیق 23 سطری، عناوین شنگرف، روی برخی کلمات به شنگرف خط کشیده، بعضی از کلمات عربی و عناوین به نسخ نوشته شده، قطع 18 × 27، قطع 14 × 23، نسخه آخر ناقص است و نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نیست، زمان تألیف در آغاز عنوان تعیین شد، تمام اوراق فرسوده و رطوبت رسیده و بارها تعمیر شده، نسخه غیر مصحّح و پاره ای از مواضع درهم و عبارات نامرتب و مشوّش است.

«638» الفرائد البهیّة فی شرح الفوائد الصمدیة

(نحو - عربی)

از: میر بهاءالدین محمد بن محمد باقر حسینی مختاری نائینی اصفهانی، صاحب «زواهر الجواهر. ش 455».

کتاب: شرح صغیر فرجی «الفوائد الصمدیّة» معروف به «صمدیّه» شیخ بهائی است.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. ظهر نسخه مهر «محمّدباقر 1092 یا 1192» و «ابوالحسن ابن محمّد سعید» و تملّک احمد بن حسین جمال الدین الحلّی بتاریخ رجب 1172 و مهر او «عبده احمد بن حسین جمال الدین» دیده می شود.

«639» فرائد القلائد فی مختصر شرح الشّواهد

(ادب - عربی)

از: قاضی بدرالدین محمود بن احمد بن موسی، عینی مصری حنفی (762 - 855).

کتاب: شرح شواهد شعری چهار شرح(1) از شروح «ألفیّة» ابن مالک است که به

ص: 266


1- 1) شرح ابن ناظم و ابن ام قاسم و ابن عقیل و ابن هشام که عینی برای هر یک رمزی نهاده است.

«شواهد صُغری» معروف و آن را مؤلّف از «المقاصد النحویّة» خود که معروف به «شواهد کُبری» است مختصر کرده و هر دو در مصر چاپ شده است. و به موجب ارقامی که در بالای صفحات ثبت شده مجموعًا 210 برگ است.

نسخه: بخطّ حسین بن احمد.

ختم کتابت: روز دوشنبه چهارم ماه رجب 1118 در پایان، «شرح خطبة فرائد القلائد» در 8 صفحه به خطّ کاتب اصل آمده است، و روی برگ آخر «اسماءِ بُحور پانزده گانه شعر» به نظم عربی نوشته شده.

ظهر نسخه فهرست کتاب و تملّک عبدالرحمن بن شیخ عبداللّه حنبلی قادری دمشقی حلبی دیده می شود.

«640» الفرائض النصیریّة

(فقه - عربی)

از: خواجه نصیرالدین ابوجعفر محمّد بن محمّد بن حسن طوسی، قدّس سره.

کتاب: در أحکام ارث است از نظر فقه و حساب.

نسخه: بخطّ محمّد بن رحمة البحرانی است. تاریخ ختم کتابت: پنجم محرّم 961 در قُم: ظهر نسخه نام کتاب «کتاب المواریث» بخطّ کاتب قید شده است.

«641» دعا فرحُ الصّالحین

(دعاء - فارسی)

از: نامعلوم و به قرائن تألیف یکی از علماءِ اواخر زمان صفویه است.

کتاب: در ادعیه و اعمال و زیارات است و همه جا عبارات عربی را ترجمه کرده و در دعاهای طولانی و زیارات ترجمه را در زیر عبارات به فارسی به شنگرف نوشته است.

نسخه: به خطّ یکی از خوشنویسان زمان شاه سلطان حسین است، لکن نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد.

ص: 267

آغاز: «بسم اللّه الرحمن الرحیم. با سیّم از جزو سیّم از کتاب «فرح الصالحین» در بیان أعمال شب نوزدهم ماه مبارک رمضان و بیان آن در سه فصل مذکور می شود: فصل اول از باب سیم در تحقیق شب قدر و فضیلت آن».

انجام: «و جدّد علیهم العذاب والغضب و النکال. و تازه گردان بر ایشان عذاب و خشم و شکنجه را».

×××فروع کافی:الکافی

«642» الفصول الغرویّة فی الاُصول الفقهیّة

(اصول فقه - عربی)

از: علاّمه مرحوم آقا شیخ محمّد حسین بن حاج محمّد رحیم استاجلوی ایوانکی اصفهانی نجفی، علیهما الرحمة.

نسخه: مجلّد اوّل کتاب است در مباحث ألفاظ. تاریخ ختم کتابت: 20 ماه شعبان 1253 و نام کاتب ندارد.

ظهر نسخه نوشته است که این کتاب 17912 بیت می باشد.

«643» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد دوم کتاب است از «المقالة الثّانیة فی الأدلّة السّمعیّة» تا آخر.

انجام: انجام نسخه عینًا نقل می شود: «هذا غایة ما أردنا بیانه والصلوة علی محمّد و آله. قد فرق (کذا) مؤلّفه من تسویله یوم پنجشنبه هفتم شهر جمادی الاولی سنة ثمانین (کذا) و خمسین و مأتین بعد ألف کتبه العبد علی النّجف آبادی».

اثر مقابله و تصحیح و حاشیه و هیچ نوع امتیازی ندارد.

ص: 268

«644» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد دوم کتاب است از «المقالة الثانیة فی الادلّة السّمعیّة» تا آخر کتاب، جز این که چند برگ آخر افتاده است.

انجام موجود: «دلّت علی جواز التقلید عند عدم».

«645» الفصول المختارة من العیون و المحاسن

(عقائد - عربی)

از: سیّد مرتضی علم الهدی ابوالقاسم علیّ بن حسین موسوی، صاحب «الذریعة. ش 392». «تنزیه، ش 190».

کتاب: انتخابی است بس جلیل القدر از کتاب «العیون والمحاسن» و برخی دیگر از آثار استادش شیخ مفید محمّد بن محمّد بن نعمان بغدادی علیهما الرحمة که در زمان حیات استاد گزین فرموده است در 3 جزء، و به طبع رسیده.

نسخه: از آخر ناقص است و نام کاتب در پایان جزءِ اوّل «عبداللطیف بن حسین الجامع» آمده و تاریخ کتابت ندارد.

ظهر نسخه محمّد بن شیخ عبداللّطیف جامعی عاملی و تملّک عوض بن شیخ عبد جدّه جزائری و شرحی بخطّ عالم محقّق حاج میرزا یحیی اصفهانی به تاریخ پنجشنبه 27 ذیقعده 1318 که عید نوروز بوده و مهر او «شفیع یحیی فی الآخرة محمّد و العترة الطاهرة» دیده می شود.

حاج میرزا یحیی از نسخه نفیس دیگری که در تملّک او و در آخر آن اجازه ای بخطّ محقّق کرکی و مورّخ به تاریخ ماه رجب 937 بوده یاد می کند.

ص: 269

«646» نسخه دیگر

نسخه: بخطّ همّت مازندرانی است که در سال 1032 «یکهزار و سی و دو» هر سه جزء را استنساخ کرده و پس از آن فهرستی را که دانشمندی به نام مظفّر علی بن حاجی حسن بر تمام کتاب نوشته و در روز پنجشنبه پنجم ربیع یکم (1026) از آن فراغت یافته بود استنساخ و ضمیمه کرده است.

«647» الفصول المهمّة

(اصول فقه - عربی)

از: علی نقی بن حسین تویسرکانی از دانشمندان سده سیزدهم هجری که ظاهرًا مقیم اصفهان بوده، و نسخه بخطّ خود اوست.(1)

مع الأسف، هیچگونه اطلاعی از أحوال و آثار او نیافتیم، و نامی از او و کتاب مورد بحث در کتب معاجم و فهارس به نظر نرسید.

کتاب: تنها شامل مباحث ألفاظ تا مبحث «نسخ» است و بسیار محقّقانه و به سبک قدیم نوشته شده و در آن آراء و أقوال گوناگون فقهاء و أصولیان و فلاسفه را از قدماء تا متأخّرین مانند میرزای قمی و حاجی کرباسی نقل کرده و از عبارت آخر نسخه نیز معلوم می شود مؤلّف قصد تکمیل کتاب را داشته است که گوید: «و سیأتی تضعیفه أیضًا فی بحث الإجماع، إنشاء اللّه».

از پاره ای جاهای کتاب مستفاد می شود که نگارنده شاگرد حاجی محمّد إبراهیم ابن حاج محمّد حسن کرباسی «1180 - 1261» بوده، و لذا أقوال و نظریّه های او را بسیار

ص: 270


1- 1) اگر در کتاب «تراجم الرجال 2: ش 1372» نام و نشان این شخص دیده می شود، مأخذ آن چیزی جز «فهرست کتب خطّی کتابخانه های اصفهان: ش 69» نیست.

نقل کرده است. در أوائل مبحث نهی «ظهر برگ 113» در متن، مطلبی از بعض محقّقین آورده و در حاشیه گوید: «العالم العامل المحقّق النّحریر میرزا أبوالقاسم فی تعلیقاته علی شوارع الهدایة فی شرح الکفایة، للاُستاذ، دام ظلّه، و چنان که معلوم است «شوارع الهدایة» یکی از تألیفات فقهی حاجی کرباسی است، و ظاهرًا مقصود از میرزا ابوالقاسم مرحوم میرزا ابوالقاسم معروف به شیخ العراقین «متوفی به سال 1308 در نجف اشرف» فرزند آقا محمّد مهدی فرزند حاجی کرباسی است که از علماء بزرگ بوده و در «نقباء البشر: 76 - 77» یاد شده است(1)، دانشمندان دیگری هم در آن عصر به این نام می زیسته اند، مانند مرحوم عالم محقّق مجتهد شهیر میرزا ابوالقاسم کلانتری طهرانی «1236 - 1292» صاحب «تقریرات» که مدّتی در اصفهان نزد علماء این سامان درس خوانده است. رحمة اللّه علیهم أجمعین.

آغاز: [ربّ وفّقنی و لا تکِلنی إلی نفسی. بسم... الحمد للّه المتفرّد بالقِدم والکمال، المتمجّد بالجلال و الجمال، المنزّه عن الاُصول و الفصول، الّذی دلَّ علی ذاته بذاته، و عجزت عن کُنه معرفته الحواسُّ و العقول. و نشکره علی ما هدانا إلی اُصول الفروع و فروع الاُصول، و أرشدنا إلی شرائع الأحکام بمتابعة الکتاب و سنّة الرسول، علیه و علی آله صلوة کثیرةُ مقترنة بالکرامة متلقّیة بالقبول.

و بعد، فیقول العبد الفقیر إلی اللّه تعالی الغنیّ: علی نقیّ ابن حسین، التّویسرکانّی، غفراللّه ذنوبهما و سترعیوبهما: إنّ هذه فصولٌ فی مبانی الأحکام، حسب ما یقتضیه الأوقات و الأیّام. أرجو من اللّه الحفظ و به الاعتصام. و سمّیته ب-«الفصول المهمّة»، و رتّبته علی مقدّمة و مقاصد و خاتمة. المقدّمة فی بیان رسم العلم و موضوعه...].

ص: 271


1- 1) برای مرحوم شیخ العراقین ایضًا رجوع به «دانشمندان مهدوی: 508» و «ماضی النجف 3: 234» و «فهرست مرعشی 4: 301» و «تکملة الامل 6: ش 2812» شود.

انجام: [و حاصله أنّ الاجماع فی حال الحضور غیر ممکن، و بعد الوفاة لا معنی للنّسخ إجماعًا. و قد عرفتَ مافیه، و سیأتی تضعیفه أیضًا فی بحث الإجماع، ان شاء اللّه تعالی.]

فهرست مطالب: المقدّمة. فی بیان رسلم العلم و موضوعه و غایته و الحکم و ما یتعلّق به. فصل 1- عَلمُ هذاالعلم فی الأصل مرکّب إضافیٌّ و هو اُصول الفقه. ف 2- فی الحکم الشرعی.

المقصد الأوّل: فی نبذٍ من مباحث الألفاظ و فیه مطالب. «المطلب الأوّل» فی الحقیقة و المجاز. ف 1- الحقیقة لغةً «فعیلة». ف 2- فی أنّ دلالة الألفاظ هل هی بالذّات أو بالوضع. ف 3- اختلفوا فی توقیفیّة اللّغات و اصطلاحیّتها. ف 4- الوضع ینقسم باعتبار الوضع إلی اللّغوی والعرفی والشّرعی، و العرفی إلی العامِّ و الخاصِّ. ف 5- اختلفوا فی أنّ المجاز واقعٌ أولاف. ف 6- المشهور أنّ وضع المفردات لیس لإفادة مسمّیاتها لاستلزامها الدّور. ف 7- اختلفوا فی أنّ الموضوع له هل الموجود الخارجیٌ أو الذّهنی أو المهیّة من حیث هی أو التّفصیل... ف 8- فی أنّ الألفاظ موضوعة للمعانی النّفس الأمریّة لا المعلومة. ف 9- الوضع المخصوص بلسانٍ إمّا من واضع اللّغات أو من أهل هذا اللّسان. ف 10- الحقیقة الشرعیّة... ف 11- اختلفوا فی أنّ الألفاظ المستعملة فی المعانی المجعولة المخترعة من الشارع هل هی أسماء للصّحیحة من المهیّات أو للأعمّ منها و من الفاسدة. ف 12- لا یجوز من الحکیم المخاطبة بماله ظاهرٌ و اُرید منه خلاف ظاهره. ف 13- القاعدة الّتی علیها مدار وضع اللّغات... أنّ اللّفظ اذا کان له حقیقةٌ و مجازٌ یجب حمله علی معناه الحقیقیّ متی استعمل مجرّدًا عن القرینة. «المطلب الثانی» فی المشترک. ف 1- اللّفظ إن وضع لمعنیین مجرّدًا عن القرینة. «المطلب الثانی» فی المشترک. ف 2- انّ مدلول اللّفظ... لیس إلاّ المهیّة المستقلّة والمعنی الواحد. «المطلب الثّالث» فی المشتقّ. ف 1-

ص: 272

لاخلاف فی کون المشتقّة من الأسماء حقائق فیما کان المبدء باقیًا فیه، و مجازات فیما لم یتّصف به بعد. ف 2- مفهوم المشتقّ. «المطلب الرابع» فیما یثبت به اللّغة و یتمیّز حقائقها عن مجازاتها. ف 1- اللّغة لفظُ وضع لمعنی. ف 2- فی تحقیق التّعارض فی کلمات اللّغویّین و بیان التّرجیح.

المقصد الثانی: فی الأمر. ف 1- الأمر حقیقة فی القول المخصوص... و قیل باشتراکه... ف 2- صیغة «افعَلْ» حقیقةٌ فی الوجوب. ف 3- إذا ورد الأمر عقیب الحظر. ف 4- المشهور المنصور أنّ الامر المجرّد لا یدلُّ علی المرّة و التّکرار. ف 5- فی عدم إفادة تعلّق الأمر علی الشّرط أو الصّفة التّکرار. ف 6- فی أنّ الامر لادلالة له علی الفور و لا علی التّراخی. ف 7- فی أنّ متعلّق التّکلیف هو الفرد لا الطبیعة. ف 8- فی بیان أنّ الأمر بالأمر لیس أمرًا. ف 9- فی الأمرین المتعاقبین من الشارع ف 10- فی أنّ الامر یقتضی الإجزاء. ف 11- فی الوجوب الکفائی. ف 12- فی الوجوب التّخییری. ف 13- فی إمکان الواجب الموسع و وقوعه. ف 14- فی أنّ القضاء بفرض جدید. ف 15- فی أنّ الامر بالمرکّب ینتفی بانتفاءِ جزئه. ف 16- فی أنّ الأصل کون متعلّق الأمر عبادةً. ف 17- فی أنّ الاصل عدم تداخل الاسباب. ف 18- فی بیان نفی وجوب المقدّمة. ف 19- فی الأمر لا یقتضی النّهی عن ضدّه الخاصّ. ف 20- فی أنّ الاصل فی الأوامر المباشرةُ. ف 21- فی أنّ نسخ الوجوب یستلزم انتفاء الجواز. ف 22- فی أنّ الشّروع فی المندوب لا یصیّره واجبًا. ف 23- فی شرائط حسن التّکلیف.

المقصد الثّالث: فی النّهی. ف 1- فی بیان تعریف مادّة النهی. ف 2- صیغة النهی تستعمل فی معان. 3- فی أنّ المطلوب من النّهی هو التّرک. ف 4- فی دلالة النّهی علی التّکرار و الدوام. 5- فی أنّ النهی یدلُّ علی الفساد فی العبادات. ف 6- فی إجتماع الامر و انلهی فی الشیءِ الواحد الشخصی.

ص: 273

المقصد الرّابع: فی العموم و الخصوص، و فیه مقدّمة و مطالب. المقدّمة فی تعریف العامّ. «المطلب الاول» فی صیغ العموم. ف 1- فی إثبات صیغة العام. ف 2- فی الصیغ الموضوعة للعموم. ف 3- فی أنّ المفرد المعرّف لیس للعموم و کذا المفرد المضاف. ف 4- فی أنّ الجمع المنکَّر لیس للعموم. ف 5- فی أنّ نحو «لا یستوی» لا یفید العموم. ف 6- فی عموم المقتضی. ف 7- فی أنّ الخطاب الشّفاهیَّ لا عموم له. ف 8- فی ترک الاستفصال. «المطلب الثانی» فی التخصیص. ف 1- فی منتهی التخصیص و فیه اشارةٌ إلی جوازه. ف 2- فی أنّ العام إذا خصّص مجازٌ أولا. ف 3- فی حجّیّة العامِّ المخصّص. ف 4- فی عدم جواز العمل بالعامِّ قبل الفحص. «المطلب الثالث» فی المخصّص و أحکامه و ما یتعلّق بها، و فیه مناهج. «المنهج الاوّل» فی الإستثناء. ف 1- فی جواز الاستثناءِ المنقطع و کونه مجازًا. ف 2- فی اشتراط الاتّصال فی الاستثناء. ف 3- فی جواز استثناءِ أقلّ من النّصف و عدم جواز المستوعب. ف 4- فی أنّ استثناء کلّ واحد من النّفی و الإثبات یخالف الاخر. ف 5- فی تقدیر الدّلالة فی الاستثناء. ف 6- الاستثناء المتعقّب للجمل المتعدّدة المتعاطفة. «المنهج الثانی فی المخصّص المنفصل». ف 1- یجوز تخصیص العام بالعقل. ف 2- فی التخصیص بالسّمعیات و ما یلحق بها. ف 3- فی جواز تخصیص الکتاب باخبر الواحد. ف 4- فی جواز التخصیص بمفهوم المخالفة. «المنهج الثالث. فیما ظنّ أ نّه مخصّص». ف 1- فی أنّ عود الضمیر ببعض ما یتناوله العامّ لا یکون مخصّصًا. ف 2- فی أنّ السّبب هل یخصّص الجواب أم لا. ف 3- فی أنّ مذهب الرّاوی لا یخصّص العموم. ف 4- فی أنّ إرادة الخصوص فی الجملة المعطوفة یقتضی تخصیص المذکور فی الجملة المعطوف علیها و «کک» العکس. ف 5 - فی أنّ تخصیص بعض العامّ بالذکر لا یخصّصه. ف 6- فی أنّ العادة لا یخصص العامّ. ف 7- فی بناء العامّ علی الخاصّ.

ص: 274

المقصد الخامس: فی المطلق و المقیّد. المقصد السادس: فی المجمل والمبیّن.

المقصد السابع: فی المنطوق والمفهوم. ف 1- فی المنطوق. ف 2- فی حجیّة مفهوم الشرط و تحقیق معناه(1). ف 3- فی مفهوم الغایة و حجّیّته. ف 4- فی مفهوم الوصف. ف 5- فی مفهوم الحصر و أنّ إنّما یفیده. ف 6- فی مفهوم العدد. ف 7- فی مفهوم اللّقب.

المقصد الثامن: فی النّسخ. مقدّمة فی معنی النّسخ. ف 1- فی محل جواز النّسخ و عدمه. ف 2- فی بیان جواز نسخ کلّ من الادلّة بمثله و غیره.

«پایان فهرست»

نسخه: دارای 226 برگ، روی برگ 1 عبارت «امانت عالیجناب مطاع معظّم آخوند ملاّ علی نقی تویسرکانی» بخطّ مرحوم سید محمّد مهدی نایب الصّدر «مذکور در «إعراب و تفسیر ستّ سور. ش 40» و همچنین تملّک نیای بزرگوار، آیة اللّه آقا میرزا سیّد جمال الدّین چهارسویی «مذکور در «حاشیه عدّة الأصول. ش 312» مورّخ 16 شهر شوّال 1321 دیده می شود. و نسخه از کتابخانه والد ماجدشان مرحوم آیة اللّه العظمی آقا میرزا سید محمّد هاشم چهارسویی بوده است. رضوان اللّه علیهم اجمعین.

ظهر برگ آخر، تاریخ چهارشنبه 18 محرّم 1271 نوشته شده، کاغذ اصفهانی آبی

ص: 275


1- 1) درین مبحث مؤلف اشاره به مسئله ای دوری نموده و در هامش این شعر را آورده: مسئلة الدور جرت بینی و بین من أحبّ لولا مشیبی ماجفی، لولا جفاه ما أشبّ مرحوم آقا سید محمد مهدی نایب الصدر «متوفی 1267 مذکور در ص 112» که در روی برگ اول کتاب مورد بحث از مؤلف آن - چنان که خواهد آمد - تجلیل کرده، در همین موضع نوشته است: «أقول: ان أولی ما ظفرتُ به فی مسئلة الدور من بدایع کلماتهم قول الشاعر؛ و لعلّه فی أهل بیت الوحی و معادن العلم، سلام اللّه علیهم: و لولاکُم ما عرفنا الهَوی و لولا الهَوی ما عرفناکم لمحرّره «م. ه-. الهاشمیّ العلویّ»، انتهی.

رنگ، جلد تیماج مشکی، آستر کاغذ گلی، خط شکسته نستعلیق مؤلّف، 21 تا 23 سطری، عناوین تا نیمه های کتاب به سرخی، بقیّه نوشته نشده، رؤوس مطالب عمومًا در حاشیه ها آمده است، حواشی مؤلّف نیز در سراسر کتاب به خط خود وی مختوم به «منه» یا «منه عفی عنه» و ظَهر برگ 55 مهر «عبده الرّاجی علینقی» که ظاهرًا از آنِ شخصِ مؤلّف است دیده می شود، قطع 18 × 23، متن مختلف و نوعًا 10 × 17، تاریخ تألیف و کتابت ندارد، لکن چنان که گفتیم نسخه خطّ مؤلّف است.

«648» الفضائل

(حدیث - عربی)

از: شیخ ابوالحسن محمّد بن احمد بن علی بن الحسن بن شاذان.

کتاب: صد منقبت از مناقب ائمّه اطهار علیهم السلام است که مؤلّف از روایات عامّه «اهل سنّت» بدون ذکر سند گرد آورده و به طبع رسیده است(1).

نسخه: بخطّ احمد بن محمود بن عبد الصّمد حسینی کیلکی، کاتب نسخه «غررالحکم ش 630» است.

«649» فضل الصّلوات

(عقائد - فارسی)

از: ملاّ حسین واعظ کاشفی «صاحب بدایع الأفکار، ش 90» کتاب مبسوطی به نام «تحفة الصّلوات» در کیفیّت و أنحاء درود فرستادن بر حضرت پیغمبر أکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم و فضائل و ثوابهای مترتّبه تألیف کرده و در ماه رمضان 899 از آن فراغت یافت.

ص: 276


1- 1) این کتاب غیر از «ایضاح دفائن النواصب» همین مؤلّف است که شاگردش شیخ ابوالفتح کراجکی در «الاستبصار» و دیگر تألیفات خود از آن نقل می کند.

کتاب: این کتاب به سبب فوائد متفرّقه ای که در آن نوشته بود بزرگ و مفصّل شد، و چون به نظر ملکه خدیجه بانو همسر سلطان حسین بایقرا رسید؛ مؤلّف را دستور داد که آن را در دفتری دیگر مختصر نماید. و او این کتاب «فضل الصّلوات» را از «تحفه» گزین نموده به نام سلطان حسین میرزا(1) و زوجه اش و فرزندشان مظفر حسین میرزا مصدّر گردانید.(2)

کاشفی در این کتاب و سایر آثار مذهبی اش بسیار از پیشوایان أهل سنّت یاد می کند همچون أحمد حَنبل، شافعی، مالک، بوحنیفه، حسن بصری، سفیان ثوری، بوهریره، شبلی و أمثال اینها که نامشان را به احترام ذکر و به کلمات و آرائشان استناد می نماید، أمّا در هیچ یک از آثارش نامی از فقهاء امامیّه دیده نمی شود مگر به ندرت که به استطراد از پیشوایان این مذهب یاد کند.

آغاز: [بسم... سپاس و ستایش مر پادشاهی را که به فضل شامل و فیض کامل أنبیای بزرگوار و رسل عالی مقدار از کافّه خلایق برگزیده،... صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله و أصحابه و سلّم... أمّا بعد، نموده می شود که چون حضرت سلطان دین پناه... معزّ ملک و دین سلطان حسین خلّد اللّه. در رونق ملّت بیضاء و رواج شریعت غرّاء... به نوعی اهتمام

ص: 277


1- 1) تولدش محرم 842 (به قولی)، جلوسش 875، وفاتش روز 2شنبه 11 حجه 911 در منزل بابا اللهی، وی فرزند غیاث الدین منصور بن بایقرا ابن عمر شیخ، یکی از چهار پسر أمیر تیمور گورکان است.
2- 2) در سال 1416 ق (74 ش) به وسیله تلفن از آقای احمد منزوی خواستم که در فهارس خودشان اگر از نسخه «تحفه الصّلوات» آگاهی دارند بگویند، پس از مراجعه اظهار داشتند تنها دو نسخه از آن کتاب که هر دو در خارج است ضبط کرده اند و لا غیر. امّا آقای استاد جعفریان در مقدمه چاپ دوم (وسیلة الخادم الی المخدوم ص 47) به نقل از آقای ابوالفضل حافظیان یک نسخه در مجلس به شماره 12498 و دو نسخه در مرکزی تهران شماره های 8994 و 9183 نشان داده اند. آقای جعفریان در همان صفحه مطالبی را که ما پیرامون فضل الصلوات در این جا نوشته ایم اشتباهًا به حساب «تحفة الصلوات» گزارده اند.

می نماید و بر وجهی إلتفات می فرماید که زیاده از آن در حیّز تصوُّر نیاید، هر آینه بدین صورت استدلال می توان کرد بر آنکه محبّت حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله و سلم بر دل بی غلّ آن حضرت غالبست... و لهذا أثر این محبّت از منتسبان حرم محترم... نیز مشاهده می رود، و از دلائل این معنی یکی آن است که مهد أعلی و به راستی ملکه عظمی سمیّة اُمّ المؤمنین خدیجة الکبری... بعد از آنکه کتاب «تحفة الصّلوات» که در فضائل درود و سلام حضرت سیّد الأنام رقم تألیف یافته، مطالعه نمودند... فرمان مطاع شرف إصدار یافت که نکته چند از آن کتاب مستطاب جهت انتفاع عموم مسلمانان انتخاب کرده شود...].

انجام: [... و گفته اند صلوات شیخ شِبلی این بوده که: اللّهم صلّ علی محمّد ملأ السّموات و ملأ العرش العظیم. گوینده این صلوات را...]. نسخه به همین جا خاتمه یافته و بقیّه را فاقد است.

فهرست مطالب: مقدمه ایمان به پیغمبران خدای فرض است. فصل 1 حکمت در صلوات الهی بر حضرت رسالت پناهی. ف 2 در کیفیّت صلوات و تسلیمات. ف 3 در مواطن صلوات (77 موطن). ف 4 در فضائل و فوائد صلوات و تسلیمات (70 فضیلت وفا یدت)(1). ف 5 در مذمّت تارک صلوات (8 عقوبت). ف 6 در آداب دُرود دهنده (7 وظیفه). خاتمه در بیان صلوات متنوّعه (40 نوع).

نسخه تا نوع 21 از 40 نوع را داراست و چنانکه گفتیم بقیّه را فاقد می باشد.

نسخه: بخطّ نستعلیق 9 سطری، 83 برگ و 2 برگ عطف، کاغذ فرنگی، قطع 10 × 15، عناوین به شنگرف، جلد تیماج قهوه ای مقوّایی، نام کاتب و تاریخ ندارد و از قرن یازدهم است.

ص: 278


1- 1) در این فصل نام خود را چنین آورده است: «... آنچه در این باب از أخبار و روایات و آثار و حکایات به نظر فقیر حقیر حسین بن علی الواعظ الکاشفی... رسیده...».

«650» فقه الرّضا علیه السلام

(فقه - عربی)

کتاب: در مباحث فقهیّه است و منسوب به حضرت ثامن الحجج امام علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام ، لکن از نظر محقّقان ثابت نیست، و مکرّر چاپ شده است.(1)

نسخه: از آغاز تا باب الحجّ به خطّ کاتب ناشناسی است و از آنجا تا آخر به خطّ نیای گرامی راقم، مرحوم آیة اللّه حاجّ میرسیّد محمّد موسوی چهارسوقی است و تاریخ کتابت ندارد، در پایان نسخه فائده ای که سیّد بحرالعلوم قدس سره در کتاب «فوائد رجالیّة» خود پیرامون کتاب نگاشته و همچنین فهرست ابواب آن به خطّ نیای مرحوم آمده است.

××××الفقیه: کتاب من لا یحضره الفقیه

فهرست استبصار: الاستبصار

«651» فهرست تهذیب الأحکام

(حدیث - عربی)

از: مولانا عبداللّه بن حاجّ محمّد تونی بشروی، صاحب «الوافیة فی اصول الفقه».

کتاب: فهرست مبسوط و دقیقی است برای احادیث و ابواب و مطالب کتابِ «تهذیب الأحکام» شیخ طوسی علیه الرحمة. فهرست مختصری هم در حواشی نوشته شده. تاریخ ختم تألیف: اواخر ذی قعده 1060 «یکهزار و شصت».

نسخه: بخطّ محمّد محسن بن حیدر علی که به أمر عالم کامل میر محمّد حسین «ظاهرًا خاتون آبادی» در مشهد مقدس رضوی نوشته و در 25 شوّال 1128 از آن فراغت یافته.

ظهر نسخه چند جا مهر میرزا حیدر علی الماسی «عبده حیدرعلی بن عزیزاللّه» دیده

ص: 279


1- 2) این کتاب شریف با کتاب «المُقنع» شیخ صدوق - طاب ثراه - شایان مقایسه است در موارد بسیار.

می شود، همچنین تملّک جدّ امجد اینجانب مرحوم آیة اللّه آقا میرزا سیّد جمال الدین موسوی چهارسوقی در 16 شوّال 1321.

رجوع شود به «فهرست مرکزی 8 : 556» و یادداشت قلمی و «تکملة الذریعه 16: 382: 1773 و 1774».

×××فهرست کافی: الکافی - فروع

«652» فهرست وسائل الشیعه

(حدیث - عربی)

از: شیخ محمّد بن حسن حُرّ عاملی، اعلی اللّه مقامه.

کتاب: فهرست ابواب و احادیث «وسائل الشّیعه» تألیف مهمّ مؤلّف است.

نسخه: از اوّل و آخر ناقص است و کاتب آن معلوم نیست، لکن در زمان مؤلف نوشته شده و ظاهرًا خطوط مؤلّف در هامش برخی صفحات هست.

«653» الفوائد الحائریّة

(اصول فقه - عربی)

از: آقا محمّد باقر بن محمّد أکمل بهبهانی محقّق وحید قدس سره .

کتاب: سی و شش فائده است در مباحث اصول فقه و به طبع رسیده.

نسخه: نام کاتب و تاریخ ندارد، اندکی ناقص بوده و نیای گرامی آیة اللّه آقای حاج میرسیّد محمّد موسوی چهارسوقی برادر امام مجدّد صاحب «روضات» آن را تکمیل نموده و تملّک خود را در ظهر نسخه نوشته اند. ایضًا: تملّک جمال بن ابراهیم موسوی جیلانی به تاریخ ماه شعبان 1277 دیده می شود.

«654» فوائد بدنیّه

(فارسی)

از: سیّد فیض اللّه مرعشی «علیه الرحمة» که با رجوع به أخبار اهل البیت علیهم السلام و کتب

ص: 280

طبّ، این کتاب را در علم پزشکی تألیف کرده و آن را بر یک مقدّمه و دوازده باب و خاتمه ترتیب داده، غالبًا مآخذ را که عبارت از کتب حدیث و دعا و آداب و طبّ است یاد می کند.

در فهرستها و کتب نسب و شرح أحوال نام این مؤلّف دیده نشد، امّا به گواهی سبک نگارش؛ وی از دانشمندان قرن 11 - 12 بوده است.

بیافزاییم که چندی پیش از زمان مصنّف «فوائد بدنیّه»، یعنی در عصر فتح علی خان حاکم شوشتر (1078 - 1106) در آن شهر، دانشمندی همنام مصنّف ما بوده است که مرحوم سیّد عبداللّه شوشتری (متوفی 1173) در کتاب «تذکره شوشتر: 64، چاپ کلکته، 1343 ق»، آنجا که چند تن از معارف اهل فضل و کمال عصر فتح علی خان را برشمرده، از جمله گوید:

«دیگر: آخوند مولانا فیض عُصاره، و او در فنّ طبّ و نجوم مسلّم بود و رساله «طبّ الأئمّة» را با «ذهبیّةِ» حضرت امام رضا علیه السلام ، حسب الاشاره فتح علی خان ترجمه نموده و مَبلغ کمالِ مولانا از آن ترجمه معلوم می شود».

شیخنا العلاّمة «ره»، اوّل او را در «الروضة النضرة: 444» به استناد «تذکره» عنوان فرموده، و سپس در «الکواکب: 586» نیز از «ریاض العلماء» آورده اند و از نسخه های آثارش یاد کرده اند.

ناگفته نماند که از کتاب مورد بحث ما و مؤلّفش تا زمان اشتغال به چاپ کتاب حاضر «1430 ق 1388 ش» نسخه و آگاهی دیگری یافت نشده، و در «ذریعة 16: ش 1518» نیز کتاب را تنها به استناد فهرست این حقیر به عنوان «الفوائد البدنیّة» آورده اند که الف و لام ها زائد و خطا است.

ص: 281

آغاز نسخه: «... شهدیست مصفّی، و بی بصیرتان فَیافی گمراهی را غبار آستان ملایک مطافش کحل الجواهریست نورأفزا... أمّا بعد، چون علم شریف طبّ به موجب العلم علمان... بر علوم دینی رتبه پیش گرفته... علی هذا به خاطر ناقص ضعیف فیض اللّه المرعشی ابن عطاء اللّه بن سیّد محمّد بن عطاء اللّه الحسینی رسید که أخبار حضرت رسالت و آثار سخنان أئمّه هدایت... موافق دستور و ضابط طبیب... تألیف نماید... و این رساله را مسمّی ساخت به «فوائد بدنیّه»، مرتب به مقدمه و 12 باب و خاتمه.

مقدّمه: در أحادیث جواز رجوع به اطبّاء. ب 1 در فصول أربعه. ب 2 در آداب خوردن و آشامیدن، و در 3 فصل است. ف 1 در مأکول. ف 2 در مشروب. ف 3 در حِمیَه. ب 3 در خواب و بیداری، و در دو فصل است. ف 1 در آداب خواب. ف 2 در بیداری. ب 4 در حجامت و فَصد و حُقنه و قیّ و کیّ، و در آن 6 فصل است. ف 1 در بیان أحادیثی که از أئمّه در جواز حجامت و فصد وارد شده. ف 2 در منافع حجامت و فصد. ف 3 در روزهایی که در آن روز محمود است. ف 4 در بیان مواضع حجامت ف 5 در بیان چیزهایی که پیش از حجامت و بعد از آن باید به عمل آورد. ف 6 در بیان روزهای منهیّه از حجامت ب 5 در جواز حمّام و فواید و آداب آن، و در آن 2 فصل است. ف 1 در جواز و فواید و مضارّ حمّام. ف 2 در آداب رفتن حمّام و بیرون آمدن و آنچه درو نباید کرد. ب 6 در صفات زنان و طریق مباشرت و أوقات محموده و أیام منهیّه و منحوسه مقاربت و چگونگی حمل و آداب مولود، و در آن 5 فصل است. ف 1 در صفات زنان. ف 2 در أوقات ممنوعه زفاف و أیّام منحوسه جماع. ف 3 در أوقات محموده زفاف و طریقه مقاربت و ایّام و لیالی محسنّه جماع و مباشرت. ف 4 در چگونگی خلقت جنین و کیفیّت زندگی أیّام رحِم و تکوین. ف 5 در فوائد أیّام حمل و روز زاییدن و علامت سلامت و شرارت طفل و آداب مولود. ب 7 در فواید ناخن

ص: 282

چیدن و شارب گرفتن و سر تراشیدن و شانه کردن و نوره کشیدن و آداب هر یک ب 8 در خواصّ و منافع أدویه مُفرده به ترتیب حروف. ب 9 در معالجات أمراض مختصّه به أعضاء از سر تا قدم. ب 10 در معالجه أمراض غیر مختصّه به أعضاء. ب 11 در ذکر بعضی از مرکّبات، مشتمل بر 4 فصل. ف 1 در أذهان. ف 2 در سعطوطات. ف 3 در أشربه. ف 4 در معاجین. ب 12 در إستشفاءِ به صَدقه و دعاء و درو 3 فصل است. ف 1 در استثناءِ به صَدقه و ذکر بعضی از أعمال و أدعیه جامعه. ف 2 دردهای مخصوصه به أعضاء از سر گرفته تا پا. ف 3 در أمراض غیر مخصوصه به عضو. خاتمه: در أدعیه عقارب و حیّات و فوائد متفرّقه...».

کاتب این نسخه تا أواخر باب هشتم را پی در پی نوشته، و سپس به دلخواه خود مانده مطالب را گزین نموده و یک باره ترتیب کتاب را بر هم زده است. در آخر نیز فصلی در شناسایی أیّام ماه از سیّد علی بن طاوس «رضوان اللّه علیه» نقل کرده، و چون برگ آخر نسخه افتاده پایان این قسمت هم ناقص مانده است.

انجام نسخه: «27- برای همه کارها نیکست، و فرزند».

نسخه: دارای 61 برگ و 2 برگ عطف که روی عطف أوّل؛ نیای گرامی، عالم متتبّع محقّق آیة اللّه حاج میر سیّد محمّد چهارسویی چنین نوشته اند «فوائد بدنیّه، از أخبار أئمّه علیه السلام من تألیفات فیض المرعشی الحسینی، ره».

کاغذ نخودی اصفهانی، خط نستعلیق 17 سطری، عناوین به شنگرف، قطع ده و نیم × 17 و نیم، جلد میشن یک لای سیاه.

«655» الفوائد الضیائیّة بحلّ مشکلات الکافیة

(نحو - عربی)

از: ملاّ عبدالرحمن جامی

کتاب: شرح کتاب «الکافیة» عثمان ابن حاجب است در علم نحو، و به «شرح جامی»

ص: 283

بسیار مشهور و مطبوع. تاریخ فراغت از تألیف: روز شنبه 21 ماه رمضان 915. نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، از آثار سده 12 و دارای حواشی گوناگون است.

«656» نسخه دیگر

نسخه: از اوّل به مقدار یکی دو برگ ناقص است و اندکی هم از آخر نانویس مانده و به دو خطّ است و دارای حواشی «غف» که مقصود ملاّ عبدالغفور لاری است در برخی صفحات.

از آثار قرن 12 و 13 می باشد و امتیازی ندارد.

«657» نسخه دیگر

نسخه: از اوّل و آخر ناقص است و لذا نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نشده. ظاهرًا در قرن 11 - 12 نوشته شده و دارای کمی حواشی متفرّق است.

«658»

الفوائد الطوسیّة

(فوائد و رسائل - عربی)

از: شیخ محمّد بن حسن بن علی بن محمّد بن حسین، عاملی مَشغَری، معروف به شیخ حُرّ، از خاندان «بنی الحرّ» در بلاد جبل عامل، قدّس اللّه أسرارهم.

کتاب: در کتاب «سجع البلابل فی ترجمة صاحب الوسائل: 5» آمده است که علّت اشتهار این خاندان به حُرّ را خود شیخ حرّ در حاشیه نسختی از «أمل الامل» گوید از آن جهت که نسب به حرّ بن یزید ریاحی - شهید طفّ - می رسانند، و در «الفوائد الرضویّة: 111 و 476» محدّث قمّی است که برادر شیخ حرّ در کتاب «الدّر المسلوک» نیز به این مطلب تصریح فرموده است.

ص: 284

عاملی نیز نسبت به جبل عامل است، و مَشْغَری - بفتح میم و سکون شین و فتح غین معجمه وراء(1) - دهکده ای است در جبل عامل که شیخ حرّ - چنان که خود در «أمل الآمل: 24» فرموده - شب جمعه هشتم ماه رجب 1033 در آن جا به دنیا آمده است.

در خاندان حرّ نوابغ علمی بسیار به وجود آمده اند که سرآمد همه، شیخ محمّد حرّ مذکور است، و در «خطط جبل عامل 1: 294 - 295» و «سجع البلابل» از بیست نفر رجال دانشمند دیگر این خاندان یاد شده است.

شیخِ حرّ از دانشمندان بزرگ عهد صفوی است که بیش از سی سال از نیمه آخر عمر خود را در ایران به سر برده و در طوس - مشهد مقدّس رضوی - مجاور بوده است.

وی با اینکه در أنواع دانشهای اسلامی دست داشته لکن نظر به کتاب بزرگ و بسیار مهمّی که در أحادیث شیعه به نام «وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة» تألیف کرده به محدّث شهرت یافته است. شیخ حرّ أحادیث این کتاب بسیار نفیس را که حدود یکصد و پنجاه هزار بیت کتابت دارد از بیش از هفتاد کتاب حدیث معتبر از تألیفات متقدّمان علماءِ شیعه گرد آورده، و وجود این کتاب حقًّا نعمت عظمی و موهبت کبرای إلهی برای عالم تشیّع و اسلام و برهان واضحی بر عظمت و أهمیّت تعالیم عالیه این دین مقدّس است در کلیّه شؤون حیات انسانی.

بحمد اللّه تعالی از نسخه های اصل «وسائل الشیعه» دو دوره مسوّده و مبیّضه در کتابخانه های ایران متفرّقًا موجود و سه مجلّد از آنها سابقًا به ارث نیای معظّم، آیة اللّه العظمی صاحب «روضات الجنّات» أعلی اللّه مقامه بوده که ضمن شرح حال خود در کتاب مذکور از آنها یاد فرموده اند و سخن ایشان در ذیل عوالی الّلألی. ش 612» آورده شد.

ص: 285


1- 1) در معجم البلدان 5: 134» یاقوت و «خطط جبل عامل 1: 293 - 295» تألیف صاحب «أعیان الشیعة» و «المنجد فی الأدب و العلوم: 499» همه «مشغری» را به شکل فوق ضبط کرده اند، لکن در «قصص العلما: 289» و مقدمه طبع جدید «وسائل الشیعة: کج» آن را به فتح میم و فتح شین و سکون غین نوشته اند.

کتاب وسائل مکرّرًا در ایران در سه مجلّد بزرگ به طبع حجری رسیده و أخیرًا نیز به سی منقّح و محقّقانه در طهران به چاپ حروفی طبع و منتشر شده است. در طبع أخیر مصحّح فاضل آن بیشتر به مصادر کتاب مراجعه کرده اند، لکن بی شبهه مراجعه دقیق و کامل به نسخ اصل «وسائل» بسیار لازم و مهمّ است(1).

تألیفات حدیثی دیگر شیخ حرّ «علیه الرحمة و الرضوان» که به طبع رسیده است:

1- «الجواهر السّنیّة، فی الأحادیث القدسیّه».

2- «الصّحیفة الثّانیة السّجّادیّة علیه السلام ».

3- «بدایة الهدایة فی الواجبات و المحرّمات المنصوصة» که گزیده ای است از کتاب دیگرش «هدایة الأمّة الی أحکام الأئمّة علیهم السلام »، و آن نیز گزیده ای است از کتاب «وسائل الشیعة» بدون ذکر سند و با حذف، مکرّرات، از باب طهارت تا دیات.

4- «من لا یحضره الامام» که فهرست مفصّل و مفیدِ «وسائل الشیعه» است.

5- «إثبات الُهداة النّصوص والمعجزات» که در إثبات حقیّت و معجزات حضرات چهارده معصوم علیهم السلام است به طریق روایت از کتب عامّه و خاصّه و مشتمل است بر بیش از بیست هزار حدیث به هفتاد هزار سند تقریبًا. این کتاب عظیم القدر أخیرًا به اهتمام جمعی از فضلاء حوزه علمیّه قم با ترجمه پارسی آن در 7 مجلّد در طهران به طبع رسید.

6- «الفصول المهمّه، فی اصول الأئمّة علیهم السلام ». مشتمل بر افزون از هزار باب در معرفت اصول و فروع دین و اصول فقه و طبّ و غیرها، به أحادیث مرویّه از حضرات أئمّه معصومین علیهم السلام . تاکنون چند بار در ایران و عراق به طبع رسیده است.

7- «الایقاظ من الهجعة، بالبرهان علی الرجعة» که در آن به افزون از شصت آیه

ص: 286


1- 1) کتاب شریف «وسائل الشیعة» در قم نیز با استفاده از نسخ اصل آن به خوبی تجدید چاپ شد. جزاهم اللّه خیرًا. همچنین دیگر مصنّفات یاد شده در متن.

شریفه قرآن کریم و ششصد حدیث و أدلّه قاطعه دیگر موضوع رجعت امامان «علیهم السلام» را ثابت فرموده است. این کتاب نیز به طبع رسیده است.

از جمله تألیفات بسیار مفید و ممتّع شیخ حرّ - قدّس اللّه سرّه - کتاب «أمل الامل» فی علماء جبل عامل» یا «تذکرة المتبحّرین فی العلماء المتأخّرین(1)» اوست مشتمل بر دو قسم، قسم اوّل در أحوال دانشمندان بلاد جبل عامل، و قسم ثانی در أحوال دانشمندان دیگر.

این کتاب نفیس نیز که در سالهای 1096 - 1097 در مشهد مقدس رضوی تألیف شده مکرّر به طبع رسیده و از مآخذ مهمّ کتب تراجم به شمار می رود.

ایشان شرح حال خود را در حرف میم قسم اوّل این کتاب آورده و آنجا پس از ذکر تاریخ تولّد خود که نقل کردیم فرماید: در قریه مشغَر نزد پدر و عمّش شیخ محمّد حرّ و نیای مادریش شیخ عبدالسّلام بن محمّد حرّ و دایی پدرش شیخ علی بن محمود و جمعی دیگر درس خوانده، و در قریه جُبَع نیز بر عمّ مذکور و شیخ زین الدین بن محمّد بن حسن بن شهید ثانی و شیخ حسین ظهیری و دیگران - رحمة اللّه علیهم اجمعین - شاگردی کرد، و چهل سال در دیار خود ماند، و دو بار به حجّ خانه خدا نائل شد، سپس به عراق رفت و به زیارت بقاع متبرّکه ائمّه هُدی علیهم السلام مشرّف گردید، و از آنجا به ایران آمد و به زیارت مشهد مقدس رضوی در طوس نائل آمد و در آنجا رحل اقامت افکند و در ضمن دو بار دیگر حجّ گذارد و دو بار هم به عراق رفت.

سپس به ذکر تألیفاتش پرداخته(2) و در پایان، کلام مرحوم سیّد علی خان شیرازی

ص: 287


1- 2) در کتاب «الأعلام 6: 321» اشتباهًا گوید «تذکرة المتبحّرین» قسم ثانی کتابست و هنوز به طبع نرسیده.
2- 1) در «سجع البلابل» پنجاه و دو کتاب از تألیفات مرحوم شیخ حرّ ذکر شده است.

مدنی را که در «سلافة العصر: 367» راجع به مؤلّف فرموده و او را ستوده است نقل نموده، و سپس مقداری از أشعار عربی خود را آورده(1) و ترجمه را پایان داده است.

در خاتمه «أمل الامل: 76» نیز تصریح کرده است که آغاز ورودش به مشهد رضوی در سال 1073 بوده.

شیخ حرّ، عاقبت در روز بیست و یکم ماه رمضان المبارک 1104 در مشهد مقدّس رضوی به سنّ هفتاد و یک سال و دو ماه و یازده روز وفات یافت، و برادر دانشورش شیخ احمد حرّ مؤلّف کتاب «الدّر المسلوک فی أحوال الانبیاء و الأوصیاء و الخلفاء و الملوک(2)» که پس از برادرش به شیخ الاسلامی مشهد مقدّس رسیده بر جنازه او در زیر قبّه منوّره نماز خواند و در سردابی که در مدرسه میرزا جعفر، پهلوی بر جنازه صحن مطهّر رضوی واقع است، به مُحاذات قبر علاّمه سبزواری «جامع الزیارات عبّاسی: ش 217» به خاک سپرده شد(3).

تاریخ وفات شیخ حرّ را صاحب «خلاصة الأثر 3: 432» و یکی دو نفر دیگر از مورّخین اشتباهًا به سالهای 1079 - 1073 یا 1099 نوشته اند، چنانکه در «الأعلام 6 : 322» و جاهای دیگر نیز به این مطلب تصریح شده است.

شیخ حرّ در خلال مدّت توقف خود در مشهد مقدّس سفرهایی نیز به اصفهان

ص: 288


1- 2) در شرح حال او نوشته اند که دیوان أشعارش دارای قریب بیست هزار بیت است، و آقای دکتر محفوظ در مقاله ای که در «مجلّه معهد مخطوطات 4: 229» نوشته نسخه اصل آن را در کتابخانه مرحوم شیخ محمد سماوی در نجف اشرف نشان داده اند.
2- 3) این کتاب از نفائس کتب تاریخی است، و در «ذریعه 8: 70 - 71» پیرامون آن مفصّلا بحث کرده و مطالبی راجع به خاندان مؤلّف نگاشته اند که شایان مراجعه است. مؤلف «معجم المؤلفین 9: 204» اشتباهًا این کتاب را به برادر مؤلف آن - صاحب عنوان - نسبت داده است.
3- 1) رجوع به «الفوائد الرضویة: 476» شود که عبارت «الدر المسلوک» را در این باره نقل کرده است.

و شیراز و جاهای دیگر کرده و با دانشمندان بزرگ عصر خود همچون علاّمه مجلسی روابط حسنه ای داشته است.

نکته شایان توجّه این که در آثار علمی شیح حرّ با وجود اقامت ایشان در بلاد ایران کتابی به زبان فارسی دیده نمی شود.

برخی از مصادر شرح حال مؤلف: «روضات الجنّات: 616 - 619»، «ریحانة الادب 1: 315 - 316»، «الأعلام 6: 321 - 322»، «أعیان الشیعه 44: 52 - 64»، «معجم المؤلّفین 9: 204 - 205»، «فهرست سپهسالار 1: 341 به بعد»، «قصص العلما: 289 - 293»، «الفوائد الرّضویّه: 473 - 477» محدّث قمّی، «منتخب التّواریخ: 686- 687» خراسانی، مقدّمه طبع جدید «وسائل الشیعه»، «سجع البلابل فی ترجمة صاحب الوسائل» که در مقدّمه جلد اول «إثبات الهداة» چاپ شده است، مقاله فاضلانه آقای شانه چی در شماره 11 مجلّه شریفه «نامه آستان قدس: 31: 42» مورّخ شوّال 81.

* * *

کتاب: «الفوائد الطوسیّة» جای گفتگو، مجموعه ای است از مطالب گوناگون حدیثی و فقهی و ادبی و رجالی که مؤلّف در طول مدّت اشتغالات علمی خود و در جواب سؤالاتی که درین باره ها از او شده به رشته تحریر درآورده، و چنان که از پایان نسخه ما استفاده می شود به سال 1075 آن مطالب را گردآوری و مجلّد اوّل «الفوائد الطوسیّة» نامیده است. بعضی از رساله ها و منظومات مستقلّ خود را نیز در این کتاب مندرج فرموده که پس ازین به تفصیل می شناسانیم.

گویا مجلّدات دیگر این کتاب تألیف نشده، و مؤلّف خود در «أمل الامل: 24» که هفت سال قبل از وفاتش تألیف کرده به هنگام ذکر تألیفاتش فرماید: کتاب «الفوائد

ص: 289

الطوسیّة» یک مجلّد از آن که مشتمل بر یکصد فائده(1) در مطالب متفرّقه است از دست تألیف خارج شده. انتهی.

در «أعیان الشیعه 44: 55» و «فهرست سپهسالار 1: 341» نیز که از این کتاب یاد کردهاند به همین نحو نوشته اند. و در «سجع البلابل: یج» فرماید: «کتاب الفوائد الطوسیّة، یشتمل علی فوائد کثیرة و مطالب متنوّعة فی فنون العلم، و هو حسنٌ جدًّا، و عندنا نسخةٌ من المجلّد الاوّل منه».

با این که فوائد طوسیّه کتاب مفید و مهمّی است مع الوصف نسخ آن کمیاب و نسخه هایی که فعلاً می شناسیم اینها است: 1- نسخه خطّ مؤلّف، در کتابخانه محدّث قمّی - رحمة اللّه علیه - چنان که در «فوائد الرضویّه: 424» و «سفینة البحار 1: 215 ط 1» خود تصریح کرده. 2- نسخه کتابخانه دانشمند محقّق حاج میرزا عبّاسقلی آقا واعظ چرندابی، در تبریز(2). 3- نسخه مؤلّف محترم «سجع البلابل»، در قم. 4- نسخه ای که مؤلّف «کشف الحجب والأستار: 405» در دست داشته و آغاز آن را نقل کرده و گوید: «مشتملة علی اثنین و مائة فائدة، ذکر فیها فوائد مفیدة و مباحث سدیدة فی حلّ بعض الأحادیث المشکلة، إلاّ ما لا یرضاه أهل الاُصول و یخالفه فیه الفحول».

در شماره سابق الذّکر «نامه آستان قدس: 37» گوید: «فوائد طوسیّه، شامل صد فائده.

ص: 290


1- 1) چنان که پس از این خواهیم گفت نسخه ما مشتمل بر شصت و یک فائده است، شاید مؤلّف بعد از تألیف جلد اول مطالب دیگری نیز بر آن افزوده و در نسخه های متأخّرِ الحاق شده، چنان که نسخه صاحب «کشف الحجب» دارای 102 فائده بوده، و مؤلف کتاب «فاروق الحق» - که پیرامون اختلافات حاصله میان مجتهدان و أخباریان است و در حاشیه کتاب «الحقّ المبین» کاشف الغطاء در طهران چاپ شده - نیز مطلب مفصلی از فائده نودم این کتاب نقل کرده و گوید: «خاتمة. قال الشیخ الحرّ العاملی فی الفائدة التسعین من کتاب «الفوائد الطوسیة» فی جواب «رسالة الاجتهاد» ما نصّه:...»، الخ.
2- 2) مقاله دانشمند فاضل آقای دکتر حسین علی محفوظ کاظمینی در «مجلة معهد المخطوطات الغربیة 3: 9».

منتخبی از این تألیف در مجموعه ای به توسط یکی از شاگردان شیخ گرد آمده و ضبط شده که از آن نسخه ای در کتابخانه مدرسه نوّاب مشهد موجود است».

آیة اللّه مرحوم آقا میرزا سیّد محمّد هاشم موسوی روضاتی، پدر مؤلّف این فهرست، «یاد شده در ش 393» نیز به سال 1352 شروع به استنساخ، «فوائد طوسیّه» - از روی نسخه مورد بحث - نموده و فقط سی فائده از آغاز آن را به خطّ خود نگاشته اند که اینک موجودست.

مؤلّف «کتاب الأوائل: 291 و 377» نیز مطالبی از این کتاب نقل کرده است.

مؤلّف در آخر کتاب فهرستی برای مطالب آن تنظیم نموده که ذیلاً «با توضیحاتی» نقل می کنیم.

آغاز: «بسم... الحمد للّه علی إفضاله، و الصّلوة و السّلام علی محمّد و آله. و بعد، فیقول الفقیر إلی عفو اللّه الغنیّ: محمّد بن الحسن بن علیّ، الحرّ العاملیّ - عامله اللّه بلطفه الخفیّ وا لجلیّ - : هذه فوائد فی حلّ بعض الأحادیث المشکلة، و فرائد فی تحقیق بعض المسائل المعضلة(1) الّتی کان یسألنی(2) عنها بعض أهل العلم و الکمال، فأکتبُ لهم فی شرحها ما یقتضیه الحال و یخطر بالبال. فأردتُ جمعها بعد الشتات، لیُستعان بها علی حلّ بعض المشکلات. و المسؤل من الناظر فیها إصلاح الخلل، و العفو عن الهفو و الزلل. و سمّیته «الفوائد الطوسیّة»، و اللّه الموفّق. حدیث محمّد بن عبید، فی باب الرّؤیة من «الکافی»: قوله علیه السلام فیه اتّفق الجمیع، لاتمانع بینهم، أنّ المعرفة من جهة الرّؤیة ضرورة، فإذا جاز أن یری اللّه بالعین وقعت المعرفة ضرورة. أقول: ربّما یستدلّ بهذا الحدیث علی حجّیّة الإجماع، و فیه أ نّه یحتمل کونه احتجاجًا علی العامّة بما هو حجّة عندهم...».

انجام: «و هذه الوجوه و إن کان فیها بعض التداخل فبینها فرقُ لا یخفی، و الدّاعی إلی

ص: 291


1- 1) در نسخه «المفصلة» است.
2- 2) در کشف الحجب: یسألنی فی طوس، است.

جمعها التّیمّن بالعدد، واللّه تعالی أعلم. المسئلة الثامنة فی حدیث «شهر رمضان لا ینقص

أبدًا». تمّ الجزء الاوّل من کتاب «الفوائد الطوسیّة» بحمد اللّه تعالی و عونه، علی ید مؤلّفه العبد محمّد بن الحسن بن علی بن محمّد، الحرّ العاملی المشغَری، عفی اللّه عنهم. و کتب فی رسالته محمّد یوسف بن المظفّر الحسینی المازندرانی(1)، غفر اللّه له و لوالدیه و لجمیع المؤمنین والمؤمنات. و تمّت الرسالة مؤلّفه فی أواخر ذی الحجّة الحرام سنة 1075 من الهجرة، و الحمد للّه ربّ العالمین، و کتب کتابتًا فی أوّله و آخره فی شهر رجب المرجّب سنة 1079».

چنان که دیده می شود کاتب از نوشتن الفاظ عربی عاجز بوده و جمله های مغلوط و نامربوطی در پایان کتاب آورده، جز این که مستفاد می شود مؤلّف در أواخر ماه دوالحجّه 1075 از تألیف کتاب فراغت یافته و کاتب نسخه نیز در ماه رجب 1079 آن را استنساخ کرده است.

از نام کتاب و جمله [فی طوس] که در نسخه صاحب «کشف الحجب» بوده هم مستفاد می شود که در طوس - مشهد مقدّس رضوی - تألیف شده است.

فهرست: [بسم ... الحمد للّه ربّ العالمین، و صلّی اللّه علی محمّد و آله الطاهرین. و بعد، فهذا فهرست الجزء الأوّل من کتاب «الفوائد الطوسیّة»، و قد کنّا وضعنا لکلّ ورقةٍ علامتها من مراتب العدد، و کتبنا تحت کلّ عنوان هنا علامة الورقة الّتی اتّفق ذلک المطلب فیها. ثمّ رأینا أ نّه لا یتعدّی إلی کلّ نسخة، فوضعنا العلامات تحت العنوان فی الأصل وهنا، لیسهل استخراج المقصود، بتوفیق اللّه تعالی. 1- حدیثٌ فی باب الرّؤیة من

ص: 292


1- 3) به استناد به این فهرست، در «روضة نضرة: 646» برای این شخص عنوانی قرار داده و استظهار کرده اند که او از جمله مستفیدان از مصنّف بوده و نسخه موصوفه را نزدش از روی نسخه اصل نوشته است! میر محمد یوسف حسینی نام مترجم در «ترجمه مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام . ش 149» گذشت.

«الکافی». 2- حدیثٌ آخر فی باب الرّؤیة. 3- حدیث المسیح فی التّیمّم فی موضع القطع. 4- حدیث قیاس ابلیس. 5- حدیث عبارة فی التّعریف بأل. 6- حدیث أرواح الکفّار. 7- الأجسام [فائدة: الأجسام الطبیعیّة جواهر یمکن أن یفرض فی کلّ منها خطوط ثلثة...]. 8 - اسم الجنس [إعلم أنّ اسم الجنس مادلّ علی ذاتٍ صالحة لأن تصدق علی کثیرین...]. 9- عبارةٌ فی «حاشیة الخطایی». [قوله فی «حاشیة الخطایی»: اللّهمّ إلاّ أن یفرق بین التّصریح بالفعل و تقدیره...]. 10- التّقدیرات الشّرعیّة [فائدة: الرّطل العراقیُّ مائة و ثلثون درهمًا...]. 11- نوافل الجمعة فی السّفر. 12- حدیث خلق العقل. 13- حدیث من عرف الحقّ [تأویل حدیث و قد سأل عنه بعض الطلبة، و ذکر هذا السّائل أ نّه وجده فی بعض الکتب، و لفظه «من عرف الحقّ لم یعبد الحقّ»]. 14- تفسیر الزّجاجة و المصباح من «الکافی». 15- حدیث الأکل متّکئًا. 16- عبارةٌ فی بحث الطواف من «شرح اللّمعة».

17- تسمیة المهدیّ علیه السلام . 18- حدیثُ فی باب النّذر من «التّهذیب». 19- نصیحةٌ [تهذیب النّفوس فرضٌ واجب و جهادها ضربٌ لازب]. 20- حدیث صلوة الرّجل والمرأة [فی کتاب «من لا یحضره الفقیه»: روی جمیلٌ عن أبی عبداللّه علیه السلام أنه قال: لا بأس بأن تصلّی المرأة بحذاءِ الرّجل و هو یصلّی...]. 21- عبارةٌ فی «البیان» [قوله فی «البیان»: و التّیمّم بدلاً من الوضوء والغسل]. 22- عبارةٌ أخری فی «البیان» [ولیکن الأقرب، علی الأقرب. أقول:... أقول: سألنی بعض العلماء عن هذه العبارة و ما قبلها، فکتبُ له ما ذکرته، فاعترض بما صورته... انتهی، فکتبت فی جوابه:...]. 23- عبارةٌ فی کتاب «الاحتجاج» [قوله علیه السلام فی الإحتجاج: و أمّا رحمک فمنکورة و قرابتک فمجهولةٌ...]. 24- عبارةٌ فی «عیون الأخبار» [قوله علیه السلام فی «عیون الاخبار» بعد الإحتجاج علی سلیمن المروزی فی أنّ الإرادة حادثةٌ...]. 25- حدیث الأغسال [حدیث محمّد بن مسلم: الغسل فی سبعة عشر موطنًا، الخ]. 26- حدیث هلکت المحاضر [فی باب مایعاین المؤمن و الکافر من «الکافی» یقول

ص: 293

فیه الامام علیه السلام : هلکت المحاضر و نجا المقرّبون]. 27- حدیث «انّکم تلقّنون موتاکم لا إله إلاّ اللّه». 28- حدیث «طعن فی حیوة الغلام». 29- عبارة البیضاوی فی الیتامی. 30- عبارته فی السّفهاء. 31- حدیث «من عرف نفسه فقد عرف ربّه(1)». 32- حدیث اذا أحببتُه کنتُ سمعه [فی الحدیث القدسی: ما تقرّب إلیَّ عبدی بشیءٍ أحبَّ إلیَّ ممّا افترضتُ علیه...]. 33- حدیث الترّجیع [فی «الکافی» فی آخر باب ترتیل القرآن]. 34- حدیث «تغنّوا بالقرآن». 35- حدیث أجزاءِ الشهوة [انّ اللّه قسّم الشهوة عشرة أجزاء، تسعة فی النّساءِ و واحد فی الرجال...]. 36- حدیث الریح بعد الروح [إنّ اللّه تطوّل علی عباده بثلاث ألقی علیهم الرّیح بعد الرّوح...]. 37- حدیث «ثلثة أدری أیّهم أعظم جُرمًا». [رواه الصدوق فی «الفقیه» و «الخصال» و غیرهما عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله].

38- حدیث«و من تحت الثری» و «الحمولة» [فی باب أنّ الأئمّة أرکان الارض...]. 39- حدیث القضیب [فی باب ما فرض اللّه من الکون مع الائمّة علیهم السلام من «الکافی»]. 40- حدیث «رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم الذّکر» [فی باب أنّ أهل الذکر الّذین أمر اللّه بسؤالهم هم الأئمّة علیهم السلام من اصول «الکافی»]. 41- حدیث إخبار کلّ امرء بماله و ما علیه. 42- حدیث «الّذین تقوم علیهم القیمة» [فی باب تسمیة من رآه علیهم السلام من «الکافی».]. 43- حدیث «یعلم مثل علمه أو ما شاء اللّه» [فی باب أنّ الأئمّة علیهم السلام ورثةٌ]. 44- حدیث

ص: 294


1- 1) در «لوامع ربّانی. ش» گفته ایم. که مرحوم امیر سید احمد بن زین العابدین علوی رساله ای به نام «المعارف الالهیّة» در شرح این حدیث نگاشته است. جلال الدین سیوطی متوفی 911 نیز رساله ای به نام «القول الا شبه فی حدیث من عرف نفسه فقد عرف ربّه» تألیف کرده که در ضمن کتاب الحاوی للفتاوی 2: 412 - 417» او در مصر به طبع رسیده، و نگارنده در تعلیقات رساله «جبر و تفویض: 11» تألیف صدرالمتألّهین ماخذ حدیث را نوشته ام. أیضًا رجوع شود به «احادیث مثنوی، ص 60. برای ش 32 «عوالی الّلألی 1: 408 ط قم» و «أوراد الأحباب و فصوص الاداب: 240»، و برای ش 33 و 34 کتاب «غرائب الأخبار» مرحوم سیّد جزائری، مراجعه شود، مفید است.

«الإثنی عشر بعد الاثنی عشر علیهم السلام ». 45- فی قولهم «نقیض الموجبة الجزئیّة [سالبةٌ کلیّةٌ]». 46- قولهم «کلّما هو لازم العامّ لازم الخاصّ». 47- حدیث التقصیر فی فرسخ و فی عشرة أیّام. 48- تعلّق علم اللّه بالمعلومات. 49- حال «تفسیر العسکریّ علیه السلام ». 50- «ارجوزةٌ فی المواریث» [نظمها مؤلّف هذا الکتاب إجابةً لالتماس بعض الأصحاب]. 51- «قصیدةٌ فی مدحهم علیهم السلام » [من نظم جامع الکتاب فی مدح أمیرالمؤمنین و الأئمّة من أولاده علیهم السلام ]. 52- «رسالةٌ فی إثبات تواتر القرآن». 53- مسئلة: تعلیق الطلاق. 54- حدیث دعائم الاسلام [فی «الکافی» فی باب دعائم الاسلام عن زرارة عن ابی جعفر علیه السلام قال: بُنی الاسلام علی خمسة...]. 55- حدیث الاثنی عشر من ولد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم [فی «الکافی»]. 56- حدیث «أوّل صلوة فرضت وقت الإسراءِ: الظهر» [فی «الفقیه»]. 57- شرح خطبة لأمیرالمؤمنین علیه السلام : [التمسه منّی بعض الرّؤساء علی وجه الاختصار، لتحقیق بعض لغتها و بیان نبذة من نکتها. روی الصّدوق فی «المجالس» باسناده... قال أمیرالمؤمنین علیه السلام : واللّه ما دنیاکم عندی...]. 58- حدیث «حتّی یموت جمیع الخلائق إلاّ الثقلین» [فی باب الدّعاء فی أدبار الصّلوات من اصول «الکافی». 59- «رسالة فی نفی تحریم صلوة الجمعة فی زمان الغیبة». 60- توثیق الصّدوق [حال الصدوق - قدّس سرّه - إعلم أنّ محمّد بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه - رض - لم یوثّقه الشیخ و لا النّجاشیُّ و لا غیرهما...(1)]. 61- جواب شبهة للفخر الرّازی فی قوله تعالی «و لقد قال لهم هرون» [المسئلة السابعة فی جواب شبهةٍ أورِدَ علی الرازی فی تفسیره الکبیر]. تمّ الفهرست، و الحمد للّه وحده، فی التّاریخ].

چند توضیح پیرامون کتاب:

ص: 295


1- 1) در این خصوص، توضیح چهارم را که در پایان همین عنوان می آید ملاحظه فرمایند.

1- شیخ حرّ، چنانکه خود نیز در «أمل الآمل: 24» فرموده(1) تعدادی از رسائل و منظومات گوناگون خود را - بتمامها - در این کتاب مندرج ساخته است، از جمله: «المسائل الاثنا عشریّة». مؤلّف هنگامی که به مشهد مقدّس رضوی مشرّف شده مسائلی را از او پرسیده اند که در جواب بعضی از آنها کتابی به این نام نگاشته، و آنگاه که فوائد طوسیّه را تألیف کرده است پاره ای از آن مسائل را در این کتاب آورده، و در هامش فوائد آنجا که حدیث خلق العقل را در متن آورده، مقدّمه این اثنا عشریّه را هم ذکر نموده، و مسائل 12 گانه را به این شرح یاد کرده است: «1- حدیث خلق العقل، شماره 2»، «2- حدیث قیاس ابلیس، شماره 4»، «3- حدیث من عرف الحقّ، شماره 13»، «4- حدیث الترجیع، شماره 33»، «5- حدیث من عرف نفسه، شماره 31»، «6- توثیق الصّدوق، شمره 60»، «7- جواب شبهة للفخر الرازیّ، شماره 61»، «8- حدیث شهر رمضان لا ینقص أبدًا»، «9- حدیث الخصال المضمونة للمؤمن»، «10- توجیه عبارة فی کتاب الصوم من «شرح اللّمعة»، «11- فی بطلان الجبر»، «12-؟»(2).

«ارجوزة فی المواریث» مشتمل بر یک مقدّمه و 19 فصل «275 بیت».

«قصیدةٌ فی مدح أمیرالمؤمنین و الأئمّة من أولاده علیهم السلام ». حدود 450 بیت.

«رسالةٌ فی اثبات تواتر القرآن». رساله ای است در ردّ یکی از معاصرین مؤلّف که تفسیری بر قرآن کریم نگاشته و در مقدّمه آن فصلی درباره عدم تواتر قرآن آورده بود. «75 صفحه». در حال حاضر آن شخص مفسّر شناخته نشد.

«رسالةٌ فی نفی تحریم صلوة الجمعة فی زمان الغیبة». این رساله مفصّل را در ردّ کسی که(3) از معاصرین مؤلّف بوده و «رساله ای در تحریم نماز جمعه در زمان غیبت» در ردّ

ص: 296


1- 1) و فی «الفوائد الطوسیة» أیضًا رسائل متعددة طویلة نحو عشرة، یحسن إفراد کلّ واحدة منها.
2- 2) عنوان مسئله 12 از قلم کاتب افتاده است.
3- 3) در «سجع» این شخص را «مولی محمّد ابراهیم نیشابوری»، دانسته اند، بدون ذکر مأخذ، امّا چنین کسی و رساله اش به درستی شناخته نشد. مرحوم شیخ حرّ ألفاظ رساله مردوده را جابجا آورده و ردّ کرده اند. شاید به این وسیله صاحب رساله را بتوان شناخت. از باب مثال: [فأوّل ما نَقل عبارة الشیخ فی «الخلاف»... قال المُعاصر: «هذا صریحٌ فی نفی الوجوب الحتمیّ و هو عند التحقیق کعبارة المرتضی» انتهی. أقول...].

«رساله نماز جمعه شهید ثانی» تألیف کرده بود نگاشته است. تاریخ تألیف این رساله 1073. «128 صفحه».

2- فائده هفدهم که در فهرست کتاب به عنوان «تسمیة المهدیّ علیه السلام » مذکور است در أصل کتاب نیامده، و شاید مؤلّف ابتداءً فائده 17 را اختصاص به کتاب «کشف التعمیة فی حکم التسمیة» خود که در همین موضوع بوده داده است، لکن کاتب به علّت مفصّل بودن کتاب از استنساخ آن صرف نظر کرده.

«کشف التعمیة» و «نزهة الأسماع فی أحکام الاجماع» و «الاثنا عشریّة فی الرّدّ علی الصّوفیّه» و «هدایة الاُمّة الی أحکام الأئمّه» را که تمامًا از تألیفات گرانقدر شیخ حرّ است شاید در این فهرست معرّفی کنیم.

3- فائده پنجاه و سوم نیز که در فهرست به عنوان «مسئلة: تعلیق الطلاق» مذکورست در اصل کتاب - نسخه ما - دیده نمی شود.

4- نیای گرامی، آیة اللّه العظمی آقا میرزا سیّد محمّد هاشم موسوی چهارسویی «اعلی اللّه مقامه» در حاشیه برگ 209 این کتاب پیرامون فائده 60 که در توثیق شیخ صدوق است چنین نوشته اند:

«رحم اللّه المؤلّف بما بالغ فیه من توثیق هذا الرّجل، و هو و إن سعی غایة السّعی إلاّ أ نّه لم یأت بلفظٍ صریح فی توثیق خصوص هذا الشیخ. و نحن - بحمد اللّه - وجدنا ذلک أیضًا، و هو قول الفاضل محمّد بن ادریس فی سرائره فی کتاب النکاح، حیث ذکر مذهبًا لهذا المحدّث، ثمّ قال: انّه کان ثقةً، جلیل القدر، بصیرًا بالأخبار، ناقدًا للاثار، عالمًا

ص: 297

بالرّجال، و هو اُستاد المفید محمّد بن محمّد بن النعمان - ره - لمحرّره، عفی عنه». تکملة: مرحوم آخوند ملاّ محمّد تقی مجلسی (متوفی 1070) در اوّل شرح مشیخه فقیه «روضة المتّقین 14: 16» درباره شیخ صدوق «رضوان اللّه علیه» فرموده است: «و وثّقه ابن طاوس صریحًا فی کتاب النجوم بل وثّقه جمیع الأصحاب لما حکموا بصحّة أخبار کتابه، بل هو رکنٌ من أرکان الدین...» تا آخر.

و ایضًا در این خصوص به کتاب «قصص العلماء: 237 ط حروفی اوّل» ذیل احوال شیخ بهائی رجوع شود.

5 - در «الذریعة 10: ش 616» فرماید: «الردّ علی الفوائد الطوسیّة. الذّی الّفه الشیخ الحُرّ قبل (1090)، و الردّ لبعض العلماء المعاصرین للحُرّ، فرغ منه فی «رمضان 1093»

و هو ردٌّ علی الفائدة 49 منه فی منعه من البرائة الأصلیّة و الاستصحاب...» تا آخر.

صاحب ذریعه فرمایند که نسخه را نزد فرزند مرحوم ملاّ نوروز علی بسطامی در مشهد مقدس رضوی دیده اند.

نسخه: دارای 215 برگ، روی برگ 1 نام کتاب و مؤلّف آن همچنان که خود در ظهر نسخه اصل نگاشته بود به خط کاتب نوشته شده، و شخصی در دو جا نسخه را به خط مؤلّف معرّفی نموده که خطاست، تملّک و مُهر اسمعیل الخراسانی، و مهر «فضایلخان خانه زاد فدوی پادشاه عالم گیر غازی»، و مُهر نیای معظّمِ نویسنده این فهرست «الراجی جلال الدین بن محمّد مسیح الموسویِ»، و هم این شرح روی برگ مذکور دیده می شود:

«امانت اینجانب در لکهنو نزد میرزا محسن صاحب فرستاده شد». برگ آخر و ظهر برگ 214 سفید است، و فهرستی که مؤلّف خود برای کتاب ترتیب داده اند دو روی برگ 213 و روی برگ 214 نوشته شده.

ص: 298

کاغذ: فستقی و اصفهانی موریانه خورده، جلد تیماج مشکی، آستر تیماج قرمز، خط نستعلیق 17 سطری، عناوین در متن و هامش به شنگرف، قطع 13 × 19 و نیم، متن 7 × 12 و نیم، نام کاتب و تاریخ کتابت در بالا نقل شد.

کنز الفوائد

(عربی)

این کتاب شرحی است بر کتاب «إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان» علاّمه حلّی - قدّس اللّه تعالی سرّه - مؤلّف «مناهج الیقین» مذکور در شماره [ ] این فهرست.

«إرشاد الأذهان» از گرامی ترین کتب فقهیّه شیعه امامیّه و مشتمل بر قریب پانزده هزار مسئله است که افزون از پنجاه شرح و حاشیه بر آن نوشته شده و در مواضع متفرّق «ذریعه 1: 510 - 512 و 6: 14 - 17، 109 و 13: 74 - 80» و «فهرست دانشگاه 5: 1771 به بعد» و جاهای دیگر از آنها یاد شده است.

یکی از شروح مفصّل ارشاد کتاب «مجمع الفائدة والبرهان فی شرح إرشاد الأذهان» مرحوم مقدّس اردبیلی است که به طبع رسیده و از مصادر مهمّ به شمار می رود.

بعضی دیگر از شروح إرشاد را نیز - از جمله «منهج الرشاد» [شماره ] - درین فهرست خواهیم آورد.

«کنزالفوائد» یکی از شروح مفصّل این کتاب است که شخصی به نام آخوند ملاّ مؤمن از دانشمندان قرن سیزدهم هجری نگاشته و مع الأسف تاکنون اطلاعی از احوال او نیافته ایم، لکن نظر به قرائنی شاید از خاندانهای علمی آذربایجان بوده است(1).

ص: 299


1- 1) در مجلّد هیجدهم الذریعة (ش 1196) یک نسخه از همین کتاب را که همانند نسخه ما شامل طهارت و صلوة بوده در کتابخانه مرحوم حاج میرزا باقر آقای قاضی طباطبائی تبریزی نشان داده و شارح را مؤمن اردبیلی دانسته و گویند که چون نسخه بی تاریخ است عصر شارح معلوم نگردید.

«659» الفوائد العلیّة فی شرح الجعفریّة

(عربی)

این کتاب نفیس یکی دیگر از آثار فقهی دانشمند بزرگ شیخ جواد بن سعد بن جواد کاظمی مشهور به فاضل جواد صاحب «غایة المأمول. ش 623» و «مسالک الأفهام» است.

جای گفتگو کتابی است که در شرح «الرسالة الجعفریّة» نگاشته است.

جعفریّة رساله ای است مشتمل بر پنج باب(1) در مباحث نماز و مقدّمات آن از طهارت و دیگر واجبات و مندوبات، که مؤلّف آن محقّق کرکی شیخ نورالدین علی ابن حسین بن عبدالعالی، أعلی اللّه مقامه، صاحب «جامع المقاصد» متوفّای 940 آن را در مشهد مقدّس رضوی نگاشت و در نیمه روز پنجشنبه 10 جمادای دوم 917 از آن فراغت یافت.

در «ذریعه 5: 110 - 111 و 13: 174 - 176» از این کتاب و گزارشهای بسیاری که دانشمندان از زمان مؤلّف به بعد بر آن نوشته اند یاد شده است.

الفوائد العلیّة، جای گفتگو نیز که یکی از شروح مزجی جعفریّة است در «ذریعه 13: 174» اجمالاً مذکور و معرّفی نسخه آن را حوالت به مجلّد حرف فاء داده اند.

در «جلد 16 ش 1629» کتاب را عنوان فرموده و چند نسخه معرّفی نموده و از نسخه آقا سیّد حسن صدر آورده اند که: «فرغ منه ضحوة نهار الخمیس ثامن ربیع الثانی...»، امّا خود آقای صدر در شرح حال مبسوط فاضل جواد «تکملة امل الامل 2: ش 305» هم در ص 300 و هم در ص 301 همانند نسخه ما «الثانی من شهر ربیع

ص: 300


1- 2) پنج باب گفته «الذریعة» است و درست آن یک مقدّمه و چهار باب و یک خاتمه می باشد.

الثانی» نوشته اند، 81، پس «ذریعة» اشتباه است، و غرّه 24 در «تقویم و وستنفلد» پنجشنبه است، امّا اختلاف یک روز طبیعی است، و اللّه العالم.

مؤلّف «کشف الحجب و الأستار» از این کتاب نامی نیاورده، و در فهرستهای موجود نیز نسخه ای نشان داده نشده است.

فاضل جواد، این کتاب محقّقانه را چند سالی پس از تألیف «غایة المأمول» و پیش از «مسالک الأفهام» در شهر کاظمین نگاشته، و چنان که خواهد آمد در نیمه روز پنجشنبه دوم ربیع دوم 1032 - هیجده ماه پس از درگذشت استادش شیخ بهائی، علیه الرحمة - از تألیف آن فراغت یافت.

توضیحًا، کتاب دیگری به نام «الفوائد العلیّة» نیز نگاشته شده است که در شرح «ألفیّه شهید أوّل»، است آن هم در مباحث متعلّق به صلوة، و نگارنده آن شیخ هرون ابن خمیس جزائری، معاصر فاضل جواد است، و چهار سال پس از شرح جعفریّة - جای گفتگو - به سال 1036 از آن فراغت یافته، و نسخه خطّ خود جزائری در آستان مقدس رضوی موجود و در «فهرست رضویّه 2: 93» شناسانده شده است.

آغاز: «بسم... الحمدللّه علی إنعامه العمیم و إفضاله الجسیم، الّذی من إنعامه أن شرّع لعباده الأحکام، و بیّن لهم فی ذلک طرق الحلال و الحرام، و أمرهم بالمحافظة علی فعل الصّلوة فیما عیّنه من الأوقات،... أمّا بعد، فیقول المفتاق إلی رحمة ربّه الجواد: جواد بن سعد بن جواد - أصلح اللّه أحواله یوم التّناد - لمّا کان أفضل ما یتقرّب به العبد الذّلیل إلی مولاه الجلیل، بزعد المعرفة: الصّلوة، علی ما تظافرت به الأخبار... و کان القیام بها علی الوجه المأمور به محتاجًا الی معرفة ظاهر أحکامها من مکنونها، و مفروض أفعالها من مسنونها... لاجَرم، وجب علی المکلّف معرفة أحکامها علی الوجه المنقول...

ص: 301

و لمّا کانت «الرّسالة الجعفریّة» للإمام العالم العلاّمة شیخنا المحقّق و إمامنا المدقق، أفضل المتأخّرین و أکمل المتبحّرین، قدوة المجتهدین، الشیخ علیّ بن عبدالعالی - تغمّده اللّه بغفرانه... - کافلةً فی معرفة ذلک، محیطةً بما هنالک؛ کان الّلائق التوجّه بالشّراشر إلیها و الإقبال بهمّةٍ عالیة علیها، لکنّها لمّا کانت - مع صغر حجمها و وجازة نظمها - فی غایة الإشکال و نهایة الإعضال؛ قد اشتملت علی أحکام دقیقة خلتْ عنها أکثر المصنّفات... کان المناسب لها شرحًا یکشف عنها إشکالها، و یرفع عنها إعضالها، و یبیّن قویَّ الأقوال من ضعیفها، و متینَ الدّلائل من سخیفها...

فشمّرتُ عن ساعدی فی شرحها علی الوجه المذکور، و أبرزته شرحًا یلیق به أن یکتب بالذّهب علی صفحات خُدود الحور،... و سمّیته ب-«الفوائد العلیّة، فی شرح الجعفریّة، واللّه الهادی...».

قال المصنّف - رحمه اللّه - : بسم اللّه الرّحمن الرّحیم: ابتدأ بالبسملة اقتداءً بکتاب اللّه الملک العلاّم...».

انجام: [و قد روی السیّد السعید رضیُّ الدّین بن طاوس فی نهایته صلواتٍ أُخری قریبة من ذلک. و فقنا اللّه و إیّاکم للعمل بصوالح السّنن... و حیث انتهی کلام المصنّف إلی هذا المقام فلنقطع الکلام، حامدین للّه تعالی...

فرغ من تسویدها مؤلّفها العبد الجانی الحقیر المعترف بالتقصیر، جواد بن سعد بن جواد الکاظمیُّ، و کان الفراغ من تألیفها ضحوة نهار الخمیس الیوم الثانی من شهر ربیع الثانی، سنة اثنین و ثلثین بعد الألف، فی مشهد الإمامین السّندین [السیّدین؟] المعصومین المظلومین الکاظمین... والحمد للّه ربّ العالمین.

قد وقع الفراغ من تسوید هذه النّسخة الشریفة ضحوة یوم الأربعاء، خامس عشر شهر

ص: 302

ربیع الاوّل سنة سبع و ثلثین بعد الألف من الهجرة النّبویّة، علی یدالعبد الاقلّ: میرزا حسین بن محسن الحسینی، عفی اللّه عنهما...].

نسخه: دارای 322 برگ، ظهر برگ 319 و برگهای 320 تا 322 سفید است، روی برگ 1 تملّک «حسین بن موسی الأردبیلی(1)»، مهر: «بنده آل محمّد: حسین» و مطالب گوناگونی دیده می شود، روی برگ 320 نیز فرائد متفرّقی از مرحوم شیخ بهائی نقل شده است.

کاغذ: اصفهانی، جلد یک لنک مقوّایی ابری عطف تیماج، خط شکسته تعلیق 20 سطری، پاره ای از عناوین به شنگرف، بالای عبارات متن با مرکّب خطّ کشیده، قطع 13 × 20، متن 8 × 14، تاریخ تألیف و کتابت و نام کاتب در بالا نقل شد و نسخه در حیات نگارنده و پنج سال پس از تألیف استنساخ شده و آثار مقابله دارد.

«660» الفوائد المدنیّة

(ردّ اجتهاد - عربی)

از: ملاّ محمّد امین بن محمّد شریف استرآبادی أخباری متوفی 1033 در مکّه مکرّمه.

کتاب: در ردّ بر قائلین به اجتهاد و تقلید است و به طبع رسیده.

ص: 303


1- 1) در اوائل نسخه دو سه جا حاشیه های مختوم به رمز «ح. ن» دیده می شود که ممکن است از این شخص باشد، و در «امل الامل: 43» ترجمه دانشمندی بنام «مولانا حسین بن موسی الاردبیلی» هست که گوید: وی ساکن استرآباد و مردی فاضل و فقیه و صالح و از معاصران شیخ بهائی «متوفی 1030» بود. او راست «شرح الرسالة الصومیّة» شیخ بهائی و «حواشی شرح تهذیب الوصول» عمیدی. در جایی از شرح صومیه گوید: چون به اینجا رسیدم شنیدم که شیخ بهائی در اصفهان وفات یافت و جنازه او را به مشهد مقدس رضوی بردند. انتهی. احتمال می دهیم دارنده نسخه مورد بحث همین دانشمند باشد. واللّه العالم.

نسخه: به خطّ شیخ محمّد بن احمد جیلانی است. تاریخ ختم استنساخ در شهر لاهور در ماه رمضان 1077 از روی نسخه ای که اکثر آن به خطّ مؤلّف بوده. تاریخ ختم تألیف: ماه ربیع الاوّل 1031 در مکّه معظّمه.

چند برگ از آغاز نسخه مفقود شده است. و چندین برگ از اوائل مقدار موجود از طرف بالای صفحه پارگی داشته که صحافی کرده اند.

آغاز موجود: «إن قبلت و إن لم یقبل... بالدرهمین قبلتهما عن الدین فانّ من علیه الدین مخیّر».

فوائد المرام

در جلد اوّل این فهرست «حاشیة شرائع الاسلام. ش 280» از محقّق کرکی علیه الرحمة را شناساندیم، امّا به دلالت «ذریعة 6: ص 107 ش 576»، زیرا در هیچ جای نسخه ها نام و نشانی از مؤلّف نداشت، و آنجا از ذکر این مطلب - به علّت نداشتن شاهد و مستندی - صرف نظر شد که بر روی رَف بالای نسخه نوشته اند «المجلّد الأوّل من فوائد المرام».

اینک در جلد شانزدهم «ذریعة ص 358 ش 1664» نسخه «فوائد المرام. تعلیقات علی شرائع الاسلام» را بدون نام مؤلّف شناسانده اند و در پایان بحث فرموده اند: «والمظنون أنّ هذا هو حاشیة الشرائع للمحقّق الکرکیّ المذکور فی ج 6 ص 107».

پس، این دو نسخه از حاشیة الشرائع محقّق کرکی است که نام «فوائد المرام» بر آنها نهاده شده است.

بیافزاییم که اثر گرانقدر مورد نظر به سال 1423 ق در دو جلد به تحقیق شایسته شیخ محمّد الحسّون علیه الرحمة، چاپ شد: «حیاة المحقّق الکرکی و آثاره. المجلّد العاشر و المجلّد الحادی عشر. حاشیة شرائع الاسلام»، و سوای مقدّمه ای که بر آن نوشته اند، در جلد دوم آن مجموعه کرامند «ص 418 تا 426».

ص: 304

که پیرامون همان حاشیه بحث کرده و 25 نسخه خطّی از آن را معرّفی کرده و نامهای گوناگونی که بر نسخه ها و دیگر جاها بر آن اثر دیده اند در هیچ یک «فوائدالمرام» یاد نشده است، واللّه العالم.

«661» الفوائد الملیّة بشرح الرّسالة النّفلیّة

(فقه - عربی)

از: شهید ثانی شیخ زین الدین بن علی بن احمد شامی حاملی، اعلی اللّه مقامه.

کتاب: شرح مزجی «نفلیّة» شهید اوّل شیخ محمّد بن مکّیّ عاملی قدس سره است در بیان مستحبات نماز، دنباله رساله «ألفیّة» که همو در واجبات نماز نگاشته.

تاریخ ختم تألیف: روز پنجشنبه یازدهم صفر 955. چاپ شده است.

نسخه: از آغاز و انجام و اواسط آن ناقص بوده، نیای گرامی، مرحوم آیة اللّه حاجّ میرسیّد محمّد چهارسوقی آن را تکمیل فرموده است، بدون ذکر نام خود و تاریخ کتابت.

«662» فیروزجات طوسیّة علی الدرّة النجفیّة

(فقه - عربی)

از: آخوند حاج ملاّ محمّد بن حسن طوسی مشهدی، علیه الرحمة.

کتاب: شرح مزجی است بر منظومه «الدرة البهیّة» از مرحوم آقا سیّد محمد مهدی بحرالعلوم طباطبائی نجفی، از آغاز تا آخر کتاب طهارت، و در کربلا تحت قبّه مطهّره حسینیّه در روز پنجم ذیحجّه 1227 از آن فراغت یافته.

نسخه: به خطّ ابوالقاسم بن محمّد ازغدی مشهدی، ختم کتابت: «یوم الثلثاء» جمادای دوم 1235. تملّک و مهر داود بن اسداللّه در اواخر ماه رجب 1274، و کربلائی محمّد عبدالحسین خان بهادر به تاریخ چهارشنبه دوم جمادای دوم 1236 مطابق 15 ماه ثانی (ظ) 1201 جلالی در کربلا.

ص: 305

«663» القامعة للبدعة فی ترک صلوة الجمعة

(فقه - عربی)

از: عبداللّه بن صالح البحرانیّ، صاحب «الصّحیفة العلویّة. ش 577».

کتاب: در اثبات وجوب عینی نماز آدینه است به ادلّه و براهین گوناگون که به درخواست میرزا قانع نام(1) - جناس ناقص قامع، قانع - تألیف کرده و در پسین روز پنجشنبه چهاردهم ماه صفر (1129) در بهبهان از آن فراغت یافته است:

«حدانی علی جمعها و تألیفها و تحریرها و تصنیفها عمدة الأکابر الأماجد و زبدة أرباب المَاثر و المحامد میرزا قانعا...».

«القامعة» در چهار فصل و یک خاتمه است:

فصل نخست: در بیان آیات شریفه ای از قرآن کریم که مؤلّف وجوب عینی نماز آدینه را از آنها استفاده کرده است.

جای سندالقامعة

ص: 306


1- 1) در کناره صفحات «86 تا 88 نسخه ش 3342 تذکره نصرآبادی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران» نویسنده ناشناخته ای شانزده تن شاعر ولایت کوه گیلویه را شناسانده است، چهارمین آنها: «میرزا قانعا. از جمله صاحب کمالان عصر بوده و نادره دهر... معزّز و محترم بوده نزد حکّام و بیگلربیگان... و تخلّص او قانعا بوده... تا در سنه (1133) در اصفهان فوت شده، خاطر احبّاء را قرین هموم و غموم نمود...» پیوست «تذکره نصرآبادی: 797 - 798. تهران، 1378».

فصل دوم، در ذکر هفتاد و پنج حدیث شریف که مصنّف باز برای اثبات مدّعای خود کوشش فراوان به کار برده و آنها را دلیل اثبات وجوب عینی دانسته است.

او در ذیل حدیث هفتادو سوم که حول توقیع شریف «و أمّا الحوادث الواقعة» است از جناب فاضل اصفهانی «العلاّمة الفهّامة الأمین الشیخ بهاءالدین المعروف بالفاضل الهندیّ، سلّمه اللّه تعالی...» که قول به تحریم را از او آورده، به نحو گسترده و با تجلیل یاد کرده، که فاضل در آن زمان سرآمد اقران و مقدّم علماءِ اعیان و بسی مشار بالبنان

ص: 307

بود، و همچنان پیرامون آراء و اقوال فقهاءِ متأخّر و معاصر خود نیز بحث کرده است، امّا نسبت به مرحوم مولانا خلیل قزوینی «متوفّی 1089، صاحب صافی. ش 561» که سالها از وفاتش گذشته بود، به نحو دیگری سخن رانده است:

«لا یقال: إنّکم قد حکمتم بالرجوع الی رُواة الحدیث و العارفین به و قدادّعیتم إجماع المحدّثین علی القول بالوجوب العینیّ و نفی التحریم، فما تقولون فی الفاضل الجلیل و العالم النبیل مولانا خلیل القزوینیّ؟ فانّه کان أخباریًّا صِرفًا و محدّثًا بَحتًا یحرّم الاجتهاد صریحًا، و مع ذلک کان یحرّم الجمعة فی زمان الغیبة. فکیف یکون اتّفاق رواة الحدیث علی الوجوب؟

لأنّا نقول: لا یخفی علی من مارَس الحدیث و صرف عمره فی مُزاولة الأحادیث أنّ الرجل المذکور و إن کان هو الفاضل المشهور إلاّ أ نّه غیر سلیم الذوق فی فهم الأخبار و معرفتها و ظهورها و صراحتها، کما لا ینکره من مارَس تصانیفه و عاشَر توالیفَه سلّمنا، لکن لا نسلّم عدمَ خطائه، فانّ غیر المعصوم جائز الخطاءِ کما قلناه فی غیره... سلّمنا، لکن انّه رجل واحد فلا یعارض به قول جمع کثیر و جمّ غفیر...».

فصل سوم، در بیان اجماع است، و فصل چهارم، در بیان دلیل عقل

و امّا خاتمه قامعه، در آن چهارده دلیل از ادلّه کسانی که به آن دلائل قائل به حرمت نماز آدینه در زمان غیبت شده اند آورده و هر یک را به مذاق خود ردّ کرده و رساله را با نصائحی پایان داده است.

آغاز: «بسم...، و به نستعین، بعد حمد اللّه و ثنائه و الصّلوة علی أولیاءِ اللّه و خلفائه الامرین بالجمعة و النّاهین عن البدعة...».

انجام: «و کتب علی تشوّش البال و اضطراب الأحوال... بعصر الخمیس رابع عشر شهر

ص: 308

صفر... فی بلدة بهبهان... للسّنة التاسعة و العشرین و المائة و الألف... مؤلّفها... عبداللّه بن صالح بن جمعة بن شعبان السماهیجیّ البحرانیّ، حامدًا مصلّیًا...».

نسخه: دارای یکصد و سیزده، برگ و یک برگ عطف، به حجم بغلی، و به خطّ نسخ خوش کاتبی نامعلوم است که برای مؤلّف نوشته و مؤلّف آن را با پیش نویس خود به دقّت و مکرّر مقابله و تصحیح کرده و در حواشی به علامت بلاغ توشیح و در برخی مواضع مطالبی به خطّ خود در حاشیه ها افزوده، و روی برگ نخست نوشته است:

«بسم...، مالکها مؤلّفها، عفی اللّه عنه».

ابتیاعی از بقایای کتابخانه مرحوم مجدالدین نصیری امینی.(1)

«664» القانون

(طب - عربی)

از: الشیخ الرئیس ابوعلی حسین بن عبداللّه به سینا

کتاب: در علم طبّ یونانی است و در غایت شهرت و عظمت و مکرّر در ایران و هند و مصر و اروپا به طبع رسیده است.

نسخه: از اوّل کتاب ثالث در معالجات است تا پایان کتاب چهارم در حِمّیات. خاتم چنین است:

«و لقد وفّق لترقیم هذا الکتاب المستطاب و تتمیم هذا الخطاب أقلّ خدّام العلوم الحقیقیة و أحقر طلاّب الرسوم الفاضلة التحقیقیّة بهاءالدین محمّد بن شمس الدین محمّد الموسویّ الحسینیّ الفاطمیّ العلویّ المحمّدی الهاشمیّ القرشیّ، فی اوائل تحصیله لهذا

ص: 309


1- 1) کتاب مورد بحث در مجموعه کرامند «میراث بهارستان. مجموعه 13 رساله. دفتر اوّل کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. تهران - 1388»، با مقدّمه و خاتمه ای از صفه 767 تا 878 چاپ شده. جزاهم اللّه خیرًا.

الفن، وفقه اللّه... و کان ذلک فی اواسط شهر شوال المکرم من سنة احدی و عشرین و مائة بعد الألف من الهجرة...».

و در هامش چنین است: «عدد اوراق الکتاب من أوّله الی هنا ثلث و ستمائة 603». پس از این 5 برگ شامل متفرقاتست.

اندازه 18 × 24، متن 12 × 17 و نیم. خطّ نسخ 21 سطری.

«665» القبسات

(فلسفه - عربی)

از: امیر محمّد باقر داماد حسینی متوفّی 1040، اعلی اللّه مقامه.

نسخه: به دو سه خطّ مختلف است و نزدیک زمان مؤلّف نوشته شده، و روی برگ آخر تاریخ ختم استنساخ چهارم جمادای دوم 1077 در شهر حیدرآباد قید شده است لکن نام کاتب یا کاتبان معلوم نشده.

در برخی از مواضع نسخه حواشی با رمز (س م س سلّمه اللّه) و امثال این تعبیر نوشته شده است. روی برگ آخر پانزده بیت از اشعار خود مؤلّف است ظاهرًا که با این بیت آغاز می شود:

ای که گفتی پای چوبین شد دلیل *** ورنه بودی فخر رازی بی دلیل

«666» نسخه دیگر

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و خاتمه آن چنین است: «و ما غیرت فیه الکمّیّة و الجهة هو لازم النّقیض».

ظهر نسخه نام کتاب «کتاب الومضات» نوشته شده است.

ص: 310

«667» قُرّة العَین و سرُور النّشأتین

(کلام منظوم - فارسی)

یا:

و سرور القلب فی الدارین

از: نیای معظّم، آیة اللّه العظمی آقا میرزا سیّد محمّد باقر موسوی چهارسوقی «1226 - 1313» صاحب کتاب گران قدر «روضات الجنّات»، أعلی اللّه مقامه الشریف.

کتاب: شامل یکهزار و هشتصد و یازده بیت شعر است در اصول عقائد پنجگانه و معارف عالیه دین مبین اسلام، طیّ هشتاد و پنج عنوان که در پنجاه سالگی خود سروده اند:

گذشت از عموم ارچه پنجه، و نیست زِمن خیری در این دیری که فانی است

ولیک امّیدوارم کز من آخِر بمانَد یادگار این دُرّ فاخِر

و به سال یکهزار و دویست و هفتاد و هفت «1277» از آن فراغت یافته اند:

که تاریخ فراغش را خرد گفت: چه درّی کان لب الماس فرسُفت

پس «1261» که بالای مصرع مادّه تاریخ در نسخه دیده می شود اشتباه است.

نسخه: به خامه خوش نیای گرامی آیة اللّه آقای حاج میرزا سیّد حسن مجتهد چهارسوقی «1294 - 1377» فرزند ارجمند آیة اللّه آقا میرزا سیّد مسیح مجتهد «1255 - 1325» خَلف الصدق ناظم والامقام است. رضوان اللّه علیهم اجمعین.

تاریخ پایان استنساخ: نهم ربیع یکم 1312، یک سال و دو ماهی پیش از ارتحال نیای معظّم.

در برگهای عطف سرآغاز نسخه ابیاتی در مَراثی اهل البیت علیهم السلام ، از شخص امام مجدِّد، اعلی اللّه مقامه، نوشته اند، و در کلّ دارای هفتاد برگ است، به قطع رُقع. عنوانها به شنگرف نوشته شده و مع الاسف چند صفحه آسیب دیده است.

ص: 311

تا چهل صفحه آثار مقابله دارد، و در بسیاری از حواشی صفحات مطلبی متناسب شعر متن، به نقل از کتب حدیث مرقوم شده است.

جای سند 173

ص: 312

جای سند 174

ص: 313

«668» قرّة العین

(عربی)

از: نیای گرامی اعلی(1)، آیة اللّه آقا سیّد صدرالدّین محمّد بن صالح بن محمّد بن ابراهیم موسوی جبل عاملی، اعلی اللّه مقامه.

نگارنده شرح حال و نسب آن مرحوم و خاندان بسیار بزرگ و أصیل ایشان را در کتاب «زندگانی آیة اللّه چهارسوقی: 211 - 220» و مجلّد دوم «جامع الأنساب» به تفصیل نگاشته ام، و اینک مجملی از مطالب کتاب اول را - با اصلاحاتی - در اینجا یاد می کنم:

«سید صدرالدّین محمّد که مادرش دختر شیخ علی بن شیخ محیی الدّین بن شیخ علیّ بن شیخ محمّد بن شیخ حسن بن شهید ثانی بوده، از اکابر علماء إمامیّه در عصر خود و از غالب علوم اسلامی - فقه، اصول، حدیث، رجال، ادب و فنون شعریّه - دارای حظّی وافر بوده، شرح حالش در «روضات الجنّات: 332» و «ریحانة الادب 2: 467» و غیره آمده است. زوجه صالحه ایشان دختر مرحوم شیخ جعفر نجفی - أعلی اللّه مقامه صاحب «کشف الغطاء» - بوده، و عمده تحصیلاتش در نزد وی و سید بحرالعلوم و میر سیّد علی طباطبائی و سیّد محسن أعرجی و پدر بزرگوار خود او شیخ سلیمان عاملی و سیّد جواد عاملی؛ صورت گرفته، از پنج نفر اول و میرزا محمّد مهدی شهرستانی و غیرهم اجازه روایت دارد، رحمة اللّه علیهم أجمعین.

ص: 314


1- 1) علویّات طاهرات: اجدّه أمّی ابن ضعیف «سیّد محمد علی روضاتی» صبیّه مرضیّه آیة اللّه آقا میرزا سیّد جمال الدین چهارسوقی، و مادر گرامی آن مرحوم علویّه حبیبه بیگم - تنها زوجه محترمه آیة اللّه العظمی آقا میرزا سیّد محمّد هاشم موسوی چهارسوقی - صبیّه مرضیّه آیة اللّه العظمی آقا سیّد صدرالدین از معقوده جلیله اش «مسمّاة به جان جان» دخت والاگهر آیة اللّه العظمی شیخ جعفر کاشف الغطاء نجفی است. رضوان اللّه تعالی علیهم اجمعین.

«تولّد آن مرحوم در قلعه «شدغیث» جبل عامل به سال 1193 اتّفاق افتاده و در هفت سالگی به معیّت پدر نامور و عشیره خود به عراق عرب مهاجرت کرده، پس از انجام امر تحصیلات به اصفهان آمده مدّی توقف فرموده و جمعی از اعاظم علماء این سامان همچون أخوین حجّتین آیتین صاحب «روضات الجنّات» و صاحب «مبانی الاُصول» و غیرهم از محضر پر فیضش استفاده ها برده، پس از مدّتی باز به طرف عراق عرب و نجف اشرف متوجّه شده، در شب اوّل صفر 1263 در آن مکان مقدّس دار فانی را وداع کرد.(1)

«آقا سیّد حسن صدر در «طبقات الاجازات بالرّوایات» علّت مهاجرت ایشان را از جبل عامل شرح داده، و نیز فرموده که جدّش علاّمه متبحّر سیّد شرف الدین محمّد داماد شیخ حرّ عاملی - ره - بوده و از او روایت می کند، و آقا سیّد صدرالدین بواسطه پدر دانشور خود سیّد صالح و هم بلاواسطه او از جدّ مذکورش روایت می نماید،

ص: 315


1- 1) تاریخ فوت آقا سید صدرالدین را که در شب اول صفر 1263 نوشته ایم نقل از «طبقات الاجازات» آقا سیّد حسن صدر است، و در «روضات طبع اول» شب جمعه 14 محرم 1263 است، لکن در چاپ دوم - مطابق نسخه اصل - به 1264 تصحیح شده و در «مستدرک الوسائل» نیز 1264 است، و به شواهد و قَرائنی تاریخ اخیر أصحّ می باشد: «صفحه 240 کتاب زندگانی». حیرت آور است که این اختلاف در عموم کتب تراجم و تواریخ دیده می شود، صاحب «تکملة الأمل 1: 240 ط قم - 203 ط بیروت» به نقل از سیّد محمّد علی بن السیّد الی الحسن گوید که در شب جمعه اوّل ماه صفر 1263 وفات یافت، امّا خود، در (ص 104 ط قم ص 57 ط بیروت) به سال 1264 نوشته است. مصنّف عالیقدر «بغیة الراغبین 1: 168 ط بیروت» به شب جمعه 14 محرم 1264 تصریح فرموده است. محدّث قمی در «فوائد رضویّه» سال 1264 و در «کنی و ألقاب» 1263، و صاحب «کرام بررة: 669» اوائل صفر 1263 را اختیار فرموده اند. رحم اللّه معشر الماضین. بیافزاییم که تفصیل احوال و آثار و اعقاب آقا سید صدرالدین در «بغیة الراغبین 1: 147 - 279» دیده می شود.

«آقا سیّد صدرالدین دارای تألیفات بسیاری است که از جمله دوازده کتاب در «روضات الجنّات» و «ریحانة الأدب» یاد شده است... الخ: «زندگانی آیة اللّه چهارسوقی».(1)

در کتاب «مکارم الآثار 1: 8 - 14» نیز شرح حال صاحب عنوان و خاندان جلالت توأمان ایشان مذکور و از جمله این که:

«آقا سیّد صدرالدین بعد از سالها که در عراق عرب مانده بود به اصفهان آمد و آنجا سکونت نمود، و شهرت و أهمیّتی تمام به هم رسانید، و از جمله علماء آن شهر معدود گردید، اگر چه در آن زمان به واسطه شهرت و ریاست مرحوم سیّد حجة الاسلام رشتی؛ سایر علماءِ اصفهان - چنان که در «قصص العلما: 107» نوشته - در تحت الشّعاع او واقع شده بودند. و آنجا به تدریس و إفاضت پرداخت، و چندین نفر از فیض تدریس و روایت از او سرافراز و به مقامات عالیه ممتاز گردیدند: 1- مرحوم سید محمّد حسن موسوی 2- مرحوم حاج میرزا زین العابدین خوانساری 3- مرحوم شیخ انصاری... و این سه نفر مخصوصًا از او اجازت روایت داشته اند. 4- مرحوم آقا میرزا محمّد باقر چهارسویی، که در «روضات» در احوال او فرماید: وی را با من شفقتی تمام بود و مرا در تألیف این کتاب یاری فرمود. و در بعضی از تراجم دیگر اشارت بدان دارد که از وی استفاده هایی نموده. 5 - آقا میرزا محمّد هاشم چهارسویی که نزد او درس خوانده و هم از او روایت می کند،

«مرحوم آقا سید صدرالدین چندین کتاب نیز تألیف نموده 1- کتاب «أُثْرَة العِترة»(2)

ص: 316


1- 1) مجموعه سه رساله از آن بزرگوار در پنجاه و پنج برگ به خطّ زین العابدین نام در «فهرست مرعشیّه قم: 10 ش 3724» معرّفی شده است.
2- 1) الأثرة بوزن عُقدة هی البقیّة من العلم تؤثر... و العترة هنا ذرّیة رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله... «بغیة: 164».

در فقه استدلالی که مجلّدی بزرگ است. 2- «حاشیه بر کتاب نقد الرجال» میر مصطفی تفریشی 3- «رساله ای در أحوال محمّد بن أبی عیمر» که در «قصص العلما: 108» فرموده 4- «رساله ای در حجّیّت مظنّة» انجام تألیف آن سنه (1242) 5- «رساله ای در شرح مقبوله عمر بن حنظلة» 6- «رساله ای در مسائل ذوالرّأسین» بر طریقه ای که شیخ جعفر نوشته 7- کتاب «قرّة العین» در نحو که آن را در أواخر عمر خود در مدّت بیش از یک ماه برای فرزندش سید محمّد تقی تألیف کرده، و شواهد مباحث و مسائل آن را از آیات مبارکه قرآن مجید آورده با بعضی شواهد منظوم و منثور دیگر، و این کتاب را از آیات مبارکه قرآن مجید آورده با بعضی شواهد منظوم و منثور دیگر، و این کتاب با اختصارش از جلائل کتب تحویّه و دارای مطالب نادره و فوائد نافعه بسیاری است(1).

8 - کتاب «القسطاس المستقیم(2)» در اصول فقه 9- «قصائد و أشعار» فاخره بسیاری مطوّلاً و مختصرًا که بعضی از آنها را هم خود شرح نموده 10- کتاب «قوت لایموت» که رساله ای است عملیّه برای مقلّدین 11- کتاب «المجال» در رجال که در «الاسناد المصفّی: 24» و جاهای دیگر نوشته اند 12- کتاب «المستطرفات» 13- «منظومه ای در رجال» به وضعی لطیف با شرح آن 14- «حواشی متفرّقه بر منتهی المقال» که مرحوم آقا

ص: 317


1- 2) نیای معظّم، آیة اللّه العظمی آقا میرزا سیّد محمّد هاشم موسوی چهارسوقی داماد گرامی آقا سیّد صدرالدین، در مختصر شرح حالی که از خود و استادان خود نوشته و به مجموعه رسائل «مجمع الفوائد و مخزن الفرائد: ص 312 - 313. چاپ سنگی 1317 ق» معروف به «مَبانیالاصولی» ملحق کرده اند، در زمره آثار آن مرحوم این چنین فرموده اند: «منها: رسالته الموسومة بقرّة العین، فی النحو، فانّها مع صغر حجمها تفوق علی «المُغنی» مع طوله و بسطه. و کما أنّ «الصمدیّة» ممّا یناسب فهم المبتدی؛ فهذه الرسالة یوافق ادراک المنتهی». در «بغیة الراغبین 1: 164 س 1» نام مجموعه به اشتباه «معدن الفؤاد» چاپ شده است.
2- 3) در کتاب جای گفتگو آن را «قسطاس الاصول» خوانده است.

سید حسن صدر آنها را تدوین و به نام «نُکت الرجال» بر «منتهی المقال» موسوم نموده». انتهی. و اینک جای گفتگو:

این کتاب، چنانکه وصف آن از «مکارم الآثار» گذشت کتاب مختصر و مفیدی است در علم نحو و مؤلّف بزرگوار آن را برای فرزندش «محمّد تقی» تألیف کرده(1)، در بسیاری از مواضع و مسائل نحوی اجتهاد و نظر خود را به عبارت «و عندی...» و «فی نظری...» و امثال اینها بیان فرموده است. کتاب مرتّب به فصولی است «52 فصل» که فهرست آن را می آوریم، و تنها نسخه دیگری که از آن می شناسیم در کتابخانه دانشمند بزرگ آقای الفت اصفهانی است. نسخه ای هم به خط نگارنده این فهرست در کتابخانه حجّة الاسلام آقای حاج سید حسین موسوی خادمی «حفید مؤلّف» موجود است.

آغاز: [بسم ... الحمد للّه الّذی رفعَ عَلم العلماء بالإبتداء، و نصبَهم لندبة المستغیث و استجابة النّداءِ، و أعربَ بِهم عن کلمات الحُجج و المحجّة البیضاء، و فضّل مدادهم علی دماءِ الشهداء، و ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشآء، موصلاً بالصّلوة و السّلام علی من

ص: 318


1- 1) نسخه خطّ همین گرامی فرزند یعنی سیّد محمد تقی - علیه الرحمة - را این حقیر در سال «1400 ق» نخرد یکی از خویشاوندان خود دیدم و پس از وفات او از سرنوشت آن نسخه و کتابهای دیگری که داشت آگاه نیستم. در آن نسخه نیز تاریخ تألیف نیست و به کلمه «بل بخلاً بهم علیها» پایان یافته، و پس از آن کاتب خود نوشته است: «قد وقع الفراغ من تسوید هذه الرسالة الشریفة فی العصر من یوم السبت سابع و عشرین من شهر رجب المرجّب 1253. کاتبُه العبد الفقیر ابنُ المصنّف - دام ظلّه العالی - محمّد تقیّ الموسوی» که این می رساند سیّد محمد تقی تا آن تاریخ در حیات بوده است. سجع مُهرش «محمّد تقیّ بن صدرالدین الموسوی». درباره سیّد محمد تقی چند سطری در «کرّام بررة: ش 446» و هم در «بغیة الراغبین 1: 170»، و در هر دو با اشتباهاتی دیده می شود.

جلّ فی نعوته عن مضارع، و فی أمره الماضی عن منازع؛ محمّد و آله، شفعاء یوم الجزآء.

و بعد، فیقول العبد المسکین صدرالدّین ابن صالح ابن محمّد الموسوی العاملیُّ: هذه رسالةٌ. فی النّحو، أملیتها لنور بصری و مهجة قلبی الولد الأعزّ محمّد تقی، رقی اللّه به سُلّم العلم و الفضل، و أحیا به ذکر آبائنا الماضین من قبل - و سمّیته «قرّة العین» و به تعالی أستعین. فصلٌ. الکلام...].

انجام: [فهذا یا بُنیَّ آخر ما أردتُ تحریره و تحبیره، و قد صرفتُ فیه فوق شهرِ من عمری علی حین و هَن العظمُ منّی و اشتعل الرّأس شیبًا، اذاتانی تهیئة سراج و فراش و أنیس لقبری. أسأل اللّه أن ینفعک به و إخواننا، و یُلهمک معرفته؛ و یشدّ أرکانک علی طاعته، و یُذیقک حلاوة عبادته؛ فإنّ من رُزق تلک اللّذّة عرف أنّ الکسل کأبی الجعل، یضعفه عبق الورد و و أنّ المنتعش بزهر تهالکالبطّ لا یوثر علی الحمأة غیرها. و مازوی اللّه لذّة الدنیا الدنیّة عن اولیائه بُخلاً علیهم بها - تعالی عن ذلک علوّاً کبیراً - بل بُخلاً بهم علیها!

قد وقع الفراغ من تسوید هذه الرّسالة فی الیوم السادس من الأسبوع الرابع من الشهر الثانی من السنة الثالثة من العشرة السادسة من المائة الثالثة من الألف الثانیة، من الهجرة النبویّة، علی مهاجرها آلاف التحیّة.

و کان ذلک علی ید أقلّ السّادات عیسی بن المرحوم السید محمّد علیّ بن المرحوم السید صالح بن المرحوم السیّد محمّد العاملی. تمّ. «مهر: عبده عیسی الموسوی»].

توضیحاً: تاریخ مذکور در فوق یعنی «ششمین روز از چهارمین هفته ماه صفر 1253» را نگارنده در «زندگانی آیة اللّه چهارسوقی: 114» - نظر به عدم ظهور عبارت مذکور در تاریخ تألیف یا کتابت، و هم نظر به نبودن این تاریخ در نسخه آقای الفت - آن را تاریخ استنساخ نسخه مورد بحث دانسته ایم، و چنان که در حاشیه صفحه قبل نوشتیم نسخه خط سیّد محمد تقی نیز تنها تاریخ اتمام کتابت نسخه است به روز شنبه 27 ماه رجب همین سال 1253.

ص: 319

فهرست فصول کتاب. فصل 1- تعریف کلمه و کلام 2- تعریف إعراب 3- تقسیم معرب 4- تقسیم إعراب 5- تقسیم فعل 6- مرفوعات أسماء 7- اسمهای معرفه و نکره 8- مبتدا و خبر 9- اسم و خبر کان 10- حروفی که عمل «لیس» می کنند 11- حروف مشبهه به فعل 12- لای نفی جنس 13- أفعال مقاربه 14- عسی و اخلولق و أوشک 15- أفعال قلوب 16- فاعل 17- حذف فاعل 18- باب اشتغال 19- تنازع عامل 20- مفعول به 21- منادی 22- مفعول له 23- مفعول فیه 24- مفعول معه 25- حال 26- تمیز 27- استثناء 28- نصب به اختصاص 29- حروف جرّ 30- حذف تنوین از مضاف 31- چهار چیز که عمل فعل می کنند 32- مصدر 33- اسم فاعل و اسم مفعول 34- معمول صفت مشبهه 35- ألفاظ تعجّب 36- اسم تفضیل 37- نعم و بئس 38- نعت 39- توکید لفظی و معنوی 40- عطف بیان 41- عطف نسق 42- عطف به ضمیر منفصل 43- بدل 44- نواصب فعل مضارع 45- نصب به «أن» 46- جوازم 47- حذف شرط إن 48- مبحث «لو» 49- تذکیر و تأنیث وزن فاعل 50- أسباب منع صرف 51- اقسام وقف 52- کتابت ألف بعد از واو جمع.

نسخه: دارای 82 برگ، 2 برگ اول و آخر عطف و سفید است، روی برگ 2 نیز سفید است، کاغذ فرنگی آهار و مهره شده، جلد تیماج سبز یک لا، خط نسخ 14 سطری، عناوین به سرخی، بالای رؤوس مطالب و شواهد شعری نیز خط کشیده، قطع 14 × 21، متن 7 و نیم × 14، نام کاتب و تاریخ تألیف در بالا از انجام نسخه نقل شد، تاریخ کتابت ندارد، و کاتب، آقا سیّد عیسی بن محمد علی برادرزاده مؤلّف گرامی و پدر سید جمال واعظ مشروطه خواه معروف اصفهانی «مقتول در 1326» است.

تنها در یک جای نسخه حاشیه ای مختوم به «منه، دام ظلّه» به خط کاتب نوشته شده.

ص: 320

نگارنده این فهرست نسخه را با نسخه آقای الفت مقابله و تصحیح کرده و در «28 شوّال 1367» از آن فراغت یافته است.(1)

فیه فوق شهر من عمری علی حین و هن العظم منّی و اشتعل الرّاس شیئًا اذاتانی تهیّئة سراج و فواش و انیس لقبری اسال اللّه ان ینفعک به و اخواننا و یلحمک معرفته و یشدّ ارکانک علی طاعته و یذیقک حلاوة عبادته فانّ من رزق تلک اللذّة عرف انّ الکَسِلَ کابی الجعل یضعفه عبق الورد و انّ المنتعش بذمارتها کالبطّ لا یوثر علی الحماة غیرها و ما ذوی اللّه لذّة هذه الدّنیا الدنیّة عن اولیائه بخلاً علیهم بها تعالی عن ذلک علوّا کبیرا بل بخلا بهم عَلیْهَا قَد وقع الفراغ من تسویده هذهِ الرّسالة فی السّادس مِنَ الاُسبوع الرّابع من اللّه عن الثانی من السّنة الثلثة من العشرة السّادسة من المائة الثلثة من الاَلْف الثّانیة من الهجرة النبویة علی مهاجره بما الاف التحیّة و کان ذلک علی ید اقلّ السّادات عیسی بن ××××× السیّد محمّد علی بن المرحوم السیّد صالح بن المرحوم السیّد محمّد العاملی سیبقی الخط بعد صاحب زمانا م. م م ه و صاحبه و میم فی التّراب.

بلغ قبالا علی نسخة مصحّحة و لمحمد للّه تم م. ع. والموسوی فی 28 شوال 1367 ق والنسخه المشار الیها فی مکتبة العلامة الحاج میرزا محمد باقر الشهیر بالفت و لا یخفی ان کلما فی هامش نسختنا هذه فبخط هذا العبد من التصحیحات و الاسماء و غیرها م. ع. ر السید محمّد علی بن محمد هاشم الموسوی الروضاتی.

ص: 321


1- 1) در تاریخ غرّه ذی الحجّه 1409 تیرماه / 1368» طالب علم جوانی به نام «سیّد محمد علی بن سیّد محمد طباطبائی آل بحرالعلوم» که گویا در دانشگاه تهران اشتغال به تحصیل داشت، به اصفهان آمده و او نسخه موصوفه «قرّة العین» تصویری تهیّه کرده با خود به همراه بردند. ده سالی پس از آن زمان کتاب را از روی تنها همین نسخه با مقدّمه کوتاه و فهارسی را در پایان، در سلسله انتشارات دانشگاه تهران «به شماره 2390» در 267 صفحه به چاپ رسانیدند. مع الاسف، هم در مقدّمه و هم در متن اغلاطی دیده می شود.

سخنی پیرامون کاتب نسخه

آقا سیّد عیسی عمّ آقا سیّد حسن صدر بوده و شرح حال شگفتاوری از او در «تکملة الأمل: ش 300 چاپ قم، ج 1 ش 306 ط بیروت» در کمتر از یک صفحه دیده می شود، همه سخن از ریاضات و کرامات و مقامات بدون ذکر سندی و شاهدی یا مشاهده ای. در جایی که نامی از آن مرحوم در کتب تاریخی و رجالی آن زمان مطلقا دیده نمی شود، و اللّه العالم!

«... و قیل انّه عثر علی الکیمیاء فکانت ثروته ثروة الملوک و سیرته سیرة الأنبیاء فی الزهد و العبارة و الانزواء. فکانت الملوک و الأحراء و الوزراء و أجلاّء العلماءِ علی بابه ینتظرون خروجه و ملاقاته و قد لا یخرج الیهم! و کان نزیل طهران...»

و عاقبت این که آقا سیّد عیسی به عزم سفر حجّ از طهران به همدان رفته و در آنجا به سال 1280 وفات یافته و جنازه اش را در نجف اشرف به خاک سپرده اند. سپس:

«و أعقب السیّد ابراهیم المتقدم ذکره و السیّد جمالَ الدین...».

ناگفته نماند که سه سطر پایان این شرح حال در چاپ بیروتی «تکملة» نیامده است!

و در جلد پنجم «تکملة: ش 2136» در شرح حال آقا سیّد محمد قصیر رضوی علیه الرحمة متوفی به سال 1255 «یعنی فقط دو سالی پس از تاریخ استنساخ قرة العین به دست آقا سیّد عیسی!» نیز عجائبی نوشته اند:

«و کان عمّنا السیّد عیسی معروفًا بالعلوم الغربیة و کان السیّد محمّد القصیر قد تلمذ علیه و خدمه»! سبحان اللّه.

و همین است روش نگارش «تکملة أمل الامل» در شرح احوال همه اقارب و ارحام، از جمله برادر آقا سیّد صدرالدین یعنی سیّد محمد علی پدر سیّد عیسی و سیّد هادی والد

ص: 322

صاحب التکملة علیهم الرحمة در همان جلد یکم، همه محامد و مدائح و کرامات و خوارق عادات!

ناگفته گذاریم که سیّدنا الامام السیّد عبدالحسین شرف الدین، رضوان اللّه علیه، که نسخه «تکملة الأمل» را در دست داشته اند، در «بغیة الراغبین فی سلسلة آل شرف الدین، دو جلد، بیروت، 1411 ق» عموم مطالب آن را نقل فرموده، و از جمله مطالب راجع به مرحوم سیّد عیسی را.

ادامه مطالب از سوی محقّق و متمّم کتاب «بغیة»، در اینجا شایسته بحث نیست.

«669» القسطاس المستقیم

(اصول فقه - عربی)

از: شیخ عبدالوهّاب بن ملاّ یار علی بن ملاّ عین علی، ریزی لنجانی اصفهانی.

کتاب: حاشیه مبسوطی است بر «القوانین المحکمة» مرحوم آقا میرزا ابوالقاسم قمی، قدّس سرّه.

نسخه: مجلّد اوّل از آغاز تا مبحث نهی، و نسخه اصل خط محشّی است. در مقدّمه گوید که در بیست و پنج سالگی شروع به نگارش آن نموده.

تاریخ ندارد و از صاحب «فصول» تعبیر به فاضل معاصر می کند. در ظهر نسخه ابیاتی از یک اُرجوزه اصولیّه بخطّ مؤلّف نوشته شده است.

آگاهی پیرامون مؤلّف و خاندانش

عالم جلیل آقای حاج شیخ محمود شریعت ریزی «متولّد 1332 ق» که اینک در دهکده ریز لنجان اصفهان زعامت امور علمیّه و شرعیّه دارد و تنها فرد روحانی از اولاد ذکور شیخ عبدالوهّاب می باشد، در تاریخ هیجدهم ربیع الاخر 1388 «24/4/47» توضیحات به شرح ذیل برای نگارنده این فهرست دادند:

ص: 323

ملاّ عین علی مذکور اهل لکای کربلای معلّی بوده و با زنی ایرانی ازدواج نموده و بدین جهت به اصفهان آمده و در دهکده ریز اقامت گزیده. فرزندش ملاّ یارعلی پس از پدر عالم قصبه بوده.

فرزندش شیخ عبدالوهّاب عالمی محقّق و بزرگ و مرجع امور شرعی ریز بوده و متجاوز از نود سال عمر کرده و در اصفهان وفات یافته و جنازه اش را به ریز منتقل و در یکی از ایوان های مسجد جامع ریز که در آن اقامه جماعت می کرده دفن کرده اند. او با صاحب «فصول» روابط دوستانه داشته، و تألیفاتی از او به جای مانده است، از جمله «شرح معالم الاصول» و «قسطاس» مذکور.

مرحوم شیخ عبدالوهاب سه فرزند دانشمند داشته:

اول مرحوم حاج شیخ مرتضی ریزی «جدّ امّی آقایان رشتی اصفهان» از علماءِ بسیار مبرّز اصفهان متوفی 1329 مدفون در تکیه مخصوص خود در تخت پولاد اصفهان و مذکور در «تذکرة القبور - رجال اصفهان: 83» و «نقباء البشر» و «مکارم الاثار».

دوم شیخ ابوالمعالی. تحصیلاتش در نجف اشرف بوده و به ریز مراجعت نموده متصدّی امور شرعیّه گردید و همانجا وفات یافته و به نجف اشرف حمل شده است. وی دارای دو فرزند بوده 1- شیخ ضیاءالدین که تنها دختری از او مانده و متعلّقه ابن عمّ خود می باشد 2- شیخ جلال الدین که وی و برادرش در جنب جدّشان در ریز مدفونند و شیخ جلال الدین از شاگردان مبرّز مرحوم آقا شیخ هادی تهرانی اصولی معروف بوده، و تنها فرزندش همین آقای حاج شیخ محمود شریعت می باشند.

فرزند سوم مرحوم شیخ عبدالوهاب: آقا شیخ ابوالفضل ریزی که وی نیز از علماءِ مبرّز بوده و در جنب برادرش شیخ مرتضی دفن شده و در «تذکرة القبور: 85» و «نقباء

ص: 324

البشر: 54» مذکور است. و در «نقباء» نام پدرش را اشتباهًا مولی محمّد جعفر فشارکی نوشته اند و در ص 558 همان کتاب رفع اشتباه شده است(1).

«670» القلائد السنیّة علی القواعد الشهیدیّة

(عربی)

این کتاب را شیخ محمد بن علی بن احمد عاملی کرکی دمشقی، معروف به شیخ محمد حریری

(2) حرفوشی، از دانشمندان سده یازدهم، در شرح کتاب «قواعد شهید اول» شیخ ابو عبداللّه محمّد بن مکّیّ «ش 786» نگاشته است.

«قواعد» از متون مهمّی است که شیخ شهید - رضوان اللّه علیه - بسیاری از کلّیات فقهی و اصولی را در آن گرد آورده و از زمان خود وی پیوسته مورد مراجعه و بحث و درس و استفاده فقهاء و دانشمندان بوده است.

در «فهرست دانشگاه 5: 1978» گوید: «شهید یکم (متوفی 786) بسیاری از قاعده های کلّی فقه و اصول و ادب با فروع آنها در این دفتر گرد آورد، و در این زمینه گویا نخستین کسی باشد از دانشمندان شیعی که بدین کار پرداختند. شماره قاعده ها 303 و شماره بیتها نزدیک 3600 می باشد. او در اجازه خود به ابن خازن در دمشق در نیمه روز چهارشنبه 12 رمضان 784 از آن با عبارت «کتاب القواعد و الفوائد فی الفقه، مختصرٌ یشتمل علی ضوابط کلّیّة اصولیّة و فرعیّة، یستنبط منها أحکام شرعیّة، لم یعمل

ص: 325


1- 1) آقای حاج شیخ محمود ریزی که اطلاعات راجع به خاندان خود را به شرح بالا دادند، در تاریخ پنجم جمادی الاولی 1418 «17/6/76»، وفات یافت و در مسقط الرأس خود به خاک رفت. «رحمة اللّه علیه».
2- 2) در نسخه چاپی «سلافة العصر» اشتباهًا به جای الحریری «الحویزی» چاپ شده، لکن در نسخه خطّی نگارنده «برگ 204» صریحًا «الحریری» است.

الأصحاب مثله» می ستاید و می گوید که یاران پیش از من بدین کار نپرداختند. (روضات ص 591)، انتهی.

مؤلّف «الذّریعه 6: 173 و 14: 17» در موضع اوّل نُه حاشیه و در موضع دوم چهار شرح بر این کتاب یاد، و در هر دو جا کتاب مورد بحث را عنوان کرده اند.

شرح حال فاضل حرفوشی در «سُلافة العصر: 315 - 323» آمده و در آنجا ستایش بسیار از او شده و مقدار زیادی از اشعارش نقل گردیده است، از جمله در مدح شیخ جواد کاظمی مؤلّف «مسالک الأفهام» این دو بیت شعر را آورده:

جری فی حلبة العلیاء شوطًا *** بسعیٍ ما عدا سنن السّداد

ففات السابقین إلي المعالي *** و ما هذا ببدعٍ من جواد

حرفوشی از دانشمندان جامع بوده، چنانکه در فقه و اصول و نحو و ادب و شعر دست داشته و در این رشته ها نوشته است.

صاحب «سُلافه» فرماید: وی از شام به بلاد عجم «یعنی ایران» منتقل شد، و در آنجاها بماند تا در ربیع دوم 1059 درگذشت، از مصنّفاتش: «شرح الزبدة» در اصول. «الّلالئُ» السّنیّة فی شرح الاجرّومیّة». «شرح التهذیب» در نحو. «شرح شرح الفاکهیّ علی القطر». «شرح شرح الکافیجیّ علی قواعد ابن هشام». «المختلف» در نحو و «طرائف النّظام» است. سپس ادب و شعر او را ستوده و قصیده ای که در مدح شیخ خود «استادش» شرف الدین دمشقی به سال 1026 سروده نقل فرموده است.

معاصر دیگر حرفوشی، مرحوم شیخ حرّ عاملی نیز وی را در «أمل الامل: 27 - 28» عنوان کرده(1) و او را بسیار ستوده، از جمله در وصفش گوید: «أعرفُ أهل عصره بعلوم

ص: 326


1- 1) در نسخ معمولی این کتاب نام جدّ حرفوشی به جای أحمد «محمد» نوشته شده که بی شک از اشتباه ناسخان است.

العربیّة. قرء علی السیّد نورالدّین علیّ بن علیّ بن أبی الحسن الموسویّ العاملیّ فی مکّة جملةً من کتب الخاصّة و العامّة. له کتبٌ کثیرة الفوائد، منها...».

سپس تألیفاتش را یاد کرده و گوید: او را در دیارمان دیده ام، بعد به اصفهان رفت، و هنگامی که درگذشت قصیده ای طولانی در رثائش سرودم، از آن اشعار است:

أقم مأتمًا للمجد، قد ذهب المجدُ *** وجدّ بقلب السّودد(1) الحزن و الوجدُ

تا آخر، بعد کلام صاحب «سلافة العصر» را نقل و ترجمه را پایان داده است.

از دو کتاب مذکور و خاتمه کتاب مورد بحث که چهار سال قبل از وفاتش در اصفهان نوشته مستفاد می شود که حرفوشی اواخر عمر را در اصفهان می زیسته و شاید در همین شهر درگذشته و به خاک رسیده باشد، لکن از مدفن او اطّلاعی نداریم.

دانشمند ادیب شاعر دیگری از نزدیکان به زمان حرفوشی، شیخ عبدالرحمن بن محمّد بن عبدالرحمن بن یوسف دمشقی معروف به ابن شاشو - یا ابن شاشه - متولّد 1055 متوفای 1128 نیز در (صفحه 201 - 209) تذکره خود که به نام «تراجمُ بعض أعیان دمشق». در بیروت چاپ شده؛ ترجمه او را نگاشته، گوید: «فاضلٌ قد اشتهر بالفضل؛ و ناقلٌ صحّ بروایته النّقل؛ ارتفع بخفض جنابه، و انتصب لإفادة طلاّبه؛ و أشفی بمعرب بیانه علیل الأفهام، و أسّس قواعد مذهبه بصحیح الأحکام. أجلُّ معلوماته العربیّة،و أکملُ مؤلّفاته «شرح الاجرّومیّة». مازال بالعربیّة معروف، و بحسن علمه و تعلیمه

ص: 327


1- 1) عموم کسانی که این اشعار را نقل کرده اند این کلمه بسیار ساده «السّودد» را چون کاتبان نسخه أمل الامل غالبًا به اشتباه «السود و» نوشته بودند - نتوانسته اند بخوانند، لذا در معنای شعر دچار حیرت شده هر کس به شکلی سلیقه خود را اعمال و شعر به این زیبائی و بلندی را دگرگون کرده است، مثلا در «روضات الجنّات» چنین است: «و حلّ بقلبی السوء و الحزن والوجد». در أعیان الشیعه: «و حلّ بقلبی بعده الحزن والوجد». در «الغدیر» و شهداء الفضیله: «وجد بقلبی السوء و الحزن و الوجد». و السُّودَد، و السُّؤّدُد: کرم المنصب، السیادة الرفیع، المَجد.

موصوف، تقصده الطلاّب من کلّ ناد؛ مع کمال شهرته فی تلک البلاد. إلی أن صدرت منه بعضُ کلمات أوجبتْ رحلتَه إلی بعض الجهات. ثمّ دخل فارس و أظهر بها مذهبه. ثمّ رحل الهند [کذا] و أدرک هناک مارامَه و طلبه. و له شعر مقبول، و عند أهله محفوظ و منقول، فمنه قوله...».

سپس چند صفحه ای از کتاب خود را به أشعار او اختصاص داده است.

ادیب شاعر فاضل محمّد امین بن فضل اللّه، محبّی دمشقی «1061 - 1111» نیز در کتاب نفیس «خلاصة الأثر فی أعیان القرن الحادی عشر 4: 49 - 54» شرح حال حرفوشی را آورده و او را بسی ستوده و گوید: در دمشق درس خواند و ترقی کرد و به درسهای عمادی مفتی(1) حاضر شد و عمادی به فضل او گواهی می داد و از او تجلیل می کرد. تا اینکه مولی یوسف بن ابی الفتح(2)، حرفوشی را برای اعاده درس خود فراخواند، چند روزی حاضر شد و دیگر نرفت، فتحی از سبب غیبت حرفوشی تحقیق کرد، گفتند: وی این درس را با مقام خود متناسب ندانست. ملاّ یوسف خشمگین شد و به سعایت برخاست و کمر به قتل او بست و نزد حکّام دمشق شهادت به رفض او داد.

ص: 328


1- 1) العمادیّ (978 - 1051) عبدالرّحمن بن محمّد بن محمّد بن عمادالدین، مُفتی دمشق و من أجلاّءِ شیوخها... : «الأعلام 3: 332». عمادی دیگری که حریری رساله «اثبات الواجب قدیم» دوانی و شرح حنفی بر آن و حاشیه میرزاجان را نزد او خوانده حسن الکردی العمادی است که در آخر رساله إثبات این چنین گواهی داده است. «قرأ هذه الرسالةَ مع شرح الحنفیّ و حاشیة میرزاجان بطرَفَیها أفضلُ زمانه و أحسنُ إخوانه شیخ محمّد الحریریُّ علیَّ و أنا أحقر عباداللّه تراب أقدام الطلاّب حسن الکردیّ العمادیّ سنة 1038. اتمّ. از نسخه مخطوطه یک مجموعه جلیله مشتمل بر خطّ و ربط حریری، قدّس سرّه.
2- 2) یوسف بن أبی الفتح بن منصور بن عبدالرحمن السقیفی الدمشقی الحنفی امام السّلطان و علامته الزمان... : «خلاصة الأثر 4: 493 - 500». در پایان ترجمه اش گوید: ولادتش در ماه ذی الحجّه (994) و مرگش در (1056) در قسطنطنیّه بود.

حرفوشی فهمید و از دمشق به حلب و از آنجا به ایران رفت، شاه عبّاس سلطان ایران مقدمش را گرامی داشت و او را رئیس علماءِ دیار خود گردانید، در حالی که هنگام توقفش در دمشق خامل الذکر بود و به بافتن بعضی از پارچه هایی که از حریر به عمل می آید روزگار می گذرانید، و از همین جهت او را حریری می خواندند. بسیاری از دانشجویان به خدمتش می شتافتند و او در همان دکان خود به کارهای علمی می پرداخت و هیچ شغلی او را از کسب دانش باز نمی داشت. «پایان کلام محبّی».

شرح حال ادیب حرفوشی درین کتابها نیز آمده است: روضات الجنّات: 613 - 614، أعیان الشّیعة 46: 148 - 152، شهداء الفضیله: 118 - 122، الغدیر 11: 286 - 290، الأعلام 7: 187، معجم المؤلّفین 10: 304 - 305، الکنی و الألقاب 2:

191 - 192. فوائد الرضویّة: 556 - 557، ریحانة الأدب 1: 319 و «تکملة أمل الامل: 1، ش 340 ط قم، 1: ش 347 ط بیروت».

شیخ محمّد را فرزند دانشمندی بوده به نام شیخ ابراهیم که این کتاب مورد بحث را به نام او تألیف کرده، و شیخ حرّ نیز در «امل الآمل: 6» او را عنوان و فرموده است که مردی فاضل و صالح بود، و نزد پدر خود و غیر او درس خواند، و به سال 1080 در طوس وفات یافت و من به جنازه او حاضر شدم، انتهی. و در «روضات الجنّات: 614» داستانی از «مجموعه اجازات» که تألیف شیخ ابراهیم مذکو بوده نقل فرموده است.(1)

و هم در روضاتست که گویند شیخ محمّد حرفوشی در یکی از مساجد شام به دیدار ابن ابی الدّنیا معمّر مغربی - که نامش علی بن عثمن بن خطاب بن مرّة بن مؤیّد همدانی

ص: 329


1- 1) شیخ ابراهیم حرفوشی کاتب نسخه حاشیه شیخ علی شهیدی بر حاشیه «شرح اللّمعة» خلیفه سلطان است. نسخه را در «الذریعة 10: 200» و سپس در «فهرست مرعشیّه قم 9: 60» شناسانده اند و تاریخ کتابتش (3 - ج 1 - 1077) در اصفهان از روی نسخه خطّ شخص مؤلّف است، و این می رساند که کاتب همانند پدر با مرحوم شیخ علی شهیدی مربوط و مأنوس بوده اند. رحمة اللّه علیهم أجمعین.

یمانی است و گویند از اصحاب امیرالمؤمنین علیّ بن ابیطالب علیه السلام بوده و آب حیات نوشیده نائل شده و از او اجازه روایت گرفته است!

در «تکملة الأمل 1: 195 و 318 ط بیروت نیز به این داستان اشاره شده است.

در مورد نسبت صاحب ترجمه به «حرفوش»، مؤلّف «أعیان الشیعه 17: 49 به بعد» و دیگران مبسوطًا سخن گفته اند، و در «ریحانة الأدب 1: 319» گوید: منسوب به آل حرفوش است که امرای بعلبک بوده و در آن شهر و کرک نوح سکونت داشته و تمامًا شیعه دوازده امامی بوده و در بعلبک و غیره تأسیس مساجد کرده و علماء و أشراف را إکرام می نموده اند، و أصل ایشان از عراق از قبیله خُزاعه و به نیای عالی شان «حرفوش خزاعی» منسوب می باشند... .

«القلائد السّنیّة» جای گفتگو، آن گونه که ذکر شد در شرح کتاب القواعد شهید اوّل - رضوان اللّه علیه - است به طور مزجی، و در خاتمه آن - چنانکه خواهد آمد - گوید که ظهر یکشنبه ششم جُمادای دوم سال 1055 در اصفهان از تبییض آن فراغت یافته است.

این کتاب بسیار محقّقانه نوشته شده و در آن فوائد ادبی و لغوی و فقهی و اصولی و روایتی و تاریخی و غیرها بسیار است، و کتابهای گوناگون زیادی که مورد استناد نویسنده قرار گرفته از متون بزرگ و مورد اعتماد به شمار می رود.

وی در چند جا از تألیفات شیخ بهائی - رضوان اللّه علیه - نقل کرده و از ایشان به کلمه «شیخنا» تعبیر می کند که معلوم می شود در نزد ایشان شاگردی کرده است.

در شرح قاعده «لاضرر و لاضرار» که شیخ شهید - قدّس سرّه - در أصل «قواعد» شعر ابو العلاءِ معرّی را که گوید:

یدٌ بخَمس مِئینَ عسجَدٍ وُدیتْ *** ما بالُها قُطعتْ من رُبع دینار

و جوابی که سیّد مرتضی علم الهدی - أعلی اللّه مقامه - و خود شهید نظمًا به او داده اند نقل فرموده؛ شارح درین مقام شرح مبسوطی نگاشته و شواهدی بر فساد عقیده ابوالعلاء

ص: 330

از أشعار او آورده و گوید: «و بالجملة، فالمنقول عنه فی هذا الباب کثیرٌ جدًّا، فلاعبرة بما ألّفه بعضهم للنّصرة له و دفع المَطاعن عنه و سمّاه «التّحرّی، فی دفع التّجرّی، عن أبی العلاءِ المعرّی(1)» إلخ».

در «کشف الحجب: 347» کتاب قلائد را به عنوان «شرح قواعد الشهید» یاد کرده و معلوم می شود نسخه آن را ندیده است. در این کتاب نام عموم تألیفات حرفوشی را آورده و همه جا وفات او را به سال 1051 ضبط نموده که اشتباه است.

نسخه ای از این کتاب در کتابخانه مرحوم سماوی در نجف اشرف بوده و آقای دکتر حسین علی محفوظ کاظمینی در «مجلّة معهد المخطوطات العربیّة 4: 233» از آن یاد کرده اند، و در «فهرست دانشگاه 5: 1978 - 1979» و «ذریعه 14: 17» است که قسمتی از قلائد و بعضی از شروح و حواشی دیگران در هامش اصل کتاب قواعد به سال 1308 در طهران به چاپ سنگی رسیده، و شرح حال حرفوشی نیز در آغاز نسخه آمده و مصحّح آن مجموعه متذکّر شده است که تنها یک ثُلث از قلائد را در دست داشته.

نسخه های ما نیز پیش از شرح یک سوم اصل قواعد نیست، و شارح مقداری را که شرح کرده مجلّد اول کتاب قرار داده، چنان که از کلام خود او نیز که در خاتمه گفته است «قد فرغ من تبییض هذا المجلّد مؤلّفه...» این مطلب معلوم می شود(2).

ص: 331


1- 1) کتابی به این نام در معاجم و فهارس نیافتیم، ظاهرًا مقصود محقّق حرفوشی کتاب «الانصاف و التحرّی، فی دفع الظلم و التجرّی، عن أبی العلاءِ المعرّی» تألیف کمال الدین ابن العدیم «588 - 660» است که به طبع هم رسیده، واللّه العالم. شیخ یوسف البدیعی (متوفّی 1073) صاحب «صبح المُنبی عن حیثیّة المتنّبی» نیز کتابی به نام «أوج التحرّی عن حیثیّة أبی العلاءِ المعرّی دارد (کتاب الصبح: 57). و برای اصل شعر و دفاع معرّی، به «زجر النّابح. مقتظفات: 108 ط دمشق» و «مجلّة الجامعة الاسلامیّة، ع 1 س 6 ص 45» رجوع فرمایند.
2- 1) نسخه اصل قلائد بخطّ مصنّف در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران است و در «فهرست 8: 396» یاد شده است.

مقدار موجود تا پایان فوائد مربوط به أحکام وطی است، و آخرین فائده ای که شرح کرده به این عنوان است: «فائدة. کلّ هذه الأحکام یتساوی فیها القبل و الدّبر إلاّ التّحلیل و... إلاّ تحریم اُمِّ المفعول و اُخته و بنته».

آغاز: «بسم ... نحمدک یا من أوضح لنا مناهج الوصول إلی قواعد الاُصول، و یسّرلنا مسالک الحصول علی إدراک المأمول، قضی لمن بذل وسعه فی درک الحقّ بالوصول إلیه، و حتم بهدایة من جاهد فیه و معونة من توکّل علیه... أمّا بعد، فیقول أحوج الوری إلی ربّه الغنی: محمّد بن علیّ بن أحمد، الحَرفوشیُّ العاملیُّ - وفقه اللّه لأحسن العمل، وصانه عن موجب الخطأ و الخطل - : إنّ کتاب «القواعد» الّذی ألّفه شیخنا رئیس المحقّقین و زبدة المدققین، ظلّ اللّه علی الأنام... من علیه فی العلوم و المعارف المعوّل، الشیخ الجلیس الجلیل، شمس الدّین محمّد، الشهیر بالشهید الأوّل... کتابُ لم ینسج أحدٌ علی منواله، و لم یظفر فاضلٌ بمثاله، انطوی علی تحقیقاتٍ هی لطایف الأسرار، و احتوی علی اعتبارات هی عرایس الأفکار... لکنّه - لفرط الایجاز - کادیعدّ من جملة الألغاز... و کان کثیرًا ما یدور فی ذهنی الجامد، و یخطر فی فکری القاصر الخامد؛ أن اُعلّق علیه شرحًا یمیط عنه الحجاب... و کنت أحجم عن ذلک لصعوبة هذاالمرام، و خوفًا من عدم أداءِ حقّته من الکلام.

ثمّ إنّ الولد العزیز علیَّ، المرضیَّ فی أفعاله لدیَّ، سمیَّ الخلیل الأوّاه، الباذل نفسه فیما یرضی اللّه - جعلنی اللّه من کلّ سوءٍ فداه... ؛ التمس منی أن اعلّق علیه شرحًا وافیًا بالمراد، کافلاً ببیانه علی درجه الاقتصاد.

فأجبته إلی ملتمَسه و مبتغاه، قاصدًا بذلک وجه اللّه... ناویًا إن وفق اللّه لإتمامه، و منّ بالاسعاف علی اختتامه، أن اُسمّیه ب-«العلائد السّنیّة، علی القواعد الشهیدیّة»، و اللّه أسأل التّوفیق والهدایة... قال المؤلّف - روّح اللّه روحه... - : «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. اللّهمّ إنّی أحمدک، و الحمد من عطائک». أردف التسمیة بالتحمید اقتفاءً للقرآن المجید...».

ص: 332

انجام: «و روایة ابن أبی عمیر مرسلةٌ، إلاّ أنّ الأصحاب قبلوا مراسیله. و ابرهیم ابن عمر ضعیفٌ. و العمدة الاجماع و الأخبار المجبورة بالشّهرة.

اللّهمّ اجبرْ خلل أعمالنا بعفوک و غفرانک، و یسّرْ لنا سبیل الوصول إلی طاعتک و رضوانک، و اجعلْ ما کتبناه فی هذه الأوراق ذریعةً إلی دخول جِنانک...

قد فرغ من تبییض هذا المجلّد مؤلّفه الفقیر إلی اللّه الغنی: محمّد بن علیّ بن أحمد، الحرفوشیُّ العاملیُّ؛ فی محروسة اصفهان - صینت من نوائب الحدثان - ظهر یوم الأحد، السّادس من شهر جمادی الاخرة، من شهور سنة خمس و خمسین بعد الألف. و الحمد للّه رب العالمین.

قد فرغتُ من کتابته فی أوائل شهر ربیع الاخر من شهور سنة 1131. و أنا العبد الأقلّ: محمّد رفیع بن ملاّصفات اللّه، عفی عنهما...».

در هامش همین موضع این شرح نوشته شده: «هو. قد وقع الفراغ من مقابلتها و تصحیحها بحسب الجهد و الطاقة - إلاّ ما انحسر عنه النظر، و تخطّاه البصر - مع حضرة والدی - أدام اللّه أیّام إفاداته و جعله من العلماءِ العاملین و من الّذین لا خوف علیهم و لا هم یحزنون - امتثالاً لأمره، فی أواخر العشر الثانی من الشهر الاخر من شهور سبعین و مائة بعد الألف. و أنا الخاطی ء العاصی: محمّد رضا بن محمّد مهدی، عفی عنهما...».

نسخه دارای 209 برگ، روی برگ 1 تملّک و مهر «عبداللّه بن محمّد کاظم الاصبهانی»، و عالم بزرگ آخوند ملاّ علی اکبر اژیه یی اصفهانی «متوفی 1232» است به این عبارت: «من الکتب المختصّة بالداعی، قد اشتریتها فی بلدة اصفهان من المولی العالم العامل ملاّ ابوالحسن بن محمّد باقر بن محمّد مهدی - رحمه اللّه - و أنا العبد الخاطی» مهر «عبده علی اکبر بن محمّد باقر». همچنین تملّک و مهر آیة اللّه نیای معظّم، آقا میرزا سیّد محمّد هاشم موسوی چهارسویی و چند بیت اشعار مناجاتیّه روی همین صفحه دیده می شود.

ص: 333

کاغذ اصفهانی جلد تیماج مشکی، آستر کاغذ ابری، خط نسخ 24 سطری، بالای مطالب متن به شنگرف یا مرکّب سیاه خط کشیده، تاریخ تألیف و کتابت و تصحیح و نام کاتب و مصحّح از پایان نسخه نقل شد. یکی دو جا حاشیه ای مختوم به رمز «م. ه» دیده می شود که ظاهرًا از پدر مصحّح است، و در دو سه موضع نیز حاشیه هایی برمز «عب» نوشته شده که از دارنده اسبق نسخه می باشد. نسخه سقطات بسیار داشته و مصحّح همه جا آنها را در هامش به خط نسخ خود اضافه کرده است. قطع 18 و نیم × 24 و نیم، متن: 12 و نیم × 8 و نیم.

نسخه ای دیگری ازین کتاب در شماره بعد معرّفی می شود.

«671» نسخه دیگر

این نسخه دارای 238 برگ است، برگ اوّلِ اصل مفقود شده و جای آن یک برگ سفید است، برگ 11 و 14 نیز مفقود و به جای آنها برگ سفید گذاشته شده. مقدار یک ششم کتاب نیز از آخر مفقود و تا قاعده «الأصل فی اللّفظ الحمل علی الحقیقة الواحدة...» موجود است، و برگ 238 به این عبارت ختم می شود: [الرّابع أن یکون الوضع خاصًّا والموضوع له عامًّا. و هذا غیر موجود، بل مستحیلٌ].

خط نسخ 21 سطری، پاره ای از عناوین به سرخی نوشته شده و بالای مطالب متن قواعد نیز به سرخی خط کشیده اند. کاغذ اصفهانی، جلد میشن مشکی، داخل کاغذ روزنامه، قطع 17 × 24 و نیم، متن 10 ونیم × 16 و نیم. نام کاتب و تاریخ نسخه به علّت سقط آن معلوم نیست، لکن به واهی خطّ و کاغذ ظاهرًا متعلّق به سده دوازدهم است. در سه چهار موضع حاشیه هایی به امضاءِ «بهاء الحسینی» یا «بها» نوشته شده که بی شک از آن دانشمند بزرگ میر بهاءالدّین محمّد بن محمّد باقر حسینی مختاری «متوفای

ص: 334

بعد از 1130» صاحب «زواهر الجواهر. ش 455» است. در یک موضع نیز حاشیه ای به امضاءِ «منه، عفی عنه» نگاشته شده، لکن آن نیز به خط مرحوم مختاری است.

«672» قواعد الأحکام فی معرفة الحلال والحرام

(فقه - عربی)

از: آیة اللّه فی العالمین جمال الدین ابو منصور حسن بن یوسف ابن المطهّر الحلّی، متوفی 726، أعلی اللّه مقامه.

کتاب: در دو مجلّد است در ابواب فقه و به طبع رسیده، و در میان همه کتب فقه شیعه از مقام والایی برخوردار و تا چند قرن مطرح تدریس سطوح عالیه بوده و بر آن شروح و تعلیقات فراوانی نوشته شده است.

نسخه: کامل است، از آغاز کتاب طهارت تا پایان دیات، و فقط روی برگ اوّل و در آخر نسخه نام کاتب و تاریخ کتابت ذکر شده، و کتاب نکاح بلافاصله پس از خاتمه وصایا قرار گرفته است.

کاتب: محمّد باقر تبریزی قمی بابویهی واعظ. پایان استنساخ: اواخر جمادی الاولی 1033.

روی برگ اوّل کاتب نوشته است: «هو المالک. صاحبُ هذا الکتاب صاحب الزمان - علیه و آبائه المعصومین صلوات الرحمن - لکن فی ید عبده بل کُلیب عتبة داره: العبد العامی المفتقر إلی رحمة ربّه الغافر، أقلّ العباد، محمّد باقر القمیّ ثمّ التبریزی البابوبهیّ الواعظ، بدار الارشاد اردبیل، والعبد و ما فی یده کان لمولاه. نمّقه فی سنة 1033». مُهر: ناخوانا.

أوائل نسخه حواشی متفرّقه بسیار دارد. در شش صفحه عطف آغاز و روی برگ اوّل

ص: 335

مطالب فراوانی بخطّ کاتب و به نقل از میرداماد هست، با تعبیر از آن جناب به این عبارت: «مِن شارع النجاة» للسیّد الأعظم ثالث المعلّمین و فخرالعالمین امیر محمّد باقر الداماد، «أدام اللّه ظلال افاداته علی رؤس العباد الی یوم المیعاد».

و ایضًا: «هذه صورة خطّ استادنا المولی الأعظم مولانا حاجی بابا القزوینیّ، قدّس اللّه سرّه العزیز. رقمه فی سنة 1040».

تعداد اوراق نسخه برحسب شماره بالای صفحات: 404 برگ.

«673» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد اوّل کتاب است تا پایان کتاب الوصایا و دارای حواشی بسیار خصوصًا از «ع ل».

کاتب: حسن بن جماعة بن جمعة بن جبر بن جباره بن الحاجیّ صّباح العتّابیّ الربعی.

تاریخ ختم استنساخ: روز دوشنبه 23 صفر 913.

در صفحه مقابل خاتمه نسخه شخصی فوت کاتب را چنین یادداشت کرده است: «سبحان من حکم علی رقاب عباده بالموت و لالهم منه مفرّ و لا محیص. و ممّا حکم اللّه تعالی به أنّ حسن بن جماعة مات عند الفجر الثانی أو قبله بیسیر من یوم الاثنین ثامن عشر شهر جمادای الاولی من شهور سنة احدی و ثلاثین و تسعمائة».

روی برگ اوّل نوشته اند: «عدد اوراق 310، کلّ ورق 60 بیت 18600». و نیز درباره حواشی خارج از متن نوشته اند: «جمیع اوراق چسبانده که درین میان قواعد است از خرد و بزرگ شصت ورق است». و نیز این شرح: «از کتب مرحوم میر محمد معصوم طاب ثراه» و فهرست اسامی کتب این جلد.

«674» نسخه دیگر

نسخه: از کتاب النکاح است تا آخر. کاتب محمدعلی ابن جعفر جربادقانی. تاریخ ختم استنساخ: «یوم الاربعاء» از ماه ذیقعده 1071.

ص: 336

«ضمیمه»

اجازه روایتی مولانا عبداللّه بن مولانا محمّدتقی مجلسی برای مولانا محمدعلی جربادقانی که همان کاتب نسخه قواعد است به خط مجیز در هفت صفحه.

«676» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد دوم کتاب است از اول کتاب النّکاح تا آخر. یک برگ از پایان نسخه مفقود گردیده و در گوشه بالای اوراق شماره آنها گذارده شده که آخر موجود برگ 278 می باشد.

نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نشد، از آثار قرن 11 - 12 است.

ظهر نسخه تاریخ تملک شخصی را به سال 1129 در اصفهان دارد.

«677» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد اول است از طهارت تا وصایا. چند برگی از آخر ناقص بوده نیای گرامی، آیة اللّه مرحوم حاج میر سیّد محمّد موسوی چهارسوقی به خطّ خود در اوائل ذیقعده 1273 تکمیل فرموده است.

«678» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد اوّل است. حواشی بسیار از شرح عمیدی و فخر المحققین و شیخ علی و مواضع دیگر در حاشیه ها بخطّ کاتب متن نوشته شده.

ظهر نسخه فهرست ابواب هر دو جلد کتاب یاد شده، و نیز سؤالی که درباره اشکالات «قواعد» از فخر المحققین کرده اند و جوابی که فرموده نیز این عبارت: «اوراق

ص: 337

تمام قواعد 436 و بالقرطاس 9: 1 «1009 ؟» و بالحزمة: اربع و نصف، و الکاتب وجیه الدین خوش نویس».

تملّک و مهر عنایت اللّه بن عبدالکافی شهدادی نایینی در پارس ئیل 1135 و تملّک و مهر محمّد کاظم بن علاء الدوله منوچهری نایینی در مدرسه شاهیّه اصفهان در غرّه ربیع دوم 1040، همه در ظهر نسخه هست.

«679» القواعد و الفوائد یا: قواعد الشهید الأوّل

(کلّیات فقه - عربی)

از: شیخ ابوعبداللّه محمّد بن مکّی عاملی، معروف به شهید اوّل، شهید در 786، قدّس سرّه.

کتاب: در قواعد فقه شیعه است و به طبع رسیده.

نسخه: نام کاتب ندارد. تاریخ ختم کتاب: 23 ذی القعده 1269.

علامت تصحیح، مقابله و حاشیه ای ندارد.

«680» نسخه دیگر

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت داشته آن را محو کرده اند. آنچه از تاریخ کتابت باقی مانده: ظهر روز سه شنبه 25 ماه رمضان است، مهر: محمّد باقر بن محمّد تقی موسوی حجّة الاسلام بیدآبادی، و مهر عبدالوهّاب بن محمّد مهدی الموسوی، و مهر نصراللّه بن ابی القاسم الحسینی ظهر نسخه هست.

«681» القوانین المحکمة

(اصول فقه - عربی)

از: محقّق قمی آقا میرزا ابوالقاسم بن حسن گیلانی، متوفی 1231، قدّس سرّه.

ص: 338

کتاب: از متون تحصیلی و در اصول فقه است و مکرّر به طبع رسیده. ختم تألیف: سلخ ربیع دوم 1205 در قم.

نسخه: تمامًا بخطّ مرحوم آیة اللّه العظمی آقای حاج میرزا سیّد زین العابدین موسوی چهارسوقی والد ماجد صاحب «روضات الجنّات»، أعلی اللّه مقامهما است.

ختم کتابت: شب پنجشنبه هشتم ماه شعبان 1215 در حیات مصنّف. کاتب علاّمه و «علی» و «مهدی» حواشی بسیار بر نسخه نوشته اند. و دو تملّک به مُهر ظهر نسخه بوده که به کلّی محو شده است. لذا دارندگان آن پس از کاتب معظم شناخته نشدند. نویسنده فهرست، نسخه موصوفه را در تاریخ «12 / 8 / 37 ش» در اصفهان از دست کتابفروشی ابتیاع کردم.

«682» نسخه دیگر

نسخه: در آخر جلد اوّل، کاتب نام خود را «اقلّ الطلاّب محمّد باقر» و تاریخ ختم استنساخ را 1252 ضبط کرده و شرحی به عبارات عربی مخطوط در پریشانی احوال خود نوشته است.

جلد دوم نیز به خطّ همان کاتب است مگر مقدار پانزده برگ از آخر که به خطّ مرحوم آقا میر محمدرضا بن میر محمّد صالح حسینی خاتونابادی است که در ماه رمضان 1267 نوشته است.

«683» نسخه دیگر

نسخه: بخطّ محمّد علی بن احمد القمی «القهی ؟». تاریخ ختم استنساخ: روز شنبه هشتم ماه رمضان. 1210.

ص: 339

در پایان نسخه کاتب توضیح داده است که نسخه را با دست چپ خود نوشته، زیرا دست راست او معیوب بوده است.

حواشی مؤلّف و حواشی «ع ل الأرانی» و حواشی متفرّق دیگر و همچنین حواشی مرحوم حاج میرزا معصوم بن میرزا محمد علی حسینی خاتونابادی در سراسر نسخه دیده می شود. برگ اوّل نسخه مفقود شده است.

ضمیمه

مسئلة: المتنجّس نجس

سه چهار برگی است در این مسئله ظاهرًا از افادات جناب میرزای قمی صاحب «قوانین» علیه الرحمة.

«684» کاشف المعانی فی شرح حرز الأمانی

(تجوید - عربی)

از: سیّد ابوالفضائل مجدالدین عبّاد بن احمد بن اسماعیل بن علی بن حسن بن شرفشاه گلستانه حسنی: «الحقائق الرافضة: 106» و مقدّمه دانش پژوه بر «معارج نهج البلاغة: 60».

کتاب: شرح قصیده لامیّه «حرز الأمانی و وجه التهانی» معروف به «الشاطبیّة» از ابوالقاسم محمّد بن فیره بن خلف بن احمد رعینی شاطبسی مغربی(1) است.

تاریخ ختم تألیف: شب دوشنبه نهم جمادی الاخره 704 در مدینة السّلام بغداد.

نسخه: بخطّ گداعلی بن ابوالفتوح قاری اصفهانی است تاریخ ختم و برگ اوّل ندارد. استنساخ: ظهر روز سه شنبه نهم صفر 1109 که با دست چپ در مسجد جامع عبّاسی

ص: 340


1- 1) نام و نسب شاطبی به این صورت «کاشف المعانی» آمده است.

اصفهان نگاشته است. و چون نسخه ای که از روی آن استنساخ کرده برگ اوّل نداشته لذا مؤلّف را نشناخته و در هامش برگ آخر، کتاب را «شرح قاصح بر شاطبیّه» دانسته و عدد ابیات آن را شانزده هزار بیت تخمین زده و عدد ابیات منظومه را 1137 بیت قید کرده است. لکن «شرح قاصح» کتاب دیگری است و نام آن «سراج القاریء المبتدی و تذکار المُقری المنتهی» و مؤلف آن علیّ بن محمّد بن عثمان معروف به ابن القاصح است و به طبع رسیده.

«685» الکافی بخش اصول

(حدیث - عربی)

از: شیخ امام، ثقة الاسلام، ابو جعفر محمّد بن یعقوب بن اسحاق، کلینی رازی، متوفّی 328. أعلی اللّه مقامه.(1)

کتاب: کافی شریف، قدیم ترین جوامع حدیثی اهل البیت علیهم السلام است، در دو بخش: اصول و فروع، سپس کتاب الروضة، و مکرّر به طبع رسیده.

نسخه: بخطّ شکر اللّه بن سیّد محمّد خوراسکانی اصفهانی «کاتب نسخه علل الشرایع. ش 594»، از خوش نویسان زمان علاّمه مجلسی، علیه الرحمة.

تاریخ ختم کتابت: جُمادای دوم 1086. از آغاز تا انجام در محضر علاّمه مجلسی مولانا محمّد باقر بن محمّد تقی، مقابله و تصحیح شده، خطوط ایشان و آثار مقابله و تصحیح، همه جا به چشم می خورد. حواشی و توضیحات مفیده در سراسر نسخه

ص: 341


1- 1) در «نوابغ الرواة: 315» و بسیار جاهای دیگر شیخ کلینی را «المجدّد لرأس المائة الرابعة» نوشته اند. امّا این تعبیر نادرست است، زیرا «رأس مائة» پایان مائه است نه آغاز آن، و باید «رأس المائة الثالثة» فرموده باشند، کما هو صنیع ابن الأثیر فی «جامع الأصول» و غیره.

نوشته شده، و تمام احادیث از نظر صحّت و سقم با وضع علامت در حاشیه ها مشخّص گردیده است.

ظهر نسخه: تملّک نیای اعلی، مرحوم آقای حاج سیّد حسین موسوی، مجتهد زمان(1) - که نسخه را از کتابخانه مرحوم ملاّ محسن خوانساری خریده اند - و تملّک حفید معظّم ایشان، امام مجّدِد، صاحب «روضات الجنّات»، و آیة اللّه آقا میرزا سیّد مسیح، و آقای حاج میرزا سیّد حسن آیة اللّه چهارسوقی «علیهم الرحمة»، دیده می شود.

این نسخه شریفه و أمثالها، به درازای سه قرن، مایه فیض و خیر و برکت در این خاندان سیادت و روحانیّت نشان بوده و هست و خواهد بود، بمنّه و کرمه.

«686» نسخه شگفت آور دیگر

نسخه: شامل تمام قسم اصول و پس از آن فقط کتاب طهارت است، و تمامًا دارای آثار مقابله و تصحیح و حواشی مختلف بسیار از علماء بزرگ است، و در آخر کتاب العقل «قبل از باب فرض العلماء»، مرحوم آخوند ملاّ محمّد تقی مجلسی «ره» به خطّ مبارک خود در حاشیه نوشته اند. «أنهاه الولد الأعزّ عبداللّه، أدام اللّه تعالی تائیداته قراءةً و سماعًا و ضبطًا و تحقیقًا و تدقیقًا فی مجالس آخرها اواسط شهر ذی القعدة الحرام سنة ستّین بعد الألف الهجریة. تمّقد بیده×× الداثرة احرج المربوبین الی رحمة ربه الغنی محمد تقی بن مجلسی، عفی عنهما بالنبی و آله».

سپس در آخر جزء ثانی که «باب ما یفصل به بین دعوی المحقّ و المبطل فی أمر الامامة» است نیز اندکی مفصّل تر همان شرح را در هامش نوشته و تاریخ آن را «أواخر شهر جمدی الاخری 1062» قید نموده، و نیز در پایان جزءِ ثانی از «أنهاه الولد الأعزّ

ص: 342


1- 1) متوفی به سال 1192، مزار شریفش در شهر خوانسار برقرار است: «نخستین دو گفتار: 124».

قرّة العینی عبداللّه... فی مجالس آخر اواسط صفر 1063. نمّقه بیده الداثرة أبوه محمّد تقی بن مجلسی...».

پس از این موضع دیگر از این قبیل مطالب «یعنی إنهاء» دیده می شود و لکن همه جا آثار مقابله و تصحیح و حواشی مفیده و تعیین حال حدیثها «از قوّت و ضعف و غیره» نوشته شده، و در پایان کتاب اصول، کاتب نسخه نام خود را «عمادالدین بن شیخ نور عقیلی. ظ» یاد کرده است امّا تاریخ کتابت معلوم نشد.

در آغاز نسخه، تملک «محمّد رضیّ بن المولی محمد نصیر المجلسی» و «عبداللّه بن محمّد تقی مجلسی و حسنعلی بن محمد صالح طبری» دیده می شود.

نسخه فروعی کافی «ش » نیز تقریبًا با همین خصوصیّات یاد خواهد شد.

«687» نسخه دیگر

نسخه: از آغاز اصول کافی است تا پایان کتاب فضل قرآن. نام کاتب به نظر نرسید. تاریخ ختم استنساخ کتاب حجّت: سلخ ذی الحجه 1042. تاریخ ختم استنساخ فضل قرآن: روز سه شنبه دوم ماه رمضان 1039. آثار تصحیح و مقابله و حواشی متفرّقه دارد.

«688» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد اوّل کتاب است مشتمل بر تمام کتاب عقل و توحید و تمام کتاب حجت. نام کاتب ندارد تاریخ ختم استنساخ: روز یکشنبه غرّه ذی الحجّه 1094. تا اواسط کتاب آثار تصحیح و مقابله دارد و چند حاشیه مختصری از ملا خلیل در اوائل نسخه هست. تمام کتاب در 169 برگ و دو برگ بدرقه، و روی پنج صفحه آخر مطالب بسیاری از «تفسیر ابواللیث» نقل شده است.

ص: 343

«689» نسخه دیگر

نسخه: تمام مجلّد اصول کافی است از آغاز تا آخر کتاب العشرة.

اغلب صفحات آثار مقابله و تصحیح و تحشیه دارد.

کاتب: زکی بن محمدرضا الموسوی. تاریخ کتابت ندارد و ظاهرًا در قرن 11 - 12 نوشته شده است.

«690» نسخه دیگر

نسخه: از آغاز کتاب است تا پایان کتاب العقل و التوحید و العلم.

کاتب: عبدالحسین بن محمّد باقر حسینی. تاریخ ختم استنساخ کتاب عقل: ماه شوال 1060، و ختم استنساخ کتاب فضل العلم: شب دوشنبه نهم جمادی الاولی 1066، و ختم استنساخ توحید: در عشر سوم ماه رجب 1066.

همه جا آثار مقابله و تصحیح و مختصر حواشی متفرّقه دارد. روی سه برگ عطف اول نسخه مطالب تفسیری و حدیث و اشعار نوشته شده است، از جمله، ابیاتی است به این آغاز:

سواد چشم مرا بی تو روشنایی نیست *** ز خود جدا شده ام از توام جدایی نیست

روی برگ اوّل عَطف یادداشتی است به تاریخ «دوشنبه 9 شعبان 1222».

«691» نسخه دیگر

نسخه: تمام مجلّد اصول کافی است از آغاز تا آخر کتاب العشرة. بخصوص نیمه اوّل نسخه مصحّح و محشّی به حواشی گوناگون است.

ص: 344

کاتب: حسین بن سلطان محمد جربادقانی. تاریخ کتابت ندارد ظاهرًا در قرن یازدهم نوشته شده است.

«692» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد دوم بخش اصول است از «باب طینة المؤمن و الکافر» تا باب النّوادر، و خاتمه آن چنین است: «عن أبی الحسن موسی علیه السلام فی الطهور الّتی فیها ذکر اللّه عزّوجلّ. قال: اغسلها. تمّت».

نام کاتب و تاریخ کتابت در این مجلّد ذکر نشده است. گویا در مجلدات دیگر ذکر شده باشد.

مرحوم میر محمد باقر بن میر اسمعیل حسینی خاتونابادی شرحی روی برگ اوّل نوشته اند به خلاصه این که: این نسخه از درآمد حمّام موقوفه شاه سلیمان «حمام شاه» که در اراضی نقش جهان واقع است استکتاب و بر شیعه امامیّه وقف شده و تولیت را مرحوم میر محمد باقر مذکور به امیر علیرضا قرار داده است و تاریخ آن ماه شوال 1126 می باشد، و مهر کرده.

نسخه هیچ اثر تصحیح و مقابله و حاشیه ندارد.

«693» الکافی بخش فروع فقه

(حدیث - عربی)

نسخه: از آغاز تا انجام کتاب طهارت نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد.

از کتاب صلوة تا پایان کتاب عقیقه به خطّ نظر علی بن اسمعیل است. تاریخ کتابت: 1071.

ص: 345

از اوّل تا آخر این نسخه را ابوطالب بن حاج ابوتراب، معروف به حاج ابوطالب محدّث تصحیح و تحشیه کرده است.

روی برگ اوّل کتاب صلوة، محمّدرضا القمیّ نوشته است که نسخه را در ماه شوّال 1103 از حیدرعلی کرده سامی دست فروش خریده.

روی برگ اوّل طهارت، نیای معظّم، آیة اللّه آقا میرزا مسیح «قدّس سرّه» شماره اوراق و اَجزاء و اَبیات نسخه را مرقوم فرموده اند.

معرّفی اجمالی از مصحّح و محشّی نسخه

نخستین جایی که درباره حاجی ابوطالب و پدرش سخنی دیده می شود از ادیب عارف مسلک محمّد علی «شیخ علی» حزین لاهیجی اصفهانی است که در سنّ نزدیک هشتاد سالگی در 1180 درگذشته است.

حزین در سفرنامه خود، ذیل عنوان «ذکر معدودی از افاضل معاصرین» گوید:

«دیگر: مولانای مغفور، حاجی ابوتراب است. وی از صُلحاءِ دهر و از مُصاحبان مولانا محمّد باقر مجلسی بود. به افاده فقه و حدیث مشغول، و اقوالش در شرعیّات معتملٌ علیه، و روزگاری به آسایش داشت. در سال فوت مولانا محمّد باقر درگذشت. فقیر چند نوبت خدمت ایشان را دیده ام. پسرش حاجی ابوطالب نیز از محدّثین بود، بعد از پدر به چند سال درگذشت»: «تاریخ و سفرنامه حزین. تحقیق و تصحیح علی دوانی، تهران، 1375 ش، ص 60».

سال فوت مولانا محمّد باقر علاّمه مجلسی، به تصریح خود حزین، یکهزار و یکصد و ده تمام است، و حزین در آن هنگام کمتر از ده سال داشته، و درباره حاجی ابوطالب - چنان که ملاحظه می شود - تنها به چند کلمه بسنده کرده، و از این گونه سخن توان گفت

ص: 346

که حاجی ابوطالب با حوزه شعر و عرفان ربطی نداشته و لذا چندان مورد پسند حزین نبوده است!

مرحوم آقای حاج شیخ علی دوانی در «ملحقات سفرنامه: 305 - 307»، هر آنچه درباره این پدر و پسر دانشور، در آثار متأخّرین یافته اند با ذکر مآخذ گرد آورده اند.

اینک، ما پیرامون آثار حاجی ابوطالب، بیافزاییم که:

1- یک نسخه از نیمه دوم همین فروع «کافی» شریف، از کتاب النکاح تا پایان کفّارات به تصحیح و تحشیه حاجی ابوطالب اینک در کتابخانه مدرسه صدر بزرگ اصفهان موجود است که تصحیح و تحشیه را در پایان آن به تاریخ چهارشنبه غرّه ربیع

دوم یکهزار و یکصد و هفت «سه سال و اندی پیش از فوت علاّمه مجلسی» گواهی کرده است.

در عصر نادرشاه افشار که حاجی محمّد حسن بن محمّد قاسم کافکی گنابدی خراسانی به اصفهان مهاجرت کرده و به دستگیری و کمک به خانواده های ستمدیده از جور زمان و سفّاکی افغان، کمر بسته بود، نسخه موصوفه و هم نسخه های دیگری را از بازماندگان علماء و فضلاءِ مصیبت زده و غارت شده، خریداری و به سال یکهزار و دویست و یک (1201) وقف کرده است.

حاجی محمّد حسن پدر بسیار بزرگوار مرحوم حاجی کرباسی حاج محمد ابراهیم مجتهد نامدار اصفهان «متوفی 1261» است. به «مکارم الاثار، ج 5، ش 981» رجوع فرمایند.

2- حاجی ابوطالب کتاب «تهذیب المنطق» تفتازانی را به فارسی شرح کرده، نسخه اصل آن را سالها پیش نزد عالم جلیل آقا سیّد محمّد روضاتی فرزند آیة اللّه آقا سیّد عطاءاللّه ابن الامام المجدِّد صاحب الروضات «قدّس اللّه اسرارهم» دیدم. خاتمه در شرح تهذیب المنطق» یاد شده این چنین است:

ص: 347

«و فارغ شد از شرح این رساله وجیزه، شارح آن، اللاّجئ الی اللّه الواهب الغالب، ابن الحاجّ المغفور أبی تراب، غُفرله: ابوطالب، عفی عنه، صبیحةَ یوم الخمیس السابع عشر من شهر شعبان المعظّم من شهور سنة عشرین و مائة بعد الألف، حامدًا...».

پس حاجی ابوطالب تا این تاریخ یعنی 17 ماه شعبان 1020 در حیات بوده و اشتغال علمی داشته است.

3- باز، در سابق ایّام، آقای دکتر سیّد احمد تویسرکانی از نسخه نفیس شرح لمعه «الروضة البهیّة» به خطّ و حواشی حاجی ابوطالب، نزد خود خبر دادند.

4- در «تراجم الرجال 1: ش 96» آمده است: «ابوطالب بن ابیتراب. کتب نسخة من کتاب «نهج البلاغة» و أتمّها فی یوم الخمیس حادی عشر شهر شعبان 1110، و اختارلها حواشٍ من الشروح و کتب اللّغة تدلّ علی فضل فیه و تتبّع».

و بالاخره، برای حاج ابوتراب «پدر» به «تلامذة العلاّمة المجلسیّ والمجازون منه. ش 7» رجوع فرمایید، و السلام.

«694» نسخه دیگر

نسخه: از کتاب نکاح تا کفّارات و پایان کتاب است.

کاتب: «جز بخشی از کتاب نکاح» محمّد مقیم الحسینی است.

تاریخ پایان کتاب طلاق: چهارشنبه 14 ماه رمضان. کتاب زیّ و تجمّل: شب جمعه 23 ماه رمضان. کتاب مواریث: سه شنبه 18 شوّال. کتاب شهادات: دوشنبه اوّل ذی القعده، همه در سال یکهزار و هشت «1008».

یا تملّک نیای بزرگوارم آقای حاج میرزا سیّد حسن آیة اللّه چهارسوقی در ظهر نسخه.

ص: 348

«695» نسخه دیگر

نسخه: از اوّل کتاب طهارت است تا آخر کتاب معیشت.

نام کاتب در آخر کتاب: محمد باقر بن حاج خلف بیک دزماری، و تاریخ ختم کتابت: 3 ماه رجب 1039 در الکاء دزمار «فی ملک قضاة» قید شده، و در آخر کتاب معیشت نیز به شرح فوق است و به تاریخ شب سه شنبه در اول دهه سوم ماه رجب 1039.

سر تا سر نسخه اثر مقابله و تصحیح و حواشی مختلفی از کتب متفرّقه دارد. تملّک لطفعلی توشمال ابن نجف قلی بیکا، ناظر بیوتات، به تاریخ جُمادای یکم 1088 و مهر او، و نیز تملّک فرزندش گنجعلی بن مرحوم لطفعلی بیکا توشمال باشی با مُهر او:

لطف علی و مهر شهنشاه نجف شد گنجعلی بر دل فرزند خلف

«696» نسخه دیگر

نسخه: از اوّل کتاب طهارت است تا اوائل کتاب أیمان و نذور و کفّارات، و از آخر افتادگی دارد.

نام کاتب در آخر کتاب طهارت و آخر کتاب معیشت: محمّد بن الحسن، و تاریخ کتابت در موضع اول: 1086 و در موضع دوم ذی الحجّه 1068 ذکر شده است. احتمالاً تاریخ اوّل درست است.

علامت تصحیح و امتیازی ندارد، و حواشی پراکنده ای در تمام نسخه است.

«697» نسخه دیگر

نسخه: از اوّل کتاب العقیقه است تا آخر فروع کافی و پس از آن تمام بخش کتاب

ص: 349

الروضة به خطّ عمادالدین ابن شیخ نورالدین العقیلی که این مجلّد را به تمامه و همچنین نسخه مجلّد اصول و کتاب الطهارة را به خطّ نسخ جلّی خود نگاشته و آن نسخه نیز معرّفی شد.

تاریخ فراغت از استنساخ کتاب الدیات سنه 1058، و فراغت او استنساخ کتاب الروضة: ظهر روز شنبه 6 ماه رجب 1059 می باشد.

بخش فروع تمامًا محشیّ به حواشی مختلف است و خطوط علاّمه مجلسی ثانی در هامش برخی صفحات اوّل نسخه دیده می شود، و مرحوم آقا هادی مترجم این مرحوم ملاّ محمد صالح مازندرانی نیز حواشی محقّقانه فراوان از خود و دیگران به خطّ نستعلیق و شکسته زیبای خود در نسخه نوشته است و رمز نام آن مرحوم «ه ی» می باشد.

این نسخه نیز از آن آخوند ملاّ عبداللّه ابن مرحوم آخوند ملا محمّد تقی مجلسی اوّل بوده تملّک و مهر او و تملّک و مهر مرحوم در آغاز نسخه دیده می شود.

«698» نسخه دیگر

نسخه: از کتاب المعیشة است تا آخر کتاب النکاح، لکن مقداری از آغاز کتاب در نسخه نیست و از این جمله «قال کنت علی باب شهاب بن عبد ربّه» که قدری قبل از «باب فضل الکتاب» است شروع می شود.

نام کاتب در آخر کتاب المعیشة: عمادالدین العقیلی ذکر شده. و تاریخ کتابت ندارد.

اخیرًا هنگام صحافی کتاب النکاح را مقدّم بر کتاب المعیشة قرار داده اند. آثار مقابله و تصحیح دارد.

«699» نسخه دیگر

نسخه: از اوّل کتاب الحیض قسم فروع است تا آخر باب «لیلة المزد لغة و الوقوف بالمشعر والافاضة منه و حدوده»، و از آخر ناقص است. پایان: «باب السعی».

ص: 350

این نسخه نیز به خطّ عمادالدین عقیلی است که دو نسخه دیگر از کتاب الکافی را «اصول و فروع» استنساخ نموده و معرفی کردیم، لکن در این نسخه ناقصه نام کاتب و تاریخ کتابت به نظر نمی رسید.

آثار مقابله و تصحیح دارد و بخصوص در پایان کتاب الجنایز علاّمه مجلسی اوّل به خطّ مبارک خود در حاشیه نوشته است که:

«أنهاه الولد الأعزّ عبداللّه أدام اللّه تعالی تأییده و أوصله الی أقص معارج التحقیق قراءةً و تصحیحًا و تحقیقًا و تدقیقًا فی مجالس آخرها: أواخر شهر ذی الحجّة الحرام لسنة 1062 من الهجرة. تنّقه... محمد تقی بن مجلسی...».

أیضًا: نسخه حواشی مختلفه کمی دارد و چند حاشیه نیز به خطّ مرحوم آقا هادی ابن ملاّ محمد صالح مازندرانی دیده می شود. تملّک و مهر مرحوم عبداللّه بن محمد تقی مجلسی که پاک کرده اند، و تملّک و مهر محمد علی بن علی اشرف در آغاز نسخه هست.

«700» نسخه دیگر

نسخه: از آغاز کتاب جهاد است تا آخر که خاتمه کتاب نذورات.

کاتب: محمّد مؤمن بن محمّد تقی حسینی. پایان استنساخ: روز جمعه 6 ماه رمضان 1074. در اواخر کتابهای این جلد نیز نوعًا تاریخ دارد.

در خاتمه، فهرست کتب و ابواب این جلد به خطّ کاتب نوشته شده است. حواشی مختصری در سراسر نسخه هست.

روی برگ اوّل تملّک «ابن محمّد تقی، قدّس اللّه روحه الشریف»، و سپس مُهر: «عبده زین العابدین 1122».

ص: 351

«701» نسخه دیگر

نسخه: از اوّل کتاب النکاح است تا آخر کتاب الوصایا. نام کتابت و تاریخ کتابت معلوم نشد. به دلیل حواشی، در زمان حیات علاّمه مجلسی مولانا محمّد باقر «متوفی 1110» استنساخ شده.

از اوّل تا آخر نسخه حواشی بسیار از کتب متفرّقه دارد. سرآغاز دارای یک سرلوح می باشد و تمام اوراق جدول کشی شده.

«702» نسخه دیگر

نسخه: نیمه دوم قسم فروع کافی است از اوّل کتاب نکاح تا آخر.

کاتب: علیقلی بن محمد تبریزی. پایان استنساخ: 1061.

اثر تصحیح و مقابله و حواشی متفرقه دارد.

در آغاز نسخه نوشته اند: «کتاب فروع کافی از اوّل کتاب نکاح تا آخر کتاب نذر. قطع بزرگ، کاغذ سمرقندی، جلد تیماج مشکی به تاریخ شهر صفر 1144».

«703» نسخه دیگر

نسخه: مشتمل بر کتاب معیشت و کتاب نکاح و باب فضل الولد است تا باب نوادر، و از آخر ناقص است، و هیچ نوع امتیازی مطلقًا ندارد، و نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نیست. به قرائن در قرن یازدهم نوشته شده.

روی برگ اوّل تملّک نامعلوم و مهر «رَبِّ تَعبْ لی حُکمًا و ألحِقْنی بِالصّالِحین» دیده می شود.

ص: 352

«704» نسخه دیگر

نسخه: از آغاز تا پایان کتاب دواجن، که دو ثلث اوّل کتاب است.

کاتب: محمد زکیّ بن کامران. تاریخ پایان کتابت صلوة: یکشنبه دوم شوّال، و زکوة: دوشنبه 26 ذی القعده 1086 - 1087، دواجن: سنه 1088.

نسخه دارای تعلیقات مختصری به خطّ کاتب و استنباطات مسائل اصولی در هامش به خطّ نیای معظّم، آیة اللّه العظمی آقا میرزا محمّد هاشم چهارسوقی است. فهرست مفصّل در آغاز نسخه به خطّ کاتب ضمیمه شده، مع الاسف برگ اوّل مفقود است.

«705» نسخه دیگر

نسخه: از اوّل طهارت است تا پایان کتاب عقیقه که پس از آن طلاق است. کاتب: محمد شفیع جابری نایینی. تاریخ کتابت در آخر نسخه به این شرح است:

«قد وقعت الفراغ من نسخه و کتبه فی أوائل: لیلة السّبت من لیلة اثنین من شهر ذی حجّة الحرام من شهور سنة 1084 اربع و ثمانین و ألف من الهجرة، عشرة أیّام بقین من السّنة 1083 ثلث و ثمانین و ألف، و کان ابتداء کتابته: یوم النیروز سنة 1083 و ختمه بشرح المذکور»!!!

نسخه دارای آثار مقابله و تصحیح و تمییز احادیث و حواشی متفرّقه است.

ضمیمه

«706» رساله در حرمت نماز جمعه در زمان غیبت

(فقه - فارسی)

از: مولانا حسن علی «فرزند مرحوم آخوند ملاّ عبداللّه شوشتری»، متوفی 1075.

ص: 353

نسخه: در نه صفحه است. کاتب: همان محمد شفیع جابری نایینی. تاریخ ختم استنساخ به این شرح است:

«تمّت بالخیر و الظفر فی یوم الأربعاء سادس ایّام مضی من شهر الصفر المظفّر من شهور سنة 1097 سبع و تسعین و ألف...»!!!

شخصی «بدون امضاء» در پایان رساله، استهزاء و سرزنشی از مؤلّف در این که قائل به حرمت نماز جمعه بوده نوشته است.

آغاز: «رساله مولانا حسن علی در حرمت نماز جمعه در زمان غیبت امام علیه السلام . بسم... بعد از سپاس و ستایش بی قیاس حضرت واجب الوجود مفیض الخیر و الجود، و درود نامعدود».

«707» نسخه دیگر

نسخه: از اوّل کتاب نکاح است تا آخر قسم، فروع و سپس تمام کتاب روضة کافی. تاریخ استنساخ فروع: بیستم محرم 1081 و تاریخ استنساخ روضة: 12 ماه رمضان 1080.

کاتب تمام نسخه: محمّد سالم بن مرحوم محمّد شریف خوانساری، فقط اوائل نسخه اثر تصحیح و مقابله دارد.

«708» نسخه دیگر

نسخه: از کتاب المعیشة است تا آخر کتاب المواریث. و سپس کتاب الروضة. کاتب کلّ نسخه: ابوالقاسم بن محمد الجربادقانی «گلپایگانی». تاریخ پایان کتاب: روز جمعه 2 دوم ربیع دوم 1056.

ص: 354

کاتب شخص عالم محقّقی بوده و در حاشیه صفحه آخر نوشته است که نسخه را تمامًا بالنسخ مصحّحه مقابله کرده است، و هم حواشی بسیار از آغاز تا انجام با رمز «اب» که ظاهرًا اشاره به نام خود کاتب است، و هم حواشی دیگری از کتب مختلفه به خطّ زیبای خود نوشته است.

روی برگ آخر، فهرست کتاب الروضة کافی نوشته شده است. نسخه بسیار معتبری است.

«709» نسخه دیگر

نسخه: مصحّح است او دارای حواشی و توضیحات از کتب مختلف و بیان صحّت و سقم روایات.

کاتب: محمد... [پس از محمد، بقیه نام اصلی کاتب را تراشیده و یوسف نوشته اند] بن محمّد رضا لاهیجانی. تاریخ کتابت عصر یکشنبه هفتم ماه شعبان 1094 در اصفهان.

آخوند ملاّ علی نوری حکیم اصفهانی از اوّل تا اواسط نسخه را به خطّ خود حواشی حکیمانه نوشته. ظهر نسخه نیز دو رباعی از خود با عنوان «نوری فدوی» آورده است.

تملّک و مهر حاج میرزا عبدالرزاق رشتی اصفهانی «عبده عبدالرزاق بن محمّد کاظم» به تاریخ ربیع الاول 1315 و فرزندش «قوام الدین بن عبدالرزاق الرشتی» ظهر نسخه هست.

«710» نسخه دیگر

نسخه: از قرن یازدهم و اوّل و آخر آن مقداری ناقص بوده، نیای اعلی، مرحوم آیة اللّه حاجّ میر سیّد محمّد موسوی برادر گرامی آیة اللّه العظمی صاحب «روضات الجنّات» علیهما الرحمة به خطّ خود تکمیل کرده اند.

ص: 355

«711» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد روضة کافی است به خطّ محمّد طاهر بن محمّد باقر فیروزآبادی. تاریخ پایان کتابت: روز سه شنبه 17 ذی الحجّه 1078. صحّت و سقم أخبار و همچنین عناوین مطالب در حاشیه ها به عُمره نوشته شده و اوائل نسخه دارای حواشی متفرقه ای است. اعمال نیمه ماه مبارک رجب در دو برگ آخر نوشته شده است.

«712» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد روضة کافی. نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و به گواهی حواشی، قبل از درگذشت علامه مجلسی «متوفی 1110» استنساخ شده، و نسخه ای است از نظر متن و حوای در کمال صحّت و اعتبار و نفاست.

از اوّل تا آخر نسخه همه جا تعلیقات مفیدی نوشته شده است بر سه گونه: 1- تعلیقاتی که جدای از اصل کتاب روی اوراق مستقلّ مختوم به توقیع «حاشیه» نوشته شده و لابلای برخی مواضع الصاق گردیده است. 2- حواشی متفرّقه توضیحی و غیره از کتب تفسیر و لغت و غیره نیز به توقیع «م ق ر. دام ظلّه»، و نظیر این تعبیر و حواشی اندکی با توقیع «حسین، عفی عنه»، تمامًا به یک خطّ و به خطّ همین شخص حسین نام نوشته شده. 3- حواشی بسیاری که در سراسر نسخه مختوم به توقیع «صلح» فقط، که ظاهرًا مقصود مرحوم آخوند ملا محمّد صالح مازندرانی است، و اندکی حواشی به توقیع «ا م ن» که ظاهرًا مقصود ملاّ محمّد امین استرآبادی است، و مقدار نسبةً است و ظاهرًا علامت «م» فقط.

این سه نوع حواشی منحصرًا به یک خطّ از سبک خطّ او را شناختم و الاّ در هیچ

ص: 356

موضع اسمی از خود ننوشته، و این شخص دانشمند همانا مؤلّف «کشکول اللّغة» و «امّ العرفان یا امّ الحقائق. ش 47» و «ترجمه ریاض السالکین. ش 132» است، و اللّه العالم.

یک برگ از آغاز نسخه بریده شده است.

«713» الکامل البهائیّ فی السّقیفة

(تاریخ دینی - فارسی)

از: عمادالدین حسن بن علیّ بن محمّد طبری مازندرانی، معاصر خواجه نصیرالدین محمّد، محقّق طوسی «597 - 672»، علیهماالرحمة.

کتاب: در بیان داستان سقیفه و امامت و خلافت است و در اثبات امامت و خلافت بلافصل امیرالمؤمنین علیّ بن ابیطالب علیه السلام و وقایع آن زمان تا پایان داستان شهادت حضرت سیّد الشهداء علیه السلام به سال 61 هجرت، و به طبع رسیده.

در «الذریعه» که این کتاب را عنوان کرده اند تألیف آن را در دو مجلّد و بخش مطبوع را مجلّد اوّل و بخش دیگر را مفقود دانسته اند. راقم سطور را در این فرضیّه سخنی است که در ذیل عنوان «مناقب الطاهرین» خواهد آمد.

کامل بهائی شامل مباحث کلامی و مناظره های مذهبی و تواریخ و داستانهای شیرینی است و سرآمد همه آثار طبری بلکه در صفّ اوّل مطلق اینگونه تألیفات است.

نیمه اوّل این کتاب بالخصوص دارای تواریخ و وقایع و حکایات مؤلّف است و جابجا نام و نسب خود و صاحب دیوان را یاد می کند، لکن در نیمه دوم از اینگونه مطالب اثری نیست.

فهرستی از مطالب تاریخی کامل: 1- در آغاز کتاب «ص 7 بمبئی ص 11 ط قم» گوید:

«چنان که در مُلک مازندران که مولد مصنّف این کتاب است، الحسن بن علیّ بن

ص: 357

محمّد بن الحسن، صد سال قبل از این پانصد تن شیعی نبودند، امروز که سنه خمسة و سبعین و ستمائه است در وی پانصد تن مخالف نباشند».

لکن در نسخه خطّی ما عبارت مذکور چنین است: «چنان که در ملک مازندران که مولد مصنّف این کتابست، الحسن بن علی بن محمد بن الحسن، از صد سال باز پانصد تن مخالف نباشد».

در «لذریعه 17: 252» آمده است که نام جدّ مؤلّف در موضع مذکور از نسخه چاپ بمبئی به جای «علی» حسن آمده، چنان که گذشت در نسخه خطی ما هم به همین صورت است.

2- در «ص 10 ط 1» درباره خود گوید: «اولین کسی از محبّان و موالیان فقهای اهل البیت که بدین دولت محظوظ شد و حقّ خدمت دینی ثابت کرد و کتب شیعه از بهر این حضرت جهان پناه تصنیف کرد». سپس «مناقب الطاهرین» و «منهج، در عبادات» و «اربعین بهائی» فی تفضیل امیرالمؤمنین را یاده کرده.

3- در همان صفحه درباره «کامل بهائی» گوید: «و چون مناقب الطاهرین و أخوات آن جمله دلایل تولّی بودند لازم بود در قسم تبرّی هم شروعی کردن به بسط تمام مختلط به عربی و عجمی».

4- نیز در همان صفحه گوید: «اسم این کتاب الکامل البهائی فی السقیفه آمد».

5- تاریخ هایی که در این کتاب آمده است: به سال 670 در شهر درود کرد بوده، چنانکه در نسخه خطّی ما آمده لکن در نسخه چاپی شهر یزدجرد است، و در «روضات الجنات» - لابدّ به نقل از همین نسخه خطی حاضر - شهر بروجرد.

به سال 672 از قم به اصفهان رفت و به التماس صاحب دیوان هفت ماه آنجا بود.

به سال 673 در دهم محرّم در خدمت مخدوم به صحرای دید بطریه - و هی قریة بین قم و کاشان - بوده و حالِ مقتلِ عترتِ رسول تقریر می کرده.

ص: 358

به سال 673 «مناقب الطاهرین» را تمام کرده به اصفهان برده، و در این سال معتکف عتبه جلال خواجه جهان، بهاءالدین محمّد بن محمّد صاحب دیوان بوده.

به سال 656 در دامغان بوده، و از سیاق کلامش مستفاد می شود که در آن هنگام جوانی سی ساله بوده است.

در پایان نسخ چاپی تاریخ تألیف 675 ذکر شده، لکن در نسخه خطّی ما نیست.

همچنین در «الذریعة» فرماید که در نسخه چاپی کامل بهائی آمده است که وی به سال 603 در اصفهان از مفتی یزیدی سماع کرده، لکن اثری از این مطلب نه در نسخه خطّی و نه در نسخ چاپی نیافتیم.

نسخه: بخطّ عبدالهادی بن رفیع الدین الحسینی است، تاریخ پایان استنساخ: روز جمعه 22 صفر 1017. این شخص همان کاتب نسخه «مناقب الطاهرین» است که هر دو نسخه را به یک صورت نوشته است.

کاتب در پایان نسخه گوید که این کتاب دارای دوازده هزار و صد بیت کتابت است.

حاشیه هائی بر چند موضع نسخه از «هادی» و «هادی الحسینی الدلیجانی» است که به خطّ کاتب نسخه و ظاهرًا از خود او است. حاشیه ای نیز منقول از غیاث الدین بن مهدی الحسینی و چند حاشیه از محمّد معصوم الحسینی دیده می شود.

ظهر نسخه تملّک امام مجدّد صاحب «روضات» به سال 1276 و مهر ایشان «محمّد باقر بن زین العابدین الموسویّ»، و تملّک آخرین... فرزند ذکور معظّم ایشان آقا میرزا سید مجتبی روضاتی قوام الاسلام به تاریخ 11 محرم 1315 و مهر ایشان «عبده مجتبی بن محمد باقر الموسوی» دیده می شود.

در پایان نسخه نیز تملّک زین العابدین الشریف شهدادی ابن مرحوم ابوالبقاء کلانتری قصبه نایینی به تاریخ نوروز لوی ئیل 1173 و مهر او «أفوّض أمری إلی اللّه اللّطیف، عبده زین العابدین الشریف» دیده می شود.

ص: 359

ظهر برگ آخر نسخه دو مرثیه برای میر عبدالهادی نوشته شده که ظاهرًا مقصود همان میر عبدالهادی کاتب نسخه است و می رساند که به سال 1050 درگذشته است.

مرثیه اول از «نظاما احمد خانا» و مادّه تاریخ از گفته او چنین است:

وارث علم محمّد زبده آل نبی هادی وادی ملّت آن جهان را کرد جا

که هر دو مصرع مادّه تاریخ است. و آن دیگری از گفته «مولا نادی».

برای آگاهی بیشتر به «فهرست آقای احمد منزوی 2: 980» رجوع فرمائید.

کبوات الجیاد فی حواشی سید ان نجاة العباد:

نجعة المرتاد فی شرح نجاة العباد

ص: 360

کتاب الأربعین:

الأربعین

«714» کتاب فی آداب الملوک

(اخلاق - عربی)

از: نامعلوم.

کتاب: در آداب و اخلاق و نُصح پادشاهان است، و نویسنده نزدیک به زمان مستنجد خلیفه عباسی متولّد 51 متوفی 566» بوده، چون در فصل چهارم از باب دوم داستانی از زمان خلافت او نقل می کند.

مقدار موجود از اواخر فصل سوم از باب اول است تا فصل هشتم از باب سوم.

آغاز موجود: «تزعجنی قال و أوصنی فی عمّالی خاصة. قال: انظر من کان منهم له عبید».

انجام موجود: «أحسن أفعال القادر علی العفو و أقبحها الانتقام و قد روی انّ عمر بن عبدالعزیز قال لرجل».

ص: 361

نسخه: از اول و آخر ناقص است و ظاهرًا متعلّق به سده نهم است. به علّت همین نقصان، تشخیص نام کتاب و مؤلّف و کاتب و تواریخ آن میسّر نشد.

مقدار موجود 52 برگ. اندازه: 14 و نیم × 20. متن: 8 و نیم × 14. خطّ نسخ 14 سطری.

«715» کتاب ادعیه و اعمال مذهبی

(دعاء - فارسی)

از: نامعلوم.

کتاب: مرتّب بر ابواب و فصول است (مقدار موجود از شرائط لباس مصلّی است، سپس احکام و اموات و بعد، اذان و اقامه و انواع نمازها و دعاها، و بعد عباداتی که مخصوص به وقت معیّن نیست مثل جهاد و زکات و غیره. ظاهرًا ترجمه ئی است از یک کتاب عربی.

نسخه: از اوّل و آخر و مقداری از وسط ناقص است و از آثار سده دهم.

آغاز موجود: «پشت دست راست را از استخوانکی که آن را زند می گویند».

انجام موجود: «فأمّا گاهی که رأی ایشان در باب مقاتله با کفّار نیکو و درست باشد در دین اسلام و رقاب بنده».

«716» کتاب الأربعین فی امامة الائمة الطاهرین

(کلام - عربی)

از: عالم جلیل مولانا محمّد طاهر بن محمّد حسین، شیرازیّ الأصل، نجفی المنشأ، شیخ الاسلام و مقیم بلده طیّبه قم، متوفای 1100، صاحب «تحفه عبّاسی، ش 116»

و «حقّ الیقین، ش 352»(1).

ص: 362


1- 1) سخنانی پیرامون مولانا محمّد طاهر و معاصران ایشان در مقاله «سعیدیّه» چاپ شده در «دومین دو گفتار، قم، 1386» شایسته مراجعه است.

کتاب: پیرامون إثبات امامت إئمّه أهل بیت علیهم السلام است به أدلّه قاطعه و براهین ساطعه، بخصوص از روایات اهل سنّت، که چون مؤلّف در آن چهل دلیل بر مدّعای خود آورده آن را «کتاب الأربعین» نامیده است.

وی در این کتاب جلیل القدر متعرّض بسیاری از مطالب گوناگون کلامی و مذهبی گردیده، شطری از مناقب اهل البیت علیهم السلام و أحوال صحابه و زوجات پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله ، و پیشوایان اهل سنّت و عقائد آنان را در اصول و فروع دین بیان کرده است. اهمیّت کتاب از عبارت آغاز و فهرست مطالب آن که نقل خواهیم کرد معلوم می شود.

این کتاب در دو موضع «ذریعه 1: 419 و 434» یاد شده، و در موضع اوّل فرماید:

«الأربعون حدیثًا و دلیلاً. در امامت ائمّه طاهرین علیهم السلام از مولی محمّد طاهر بن محمّد حسین... او درین کتاب چهل دلیل در اثبات امامت گرد آورده، و مقدّمه ای در خصوص أخبار مرویّه در کتب مخالفان به روایات آنها و به طرق خودشان پیرامون امامت امیرالمؤمنین علیه السلام در آغاز آن نهاده، و أخبار مذکوره را در شش نوع منحصر کرده، و نوع ششمین حدیث «من کنتُ مولاه» است. وی در این کتاب متعرّض عقائد عامّه در فروع و اصول نیز شده، و آن را به «الأربعین فی امامة الأئمّة الطاهرین» نامیده است... نسخه این کتاب را در خزانه کتب علاّمه مولی [ملاّ] محمّد علی خوانساری در نجف اشرف دیدم»، انتهی.

و در موضع دوم «ذریعه» چنین فرموده است: «الأربعون دلیلاً، لإمامة أمیرالمؤمنین و الأئمّة المعصومین علیهم السلام ، از مولی محمّد طاهر بن محمّد حسین... است، آغاز آن:... ، وی در این کتاب ابتدا کرده است به مقدّمه ای که در آن بسیاری از اخبر مرویّه از طرق أهل سنّت را که دلالت بر امامت امیرالمؤمنین علیه السلام دارد آورده سپس چهل دلیل بر اثبات

ص: 363

امامت آن حضرت از احادیث و غیر أحادیث اقامه نموده و آنها را چند نوع کرده است... پس این کتاب از کتب کلامیّه خواهد بود...» الخ.

مؤلّف «کشف الحجب و الأستار: 36» نیز کتاب را چنین عنوان کرده است:

«الأربعون فی فضائل أمیرالمؤمنین و إمامته و إمامة الأئمّة الطاهرین، از محمّد طاهر بن محمّد حسین شیرازی نجفی قمّی، معاصر شیخ بهائی. چهل دلیل بر امامت دوازده امام از کتب مخالفان درین کتاب گرد آورده و پاره ای از عقائد اهل سنّت را در فروع و اصول در آن آورده است، آغازش: الحمد للّه...».

لکن معاصر شیخ بهائی (متوفّی 1030) بودن درست نیست و باید معاصر محقّق سبزواری (متوفی 1090) می گفت.

در فهرستهای معمولی که دسترس داشتیم نسخه دیگری از کتاب مورد بحث نشان داده نشده است.

آغاز: «بسم... الحمد للّه الّذی هدانا سبیل الحقّ بنصب الأدلّة و البراهین، و أرشدنا الی طریق إبطال المبطلین، و دلّنا علی جوادّ شوارع الدین، و أوردنا مشارع أنهار علم الیقین. و صلّی اللّه علی محمّد أفضل المرسلین و آله الأبرار الأخیار الطیّبین الطاهرین. أمّا بعد. فإنّی لمّا رأیت أفضل ما یتقرّب به إلی اللّه ربّ العالمین - بعد معرفة اللّه و معرفة نبیّه سیّد النّبیّین - معرفة الائمّة الاثنی عشر الأطهار المعصومین، لأنّ معرفتهم من أعظم اصول الدین؛ جمعتُ فی هذا الکتاب أدلّة قاطعةَ علی إمامتهم، هنّ خیر البراهین، مفتتحًا بالنّصوص الواردة فی کتب المخالفین علی إمامة مولانا و مولی الأنام أمیرالمؤمنین، مع الأجوبة الواضحة عن تأویلات المعاندین و شبهات المخاصمین، و مختتمًا ببیان بعض عقائد أهل السنّة فی الفروع و اصول الدین.

و لاشتمال الکتاب علی أربعین دلیلاً علی إمامة الاثنی عشر - صلوات اللّه علیهم أجمعین -

ص: 364

سمّیته «الأربعین فی إمامة الأئمّة الطاهرین». و أنا عبد عبیدهم: محمّد طاهر بن محمّد حسین، الشیرازی، ثمّ النجفی، نزیل قمّ، دارالمؤمنین... أمّا الفاتحة، ففی النّصوص الواردة فی کتب کتب المخالفین علی امامة أمیرالمؤمنین، مع الأجوبة عن شُبه المعاندین، و إنّما اکتفینا ههنا بنقل هذا النّوع من الأحادیث لأنّ ما لم یکن من هذا النّوع من مناقبه أکثر من أن یحویه هذا الکتاب...».

سپس شرحی پیرامون کتب اهل سنّت که در خصوص فضائل حضرت أمیر علیه السلام تألیف کرده اند و مؤلّف پاره ای از آنها را دیده و بر نام پاره ای دیگر اطلاع یافته است» نگاشته و گوید:

«و اعلم أنّ ما أُورد فی هذا الکتاب من أحادیث المخالفین و أخبارهم فقد أخذتها من: «صحیح البخاری»، و «مسلم»، و «کتاب الفردوس للدیلمی»، و «المصابیح للغوی»، و «کتاب شرح نهج البلاغة للشیخ الفاضل ابن أبی الحدید، من علماءِ المعتزلة»، و «کتاب رجال المشکوة»، و «کتاب حیاة الحیوان، لأبی البقا محمّد بن موسی بن عیسی الشافعی»، و «أحکام الماوردی»، و «کتاب شرح المواقف» و «کتاب شرح المقاصد»، و «کتاب شرح المختصر، للعضدی»، و «شرح صحیح البخاری»، و «تاریخ أعثم الکوفی». و من کتب ثقات أصحابنا...».

سپس شروع به ذکر کتابهایی که دانشمندان شیعه در این موضوع نگاشته و روایات و مطالب أهل سنّت را در آنها نقل کرده اند، پرداخته، و بعد از آن گوید:

«وها أنا ذا أشرع فی ذکر الأحادیث المقصودة و أجعلها أنواعًا. النّوع الأوّل...».

انجام: «لأنّ تصدیق الکاذب عقلاً قبیحٌ، والقبیح عقلاً لا یصدر منه تعالی. فعلی قولهم بإنکار الحسن و القبح العقلیّین لا یتأتّی تصدیق الأنبیاء، لأ نّه کلّما أتی بمعجزة قلنا له: المعجزة لا تدلُّ علی صدقک! لأنّ العقل لا یستقبح تصدیق الکاذب، فربّما صدقک اللّه

ص: 365

بالمعجزة و أنت کاذب. فلا یصحّ الاستدلال علی صدق أحد من الأنبیاءِ، و لا التدیّن بشیء من الشرائع. تمّ بعون اللّه و تأییده. هذا آخر کلام المصنّف رحمه اللّه».

فهرست مطالب: النوع 1- ماورد فی کتب مخالف من أنّ أمیرالمؤمنین علیَّ بن أبی طالب علیه السلام وصیُّ رسول اللّه و خلیفته و ما فی معناهما من وجوب اتّباعه و فرض طاعته، من الأحادیث المتفرّقة. منه ما فی «مسند أحمد بن حنبل»... النوع 2- فیماورد من الأحادیث من طرق المخالفین فی أنّ علیَّ بن أبی طالب أمیرالمؤمنین.

النوع 3- فیما روی عن النّبی صلی الله علیه و آله أنّ علیّاً مع الحقّ و الحقّ معه و ما فی معناه. النّوع 4- فیما ورد من طرق المخالف أنّ النّبیَّ صلی الله علیه و آله قال العلیّ علیه السلام : أنت منّی بمنزلة هرون من موسی إلاّ أ نّه لا نبیَّ بعدی. النوع 5- فیما ورد فی تفسیر قوله تعالی «إنّما ولیّکم اللّه و رسوله... إلخ». النّوع 6- فیما قال النّبیُّ صلی الله علیه و آله : «من کنتُ مولاه فعلیٌّ مولاه...».

ردّ أقوال عدیده مخالفین در توجیه حدیث غدیر و إثبات دلالت آن بر امامت و خلافت بلافصل أمیرالمؤمنین علیه السلام و جواب از احتجاج آنان به وجوه عدیده در معارضه با حدیث.

جواب تمسّک عضدی و دیگران به اجماع صحابه و نقل کلمات بسیاری از بزرگان أهل سنّت پیرامون این موضوع و إثبات عدم تحقّق اجماع و داستان إحراق باب.

شرح خطبه شقشقیّه و اثبات صحّت آن و نقل شکایات امیرالمؤمنین علیه السلام در خطب و کلمت و نامه ها و أشعار خود، به نقل از کتب و روایات عامّه.

حقیقت داستان خلافت در صدر اسلام.

علّت ترک تعرّض حضرت أمیر علیه السلام .

جواب از تمسّک مخالفین به اینکه نبوّت و امامت در یک خاندان جمع نمی شود.

علّت مخالفت صحابه با نصوص نبویّه در خصوص امر خلافت و نقل کلمات بزرگان مورّخین و محدّثین اهل سنّت که رافع استعجاب و دافع استغراب است.

ص: 366

جواب کلام صاحب «مواقف» پیرامون معارضه نصوص دالّه بر امامت ابی بکر با نصوص دالّه بر امامت حضرت امیر علیه السلام به هشت وجه.

تذنیبٌ، در بیان پاره ای از وجوه دالّه بر عدم اعتماد و وثوق به روایات مخالفین و تعداد جمله ای از روایاتی که در فضائل و مناقب حضرت أمیر کتمان کرده اند، به تصدیق بزرگان علماء أهل سنّت، و ذکر احوال جمعی از صحابه و وقایع عجیبه آنها.

دلیل اول از دلائل چهل گانه بر اثبات إمامت حضرت امیر و سایر أئمّه أطهار علیه السلام در لزوم وجود عالم ربّانی مؤیّد از جانب خداوند تعالی در هر زمان.

دلیل 2- در بیان لزوم وجود امام مُبین مؤیَّد معصوم در هر زمان.

دلیل 3- در بیان لزوم نصب أمیر مطاع عارف عادل غیر جائر از جانب خداوند برای اقامه حدود در هر زمان.

دلیل 4- در تفسیر آیه شریفه «الیوم أکملتُ لکم دینکم... إلخ».

دلیل 5- در بیان تواتر نصوص نبویّه بر إمامت أئمّه اطهار علیهم السلام .

دلیل 6- در بیان اتّفاق امّت بر عدالت و جلالت و طهارت دوازده امام علیهم السلام .

دلیل 7- خبر دادن پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله به اینکه پس از آنجناب دوازده خلیفه از قریش خواهد بود.

دلیل 8- در بیان تواتر حدیث شریف نبوی «إنّی تارکٌ فیکم الثقلین...».

دلیل 9- در بیان این که هر یک از أئمّه بر وفق دعوی امامت اظهار معجزه فرمودند.

دلیل 10- در بیان إصرار بنی امیّه و بنی عبّاس در دشمنی و آزار ائمّه اطهار علیهم السلام .

دلیل 11- در بیان تعظیم دوستان و أولیاء ائمّه اطهار نسبت به شأن و مقام ایشان.

دلیل 12- در بیان ظهور علوم عدیده از آل محمّد علیهم السلام .

دلیل 13- در بیان این که امامت به اختیار ثابت نخواهد شد.

ص: 367

دلیل 14- دلالت دو آیه شریفه «لیس لک من الأمر شیء» و «انّ الأمر کلّه للّه» بر امامت حضرات ائمّمه علیهم السلام .

دلیل 15- دلالت دو آیه شریفه «و لا تقدّموا بین یدی اللّه و رسوله» و «آللّهُ أذن لکم أم علی اللّه تفترون».

دلیل 16- دلالت آیه شریفه «و ربّک یخلق ما یشاء و یختار...».

دلیل 17- دلالت آیه شریفه «واللّهُ یزکّی من یشاء...».

دلیل 18- دلالت آیه شریفه «أطیعوا اللّه و أطیعوا الرسول...».

دلیل 19- آیاتی که دلالت بر شفقت خداوند متعال بر خلق دارد.

دلیل 20- آیاتی که متضمّن استمرار بر حقّ الیقین است.

دلیل 21- آیاتی که در آنها زجر از معاصی وارد شده.

دلیل 22- دلالت آیه شریفه «انّ عبادی لیس لک علیهم سلطان...».

دلیل 23- آیاتی که متضمّن تقوی است.

دلیل 24- آیات متضمّن رحمت.

دلیل 25- آیات متضمّن خوف و وعید.

دلیل 26- آیاتی که ناطق به موجبات هلاکت است.

دلیل 27- دلالت آیه شریفه «واعتصموا بحبل اللّه جمیعًا و لا تفرّقوا».

دلیل 28- آیه شریفه «انّ هذا صراطی مستقیمًا فاتّبعوه».

دلیل 29- در بیان دلالت آیه شریفه «إن جاءکم فاسقٌ بنبأ فتبیّنوا».

دلیل 30- در بیان دلالت آیه شریفه «لا ینال عهدی الظّالمین».

دلیل 31- آیات و روایاتی که دلالت بر وجود منافقان در میان صحابه دارد.

دلیل 32- آیه شریفه «تعاونوا علی البرّ و التّقوی».

ص: 368

دلیل 33- آیاتی که در آنها ترغیب به طاعات و أعمال صالحه است.

دلیل 34- آیه شریفه «و ما جعل علیکم فی الدّین من حرج».

دلیل 35- آیه شریفه «و کونوا مع الصّادقین».

دلیل 36- در بیان دلالت افضلیّت ائمّه اثنا عشر علیهم السلام نسبت به مدّعیان امامت بر مقصود و شرح بعضی از حالات و مقامات آن هادیان راه حقّ و پاره ای از روایاتی که اهل سنّت در فضائل أمیرالمؤمنین و سایر ائمّه معصومین علیهم السلام به طرق خود از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده اند.

تذنیب - در مختصری از فضائل عُلیا جناب خدیجه رضی اللّه عنها - و فضائل حضرت ابوطالب علیه السلام و شمّه ای از وقایع آغاز بعثت. و به اینجا بحث أفضلیت حضرت أمیر و سایر امامان علیهم السلام پایان می یابد.

تذنیب دیگر، در ذکر أئمّه مخالفان بر أفضلیّت خلیفه یکم و نقل عبارت «مواقف» و شرح آن در اقامه ده دلیل بر مدّعی و جواب از آنها.

دلیل 37- در بیان پاره ای از امور مربوط به خلافت خلیفه یکم، و تذنیبی در أحوال ابوقحافه، و نقل داستانی از کتاب «نگارستان» قاضی احمد غفاری قزوینی.

دلیل 38- در بیان پاره ای از امور مربوط به خلافت خلیفه دوم و شمّه ای از احوال او.

دلیل 39- در بیان پاره ای از امور مربوط به خلافت خلیفه سوم و احوال و اعمال او و سلوکش به اصحابه کبار، تمامًا به نقل از کتب تاریخ و حدیث و سیر مشهور و معتبر حضرات اهل سنّت.

دلیل چهلم بر امامت أئمّه أطهار علیهم السلام و بیان أحوال و أعمال عائشه زوجه پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

فصل - در بیان حال حفصه زوجه دیگر پیغمبر أکرم صلی الله علیه و آله .

ص: 369

تذنیب - در بیان احوال معویة بن أبی سفیان و ذکر مطالبی در باب لعن، و نقل داستان مباحثه ای که در باب مسائل مورد اختلاف شیعه و سنّی میان مؤلّف و یکی از مفتیان حنفیّه در مکّه معظّمه واقع شده است.

خاتمه - در بیان شمّه ای از احوال چهار پیشوای اهل سنّت و نقل پاره ای از فتاوی و عقاید آنان.

نسخه - دارای 185 برگ، روی برگ اوّل تملّک و مهر «ابراهیم بن عبداللّه الموسوی» مورّخ 1265، و مهر «محمّد هاشم 1212»، و تملّک محمد رحیم بن محمّد جمال اصفهانی مورّخ 8 ذی حجّه 1132 دیده می شود.

کاغذ: فستقی، جلد: تیماج قهوه ای یک لا، آستر: کاغذ سفید، خط: نسخ 22 سطری عناوین به شنگرف، قطع 17 و نیم × 22 و نیم، متن 10 × 17.

نسخه تاریخ و نام کاتب و تاریخ تألیف ندارد، به قرائن پس از فوت مؤلّف استنساخ شده که در چند جا حاشیه به قید «طاب ثراه» دیده می شود و ظاهرًا در اوائل قرن 12 نوشته شده است. نیمه اول کتاب آثار مقابله دارد.

«717» نسخه دیگر

نسخه: کامل است و در برخی مواضع اثر مقابله و تصحیح دارد.

نام کاتب و تاریخ کتابت نامعلوم، و به گواهی خطّ و کاغذ، نزدیک زمان شخص مؤلّف علیه الرحمة نوشته شده است.

«718» کتاب الأربعین فی أصول الدین

(کلام - عربی)

از: محمّد بن عمر، طبری، معروف به فخر رازی و ابن الخطیب، متوفّی 606.

ص: 370

کتاب: در مباحث کلام و اصول دین است بر مذاق اشعریان اهل سنّت و به طبع رسیده.

نسخه: نام کاتب ندارد. تاریخ پایان کتابت: 1062. از کتب خانوادگی است.

«719» کتاب فی أصول الفقه

(اصول فقه - عربی)

به خطّ المؤلّف، الّذی کان بعد عصر صاحب «القوانین»، و أظنّ أنّ عندی أیضًا بخطّه بعض آثار.

آغاز: «... أمّا بعد، فهذه رسالة فی القواعد الأصولیّة من مبانی المسائل الفقهیّة، و ربّکته علی مقدّمة و مقاصد و خاتمه».

«720» کتاب فی أصول الفقه

(اصول فقه - عربی)

از: مرحوم آقا سیّد محمّد بن محمّد حسین موسوی نجف آبادی اصفهانی(1).

کتاب: در علم اصول فقه است و تألیفی است مستقلّ و ظاهرًا در دو مجلد یا بیشتر.

نسخه: مقصد دوم کتاب است در أحکام قطع و ظنّ. از مقصد اوّل فعلاً اطّلاعی نداریم و نام کتاب نیز معلوم نگردید، و این نسخه مبیّضه خطّ شخص مؤلّف است.

تاریخ پایان استنساخ، در شهر سامراء، روز سه شنبه 8 ماه شعبان 1322، و به موجب

ص: 371


1- 1) این حقیر، در تاریخ ربیع یکم 97 «اسفند 55»، شرح حالی از آن مرحوم در رساله «هدیّه نجفیّه» نگاشتم، که در سال «1375 ش» در مجموعه «هفده رساله فارسی: ص 371 - 399» به کوشش آقای آیة اللّه استادی، توسّط «بنیاد پژوهشهای اسلامی» در مشهد مقدّس رضوی چاپ شد، و پس از آن نیز در یکی دو مجموعه دیگر. «هدیّه نجفیّه» را استاد جلال همایی رحمه اللّه «گل محمّدی» نامید. آن رساله شامل ترجمه حالی از سه تن آیات معظّم اصفهان است:1- همین آقا میر سیّد محمّد نجف آبادی «1294 - 1358». 2- آقا سیّد عبداللّه ثقة الاسلام مدرّس صادقی «1285 - 1382». 3- حاج شیخ مهدی نجفی مسجدشاهی «1298 - 1393». رحمة اللّه علیهم اجمعین.

صفحه شماری که خود مؤلّف با مرکّب سرخ در گوشه بالای صفحات گزارده، مجموع صفحات 364 صفحه می باشد.

فهرست مطالب کتاب را اخیرًا در آغاز نسخه نوشته اند.

«721» کتاب فی أصول الفقه

(اصول فقه - عربی)

از: یکی از علماءِ شافعی مذهب اهل سنّت.

کتاب: در علم اصول فقه است بر طریقه اهل سنّت.

آغاز: «الحمد... الکلام فی المقدّمات و فیه فصول: الفصل الأوّل فی تفسیر أصول الفقه. المرکّب لا یمکن أن یعلم الاّ بعد العلم بمفرداته».

انجام: «لأنّ اکثر مناظرات أهل الزمان فی الفقه دائرة علی أمثال هذه الکلمات. و لمّا وصلنا الی هذا الموضع فلنقطع الکلام حامدین... و ان یجعل ما کتبناه مجّة لنا لا علینا، إنّه هو الغفور الرحیم».

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. به قرائن در اواسط قرن 13 نوشته شده. ظهر نسخه تعداد ابیات کتاب: 18670 بیت تخمین شده است.

عناوین مطالب کتاب در حواشی به شنگرف نوشته شده.

«722» کتاب التجوید

(تجوید - فارسی)

از: نامعلوم.

کتاب: آغاز: «بسم... امّا بعد، این مختصری است در معرفت بعضی از قواعد ضروریّه تجوید». انجام: «و قیل من راق، و وقفه و سین هم قیاس سکته است، و اللّه أعلم بالصّواب».

ص: 372

نسخه: به خطّ: «أقلّ الطلبة محمّد مهدی بن ملاّ محمّد اسماعیل مبارکه مسکن.

حسب الفرموده عالیجناب میرزا عبدالغنی قلمی گردید، به تاریخ 28 ذی القعده 1239».

«723» کتاب التّوحید

(حدیث - عربی)

از: شیخ صدوق ابوجعفر محمّد بن علیّ بن بابویه قمی علیهم الرحمة.

نسخه: بخطّ محمّد طاهر بن شکر اللّه. تاریخ پایان استنساخ: عصر روز یکشنبه پنجم ربیع دوم 1008 «السنة الثامنة من المائة الاولی من الألف الثانی»، و ظاهرًا اشتباه است و صحیح «1108» باشد.

«724» کتاب التوحید

(حدیث - عربی)

از: مفضّل بن عمر، علیه الرحمة.

کتاب: کتاب معروف است به توحید مفضّل از اصحاب حضرت امام جعفر صادق علیه السلام ، و مطالبی است که آن حضرت در باب خلقت و دلائل اثبات صانع و ردّ بر منکران و دهریان، در چند مجلس بر مفضّل املاء فرموده اند و او می نوشته است، و مکرّر به طبع رسیده(1).

نسخه: دو بخش است: اوّل، از آغاز تا پایان مجلس اوّل، به خطّ نسخ جلّی با اعراب کامل و ترجمه پارسی. غالب جملات به شنگرف و نام کاتب ندارد، و برگ اول افتاده در برگ آخر تملک حسن بن زین العابدین الشریف... به تاریخ 1159 دیده می شود.

ص: 373


1- 1) ناشر کتاب «الروضة النضرة: 433» در ذیل صفحه نوشته است: «و قد طبع توحید المفضّل مع تقدیم و تأخیر طفیف باسم «الدلائل و الاعتبار» منسوبًا الی الجاحظ، فی حلب، 1346»! نظیر همین عبارات را در ذیل صفحه 117 نیز آورده اند!

بخش دوم، مجلس دوم است تا آخر، و برگ آخر این قسمت ساقط شده، و شخصی به نام «محمد» در برخی مواضع حاشیه ای نوشته است.

نسخه ابتیاعی از بقایای کتابخانه آقا شیخ محمد رضا ابوالمجد نجفی.

«725» کتاب دعاء

(نیایش - فارسی)

از: عبدالکریم بن محمّد یحیی قزوینی، از دانشمندان زمان شاه سلطان حسین صفوی، این کتاب را به نام شاه نگاشته و در آغاز او را بسیار ستوده، دعاهایی که از طُرق اهل البیت علیهم السلام برای دفع دشمنان دین و حفظ حدود و ثغور ممالک مسلمین وارد شده و سرداران و لشگریان را به کار آید(1)، ضمن مقدّمه ای در شرائط استجابت دعاء و سه باب مشتمل بر دعاها و حرزهای معتبر و یک خاتمه در آدابی که دعاء کننده باید پس از انجام مراسم دعا به جای آرد و مراعات نماید؛ گرد آورده مرتّب گردانید.

مؤلّف نامی به کتاب خود نداده، از این روی ما آن را به عنوان عمومی «کتاب دعاء» شناساندیم، چنانکه در «ذریعه 8: 203» نیز - به نقل از یادداشتهای نگارنده این فهرست - آن را «الدّعوات والأحراز» نامیده اند.

تاریخ نگارش کتاب تحقیقًا معلوم نیست، جز این که در پایان نسخه، تاریخ «سنه 1124» به خطّ کاتب نسخه قید شده که ممکن است تاریخ تألیف یا استنساخ و یا هر دو باشد.

مؤلّف، در باب اوّل به فرمایش حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام «لِلّهِ سبحانه سَطواتٌ

ص: 374


1- 1) مؤلّف در باب 14 کتاب نظم الغرر خود که پس ازین یاد خواهیم کرد، پیرامون «شجاعت و ذمّ جُبن و تهوّر و عجز، و تعلیم آداب حرب و دستور برگزیدن سرداران لشگر و علامات نیک و بد ایشان و طریق حفظ ثغور مملکت و سلوک با سپاه و رعیّت و غیر آن» گفتگو کرده است.

و نقِماتٌ، فإذا اُنزلتْ بکم فادفَعُوها بالدّعاءِ، فإنّه لا یَدفع البلاءَ إلاّ الدّعاء» استناد کرده، و از جمله دعاهای طولانی و مشهوری که در کتاب آورده و فضیلت و خواصّ آنها را بیان نموده اینها است: دعاء مُجیر، دعاء مشلول، دعاء کمیل. حرزها و عوذه هایی نیز از جمله «حرز أبودجّانه» با ذکر مآخذ یا خواصّ نقل کرده است.

شرح حال مؤلّف این کتاب در جایی به نظر نرسیده، جز آنکه او را کتاب مبسوط و مشهور دیگری است به نام «نظم الغُرر و نضد الدّرر» که ترتیب موضوعی کتاب «غرر الحکم» و شیخ عبدالواحد آمُدی «علیه الرحمة» و شرح و ترجمه و تفسیر فارسی الفاظ شریفه کلمات قصار علوی علیه السلام مندرج در آن کتاب است، و این کتاب را مؤلّف هنگام تشرّف به نجف نگاشته و آن را بر طبق شماره أسماء اللّه الحسنی به 99 کتاب باب مبوّب کرده است.

شرح مبسوط و مفصّل راجع به نظم الغرر و مجلّدات و نسخ موجود آن در «فهرست سپهسالار 2: 105 - 122» آمده، و در آنجا است که تنها پنج مجلّد کتاب مشتمل بر بیست باب در دسترس است و از بقیّه اطلاعی نیست(1).

قزوینی کتاب نظم را نیز به نام شاه سلطان حسین مصدّر کرده و در مقدّمه مجلّد دوم آن از میزان معلوماتش یاد نموده، اشتغال دائمی خود را در مطالعه و مباحثه و دقّت در أخبار ائمّه اطهار علیهم السلام تعیین کرده است.

وی پیش از آن که به نگارش «نظم الغرر» پردازد کتاب دیگری نگاشت به نام «أصداف الدّرر» آن نیز ترجمه و شرح فارسی «غرر و درر» مذکور و خود در مقدّمه مجلّد دوم نظم الغرر از آن یاد کرده است. مؤلّف فاضل «فهرست دانشگاه 2: 139»

ص: 375


1- 1) در «فهرست تربیت 2: 19» وصف اجمالی نسخه ای از مجلد دوم دیده می شود.

گوید: «أصداف الدّرر» در ترجمه غررالحکم آمُدی، به فارسی. از همان عبدالکریم پسر محمّد یحیی قزوینی. در شیراز به سال «1344 ق» چاپ شده است».

و نیز در فهرست مذکور «ص 140» گوید: «حالی خوشنویس، عمادالفقراء محسن اردبیلی؛ کتاب عبدالکریم پسر محمّد یحیی قزوینی را به فارسی ترجمه و در شیراز در «1344 ق» چاپ کرده است».

و در صفحه 161 همان فهرست آمده است که نسخه أصداف الدّرر در کتابخانه سپهسالار موجود، و میرزا محسن اردبیلی، خود بخشی از «غررالحکم» را ترجمه و به سال «1344» در شیراز چاپ کرده است.

نگارنده این فهرست پس از مراجعه به کتاب محسن اردبیلی که به نام «أنهار جاریه» و از انتشارات فرقه صوفیّه ذهبیّه شیراز است، دریافت که مطلقًا نامی از عبدالکریم ابن محمّد یحیی القزوینی و کتابهای او در کتاب مذکور نیامده و چیزی از آنها درین کتاب چاپ نشده، و آنچه از کلمات قصار و غررالحکم ترجمه شده مترجم آن از خود ذهبیّه بوده اند نه صاحب عنوان. گویا در اثر تداخل یادداشتهای نویسنده فاضل فهرست دانشگجاه این اشتباه پیش آمده است، واللّه العالم.

دیگر از آثار ملاّ عبدالکریم قزوینی «رساله ای در احوال ذوالقرنین» است که نگارنده «فهرست سپهسالار 2: 105» در پاورقی فرماید در هامش «نظم الغرر، نسخه کتابخانه مجلس شورای ملّی» نوشته شده و دارای مطالب زیاد و افسانه هایی، در حدود 250 بیت می باشد.

صاحب کتاب «ذریعه 4: 121» آنجا که أصداف الدّرر را به عنوان «ترجمة الغرر و الدّرر» یاد فرموده، چنین اظهار کرده اند که پدر این عبدالکریم همانا محمّد یحیی بن محمد شفیع قزوینی است که اثر دیگر خود «ترجمان اللّغة» را به سال 1114 نگاشته است.

ص: 376

فرزند دانشمند صاحب ذریعه در کتاب «فرهنگنامه های عربی به فارسی: 238» گوید: «ترجمان اللّغة، شرح و ترجمه قاموس است به فارسی، و مترجم آن ملاّ محمّد یحیی بن محمّد شفیع قزوینی که آن را به دستور شاه سلطان حسین صفوی در مدّت سی و یک ماه و ده روز ترجمه کرده، در دهم [ماه] شعبان 1114 ق به آن آغاز کرده و در 20 ربیع الثانی 1117 ق آن را به پایان رسانیده است».

سپس از چاپهای متعدّد «ترجمان اللّغه» یاد کرده و گویند: «اثر دیگر محمّد یحیی بن محمّد شفیع: کتاب «الجُموع و المَصادر» می باشد، که جمع های کلمات و مصدرهایی که از قلم صاحب قاموس افتاده در آن گرد آمده است...»(1).

و در حاشیه راجع به محمّد شفیع قزوینی پدر محمّد یحیی گویند: «گویا این محمّد شفیع پسر ملاّ رفیعا نائنی(2) رفیع الدین محمّد بن ملاّ فتح اللّه قزوینی متخلّص به واعظ صاحب «ابواب الجنان» «متوفی به سال 1089» باشد کهکتاب «أبواب الجنان» پدر را به پایان رسانیده است. ذریعه ج 1 ص 76 [و 3: 336] دیده شود»، انتهی.

از آنچه نقل شد استظهاراتی که درباره نام و نسب و تألیفات دیگر ملاّ عبدالکریم قزوینی و پدرانش و اطلاعاتی که تاکنون به دست آورده ایم معلوم گردید، لکن در

ص: 377


1- 1) آن دختر کیمیا اثر با مقدّمه و تعلیقات، در «128 صفحه» به اهتمام دانشمند فاضل جلیل «السیّد صادق الحسینی الإشکوری» در قم چاپ و منتشر گردید، به سال «1418 ق - 1376 ش». جراهم اللّه خیرًا. برای آگاهی بیشتر از احوال و آثار مولانا محمد یحیی بن محمد شفیع قزوینی به مقدّمه علاّمه مرحوم جلال الدین محدّث ارموی بر کتاب شریف «شرح غرر و دُرر»، مرحوم آقا جمال الدین خوانساری «ج 1 ص لج»، و کتاب «بقاء و زوال دولت» اثر پر ارج صدیق بزرگوا استاد نامدار آقای حاج شیخ رسول جعفریان مراجعه فرمایند.
2- 2) روشن است که کلمه «نائنی» سهو القلم بوده و رفیع الدین قزوینی شخصی است غیر از میرزا رفیعای طباطبائی نائینی.

استظهارات مربوط به نسب او بایستی تحقیقات کاملتری نمود(1)، و اینک کتاب دعاء:

آغاز: «بسم... درّة التّاج زیب و زیور کتاب دعاء، و واسطة العقد جواهر گرانبهای استجابت دعوات بی ریاء؛ سپاس و ستایش قاضی الحاجاتی است که به ندای إجابت إنتمای «اُدعوا ربّکم تضرّعًا و خیفةً» قلوب عباد را به أنواع تضرّع و إستکانت آشنا گردانیده، و به وسیله پرتو مصباح «اُدعونی أستجبْ لکم» گم شدگان بَوادی حیرت را از ظلمت جهالت به سر منزل هدایت دلالت فرموده...

و بعد، خوشه چین خرمن دینی، و معتکف زاویه خلوت گزینی: عبدالکریم ابن محمّد یحیی القزوینی، به عرض شیعیان دینی و مؤمنان یقینی می رساند که: نیّر جهان افروز این معنی از مشرق عیان بر صفحات هفت طبقه زمین و آسمان پرتوِ شیوع و ظهور افکنده که انتشار أعلام ایمان و اسلام، و اشتهار آثار ائمّه هُدی - علیهم الصّلوة و السّلام - و ارتفاع لوای مذهب حقّ در معظم بلدان و أمصار، و اجتماع شملِ شیعه اثنی عشریّه در أکناف و أقطار، و إِنمحاءِ سُنن مبتدعه أصحاب خلاف و شقاق، و إندراس رسوم محدَثه أرباب کفر و نفاق؛ به مساعی کامله إخلاص و ایقان، و دواعی جلیله اظهار و إعلان ملّت حقّانیّت اساس... در بَدوِ ظهورِ دولت این سلسله جلیله علیّه عالیه سامیه صفتیه صفویّه... به مرتبه شده که شعشعه دین مبین؛ آفاق جهان را چون دلهای اهل ایمان روشن ساخته...

پس بنابر این مقدّمات ظاهرة الدّلالات؛ بر ذمّت همّت مؤمنان، دعاءِ به اِخلاص پادشان سلف... و فرمان فرمایان خلف... واجب و لازم است.

سیّما درین أوان میمنت اقتران، که فرمان فرمایی عرصه وسیع الفضای ایران جنّت نشان، به فرّ وجود یگانه دوران، پشت و پناه اهل ایمان، بهین ثمر شجره طیّبه ولایت... ابوالمظفّر، ابوالمنصور، شاه سلطان حسین حسینی موسوی صفوی، بهادرخان... مزیّن و محلّی است.

ص: 378


1- 3) رجوع شود به ترجمه ملاّ عبدالکریم و پدرش محمد یحیی در «کواکب منتثرة: 445 و 819».

پس مقدّمات مذکوره مقتضی آن است که هر أحدی از آحاد مؤمنان... به شکر گزاری این نعمت عظیم الشان، بلسان و جَنان و أرکان، به قدر وسع و إمکان، قیام و اقدام... نمایند...

لاجرم، چون همگی دواعی اخلاص صمیمی فطری کمترین داعیان دوام دولت ابد مدّت، در باطن و ظاهر بر تحصیل دعای خیر به جهت ذات اقدس ارفع همایون... مقصور است... به خاطر فاتر رسید که بعضی از ادعیه مأثوره، که به جهت دفع أعادی دین مبین، و محافظت ثغور مسلمین، و مُداومت بر آنها اعاظم ارکان دولت قاهره متین، و أفاخم سرداران فیروزی قرین، و سایر جنود و عساکر منصوره را - ان شاء اللّه تعالی - به کار تواند آمد، در این رساله ثبت و ترقیم نموده، پیش کش سدّه والا و درگاه معلّی نماید... و این رساله مرتّب است بر مقدّمه و سه باب و خاتمه. أمّا مقدّمه...».

انجام: «و کسی که توکّل نماید بر او کفایت می کند کارهای او را...(1) منتظر اجابت دعاء و فرج از بلاء و ابتلاء که مطلوب او است بوده، با حُسن اعتقاد به إجابت، زیرا کهدر خبر وارد شده که «أفضل العبادة انتظار الفرج. سنه 1124».

فهرست: مقدّمه، در شروط استجابت دعاء، ضمن 4 فصل. ف 1 در زمان و مکانی که در آنها دعاء مستجاب می شود. ف 2 در حالاتی که در آن حالات مظانّ استجابت دعاء است. ف 3 در بیان جمعی که دعای ایشان مستجاب نمی شود. ف 4 در آدابی که قبل از دعاء، و در أثنای دعاء رعایت باید نمود. باب 1 در بیان تأثیر بعض آیات بیّنات و دعوات صالحاتی که در أخبار و آثار وارد شده که مشتمل بر اسم اعظم است. باب 2 در دفع ضرر أعادی و حموم و خوفهای عظیمه و خلاصی از مُحاصره دشمنان و غیر آن. باب 3 عوذه چند که در رفع جمیع شرور و بلایای دنیویّه باید بخوانند و با خود دارند.

ص: 379


1- 1) به مقدار کلمه ای در نسخه بیاض است.

خاتمه در بیان آدابی چند که داعی را بعد از دعاء رعایت آنها مواق أخبار و آثار أئمه هدی - علیهم سلام اللّه مادام [کذا]الارءرض و السّماء - مستحسن و در کار است.

نسخه دارای 82 برگ، روی برگ اوّل و ظهر برگ آخر سفید و چون برگها فرسوده بوده با کاغذ ساده تعمیر شده، برگ 30 از اصل مفقود و جای آن برگ نونویس نهاده شده، کاغذ فستقی، نسخه اوراق و بی جلد است، خط نسخ مرغوب 10 سطری، دعاها و آیات با إعراب، عناوین تا نیمه های کتاب به شنگرف، بقیّه نوشته نشده و جای آنها بیاض است، صفحه اول دارای سرلوح تذهیبی و همه صفحات دارای جدول طلائی است، قطع 13 × 19، متن 8 × 13 و نیم. نام کاتب ندارد و تاریخ «1124» که در پایان نسخه به خط کاتب دیده می شود چنان که گفتیم ممکن است تاریخ تألیف یا کتابت یا هر دو باشد. آثار مقابله و تصحیح ندارد.

«725»

کتاب دعاء

(نیایش - فارسی)

از: نامعلوم.

کتاب: مجموعه ای است از بعضی سور قرآن کریم و دعاهای مشهوره و حرزهای معتبر با ترجمه فارسی برخی از آنها.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. ظاهرًا از سده دوازدهم است.

برگ اوّل که به قرینه دارای سرلوح تزیینی بوده مفقود شده، و سایر اوراق جدول کشیده و نسخه ای ممتاز است.

«726» کتاب دعاء

(نیایش - فارسی)

از: نامعلوم، به علت نقصان اول و آخر نسخه.

کتاب: دعاءهای لیل و نهار و دعاءهای مختصر و مطوّل است

نسخه: از اوّل و آخر ناقص است و از آثار قرن 12 می باشد.

ص: 380

«727» کتاب الرجال

(رجال حدیث - عربی)

شیخ تقیُّالدین حسن بن علی بن داود حلّی «علیه الرحمة»، این کتاب را که به «رجال ابن داود» مشهور است در رجال حدیث نوشت، و آن را مرتّب و مبوّب گردانید و در نامهای رجال و پدرانشان رعایت ترتیب فنّ حروف هجاء را نمود و برای رعایت اختصار هر یک از مآخذ کار خود یعنی کتب رجال پیشینیان را که می خواست در همه شرح حال ها یاد کند به رمزی معیّن آورد، و نیز رمزهایی برای ابواب «کتاب الرّجال» شیخ طوسی - رحمه اللّه - و نامهای ائمّه اطهار علیهم السلام نهاد که هم کتاب او دارای امتیازی خاصّ شد و هم نویسندگان رجالی دیگر که پس از او آمدند شیوه تألیف او را گرفته و به کار بردند.

از گزارش زندگی ابن داود هیچ اطلاعی در دست نیست، جز آن که خود در حرف حاءِ از جزءِ اول کتاب رجالش عنوانی برای خود وضع و چنین نوشته است که: حسن بن علی بن داود، مصنّف این کتاب، مولدش پنجم جمادی الآخره از سال چهل و هفت(1) است، او را کتابهایی است...

سپس بیست و هفت کتاب به نظم و نثر از تألیفات خود برشمرده است، 14 کتاب در فقه، یک کتاب در رجال، 3 کتاب در کلام، 3 کتاب در منطق، 3 کتاب در عروض، 3 کتاب در نحو. و دیگر چیزی از احوال خود در اینجا نیاورده است.

ص: 381


1- 1) ابن داود چون در قرن هفتم می زیسته رقم مئات را ذکر نکرده و به وضوح خود باقی گذارده، دانشمندان بعد برای این که اشتباهی واقع نمی شود - چنان که بنا به قول مؤلف «اعیان الشیعه 22: 235» در یکی از نسخ کتاب واقع شده و 747 نوشته اند - تاریخ تولد وی را به صورت کامل (647) ضبط کرده اند، و سید علی ابن صابغ «علیه الرحمة» در هامش نسخه ما چنین نوشته است: [الظاهر أن یقال «وست مائة» بعد قوله «و أربعین» لأ نّه - رحمه اللّه - کان ذلک الوقت عصره] - و در متنِ نسخه آقای معلّم حبیب آبادی صریحًا «سنة سبع و أربعین و ستمائة» دیده می شود.

دیگر در احوال محقّق حلّی «علیه الرحمة» صاحب «شرائع» نیز گفته است که: من بر او درس خواندم، و در کودکی مرا تربیت کرد، و بر من التفات و احسانی عظیم داشت، و به من اجازه داد که هر چه تألیف کرده و خوانده یا روایت کرده بود و آنچه روایت آن از او صحیح بود من از او روایت کنم، و در ماه ربیع دوم سال 676 درگذشت...».

ازین دو تاریخ معلوم می شود موقع فوت محقّق وی 29 ساله بوده است.

و دیگر در ترجمه سید احمد بن موسی ابن طاوس حلّی «رضوان اللّه علیه» متوفای 673 گفته است که: وی پرهیزکارترین فضلاءِ زمانش بود، و من نزد او بیشتر کتابش «بُشری المحقّقین» و هم کتاب دیگرش «الملاذ» - که هر دو در فقه امامیّه است - و هم چیزهای دیگر از آثارش خواندم، و به من اجازه داد که جمیع تصانیف و روایاتش را ازو روایت کنم.

تا آنجا که گوید: وی مرا تربیت کرد و تعلیم داد و احسان به من نمود، و بیشتر فوائد و نکت این «کتاب الرّجال» از اشارت و تحقیقات اوست...

و دیگر در ترجمه مرحوم سیّد عبدالکریم فرزند سیّد احمد بن طاوس مذکور گفته است: در ماه شعبان 648 در کربلا متولّد شد و در کاظمین در ماه شوّال 693 وفات یافت و آن هنگام عمرش 45 سال و 2 ماه و چند روز بود، من از کودکی تا پایان عمرش با او نزدیک بودم...

سپس شروع به أوصاف و مدائح جمیله سیّد بزرگوار کرده و به تألیفاتش ترجمه را پایان داده است.

بیش از این چیزی از احوال ابن داود در دست نیست و در عموم کتاب رجالی که عنوانی برای وی وضع کرده اند کلمه ای از گزارش زندگی او نیاورده اند، و این که مؤلّف فاضل «فهرست دانشگاه 2: 575» گفته اند: «گزارش زندگی ابن داود در نقد الرّجال

ص: 382

ترشی و اجازه شهید دوم به حسین پسر عبدالصّمد و در أمل الآمل شیخ حرّ و مستدرک الوسائل حاجی نوری و ریاس العلماء و ذریعه و ریحانة الادب، و با گسترش بیشتر در أعیان الشیعة 2: 335 تا 351 آمده است»، خواستشان همین گونه مطالبی است که یاد کردیم و هم عقائد گوناگونی که علماء رجال پیرامون کتاب الرّجالش ذکر کرده اند، و إلاّ نویسنده فاضل فهرست خود بیش از همه در این باره ها سخن گفته است.

نویسنده مذکور علّت روشن نبودن وضع احوال و منتشر نشدن کتاب رجال و در دست نبودن سایر آثار ابن داود را چنین می گویند: «و چون ابن داود مانند علاّمه حلّی به دربار مُغل راه نداشت نامش کم آوازه تر و کتابش در گوشه کتابخانه ها گردآلود مانده است»!!

لکن این کلام به حقیقت مقرون نیست و هیچگونه تناسبی با مقام شامخ علاّمه حلّی - قدّس سرّه - ندارد، زیرا اگر دربار مغل از برکات مرحوم علاّمه بلندآوازه نشده باشد علاّمه از آن دربار طرفی نبسته اند، و همانا شهرت و عظمت رتبه علاّمه حلّی همچون فخرالمحقّقین و شهید اول و ثانی و مقدّس اردبیلی و شیخ انصاری و صدها نفر نظائر این بزرگان، - علیهم الرحمة والرضوان - که هیچگونه بستگی به آن مقامها نداشته اند - فقط و فقط مرهون أعمال و خدمات ذی قیمت و مقرون به حقیقت آنان است به عالم دین و دانش، و هرگز نتوان پنداشت که علت بلند آوازه بودن علاّمه حلّی راه داشتن به دربار مغل است. گذشته از اینها ابن داود خود با وجودی که بیش از یک سال از علاّمه حلّی بزرگتر بوده(1) در تعریف و تمجید ایشان در رجال خود داد سخن داده و عبارتش را در «مناهج الیقین» این فهرست نقل کرده ایم، فراجع.

ص: 383


1- 1) در کتاب «البابلیات 1:102» جایی که شرح حال ابن داود را نوشته اند وارونه فرموده اند که علاّمه یک سال بزرگتر از ابن داود بوده است.

امّا علت عدم اشتهار ابن داود - قدّس سرّه - و مؤلّفاتش همانند اشتهار علاّمه حلّی و مولّفات ایشان مطلبی است در کمال وضوح و بر نویسنده فاضل نیز مخفی و مستور نیست و به هیچ روی نباید انتظار داشته باشیم که ابن داود نیز به شهرت علاّمه حلی رسیده باشند، زیرا شخصیّت علمی علاّمه را با هیچ یک از متقدّمین و متأخّرین مقایسه نشاید کرد، و هرگز آثار او را برابر آثار دیگران نتوان گذاشت. علاوه بر این که به قول صاحب «أعیان الشیعه 22: 337» ظاهر آن است که امتیاز و تبحّر ابن داود در علوم ادب و نحو و عروض بوده، و شهید ثانی هم به همین نحو در اجازه ای که برای شیخ حسین والد شیخ بهائی - قدّس اللّه أسرارهم - نگاشته او را چنین توصیف کرده است: شیخ فقیه ادیب نحوی عروضی ملک العلماء و الشعراء و الادباء تقی الدّین حسن بن علی بن داود حلّی...

وفات ابن داود: صاحب «معجم المؤلّفین 3: 253» در شرح حال وی تاریخ وفاتش را به سال 740 نوشته است. امّا این تاریخ درست نیست و بالمرّه بی مأخذ است، و این اشتباه از آنجا پدید آمده که مؤلّف «أعیان الشیعة 22: 235» فرموده است: در مسوّده کتابم یافتم که ابن داود در هفتصد و چهل و کسری وفات یافته، و ظاهرًا من این را از «طلیعه(1)» نقل کرده ام، لکن کسی را نیافتم که تاریخ وفات او را ضبط کرده باشد، و در این تاریخ هم اشکالی است، زیرا در این صورت وی قریب یکصد سال عمر کرده و از معمّرین بوده است، و اگر چنین بود اهل تاریخ می نوشتند، واللّه اعلم. پایان کلام صاحب اعیان الشیعة.

کتاب الرجال ابن داود چنانکه گفتیم(2) از کتب معتبر و با ابتکار راوی شناسی است روی آن را پس از «خلاصة الأقوال» علاّمه حلّی تألیف کرده و گاهگاه متعرّض

ص: 384


1- 1) الطلیعة فی احوال شعراء الشیعة، تألیف مرحوم شیخ محمد سماوی نجفی.
2- 2) خود نیز در مقدمه جرءِ اوّل پس از وضع رموز گوید: «و هذه لجّة لم یسبقنی أحد من أصحابنا - رضی اللّه عنهم - الی خوض غمرها، و قاعدة انا أبو عذرها».

اشتباهاتی که در آن رخ داده می شود، امّا کتاب ابن داود نیز اشتباهات فاحش بسیار دارد که پیرامون آنها در «فهرست دانشگاه» و «ذریعه 10: 84 - 85» و «سماء المقال 1: 91 - 96» و جاهای دیگر مفصّلاً گفتگو شده است.

بگذریم، تاریخ تألیف خلاصه علاّمه 13 ع 2 - 693 است و تاریخ تألیف رجال ابن داود را مؤلّف «الذریعه 10: 85» فرموده اند که در ماه ذی الحجّه 707 از آن فراغت یافته و این تاریخ در نسخه مرحوم شیخ عبدالحسین طهرانی در کربلا منقول از خطّ مؤلف آن موجود است.

بنابراین وی چهارده سال و هشت ماه پس از ختم تألیف خلاصه کتاب خود را به پایان رسانیده، لکن تاریخ مذکور در نسخ دیگری که از رجال ابن داود در دست است دیده نمی شود.

نکاتی دیگر: 1- ابن داود رجال خود را بسان خلاصه علاّمه منقسم به دو جزء کرده. جزء اوّل در ذکر راویانی که مدح آنها به وی رسیده است، چنانکه در آغاز محقّق تستری را در «شرح تهذیب» با اندک تفاوتی نقل کرده و از آنجا مرحوم استاد معلّم حبیب آبادی در هامش نسخه ابن داود محشّی به حواشی محقّق تستری آورده است.

بیافزاییم: در روز سه شنبه «22 محرّم 1422» تصویر نسخه خطّی کتاب «زبدة الرجال» مرحوم ملاّ خداوِردی بن القاسم الأفشار (نسخه کتابخانه ملک تهران) به دست حقیر رسید، آنجا در ذیل عنوان أحمد بن طاوس که ترجمه او را از ابن داود آورده، پس از سخن ابن داود که گفته است: «و أکثر فوائد هذا الکتاب و نکته من اشاراته و تحقیقه، جزاه اللّه عنّی أفضل جزاءِ المحسنین»، ملاّ خداوِردی گوید:

«انتهی، لا یذهب علیک أنّ کتابه بمَعزلٍ عن التّحقیق، و علی المتدیّن أن یتأمّل و یعرفَ الحقَّ»، انتهی.

ص: 385

برای توضیح بیشتر باید به کتابهای «سماء المقال 1: 92» و «مَلاذ الأخیار 1: 37 به بعد» و رجال فاضل خاجویی رجوع شود.

* * *

از باب نمونه:

عالم بزرگوا مرحوم آخوند ملاّ عبداللّه شوشتری - آتی الذکر - در حواشی خود بر أوائل «تهذیب الأحکام» پیرامون توثیق حسین بن حسن بن أبان - از راویان حدیث - این چنین فرموده است:

«إنّا لا نعتمد علی ما ذکر ابنُ داود من توثیقه، لأنّ کتابه ممّا لم نجده صالحًا للاعتماد علیه، لِما ظفرنا علیه من الخلل الکثیر فی النّقل عن المتقدّمین و فی نقد الرجال والتمییز بینهم».

این سخن را مرحوم آخوند ملاّ اسماعیل فاضل خاجویی در «رسالة فی حکم الغسل قبل الإستبراءِ» از مرحوم محقّق شوشتری نقل فرموده و گوید که فاضل اردبیلی در «مجمع الفائدة» و فاضل مجلسی در «شرح فقیه» نیز همین مطلب را متعرّض شده اند.

مرحوم ابن داود توثیق ابن أبان را در ذیل نام محمّد بن أورمة نوشته است، و محقّق شوشتری، باز در دو حاشیه که بر موضع یاد شده از رجال ابن داود «نسخه خطّی» مرقوم داشته است گوید:

«فیه توثیق حسین بن حسن بن أبان، و لا نعتمد علیه حتّی نجده فی کتب المعتَمدین کالشّیخ والنّجاشیّ و الکشیّ و العلاّمة. ع ا ه».

أیضًا: «قد ذکر الحسین بن الحسن بن أبان فی الممدوحین و لم یوثّقه و هُنا و ثّقه، کما تری».

ص: 386

صاحب «مستدرک الوسائل» در خاتمه (ج 3، ص 442) سخن این جزء گوید؛ و در آغاز جزءِ ثانی گوید: جزءِ اوّل مختصّ «موثّقین و مُهملین» است و جزءِ دوم مختص «مجروحین و مجهولین».

2- در نسخ موجود نامی مخصوص برای کتاب ذکر نشده، بلکه هیچکس نامی برای آن نیاورده، جز این که مرحوم ملاّ نظام الدین قرشی ساوجی شاگرد شیخ بهائی - علیهماالرحمة - در مقدّمه جلد اوّل کتابش «نظام الأقوال» - که نسخه آن را درین فهرست یاد می کنیم - گوید: «و کشف المقال فی معرفة الرّجال» للشیخ تقیّ الدین الحسن ابن داود». و نیز گوید: «و أروی کتاب «کشف المقال» لابن داود بالسّند المتقدّم الی الشّیخ الشهید، عن المزیدیّ، عن الشیخ تقیّ الدّین الحسن بن علیّ بن داود»، انتهی.

لکن «کشف المقال» نام کتاب کبیر علاّمه حلّی در علم رجال است که مکرّر در «خلاص» از آن یاد کرده، اگر چه کسی از نسخه آن اطّلاعی نداده است.

3- نسخه های خوب رجال ابن داود فراوان است، برای اطّلاع از آنها رجوع به «فهرست دانشگاه» و «الذّریعه» و «فهرست ادبیّات: 284» و «فهرست رضویّه 2: 360» شود.

4- کسانی بر این کتاب حاشیه نوشته اند، مانند مرحوم آخوند ملاّ عبداللّه شوشتری (ظ) متوفی 1021 و شهید ثانی - قدّس سرّهما - و غیرهما. نسخه مرحوم آقای شریعت اصفهانی دارای حواشی ملاّ عبداللّه به رمز «ع. ب» بوده چنان که در «ذریعة» فرموده، و نسخه ای از دانشمند گرامی آقای معلّم حبیب آبادی اینک در دست نویسنده است که حواشی آن دارای رمز «ع. ا. ه» می باشد و این حواشی را آقای معلّم خود استخراج و در دفتری تدوین کرده اند که بالغ بر 260 صفحه شد. گمان می رود این حواشی عین حواشی نسخه مرحوم شریعت باشد. نسخه آقای معلّم به خطّ محمّد علیّ الحسینیّ الاصفهانی(1)

ص: 387


1- 1) این سیّد جلیل همان است که یک مجموعه از کتب رجالیّه نیز به خطّ خود استنساخ نموده و این حقیر فهرست آن مجموعه را در دفتری یادداشت کرده ام، و آن نسخه در معرض فروش بود و آقای حاج سیّد ضیاءالدین علاّمه فانی ابتیاع کردند.

است که در نجف اشرف به سال 1006 پایان داده. درباره حواشی شهید ثانی ذیلاً، سخن خواهیم گفت.

5- از سائر تألیفات ابن داود نسخه ای عتیق از «الجوهرة فی نظم التّبصرة»، به گونه ای که فاضل محقّق آقای دکتر حسین علی محفوظ به نگارنده اظهار داشتند، در نزد آقای محمّد أمین خنجی تاجر مقیم طهران موجود است، پس از مدّتی نسخه ای نیز به دست این جانب رسید، همانند نسخه خوبی هم از کتاب «تحصیل المنافع» وی که در «ذریعه» و جاهای دیگر یاد شده است. هم چنین در «فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران 8: 360 ببعد» چند اثر دیگر از ابن داود شناسانده شده است.

آغاز جرءِ اول: «بسم... الحمد للّه الّذی وفّقنی للتّخلّی عن الحرکات الدّنیویّة، و النّظر فی المهمّات الاُخرویّة، و صرف وجهی عن الوجه الّذی انقضی علیه أکثر العُمر من الإعراض عن الجواهر الحقیقیّة إلی الأعراض المجازیّة، و ذلک من أعظم المنح الرّبانیّة و الهبات الإلهیّة...»:

انجام: «... لم یسمع منه غیر هذا. تمّ الکتاب و الحمد للّه وحده و صلّی اللّه علی محمّد و آله...».

آغاز جزءِ ثانی: «بسم... امّا بعد حمد اللّه علی إفضاله... فإنّی لمّا أنیهتُ الجزءَ الاوّل من کتاب الرّجال المختصّ بالموثّقین و المهملین، وجب أن اُتبعه بالجزءِ الثانی المختصّ بالمجروحین والمجهولین...».

انجام: «أبو یعقوب المعرّی «کش» زیدیٌّ. و کان الفراغ من کتابته نهار الجمعة التّاسع والعشرین من شهر شوّال من شهور سنة سبع و سبعین و تسعمائة... و کان ذلک بخط العبد... محمّد بن محمّد بن زین الدّین بن محمّد المعروف بابن معتوق، غفر اللّه له...».

ص: 388

فهرست مطالب متفرّق قال النّجاشیُّ فی کلّ منهم «ثقة ثقة» مرّتین 2- فصل، اجتمعت العصابة علی ثمانیة عشر رجلاً 3- فصل، فی ذکر جماعة قال النّجاشی انّهم ثقات فی روایتهم مع أنّ مذاهبهم مضطربة غیر صحیحة 4- فصل، فی ذکر جماعة قال النّجاشی فی

کلّ واحد منهم إمّا «لیس بذاک» أو «لا بأس به» أو... 5- فصل، فی ذکر جماعة ضبطت روایاتهم بالعدد 6- فصل فی ذکر جماعة اشتهرت کُناهم و اختفیت أسمائهم 7- باب الکنی 8- فصل، فی ذکر أسماء النّساءِ اللّواتی لهنّ روایة غیر مقفّیات.

فهرست مطالب متفرّق و فصولی که در آخر جزءِ ثانی پس از باب یاءِ أسامی آورده است: 1- فصل، فی ذکر جماعة من الواقفة، ذکرتهم نَسقًا 2- فصل، فی ذکر جماعة من الفطحیّة، نسقًا 3- فصل، فی ذکر جماعة من الزیدیّة، نسقًا 4- فصل، فی ذکر جماعة من العامّة، نسقًا، 5- فصل، فی ذکر جماعة من الکیسانیّة، نسقًا، 6- فصل، فی ذکر جماعة من النّاووسیّة، نسقًا، 7- فصل، فی ذکر جماعة من الغُلاة، نسقًا 8- فصل، فی ذکر جماعة اُطلق علیهم الضّعف 9- فصل، فیمن قیل انّه مخلّط أو مضطرب 10- فصل، فیمن قیل: یُعرف حدیثه تارةً و ینکر اُخری 11- فصل، فیمن طُعن علیه بفساد مذهبه 12- فصل، فیمن قیل انّه ثقة لکنّه یروی عن الضّعفاءِ 13- فصل فیمن قیل: یضع الحدیث 14- فصل، فیمن وردت فیه اللّعنة 15- فصل، فیمن قیل انّه لیس بشیءٍ 16- فصل، فی ذکر من أطلق علیه بأ نّه مجهول 17- تنبیهات 18- باب کُنی الضّعفاء.

نسخه دارای 178 برگ، برگ اوّل و دو برگ آخر عطف و سفید است.

روی برگ 1 تملّک، نیای معظّم، آیة اللّه العظمی آقا میرزا سید محمّد هاشم موسوی چهارسویی به تاریخ 1276، و روی برگ 2 نام کتاب «الکرّاس الاّل من کتاب أسماءِ الرجال» و نام مؤلّف به سرخی نوشته شده و هم تملّک محو شده «تراب نعال المشتغلین: محمّد بن یعقوب الغریفی (ظ)» مورّخ اوائل شوّال 1245 که آن را در بصره خریده بود، دیده می شود.

ص: 389

ظهر برگ 176 در هامش این شرح آمده است: «بلغ مقابلةً بنسخة مقابلةٍ علی الشّهید الثّانی - قدّست نفسه الزکیّة و اُفیض علیها المراحم الرّبانیّة - و له علیها جملةٌ من فوائد کتبناها و میّزناها بحرف زای، و ربما کان فی بعضها شیء ذکرناه، و ربما کان فی النسخة مواضع مختلّة أشرنا فی محلّها إلی ذلک، و کان خاتمة المقابلة یوم الأحد الثامن و العشرین من شوّال سنة ثمان و سبعین و تسعمائة. و کتب المتعاطی لذلک علیُّ بن حسین بن الصّایغ، تجاوز اللّه تعالی عن سیّآتهم».

سید علیّ بن الصّایغ که مصحّح این نسخه است از فقهاء و دانشمندان جبل عامل و از شاگردان شهید ثانی و استاد صاحب «معالم» و صاحب «مدارک» - رضوان اللّه علیهم اجمعین - بوده و شرح حالش در «روضات الجنّات: 394» و «إحیاء الداثر: 155 - 157» مذکور است. وی چنانکه در آخر نسخه به شرح فوق نوشته است آن را با نسخه ای که بر شهید ثانی - قدّس سرّه - خوانده شده و مقابله شده بود مقابله کرده و حواشی و تعلیقاتی را که از شهید ثانی در نسخه مذکوره بود دستور داد تا کاتب در هامش این نسخه آورد و رمز «ز» بالای آنها نهاد، بعدًا ابن صایغ خود نیز تعلیقاتی بر اصل کتاب یا بر حواشی شهید به خطّ خود در این نسخه نوشته است(1).

خطّ نسخ 15 سطری، عناوین و أسماء و رموز به سرخی، کاغذ دولت آبادی، جلد تیماج مشکی با ترنج و سرترنج، آستر کاغذ صورتی رنگ اصفهانی، نسخه در حدود 150 سال قبل تعمیر و جلد شده، قطع 13 × 17 و نیم، متن 8 × 10 ونیم.

نسخه ای دیگر از این کتاب در شماره بعد معرّفی خواهد شد.

«728» نسخه دیگر

پیرامون این کتاب در شماره قبل سخن گفتیم و نسخه ای از آن را شناساندیم.

جای گفتگو نسخه دیگری است که این نیز به قرائن در سده دهم نوشته شده است و با

ص: 390


1- 1) وصف این نسخه در ذریعه 10: 85 نیز مجملاً مذکور است.

اینکه از حیث صحّت به درجه نسخه قبل نمی رسد لکن باز نسخه مرغوبی است و آثار مقابله دارد و در پایان جزءِ اول در هامش این عبارت دیده می شود: «بلغت المقابلة بکتاب شیخنا». و در پایان جرءِ دوم این عبارت: «بلغ قبالاً بنسخةٍ مقروّة علی الشّهید الثانی». مع الأسف این نسخه نام کاتب و مصحّح و تاریخ کتابت و تصحیح ندارد.

آغاز: مانند نسخه قبل.

انجام: جزءِ ثانی: ««کش»: زیدیّ. صورة خط المصنّف، قدّس اللّه روحه و نوّر ضریحه: تمّت الکتاب و الحمد للّه رب العالمین، و صلی اللّه علی سیّد المرسلین محمّد النبی و آله الطاهرین و سلّم تسلیمًا کثیرًا و الحمد للّه وحده».

نسخه دارای 114 برگ، برگهای 1 و 2 و آخر عطف است، روی برگ 1 عبارتی است که می رساند نسخه در کتابخانه عمّ اعلی، عالم جلیل مرحوم آقا میر محمّد حسین موسوی چهارسویی «متوفای سلخ جمادی الآخره 1308» فرزند نیای گرامی، آیة اللّه آقای حاج میر سیّد محمّد یاد شده در ذیل «تحفه عبّاسی. ش 116» بوده است: ظهر برگ 2 صورت نَسَبی نوشته شده، و چنین آغاز می شود: «علیّ بن محمّد بن علیّ و مسیّب بن فخرالدین بن منصور ابنی قُتلغمَلک بن علیّ بن قتلغملک بن محمّد بن جهانشاه بن شهنشاه...». و منتهی می شود به امامزاده أحمد بن موسی بن الامام محمّد الجواد علیه السلام ، که پیرامون این نسب در «جامع الأنساب» سخن خواهیم گفت. روی برگ 3 مُهر «عبده رفیع الدین محمّد الحسینی 996» و تملّک محمّد شفیع الحسینی در 23 ع 1 - 1075، و مهر «عبده محمّد صادق 1156» و مهری دیگر دیده می شود.

خط نسخ 19 سطری، عناوین ابواب و خطّ بالای اسماءِ رجال به سرخی، حاشیه ای سوای تصحیحات در نسخه نیست. کاغذ: دولت آبادی، جلد: تیماج قهوه ای حاشیه کرمک کوبیده، وسط ترنج اعلی، آستر کاغذ شکری رنگ، دارای سر طبل با ترنج، قطع 14و نیم × 24، متن 9 × 15.

ص: 391

خلافیّه

(فارسی)

محقّق سبزواری مولانا محمّد باقر بن محمّد مؤمن مؤلّف «جامع الزّیارات عبّاسی [شماره ] این کتاب را مانند رساله های عملیّه مجتهدین برای استفاده و عمل مقلّدین نگاشت و بر یک مقدّمه و 3 باب «طهارت، نماز، روزه» مرتب گردانید و در آن فتاوی خود را آورد و به آراءِ مختلفه مجتهدین دیگر در مسائل اشاره نمود.(1) تاریخ تألیف این رساله معلوم نیست لکن در عهد سلطنت شاه عباس دوم تألیف شده که چنان که در «ضمار دانش. ش » گفته ایم، شاهی او از 16 صفر 1052 تا 25 ع 1 - 1077 بوده است.

«729» کتاب الرجال یا: وجیزة فی تشخیص أحوال الرواة

(عربی)

این کتاب، بر روش «خلاصة الأقوال» علاّمه حلّی «علیه الرحمة»؛ پیرامون أحوال رجال حدیث و راویان در کمال إختصار گفتگو می کند. نویسنده نامها را به ترتیب حروف تهجّی مرتّب نموده و در نام پدران و نیاکان نیز رعایت این ترتیب را کرده است. مؤلّف شناخته نشد، جز این که در سراسر کتاب از «مقامع الفضل» آقا محمّد علی کرمانشاهی «متولّد 26 ذوالحجّه متوفّی 27 رجب 1216» فرزند دانشمند محقّق بهبهانی «رحمة اللّه

ص: 392


1- 1) با تأسّف، مقدّمه نویس ناآگاه کتاب «روضة الأنوار عبّاسی. چاپ تهران. 1377 ش. ص 36»، بی مُحابا، نوشته است: «رساله فارسی الخلافیّة نگارش دیگر سبزواری است که به خلافات أصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پرداخته است»!

علیهما»؛ نقل نموده و رمز آن را «مقا» نهاده است. تاریخ إتمام تألیف نیز دهه دوّم ماه رجب 1281 می باشد.

آغاز: «بسم... الحمد للّه خالق الکائنات، رافع درجات الرّواة بمقدار علوّ الدّرجات، حمدًا یملأ الأرض و السموات. و الصلوة و السلام علی محمّد أشرف البریّات و علی آله سیّما ابن عمّه، افضل التّحیّات. و بعد فهذه وجیزة فی تشخیص أحوال الرّواة و تمییز الضعاف و غیرهم من الثقاة؛ أکتب فیه ما رجّح فی النّظر، و أمیّز سقیمهم من المعتبر، و أبیّن منازلهم، (ان شاء اللّه)، بقدر. أسئل اللّه العصمة من الزّلل، و التّوفیق للاتمام بدفع الموانع و رفع العلل. باب الالف - آدم بن اسحق بن آدم...».

انجام: میمونة زوجة النّبی صلی الله علیه و آله فیها أ نّها أفضل أزواجه بعد أمّ سلمة، و فی أمّ سلمة أنها أفضل أزواجه بعد خدیجة. هذا آخر ما أردنا ایراده، والحمد للّه وحده. تمّ فی یوم الأحد من العشر الثّانی من شهر رجب المرجّب من السّنة الأولی من العشر التّاسع من المائة الثّالثة من الألف الثانی».

نسخه: دارای 79 برگ و یک برگ عطف در آخر، کاغذ فرنگی آهار مهره، خط نسخ 14 سطری، عناوین بابها و نامها به سرخی، قطع: 11 × 18 و نیم، جلد: تیماج سرخ همدانی، داخل: کاغذ أبری اصفهانی. مقابله و تصحیح شده.

«730» کتاب فی رسم کلمات القرآن

(تجوید - عربی)

از: عمادالدین علی شریف قاری استرآبادی (مقدمه).

کتاب: مشتمل است بر دو قسم: 1- در اصول رسم کلمات قرآن کریم. 2- در فرش و مسائل آن.

پایان قسم اوّل عینًا چنین است: «و کتب مؤلّفه عمادالدین علی الشریف القاریء بیده

ص: 393

الفانیة، سلّمه اللّه! فی سلخ شهر جمادی الثانی من سنة 982 فی دار السلطنة جعفرآباد القزوین...».

قسم ثانی خاتمه ای ندارد و انجام آن چنین است:

«سورة النّاس و هی مدنیّة، ستّ آیات مَدنیّ عراقیّ و سبع مکّیّ شامیّ، خلافها آیة، کلمُها عشرون، و حروفها تسعة و سبعون، فواصلها س ملک. تمّت الکتاب بعون الملک الوهّاب».

دو برگ عطف و دو برگ بدرقه از نسخه بریده و برداشته شده، و روی یک برگ عطف آغاز نسخه جدولی است به خطّ کاتب در بیان اسماءِ قرّاءِ عشره و غیر ذلک.

سه جای نسخه مهری دارد که سجع آن چنین است: «المتوکّل علی اللّه الغنیّ محمّد بن شمس الدین محمّد الاصفهانی».

×××کتاب الزروع: برزنامه. ش 91

«731» کتاب الزیارات

(زیارات - عربی)

از: نامعلوم.

کتاب: در آداب زیارت پیغمبر اکرم و ائمّه اطهار «سلام اللّه علیهم» و شهداء و اولاد أئمّه و سلمان و قبور مؤمنین و نمازهای مستحبّی آداب مسجد کوفه و غیره، مرتّب بر ابواب و فصول.

آغاز: «باب فی الأمر بزیارة النبیّ صلی الله علیه و آله من البُعد و کیفیّتها. روی عنه صلوات اللّه علیه و آله أ نّه قال: من زارنی بعد موتی».

انجام: «الفصل الثالث: فی زیارة المختار «رحمه اللّه» إذا وقفت علی ضریحه فقل: السّلام علیک... و عن اهل بیته علیهم السلم و رحمة اللّه و برکاته».

ص: 394

نسخه: نام کاتب ندارد. تاریخ ختم کتابت: دوم شوّال 1063.

آثار مقابله در حواشی نسخه هست، و زیارت جامعه کبیره و دعاء سمات به آخر نسخه ملحق شده.

تملّک محمّد ابن شیخ شبیر در برگ آخر و مهر مرحوم حاج سیّد اسداللّه بیدآبادی «عبده الرّاجی اسداللّه بن محمّد باقر الموسوی» روی برگ اوّل دیده می شود.

«732» کتاب زیارات

(زیارات - فارسی)

از: نامعلوم. کاتب در آغاز نسخه نوشته است که: «جمع و ترتیب این صحیفه به أمر جناب مستطاب شریعتمآب... آقای آمیرزا محمّد حسین... ابن الجناب المستطاب عمدة العلماء المحقّقین... آقای حاجی میرزا معصوم رع مقامه» انجام شده است.

پس از این دیباچه دو صفحه ای گویا یک برگ بریده شده و شاید مشتمل بر خطبه و نام مؤلّف و نام کتاب بوده است. پس از آن زیارات حضرات چهارده معصوم علیهم الصلوة والسلام ذکر شده است.

نسخه: به خطّ نسخ خوب و مشکول است. نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نشد و از آثار اواسط یا اواخر قرن سیزدهم است.

×××کتاب الفضائل: الفضائل

«733» کتاب الفقه

(فقه - عربی)

از: مرحوم آیة اللّه حاج سیّد اسداللّه بن الحاج سیّد محمّد باقر حجّة الاسلام موسوی شفتی بیدآبادی(1).

ص: 395


1- 1) شرح حال مختصری از مؤلّف در جلد اوّل این فهرست، «حاشیه ص 40» گذشت، و در «ذریعة 22: 320» کتابی به نام «مناقب الأئمّة علیهم السلام » بر آن مرحوم نسبت داده و فرموده است که نسخه آن نزدیک به دوازده هزار بیت کتابت دارد و به سال 1290 از روی خطّ مؤلّف استنساخ شده و در قم نزد شیخ رجبعلی نیشابوری موجود بوده است.

کتاب: موجزی است در طهارت و صلوة و زکوة و خمس و صیام. کتاب خمس را در قریه هراتمه در شب 24 ذیحجه 1267، و کتاب صوم را در ظهر سه شنبه دهم ماه رمضان 1273 تمام کرده است.

نسخه: مستوده اصل خطّ شکسته مصنّف، تملّک مرحوم حاج سیّد محمد باقر فرزند گرامی مؤلّف علیهماالرحمة با تاریخ «ذیقعده 1322» در ظهر نسخه دیده می شود.

«734» نسخه دیگر

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد(1)، و از روی مبیّضه خطّ مؤلّف و در زمان خود او استنساخ شده، شامل تمام نسخه سابقه است و در پایان چند مسئله از مسائل صوم افزوده شده، نسخه انتقالی از کتابخانه مرحوم حاج میرزا قوام الدین رشتی.

«735» کتاب فی الفقه

(فقه - عربی)

از: نامعلوم. اجمالاً از اوائل کتاب مستفاد می شود که مؤلّف شاگرد مرحوم آقا محمّد باقر بن محمّد اکمل محقّق بهبهانی «متوفی 1205» بوده است و شاید از دقّت در عبارات آن شناخته شود.

نسخه: بخشی از کتاب طهارت است و به این عبارت آغاز می شود: «الرکن الثانی من الأرکان الأربعة الطهارة: فی الطهارة الخارجیّة الظاهریّة الشرعیّة».

ص: 396


1- 2) بظنّ قویّ خطّ کاتب نسخه «أحکام الخمر. ش 12» همین مؤلّف است.

خاتمه نسخه چنین است: «الرکن الرابع فی بیان محلّهما... مضافًا الی تعبیره بلفظ ثمّ. و بالجملة لاخلاف فیه بینهم».

نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و از آثار اواخر قرن سیزدهم و در زمان حیات مؤلّف نوشته شده است.

«736» کتاب فقه

(فقه - فارسی)

از: نامعلوم. «الذریعة ج 16، ص 294، ش 1291»

کتاب: کتاب فقهی است متوسّط به فارسی و دین مشتمل بر نوزده کتاب.

نسخه: یکی دو برگ از اوّل و مقداری از آخر ناقص است و لذا نام کتاب و مؤلّف معلوم نشد. شاید از تألیفات صاحب «الکامل البهائی. ش 711» باشد، واللّه العالم.

در آغاز کتاب، فهرست کتب و ابواب و فصول آن بوده که مقداری از آغاز فهرست مفقود شده و به این عبارت شروع می شود:

«باب ششم در اسب تاختن و تیر انداختن».

پس از بیان فهرست، اصل کتاب به این عبارت آغاز می شود: «حمد نامحدود معبودی را که کاینات را به خورشید آسمان رسالت... امّا بعد این تألیفی است در فقه مذهب ائمّه معصومین صلوات اللّه و سلامه علیهم اجمعین، مشتمل بر 19 کتاب به تفصیلی که بیاید «کتاب اوّل در طهارت و مقدمات صلوة».

آخر کتاب تا باب چهارم از کتاب تجارت است، انجام موجود: «باب چهارم در خیار و آن هفت قسم است... در عقد و بیع را لازم نگردانیده اند».

«737» کتاب فی القراآت

(قراآت - عربی)

از: نامعلوم. او دارای کتاب دیگری است به نام «أنوار المشارق» به فارسی در تجوید قراآت که مکرّر از آن در این کتاب یاد می کند.

ص: 397

کتاب: در ضبط کلمات قرآن کریم است به ترتیب سوره ها با مقدّمه ای در اسامی قرّاء و فوائد دیگر.

نسخه: یک برگ از اوّل یک برگ از آخر ناقص است و لذا نام کتاب و مؤلّف و کاتب معلوم نشد و ظاهرًا متعلّق به سده یازدهم است.

«738» کتاب فی قراآت

(قراآت - عربی)

از: از عالمی از اهل سنّت و نامعلوم.

کتاب: در ضبط کلمات قرآن کریم است به ترتیب سوره ها به اسلوبی خاصّ و با رموز و علامات.

نسخه: از اوّل و آخر ناقص است و لذا اسم کتاب و مؤلّف و کاتب معلوم نشد. ظاهرًا از آثار سده 9 - 10 باشد.

«739» کتاب مبین

(تفسیر - فارسی)

از: محمّد بن مرتضی، معروف به میرزا نورالدین أخباری کاشانی(1)

کتاب: تفسیر مختصر و خوبی است از قرآن کریم بر وفق اخبار أئمّه اطهار علیهم السلام ، مأخوذ از تفسیر «صافی» مولانا محسن فیض استاد و عمّ پدر مؤلّف. فراغت از تألیف اواخر ماه شعبان 1120(2).

نسخه: اصل خط مؤلّف است، و فاقد برگ اوّل. نویسنده این فهرست برگ مفقود را از روی نسخه بسیار مغلوط کتابخانه آستان قدس رضوی استنساخ و ضمیمه کرده است.

ص: 398


1- 1) نسب وی در «الذریعة» چنین آمده است: محمد بن شاه مرتضی بن محمد مؤمن بن مرتضی الکاشانی. و نیز در «ذریعه» نام کتاب «الکتاب المبین» ضبط شده، لکن در نسخه اصل ما «کتاب مبین» است. توضیحًا معرفی خوبی از دانشمندان خاندان فیض در الذریعه ذیل عنوان «مفاتیح الشرایع» دیده می شود.
2- 2) در «ذریعة» تاریخ تألیف 1074 قید شده که خطاء است.

«740» کتابُ مَن لا یحضره الفقیه

(حدیث - عربی)

از: شیخ صدوق أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن موسی بن بابویه القمّی، نزیلی بغداد در «355»، متوفّی به سال 381 در ری، مدفون در جِوار حضرت امامزاده عبدالعظیم الحسینی. اعلی اللّه مقامهما.

مرحوم آخوند ملاّ صدرا «متوفی 1050» در آخر کتاب «مفاتیح الغیب: 678» در حقّ ایشان گفته است: «أعظم المحدّثین روایةً و ضبطًا و أوثقهم درایةً و حفظاً الشیخ الصّدوق الفقیه...».

مرحوم محقّق قمی صاحب «القوانین» متوفی 1231 در اجازه به مرحوم حجّة الاسلام شفتی الحاجّ سیّد محمّد باقر «متوفی 1260»، سخن غریبی دارند: «و منها: الصّدوق عن الامام الأقدم... الشیخ محمّد بن یعقوب الکلینیّ...»: تصویر اجازه به خطّ مجیز: ص 8. چاپ ضمیمه «فهرست کتب خطی کتابخانه های اصفهان. اصفهان، 1341 ش»! شیخ کلینی به سال 329 در بغداد وفات یافته است. رضوان اللّه علیهم اجمعین.

کتاب: مجموعه ای است از احادیث آل محمّد، صلوات اللّه علیهم، در جمیع ابواب فقهیّه و آداب شرعیّه در چهار جزء به انضمام مشیخه مصنّف، و مکرّر چاپ شده است.

نسخه: شامل همه کتاب است، و نام کاتب ندارد، و ظاهرًا به خطّ دو کاتب است. تاریخ کتابت جزءِ اوّل: ربیع یکم 1049. تاریخ جزء آخر: پنجشنبه دهه دوم ذی الحجّه 1072. سپس مشیخه کتاب است، و پس از آن، ترتیب ابجدی مشیخه از دانشمندی که نامش در نسخه نیست. سپس، تراجم جمعی از متأخّرین به نقل از خطّ شیخ حسن صاحب «معالم الدین»، علیه الرحمة. مانا که از نسخه مرحوم شیخ حسن مذکور در «روضات الجنّات: 180 ط 2 سنگی» استنساخ شده باشد.

ص: 399

در پایان، تاریخ فراغ: قبل از ظهر پنجشنبه 29 ماه رمضان «بدون ذکر سال» در «مدرسه بلده طیّبه ساری» قید شده است.

تملّک مورّخه جمعه 17 ماه شعبان 125 «1250؟» با مُهر «عبده الراجی علینقی» ظهر نسخه هست.

«741» نسخه دیگر

نسخه: جز بخشی از جرءِ سوم و چهارم بقیّه بسیار مصحّح و مضبوط و دارای کمی حواشی مفید است. فهرست مندرج در آغاز کتاب که دو برگ آخر آن موجود و بقیه مفقود شده است و بیست برگ آغاز نسخه و از برگ 360 تا آخر، همه به خطّ شکسته نستعلیق مالک نسخه محمّد اشرف بن زین العابدین اشرف حسینی استرآبادی است. بقیه به خطّ نسخ نوشته شده و کاتب در هیچ جا نام خود را ننوشته و احتمال می رود تمامًا خط همان شخص باشد، واللّه العالم.

همین شخص در حاشیه صفحه آخر جزءِ اوّل نوشته است «استکتبتُ هذا الجزء من هذا الکتاب فی مشهد ثامن الأئمة...»، و باز در آخر جزء دوم در حاشیه نوشته است: «استکتبت هذا الجزء ایضًا فی مشهد ابی الحسن علیّ الرضا... أو ان شرّفی بخدمتی سیّدی و سندی و شیخی و مقتدائی جامع المعقول و المنقول علاّمة العلماء فی الفروع و الاصول حلال المشکلات و کشاف المعضلات الأمیر صفیّ الاسلام و المسلمین محمّد، أدام ظلال افاداته علی رئوس المستفیدین...».

در پایان جزء سوم شرحی نوشته نشده است. پس از برگ 383 تا آخر نسخه مفقود شده است.

انجام موجود: «باب میراث ولد الولد. روی الحسن بن محبوب عن سعد بن ابی خلف عن».

ص: 400

تملّک شخص مذکور روی برگ اوّل بدون تاریخ نوشته شده، و ایضًا: تملّک حسین بن شیخ عبداللّه، به تاریخ ربیع الثانی 1045. ایضًا: تملّک محمّد بن جلال الدین و مهر او «اقل الخلایق قاضی محمّد 1001». ایضًا: تملّک دیگر به تاریخ 1108 و مهر علیقلی.

«742» نسخه دیگر

نسخه: امتیازی ندارد.

کاتب: علی اصغر ولد بابا مرتضی اصفهانی. تاریخ ختم استنساخ: روز شنبه 23 جمادی الآخره 1094، و در پایان، تعداد ابیات کتاب «3000 بیت» تعیین شده است.

«743» نسخه دیگر

نسخه: دو جزءِ اوّل کتاب است. نام کاتب در پایان نسخه «ابوالحسن» قید شده و تاریخ کتابت ندارد. به قرائن در اواخر قرن یازدهم یا اوائل دوازدهم نوشته شده و آثار مقابله و تصحیح و همچنین حواشی بسیار از کتب و شروح مختلف در حواشی دیده می شود.

«744» نسخه دیگر

نسخه: از اوّل و آخر ناقص و مشتمل است بر قسمتی از کتاب صوم تا کتاب دیات. نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نشد، لکن در قرن 12 - 13 نوشته شده و دارای حواشی مختلفی است.

آغاز: «و أنا صائم، فقال له النبیُّ صلّی اللّه علیه و آله: أعتق رقبة».

انجام: «فما أصیب منه فعلی حساب ذلک و ان قطعت روثة الأنف».

ص: 401

«745» نسخه دیگر

نسخه: مشتمل بر جزءِ اوّل و دوّم کتاب است. کاتب جزءِ اوّل در هامش صفحه آخر آن جزء نوشته است: «در مشهد مقدّس در مدرسه مهر جمال مشهورًا مرقوم قلم شکسته رقم گردید، به تاریخ روز پنجشنبه ششم شهر شوّال قریب به پیشین سنه 1067. ابن محمد حسین: محمّد رضا سرایانی».

جزء دوم، به دو خطّ نوشته شده، و تاریخ پایان استنساخ آن: روز شنبه ذی الحجّه 1074، و نام کاتبان جزء دوم معلوم نیست.

نسخه تمامًا یا بعضًا مقابله و تصحیح شده و اندک حواشی متفرقه دارد.

«746» نسخه دیگر

نسخه: فاقد جزءِ اول و مقدار زیادی از جزءِ ثانی است، و آغاز موجود چنین است: «و شرفک و کرمک و جعلک مثابة للناس و أمنًا مبارکًا و هدیً للعالمین».

کاتب تمام نسخه: حاجی محمّد قاسم کاتب و معلّم شیرازی فرزند مرحوم خواجه درویش محمد.

تاریخ ختم کتابت جزءِ دوم: سه شنبه 25 ذی الحجه 1057، و جزءِ سوم: دوشنبه 17 ربیع دوم 1058، و جزء چهارم: یکشنبه 20 جمادای دوم، و اسانید: چهارشنبه غره ماه رجب همان سال 1058 می باشد.

تمام صفحات دارای جدول مذهّب است. اثر تصحیح و تحشیه و امتیازی ندارد.

«747» نسخه دیگر

نسخه: نیمه دوم کتاب است از ابواب قضایا و احکام تا آخر کتاب و أسانید آن و فهرست اسانید به ترتیب حروف.

ص: 402

نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و به خطّ یکی از کاتبان اوائل قرن 12 نوشته شده. حواشی بسیار از «سلطان، طاب ثراه»، «م ق ر، مدّ ظله العالی» و لا م ت ق، ر ه» و «شیخ حسن، ره» و «مراد» و «م ح ط» و «مسالک» و «ب ه، رحمه اللّه» و «دروس» و از کتب فقه و لغت و غیرها، به خط کاتب متن و غیره دارد.

«748» نسخه دیگر

نسخه: نیمه دوم کتاب و از ابواب قضایا و أحکام است تا اواخر «باب نوادر الوصایا»، که بقیّه مفقود شده است.

کاتب، نام خود را در آخر جزءِ ثالث که به باب معرفة الکبائر خاتمه یافته: علیّ بن محمّد عیسی بن سیّد صدرالدین محمّد حسینی شوشتری، و تاریخ ختم کتابت را همانجا: 26 صفر 1050 قید کرده است.

انجام موجود: «قال: قلت: أیحلّ له أن یأخذها ممّا فی یده شیئًا».

نسخه تمامًا مقابله و تصحیح شده و صحیح و سقیم احادیث در حاشیه به رموز معهوده تعیین گردیده است و شخص عالمی از معاصرین علاّمه مجلسی «متوفی 1110» حواشی گرانبهائی از کتب متفرقه در تمام نسخه نوشته است.

«749» نسخه دیگر

نسخه: نیمه دوم کتاب است از «أبواب القضایا و الأحکام» تا آخر کتاب، و نام کاتب و احتمالاً تاریخ کتابت که در آخر نسخه بوده محو کرده اند، و سپس «أسانید کتاب من لایحضره الفقیه» به خطّ همان کاتب نوشته شده.

در برخی از مواضع نسخه حواشی گوناگونی دیده می شود.

ص: 403

«750» نسخه دیگر

نسخه: نیمه دوم کتاب است، از أبواب القضایا و الأحکام تا آخر.

کاتب: عمید بن ملاّ ابراهیم کریمجانی «من أعمال کسکر» در شهر رشت. تاریخ ختم کتابت: «یوم الثلثا» دهه سوم شوّال 1094.

حواشی متفرّقه بسیار بر نسخه نوشته شده است.

«751» نسخه دیگر

نسخه: نیمه دوم کتاب است از «ابواب القضایا و الاحکام» تا آخر.

کاتب: خط مقصود علیّ بن کرم الشوشتری مشهور به درویش محمّد شوشتری مولدًا، فی یوم الثّلثاءِ سادس ج اوّل 1059: «نقل از آخر نسخه».

«752» الکشّاف عن حقائق التنزیل و أسرار التأویل

(تفسیر قرآنی - عربی)

از: ابوالقاسم محمود بن عمر بن محمّد خوارزمی معتزلی، معروف به جاراللّه زمخشری، استاد فنّ بلاغت، متوفی 538 در جرجانیه خوارزم.

نسخه: از اواسط تفسیر آیه شریفه «إنّما التّوبة علی اللّه للّذین: سوره 4، آیه 17» است تا آیه شریفه «عفی اللّه عنک لم أذنت لهم: سوره 9، آیه 43».

آغاز موجود: «فانّ التّوبة تمنع استحقاق المذمّة والعقاب.

انجام موجود: «الاّ خبالاً لیس من الاستثناءِ المنقطع فی شی ء کما یقولون لأنّ الاستثناء».

ص: 404

خلاصه، نسخه از اوّل و وسط و آخر افتادگی دارد، و قبل از ورق اخیر نیز یک برگ افتاده و نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نشد.

به قرائن از آثار قرن 7 - 8 است و حواشی بسیار بر نسخه به خط کاتب (ظاهرًا) و مختوم به رمز «ه ط» و «س» و نیز بدون رمز نوشته شده، و روی برگ اول این لغت به خط کاتب در حاشیه چنین ترجمه شده است: «التّسویف: کار واپس افکنده» که می رساند کاتب فارسی زبان بوده است.

علی أیّ حال، نسخه بسیار معتبر و مفیدی است و آثار وقف نیز دارد.

«753» کشف الایات

(فهارس - عربی)

از: میرزا محمّد رضا بن عبدالحسین نصیری طوسی، صاحب «تفسیر الأئمّة. ش 158».

کتاب: فهرست بسیار ممتاز کلمات «قرآن کریم» است، به روش علمی و آسان.

تاریخ تألیف را، خود در مقدّمه کتابش «کشف آیات کلام قدس» به نظم آورده که مقصود سال 1067 است:

نام این نسخه و سال تاریخ کشف آیات کلام قدس است

کتاب را در «الذریعة 18: 3 - 5» با نسخه های متعدّد و مهمّ آن معرّفی کرده و چند سطر از آغاز آن را نقل فرموده اند، لکن چون چند غلط چاپی در آن هست، درست آن را از روی نسخه خطّی می آوریم:

«بسم... کشفُ نقابِ عذار عَذراءِ المَقال بِاسم اللّه الکبیر المتعال و حلیُها فی حجلة الکمال بحلیة حمداللّه ذی العزّ والجلال».

مؤلّف، سبب نگارش این اثر گران قدر را در هامش برگ دوم نسخه به فارسی و به تفصیل نوشته است:

ص: 405

«چون پیدا کردن آیات قرآنی که بعضی از آن در خاطر باشد - دشوار بود، کمترین خلایق، محمّد رضا بن عبدالحسینِ منشئ الممالک، این کتاب را که مسمّی است به کشف الایات ترتیب داد، و چون کلمات اسمی و فعلی قرآنی سِوای کلمه جلاله در آن جمع شده جهت استدلال و اقتباس نیز بسیار به کار آید. و طریق پیدا کردن آیات از این کتاب آن است که نظر کنند به اصل کلمه مقصوده که مأخذ اشتقاق است...».

تا آخر توضیح مفصّل درباره طریق استفاده از کتاب. جزاه اللّه تعالی خیرًا.

ناگفته نماند که «کشف الایات» مورد بحث را نیز منتخبی است که در «ذریعة 22. ش 7710» معرّفی فرموده اند.

نسخه: به خطّ «مانده علیّ بن حیدر علیّ الواداری جبی الاصفهانی».

تاریخ پایان کتابت: 25 محرّم 1126. آثار مقابله و تصحیح ندارد.

«754» کشف الأسرار فی شرح الإستبصار

(حدیث - عربی)

از: سید نعمة اللّه موسوی حسینی جزائری، صاحب «غایة المرام. ش 624».

کتاب: شرح «استبصار» شیخ طوسی است به «قوله»، در سه جزء: اول: دارای یک مقدّمه در مباحث درایة الحدیث و شرح طهارت و صلوة، و دوم: شامل زکات و خمس و صیام و حج.

تاریخ ختم تألیف طهارت: ربیع یکم 1087 در دارالمؤمنین شوشتر، صلوة: دوشنبه هفتم ربیع یکم 1088 در شوشتر، و خمس: دوشنبه... جمادای دوم همان سال در جوار جامع شوشتر، و حج: عصر روز شنبه بیستم ذی القعده همان سال در همان شهر.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و از روی نسخه مصحّحه مؤلّف استنساخ شده،

ص: 406

لکن اثر مقابله و تصحیح ندارد. از کتابخانه نیای گرامی، مرحوم آیة اللّه حاج میر سیّد محمّد موسوی، اعلی اللّه مقامه.

«755» کشف الإلتباس عن «موجز» أبی العبّاس

(فقه - عربی)

از: مفلح بن حَسَن الصَمیری، صاحب «غایة المرام. ش 627».

کتاب: در شرح «الموجز الحاوی لتحریر الفتاوی» ابوالعبّاس احمد بن فهد الحلّی است و به «قوله، أقول» شرح کرده، از اوّل باب طهارت تا زکوة که تمام اصل است.

تاریخ فراغت شارح از قبییض کتاب: 28 شهر رمضان 878، در بحرین.

نسخه: به خطّ «محمّد جعفر الموسویّ خلف مرحمت پناه حاج سیّد حسین»، در شهور سنه 1232 فراغت از استنساخ یافته است.

این نسخه در کتابخانه مرحوم سیّد محمد باقر بن محمد نقی حجّة الاسلام شفتی بوده، مهر و چند حاشیه و فائده به خطّ آن جناب دارد، و همچنین مهر «عبدالوهّاب بن محمّد الموسویّ».

«756» کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغرّاء

(فقه - عربی)

از: کاشف الغطاء حاج شیخ جعفر بن خضر جناجی نجفی، قدّس سرّه.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. به قرائن خطّ یکی از کاتبان قریب به زمان مؤلّف است. روی برگ اول نوشته اند: «28 جزو - عدد ابیات: 26096»، و مهر: «محمّد مهدی بن محمّد باقر الموسویّ».

ص: 407

انجام نسخه: «خصوصًا ما کان من المزارع و العقارات بأقسامها من السؤال کما هو ظاهر الحال، واللّه الموفّق الصواب».

فقیه علاّمه ذوفنون حاج ملاّ احمد نراقی «1185 - 1245» - علیه الرحمة - در رساله ای که پیرامون اعتراض به چند عبارت در «کشف الغطاء» و پاسخ به آنها نوشته، کتاب و مصنّف بزرگوارش را این گونه ستوده است:

«و از جمله مؤلّفاتی که متضمّن جُلّ احکام شرع اقدس و حاوی اکثر مسائل دین مقدّس است کتاب «کشف الغطاء» است که در این زمان سعادت اقتران از نتایج افکار و رشحات اقلام وحی آثار شیخ المشایخ العظام و زبدة الفقهاءِ الکرام مروّج احکام الشریعة النبویّة و مبیّن الطریقة الحقّة المرتضویّة حاوی المناقب و الفضائل و کاشف معضلات المسائل العالم الفاضل الکامل وحید العصر و فرید الدهر شیخنا الأجلّ الأعظم و خدومنا الأکمل المعظّم الشیخ محمد جعفر - أدام اللّه أیّام افاداته و متّع اللّه المسلمین بطول حیاته - به منصّه ظهور آمده، که الحقّ کتابی است بی شبیه و عدیل و جامع اکثر مسائل فروع و اصول حاوی مهمّات احکام شریعت حضرت رسول متضمّن فروعی که - ابدًا - افکار در اعصار و امصار به آنها نرسیده و مشتمل بر وقایعی که دقائق انظار بر پیرامون آنها نگردیده، لؤلؤی است شاهوار لایق تاج سلاطین کامکار، درّی است گرانمایه سزاوار خزائن ملوک ذوی الاقتدار. قابل اللّه مؤلّفَه بمثوباته الجزیلة و شکر اللّه مساعیَه الجمیلة»: «رسائل و مسائل حاج ملاّ احمد نراقی 2: 149 - 150، قم 1380».

«757» کشف اللّثام عن قواعد الأحکام

(فقه - عربی)

از: مولانا محمّد بن حسن اصفهانی، معروف به فاضل هندی.

کتاب: شرح مزجی کتاب «قواعد الأحکام» علاّمه حلّی «ره» است.

ص: 408

نسخه: از اوّل کتاب نکاح است تا آخر کتاب الأیمان و توابعها.

نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، و بعید است که خطّ مؤلّف باشد.

تاریخ ختم تألیف نکاح: «عِشری» 20 ربیع الثانی 1096، و کتاب فراق «طلاق»: شب 11 ذی قعده 1096. در این موضع کاتب بدون ذکر نام و نشان و تاریخ جمله ای در طلب مغفرت از ناظرین و دوبار مهر کرده است که هیچ خوانده نمی شود.

تاریخ ختم تألیف کتاب أعیان: 18 ماه رجب 1097.

نسخه مقابله و تصحیح شده است.

«758» نسخه دیگر

نسخه: شامل کتاب الصیّد والذبائح و کتاب الفرائض است.

نام کاتب ندارد، و در پایان گواهی مقابله دارد. در آخر کتاب ذبائح تاریخ 1127 و در آخر فرائض تاریخ تألیف 1098 دارد.

«759» نسخه دیگر

نسخه: شامل کتاب الجنایات است که آخرین کتاب از «قواعدالاحکام» باشد با خاتمه ای در وصیّت مؤلّف به فرزند گرامی خود، وصیّت شارح به مجتهدان و دانشمندان و دیگران.

تاریخ ختم تألیف را شارح در آخر کتاب با اندک تعمیه ای به نظم آورده و ظاهرًا به گمان حقیر - مقصود شب یکشنبه یازدهم ماه رمضان سال یکهزار و یکصد (1100) است.

کاتب: محمّد مهدی بن حاجی محمّد کاظم. تاریخ ختم استنساخ: دهم ربیع دوم 1126.

ص: 409

شایان توجّه است که کاتب دو شکل صفحه شمار و ورق شمار در گوشه صفحات نسخه نوشته است. یکی، تعداد اوراق را با مرکب سیاه 164 ورق و دیگر، شماره صفحات را درست در بالای همان اعداد 328 صفحه به سرخی نوشته است.

نسخه امتیازی ندارد.

«760» کشف المحجّة لثمرة المهجة

(مواعظ - عربی)

از: سیّد رضیّ الدین ابوالقاسم علیّ بن موسی بن جعفر بن محمّد بن محمّد الطاوس، علوی فاطمی داودی سلیمانی: «مقدمه کتاب»، معروف به سیّد ابن طاوس، اعلی اللّه مقامه.

نسخه: نام کاتب ندارد. تاریخ ختم استنساخ: سنه 1078. اثر تصحیح و مقابله و تحشیه ندارد، لکن نسخه مرغوبی است.

روی برگ اوّل این شرح نوشته شده: «من جملة الرسایل الّتی شرّفنی اللّه تعالی بمطالعته هذه الرسالة الشریفة. نمّقه العبر الأقلّ محمّد رفیع الیزدی». و ظاهرًا این شخص خود کاتب نسخه است به گواهی شباهت این خطّ و خطّ نسخه.

«761» کشف المَدارک

(فقه - عربی)

از: رفیع بن الحسین الجیلانی، نزیل اصفهان: از خود نسخه.

کتاب: حاشیه در شرح کتاب «مدارک الأحکام» آقا سیّد محمّد عاملی است، و در «ذریعة 18: 59 - 60» مذکور، و مؤلّفش به عنوان «محمّد رفیع بن رفیع الجیلانیّ المشهدیّ الاصفهانیّ» در «کرام بررة: ش 1033»، و در «دانشمندان مهدوی: 341 - 343» و «أعیان الشیعة 32» شرح حال دارد، جز این که نام پدر در نسخه مورد نظر

ص: 410

حسین است نه رفیع، و چون رفیع با محمد رفیع نام در این دو سه قرن اخیر متعدّد

بوده اند باید در این باره تحقیق بیشتر شود، ان شاء اللّه. و لیراجع «تراجم الرجال 3: رقم 2310: الشیخ محمّد رفیع الرشتی».

نسخه: مجلّد دوم کتاب است «فی النجاسات».

تاریخ پایان تألیف: عشر آخر ماه شعبان 1236

کاتب: احمد بن زین العابدین طالقانی. تاریخ تحریر: «یوم الخمیس من شهر ذی الحجّة الحرام». سال نوشته نشده است.

«762» الکفایة فی علم الإعراب

(نحو - عربی)

از: ضیاءالدین المکّی، شاگرد زمخشری صاحب «الکشّاف. ش 751».

نسخه: به چند گونه خطّ است و از اوّل افتادگی دارد. برخی از اوراق آن را از جمله ورق آخر «محمّد صادق بن محمّد حسین فقیه آبادی» نوشته و در روز پنجشنبه 19 ماه شعبان 1092 از آن فراغت یافته و نام کتاب را فقط در همین موضع نوشته است. با رجوع به «کشف الظّنون» و تطبیق اقسام و ابواب و فصول آن با گزارش مختصری که در «کشف» آمده است مؤلّف شناخته شد.

«763» کفایة المقتصد

(فقه - عربی)

از: مرحوم آخوند ملاّ محمّد باقر بن محمّد مؤمن، سبزواری اصفهانی.

کتاب: در ابواب فقهیّه است از طهارت تا دیات در دو مجلّد و به طبع رسیده.

نسخه: شامل هر دو مجلّد است به خطّ عبداللّه بن شمسعلی، تاریخ ختم کتابت: ماه رمضان 1192.

ص: 411

«764» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد اوّل است از طهارت تا وصیّت. نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. با نسخه مصحّحه مقابله شده.

تملّک و مهر «العبد محمّد بن محمّد علی» و تملّک و مهر نیای گرامی، آیة اللّه آقای حاجّ میرزا سیّد حسن چهارسوقی - اعلی اللّه مقامه - به تاریخ 18 شوّال 1329 ظهر نسخه هست.

در ظهر برگ یکم، فهرست کتب این مجلّد، به دو رنگ، به خطّ کاتب نوشته شده، پاورق شمار بالای پشت اوراق به سرخی.

تا برگ 135 به خطّ یک کاتب و بقیّه تا آخر که برگ 203 باشد، با 2 برگ عطف و بدرقه به خطّ کاتب دیگری است، هر دو خوش خطّ.

توضیحًا: جلد دوّمی از این کتاب «ش 764»، فهرست آغاز آن به خطّ نویسنده فهرست آغاز نسخه مورد بحث است، و تمام آن نسخه به خطّ نویسنده نصف آخر نسخه ما، و دارای اثر مقابله و تصحیح است - همانند همین نسخه - و چنان که بیاید، تاریخ کتابت آن «ع 2 / 1183» می باشد.

تملّک و مهر تا آخر.

«765» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد دوّم است از کتاب نکاح تا آخر مواریث، و شمار اوراق مکتوب 250 برگ است که در بالای صفحات نوشته شده.

نام کاتب ندارد. تاریخ پایان استنساخ: عصر 26 ربیع دوم 1183. آثار مقابله

ص: 412

و تصحیح و حواشی مختلفه دارد، و فهرست کتب این مجلّد در آغاز نسخه با تعیین شماره اوراق نوشته شده و نسخه خوبی است، همانند نسخه «ش 763».

«766» کفایة المؤمنین

(معجزات - فارسی)

از: محمّد شریف خادم.

کتاب: ترجمه کتاب «الخرایج و الجرائح» قطب الدین راوندی - اعلی اللّه مقامه - است، مشتمل بر چهارده باب در بیان معجزات چهارده معصوم علیهم السلام .

رجوع شود به «ذریعة 18: 100 - 101» و «إحیاء الداثر: 103».

نسخه: نام کاتب ندارد و به دو خطّ نوشته شده، و تاریخ ختم آن: نهم صفر 1092 می باشد.

ظهر نسخه، این عبارت به خطّ بسیار خوش تعلیق دیده می شود: «هو صار من متملّکات العبد الأقلّ محمّد ابراهیم بن زین العابدین النصیریّ الطوسی غزلهما».

مهر: «علیّ بس است ظهیر محمّد ابراهیم 1087». سپس تملک و هم وقفنامه امیرالدین محمّد زاهدی طبیب.

دارای سرلوحه تمام طلای خالص و تمام اوراق جدول کشیده است.

«767» کمال الدین و تمام النّعمة

(کلام - عربی)

فی اثبات الغیبة و کشف الحیرة

از: شیخ ابوجعفر محمّد بن علیّ ابن بابویه قمی، صاحب «کتاب من لا یحضره الفقیه. ش 739).

کتاب: در اثبات امر غیبت ولیّ عصر عجّل اللّه تعالی فرجه است در دو جزء و به طبع رسیده.

ص: 413

نسخه: چنان که در پایان جزءِ اول نوشته به خطّ میر ابراهیم بن میر سیّد حسین الحسینی، تاریخ ختم تحریر همان جزء: ربیع یکم 941.

«768» نسخه دیگر

نسخه: کامل ست و آثار تصحیح و تحشیه ندارد. کاتب: محمد یوسف بن محمد قاسم نجفی مسکن نطنزی مولد، در نجف اشرف. تاریخ ختم استنساخ: روز سه شنبه 27 جمادی الثانی «کذا» 1064.

دو سرلوحه زرین در آغاز جزءِ اوّل و آغاز جزءِ دوم دارد و تمام صفحات به طلا و شنگرف و لاجورد و مرکّب جدول کشی شده. فهرست کتاب در آغاز نسخه نوشته شده. نام کتاب صریحًا در آخر جزء اول و آخر جزء دوم این نسخه «کمال الدین و تمام النعمة» است نه «کمال الدین...».

«769» الکنز، فی القراآت العشر

(علوم قرآنی - عربی)

از: نجم الدین ابو محمّد عبداللّه بن عبدالمؤمن بن الوجیه هبّه اللّه واسطی بغدادی، معروف به ابن المؤمن.

کتاب: در بیان قرائتهای دهگانه قرآن کریم است و بسیار محقّقانه.

نسخه: به خطّ زیبای احمد بن علی بن (عیسی ظ) المدّنی. تاریخ پایان کتابت: صبح پنجشنبه 12 ماه شعبان 858. چند برگ از آغاز نسخه مفقود شده است.

ناگفته نماند که در هیچ جای نسخه نامی از مؤلّف و کتاب دیده نمی شود و نویسنده این فهرست پس از تتبّع در کتاب «غایة النهایة، فی طبقات القرّاء» به نتیجه فوق رسیده است. واللّه العالم(1).

ص: 414


1- 1) از کتاب «الکنز فی القراءات العشر» نسخه نفیسی با تاریخ 808 در کتابخانه ظاهریّه دمشق موجود است: «فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریّة. علوم القرآن: 126».

نسخه ابتیاعی از کتابخانه مرحوم آقا شیخ محمّد رضا ابوالمجد اصفهانی نجفی.

آغاز موجود: «قال: قرأت بهاعلی الرّهاویّ بدمشق، و قرأ الرهاویُّ علی أبی علیّ أحمد بن محمّد بن أحمد بن الحسن بن سعید الاصفهانی».

«770» کنزالدقائق و بحرالغرائب

(تفسیر - عربی)

از: میرزا محمّد «مشهدی» ابن محمّد رضا بن اسماعیل بن جمال الدین قمی.

کتاب: تفسیر قرآن کریم است به اخبار و احادیث اهل بیت علیهم السلام ، و بسیار مفید و جامع.

نسخه: بخشی از مجلّد اوّل است از آغاز تا پایان سوره مبارکه بقره نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد لکن در حدود زمان تألیف «اواخر سده یازدهم» نوشته شده.

مهر «حسین منّی و أنا من حسین» در برگ آخر، و مهر «عبده الراجی محمّد حسین» و تملّک و مهر «الراجی محمد شفیع بن محمد» ظهر نسخه است.

«771» کنزالفوائد

(فقه - عربی)

از: آخوند ملاّ مؤمن.

کتاب: شرحی است بر کتاب «إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمانِ» جمال الدین حسن بن یوسف ابن المطهّر، معروف به علاّمه حلّی، قدّس اللّه تعالی سرّه.

«إرشاد الأذهان» از گرامی ترین کتب فقهیّه شیعه امامیّه و مشتمل بر قریب پانزده هزار مسئله است که افزون از پنجاه شرح و حاشیه بر آن نوشته شده و در مواضع متفرّق «ذریعه 1: 510 - 512 و 6: 14 - 17، 109 و 13: 74 - 80» و «فهرست دانشگاه 5: 1771 ببعد» و جاهای دیگر از آنها یاد شده است.

ص: 415

یکی از شروح مفصّل ارشاد کتاب «مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان» مرحوم مقدّس اردبیلی است که به طبع رسیده و از مصادر مهمّ بشمار می رود.

بعضی دیگر از شروح إرشاد، از جمله «منهج الرشاد» را نیز در این فهرست خواهیم آورد.

«کنزالفوائد» - جای گفتگو - یکی از شروح گسترده آن کتاب است که شخصی به نام آخوند ملاّ مؤمن از دانشمندان قرن سیزدهم هجری نگاشته و مع الأسف تاکنون اطلاعی از احوال او نیافته ایم، لکن نظر به قرائنی شاید از خاندانهای علمی آذربایجان بوده است(1).

نسخه ما مجلّد اوّل کتاب و مشتمل بر شرح مزجی کتاب طهارت و صلوة تا پایان مندوبات صلوة که ششمین آنها تعقیبات نماز است می باشد، و ظاهرًا نسخه مبیّضه خطّ مؤلّف است. از بقیّه اجزاءِ کتاب هم - اگر نوشته شده باشد - آگاهی نداریم.

نواده شارح عبارات متن را در بالای صفحات نسخه نوشته و در پایان گوید: «استنساخ هامش که نسخه ارشاد علاّمه - أعلی اللّه مقامه - است، در یوم جمعه 27 شهر جُمادی الاولی، اواسط حمل، قوی ئیل، سنه 1300، انجام یافت. و أنا الحقیر أبوالفضل بن مولی عبدالجواد ابن مولی مؤمن - شارح الکتاب - طیّب اللّه رمسهما».

در آغازکتاب این شرح به سرخی نوشته شده: «هذا کتاب کنزالفوائد، من مؤلّفات جناب آخوند ملاّ مؤمن، أعلی اللّه مقامه».

روی برگ اول نیز دو سه جا این شرح دیده می شود: «این کتاب مِن مؤلّفات

ص: 416


1- 1) در مجلّد، هیجدهم «الذریعة: ش 1196» یک نسخه از همین کتاب را که همانند نسخه ما شامل طهارت و صلوة بوده در کتابخانه مرحوم حاج میرزا باقر آقای قاضی طباطبائی تبریزی نشان داده و شارح را مؤمن اردبیلی دانسته و گویند که چون نسخه بی تاریخ است عصر شارح معلوم نگردید.

عالیجناب مقدّس ألقاب فضائل و معارف اکتساب، علاّمی فهّامی مجتهد العصر و الزّمانی أعنی محقّق ثالث آخوند ملاّ مؤمن - سلّمه اللّه - است».

آغاز: «بسم... الحمد للّه العالی فی دنّوه، و الدّانی فی علوّه، المنزّه بقدس ذاته لشابهة المخلوقات، المنتظم لنظام بنی آدم بإرسال الرّسل بالشرایعٌ القویمة المتینة، الجاعل للعلماءِ تذکرةً و تبصرةً و لمعةً و مصباحًا و فقیهًا و ذکری للعالمین؛ کما جعل کنزًا و غُنیةً و ذخیرةً و فایدةً و آیةً و دروسًا و مُقنعًا و مقنعةً و ایضاحًا و مکمّلاً لهم و ناصرًا و انتصارًا و انتصارًا للملهوفین، و تهذیبًا و تنقیحًا و تحریرًا و کشفًا لقواعد أحکام سیّد المرسلین و معالمها و مدارکها و دفع خلافها و جملها و إیصالاً الی نهایتها و مبسوطًا لمختصرها و بیانًا لمختلفها و روضًا و روضةً و حدائق و مسالک للعابدین...

أمّا بعد، فإنی لمّا کنتُ شایقًا - بحیث یزید عن التّصوّر و التّقریر - إلی إزالة التّقلید عن الربقة لکونها أدنی و أخسّ. فلمّا مُنّ علیَّ بذلک من لطفه الخفیّ و کرمه الجلیّ و فضله العلیّ؛ أحببتُ أن أکتب شرحًا للإرشاد، للإمام الهُمام... الحسن بن یوسف بن المطهّر الحلّیّ... إذ کان مختصر اللّفظ، مع کونه مشتملاً لنکت و معالم تحتاج إلی الکشف و التحقیق، لغموضها، و جامعًا للمسائل الکثیرة. و استخرتُ اللّه عزّوجلّ فی حرم سیّد الشهداء - علیه ألف سلام و ثناء - فأحسن. فنذکر - إن شاء اللّه تعالی - أدلّة جمیع ما ذکر فیه من المسائل بوجه الایجاز و الاختصار علی ما وسع علیه طاقتی... و نشیر إلی المعضلات و نوضحه «کذا»؛ و إن کان هذا الشرح لا یبلغ مرتبة الشروح المؤلّفة فیه و فی غیره - کصاحبه - و سمّیته بکنز الفواید... کتاب الطهارة، و النظر فی أقسامها...».

چنانکه ملاحظه می شود نویسنده به براعت استهلال نام بسیاری از کتب فقهیّه را در مقدمه آورده است.

ص: 417

انجام: «کما یظهر من «کری» و کلام المحقّق الشیخ علیّ. تمّ المجلّد الاوّل من کتاب الطهارة و الصلوة. و یتلوه المجلّد الثانی أیضًا منه و فی لواحقه و فی الزّکوة و الخمس و الصّوم و الاعتکاف، بفضله و کرمه، و أسئل اللّه أن یجعلهما...».

نسخه دارای 379 برگ. برگ 1 و روی برگ 2 و برگ آخر سفید است و روی برگهای 1 و 2 نام کتاب و مؤلّف به شرحی که گفتیم نوشته شده. ظهر برگ آخر شرحی در تاریخ شب 5 شنبه 26 ج 1 - 1300 به خط «أبوالفضل نواده شارح» راجع به کتاب «ارشاد الأذهان» و مقایسه آن را با «شرایع الاسلام» محقّق که با اینکه از ارشاد بزرگتر است بیش از 12 هزار مسئله ندارد. به نقل از «قصص العلماء» نوشته شده.

هم در این صفحه این تملّک دیده می شود: «هو المالک بالاستحقاق. قد صار من عواری الزمان لدی الأقلّ محمّد خامنه». در هامش روی برگ 294 حاشیه ای است به این توقیع: «لمحرّره ابن الشارح - ره».

خط تعلیق 22 سطری، عناوین در هامش به سرخی نوشته شده، بالای عبارات متن نیز به سرخی و مرکّب سیاه خط کشیده اند. کاغذ فستقی، جلد تیماج سیاه کوبیده، آستر کاغذ سفید، قطع 15 × 22، متن 8 و نیم × 14 و نیم. نام کاتب و تاریخ تألیف و کتابت ندارد لکن چنانکه گفتیم ظاهرًا نسخه مبیّضه خطّ شارح است.

«772» الکنوز الودیعة مِن رُموز الذریعة

(اخلاق - فارسی)

از: فرزند شمس الدین حسن ظافر. نام نگارند معلوم نیست. در اواخر کتاب از پدرش این چنین یاد کرده است:

«... پدرم، علاّمه عصر و نِحریر دهر، شمس الدین حسن ظافر، علیه الرحمة و الرضوان...»

ص: 418

کتاب: ترجمه مبسوطی است از کتاب «الذریعة الی مکارم الشریعة» تالیف ابوالقاسم حسین بن محمّد بن المفضّل، راغب اصفهانی شهیر، متوفّی در نیمه نخست سده پنجم. مترجم آن را به فرمان ابوالفوارس شاه شجاع مظفّری «760 - 786»، به زبان فارسی درآورده، و در پایان، سه نَمَط در حکمتها و اندرزهای عربی و یونانی و پارسی افزوده است.

نام کتاب در مقدّمه نسخه و روی برگ اوّل آن و نیز در «ذریعة 18: ش 1270» که سه نسخه دیگر را شناسانده اند، همه «کنوز...» است، بدون «ا ل»، لکن در پایان نسخه ما: «تمّ کتاب الکنوز الودیعة من رموز الذریعة الی مکارم الشریعة» می باشد.

نسخه: نام کاتب و نگارنده و تاریخ ترجمه و اثر تصحیح و مقابله و تحشیه ندارد. تاریخ پایان استنساخ: پنجم شوّال 1067.

خطّ نستعلیق، عناوین به شنگرف. همه صفحات دارای جدول طلائی و لاجورد است. برگهای نوشته شده کتاب 378 برگ است.

«773» الکواکب الضیائیّة فی شرح الزبدة البهائیّة

(اصول فقه - عربی)

از: مرحوم حاجی سیّد یوسف بن سیّد محمّد حسینی بن خراسانی گنابادی قائنی، ساکن اصفهان.

کتاب: شرح مزجی «زبدة الاصول» حضرت شیخ بهاءالدین محمّد عالمی است، در دو مجلد.

نسخه: مجلّد دوم است از مبحث استصحاب تا آخر.

آغاز: «بسم... المطلب الرابع فی بیان حجّیّة الاستصحاب و عدمها و یعبّر عنها».

ص: 419

انجام: «و الاستقرار علیه و دوامه. و قد فرغت من تسویده و تحریره ضحوة 20 ج 1 سنه 1235...».

کاتب: محمّد تقی بن محمّد مقیم موسوی رضا توفیقی ساکن دارالسلطنه اصفهان.

تاریخ پایان کتابت: 22 ج 2 سنه 1236.

آثار مقابله و تصحیح در سراسر نسخه هست، لکن نام کتاب و نام مؤلف در اوّل و آخر نسخه نیست. فقط روی برگ اول این عبارت دیده می شود: «و سمّیته بالکواکب الضیائیّة فی شرح الزبدة البهائیّة»، و همچنین در گوشه بالای ورق عطف اول نسخه شرح محو شده ای است که فقط عبارت «از جلد اوّل شرح زبده بیست جزو در نزد صاحبی قبله گاهی ام حاجی سیّد یوسف» خوانده می شود، و ما با همین آثار و علائم به «الذریعه» رجوع نموده و نام کتاب و مؤلّف را ذکر کردیم. ان شاء اللّه اشتباه نشده است.

برای شرح حال حاج سیّد یوسف و آثار و خاندانش به «دانشمندان مهدوی: 336 ط 1» رجوع فرمایند.

«774» کیمیای سعادت

(آداب - فارسی)

از: ابو حامد محمّد بن محمّد بن محمّد غزالی طوسی «450 متوفی 505».

نسخه: مجلد اوّل کتاب است و از آخر ناقص است و تا اوائل باب دوم از اصل نهم از رکن معاملات رسیده که در حسبت است و بقیه ساقط شده. لذا نام کاتب نستعلیق نویس و تاریخ کتابت معلوم نشد به قرائن در قرن دهم نوشته شده و اثر تصحیح و مقابله و امتیازی ندارد. فهرست تمام کتاب در آغاز به خطّ کاتب نوشته شده.

«775» گوهر مراد

(کلام - فارسی)

از: ملاّ عبدالرزاق بن علی بن حسین، فیّاض لاهیجی.

کتاب: در مباحث کلامی است در یک مقدمه و سه مقاله و یک خاتمه و چاپ شده است.

ص: 420

نسخه: تنها مقاله سوم است در فرمان خداشناسی(1) و خاتم در سیر و سلوک. نام کاتب و تاریخ تالیف و کتابت ندارد، ظاهرًا در زمان مؤلّف نوشته و مقابله و تصحیح شده.

مهر مرحوم آقای حاج سیّد جعفر فرزند سیّد حجّة الاسلام بیدآبادی شفتی «عبده محمّد جعفر بن محمّد باقر الموسوی 1281» ظهر نسخه هست.

××××اللباس المشکوک: رسالة فی حکم... ش 408

«776» لبّ الألباب فی علم الإعراب

(نحو - عربی)

از: تاج الدین محمّد بن محمّد بن احمد بن السیف، معروف به فاضل اسفراینی، متوفی 684.

کتاب: در علم نحو است و آن را به نام شمس الدین صاحب دیوان، موشّح کرده است.

نسخه: از اوّل و آخر ناقص است و لذا نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نیست. به قرینه خطّ و کاغذ از آثار سده هشتم یا نهم است. دارای حاشی بسیار به خطّ کاتب متن.

«777» لسان الذاکرین

(مقتل - فارسی)

از: محمّد هادی بن ابوالحسن شریف نایینی، معروف به حاج میرزا هادی نایینی(2).

ص: 421


1- 1) مقاله سیّم مشتمل بر چهار باب است: باب اول در تکلیف و در آن 5 فصل است. باب دویم در نبوت و در آن 21 فصل است. باب سیم در امانت و در آن 12 فصل است. باب چهارم در معاد و در آن 10 فصل است. و خاتم در اشارت گونه ای به دلالت بر سلوک راه باطن، در دو مقصد.
2- 1) این شخص گویا غیر از حاج میرزا هادی واعظ نایینی متخلّص به راثی باشد که در کتاب «انساب خاندانهای مردم نائین: 36» مذکور است.

کتاب: در بیان مصائب اهل بیت اطهار و شهدای کربلا علیهم السلام در یک مقدمه و پنج باب و خاتم است و معروف است به «مقتل میرزا هادی» و مصدّر است به نام فتحعلی شاه قاجار و به طبع رسیده.

ابیات بسیار در مرثیه شهداء در این کتاب از خود مؤلّف و غیره هست و تاریخ تألیفش را در «الذریعه» به سال 1242 نوشته اند.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد لکن پیداست که در زمان مؤلّف نوشته شده و کاتب آخر آن را ناتمام گذارده.

تملّک مرحوم آیة اللّه آقا میرزا مسیح موسوی چهارسوقی و مهر فرزند گرامی ایشان، نیای معظّم، «الراجی جلال الدین بن محمّد مسیح الموسوی» ظهر نسخه هست.

«778» لسان الصّدق

(لغت - عربی)

از: ناشناخته. شاید محمود، که اشاره دارد.

کتاب: فرهنگ بسیار جامعی است به زبان عربی و به سبک و ترتیب «قاموس اللّغة» و در نهایت دقت و کمال و جمال تألیف شده و از مفاخر جهان دانش شیعه است. و از این مجلد معلوم می شود که مشتمل است بر سه مجلّد یا چهار مجلد.

نسخه: مجلّد دوم کتاب است از باب الزاء تا آخر باب القاف.

آغاز: «هذا المجلد الثانی من کتاب لسان الصدق. بسم. و به ثقتی و اعتمادی. باب الزاء، فصل الهمزة: ابز الظبی یا بزا بزا و ابوزا و ابزی کخمری و ثب».

انجام: «نیاق کسحاب بطُریقُ قُتِلَ و أُتی برأسه إلی الصّدیق. و الحمد للّه رب العالمین و صلّی اللّه علی محمّد و آله أجمعین. قد تمّ المجلّد الثالث بعون اللّه تعالی و حسن توفیقه. ربّ وفّق و أعن. تم. تم. تم». و در هامش همین موضع: «بلغ مقابلةً بعون اللّه تعالی».

ص: 422

روی برگ اول وقفنامه «فاطمه سلطان خانم بنت نوّاب مستطاب... شاهقلی خان اعتماالدوله سابق غُفِر له» به تولیت «داعی دوام دولت قاهره ابن عالیحضرت... میر محمّد باقرا، طاب ثراه و بعد از آن بر غرّة العیونی «کذا» برادر داعی»، به تاریخ محرّم 1129 نوشته شده و وقف حضرات 14 معصوم علیهم السلام است که شیعیان اثنا عشری از آن منتفع شوند. مهر فاطمه سلطان خانم.

«779» نسخه دیگر

نسخه: مجلّد سوم است از باب الکاف تا آخر کتاب.

آغاز: «المجلّد الثالث من کتاب لسان الصّدق بسم. و بعد ثقتی. باب الکاف فصل الهمزه أابک کأحمد».

انجام: «و ذهبت الالف الّتی فی یا لاجتماع الساکنین لأنّها و السین ساکشان. قال مؤلّفه: هذا آخر کتاب لسان الصّدق، عُنیت بجمعه من الکتب المذکورة و تألیفه و تهذیبه و لم آلُ جهدًا فی تلخیصه و إتقانه و تصحیحه راجیًا أن یکون خالصًا. مخلصًا لوجه اللّه و رضوانه و یسّر اللّه تعالی اتمامه و وفقتنی فی نسخه و مقابلته. و ارجو من اللّه تعالی أن ینفع بهذا الکتاب إخوانی و أجزل من فضله العمیم ثوابی و جعله نورًا بین یدیَّ یوم حسابی. و الحمد للّه ربّ العالمین و الصّلوة و السلام لأتمّان الأکملان علی نبیّه و رسوله و حبیبه و صفیّه محمّد النبیّ الّذی لا نرضی لبیان استحقاقه من الوصف جُهدی و ینتهی الی اللّه تعالی ان یوصل الیه صلاتی و یقرب الیه بعدی صلوة دائمة نامیة تامةً لا منتهی لأمدها و لا غایة لعددها و علی آله و عترته الطیبین الطاهرین المعصومین. و قد اتّفق الفراغ لکتبة هذا الکتاب علی ید مؤلّفه فی ثالث جُمدی الاخر من سنة تسعین و الف من بعد الهجرة النبویة المصطفویة. تم».

و در هامش همین موضع مثل هامش اغلب صفحات مجلّد دیگر: «بلغ قبالا بعون اللّه تعالی».

ص: 423

روی برگ اول وقفنامه فاطمه سلطان خانم، به شرح مجلّد دیگر و مهر همو.

«780» لطائف اللّغوات

(فرهنگ - فارسی)

از: مولوی عبداللطیف بن عبداللّه کبیر «متوفّی 1048، ذریعة» 18: 321 ش 285».

کتاب: فرهنگ لغات «مثنوی جلال الدین بلخی» است.

به ترتیب حروف تهجّی در اوّل و آخر کلمات.

نسخه: از اوّل تمام و از آخر ناقص است و تا لغت (یاسمن و یاسمین) رسیده و بقیه افتاده است، لذا نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نشد. ظاهرًا در قرن یازدهم در یکی از بلاد هند استنساخ شده است.

«781» لمحات فی شرح اللمعات

از: شیخ یارعلی شیرازی، دانشمندی از سده نهم. عراقی، شاعر متصوّف نامی ایران، هنگامی که در شهر قونیه نزد شیخ صدرالدین قونوی در متوفی 673» درس می خواند، رساله ای بنام «لمعات» در بیان مراتب عشق مشتمل بر 28 لمعه نوشت. این کتاب کوچک شورانگیز را که یکی از شاهکارهای بسیار بلند نثر فارسیست، عراقی چنانکه خود در مقدّمه تصریح کرده به روش «کتاب السّوانح فی معانی العشق» تألیف احمد غزالی(1) به رشته تحریر کشیده(2) وی در این رساله سخنان خود را بسی آشکار و بی پروا آورده، و چون پیش صوفیان قبولی تمام یافته جمعی آن را گزارش داده اند و در

ص: 424


1- 1) شیخ ابوالفتوح احمد بن محمد بن احمد غزالی طوسی متوفی 520 برادر ابوحامد غزالی «450 - 505».
2- 2) از «دیباچه: 38».

دیباچه «کلّیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص به عراقی: 38 ط 2» از شش شرح آن یاد شده است.

شیخ فخرالدین ابراهیم عراقی همدانی از بزرگترین شعرای غزلسرای متصوّف قرن هفتم است که در نام و نام پدر و جدّ و نسبت و تاریخ تولّد و وفات و مدّت عمر او سخنان گوناگون رفته. شرح حالش در تذکره های فارسی و مقدمه دیوانش مذکور، و جامع اینها دیباچه ای است که آقای سید نفیسی، به روش محققانه خود، بر «دیوان عراقی» نوشته و برای دومین بار طیّ 45 صفحه به سال 1336 ش در آغاز دیوانش چاپ شده است. در متن و پاورقی کتاب «از سعدی تا جامی - ترجمه ج 3 تاریخ ادبیات براون: 144 ببعد» نیز شروح مفیدی راجع به عراقی و آثارش آمده است.

در دیباچه دیوان است (ص 5) که «شیخ فخرالدین ابراهیم بن بزرگ مهر بن عبدالغفار جوالقی همدانی متخلص به مراقی در دهی به نام کمجان در بیرون شهر همدان به جهان آمده و در شهر دمشق چنانکه پس از این خواهد آمد در 8 ذیقعده 688 در گذشته است». نویسنده دیباچه برخلاف مشهور عقیده دارند که نام پدر عراقی بزرگ مهر است امّا علاوه بر جاهایی که نام او را شهریار نوشته اند و به نظر ایشان هم رسیده؛ صاحب «لمحات» نیز وی را شهریار خوانده است. مدّت عمر عراقی را دارا شکوه در «سفینة الاولیا» 82 سال، و نویسنده مقدمه دیوان که اندکی پس از مرگ عراقی آن را نوشته 78 سال ضبط کرده اند «دیباچه: 6» و به طوری که در ص 63 دیباچه آمده اکنون از قبر عراقی اثری در دمشق باقی نیست. چاپ دوم دیوان شاعر مشتمل بر 5872 بیت شعر است.(1)

* * *

باری، مشهورترین شروح، «أشعة اللّمعات» جامی است که آن را به دستور امیر علیشیر

ص: 425


1- 1) دکتر محمد اختر چیمه، پرفسور قسمت فارسی دانشکده دولتی فیصل آباد، مقاله کوتاهی به عنوان «نگاهی به لمعات عراقی» نوشته است که در مجلّد ×׫ رشد آموزش ادب فارسی، سال چهارم، بهار و تابستان 1367، شماره مسلسل 13. ص 8 تا 11» در تهران چاپ شده است.

نوایی تألیف و در 886 به پایان رسانیده و با مجموعه ای از رسائل عرفانی در تهران به چاپ رسیده است. و در کتاب زندگانی «جامی» و «از سعدی تا جامی: 504» پیرامون این کتاب گفتگو شده، و گویا «أشعة اللمعات» را نیز بعضی شرح کرده اند.

متن «لمعات» از ص 371 تا 405 طبع دوم دیوان عراقی چاپ شده، و این جمله را از أوّل آن رساله نقل می کنیم: «أمّا بعد، کلمه ای چند در بیان مراتب عشق، بر سنن «سوانح» به زبان وقت إملاء کرده می شود. تا آینه معشوق نمای هر عاشق آید، با آنکه رتبت عشق برتر از آن است که به قوّت عقل و فهم و بیان؛ گرد پیرامون سراپرده إجلال او توان گشت، یا به دیده کشف و عیان به جمال حقیقت او نظر توان کرد...».

* * *

از جمله شروح «لمعات» نیز همین «لمحات» است که نویسنده آن شیخ یارعلی شیرازی است و در «کشف الظنون 2: 1546» یاد شده، و در «دیباچه دیوان عراقی: 38» گوید که نسخه ای از آن نزد شاعر معروف خراسان آقای محمود فرّخ هست که تاریخ 826 دارد.

یارعلی از عرفای دانشمندان قرن 8 - 9 بوده و چنان که در آخر شرح آورده آن را در نیمه جمادی الاولی 812 تمام کرده است.(1)

ترجمه حال این شخص در جایی به نظر نرسید، أمّا در آخر نسخه «لمحات» شروحی در وصف او آمده که بعدًا نقل می کنیم.

روش این گزارش چنین است که ابتدا به عنوان (قوله) قطعه ای از عبارت «لمعات» را ذکر و سپس آن را شرح می کند.

آغاز: «حمد و ثنای بی حدّ و لایق سپاس بی قیاس، وجود مقدّس خدائی را سزاست

ص: 426


1- 1) طُبع دیوان یارعلی مع تعلیقات فی 82 ص بلکهنو، سنه 1200: «الذریعة 9: 1305».

که... لهذا شیخ بزرگوار و یگانه أحرار، عالم عامل ربّانی، و عارف عاشق صمدانی، الشیخ فخر الملة و الدین ابراهیم بن شهریار العراقی، رحمة اللّه علیه، بعد از تقلّبات در أغوار قرب... رساله «لمعات» را که هر لمعه از آن بحری است.

... و شمّه[ای] از حدایق عوارف شیخ أکبر و شیخ کبیر را در بیان منازل عشق و محبّت بر نسق عجیب ساخته... و چون مآخذ و مشارب این رساله از أوکار أفکار، مرتفع... لیکن چون این ضعیف نحیف بقصور باع در باب کشف و إطلاع معترف بود، و به قلّت بضاعت به نزد أهل این صناعت متّصف... بعد از تقدیم إستخارت... به شرح «لمعات» شروع افتاد و نام او را «لمحات، فی شرح اللمعات» نهاد...».

سپس مقدمه ای مشتمل بر 4 لمحه نوشته که فهرس آن چنین است: لمحه اول در بیان موضوع و مسائل و مَبادی این علم. لمحه دوم: در بیان وجود حقّ سبحانه و لوازم آن. لمحه سوم: در بیان غیب هویّت و أحدیّت و واحدیّت. لمحه چهارم: در بیان مراتب إلهیّه و کونیّه، و در تحقیق آنک [آنکه] نزول تجلّی إلهی و مرور او در این مراتب مذکوره بین الاجمال و التفصیل است.

سپس تنبیهی آورده در بیان مراد از شیخ اکبر، و شیخ کبیر، و شیخ مطلق، و حکیم إلهی، که درین کتاب از آنها یاد شده است.

انجام: «... و چون قیود کثرت و اضافات و أحکام مراتب که بر عین وجود یگانه طاری شده بود، محو و فانی شود همان وجود یگانه باقی ماند؛ و آن متعیّن مضاف که تعیّن و إضافتش عارضی بود به زوال عارض با آن وجود مطلق یگانه متحد شود.

تا ز خود بشنود و نه از من و تو *** لیس فی الدّارِ غَیرنا دیّار(1)

* * *

تمت الرسالة الغریبة العجیبة المشتملة علی الفرائِد و الفوائِد، بدیعة المنهج و المسلک؛

ص: 427


1- 1) درین موضع در حاشیه به خط غیر خط متن نوشته شده است: و قد وقع الفراق (کذا) من تألیفه و نقله من المسوّدة الی البیاض علی ید مؤلّفه فی منتصف جمادی الاولی لسنة اثنی عشر و ثمانمائة.

الموسومة باللمحات للشیخ العالم العامل الفاضل الفاصل بین الحقّ و الباطل وحید عصره و فرید دهره، المتخلّق بأخلاق [کذا] الاِلهیّة، ملاحظته مرتبة الأحدیة و النسبة العلمیة، والمعتقد باعتقادات المحبوبیة الصدریة المولویة، المرحوم المغفور المنقول فی حال الغربة الی رحمة ربه الکریم العلیّ، علاء الملة و الدین الشیخ یارعلی أعلاه اللّه درجته فی جنانه الدانی؛ «فِی شرح لمعات» للشیخ العارف العاشق السابق فی میدان المحبّة من أقرانه، الفائق الفانی الباقی، المشتهر بفخرالدین العراقی، قدّ سنا بأسراره المقدّسة الدّائم القدیم الباقی. علی یدالعبد الضعیف الغریب المذنب المستغفر أضعف عباداللّه و أحوجهم ضیاءالدین طیّب بن محمد بن علی شیر الحنفی النیلانی لأجل الأخ الأعزّ الأکرم أفضل المستعدین و أکمل الطّالبین المشتهر بأخی بن نصر سلّمه اللّه تعالی من الافات و العاهات و أوصله الی أقصی مراتب الکمالات إنّه رفیع الدرجات...(1)... (دا) رالنصر ارربحان (ارزنجان؟) فی یوم السبّت بین الصلاتین... عشر من ذی القعدة المشرفة المکرمة سنة ستّة عشر و ثمانمائة الهجریة، و اللّه اعلم».

ازین شرح مستفاد می شود که تا هنگام ختم نگارش این نسخه «أواسط ذوالعقده 816» شیخ یارعلی صاحب «لمحات» در دیار غربت و دور از وطن خود شیراز، وفات کرده بوده، و چنانچه کلمه «اررسحان» مقصود ارزنجان(2) باشد؛ توان گفت که در همان جا به خاک رفته. و نیز اگر تاریخ تألیفی که در هامش نسخه نوشته شده «نیمه جمادی لأولی 812» صحیح باشد، وی مسلّمًا میان این دو تاریخ «ج 1 - 812» و «ذوالقعده 816» در گذشته است.

ص: 428


1- 2) درین جا چند کلمه هنگام صحافی نسخه بریده شده است.
2- 1) ارزنجان شهری است در ارمنستان ترکیه در کنار قره سو و نزدیک به أرزن الروم. رجوع شود به «لغت نامه، الف: 1813».

نسخه: دارای 86 برگ که برگ 1 عطف و با برگ 2 و 20 و 21 نونویس و به خطّ یکی از درویشانست. 2 برگ آخر نیز عطف و مشتمل بر أشعار و مطالب متفرقه است. در بالای برگ 2 به خطّ همان نویسنده درویش چنین قلمی شده: «زبدة الفقراءِ و عمدة الفضلاءِ جناب آمیرزا ابوالقاسم شایق تخلص در یوم 22 شهر ربیع الثانی من شهور سنه 1280 با جمعی از فقراء قلمی خصوصًا به جهت یادگاری». و در ظهر برگ 84 تملّک و مهر «أبومحمد بن مرحمت پناه مولانا محمدرضا شیرازی به تاریخ 9 ع 2 - 1141» دیده می شود.

خط: تعلیق 21 سطری، عناوین با شنگرف مشخّص، و در لمعه 14 صورت یک دائره وجود رسم کرده است.

کاغذ: دولت آبادی. قطع: 13 × 18. جلد: تیماج قهوه ای ضربی مقوّایی.

«782» لمعات قُدسیّه

(حدیث - فارسی)

این کتاب شریف ترجمه و شرح چهل حدیث مشکل درباره معرفت خدا است به طور مبسوط و محقّقانه، و به اقتضای بحث مشتمل بر مطالب فلسفی و عرفانی بسیار.

مؤلّف این کتاب، عالم متبحّر و حکیم فاضل آخوند ملاّ احمد بن محمّد ابراهیم ابن حاج نعمت اللّه، اردکانی یزدی(1) شیرازی است که از شرح حال کامل او اطلاعی در دست نیست، و به طور إجمال در «الکرام البررة: 76» او را یاد کرده و در آنجا فرمایند که ترجمه او و نام پاره ای از آثارش را سبط او شیخ محمّد بن مولی حسین اردکانی برای من گفته است، انتهی.

ص: 429


1- 2) نویسنده کتاب «دانشمندان و سخن سرایان فارس 1: 196» در مورد نسبتِ، مؤلفِ لمعات قدسیه که اردکانی است اشتباهًا تصوّر کرده اند مقصود اردکان شیراز است، و شرح مفصلی درباره اردکان شیراز در پاورقی نوشته اند، در صورتی که خود مؤلف در مقدمه کتاب مورد بحث تصریح کرده است که وی «اردکانی یزدی» می باشد.

و نیز در آنجا است که: وی در علوم اسلامی و به خصوص معقولات مردی واسع الاطلاع بود، و کتابهایی نوشت، از جمله «أربعین» مشروح ملمّع و «إنشاء الصّلوات» که آنها را در «مستدرک ذریعه» یاد کرده ام. حواشی بسیاری نیز بر کتب علمیّه نگاشته مانند «حاشیه مشاعر» صدرالدّین شیرازی که با خود مشاعر به طبع رسیده، و مانند «حاشیه بر حاشیه آقا جمال» محقق خوانساری بر «شرح تجرید قوشجی و حاشیه فاضل خفری بر شرح قوشجی» که به نام أمین الدّوله حاج محمّد حسین خان صدر اصفهانی «متوفی 1239» نگاشته و در «دهم ماه شعبان» سال 1225 از آن فراغت یافته و نسخه آن را نزد شیخ محمد سلطان المتکلّمین در طهران دیدم «پایان کلام صاحب ذریعه در کرام».

شرح حال فاضل اردکانی را نگارنده «دانشمندان و سخن سرایان فارس 1: 196» عینًا و بدون ذکر مأخذ از «الکرام البررة» نقل کرده و درباره موطن اصلی وی دچار خطائی شده اند که در پاورقی توضیح دادیم.

در «فهرست دانشگاه 3: 245» نسخه ای از «حاشیه مشاعر» او را شناسانده و گفته اند که وی ابتداءً این نسخه را در حیات استادش مصطفی العلماء «؟» نگاشت و در آن از وی خرده گرفت. باز پس از مرگ استاد، دیباچه آن را گسترش داده و چیزهایی بر خود متن افزوده و آن را «نور البصائر فی حلّ مشکلات المشاعر» نامیده و به نام وکیل الدّوله ساخته و از وی بسیار بستود «دیباچه». و همین دومی است که در کنار مشاعر در طهران به سال 1315 ص 2 - 104 به چاپ رسید»، انتهی.

«لمعات قدسیّه» جای گفتگو در «ذریعه 11: 50» به عنوان «رسالة فی أربعین حدیثًا» مع الشّرح و البیان بالفارسیّة و العربیّة» به نقل از سبط نگارنده یاد شده، و در آنجا است که مؤلّف حدود سال 1250 در شیراز وفات یافت. دو حاشیه او نیز در «ذریعه 6: 64 و 200» مذکور است. تنها نسخه دیگری که از کتاب مورد بحث می شناسیم نسخه

ص: 430

کتابخانه آستان قدس است که در «فهرست رضویّه 5: 159 - 160» معرّفی شده و آن نسخه به خط محمّد ابراهیم بن محمّد شریف نیریزی و به سال 1294 در حسینیّه قوامیّه شیراز استنساخ شده است.(1) اینک مختصّات و مشخصّات جای گفتگو:

مؤلّف، ابتدا متن عربی حدیث را ذکر می کند، بعد «بیان ترجمه اجمالی» و پس از آن «بیان تحقیقی تفصیلی» که در حقیقت شرح حدیث است، وی در خلال ترجمه و شرح احادیث متعرّض بسیاری از مطالب عالی گوناگون فلسفی و کلامی و لغوی و تفسیری و حلّ مشکلات آنها شده، کتاب خود را به حکایات و أشعار عارفانه و کلمات اهل سیر و سلوک مشحون، و مجملاً اثری به غایت ممتّع و دل انگیز بوجود آورده است.

آغاز: «بسم... أحمدک یا من توحّد بالرّبوبیّة؛ فعزّوجلّ عن مجاورة الشّرکاء. و بعد، خامه شکسته مستمدّ فیوض قدسی، ابن محمّد فیوض قدسی، ابن محمّد إبراهیم: أحمد الأرکانیّ الیزدیّ، بر ألواح صافیه ضمائر ذاکیه و خواطر زاکیه چنین نگارش می نماید که: مدتی بودمدید که در دارالعلم شیراز - با آن که آن را جنّت طراز گفته اند! - به علّت قلّت مساعدت زمان و ناأهلی أهل دوران و کثرتِ سوانح بر این و آن؛ روح را نه سروری و نشاطی، و نفس را نه حُبوری و إنبساطی، بلکه طریق خوشی و خوشنودی مسدود، و طرُق ناخوشی و غم و اندوه مفتوح، و پیوسته قوافل غموم و هموم وارد و متوارد بود.

تا آنکه از کثرت اندوه و ألم روحانی بدن متألّم شده، مزاج از جادّه اعتدال و استقامت انحراف کلّی بهم رسانید، و از این؛ نفس بسیار مضطرب و پریشان گردید، چه، هر چه ملاحظه می نمود جزألم چیزی نبود و نمی دید، و راهی می دید و چه راهی! راهی به غایت، مشتمل بر خوف و خطر نهایت، و هر چه ملاحظه نمود با خویش به هیچ

ص: 431


1- 1) نسخه دیگر مورّخه دهه سوم ذی القعده (1229) در شیراز، از کتب اهدائی امام جمعه کرمان به کتابخانه دانشکده ادبیّات تهران است «فهرست: 10».

وجه زادی و راحله و رفیقی ندید، بلکه پای خویش را از بسیاریِ بار؛ شکسته، و قدّ و قامت خود را خمیده دید.

در این حال به غایت، نفس به فغان آمده گفت: با این پای شکسته و پشت خمیده و تنهایی، این بیابان بی پایان را که مشتمل بر چنین و چنانست چگونه قطع می نمایی؟! نه عملی که تو را دستگیری نماید و رفیق و هادی این طریق تو باشد. و اگر به فضل متمسّک شوی فضل را لزومی نباشد، بلکه عدالت درباره تو اقتضای این و آن می نماید!.

مجملاً، در آن حال - با کمال حسرت و حیرت - سر بر زانوی اندوه گذارده و از خود و خلق مأیوس گشته و مضمون این مقال بر زبان حال جاری نمود که:

فزادی قلیلٌ لا «ما.خ» أراه مبلّغی *** علی الزّاد أبکی أم لبُعد مسافتی؟!

أتیتُ بأعمال قبیح «کذا» ردیّة *** و ما فی الوری عبدٌ جنی کجنایتی!

در آن حال، بی اختیار با شرمساری بسیار به واسطه هُداة طریق نجاة روی امید به قبله حاجات آوردم، از حقیقت قلب بر زبان، ولکن چه زبان؟! زبانی کالّ و لال، مضمون این مقال جاری شده که:

یا من بک حاجتی و روحی بیدیک *** عن غیرک أعرضتُ و أقبلتُ إلیک

مالی عملٌ صالحٌ أستظهرُ به *** قد جئتک راجیًا، توکّلت علیک

و در آن أثناء، حدیث مستفیض «من حفظ علی أمّتی أربعین حدیثًا - ممّا یحتاجون إلیه فی أمر دینهم - بعثه اللّه عزّوجلّ یوم القیمة فقیهًا عالمًا» به نظر آمد و این را از اشارات بلا ریب عالم غیب دانست.

پس در نظر آورد که چنانچه نجاتی از این ناخوشی حاصل شود به شُکرانه این نعمت عظمی، و به جهت ذخیره روز جزا، أربعینی به زبان فارسی نوشته باشم تا نفع او عامّ و فائده او تامّ باشد. به این نحو که مشتمل باشد بر چهل حدیث از أحادیث بسیار مشکله

ص: 432

که أغلب(1) آن در معرفة اللّه و صفات و أفعال او باشد، و در ضمن شرح این احادیث اشاره به حلّ بعض أحادیث دیگر و بعض آیات نماید.

خلاصه، بعد از آنکه این معنی در خاطر قرار گرفت از بواطن فیض مواطن وسائط فیوض حضرت باری تدریجًا و شیئًا فشیئًا طبیعت قوّت گرفته رفع ناخوشی جسمانی شد، فحمدًا له ثمّ حمدًا له.

و چون چنین دید این حقیر بی بضاعت استمداد و استیفاق از ملک علاّم حاصل نموده و در مقام جمع آن برآمد و آن را به «لمعات قدسیّة» مسمّی ساخت... و قبل از شروع در شرح أحادیث مزبوره بعض عقائد خویش را تفصیلاً ذکر می نماید تا از کلمات ما در اینجا توهّم خلاف نرود، و أحدی سوءِظنّ و ظنّ سوء نبرد، زیرا که در شرح بعض این أحادیث یا بعض فقرات آن بیانات مختلفه می نماید که بعضی مطابق مذهب عُرفاء است.

بدان... که این بی وجود، وجود را موجود و متأصّل می داند - مطلقا - و جاعلیّة و مجعلولیّة بالذّات را فیمابین وجودات قائل است، مع یک نوع مناسبتی... پس مختار نزد حقیر «طریقه ظلّیّه» است و «سنخیّة» و قول به مباینت محضه را خارج از نهج قویم و طریق مستقیم می داند... چنان که در «حواشی أسفار» مفصّلاً بیان نموده ایم. مجملاً، این بی نمود را در وجود اعتقاد این است، و جز این را از شریعت عقل و نقل خارج می داند... و در آخر کتاب اشاره به جمله عقائد خویش بر وجه إجمال می نمایم...».

انجام: «مجملاً، معتقد حقیر، جمیع آن چیزی است که از شارع مقدّس - محمّد بن عبداللّه، خاتم أنبیاء - و خلفاءِ او - أعنی أئمّه اثنی عشر - رسیده و ایشان او را قصد فرموده اند، هر چند قصد ایشان بر ما معلوم نباشد، و جز این را باطل و إعتقاد به آن را ضلالت و موجب هلاکت می داند.

ص: 433


1- 1) در نسخه «اقلب» با قاف است.

این است آنچه در صدر کتاب به ذکر آن وعده داده بود... و چون مناسب، بل لازم دید ختم این کتاب را بعد از حمد به صلوة و سلام بر خاتم أنبیاء و خلفاءِ راشدین او أعنی أئمّه هدی - لهذا به ذکر این صلوات و تحیّات و تسلیمات بر آن ذوات مطهّرات مطهّرات ختم نموده، و هی هذه: اللّهم صلّ و سلّم علی منبع الجود و أصل الوجود، أوّل الأوائل و آخر الأواخر... اللّهمّ هؤلاءِ أئمّتنا و سادتنا و کبرائنا، قد آمنّا بهم، فاغفرلنا بحقّهم، یا غفور یا رحیم!.

و قد وقع الفراغ من تسویده فی العشر الثالث من شهر ذیقعدة الحرام من سنة تسع و عشرین و مائتین بعد الألف من الهجرة فی دارالعلم شیراز، الموصوفة بجنّت طراز...

یا أخی! قد جمعتُ فی هذا الکتاب ما هو لبّ لباب الحکمة، و أسُّ أساس المعرفة الحاصلة من النّظر فی آیات أوراق الأنفس و الآفاق. فطوبی لمن نظر فیه حقّ النّظر، و فهم ما فیه حقّ فهمها، فإنّه من هداه اللّه تعالی و آتاه من الخیر کثیرًا. و ویلٌ لمن کان عینه أعمی عن مشاهدة هذه الحقائق المشتملة علی الدّقائق، فإنّه ممّن أضلّه اللّه فکان فی الآخرة أعمی کما کان فی هذه أعمی و أضلّ سبیلاً».

فهرست أحادیث: 1- روایت ابان بن تغلب از حضرت صادق علیه السلام حدیث معراج را و بیان حال مؤمن(1) 2- حدیثی در فضل سوره توحید، از کتاب «توحید شیخ صدوق» 3- روایت سؤال کمیل بن زیاد از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام «ما الحقیقة»؟ 4- روایت کتاب «مشارق الأنوار» شیخ رجب بُرسی سؤالی دیگر را که از آن حضرت کرده اند «هل رأیتَ فی الدنیا رجلاً؟» 5- روایت دیگر «مشارق» از قاسم بن أیّوب علوی در باب ولایت عهد حضرت رضا علیه السلام 6- حدیث سؤال رأس الجالوت از حضرت رضا علیه السلام «ما

ص: 434


1- 1) این حدیث را مرحوم شیخ حرّ نیز در فائده 32 کتاب «الفوائد الطوسیّة» شرح کرده است که در (ش ) یاد شد.

الکفر و ما الایمان؟» 7- حدیث «مشارق الأنوار» خطبه أمیرالمؤمنین علیه السلام را پس از رحلت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله «الحمد للّه الّذی أعجز الأوهام أن تنال إلاّ وجوده...» 8- خطبه دیگر امیرالمؤمنین علیه السلام هنگامی که مردم را به جنگ با معاویه خواند «الحمد للّه الواحد الأحد...» منقول از کتاب مذکور 9- أیضًا از «مشارق الأنوار، سؤال حمّاد بن عمرو نصیبی از حضرت صادق علیه السلام در باب توحید 10- حدیثی دیگر از آن حضرت «اللّه غایة من غیّاه...» 11- روایت أبو حمزه از حضرت باقر علیه السلام «ما من شیء أعظم ثوابًا من شهادة أن لا إله إلاّ اللّه...» 12- حدیث هشام بن حکم از حضرت صادق علیه السلام در جواب زندیق که از هویّت باری پرسیده بود 13- سؤال عبدالرحمن ابن أبی نجران از حضرت ابو جعفر ثانی علیه السلام در باب توحید 14- خطبه مفصّل امیرالمؤمنین علیه السلام در أوصاف باری تعالی «الحمد للّه الّذی لا یغیّره المنع...» 15- روایت فتح بن یزید جرجانی فرمایش حضرت رضا علیه السلام را «یا فتح! من أرضی الخالق لم یبال بسخط المخلوق...» 16- روایت جابر جعفی سؤال یکی از علماء شام را از حضرت باقر علیه السلام در باب اوّل ما خلق اللّه 17- کلام حضرت صادق علیه السلام «الحمد للّه الذی لا یُحسُّ و لا یجسُّ و لا یمسّ...» 18- پاسخ امیرالمؤمنین علیه السلام در سؤال یهودی از آن حضرت: «یا أمیر المؤمنین! متی کان ربّنا؟» 19- خطبه حضرت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله «الحمد للّه الّذی کان فی أوّلیّته» 20- خطبه امیرالمؤمنین علیه السلام در مسجد کوفه «الحمد للّه الّذی لامن شیء کان...» 21- هشام بن حکم روایت نموده که ابو شاکر دیصانی بمن گفت که در قرآن شما آیه ای هست که مؤیّد ما طائفه ثنویّه است... 22- روایت عمر بن اُذینه از حضرت صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «ما یکون من نجوی ثلثة... 23- روایت کتاب «کافی» پاسخ حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام را به سؤال جاثلیق «أخبرنی عن اللّه - عزّوجلّ - بحمل العرش...» 24- روایت «کافی» کلام حضرت صادق علیه السلام را «إنّ اللّه تعالی خلق اسمًا بالحروف و غیر متصوّت...» 25- روایت

ص: 435

دیگر «کافی» فرمایش حضرت صادق علیه السلام را «انّ اللّه خلق السّعادة و الشقاء قبل أن یخلق خلقه...» 26- پاسخ حضرت امام کاظم علیه السلام به کسی که از علم باری سؤال کرده بود «کیف علم اللّه؟ قال: علمَ و شاءَ و أراد...» 27- فرمایش حضرت سجّاد علیه السلام درباره خلقت انبیاء علیهم السلام «انّ اللّه عزّوجلّ خلق النّبیّین من طینة علیّین...» 28- سؤال شخصی از مردم بصره از حضرت صادق علیه السلام در باب استطاعت و پاسخ آن حضرت «أتستطیع أن تعمل ما لم یکن؟...» 29- روایت «کافی» فرمایش امام الموحّدین امیرالمؤمنین علیه السلام را که پس از بازگشت از جنگ صفّین در باب قضا و قدر فرمود 30- حدیث زراره از حضرت باقر علیه السلام درباره فطرت و تفسیر آیه شریفه فطرة اللّه...» 31- فرمایش امیرالمؤمنین علیه السلام «إعرفوا اللّه باللّه، و الرسول بالرّسالة، و اُولی الأمر بالأمر بالمعروف و العدل والإحسان» به روایت «کافی» 32- سؤال محمّد بن عبید از حضرت امام کاظم علیه السلام در باب مسئله رؤیت و جواب آن حضرت 33- روایت ابو حمزه ثُمالی داستان عبداللّه بن عمر و حضرت سجّاد علیه السلام را در باب علّت گرفتار شدن حضرت یونس بن مَتی در شکم ماهی 34- سؤال أبوبصیر از حضرت صادق علیه السلام از کیفیّت معراج پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و این که معراج از آن حضرت دوبار بود و منقبتی از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام 35- سؤال حسین بن خالد از حضرت رضا علیه السلام در باب خلق قرآن «أخبرنی عن القرآن، أخالقٌ أم مخلوقٌ؟ فقال: لیس بخالق و لا مخلوق، و لکنّه کلام اللّه عزّوجلّ» 36- حدیث داستان شخص نسّابه و پیغمبر أکرم صلی الله علیه و آله به روایت «کافی»(1) 37- روایت زراره از حضرت امام محمّد باقر یا حضرت امام جعفر صادق علیهماالسلام در باب حَسَنَه و سیّئه 38- فرمایش پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله به حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در مرض موت 39- روایت انس بن مالک داستان أسقف

ص: 436


1- 1) نگارنده پیرامون این حدیث در مقدمه مجلّد اول «جامع الأنساب: 42 ببعد» به تفصیل سخن گفته ام.

نَجران را با عمر خلیفه ثانی و إشکالی که در باب هشت و دوزخ کرد، و جواب دادن امیرالمؤمنین علی علیه السلام به او. 40- کلام حضرت صادق علیه السلام «من حفظ من أحادیثنا أربعین حدیثًا بعثه اللّه یوم القیمة عالمًا فقیهًا».

خاتمه کتاب و إنشاء درود و تحیّت بر رسول اکرم و ائمه هُدی علیهم السلام .

نسخه: دارای 256 برگ، برگ 1 و 2 سفیدست، روی برگ 1 مطالبی در فرق میان نبی و رسول و اُولوالعزم و محدَّث و شمار انبیاء، و نیز این عبارت: «لمعات قدسیّه، شرح اربعین فاضل یزدی، عجب نسخه خوبی است» نوشته شده است. ظهر این برگ شرحی از «مظاهر الأنوار» نقل شده. روی برگ 2 جمله «اربعین شیخ احمد بن شیخ ابراهیم اردکانی 1229» به خطّ نیای بزرگوار، مرحوم آیة اللّه آقای حاج میرزا سیّد حسن چهارسویی دیده می شود. روی برگ 245 پایان کتاب است. ظهر آن برگ و روی برگ 246 فوائد حدیثی چندی نوشته شده، ظهر برگ 246 تا روی برگ 252 مطلب مبسوطی از کتاب «الرواشح السماویّة» منقول است. ظهر برگ 252 مناجاتی 32 بیتی نوشته شده که بیت اول و آخر آن چنین است:

بشنوید ای طالبان ای صادقان *** این مناجات از کلام عاشقان

از وجود خود رهایی ده مرا *** نور صبح آشنایی ده مرا

روی برگ 253 تا روی برگ آخر شرح مبسوطی به این عنوان نوشته شده: «قال بعض الحکماء فی شرح الحدیث السّادس، حیث سُئل عنه اوّلاً أنّ هذا الحدیث منقولٌ عن بعض المشایخ ولکنّه غیر موجود مسندًا فی کتاب من کتب الأخبار، و نقل عن الشیخ الجلیل الشیخ احمد الأحسائی أ نّه کتب فی هامش رسالة له فی شرح هذا الحدیث أنّ الشیخ المزبور رأی فی المنام أنّ عنده کتابًا حجیمًا من الأخبار...».

ص: 437

ظهر برگ آخر شرحی پیرامون مسئله «علم باری» نوشته شده. تمامی این مطالب گوناگون که در اوّل و آخر نسخه نوشته شده به خطّ کاتب نسخه است که نام خود را جایی نیاورده، جز این که در هامش ظهر برگ 6 کاتب حاشیه مفصّلی به خطّ نستعلیق خود نوشته و در پایان گوید «کتبه محمد علی». در هامش یکی از صفحات میان نسخه نیز حاشیه کوتاهی به امضاء «عبداللّه» دیده می شود.

کاغذ: فرنگی، جلد: تیماج ماشی رنگ ضربی با ترنج و سر ترنج، حاشیه کرمک و خط کشی شده، آستر کاغذ گلی، خط: نسخ 24 سطری، عناوین به سرخی، بالای رؤوس مطالب و عبارات عربی و متن احادیث نیز به سرخی خط کشیده، قطع 13 و نیم × 22 و نیم، متن 8 × 15.

نسخه تاریخ کتابت ندارد، و تاریخ تألیف از انجام نسخه نقل شد، حواشی مؤلّف همه جا به خط نستعلیق و شکسته کاتب به قید «منه. ره» نوشته شده، رؤوس مطالب در حاشیه ها به هر دو رنگ آمده است. از اول تا آخر نسخه آثار مقابله در هامش دیده می شود. صفحه اول کتاب مفقود شده و نگارنده این فهرست از روی نسخه آستان قدس آن را استنساخ کرد.

«783» لوائح القَمَر

(نجوم - فارسی)

از: ملاّ حسین بن علی، واعظ کاشفی، صاحب «روضة الشهداء. ش 426».

کتاب: در اختیارات نجومی است در یک مقدمه و بیست فصل.

نسخه: به خطّ نستعلیق عناوین و جداول به شنگرف. نام کاتب ندارد. تاریخ پایان استنساخ: 6 ذیحجّه 1064. اثر تصحیح و مقابله ندارد.

ص: 438

«784» لوامع ربانی لمحات در رد شبه نصرانی

(عقائد - فارسی)

دانشمند بزرگ میر سیّد أحمد بن زین العابدین علوی خاله زاده و داماد میرداماد که در «علاقة التجرید. ش ». از او و خاندانش یاد کردیم این کتاب را به سال 1031 در ردّ یکی از قسّیسان نصارای فرنگ که رساله ای در ردّ اسلام نوشته بود تألیف کرد. وی کتاب دیگری نیز در این زمینه به نام «مصقل الصفا در ردّ شبهات نصاری» یک سال پس از آن تاریخ نگاشت که درباره آن و سایر آثار مؤلف صحبت خواهیم کرد. کتابی نیز در ردّ یهود نگاشته بنام «صواعق الرّحمن» که یاد می کنیم.

از گزارش زندگانی امیر سیّد احمد چندان اطلاعی در دست نیست؛ جز این که جمعی از اساتید و مشایخ اجازه و نام تألیفات و اسامی اولاد و اعقابش معلوم و نسخ بعضی از آثارش نیز موجود است.

شیخ حرّ عاملی - قدّس سرّه - نیز که در «امل الآمل: 6» او را عنوان کرده مختصرًا فرموده است که وی عالم فاضل محقّق متکلّم از شاگردان میردامادست... و نزد شیخ بهائی هم درس خوانده، انتهی.

و شیخ عبدالنّبی قزوینی هم در «تتمیم امل الامل» عنوانی برای او وضع کرده گوید: وی مردی عالم و فاضل و متفنّن بوده تألیفات زیادی دارد، مگر این که چون بر آثار میرداماد تعصّب می ورزید از دلهای مردم ساقط شد و به کتابهایش التفاتی حاصل نگردید، چنانکه از کلمات بارِدَه او در کتابی که به نام «النّفحات الّلاهوتیّه فی العثرات البهائیّه» تألیف کرده به خوبی معلوم می شود، انتهی. بنگرید به «اعیان الشیعه 9: 408».

ص: 439

ظاهرًا مقصود از تعصّب داشتن امیر سیّد احمد این است که وی چون پسرخاله و داماد و شاگرد میرداماد و مجاز از او بوده و با کتابها و کلمات مخصوصه میر اُلفتی تمام داشته لذا مدّة العمر مَحوِ آثار او بوده و به دیگران توجّه و اعتنائی نداشته است، بلکه کتابی هم به نام «النّفحات الّلاهوتیة» نگاشت و در آن بر شیخ بهائی «استاد خود» در آثارش خرده گرفت و لغزشهایی که در آنها به فکر خود یافت برشمرد.

پس، همین أعمال او سبب شده است عامّه مردم که همیشه متوجّه مردان بزرگ دینی هستند از آثار امیر سید احمد إعراض کنند و از دیده خود بیندازند، همچنان که میر سیّد لوحی موسوی سبزواری در اثر معارضه با دو علاّمه مجلسی از چشم مردم ساقط گردید و کتابهایش متروک و مهجور ماند.

اتّفاق را امیر سیّد احمد نیز در اوائل کار امیر سیّد لوحی که به مناسبت رساله ای که در هجو ابو مسلم خراسانی معروف و حسین بن منصور حلاّج نوشته بود مردم بر او شوریده و به آزار او برخاسته بودند؛ در سال 1043 رساله ای به نام «اظهار الحقّ و معیار الصّدق» به حمایت از میر سیّد لوحی نوشت و در آن به ذمّ و نکوهش او مسلم پرداخت و حقیقت احوال او را ظاهر ساخت و از سیّد دفاع نمود و در نَجات او از شرّ عوام کوشید، همچنان که جمعی دیگر از دانشمندان زمان یک باره به یادی سیّد لوحی برخاستند و شانزده کتاب و رساله دیگر نوشتند که تفصیل این داستان و نام آن دفاعیّه ها را میرسیّد محمّد عبدالحسیب فرزند میر سیّد احمد «در تاریخ 3 ع 2 - 1063» و یکی دیگر از دانشمندان در ظهر نسخه «اظهار الحقّ و معیار الصّدق» به خط خود نوشته اند، و مؤلّف بزرگوار «ذریعه 4: 150 - 151 و 11: 91 - 92» ذیل عنوان «ترجمه ابی مسلم مروزی» و «رساله اظهار الحقّ...» و همچنین مؤلّف فاضل «فهرست دانشگاه

ص: 440

5: 1497 - 1507» ذیل عنوان «کفایة المهتدی فی معرفة المَهدی» که معروف به اربعین میرلوحی است در این باره گسترده تر سخن گفته اند، و از کتاب مذکور معلوم می شود این دو خاندان به هم نزدیک بوده و روابط دوستانه داشته و از یکدیگر حمایت می کرده اند، چنان که بنا به نگارش مؤلف «فهرست دانشگاه 5: 1505» شرحی از پارسایی و نیکی امیر سیّد احمد نیز در آن کتاب آمده است(1).

باری، از تاریخ تولّد و وفات امیر سیّد احمد نیز اطلاعی نداریم، جز این که اجازات او و بیشتر تألیفاتش دارای تاریخ است، و یکی از قدیمترین آثار تاریخ دار او نسخه ای از کتاب «تعلیقات» در منطق است که تمامًا در 178 برگ به خطّ او و به تاریخ پنجم ماه شعبان(2) 1005 از کتابت آن فراغت یافته و این نسخه در «فهرست رضویّه 4: 51» شناسانده شده و تصویری از آخر آن روبروی صفحه 56 همان جلد دیده می شود.

و در «ذریعه 8: 198» و «فهرست دانشگاه 3: 189 و 249 و دیباچه بخش دوم همین جلد. ص دو» است که وی بعد از سال 1054(3) و قبل از 1060 بدرود زندگی گفته، و به موجب آنچه در «رجال اصفهان: 94» و غیره آمده وفاتش در اصفهان واقع شده و در تکیه آقا رضی که فرزندش سید محمّد عبدالحسیب نیز در آن مدفونست به خاک سپرده شد لکن اثر قبر او دیده نمی شود.

مؤلّف «أعیان الشیعه 9: 407 - 415» نیز که برای امیر سیّد احمد عنوانی قرار

ص: 441


1- 1) ظاهرًا داستان نماز جماعت و مسجد میرزا محمد عبدالحسیب که در «کفایة المهتدی» مذکور و در «فهرست دانشگاه 5: 1500» منقول است راجع به فرزند همین میر سید احمد «علاقة التجرید. ش » باشد.
2- 1) در فهرست اشتباهًا «رجب» چاپ شده است.
3- 2) مأخذ این تجرید را در «ذریعه 7: 26» فرمایند که نسخه «حظیرة الانس» دانشگاه طهران در 1054 کتابت شده و آنجا کاتب تصریح نموده که در حیات مؤلّف است. حظیره از تألیفات سید احمد است و بعدًا یاد می کنیم.

داده اند سوای مطالبی که در مدح و ثنایش از اجازات و آثار تألیفی او و نواده اش امیر سید اشرف مستفاد می شود و هم نقل کلام شیخ عبدالنبی قزوینی و فهرست اسامی تألیفات او چیزی اضافه نکرده، جز این که در آغاز عنوان فرموده اند که وی ظاهرًا در بلاد عجم متولّد و تربیت شده، زیرا علاّمه مجلسی در مجلّد اجازات «بحار» کلام او را در خصوص روایت کتب اربعه نقل کرده اند و به عبارت فارسی است.

امیر سید محمّد اشرف بن عبدالحسیب که «علاقة التجرید» او را «در شماره » شناساندیم و نواده پسری امیر سیّد احمد است در کتاب دیگرش «فضائل السّادات» مکرّر از او یاد و از تألیفاتش بسیار نقل کرده و احترام زیادی گذارده و أحمد المحقّقین یا أحمد المجتهدین، یا احمد الفضلاءِ و المحقّقین، و سیّد المحقّقین الأمجدش خوانده است.

از آثار فلسفی و کلامی وی نیز مستفاد می شود که همچون عموم دانشمندان شیعی در فلسفه دارای روش اشراقیان بوده است، و در «فهرست دانشگاه 3: 457» نیز به این مطلب تصریح کرده اند.

چنان که گفتیم میر سیّد احمد شاگرد پسر خاله و پدر زن خود میرداماد بوده و از او دو اجازه روایت یافته است که صورت هر دو با صورت اجازه شیخ بهائی - رحمة اللّه علیهم - برای او در آخر «فضائل السّادات 479 - 482» و مجلّد اجازات «بحارالانوار: 131 - 132» و «اعیان الشیعه 9: 409 - 413» مندرج است، و در آغاز اجازه نخستین در تعریف مجاز گوید: «فانّ الولد الرّوحانی والحمیم العقلانی السیّد السند الأیّد المؤیّد الالمعیّ الیلمعیّ اللّوذعی الفرید الوحید العلم العالم الفاضل الکامل ذاالنّسب الطاهر و الحسب الظاهر و الشرف الباهر و الفضل الزّاهر نظامًا للشرف و المجد و العقل و الدّین و الحق و الحقیقة: أحمد حسینیّا...». این اجازه مورّخ نیمه ج 1، 1017 می باشد.

ص: 442

و در اجازه دیگر فرماید: «فانّ السیّد الأیّد المؤیّد المتمصّر [المتبصر. ظ] المتبحّر الفاخر الذّاخر العلم العامل الفاضل الکامل الراسخ الشّامخ الفهّامة الفخّامة الکرّامه افضل الأولاد الرّوحانیّین و أکرم العشائر المعقلانیّین، قرّة عین القلب و فلذة کبد العقل نظامًا للعلم و الحکمة و الاِفادة و الافاضة و الحقّ و الحقیقة: احمد الحسینی العاملی...». تاریخ اجازه به سال 1019 است.

و در اجازه شیخ بهاءالدین محمّد عاملی است: «فقد أجزت للسیّد الأجلّ الفاضل التقی الزکی الذّکی الصّفی الوفیِّ الألمعی اللّوذعی شمس سماءِ السّیادة و الإفادة و الاقبال و غرّة سیماءِ النقابة و النجابة و الکمال سیّدنا السند کمال الدین احمد العلوی العاملی...». تاریخ این اجازه در «فضائل السادات» و «کشف الحجب: 7» ربیع دوم سال 1018 «الثامنة عشر بعد الألف» است، لکن در «اجازات بحار: 132» به جای «الثامنة» «الثانیّة» آمده و به همین دلیل در عموم کتابهایی که تاریخ این اجازه را ضبط کرده اند آن را «1012» نوشته اند، جز این که تاریخ «1018» صحیح تر می نماید.

میرداماد در ضمن اجازه مورّخ 1017 گوید که وی مدّتی است نزد من مشغول تحصیل است و از عهده فهم و ادراک مطالبی که من به او اِلقاء کرده ام به خوبی برآمده، و از جمله چیزهایی که نزد من خوانده فنّ سیزدهم «کتاب شفاء» که إلهیّات آن یعنی «حکمة ما فوق الطبیعة» است، و اکنون هم مشغول خواندن فنّ «قاطیغوریاس» آن است، و نمط اول و سوم کتاب «اشارات» و شرح خواجه را هم در مجلس درسم حاضر بوده و فرا گرفته است، چنانکه از کتابهای خودم کتاب «الاُفق المُبین» که دستور حقّ و پرگار یقین است، و «الایماضات و التشریفات [مسأله حدوث و قدم]» که صحیفه ملکوتیه است، و کتاب «تقدیسات» که پیرامون تمجید و توحید و در آن نشانهای آشکار است؛ و همچنین باب طهارت «قواعد» علاّمه حلّی و شرح آن از جدّم محقّق بزرگ «محقّق

ص: 443

کرکی»، و بعضی هایی از تفسیر «کشّاف» و حاشیه آن از میر سیّد شریف؛ تمام اینها را به دقّت و تعمّق در نزد من خوانده و فرا گرفته است، و اکنون هم مشغول «قواعد» شهید اوّل می باشد. سپس به او اجازه روایت داده.

و نیز در اجازه مورّخ 1019 گوید که وی «میر سیّد احمد» فنّ بُرهان از «کتاب شفاء» را در منتهای دقّت و تحقیق نزد من خواند...

تألیفات امیر سیّد احمد:

1- «مصقل صفا». فارسی. دو نسخه از آن در آستان قدس موجود و در «فهرست رضویّه 1: 82» گوید: «این کتاب در ردّ شبهات نصاری و بیان تغییر اناجیل اربعه است و ردّ بر کتابی است که در بلاد هندوستان پاره ای از علماء نصاری تصنیف کرده بوده اند در إثبات تثلیث، و از خودشان بر ردّ خودشان نموده در نهایت تنقیح و در سنه 1032 نوشته شده...». از این کتاب دو نسخه نیز در «فهرست مجلس 1: 58 و 2: 453» به عنوان «مصقل صفا در تجلیه و تصفیه آینه حق نما» معرّفی شده و گوید تاریخ تألیف مطابق عدد «غلب» است که در یک رباعی در پایان کتاب آمده. نواده مؤلّف نیز در «فضائل السّادات» ازین کتاب نقل کرده است.

2- «کشف الحقایق فی شرح تقویم الایمان». عربی. متن آن از میرداماد است و از این کتاب نیز دو نسخه در کتابخانه آستان قدس موجود و در «فهرست 1: 68 - 69» معرّفی شده و در آنجا گوید: «این رساله مشتمل قسمتی از امور عامّه و بحث از واجب و صفات اوست و استطرادًا مشتمل بر بعضی ابحاث منطقی است. شارح: سید احمد... نخست این شرح را به صرافت طبع تألیف فرموده پس از اتمام این نسخه که به خط خود شارح است و در ظهر آن به عنوان تحفه به میر محمّد مؤمن نامی اهداء نموده، چندی بعد همین «کشف الحقایق» را مختصر تغییری داده و دیباچه آن را عوض نموده ثانیًا دیباچه

ص: 444

مفصّلی به نام شاه صفی نوشته تقدیم وی فرموده است. نسخه ای که ذیلاً تحت شماره «223» ضبط می شود همان نسخه است. به طوری که ذکر شد این نسخه به خط شارح، تاریخ تحریر آن «1023» است و در سنه «1036» شیخ محمّد بن خاتون از ورثه میر محمّد مومن مزبور خریدرای نموده...»، انتهی.

نسخه یی از این کتاب نیز در دست مؤلّف «کشف الحجب: 446» بوده، و تقریظ میرداماد را که بر آن نوشته در آنجا نقل کرده است.

3- «ریاض القدس» یا «التعلیقة القدسیّة» یا «مصابیح القدس و قنادیل الاُنس» عربی. شرح و حاشیه ای است بر «شرح تجرید» قوشجی و بر حاشیه محقّق خفری. این کتاب در «ذریعه 11: 334» مفصّلاً مذکور و نسخه اصل آن را در طهران و نسخه ای دیگر در کربلای معلّی نشان داده اند. تاریخ تألیف این کتاب 1011 «مطابق عدد ریاض» است و آن را به شاه عباس اوّل تقدیم کرده. مؤلّف بعدًا این کتاب را کوتاه نموده و به «حظیرة القدس» نامیده است.

4- «روضة المتّقین». عربی. حاشیه ای است بر مقصد 5 و 6 کتاب «تجرید العقائد» خواجه نصیرالدین که در مبحث امامت و معادست و بعد از کتاب «ریاض القدس» تألیف کرده. نسخه آن را نگارنده «ذریعه 11: 302» در کربلا نشان داده اند.

5- «المعارف الإلهیّة». عربی. در شرح حدیث من عرف نفسه عرف ربّه، نسخه آن در دست مؤلّف «کشف الحجب و الأستار: 531» بوده است.

6- «مفتاح الشفاء و العروة الوثقی». عربی. حاشیه ای است بر إلهیّات «شفا»، نسخه آن نیز در دست صاحب «کشف الحجب: 540» بوده و در هامش بعضی مواضع نسخه شفاء کتابخانه مرکزی پاره ای از این حواشی آمده است «فهرست دانشگاه 3: 290». نام

ص: 445

این کتاب در «کشف الحجب» به نحو مرقوم است، لکن در «اعیان الشیعه 9: 415» العروة الوثقی را کتابی سوای مفتاح الشفاء نوشته اند.

7- «لطائف غیبی». فارسی. نسخه آن در آستان قدس موجود و در «فهرست رضویّه 1: ف 3: 57» گوید: «موضوع این کتاب تفسیر آیات وارده در اصول دینیّه... و تاریخ شروع در آن سنه 1033 است که مطابق است با عدد شریعت احمد...»(1).

8- «مناهج الأخیار فی شرح الاستبصار». عربی. یک نسخه از جلد سوم این کتاب مبسوط که شامل کتاب الحجّ است و در سال 1039 به نگارش آن شروع کرده در «فهرست رضویّه 5: 182» و «فهرست فاضلیّه: 83» شناسانده شده.

9- «اظهار الحق و معیار الصّدق». فارسی. در بیان احوال ابومسلم مروزی مقتول به سال 137 که دولت اُموی را برانداخت و عبّاسیان را روی کار آورد، چنان که سابقًا گفتیم این کتاب را در 1043 به تأیید امیر لوحی موسوی تألیف کرده است. نسخه آن که نزد دانشمند بزرگ آقا شیخ محمّد رضا ابوالمجد اصفهانی بوده در «ذریعه 11: 91 - 92» و «4: 150 - 151» یاد شده است.

10- «جواب سؤالات خواجه نصیرالدین طوسی» از شمس الدین خسروشاهی. فارسی. این رساله را به خواهش محمّد صالح کرامی(2) نوشته است و نسخه آن در

ص: 446


1- 1) لطائف غیبیّه به سال (396 ق) با مقدمه ای در 90 صفحه پیرامون احوال و آثار خاندان مؤلّف طیّ 576 صفحه، به کوشش مرحوم سیّد جمال الدین میردامادی، در تهران به چاپ رسید. «شرح کتاب القبسات» میر سیّد احمد نیز به سال (1376 ش) در تهران به کوشش جانکاه صدیق جوان دانشمند آقای حامد ناجی اصفهانی، سلمه اللّه، با مقدّمه و فهارس، طیّ 747 صفحه چاپ شد.
2- 1) ملا مراد تفرشی هم در ذی الحجه 1047 رساله «اثبات واجب» را برای همین شخص نوشته است، و در «فهرست دانشگاه 3: 350» از آن یاد شده.

«فهرست دانشگاه 3: 189» معرّفی شده، و درباره اصل سؤالات هم در ص 381 همان جلد گزارش داده اند.(1)

11- «حظیرة الاُنس من أرکان کتاب ریاض القدس». عربی. در آغاز گوید که پیشترها بر حواشی خفری بر إلهیّات تجرید تعلیقاتی بنام «ریاض القدس» نوشتم، چون خوانندگان کم مایه را خسته می کرد از آن گزین نموده و به این نام نامیدم، و در آغاز حجّه 1037 است که به نگارش آن می پردازم. و در پایان کتاب گوید: حظیرة... تمام شد و پس ازین کتاب دیگر ما «روضة المتقین فی امامة الائمة المعصومین» خواهد آمد، هم در پایان کتاب از سه تألیف فارسی خود «مصقل الصّفا»، «اللّوامع الربّانیة» و «صواعق الرّحمن» یاد کرده است. نسخه حظیره در کتابخانه مرکزی دانشگاه طهران موجود و در «فهرست دانشگاه 3: 249» و «ذریعه 7: 26» شناسانده شده است. نسخه ای دیگر نیز در کتابخانه مدرسه آیة اللّه بروجردی در نجف اشرف است که در «ذریعه 11: 334» از آن یاد شده، و در آنجا فرموده اند که مؤلّف این کتاب را به سلطان قطب شاه هدیّه کرده است.

12- «معراج العارفین» در شرح «منهاج السّالکین» که آقای معلّم حبیب آبادی در «مکارم الآثار» به او نسبت داده اند.

13- «حواشی من لا یحضره الفقیه». عربی. نواده مؤلّف در «فضائل السّادات: 31» از آن نقل کرده و در «ذریعه 6: 223» نیز مذکورست.

ص: 447


1- 2) برای آگاهی بیشتر، کتاب گران قدر «احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ص 509 - 510» از مرحوم آقای مدرّس رضوی مراجعه شود. نیز: برای سؤالات خواجه از خسروشاهی و جواب صدرا، لازم است به تعلیقه «کتاب الشفاءِ» خود صدرا (ص 170 طبع یکم) که در آغاز جلد دوم «شفاءِ» شیخ الرئیس به سال (1305 ق) در تهران چاپ سنگی شده است رجوع فرمایند.

14- «بیان الحقّ و تبیان الصّدق». عربی. این کتاب پیرامون احکام وقف از مسائل فقهیّه تألیف شده و نسخه قدیمی آن در «فهرست رضویّه 2: 15» معرّفی و در «ذریعه 3: 179» نیز مذکور است.

15- «رساله در سیادت شریف». در «فضائل السّادات: 30» به همین عنوان یاد شده و فرموده است که آن رساله مبسوطی است مستند به آیات و أحادیث. در «ذریعه 12: 270» نیز به عنوان «سیادة الاشراف» مذکورست.

16- «المنهاج الصفوی» که در باب فضائل سادات است و مکرّر در کتاب «فضائل السادات» از آن نقل کرده، و همین کتاب است که حاجی نوری راجع به «تاریخ قم» عربی و فارسی مطالبی از آن استنباط فرموده اند، چنان که در «علاقة التجرید. ××ش» گذشت.

17- «تعلیقات جواهر و أعراض تجرید». عربی. در رساله «جواب سؤالات خواجه» از آن یاد کرده، چنان که در «فهرست دانشگاه 3: 249» مذکور است.

18- «صواعق الرحمن در ردّ مذهب یهودان». فارسی. در پایان کتب «حظیرة الاُنس» خود از آن یاد کرده است. به عنوان «لوامع ربانی» رجوع شود.

19- «النّفحات الّلاهوتیّة فی العثرات البهائیّة» پیش تر ذکر شد.

20- «رساله در ردّ محمّد امین استرآبادی» که قائل به طهارت خمر شده و چیزی در این باره نوشته بود. فارسی. این رساله را در سال 1034 تألیف و در آن نجاست خمر را به دلیل قرآن و حدیث و اجماع ثابت کرده است. نسخه ضمیمه سه رساله آتیه.

21- «رساله در نماز زیارت». فارسی. این رساله مختصر را برای شاه نوشته است.

22- «رساله در بیان نسب معویه». فارسی. این نیز برای شاه نوشته شده.

ص: 448

23- «رساله در بیان اقوال درباره دابّة الأرض که از آیات است». فارسی. این رساله مختصر ضمیمه سه رساله بالا در مجموعه ای قرار داد که ان شاء اللّه در این فهرست معرّفی می کنیم.

24- لوامع ربّانی، در ردّ شبه نصرانی» یا «اللّوامع الإلهیّة»: فارسی. همین کتاب جای گفتگو که چنان که گفتیم در ردّ کتابی است که یکی از کشیشان و مبلّغان نصاری بر ضدّ اسلام نوشته بود. علاّمه عاملی در «اعیان الشیعه 9: 415» اشتباهًا این کتاب را با «صواعق رحمانی» یکی دانسته اند.

مؤلّف، جمله جمله، کلام نصرانی را نقل و در آخر هر جمله «انتهی» آورده سپس به کلمه «یا معشر النصاری!» شروع به ردّ کلام او می فرماید.

وی در این کتاب از «شرح شفاء» و «ریاض القدس و حظیرة الاُنس» خود یاد می کند، و در اضافاتی که بعد از تألیف در کنار صفحات إلحاق نموده چند جا مطلب را به کتاب «مصقل صفا» حواله می کند. از آنجا که «مصقل صفا» پس از «لوامع ربانی» تألیف شده توان گفت مؤلّف خود به «لوامع ربّانی» علاقه بسیار داشته که حتّی پس از تألیف مصقل نیز آن را تکمیل می نموده و حقّاً هم کتاب بسیار نفیس ذی قیمتی است و مطالعه آن برای مسلمان و غیر مسلمان از عالم و عامی کاملاً مفید واقع خواهد شد.

مؤلّف در پایان کتاب خاتمه ای درباره شرفهای پیامبر صلی الله علیه و آله آورده به این عنوان: «ختامٌ مسکیٌّ. چون که معجزات آن حضرت قبل از این مذکور شد سزاوار چنان است که بعضی از شرفهای آن حضرت نیز مذکور شود. شرف: بدانکه دین آن حضرت همیشه ثابت و مستمّر است...».

ص: 449

نسخه لوامع ما نسخه اصل مصنّف است و از نسخه دیگری اطلاع نداریم و در فهرست های معمولی هم چیزی در این باره نوشته نشده است.(1)

آغاز: «بسم ... الحمد للّه الّذی هدانا لهذا و ما کُنّا لِنَهتدی لولا أن هَدینا اللّه. مخفی نماند بر مدارک اصحاب ایمان و مشاعر ارباب بینش و عرفان، سیّما بر حامیان حوزه اسلام و حاویان مراتب فضل و احترام - لازالت أطناب خیام حراستهم مربوطةً بأوتاد الخلود، و لا برحت عذبات رایات حمایتهم منطوطةً بالعود الی یوم الموعود - که در تاریخ شهر محرّم الحرام سنه احدی و ثلثین بعد الألف... بعضی از قسّسیان و رهبانان از فرنگیان متوجّه بعضی از سخنان - اعلی سبیل الظنّ و طریق الحُسبان - در نفی نبوّت نبیّ الإنس و الجانّ و واقع نبودن تغیّر در أناجیل گردیده، و متصدّی ذکرآن در رساله ای شده، مَطامح ظنون و مَطارح عیونش گردانیده؛ به گمان آنکه جوابِ از آن بر دانشورانِ معالم اُنس و معتکفان صوامع قدس - که سرچشمه های جویبار هدایت و مطالع أنوار درایتند - متعذّریا متعسّر است!.

لامحاله، این کمینه بی مقدار و ضعیف بنده خاکسار، أقلّ المحتاجین إلی رحمة اللّه الغنی: احمد بن زین العابدین العلوی - غفر اللّه ذنوبه و محی بلطفه حَوبَه - با قلّت بضاعت و کثرت اضاعت - علی مسلک الاستعجال و منهج الإرتجال - متوجّهِ ردّ آن شده و سخنان او را - بعبارته - نقل نموده، و از کتابهای آسمانی که نزد ایشان معتبرند، مانند

ص: 450


1- 1) پس از چندی نسخه دیگری از این اثر در کتابخانه ملّی پاریس یافت شد. رجوع فرمائید به نامه این جانب به پرفسور هانری کربن: «دومین دوگفتار: 109 - 116. چاپ اصفهان - قم، 1386 ش». باز، نسخه دیگری در یک مجموعه به خط فخرالدین بن شاه قاسم یزدی، مورّخه «1068» به دست آمد که در بخش مجموعه های فهرست حاضر «مجلّد سوم یا چهارم» خواهیم آورد.

جای سند

ص: 451

«انجیل» متی و مرقس و لوقا و یوحنّا و «زبور» و توریة» دفعِ کلمات آن را نموده و نقاب خفا را از چهره مخدّرات حورا صفاتِ حقایقِ معانی که قدسی نژادانِ شهرستانِ قدس و نورستگانِ اُولی المنّ اُنس...(1) به معانی باریک آن توانند گشاد و به شهاب ثاقب برهان عقل نیز سخنان شیطانی او را مرجوم ساخت.

و چون از تأییدات إلآهی و توفیقات نامتناهی است موسوم به «لوامع ربّانی، در ردّ شُبَه نصرانی» گردانیده، و باللّه التوفیق».

انجام: «شرف دیگر: آنست که خدای تعالی یهودان که دشمنان آن حضرت اند خوار و حقیر گردانیده مسکنتی بر ایشان گماشت که در هر شهری از شهرهایی که ما ایشان را می بینیم ذلیل تر از همه کافرانند و بدشکل تر از همه ناکسانند، و ایشان را پیش ازین پادشاهی بوده است تا آنکه پیغمبران را می کشتندی و دعوی کردندی که مسیح را بکشتند، و در هر جزیره عزیرتر از جمله اهل آن بودند؛ چون أهل خیبر و فدک و قریظه و غیر آن، و امروز در میان هر امّتی که هستند ذلیل و حقیر و خوارند و اگر چه خداوندان مال باشند، و این همه از جهت دشمنی و عداوت به آن حضرت است. و مانند این شرفها بسیار است و ذکر آن موجب خروج از مطلب این کتابست، شعر:

إنّ القلیل من الکلام بأهله *** حسنٌ و إنّ کثیره ممقوتُ

چه ظاهر است که اگر ملاحظه این رساله رایقه نموده تعصّب را از میان بردارید شما را تصدیق به مضمون این چند بیت حاصل آید، شعر:

ز أحمد تا أحد یک میم مابین *** ولیکن میم آن مرآت کونَین

چه ظاهر شد أحد در دور میمش *** دو عالم شد معطّر از نسیمش

چو حکم حکمت فردیّت او داشت *** لوای رفعت جمعیّت او داشت(2)

ص: 452


1- 1) خوانده نمی شود.
2- 2) ظاهرًا باید «افراشت» باشد.

...ربّنا! لا تُزغ قُلوبنا بعد إذ هدیتَنا وهبْ لنا من لّدنک رحمة إنّک أنت الوهّاب، حمدًا له ثمّ حمدًا له، که نقاب خفاء از چهره مخدّرات معنی برداشته مطامح ظنون و مطارح عیونِ یارانِ این زمان گردانیده، پس فصیح زبانان متوجّه تاریخ تصنیف این رساله واضحة البرهان لا یحة التبیان، الموسومة ب-«اللّوامع الإلهیّة» الّتی تَرَعْرَعَنا فی حدائِق الملّة أغصان أحکامها، کشجرةٍ طیّبةٍ أصلها ثابتٌ و فرعها فی السّماء... گردیده، در رشته چندین رباعی کشیده گفته اند، به توقّع آنکه در خاتمه این رساله ذکر کرده شوند، فلذا این کمینه جمیع آنها را ذکر نموده جرح و تعدیل ایشان حوالت به حدس صایبان و نظرِ ناظران است. و آن رباعیات که هر مصراع آن تاریخ تصنیف این کتاب است که دقایق پناه آقا محمّد مقصود گفته اینست:

«پرتویاب لوامع ربّانی» *** «از دولت ایمان علیّ عمرانی»

«تعلیم نکرده سیّد احمد بن از این» *** «حقّا جز ردّ شُبه نصرانی»

رباعی دیگر:

احمد از برق خاطر نورانی *** خاکستر کرد شبه نصرانی

از عالم غیب سال تاریخ آمد *** «پرتو یاب لوامع ربّانی»

رباعی دیگر:

این نسخه که سیّد احمد آن را بانیست *** تاریخ زهر مصرع بیت ثانیست

«گنجیست ز علم حق بصافی دل وی» *** «یک لؤلؤ از آن لوامع ربّانیست»

رباعی دیگر که هر مصراع تاریخ تصنیف این کتاب کثیر البرکات است:

«سیّد احمد عالم دانش پرور» *** «آن مهر سپهر دین با علم و هنر»

«بنمود ز ردّ شبه نصرانی» *** «اصحاب پلید ناررا پاره جگر!»

رباعی دیگر.

«سیّد احمد کرد بتوفیق امام» *** «ردّ شبه مسیحیان؛ میر کلام»

«یابند ارباب فهم کز هر مصراع» *** «آمد بیرون زمان فتح اسلام»

ص: 453

نسخه: دارای 109 برگ، روی برگ اول و ظهر برگ آخر سفید است، کاغذ هندی، موریانه خورده، خط نسخ 12 سطری، عناوین و خطابات «یا معشر النّصاری» به شنگرف، بالای مطالب منقول از رساله نصرانی نیز به شنگرف خط کشیده است. جلد تیماج مشکی یا لا، تاریخ کتابت و نام کاتب ندارد، لکن ظاهرًا تمام نسخه به خطّ مؤلّف

ص: 454

و تاریخ کتابت نیز همان سال 1031 یعنی تاریخ تألیف است. در اغلب صفحات در متن و هامش اصلاحات و اضافات به خط مؤلّف فراوان دیده می شود. قطع 13 × 19 و نیم، متن 7 × 13، روی برگ 1 اثر دو مهر بزرگ و کوچک نمایان است لکن محو شده و خوانده نمی شود.

«785» لوامع صاحبقِرانی

(حدیث - فارسی)

از: مولانا محمد تقی مجلسی، قدّس سرّه.

کتاب: شرح فارسی شارح است بر «کتابُ مَن لا یحضره الفقیه» تألیف شیخ صدوق ابوجعفر محمّد بن علی بن بابویه قمی، علیه الرحمة.

نسخه: مجلّد اوّل تا آخر شرح کتاب طهارت است، شارح در آغاز این جلد نام خود را: «محمّد تقیّ بن بن علی الملقّب بالمجلسیّ»، و در پایان آن: «محمّد تقیّ بن مجلسیّ الاصفهانیّ النطنزیّ العاملیّ»، و تاریخ پایان تألیف شرح کتاب طهارت را، دهه سوم محرّم 1065 ذکر کرده است.

نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نشد و حدود زمان تألیف نوشته شده است. اخیرًا در صحّافی مقداری از کتاب الزکوة که ناقص الآخر است به همین خطّ و به همین مشخّصات ضمیمه کتاب طهارت شده است.

برگ اوّل نسخه مفقود شده و چون برگ اوّل کتاب الزکوة دارای سرلوحه است لابدّ آن برگ نیز سرلوحه داشته است.

تمام صفحات مجدول و مذهّب است.

امتیاز تصحیح و تحشیه ندارد.

ص: 455

«786» نسخه دیگر

نسخه: از آغاز مجلّد اوّل کتاب است، تا منزوحات بئر، و از آخر ناقص است و تا شرح قول مصنّف «و أکبر ما یقع فی البئر الانسان فیموت فیها، الخ» است.

انجام موجود: «که این مسئله از ما لا نصّ فیه نیست چون حضرت فرموده است که از جهت».

در حاشیه بسیاری از صفحه نوشته اند که با نسخه اصل مقابله شده است.

روی برگ اول این عبارت نوشته شده: «ذا ممّا وهبنی والدی العلاّمة حفظه اللّه تعالی من أهوال القیمة، و أنا الفقیر محمّد صادق بن محمّد جوز الاصفهانی فی سنة...» که تاریخ آن پاک شده و مُهر «افوّض أمری الی اللّه عبده محمد صادق 1191» همانند نسخه ش 787.

در مقدمه این نسخه نام مؤلّف چنین است: «محمّد تقی بن العلّی الملقّب بالمجلسیّ».

«787» نسخه دیگر

نسخه: مجلد دوّم کتاب است مشتمل بر کتاب صلوة.

آغاز: «بسم... الحمد... أبواب الصلوة».

انجام: «و مهج الدّعوات از جهت دفع بلایا تمام است».

نام کاتب و تاریخ کتابت و اثر مقابله و تصحیح و تحشیه و تزیین و امتیازی ندارد. به قرائن نزدیک به زمان مؤلف نوشته شده. برگ آخر با خط کلّ نسخه تفاوت دارد. شاید شخص کاتب از خوشنویسی تقاضا کرده است که خاتمه نسخه را به خطّ خوش بنویسد.

تملّک فهیم کلیددار سنه 1126 و مهر او «منتظر لطف اِلهی فهیم 1117» در آخر نسخه هست.

ص: 456

«788» نسخه دیگر

نسخه: از آغاز کتاب زکوة است تا آخر باب اعتکاف.

تاریخ ختم تألیف اعتکاف: اواخر محرّم 1066. کاتب: ابوالحسن بن العلی الحسینیّ «الحسنی؟» الواتانی «؟» تاریخ پایان استنساخ: ماه رمضان 1071. اوائل نسخه اثر تصحیح و مقابله دارد.

روی برگ اوّل تملّک صاحب مهر «محمد جعفر بن محمّد مهدی 1158» به تاریخ 1161 و پس این عبارت فرزندش: «ممّا وهبنی والدی العلاّمه حفظه اللّه تعالی من أهوال القیمة و أنا الخاطی محمّد صادق بن محمد جعفر الاصفهانی فی سنة 1204» همانند نسخه ش 785.

«789» نسخه دیگر

نسخه: از باب علل حجّ است تا آخر اعتکاف. تاریخ پایان تألیف: اواخر محرّم 1066.

نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نشد. ظاهرًا نزدیک زمان مؤلّف استنساخ شده. صفحات جدول کشیده و صفحه اوّل دارای سرلوحه می باشد. و آثار مقابله و تصحیح ندارد.

«790» مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب

(نحو - عربی)

از: عبداللّه بن یوسف بن احمد مصری معروف به ابن هشام نحوی حنبلی.

کتاب: از مشاهیر کتب و ادب عربی است و مکرّر بطبع رسیده.

ص: 457

نسخه: به خطّ محمّد المدعو بسعید الشریف القاضی است که مقصود قاضی سعید قمی دانشمند نامی صاحب است، جز بخشی از اوائل نسخه تا حرف «إذ» که افتاده بوده و دیگری نوشته است. پایان استنساخ شب آدینه پنجم ماه محرّم 1077، چند ساعتی مانده به وقت تحویل سال شمسی. دارای حواشی به امضاءِ «ح س ع».

زین العابدین بن محمّدرضا الحسینی خاتون آبادی در ماه محرم 1162 از مقابله و تصحیح نسخه فراغت یافته، مهر او «زین العابدین محمّدرضا الحسینی» و مهر «محمد باقر بن زین العابدین الموسوی» آیة اللّه العظمی صاحب «روضات الجنات» و خطّ محمد علی بن میرزا حسین ملقب به میرزا جانی به تاریخ سه شنبه ماه رمضان 1247 و مهر او «عبده الراجی محمد علی» و تملّک آیة اللّه حاج میرزا سیّد حسن چهارسوقی «نیای گرامی» به تاریخ 14 ربیع دوم 1344 ظهر نسخه هست.

راقم این فهرست ××××× در تاریخ کتاب را از روی همین نسخه در نزد استاد خوانده است. العاضی من الرجال: المکفیّ بالطعام و الکساء.

ص : 366

ص: 458

ص: 459

ص: 460

ص: 461

ص: 462

ص: 463

ص: 464

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109