آزموده ها جلد 7

مشخصات كتاب

نام كتاب: آزموده ها

نويسنده: معاونت امور روحانيون

موضوع: مرجع

زبان: فارسى

ناشر: نشر مشعر

ص:1

اشاره

ص:2

آزموده ها (7) - نگاهى به تجربيات و نيازهاى روحانيون در حج و عمره

مقدمه

حج جلوهاى بارز از اعتلاى دين حق و نمايشگر تماميت اسلام ناب محمدى (صلى الله عليه وآله) است. حج سفرى معنوى است، كه بندگان خداجوى به عشق و شوق لقاى حق و در جهت تبعيت از دستورات الهى و پالايش روح خوده به آن همت ميگمارند. حج سير متعالى است كه با دل كندن از همه تعلقات دنيوى شروع ميشود و تا ديدار يار در جهت كسب مدارج عالى بندگى ادامه مييابد. حج بهترين ميعاد گاه ملل مسلمان است كه در آن مسلمانان با يكديگر آشنا ميشوند و ضمن بررسى مشكلات، در صدد رفع آن برميآيند. حج يادآور رنجها و مصائب چندين ساله پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) در مسير اعتلاى اسلام و رستگارى بشريت است. در اين رهگذر اين روحانيون بزرگوار هستند كه ميتوانند ضمن حفظ دستاوردهاى نهضت و شريعت احمدى با تأسى به پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) و خاندان رسالت، هدايتگر خوبى براى زائران بيت الله الحرام باشند و با تبليغ آموزه هاى دينى، زمينه هاى گرايش مردم را به دين تقويت نمايند.

بر همين اساس و به منظور ماندگار سازى و ترويج و تعميق فرهنگ و معارف حج، كميته تدوين معاونت امور

ص:3

روحانيون، طرح" ره آورد سفر حج" را براى اولين بار در سال 1383 برگزار كرد.

اين طرح كه در اولين مرحله- با توجه به محدوديتهاى موجود- از روحانيون و معينهاى كاروانها شروع شد، در مراحل و سالهاى بعد به ثبت خاطرات و تجارب زائران بيت الله الحرام خواهد پرداخت.

سال گذشته در جلسه عمومى روحانيون حج، با تقديم برگه ثبت ره آورد و آيين نامه نگارش آن، از روحانيون و معينهاى محترم كاروانها خواسته شد ره آورد سفر خود را در سه بخش مستقل (خاطرات، شبهات، توصيه ها و تجربه ها) نوشته و همراه با دفترچه كنترل اعمال به معاونت امور روحانيون ارسال نمايند.

خوشبختانه اولين دوره، با استقبال روحانيون مواجه شد و بيش از 96 ظ اثر به معاونت امور روحانيون رسيد. اين آثار پس از جداسازى، طبقه بندى و تايپ و تصحيح به سايت معاونت وارد شد. همزمان با ورود اطلاعات، كار داورى آثار نيز آغاز شد و آثار برگزيده پس از چهار مرحله داورى انتخاب شدند تا در كنگره حج سال 84 از آنها تجليل و تقدير به عمل آيد.

در مرحله بعد، مجموعه اطلاعات جمع آورى شده براى بررسى، پردازش و بازنويسى در اختيار گروهى از نويسندگان، مؤلفان و فضلاى حوزه قرار گرفت و در نتيجه مجموعهاى سه جلدى با عنوان" ره آورد سفر حج" براى انتشار آماده شد.

از اين مجموعه سه گانه، يكى هم" پيامهاى ماندگار"

ص:4

است كه بر مبناى توصيه ها و تجارب ارسالى روحانيون حج 83 و با قلم روان و شيواى محقق و نويسنده ارجمند حجةالاسلام و المسلمين حميد نگارش تدوين شده است. جا دارد همين جا از پيگيريها و تلاشهاى خستگى ناپذير كميته تدوين در برگزارى مطلوب اولين دوره ره آورد سفر حج و نيز از اهتمام و نغز انديشى نويسنده محترم تجليل و تقدير به عمل آيد.

فرصت را مغتنم مى شماريم و از همه روحانيون و معينهاى محترم كاروانهاى حج براى مشاركت فعال در طرح ره آورد سفر دعوت ميكنيم.

منظور از مشاركت فعال، اهتمام روحانيون كاروانهاى حج به نوشتن دقيق و مستند خاطرات، تجارب و توصيه هايى است كه آگاهى از آنها را بويجه براى ديگر روحانيون حج مفيد و ضرورى ميدانند. بى شك اين رويكرد معلومات ارزشمند روحانيون را از حصارهاى فردى و ذهنى خارج كرده و با عبور از مرزهاى زمانى و جغرافيايى امكان انتقال و بهره ورى را براى ديگر ملتها و فرهنگها و نسلهاى آينده فراهم ميآورد.

در پايان اين فراز ضمن آرزوى توفيق روزافزون براى كليه عوامل و خدمتگزاران حج و حاجيان توجه روحانيون محترم را به چند نكته جلب ميكنيم:

- نقطه نظرات انتقادى، اصلاحى و تكميلى خود را پيرامون اين شماره از آزمونها به نحو مقتضى براى معاونت ارسال فرماييد.

- در ثبت و نگارش ره آورد سفر حج امسال و سالهاى

ص:5

بعد از تكرار و بازگويى نكاتى كه در اين شماره يا شماره هاى پيشين آمده است، خوددارى فرماييد و صرفاً به ذكر مطالب و نكته هاى بديع بسنده كنيد.

- تجارب و توصيه هاى جديد و كاربردى خود را در مورد انجام صحيح و كامل اعمال و مناسك حج تدوين و بعد از موسم ارسال فرماييد.

- براى اطلاعات بيشتر درباره نحوه نوشتن ره آورد سفر حج و چارچوب ها و ضوابط آن، حتما به آيين نامه طرح كه به ضميمه حكم مأموريت به شما تقديم ميشود، مراجعه فرماييد و آن را دقيقاً مطالعه فرماييد.

معاونت امور روحانيون

بعثه مقام معظم رهبرى

پاييز 84

ص:6

بخش اول: مبانى و اصول تبليغ

تبليغ

دين مقدس اسلام برترين پيام آسمانى را براى هدايت و سعادت انسان به ارمغان آورده است. اين پيام را پيامبر گرامى اسلام (صلى الله عليه وآله) در قالب بشارت به نيكيها و انذار از بديها به مردم جهان رسانيده است. قرآن كريم به پيامبر (صلى الله عليه وآله) ميفرمايد: وَما ارْسَلناكَ الّا كافَّةً لِلنّاس بشيراً و نذير (1)و ما تو را جز براى همه مردم نفرستاديم تا آنها را به پاداش الهى بشارت دهى و از عذاب او بترسانى.

كوششهاى پيامبر (صلى الله عليه وآله) آن گاه به بار مينشيند و پيام الهى وقتى در جان آدمى سكنى ميگزيند كه چند عامل، كار افتند كه مهمترين آنها رسانيدن پيام به گوش انسان است يعنى تبليغ دين.

از آنجايى كه رسالت عظيم روحانيون، تبليغ در رساندن پيام دين به مردم است، ميطلبد كه در اين باب و اجزاى آن بيشتر گفتگو نمائيم.


1- سبأ/ 28.

ص:7

ضرورت و اهميت تبليغ

در جهان امروز كه بحرانهاى فرهنگى، در صدد تهى كردن انسان از معنويت ميباشند، تبليغ دين و ارزشهاى نشأت گرفته از آن به جهت مقابله با اين بحرانها ضرورت ويجهاى پيدا ميكند. اين ضرورتها از منظر عقل و دين قابل بررسى است.

الف- از نظر عقل: در عصر خاتميت اقتضاء ميكند كه روحانيون و مبلغان محترم، اين جايگاه رفيع انبياء الهى را حفظ كرده و از هيچ كوششى در انتشار سخنان و اهداف پيام گذاران دين دريغ نورزند ودين و هويت نشأت گرفته از آن را پاس بدارند. امام خمينى (قدس سره) در اين خصوص ميفرمايد: مسئله تبليغات يك امر مهمى است كه ميشود گفت در دنيا، در رأس همهى امور قرار گرفته است و دنيا بر دوش تبليغات است. بالاترين چيزى كه ميتواند اين انقلاب را به ثمر رساند و به خارج صادر كند تبليغات است. (1)

بديهى است كه بهترين هنگامه براى تبليغ روحانيون، كنگره عظيم حج است و بايد از اين فرصت ناب به نحو احسن استفاده نمود.

ب- از منظر دين: اگر رسالت يك مكتب محدودهى خاصى را در بر گيرد، قهراً شعاع پيام رسانى و تبليغ آن نيز محدود خواهد بود. اما از آنجا كه رسالت مكتب اسلامى

----------------------------------

1-


1- صحيفه نور/ 14/ 41.

ص:8

جهانى و جاويد ميباشد، گسترهى پيام رسانى آن نيز نامحدود است. از اين روست كه تبليغ در دين داراى جايگاه والايى است و از اساسى ترين وظيفه انبياء در قرآن شمرده شده است. مرحوم طبرسى در ذيل آيهى شريفه ى وَمَنْ احْسَنُ قولا ممِن دعا إلى الله و عَملَ صالح (1)ميفرمايد: و فى هذه الايه على انَّ الدعا الى الدين مِنْ اعظم الطاعات و الواجبات (2). آيه دلالت ميكند كه دعوت به سوى دين از بزرگترين عبادات و واجبات ميباشد. (3)

اهداف تبليغ دين

هر تبليغى متضمن اهداف مشخص است و مبلّغ ميكوشد كه به آن اهداف، جامه عمل بپوشاند و اين اهداف هر چه با ارزشتر باشد جايگاه تبليغ، رفيعتر ميشود. در اين قسمت به چند هدف مهم تبليغ در دين اشاره ميشود:

1- دعوت به توحيد، بندگى خدا و اجتناب از طاغوت: قرآن كريم ميفرمايد: ولَقَد بعثنا فى كل امة رسولا ان


1- فصلت/ 33.
2- تفسير مجمع البيان/ ج 22/ ص 59.
3- آيه مفهوم گستردهاى دارد كه تمام مناديان توحيد را فرا ميگيرد، هر چند برترين مصداقش پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و درجه بعد معصومين و بعد از آنها، تمام علما، دانشمندان و مبلغان اسلام از هر قشر و گروه ميباشد اين آيه بشارتى بزرگ و افتخارى بينظير است براى همه آنها كه ميتوانند به آن دلگرم باشند.

ص:9

اعبدوالله و اجتنبوا الطاغوت (1)در هر امتى رسولى برانگيختيم تا بگويد خداى يكتا را بپرستيد و از طاغوت بپرهيزيد.

حج، نماد عينى توحيد و بندگى و اجتناب از طاغوت است. همه يكدست و يكرنگ دور خانه حضرت دوست ميچرخند، دل از دنيا بريده، همه يك صدا، اورا ميخوانند و دعوت او را اجابت مينمايند و پا جاى پاى موحّد بزرگ و كوبنده ى بتها و طاغوتيان با همه، نداى توحيد و عبوديت سر ميدهند و نماز ميگذارند.

2- توجه دادن به معاد: افَحسبتم انّما خلقناكم عبثاً و انكّم الينا لاتُرجَعون (2)آيا گمان كرديد كه شما را بيهوده آفريده ايم و به سوى ما باز نميگرديد؟

حج نمادى از حشر آدميان و جمع آنان در يك نقطه از همهى عالم با همه رنگ و قيافه، ولى با يك لباس و يك شكل و شمايل.

3- زنده كردن دلها و روحها: يا ايها الذين امنوا استجيبوالله و للرسول اذا دَعاكم لما يُحييكم (3)اى كسانى كه ايمان آورديد دعوت خدا و پيامبر را اجابت كنيد كه شما را به سوى چيزى ميخواند كه شما را حيات ميبخشد.

4- نويد و هشدار: يا ايها النّبى انا ارسلناك شاهداً و مبشراً و نذيراً و داعياً الى الله باذنه و سراجاً منير (4)


1- نحل/ 36.
2- مؤمنون/ 115.
3- انفال/ 24.
4- احزاب/ 45- 44.

ص:10

اى پيامبر ما تو را گواه و هشدار دهنده و بشارتگر فرستاديم و دعوت كننده به سوى خدا به فرمان او و چراغى تابناك.

در ايام حج زيارات دوره و جلسات و ... فرصتهاى طلايى است كه روحانيون محترم به اهداف عظيم دين، همچون تعليم و تزكيه، امر به معروف و نهى از منكر، برانگيختن فطرت و عقل، توجه دادن انسان به مقام و منزلت خويش در هستى و ترغيب به شكوفايى اين منزلت براى رسيدن به غايت خلقتش و ... عنايت داشته باشند و از اين فرصتها در ساختن انسانها براى برپايى حج ابراهيمى استفاده نمايند. مقام معظم رهبرى در اين باره ميفرمايد: وظيفه اساسى، روحانيون هدايت مردم به سمت اهدافى است كه قرآن كريم و پيامبران در طول تاريخ ترسيم كردند روحانيون بايد ميراث فخيم علماى دين در طول اين هزار سال را حفظ كنند و هدايت مردم را استمرار دهند، بايد به منقلب كردن دلها و روشن كردن ذهنها و تصحيح مسيرها و جهتگيريها و خالص كردن اعمال و تحول درونى مردم به يك مؤمن واقعى با اخلاص همت گمارند. (1)

از آنجا كه پيام، پيامگذار و پيام گيرنده مهمترين اركان تبليغ است مطالبى را در اين خصوص متذكر ميشويم.


1- فرهنگ و تهاجم فرهنگى، ص 284.

ص:11

اركان تبليغ

الف- پيام و اهميت آن

اشاره

پيام هر قدر از محتوا و جذابيت و كارايى لازم و درك فرهنگ زمان برخوردار باشد اهميت بيشترى دارد. پيام الهى اسلام داراى همين امتيازات بود كه توانست در ميان توده هاى مردم گسترش يابد و به همين دليل است كه سران شرك در مكه شبانه و به طور مخفيانه، پشت ديوار خانه پيامبر ميآمدند تا آواى دلنشين قرآن را بشنوند و هر روز تعدادى به جمع مسلمانان افزوده ميشد. بديهى است كه پيامهاى بزرگ و مهم است كه در برابر هر مانعى ايستادگى ميكند. پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) در برابر تمام موانع مقاومت كردند و پيام حق را به گوش همه جهان رسانيدند. و به جهت همين منزلت پيام بود كه انقلاب اسلامى با تاسى به پيامهاى نورانى اسلام شكل گرفت و توانست دلهاى مردم را به خود معطوف كند.

ويژگيهاى پيام

1- حق بودن: حق در لغت به معنى ثابت و ثابت شدن، ثابتى كه انكار آن روا نباشد. و چون در پيامهاى الهى مبدأ پيام، خود، حق مطلق است پيام او هم حق است. والذى انزل اليك من ربك (1)1) سخن، وقتى به خدا استناد

----------------------------------

1-


1- رعد/ 1.

ص:12

داده شود هيچ ترديدى در محتوا و مدلول آن راه نمييابد لذا هم سند و هم متن و هم استناد كلام، مصون از شك است.

2- عقلانى بودن: اگر پيامى با عقل و منطق سازگارى داشته باشد، انسان به سان يك مغناطيس آن را جذب ميكند. استاد مطهرى ميفرمايد: عقلانى بودن يك پيام يعنى اينكه پيام چه آورده؟ و با نيازهاى انسان چه انطباقى دارد؟ و اينجاست كه رسالت روحانيون عزيز، سنگين ميشود كه خردمندانه و مدبرانه عمل كنند و پيام دين را حكيمانه تبليغ كنند تا هم با موازين علمى و هم با موازين عقلى هماهنگ باشد. در ايام حج تمام اعمال را با دليلهاى حكيمانه آن براى زائران توضيح دهند.

3- محرك بودن عواطف: روحانيون بايد همانند انبياء در امر تبليغ دين و ارائه پيام آسمانى، محرك عواطف و احساسات مخاطبان باشند، لذا بايد مطالب را به صورت ساده و آسان مطرح نمود تا بتوان ارتباط نزديك و صميمانهترى با مخاطبان و زائران ايجاد نمود.

4- هدايتگر بودن: از ديگر ويجگيهاى پيام هدايتگرى آن است. يعنى اين قافله بشرى كه در مسير خاص حركت مينمايد نياز به يك رهبر خبره دارد تا از فراز و نشيبهاى راه و از قوانين و تحولات مسير آگاه باشد و بتواند بخوبى آگاه نمايد.

5- تناسب با نياز مخاطب: پيام بايد متناسب با قدرت

ص:13

فراگيرى، طرز تفكر، شايستگى، فرهنگ و درك پيام گيرنده باشد. توجه به اين مطالب، زمينه متناسب پيام با نياز مخاطب را فراهم ميكند. اگر پيام الهى در دلها نفوذ ميكند و همگان را تحت تأثير قرار ميدهد به جهت انطباق با نيازهاى بشر است. لذا روحانيون محترم عنايت دارندكه نياز مخاطب با توجه به سن و تحصيلات او متغير است. هرچه جوانتر و تحصيل كرده باشد، بايد بر غناى پيام خويش بيفزايد تا او را غنا بخشد و سيراب از زلال پيام الهى گردد. و براى عزيزان مسن و كم سواد بر سهولت پيام و راحتى پذيرش آن بيفزايد تا سنگينى كلام بر سختى اعمال و كسالت و آزردگى او نيفزايد.

6- روشن و گويا بودن: پيام اگر صريح، روان و عارى از الفاظ و واجه هاى پيچيده ارائه شود، روشن و گويا خواهد بود. لذا روحانيون عزيز به نكات زير عنايت داشته باشند:

الف- در ارايه پيام از كلمات روان، فصيح و زيبا استفاده شود.

ب- از تندگويى و شتابزدگى اجتناب و سعى كنيد كه كلام و پيام شما به درازا نكشد. در عين اختصار، وافى به مقصود باشد.

ج- زمان، مكان، سطح فكر، روحيات و قدرت فراگيرى مخاطبان را كاملا شناسايى كنيد، آنگاه به ارايه پيام مبادرت ورزيد.

ساير ويجگيهاى پيام به صورت گذرا اشاره ميشود:

7- جامعيت: پيامى جامعيت دارد كه پاسخگوى همه نيازهاى مادى و معنوى روحى، فردى و اجتماعى انسان باشد.

ص:14

8- جاودانگى: پيامى كه هماهنگ با نظر بشر، انعطاف پذير و در عين سهولت، حاوى ادله منطقى و عقلانى باشد جاودانه و فراگير است.

9- كاربردى بودن: اگر پيامى با عبارت ساده، پربار، كوتاه در قالب ادبيات روز و به جهت گره گشايىِ پيام گيرنده منتقل شود، آن پيام كاربردى خواهد بود.

چنانچه مناسك به صورت جملات كوتاه و ساده بيان شود و مطالب دشوار با مثَل، تشبيه و با استفاده از ادبيات روز عنوان شود ابهامى براى زائران باقى نميماند. عبارت زير يك عبارت كاربردى است.

سوز اشكهاى فاطمه (عليها السلام) هنوز پاى عارفان را در بيت الاحزان او سست ميكند و كمر ابرار را ميشكند و آتش به جان اولياء الله مياندازد، معاذالله كه رشحه هيچ قلمى بتواند با اشك سوزناك على به هنگام شستن پيكر فاطمه (عليها السلام) برابرى كند. كجاست اسماء؟ از او بپرسيد فرشتگانى كه در اشكهاى آن هنگام على (عليه السلام) به تبرّك غسل ميكردند بال و پرشان نسوخت؟ آنچه بر پيشانى تاريخ تشيع چروكهايى اين چنين آفريده، دردهايى از اين دست است. دردهايى كه گفتنى نيست، بيان كردنى نيست، .... (1)


1- كشتى پهلو گرفته، ص 6.

ص:15

ب- پيام گزار

اشاره

تعريف: پيام گذار كسى است كه پيام دين را با استفاده از روشها و ابزارهاى مشروع به مردم ميرساند و از كسى جز خدا واهمه ندارد و اجر و پاداش كوششهاى تبليغى خود را تنها از او ميخواهد. چنانچه قرآن ميفرمايد: الذين يبلّغون رسالات الله و يَخْشَونه و لا يَخْشَون احداً الّا الله و كَفى بالله حسيب (1)(پيامبران) كسانى بودند كه تبليغ رسالتهاى الهى را ميكنند و تنها از او ميترسند و از هيچ كس جز خدا بيم ندارند و همين بس كه خداوند حسابگر و پاداش دهندهى اعمال آنهاست.

جايگاه پيام گذار: كار مبلّغ دينى، هدايت انسانها به سوى قرب خداوند است. از اين رو منزلت و جايگاهش نيز به تناسب كار بسيار مهم و ارزشمندى كه بر عهدهاش است بسيار والاست.

ومَنْ احْياها كانّما احْيا الناسَ جميع (2)روايات زيادى از امامان معصوم رسيده كه كلمهى احيا را زنده كردن معنوى و فكرى و روحى نيز معنى كرده و آن را به مراتب مهمتر از نوع ظاهرى و جسمى آن بر شمردهاند.

ويجگيهاى پيامگذار: امام على (عليه السلام) ميفرمايند: كسى كه خود را در مقام پيشوايى قرار ميدهد، قبل از آنكه به تعليم ديگران بپردازد، بايد به تعليم خويش بپردازد و بايد تأديب


1- احزاب/ 39.
2- مائده/ 32.

ص:16

كردن او به عملش، بيش از تأديب كردن ديگران به زبانش باشد. كسى كه معلم و ادب كننده خويش است، به احترام سزاوارتر است از كسى كه معلم و مربى مردم است. (1)

ويژگيها
اشاره

1- ايمان به محتواى پيام: بايد محتواى پيام خود را از جان و دل باور داشته باشيد.

2- اخلاص در تبليغ: از آنجايى كه عمل تبليغ هم عبادت است، بايستى بسان ساير عبادات با انگيزه قرب الهى به آن پرداخت، و در اين صورت است كه آثار خوبى را به دنبال خواهد داشت.

برخى از آثار و بركات اخلاص مبلغ عبارتند از:

- تأثير پيام در قلب و روح مخاطب

- در نظر گرفتن مصلحت مخاطبان

- آزادگى در بيان حقايق

- بيتأثير بودن رويكرد يا رويگردانى مردم، در نشاط تبليغى او

- بهرهمندى از پاداش الهى در دنيا و آخرت

- منت نگذاشتن بر مردم در برابر كوششهاى تبليغى خود

3- بصيرت و آگاهى: روشن بينى، دانايى، هوشمندى، عقل، درايت و معرفت از مهمترين اركان شخصيت


1- نهج البلاغه، حكمت 73.

ص:17

پيامگذار دينى است و كسى كه اين ويجگى را ندارد نبايد گام در عرصه تبليغ نهد، چرا كه خطر گمراهى او و مخاطبانش زياد است. روحانيون عزيز توجه دارند كه تفقه در دين، به معناى كسب شناخت جرف و گسترده از دين، جزء مقدمات لازم براى مبلغ دينى شمرده شده است.

4- توكل: داشتن فضيلت اخلاقى توكل از مهمترين عوامل موفقيت در كار روحانيون است حقيقت توكل، اعتماد و اطمينان به خدا در تمام كارهاست و هيچ منافاتى با فراهم كردن اسباب ندارد و توكل به مهفوم صحيح كلمه، اميد آفرين، نيروبخش و باعث اعتماد به نفس و تقويت اراده است و به انسان شجاعت و شهامت ميبخشد. اگر پيامگزار توكل بر خدا داشته باشد؛ 1- از شر شيطان در امان ميماند. (1)2- از مواهب و پاداشهاى الهى برخوردار ميگردد. (2)3- خدا را شاهد و ناظر گفتار و رفتار خود ميداند. (3)4- خداى متعال او را دوست دارد. (4)

5- صدق و راستى: صداقت كامل، با همراهى دل و زبان و عمل پديد ميآيد. اگر مخاطبان ما بين آنچه از زبان ما ميشنوند و آنچه در عمل ما ميبينند دوگانگى احساس كنند، شيرازه تمام اعتقاداتشان به هم ميريزد و در اين


1- انه ليس له سلطانٌ على الذين آمنوا و على ربهم يتوكلون نحل/ 99 .
2- نعم اجر العالمين الذين صبروا و على ربهم يتوكلون عنكبوت/ 59 .
3- والله على مانقول وكيل قصص/ 28 .
4- ان الله يحب المتوكلين آل عمران/ 159

ص:18

صورت هيچ كس جز ما مسئول نيست.

6- امانتدارى: روحانيون محترم توجه دارند كه دو امانت بزرگ به آنان سپرده شده يكى: پيام الهى (معارف و احكام دين) و ديگرى: پيام گيرندگان (مخاطبان و زائران) و بايد اين دو امانت را بخوبى پاس داشت. پس ضرورى است كه اين توصيه ها به كار بسته شود:

الف- از تفسير به رأى و تحريف لفظى و معنوى شديداً پرهيز شود.

ب- معلومات، از منابع موثق عنوان شود.

ج- چيزى را كه نميدانيد جزء دين است يا نه؟ به دين نسبت داده نشود.

د- در برابر وقت و سرمايه عمر مخاطبان و زائران، خود را مسئول بدانيد.

ه-- بدون مطالعه و تحقيق، به ذكر مطلبى پرداخته نشود.

7- نظم و انضباط: نظم و انضباط يعنى مرتب كردن، سامان دادن و آراستن در هر زمينهاى از جمله انديشه، سخن، رفتار و در برابر آشفتگى، پريشانى و هرج و مرج است. نظم و انضباط در كار روحانيون سبب بهرهورى بيشتر از امكانات و فرصتها و پيشگيرى از اتلاف وقت و سرمايه خود و ديگران ميشود.

8- شرح صدر: شرح صدربه معنى توسعه توانايى و آمادگى قلب، فكر و روح آدمى در پرتو انوار و الطاف الهى براى پذيرش معارف دينى و تحمل در برابر ناملايمات و

ص:19

مشكلات تبليغ دين است. قرآن ميفرمايد: فَمَن يُرد الله ان يهديه يَشرح صدره للاسلام (1)آن كس را كه خدا بخواهد هدايت كند، سينه اش را براى (پذيرش) اسلام گشاده ميسازد. شرح صدر آثار بسيار مثبتى را بدنبال دارد از جمله:

الف- براى از دست دادن موقعيتهاى اجتماعى و مادى و سياسى ... اندوهگين نشدن.

ب- از خشونت، بيادبى و كم حوصلگى زائران و مخاطبان، ناراحت نشدن.

ج- به اشكالات و ايرادها به منطق استدلال پاسخ دادن.

چگونه شرح صدر يابيم؟

شرح صدر عطيه اى است از جانب خدا براى كسانى كه با ايمان و عمل صالح، زمينه و مقدمه دريافت اين نعمت را در خود ايجاد كردهاند و عوامل زير با توجه به رهنمودهاى قرآن و عترت نقش مهمى در شكلگيرى آن ايفا ميكند:

- مطالعات پى گير و گسترده.

- ارتباط مداوم با دانشمندان و علماى صالح.

- خودسازى و تهذيب نفس.

- پرهيز از گناه مخصوصاً غذاى حرام.

- ياد خدا.

- پرهيز از دنيا پرستى و تجملات و هوا پرستى. (2)


1- انعام/ 125.
2- تفسير نمونه، ج 89، ص 427، با اندكى تصرف.

ص:20

9- تواضع: تواضع آن است كه آدمى خود را بهتر و بالاتر از ديگران نداند. امام صادق (عليه السلام) تواضع را در چهار چيز ميداند: (1)

- در نشستن به پايين مجلس راضى باش.

- به هر كه برخورد ميكنى سلام كن.

- مجادله را ترك كن اگرچه حق با تو باشد.

- دوست نداشته باشى كه تو را به تقوا بستايند.

در روايات به فوايد و آثار تواضع زياد اشاره شده است از جمله:

1- محبت و دوستى، 2- نظم، 3- رفعت و سربلندى، 4- سلامتى، 5- ابهّت، 6- خسته نشدن از طاعت خداى متعال، 7- خردمندى، 8- شكوفايى حكمت و دانش 9- گسترش خوبيها 1 ظ- فاصله و مانعى بين انسان و شياطين قرار گرفتن و .... (2)

10- رفق و مدارا: مدارا به معنى نرمى و ملاطفت، مهربانى و ملايمت در گفتار و رفتار است. (3)از زيباييهاى اخلاق پيامگزار و از عوامل مهم موفقيت در تبليغ، محبت و مهربانى است. پس با زائران خويش مهربان باشيد كه كار تبليغ بهتر انجام شود. آثار و فوائد رفق و مدارا:

1- جلب دوستى و محبت مردم 2- علاقهمند كردن

----------------------------------

1-

2-

3-


1- اصول كافى، ج 3، ص 186.
2- تبليغ دين از منظر دين، ص 66.
3- همان.

ص:21

مردم به دين 3- زدودن كينه و دشمنى 4- ارتباط آسان و صميمى با مخاطبان 5- برخوردارى از امدادهاى الهى 6- موفقيت در تبليغ.

11- شجاعت: روحانيون در مسير پر مخاطره تبليغ دين، بايد شجاعت داشته باشند كه البته به معناى كنار نهادن دورانديشى و احتياط نيست.

12- عفت و پاكدامنى: عفت و پاكدامنى يعنى خوددارى از آنچه حلال نيست، (1)و به ويجه در خوردنيها و آشاميدنيها و مسايل جنسى. در روايات متعدد، عفت را بهترين عبادت دانسته اند. (2)

چگونه يك پيام گزار عفيف باشيم:

- اكتفا به مقدار ضرورت در گفتگو و معاشرت با نامحرم (با زائران خانم در حد ضرورت صحبت نماييد و مسائل خاص آنان را در صورت معينه داشتن به معينه واگذار كنيد.)

- خوددارى از خلوت با نامحرم (با زنان در اتاق تنها ننشينيد. حتماً دو سه نفرى باشند و درب اتاق هميشه باز باشد) .

- قناعت به مال حلال و راضى بودن به حد كفاف.

- همنشينى و ارتباط با افراد عفيف.


1- تبليغ دين از منظر دين، ص 70.
2- بحارالانوار، ج 71، ص 268.

ص:22

- تشويق و ترويج فرهنگ حجاب در محيط كار و در هتل و مسيرهاى رفت و برگشت.

- انديشه در شرح حال اولياء الله و پيروان آنان كه در اثر عفت و مبارزه با شهوات، به چه مقامات دنيوى و اخروى رسيدهاند.

- رعايت عفت در كلام، پوشش مناسب، ارتباط و ... در همه جا.

- توجه به شخصيت معنوى و انسانى خود و ....

13- صبر و شكيبايى: صبر عبارت از ثبات و آرامش نفس در سختيها، بلاها و پايدارى در برابر آنهاست. قرآن ميفرمايد: فاصبر كما صبر اولوالعزم من الرسل (1)پس صبر كن آنگونه كه پيامبران اولوالعزم صبر كردند.

دقت داشته باشيد كه هيچگاه از سئوالات مكرر زائران خسته نشويد، با ملايمت پاسخگو باشيد و دير ياد گرفتن آنها باعث ملال و عصبانيت شما نشود.

14- مردمى بودن: روحانى مردمى كسى است كه با زائران و ساير مردم ارتباط روحى و عاطفى داشته باشد. از مشكلات آنان آگاه شود، و در جهت مصالح آنان گام بردارد. در برابر ناراحتيهاى آنان بى تفاوت نباشد. براى خير و سعادت و يادگيرى و پيشرفت و عزت زائران خود عشق بورزد.

----------------------------------

1-


1- احقاف/ 35.

ص:23

چگونه يك پيامگزار مردمى باشيم:

- ارتباط آسان، دوستانه و صميمى داشته باشيد و از گوشه گيرى و انزوا بپرهيزيد.

- به زبان مردم و با ادبيات رايج جامعه بگوييد و بنويسيد تا همگان بفهمند.

- نيازهاى واقعى را شناسايى كنيد و در حل و رفع آن تلاش نماييد.

- زندگى ساده و به دور از تجملات داشته باشيد. ساده زيستى سبب تسلاى دل عموم مردم است.

- ادب و احترام و عدالت را هميشه حتى با مخالفان خود رعايت كنيد.

- سبقت در سلام و احوالپرسى، دست دادن، خوشرويى، بر عظمت كار شما ميان مردم ميافزايد.

- همت شما ايجاد صلح و دوستى ميان مردم باشد.

- خود را خدمتگزار زائر و مردم بدانيد و حتى در كارها با آنها مشاركت كنيد.

15- آراستگى ظاهر: از ديگر نكاتى كه روحانى بايد خيلى به آن توجه كند، آراستگى ظاهر خود است. خدا زيباست و زيبايى را دوست دارد. پاكيزگى بدن و لباس محل كار و زندگى، رعايت بهداشت دهان، پيراستن و شانه كردن موهاى سر و صورت، پوشيدن لباسهاى متناسب با شأن و شخصيت خودتان، به كار بردن عطر و ...، اينها مواردى است كه زائران و مردم را به شما متمايل ميسازد.

ص:24

ويجگيهاى مبلغان و پيامگزاران دين زياد است كه بقيه را تيتر وار عنوان مينماييم: حسن خلق، زهد و ساده زيستى، مشورت و مشاركت، انتقادپذيرى، كرامت و بزرگوارى، احسان به مردم، عفو و بخشش، ارج نهادن به كارهاى ديگران، خوشبينى به مردم، اعتماد به نفس، وفاى به عهد، مروّت، شناخت زمان و مكان، شناخت مخاطبان، مبارزه با انحرافات و خرافات و ....

ج- پيام گيرنده

از اركان مهم تبليغ، پيام گيرنده ميباشد. اگر پيامى با واقعبينى و شناخت پيام گيرنده همراه نباشد از كارآيى لازم برخوردار نميباشد. پيام گيرنده يعنى مخاطبان شما يعنى همان زائران، كه شناخت آنان از جهت سنى، تحصيلات و موقعيتهاى اجتماعى و مانند آن، شما روحانيون را يارى ميكند تا در برخورد با آنان و انتقال پيامهاى دين، تربيتى و اخلاقى، رفتارهاى صحيح و مطلوب را پيش گيريد.

شيوه هاى تبليغ

بهرهگيرى از شيوه هاى جذاب و كارآمد، نقش مهمى در تأثير كلام شما ايفا ميكند. جذب اقشار مختلف جامعه به ويجه نسل جوان جز با شيوه هاى نوين ممكن نيست و آنچه بر ضرورت اين جذب ميافزايد، تهاجم فرهنگى دشمن است. اهميت پرداختن به شيوه هاى تبليغ به قدرى

ص:25

است كه رهبر انقلاب درباره آن ميفرمايد: اگر چنانچه ما به شيوه تبليغ توجه نكنيم و به آن نپردازيم هيچ كارى نكردهايم، بايستى يك آهنگ زيبا و دلنشين از زير و بمهاى شيوه تبليغ به وجود آورد .... (1)

گونه شناسى شيوه

تنوع شيوه هايى كه در اسلام مطرح شده ناشى از مخاطبان گوناگون و شرايطى است كه فرا روى شما روحانيون عزيز قرار دارد. برخى از اين شيوه ها عبارتند از:

1- حكمت: علم و عقل دو ركن حكمت هستند لذا به سلاح علم و عقل بايد مجهز شد.

2- موعظه حسنه: موعظه بايد عقلانى و متكى به روايات و آيات باشد. پس بايد مستدل موعظه كرد.

3- جدال احسن: در رابطه با زائرين و مخاطبانى كه استعداد پذيرش برهان را ندارند و يا از واعظ درونى محرومند و در نتيجه واعظ بيرونى بر روى آنها اثر نميگذارد، ميتوان در شرايط مناسب از اين شيوه بهره جست.

4- تشويق: دادن هديه، تبريك گفتن، دعاى خير كردن.

5- شيوه تدريجى و آرام حركت كردن در آموزش: تدريج رمز موفقيت است. در رساندن پيام دين از عجله بايد پرهيز نمود. انتظارنداشته باشيم كه مردم با شنيدن سخنان ما


1- تبليغ دين از منظر دين، ص 138.

ص:26

دفعتاً رويآورند.

6- شيوه الگويى: ذكر نمونه هاى مثبت براى تمسك به او و نمونه هاى منفى و منفور براى برحذر شدن از آنها.

7- شيوه تمثيلى: ذكر مثال براى فهم بهتر زائران و مخاطبان، و تكرار، تداعى معانى، همراهى، پرسش و پاسخ، يادآمدى، مقايسهاى (تطبيقى) ، بازسازى، تحريك عواطف از شيوه هاى ديگر تبليغ ميباشد.

تمام اين روشهايى كه ذكر شد متناسب با فهم و درك و سن و جنس زائران و مخاطبان به كار گرفته ميشود. البته با استفاده از ابزارهاى لازم اين امر خطير صورت ميگيرد. (1)


1- براى اطلاعات بيشتر ر. ك:" تبليغ دين از منظر دين" اثر حميد نگارش.

ص:27

بخش دوم: رهنمودهاى تبليغى به مبلغان- حضرت امام (ره) - رهبر معظم انقلاب اسلامى

اشاره

به منظور آشنايى با ديدگاه هاى احياگر حج ابراهيمى امام خمينى (ره) و مقام معظم رهبرى حضرت آيةالله خامنهاى زيد عزه در اين فصل از نقطه نظرات كاربردى آنان، و نيز توصيه هاى معاونت محترم امور روحانيون بعثه مقام معظم رهبرى در حج، بهره جسته تا چون مصباح الهُدى فراسوى راه روحانيون محترم كاروانها باشد. بيشك تاسى كردن به اين فرامين تداوم بخش عزت، عظمت و اقتدار زوار ايرانى در اين مراسم عظيم خواهد بود.

رهنمودهاى حضرت امام خمينى ره به روحانيون كاروانها

1- مسئوليت حساس و خطير روحانى كاروان

- روحانيون از نقش سازندهى خود غافل نشوند. همه در مقابل اسلام مسئوليت داريم.

- روحانيون محترم حج با توجه به مسئوليت خطيرى كه در توجيه زائرين محترم پذيرفتهاند، تمام همت و تلاش

ص:28

خود را در برگزارى صحيح و منظم حج به كار گيرند.

- در اين شرايط حساس و سرنوشت ساز، خطر سوء استفاده ديگران از منزلت روحانيون متصور است، بايد به شدت مواظب حركات خود بود.

- اگر امروز روحانيونى كه ارتباط با مسائل دارند قصورى يا اشتباهى بكنند، ديگر اين قصور و اشتباه در محضر خداى تبارك و تعالى و در پيشگاه مردم پذيرفته نيست.

- همه دنبال اين هستند كه نقطه ضعفى خصوصاً از اهل علم پيدا كنند و مطرح نمايند.

- امروز شما بايد از عهدهى يك مسئوليت بزرگ برآييد و آن حفظ حيثيت اسلام است.

2- برخورد انديشمندانه با زائران به ويجه جوانان

- به جاى پرخاش و كنار زدن جوانان، با الفت با آنان برخورد كنيد.

- با روى گشاده و آغوش باز، حرفهاى آنان را بشنويد.

- اگر به بيراهه ميروند با بيانى آكنده از محبت و دوستى، راه راست را به آنان نشان دهيد.

- از اشتباهات و خطاهاى كوچك آنان درگذريد.

- به همه شيوه ها و اصولى كه منتهى به تعليم و تربيت صحيح جوانان ميشود، احاطه داشته باشيد.

3- شيوهى زندگى اهل علم

- من اكثر موفقيتهاى روحانيت و نفوذ آنان را در

ص:29

جوامع اسلامى در ارزش عملى و زهد آنان ميدانم.

- هيچ آفت و خطرى براى روحانيت بالاتر از توجه به رفاه و حركت در مسير دنيا نيست.

- هيچ چيزى به زشتى دنياگرايى روحانيت نيست.

- از اهم مسايلى كه بايد تذكر بدهم مسألهاى است كه هميشه نگران آن هستم مبادا اين مردمى كه همه چيزشان را فدا كردند و به اسلام خدمت نمودند و برما منت گذاشتند به واسطهى اعمال ما از ما نگران بشوند.

4- روحانى كاروان و آموزش مناسك حج

- يكى ديگر از وظايف مهم، قضيهى آشنا كردن مردم به مسائل حج است.

- بايد براى زائران جلسهى درس قرار بدهيد و آداب حج، واجبات و محرمات را بگوييد. آداب هم نشد، نشد، اما محرمات و واجبات را به مردم تعيلم دهيد.

- وسواس در برنامه ها و مراسم و عبادتها و ادعيه موجب كسالت و بيتوجهى در واجبات ميشود.

- زائران محترم و روحانيون معظم كاروانها، تمام همّ خود را صرف در تعليم و تعلّم مناسك حج كنند.

- مسائل را به طور وضوح كه همه كس بفهمد، به زائران خود ياد دهيد.

5- روحانى كاروان و بيان معارف حج

- از تأثير بزرگى كه حج براى هميشه در سرنوشت انسان ميگذارد، غافل نشوند.

ص:30

- در آن فضا و شرايط معنوى همهى دلها براى تحول و پذيرفتن حق آماده است.

- مردم را با توحيد و معارف الهى آشنا كنيد.

6- توجه دادن زائران به قرآن

- از تمام علماى اعلام تقاضا دارم كه از كتاب مقدسى كه" تيبان كُلّ شى ء" (1)است و صادر از مقام جمع اللهى به قلب نور اول و ظهور جمع الجمع تابيده است، غفلت نفرماييد.

- از اين خزينهى لايتناهى عرفان و بحر مواج كشف محمدى (صلى الله عليه وآله) بهره هايى برداريد و به ديگران بدهيد.

7- شناساندن راه هاى وحدت

- علماى بيدار اسلام كوشش كردهاند به اينكه مسلمين را در تحت لواى اسلام به وحدت و يگانگى دعوت كنند.

- گويندگان و نويسندگان كوشش كنند كه با وحدت كلمه و شعار لا اله الّا الله از تحت اسارت قدرتهاى شيطانى اجانب و استعمارگران و استثمار گران بيرون آيند.

- رمز پيروزى مسلمين در صدر اسلام وحدت كلمه بود.

- حجّى كه خداوند تبارك و تعالى ميخواهد، و اسلام از ما خواسته، اين است كه وقتى حج برويدع بلاد را بيدار و با هم متحد كنيد.

8- بُعد سياسى اسلام و حج

- سياستِ حج، سياستى نيست كه ما درست كرده


1- اشاره به آيه 89 نحل تبياناً لكلّ شى ء

ص:31

باشيم. حج سياست اسلامى است.

- حج از آن روزى كه تولد پيدا كرده است اهميت بعد سياسى اش كمتر از بعد عبادياش نيست و حتى جنبه سياسى آن بيشتر از جنبه هاى عبادى آن است و شما آقايان بايد توجه به اين معنى داشته باشيد.

9- افشاى توطئه هاى عمّال استعمار

- در مراسم حج ممكن است اشخاصى از قبيل ملاهاى وابستهى خود را وادار كنند كه اختلاف بين شيعه و سنى ايجاد كنند. برادران و خواهران هر دو فرقه (شيعه و سنى) بايد در برابر توطئه هاى آخوندهاى دربارى هشيار باشند.

1 ظ- دفاع از انقلاب

- لازم است علما و دانشمندان محترم با وسايل ممكن اين نهضت مقدس را معرفى نمايند.

- روحانيون محترم و گويندگان و نويسندگان متعهد لازم است كه دست آوردهاى اسلامى را كه نصيب كشورشان شده است يادآور شده و قلبها را آگاه كنند.

- شما روحانيون براى جمهورى اسلامى ايران الگو باشيد.

- بر روحانيون محترم لازم است كه در فرصتهاى مناسب چهره واقعى انقلاب را به جهانيان معرفى نمايند. (1)


1- رهنمودهاى حضرت امام خمينى به روحانيون محترم كاروانها، حوزه نمايندگى ولى فقيه در امور حج و زيارت، بيتا.

ص:32

رهنمودهاى مقام معظم رهبرى به روحانيون كاروانها

1- حج آبروى اسلام

- حج را مايه ى آبروى اسلام و امام قرار بدهيد.

2- حج، حركت عظيم جهانى، عبادى و سياسى

- حاجيان همه توجه داشته باشند جزيى از يك حركت عظيم و بزرگ جهانى، اسلامى، انقلابى و سياسى و عبادى هستند.

3- وظيفه ى روحانيون در حج

- روحانيونى كه در حج هستيد اگر بتوانيد آن كارى را كه و تكونوا شهداء على الناس ايجاب ميكند، انجام دهيد تمام دنياى اسلام را زير پوشش گرفتهايد.

4- برائت، گل سرسبد حج

- مراسم برائت، مراسم بسيار مهمى است واقعاً گل سرسبد حج ما همين مراسم برائت است.

5- الگوسازى در حج

- ما بايد در حج بتوانيم فرهنگ و اخلاف و منش و رفتار مردم خودمان را طورى بكنيم كه الگو بشوند.

6- جايگاه معنوى حج

- هر كس از حج بر ميگردد بايستى كانه از عالم معنا و از بهشت برگشته باشد. افراد بايد چنين حالتى داشته باشند. براى اين هم بايستى برنامهريزى مفصلى بشود.

ص:33

7- حج ميراث متقين

- حج ميراث متقيّن است. حج ميراث اين ملت و اين انقلاب و متعلق به آن است.

8- برنامه ريزى در حج

الف- در مورد حج برنامه ريزى بايد اصولى، عمومى و كلان باشد.

ب- ما بايد از تمام ظواهر و مظاهر و شعائر حج استفاده بكنيم مثلا ببينيم در عرفات چه استفادهاى ميتوان كرد. در منى يا در خود مكه، يا در مدينه چه استفادهيى ميتوان كرد در بحبوحه اعمال چه استفاده هايى ميتوان كرد، بعد از ايام حج كه يك مقدار فراغت و آرامش هست و احساسات مردم فروكش كرده و دنبال كارهاى متفرقهاند، چه استفاده هايى ميتوان كرد. ما بايد برنامه داشته باشيم.

9- حج و تبليغ دين

الف- شرف هر فنّى به شرف هدف غايى آن فن بستگى دارد. يكى از اشرف فنون، فن تبليغ دين و گويندگى معارف دينى و اسلامى است.

ب- شرط اول موعظه اتعاظ نفسى خود ماست.

ج- ما نميتوانيم حرف حق خودمان را به همان روش گذشته بگوييم دنيا در زندهترين مسايل و علوم مورد احتياج مردم، ساعت به ساعت روشهاى نو را پيش ميگذارد، پس بايد در اين فن وعظ و تبليغ دين نيز محتوا،

ص:34

قالب، روشها و اسلوبها را مطابق پيشرفت و فنآورى تغيير داد.

د- امروز تكليف عظيمى داريم يعنى ارايه اسلام به صورتى كه بتواند ذهنها و دلهاى مردم را اشباع و سيراب كند، استفهام آنها را به درستى پاسخ بدهد. ايمان آنها و حضورشان در اين ميدان را به صورت خالصانه حفظ كند.

و- موظفيم كه بيش از هميشه جهات الهى و شرعى مثل آزاد منشى، بى اعتنايى به زخارف دنيا و مال و منال و اقتدار مادى، ارتباط و اتصال به خدا، ورع و پرهيز از محارم و توجه به علم را رعايت كنيم. (1)

توصيه هاى معاونت امور روحانيون

1- التزام به سياستها و برنامه هاى بعثه

- روحانيون محترم كاروانها به سياستهاى بعثه مقام معظم رهبرى و دستورالعملهاى ابلاغى ملتزم باشند.

2- همكارى با رابطين بعثه

- برادران روحانى با رابطين روحانيون همكارى لازم را داشته و پاسخ گوى سوالات آنها باشند.

3- رعايت شئون روحانيت

- روحانيون بزرگوار كاروانها لازم است در كليه مراحل سفر، رعايت شئون روحانيت را در دستور كار خود قرار دهند.

4- شركت در جلسات داخلى و منطقهاى بعثه

- لازم است برادران روحانى در جلسات داخلى و


1- حديث ولايت، مجموعه رهنمودهاى مقام معظم رهبرى، ج 7.

ص:35

منطقهاى بعثه همچنين در جلسات عمومى شركت نمايند.

5- ايجاد فضاى صميمى در بين زائرين

- روحانيون بكوشند مشكلات كاروان و تنشهاى بين زائران را كم رنگ نماند و جو محبت، دوستى و خيرخواهى بين اعضاى كاروان را مضاعف نمايند.

6- تعميق بخشى باورهاى زائران

- روحانيون بزرگوار تلاش نمايند كه اعتقادات زائران را تحكيم و تعميق بخشند.

7- ارسال به موقع گزارشها

- برادران روحانى بكوشند گزارش عملكرد خود را به موقع ارسال نمايند.

8- همكارى با مديران

- همكارى با مديران كاروانها را در جهت پيشبرد كارها در اولويت كارى خود قرار دهند.

9- عدم پذيرش نيابت غير تبرعى

- از پذيرفتن نيابت غير تبرعى در نماز طواف و موارد مشابه آن اجتناب نمايند.

ص:36

بخش سوم: تجربه ها و توصيه ها

اشاره

از اين بخش به سراغ توصيه ها و تجارب روحانيون محترم كاروانها ميرويم و ضمن دستهبندى به بيان آنها ميپردازيم. سعى شده است كه مواردى را كه از اهميت بيشترى برخوردار بوده و يا روحانيون معظم تأكيد بيشترى داشتهاند آورده شود.

توصيه به مسئولين

- براى كاروانهاى حج تمتع دانشجويى، به مانند عمره دانشجويى برنامهريزى گردد.

- آخرين اخبار سياسى، اقتصادى، شرعى و ... در عربستان هر ساله توسط سازمان حج به مديران و روحانيون اعلام شود.

- به اياب و ذهاب و سرويس زائران در مكه عنايت بيشترى شود. برخى اوقات ازدحام و تبعات ناشى از آن موجب تحقير زائران ايرانى است. از تدابير كشورهاى ديگر (مثل تركيه) استفاده شود.

ص:37

- موقع اجاره هتلها توجه شود كه هتل داراى سالن اجتماعات باشد، چرا كه آن دسته هتل هايى كه فاقد سالن اجتماعات هستند، روحانيون در بيان و تبيين مسائل و احكام دچار مشكلات زيادى ميشوند.

- براى جلساتى كه در بعثه در مكه و مدينه برگزار ميشود، وسيله اياب وذهاب در نظر گرفته شود.

- جديدترين شبهات طبق مسائل روز با پاسخهايى فراخور و مناسب تدوين شود و در اختيار روحانيون و گروههاى ارشاد قرار گيرد.

- مسايل كلى مناسك حج، به قطع جيبى به زبانهاى مختلف (عربى، انگليسى، تركى و ...) ترجمه شده و در اختيار روحانيون زبان دان قرار گيرد، تا در موقع لزوم بتوانند پاسخگوى سؤالات شرعى زائران خارجى باشند.

- حتى المقدور از هتلهاى نزديك مسجدالحرام، جهت اسكان ايرانيان استفاده شود (ولو با پرداخت هزينهى بيشتر كه زائران، راضى به پرداخت اين وجه هستند) .

- فروشگاه هاى شاهد مجهزتر شوند (البسه و پوشاك و لوازم منزل و ...) و شعبهاى نيز در مكه و مدينه زده شود، تا حتى المقدور خريد ايرانيان از فروشگاه هاى ايرانى باشد و بدينوسيله جلوى بسيارى از تبعات سوء خريد از بازارهاى عربستان گرفته شود و ارز مملكت به خود مملكت باز گردانده ميشود.

ص:38

- در دفترچه اعمال تجديدنظر شود و مسائل اضافى آن حذف شود.

- كلاسهاى مكالمه عربى و انگليسى براى روحانيون و معين و معينه ها در نظر گرفته شود، به طورى كه ميزان تسلط آنان و شركت مستمر در كلاسها در ارزيابى آنان مؤثر افتد. (انگيزه شركت در كلاس) آگاهى روحانيون به زبان عربى و انگليسى در صدور انقلاب و دفاع آن و حقانيت شيعه، رفع شبهات اعتقادى و ايجاد وحدت بين مسلمين جهان بسيار مؤثر است.

- از بعضى از مخارج و هزينه هاى اضافى كاسته شود.

- بروشورهاى مصور مناسك و اماكن تاريخى جهت زائران تهيه شود.

- زمان پرواز هواپيماها طورى تنظيم شود كه با وقت نماز تلاقى نداشته باشد.

- شماره صندلى زائران در هواپيما از قبل معيّن باشد به گونهاى كه هر زائرى در جاى خود بنشيند.

- موقع ثبت نام زائران، حفظ رعايت شئونات اسلامى و رعايت حجاب كامل مورد توجه قرار گيرد.

- توجه به كارايى مديران و همسرانشان بشود. بعضاً همسران بعضى از مديران كارى نكرده و موجبات نارضايتى شديد زائران را فراهم ميآورند چرا كه غالباً به خريد سوغات و امور شخصى خود توجه دارند و همراهى مدير هم با آنها سبب ميشود كه وقت مدير هم گرفته شود

ص:39

و كارايى او نيز زير سؤال رود.

- كاروانهايى براى افراد بيمار و معذور در نظر گرفته شود با امكانات رفاهى و پزشكى لازم، و مدت زمان سفرشان هم محدود باشد تا خود اين عزيزان هم با مشكلات كمترى مواجه باشند.

- تدبيرى اتخاذ شود تا در كاروانها از جهت تعداد افراد جوان و مسن و نيروهاى كارآمد و ناتوان هماهنگى باشد بعضى كاروانها اكثراً پير و مسن هستند و زحمت روحانى و معين ... بسيار زياد است و برعكس برخى از كاروانها همه جوان و نيرومند و كارآمد، اين نابرابرى به نوعى اصلاح شود.

- معين و معينه ها به كاروانها زودتر معرفى شوند تا از وجودشان در جلسات استفاده شود، و از همان اول با روحانى هماهنگ گردند.

- ارزيابى مديران بعد از اعمال منا و عرفات باشد.

- براى دعاى عرفه هم مانند دعاى ندبه و كميل از طرف بعثه برنامهريزى شود تا از معنويت و شكوه بيشترى برخوردار گردد.

- مدت عمره كاروانهاى دانشجويى 1 ظ روزه شود.

- از نيروهاى خدماتى كاروان، يك نفر به پيشنهاد روحانى باشد.

- جزوهاى ساده و غنى و توانمند، در خصوص وهابيت و عقايد و تلاششان در جهت تضعيف شيعه تهيه شود و در

ص:40

اختيار زائران قرار گيرد، تا از جهت سياسى، عقيدتى هم، زائران اغنا شوند.

- در درجه بندى هتلها تمام جوانب در جهت رفاه حال زائران لحاظ گردد.

- براى روحانيون كارگاه هاى آموزشى شيوه هاى مديريت فرهنگى و توانايى به كاربستن آنها در نظر گرفته شود.

- از آنجايى كه روحانيون بايستى در سه بعد شناختى (دارا بودن مهارتهاى لازم، اطلاع كافى از تاريخ اسلام و امكنه، اطلاع از پيامهاى تربيتى و اخلاقى، عرفانى) و بعد عاطفى (عشق به كار، عشق به هدايت مردم، عدم احساس خود برتر بينى) بعد رفتارى (ارتباط با كاروان و عوامل اجرايى و ...) موفق باشند و حركت نمايند وجود كارگاه هاى آموزشى بسيار لازم است.

- تقويم حج كه تمام وقايع تاريخى حج را ثبت نموده باشد، تهيه شود.

- از اعزام زائران مبتلا به بيماريهاى سخت كه قادر به انجام هيچيك از اعمالشان نيستند، جلوگيرى شود.

- مسئولين سازمان حج، خوهران معينه را نيز مانند روحانيون به كاروانها معرفى نمايند تا مشكل جذب آنان به كاروانها پيش نيايد، و در همان اولين فرصت با زائران و مشكلات آنان آشنا گردد و از اول برنامه ريزى نمايند.

- كارت شناسايى (قابل نصب روى چادر) براى

ص:41

خواهران معينه در نظر گرفته شود تا در اماكنى مثل حرمين شريفين و ... بتوانند پاسخگوى سئوالات زائرين غير كاروان خود نيز باشند و شناسايى آنها براى ديگران ميسور باشد.

- در انتخاب مديران و خدمه دقت بيشترى صورت گيرد.

- از روحانيون بومى و محلى براى اعزام استفاده شود.

- در روشهاى انتخاب روحانى نمونه، تجديدنظر شود.

- معينه ها حتماً محرم روحانى باشند. از معرفى معينه هاى نامحرم به كاروان جداً خوددارى شود. اين توصيه را بسيارى از روحانيون كاروانها پيشنهاد داده بودند.

- از روحانيون كارآمد جوان، جهت هدايت فرهنگى كاروانها استفاده شود.

توصيه به مديران

توجه به نكات ذيل براى روحانيون بزرگوار كاروانها بسيار مفيد است و ميتوانند از مديران كاروانهاى خود، موارد ذيل را پيگيرى نمايند.

- مديران محترم از دخالت در امور شرعى پرهيز نمايند.

- مديران محترم با روحانى، هماهنگ باشند.

ص:42

ناهماهنگى آنان آثار بدى بدنبال دارد.

- مديران محترم زائرينى را كه شنوايى كمترى دارند شناسايى كرده و حتماً به تهيه سمعك توصيه نمايند تا براى درك اعمال و تكرار نيات با مشكل مواجه نشوند.

- مديران عزيز، جهت قبله در اتاقهاى هتل را بپرسند و زائران را مطلع نمايند.

- مديران وسايل و ادوات تبليغاتى و تراكتهاى نام كاروان و ... را جهت بازديدهاى دورهاى به همراه داشته باشند.

- مديران محترم در ارائه سرويس دهى و خدمات يكسان و عادلانه برخورد نمايند.

- مديران از صميمت و ارتباط نزديك با زائران مؤنث و جوان، شديداً پرهيز نمايند.

- اعلان برنامه هاى بعثه و زيارات دوره و نصب آن و .... در تابلوى اعلانات توسط مديران صورت گيرد.

- قناعت و صبر و بردبارى در طول سفر و رعايت حال تمام زائران.

- اعلام ساعات زيارت بانوان در مسجدالنبى و زيارت آقايان در بقيع.

- برنامه ريزى جهت خريد دسته جمعى هم در مكه و هم در مدينه.

- تذكر به زائران در عدم استفاده از دخانيات در اماكن مقدسه مكه و مدينه (در اين اماكن ممنوع است)

ص:43

- تذكر به زائران كه قرآنهاى مسجدالنبى و مسجدالحرام را به هتلها نياورند.

توصيه به رابطين

- رابطين محترم غير مستقيم ارزيابى كنند.

- رابطين محترم براى شناسايى و ارزيابى روحانيون، وقت بيشترى صرف كنند و عملكرد آنان را درست و دقيق منعكس نمايند.

- ارزيابى روحانيون به پايان سفر موكول شود تا نتيجه شفافتر و واقعيتر باشد. البته از ابتداى سفر از كارهاى روحانيون اطلاع حاصل نمايند ولى فرمها در پايان سفر پر شوند.

- سبك و روش ارزيابى روحانيون، توسط رابطين مختلف است، يك روش براى همه اعمال شود.

- رابطين محترم ضمن بررسى عملكرد روحانيون، نقاط ضعف آنان را گوشزد نمايند.

عوامل موفقيت روحانى، معين و معينه

1- تقسيم كار بين روحانى و معين از ابتدا صورت بگيرد به نحوى كه هر كدام وظايف خود را بخوبى بداند كه در سهولت كار، هماهنگى و ايجاد صميميت بسيار مؤثر است.

- در انجام اعمال، روحانى از عجله و شتابزدگى

ص:44

بپرهيزد.

- اصلاح حمد و سوره خانمهاى زائر، توسط معينه ها صورت گيرد.

- روحانى و معين و معينه هيچگونه انتظارى از زائران نداشته باشند.

- روحانيون با سعه صدر، تحمل، اخلاص و مهربانى با زائران برخورد نمايند.

- هر يك از روحانيون، نهار و شام را در اتاق زائران و با آنان صرف نمايند. اين پيشنهاد را بسيارى از روحانيون مطرح كرده بودند.

- روحانى معين و معينه شخصاً اعمال زائران را كنترل نمايند.

- روحانى، زمينهى فعاليت بيشتر معين و معينه ها را فراهم نمايد.

- برخوردارى از تقوى و معنويت و اصلاح خود قبل از اصلاح ديگران.

- اهتمام روحانى به صحت انجام اعمال افراد بخصوص افراد ضعيف.

- توجه روحانيون به تمام ابعاد حج (عبادى- سياسى) .

- مسلط بودن روحانى به زبان عربى و انگليسى.

- با مطالعه سخنرانى كند و به بيان مسايل بپردازد.

- گفتار خود را همراه با عمل كند (در بحثهاى اخلاقى و تقوايى) تا از نفوذ كلام بيشترى برخوردار گردد.

ص:45

- هر دو سه روز يك بار، جلسه هماهنگى ميان روحانى، معين و مدير و معينه برقرار گردد.

- قبل از شروع جلسات با همكارى معين و روحانى، براى هر جلسه طرح درسى تهيه شود و در هر جلسه مقدارى مطالب اخلاقى، فقهى معين شود، تا هم از تكرار مطالب توسط روحانى و معين جلوگيرى شود و هم استفاده بهينه از وقت صورت گيرد.

- جهت تأثير گذارى بيشتر بين زائران بهتر است روحانى و معين يك كاروان، از جهت سنى، هم زبان بودن و آشنا بودن از قبل و حتى خط فكرى و سياسى يكى باشند.

- برخوردهاى عاقلانه و حكيمانه يك روحانى با معين و معينه در رفع مشكلات بسيار مؤثر است و ميتواند از تشنجات و اختلافات جلوگيرى نمايد.

- نظم و وقتشناسى از ديگر عوامل موفقيت روحانى است كه موجب انجام كارها طبق برنامه ميشود و به كاروان انسجام خاصى ميبخشد.

- روحانى و معين، حتى قبل از شروع جلسه در محل جلسه حضور يابند، تا هم وقتشناسى را عملا آموزش دهند و هم در رفع مشكلات شخصى و مسائل فردى زائران كوشاتر باشند.

- تشكيل جلسات گروهى براى ختم قرآن و ختم صلوات.

ص:46

- در كاروانهايى كه معنيه دارند، ترتيبى اتخاذ شود كه خانمها در زمانهاى اعلام شده به داخل مسجدالنبى بروند و قسمتهاى مختلف روضه شريفه و منبر حرم شريف و ستونها و ... را ببينند.

- شناسايى افراد داوطلب براى مساعدت به افراد ناتوان، براى انجام دادن اعمال و تردّد به اماكن مقدس.

- تقويت روحيه افراد اعم از زن و مرد به هنگام بروز مشكل.

- حفظ خونسردى خود و تدبير براى بهترين راه حل در هنگام بروز مشكلات.

- ضمن ذكر اثرات مثبت هميارى و همكارى از نيروى خود زائران، در رتق رفتق امور كاوران، استفاده شود. (البته با دادن برنامه و هماهنگيهاى لازم)

- با توجه به سطح تحصيلات زائران، توقع آنان بالا ميرود، لذا توجه به اين وضعيت در نحوه عملكرد روحانيون نقش زيادى دارد.

- بهترين راه نفوذ در دل زائر، تواضع و تطابق قول و عمل است و نيز داشتن حسن خُلق و سعه صدر.

- از زائرينى كه مسلط به زبان انگليسى و عربى هستند حتماً در بيان مسائل اعتقادى و صدور انقلاب و دفع شبهات استفاده شود (آموزشهاى لازم به خود آنها داده شود) .

- روحانيون و معينهاى محترم از شوخيهاى بى مورد

ص:47

بين خودشان و زائران جداً بپرهيزند.

- روحانيون و معينهاى محترم با لباس رسمى و مقدس روحانيت، بين زائران و در حرمين شريفين حاضر شوند.

- در جلسات آموزشى، ابتدا مديران سخن گويند و بعد كه همه حضور پيدا كردند، روحانى به بيان مسائل و مناسك بپردازد. چرا كه حرفهاى مدير پيرامون مسائل اجرايى حج است و بالتبع همه از آن مطلع خواهند شد؛ ولى غفلت از يك مسئله شرعى عواقب سويى بدنبال خواهد داشت.

- توجه به مناسبتها و ايام الله در طول سفر و بهرهبردراى از تاريخ اسلام و مسائل سياسى روز.

- روحانيون از حال سالمندان و بيماران غافل نباشند و تا پايان سفر از آنان دلجويى كرده و به نوبت هر روز يكى دو نفر را به حرم ببرند.

- در اختيار قرار دادن جزوه هاى مناسك واماكن بين زائران و از آنها خواسته شود كه در اوقات فراغت در اتاقهايشان بحث و گفتگو كنند، تا هم مسايل براى خودشان و هم براى افراد مسن و بيسواد روشن شود و هم اشكالاتشان و ابهامات را از روحانى بپرسند.

- از تراكتهاى خوش خط و زيبا با مضامين عالى، جهت حفظ حجاب خانمها در سالنها و تابلوى اعلانات، استفاده شود و هر روز با متنهاى زيباتر و جديد عوض شوند. (با همكارى مديران)

ص:48

- با سعه صدر و برخورد متين و منطقى، حجاب و پوشش زائرين (بخصوص خانمها) تحت كنترل درآيد و عواقب سوء بدحجابى و اثرات زننده اجتماعى آن و فلسفه حجاب در جلسات تذكر داده شود.

- درب اتاق روحانى و معين و معينه هميشه به روى زائر باز باشد و در بين زائرين و در جمعشان حضور يابند.

- زائرينى كه در كاروان از جهات مختلف (ختم قرآن، شركت مستمر در جلسات، فعاليتهاى عبادى و مستحباتها، همكارى و ...) ممتاز بودند شناسايى شوند و مورد تقدير قرار گيرند.

- در پايان هر جلسه يكى از كتابهاى اعتقادى از استاد مطهرى، علامه طباطبايى، دكتر بهشتى، و شهيد هاشمينجاد و ... معرفى شود و در 5 دقيقه پيرامون محتواى آن بحث شود تا هم فرهنگ كتابخوانى رواج يابد و هم زائران جوان با توجه به شبهات و سئوالاتى كه در ذهنشان موجود است پاسخهاى خود را در كتابها جستجو نمايند.

- در جلسات آخر از زائران خواسته شود تا خلاصهاى از سفر خويش را تحت عنوان" سفر در يك نگاه" در سه بعد مشاهدات و اعمال و شنيدنيها به رشتهى تحرير درآورند و رهآورد سفرشان را مكتوب نمايند تا بدينوسيله درك خود را نسبت به فضا و محيطى كه هستند و نسبت به عرفان و صفاى معنوى آن بيان نمايند. مشاهدات شامل (زيارت حرمين شريفين، زيارت دوره، قبرستان ابوطالب

ص:49

و ...) اعمال (مناسك و واجبات حج و مستحبات آن ...) شنيدنيها شامل تاريخ 23 ساله رسالت پيامبر، زندگى نامه ائمه و پيامبرانى كه در مسجدالحرام طواف كردند و ...) و هر آنچه در اين سفر از زبان شما شنيدهاند، تقرير شود. اين عمل براى جوانان و تحصيلكرده ها بسيار عمل خوبى است.

- در همان دفعه اول كه همهى زائران به حرم برده ميشوند، ضمن اينكه كارت هتل و آدرس را همه دارند، علامتهايى در مسير به آنها گوشزد شود تا مسير رفت و آمد را به خوبى ياد بگيرند كه نگرانى از گم شدن و تبعات آن را نداشته باشند و ورود و خروج از دربهاى حرمين با شماره هاى مخصوص را به آنها بگوئيد. (با همكارى مديران)

- نسبت به اذانها و اوقات شرعى، برگزارى نمازهاى جماعات، حتماً زائران را مطلع نماييد.

- معينه محترم، قبل از حركت به ميقات به بانوان زائر اعلام كند كه لباس احرام خانمها نازك و بدن نما نباشد.

- معينه هاى محترم، بانوان زائر را با زندگى زنان اسوه اسلام (حضرت زهرا (عليها السلام) حضرت زينب (عليها السلام) ) و زنان موفق صدر اسلام (سميه، حضرت خديجه و ...) آشنا نمايند تا درسهايى از الگوهاى موفق بياموزند.

- هر روز يكى از ادعيه و مناجاتهايى كه مردم در شهر خود كمتر به آن ميپردازند خوانده شود و توضيح داده شود تا با مناجات صحيفه و ادعيه ها آشنا شوند.

ص:50

- روحانيون و معينها و ... به امور فردى و شخصى نپردازند و همواره در خدمت زائران باشند.

- روحانيون و معينها و ... از امور تشريفاتى و تجملاتى شديداً پرهيز نمايند.

- روحانيون و معينها و ... از زمانهاى خوب و مناسب براى برگزارى جلسات استفاده كنند كه هم درك جلسه براى همه امكانپذير باشد و هم از نماز اول وقت و جماعت محروم نشوند.

- روحانيون توجه به سطح فهم مخاطبين داشته باشند.

- از تمثيلات و داستانهاى كوتاه و طنزهاى مفيد براى بهتر جا افتادن مسائل عقيدتى و مناسك استفاده شود.

- هر روز قبل از شروع جلسه از يكى از جوانان خواسته شود تا قرآن تلاوت كند و حديثى را بيان نمايد.

توصيه هاى مربوط به جلسات قبل از سفر

مسائل كلى

در اولين جلسات كه تمام زائران به علت شوق و علاقه حضور دارند، ذكر و تفهيم اين مطالب كلى ضرورى است.

1- بيان اهميت عمره و حج از ديدگاه آيات و روايات.

2- بيان اهداف عمره و حج تمتع.

3- بيان اهميت آموزش.

4- مسئله تقليد و تعيين مرجع تقليد براى آنها كه ندارند، و چگونگى بقاء بر ميت.

ص:51

5- بيان مسائل مربوط به وجوهات مثل خمس و زكات و رد مظالم.

6- اهميت نماز و لزوم قرائت صحيح.

7- فراگيرى احكام و نقش آن در صحت عمره و حج.

8- توبه و زدودن گناه از دل.

- رعايت حجاب و ساير شئونات از آغاز تا پايان سفر.

- رعايت اخلاق اسلامى در سفر.

- رفع حوائج ديگران در حد امكان.

- حلاليتطلبى از ديگران و پاك كردن دل از كينه هايى كه نسبت به ديگران است.

- وصيت كردن (حتماً زائر وصيت نامه خود را بنويسد و به فرد مطمئنى بدهد) .

- خداحافظى و طلب حلاليت از ديگران.

- لزوم اجازه نذر از شوهر، جهت محرم شدن قبل از ميقات براى بانوانى كه به تنهايى سفر ميكنند.

- معرفى كتابهاى موردنياز در سفر و ساير لوازم شخصى.

در بيان احكام و مناسك

- تهيه دفترچهاى جهت آموزش مناسك و تنظيم احكام در آن به تعداد 23 جلسه، ده جلسه در ايران 6 جلسه در مدينه و 7 جلسه در مكه، محتواى بيانات در هر جلسه متناسب با فضاهاى مورد نظر و اعمال لازم در آن محيطها

ص:52

لحاظ شود. (در هر جلسه تفسير يك آيه مربوط به حج، بيان تاريخ اسلام، بيان عرفان و اسرار حج و بيان احكام حج در نظر گرفته شود.)

- مناسك همراه با اسرار حج مطرح شود كه زوّار خسته نشوند و تنوع بخشى در بيان احكام رعايت گردد.

- انتخاب افراد قوى و با تجربه در هر اتاق براى تكرار و تمرين احكام.

- تهيه كاغذهايى با نام هر زائر و ذكر نحوه عمل آنها (قرائت و ...) و اشتباهات آنها در كاغذ جداگانهاى نوشته شود و به خودشان تحويل داده شود تا در فرصتهاى فراغت برطرف گردد، و در مراحل بعدى اعمال چنانچه اصلاح شده باشد در برگه اوليه ثبت گردد.

- تهيه بروشورهاى مربوط به خلاصه اعمال و اماكن تاريخى مكه و مدينه و اعمال مستحب در هر مكان و تحويل آنها به زائران.

- از وسايل كمك آموزشى مانند نوار، فيلم،CD ، پوسترهاى بزرگ، ماكت جهت آموزش هر چه بهتر مناسك و احكام استفاده شود. خصوصاً موقع توضيح در مورد اماكن تاريخى و يا مكانها و اركان مسجدالحرام و قسمتهاى مسجدالنبى، فيلم و تراكت و پوستر، خيلى مفيد و لازم است.

- احكام با بيانى ساده و روان توضيح داده شود و از ذكر موارد اختلافى پرهيز شود.

ص:53

- مناسك بصورت عملى حتى المقدور آموزش داده شود. (مثل وضو، نماز، نحوه احرام بستن، غسل كردن، طواف به دور كعبه و ...) البته خالى از وسواس باشد.

- آموزش احكام با پرسش و پاسخ همراه باشد.

- در بخش نماز غير از تصحيح حمد و سوره يكبار بطور عملى واجبات نماز (تكبيرة الاحرام، قيام، موالات، ترتيب و ...) توضيح داده شود.

- زمان جلسات طولانى نشود و از اتلاف وقت و حرفهاى بيهوده زدن خوددارى شود.

- مسئله پرداخت خمس زائرين را به دفتر مراجع و نمايندگى آنها ارجاع دهيد.

- جلسات را متنوع و شاداب نگهداريد، تا انگيزه شركت همه وجود داشته باشد و از جهات مختلف علمى، عبادى، سياسى پر بار نماييد.

- در هر جلسه يك شبهه اعتقادى شيعه را مطرح و پاسخ دهيد.

- در شناخت چهره وهابيون و تلاشهاى مذبوحانهشان در هر جلسه 5- 2 دقيقه صحبت نماييد.

- از مغلقگويى و كلى گويى و ذكر الفاظ مشكل، براى بيان احكام جلوگيرى شود.

- در جلسات اول، زائرين از جهت سطح تحصيلات (با سواد و بى سواد) جدا شوند تا براى هر دسته با زبان خودشان احكام مسائل مطرح شود.

ص:54

- بعد از هر جلسه، ارزيابى بعمل آيد تا اطمينان به يادگيرى آنان شده باشد. به باسوادها توصيه شود براى يادگيرى بهتر يادداشت نمايند.

- خواهران معينه، احكام را به صورت عملى توضيح دهند، مسائلى مانند وضو، غسل، سركردن و برداشتن مقنعه در حال احرام و ... تا مشكلات زائران برطرف شود.

- نسبت به قرائت نماز (حمد و سوره) براى كسانى كه خيلى ضعيف هستند، نوار تهيه شود و در اختيارشان گذاشته شود تا در اوقات فراغت تمرين نمايند.

- تلبيه و نيات را در برگهاى تايپ كرده و با خط درشت تكثير نماييد و در اختيار زائرين قرار دهيد.

- مسائل مربوط به منا و عرفات در مكه گفته شود، چرا كه منا و عرفات به علت شلوغى و سروصدا و عدم امكانات، مطلوب نخواهد بود.

- جلسات زائرين خانم با معينه حتماً جداى از جلسات عمومى برگزار شود و وقت خوب ومناسبى برايش اختصاص داده شود و لزوم شركت خانمها توسط مدير و روحانى حتماً اعلام شود.

نماز جمعه، جماعت و تحيّت

نماز مقام پاكان و نيكان است. نماز جايگاه بينايان و دانايان است. نماز طريق عاشقان و عارفان است. نماز، راهيابى به بارگاه ربوى است. عارف عاشق، محال است در

ص:55

مسائل نماز و برنامه هايش از معشوق سرپيچى كند، پس به قدر وسف بايد، وقت اين مناجات را غنيمت شمرد و به آداب قلبى قيام كرد و به قلب بايد فهماند كه مايه حيات ابدى و سرچشمه فضايل انسانى و ... موأنست با حضرت حق است. پس اشتغالات قلبى را بايد موقع نماز كم، بلكه قطع كرد.

توصيه ها

- حتماً به زائران تأكيد شود نماز را به جماعت بخوانند.

- آموزش نماز جمعه به زائران داده شود تا با شركت در نماز جمعه، آشنايى كامل به برگزارى آن داشته باشند.

- به زائران گوشزد شود كه نمازهاى واجب را در مسجدالنبى و مسجدالحرام تمام بخوانند.

- زائران براى شركت در نماز جماعت يك ساعت قبل از شروع نماز در مسجدالحرام و مسجدالنبى حاضر شوند تا در صفهاى مرتب و متصل قرار گيرند و نيم ساعت بعد از نماز حركت نمايند تا دچار شلوغى و ازدحام نشوند.

- موقع برگزارى نماز جماعت، نماز فرادى نخوانند.

- نمازها در مسجدالنبى و مسجدالحرام خوانده شود كه فضيلت بيشمار دارد.

- نمازهاى زيارت ائمه بقيع (عليهم السلام) در مسجدالنبى خوانده شود.

- نماز ميت اهل سنت به زائران آموزش داده شود و در نماز ميت آنان نيز شركت نمايند.

ص:56

- زائرين از ذكر آمين، بعد از حمد اجتناب كنند و ميتوانند سكوت كرده و يا الحمدلله (يعنى شكر خدا را كه ما را جزء ضالّين قرار نداد) بگويند.

- خواندن نماز تحيت در مساجد مكه و مدينه به زائران توصيه شود.

- با گفتن قدقامت الصلوة در مساجد بلند شده و به نماز جماعت بايستند.

- اهل سنت اهميت زيادى به مرتب بودن صفوف نماز جماعت ميدهند، قبل از گفتن تكبيرةالاحرام، امام جماعت جملاتى مانند" استووا، سوّوا صفوفكم، اتمّوا الصف الاول فالاول، سدّوا الخلل" ميگويد تمام اين عبارات به معنى كامل كردن و منظم شدن صفوف است، توجه نمايند.

- اهل سنت اتصال صفوف در مكان واحد مانند مسجدالنبى و مسجدالحرام را لازم نميدانند لذا به زائران توصيه كنيد جايى بايستند كه اتصال صفوف برقرار باشد.

- در رفتن به سجود و ركوع و برخاستن از آنها، از امام جماعت تبعيت كرده و تأخير محسوسى نداشته باشند.

- از آمين گفتن و دست به سينه نماز خواندن، جداً بپرهيزند كه نماز باطل است.

- اهل سنت بعد از سجده فوراً برميخيزند تذكر به زائران كه قدرى تأمل كرده (نه طولانى) سپس برخيزند.

- بسيارى از مراجع تقليد، نماز جماعت با اهل سنت را

ص:57

مجزى ميدانند و اعاده لازم نيست.

- بعد از سلام نماز، دستها را بالا نياورده و الله اكبرها را هم آهسته بگويند.

- در مسجدالحرام درمسير طواف كنندگان به نماز نايستند.

- احكام نماز استدارهاى در مسجدالحرام، براى زائران تبيين شود.

- محل ايستادن امام جماعت در مسجدالحرام براى زائران روشن شود تا جلوتر از امام قرار نگيرند.

صبح و مغرب و عشا: نزديك مقام ابراهيم

عصر: بين حجر اسماعيل و در كعبه

نماز جمعه: نزديك مقام ابراهيم

ظهر: زير بالكن مقابل حدفاصل بين ركن يمانى و ركن حجر

ص:58

بخش چهارم: نگاهى گذرا به ابعاد عبادى و سياسى حج

معارف حج

بعد عبادى

حج تنها مناسك نيست، بلكه سير و سلوك باطنى و طى منازل روحانى است. هر يك از منازل، رازهاى عرفانى، اخلاقى، تربيتى و ارشادى در بر دارد و همينهاست كه به حج روح و معنى ميبخشد و دگرگونى اخلاقى و معنوى در زائر ايجاد ميكند. بر روحانيون معظم است كه درك حقيقى حج را براى زائران كوى دوست فراهم نمايند و شهد شيرين حج واقعى را به كام آنان بريزند. لذا اشارهاى به برخى از مواردى كه شما روحانى محترم به آن اشراف داريد، ميشود.

احرام: كندن لباس معمولى است. غسل احرام پيرايش درون و تصفيه قلب و روان از گناهانى است كه قلب را تيره كرده است و احرام يعنى عدم وابستگى به دنيا و متعلقات آن. زدودن تشخّصها و منيّتها و يكسان شدن همه (فقير و غنى) .

تلبيه: لبيك گفتن است، بدين معنا كه خداوند بزرگ را

ص:59

در دعوتى كه فرموده، اجابت نمودى و با صفا و اخلاص و بدون غل و غش پاسخ ميدهى. لبيك گفتن به خدا يعنى پيمانى زبانى با خدا، پس از عهد و تعهد قلبى است. يعنى خدا يا به هر چه حق است، زبان ميگشايم و از هر چه باطل است دم فرو ميبندم.

طواف: هفت شوط طواف بر گرد كعبه.

- همسويى با جهان هستى است بر محور توحيد گرديدن.

- حيات و ممات و عبادات را براى خدا خالص كردن.

- هماهنگ شدن با فرشتگان خدا كه لحظهاى از اطاعت حق غافل نيستند.

- فرشته خوى شدن و رخت بر بستن صفات حيوانى، از انسان است.

نماز طواف: نماز طواف، پشت مقام ابراهيم خواندن يعنى قائم مقام ابراهيم شدن و با ابراهيم هم نوا و هم راز شدن و قائم مقام ابراهيم شدن، يعنى تأسى به ابراهيم در مبارزه با شرك و برائت از مشركين، تسليم حق بودن، امتثال امر خدا كردن، از دنيا و وابستگيهاى آن بريدن و در جهت سير الى الله فانى شدن.

آب زمزم: نوشيدن زمزم سبب شستشوى بدن از امراض روحى و جسمى ميشود. آب زمزم بهترين آب روى زمين است.

صفا و مروه: 7 شوط سعى صفا و مروه

ص:60

- تأسى به هاجر كردن است، نااميد نشدن در طى طريق، سعى و تلاش نمودن و از حركت نايستادن است. توقف در صفا، تصفيه كردن روح و ضمير براى حضور در قيامت است.

- رسيدن به مروه، پيش گرفتن مروت و جوانمردى و اصلاح صفات بد خويش است.

- سعى، حيران و سرگردان بدنبال خدا بودن است. سعى كننده، دنبال رضاى خدا ميرود تا بندگى او كامل شود.

هروله: رمز هروله، گريختن از معاصى است.

- زير پا گذاشتن غرور وقدرت كه آدمى را از خدا غافل ميكند.

- گريختن از شيطان و وسوسه هاى اوست.

- خوارى هر سلطه گر، ستيزه جوست.

عرفات: در عرفات حضرت آدم به خطا و ترك اولى اعتراف ميكند و خدا او را مشمول رحمت قرار ميدهد.

- در عرفات حضرت ابراهيم به مناسك حج واقف ميشود و عارف ميشود و دعايش مستجاب ميشود.

- عرفات بهترين موقعيت براى دعا و استغفار و طلب حاجات است.

- عرفه از اعياد بزرگ براى زائران و براى همه مؤمنان و روز آمرزش و اعتراف است.

- عرفه يك روز است به فضيلت شب قدر، پس بايد در

ص:61

اغتنام اين فرصت تلاش كرد.

- عرفات مكان وزش نسيم رحمت الهى است.

- بر سر كوه عرفات (جبل الرحمة) امام حسين (ع) دعاى عرفه را خواندند كه محل اجابت دعاست.

مشعر: بخشى از شب عيد قربان زائر در مشعر است.

- وقوف بين الطوعين در مشعر ركن حج است.

- بايد در صبح عيد قربان بهره هاى معنوى لازم را گرفت و از خدا عيدى خواست.

- عيدى انسان در آن روز، آمرزش گناهان و قضاى حوائج است.

منا: منا يعنى آرزو، آرزوى چه چيزى كه بدنبال آن بايد از شهر و ديار حتى مكه معظمه و خانه دوست آواره شوى، ابراهيم هم، ترك همه را كرد حتى زن و فرزند و ... تا به مقام خلّت و خليل الهى رسيد و امانت خلق را به او دادند.

- پس بايد از همه تعلقات بريد و تسليم در برابر حق شد و امتثال فرمان او بدون چون و چرا كرد.

رمى جمره: سنگ زدن به شيطان (رمى جمره عقبه) از واجبات روز عيد قربان است.

- نوعى آموزش به انسان است كه چون ابراهيم و اسمعيل بايد شيطانهاى مرئى و نامرئى را رمى كنى.

- ابليس سوگند ياد كرده كه دمى از بندگان خدا غافل نباشد، پس تو دمى از خدا غافل نباش تا دامهاى او را يكى پس از ديگرى پاره كنى و به حبل الهى چنگ زنى.

ص:62

- هواهاى نفسانى را لگدكوب كرده كه آنها از عوامل اسارت در برابر شياطين جنى و انسى هستند.

تقصير: (ناخن يا مو كوتاه كردن) در واقع آرزوها و خواهشهاى نفسانى و حيوانى را كوتاه كردن و بريدن است و وصل به رحمت لايزال حق شدن.

حلق (سر تراشيدن) : يكى ديگر از واجبات روز عيد قربان حلق است.

- زائر موى سر را ميتراشد و تسليم امر الهى است و با زدودن موى سر عيوب ظاهر و باطن را از درون ميزدايد.

قربانى: امام صادق (عليه السلام) : با قربانى كردن حلقوم هوا و طمع را ذبح كن و از خود دور گردان.

- ابراهيم در مسلخ عشق فرزند عزيزش اسماعيل را به خاك افكند تا به امر خدا قربانى كند.

- اسماعيل، پدر را در راه امتثال امر حق تشويق و ترغيب ميكرد تا هر چه زودتر او را ذبح نمايد.

- حقيقت قربانى، كشتن هواى نفس و آز و طمع است.

- حقيقت قربانى، از بين بردن تعلقاتى است كه آدمى را از حريم دوست دور ميسازد.

بعد سياسى حج

خداوند ميفرمايد: جعل الله الكعبه البيت الحرام قياماً للناس قيام وسيله پايدار بودن است، مسلمان اگر بخواهد پايدار باشد، بايد قيام در راه خدا كند.

ص:63

- حج صرفاً اعمال و مناسك نيست، درست است كه حج بى احرام و بى طواف نميشود و رمى جمره، حلق، قربانى و وقوفين هم جزء واجبات و شرايط حج است. اما فقط حج اين نيست.

- حج بيدارى است.

- حج برائت است. برائت از مشركين از ازل تا ابد.

- حج وحدت و انسجام مسلمين در سايه تمسك به حبل الهى براى شكست و نابودى تمامى كفر و ظلم است.

- حج رساندن پيام 14 ظظ ساله قرآن به گوش تمامى جهانيان است. اجتنبوا الطاغوت

- حج، برائت و اعلان انزجار از تفكر شرك آلود و تمدن باطل شرك زدگان است.

- حج، برائت از استعمار ظالمانه ملحدان و استثمار ماديين و استعباد بى رحمانه مستكبران است.

- حج، برائت از استعمار سامريگرانه اسرائيل و استضعاف مكارانه ابرقدرتهاست.

حج مجهز شدن به سلاح توحيد، معزّز شدن به عزّت حق و متخلّق شدن به اخلاق الهى و مفتخر شدن به كسب فضايل مادى و معنوى است.

پس در راستاى بعد سياسى حج، روحانيون محترم بايد به نكات زير توجه داشته باشند:

- بيان خدمات انقلاب و نظام جمهورى اسلامى؛

- بررسى و تبيين ديدگاه هاى امام و رهبرى پيرامون

ص:64

مسائل اساسى ايران و جهان اسلام؛

- تبيين نقش و مسؤوليت مسلمانان در دفاع از انقلاب اسلامى و مقابله با توطئه هاى دشمنان؛

- تأكيد بر ضرورت ارتباط و تعامل دوستانه با ساير مسلمانان و تبادل ديدگاه ها پيرامون مسائل منطقه و جهان اسلام؛

- در محلهاى اجابت دعا، براى نابودى اسرائيل و آمريكا و نجات تمامى مسلمانان جهان دعا كردن؛

- حمايت از مردم مظلوم فلسطين؛ عراق و افغانستان

- رويكرد سياسى در زمان حج باعث اتحاد مسلمانان و يك دلى و يك رنگى آنان ميگردد و كمك ميكند كه مسلمانان، تحت رايت اسلام زمينه هاى تفرقه را كنار زده و با تكيه بر قدرت الهى شوكت و مجد اسلام را به ارمغان آورند.

ص:65

بخش پنجم: در حرمين شريفين

مسجدالحرام

- انّ اول بيت وضع للناس للذى ببكةَ مباركاًو هدى للعالمين. (1)مسجدالحرام، اولين خانهاى كه براى عبادت مردم مقرر شد. همان كه در سرزمين مكه است و مايه حركت، بركت و هدايت جهانيان است. يادآورى نكات زير براى زائران مفيد است:

- طواف عاشقانه به دور كعبه و ديدن صاحب خانه با چشم دل.

- به يادآوردن خاطرات كعبه مانند معراج پيامبر- تولد حضرت على (ع) - قيام امام زمان از كنار آن به هنگام ظهور

- نماز خواندن در مقام ابراهيم و الگو قرار دادن ايشان.

- نماز خواندن در مسجدالحرام و ثواب فراوان آن.

- قرائت قرآن و آثار فراوان آن.

- انجام طوافهاى مستحب و هديه كردن به انبياء، معصومين، مؤمنين و ذوى الحقوق و ذكر ثوابهاى بيشمار آن.


1- آل عمران/ 96.

ص:66

شناساندن قسمتهاى مختلف مسجدالحرام

الف- اركان

ركن حجر: ركن شرقى كعبه كه سنگ مقدس حجرالاسود روى آن نصب شده است. اين سنگ بهشتى همراه حضرت آدم به زمين آمد.

- حجر سنگ بهشتى است و تمام انبياء و معصومين آن را استلام كردهاند.

- استلام نمودن حجر در صورت امكان، چرا كه دست راست خداوند است.

- حجرالاسود، اول سفيد بود كه به جهت گناه مشركان و گناهكاران سياه شد.

- ركن حجرالاسود از ديگر اركان كعبه با فضيلتتر است.

- در آداب تشرف خوب است روحانيون محترم به خانمها تذكر دهند كه به جهت ازدحام جمعيت در نزديك ركن حجر، از استلام آن جداً پرهيز نمايند.

ركن يمانى: ركن جنوبى كعبه است و امام صادق (عليه السلام) فرمودند: الركن اليمانى بأبنا الذى ندخُلُ منه الجنّه.

ركن عراقى: ركن شمالى كعبه و ركن شامى كه ركن غربى كعبه ميباشد و اين دو ركن، حجر اسماعيل را در برگرفتهاند.

حجر اسماعيل: محل دفن بسيارى از انبياء الهى از جمله حضرت اسماعيل (ع) .

ص:67

- محل زندگى هاجر و اسماعيل

- محل دفن هاجر

مقام ابراهيم: قدمگاه حضرت ابراهيم ميباشد.

- مقام ابراهيم، پله بالا بر ابراهيم، براى خواندن آيات مناسك حج است.

- خواندن نماز طواف بايد پشت مقام باشد، چرا كه ابراهيم، اول مبارز با شرك و مجاهد در راه توحيد بود.

ناودان طلا: روايت است كه امام باقر (عليه السلام) ، ميفرمايد: موقع طواف وقتى به زير ناودان رسيدى از خداوند طلب روزى حلال، نجات از آتش دوزخ كم شدن شر فاسقين و شياطين انسى و جنى و دخول در بهشت را بنماييد. زير ناودان طلا، جاى استغفار و محل نزول رحمت خداست.

ملتزم: قسمتى از ديوار كعبه كه حجرالاسود در يك سمت آن و باب كعبه در سمت ديگرش است.

- محل اجابت دعاست. هيچ بندهاى نيست كه در آنجا خدا را بخواند و دعايش مستجاب نشود.

حطيم: نيم دايره حدفاصل حجرالاسود و مقام ابراهيم است.

- اين مكان براى استجاب دعا و نفرين سفارش شده است.

- لعن مشركين و ظالمان و ....

چاه زمزم: چشمهاى كه در سرزمين خشك و برهوت عربستان زيرپاى اسماعيل جارى گرديد.

- چشمهاى كه سبب آبادانى سرزمين عربستان گرديد.

- چشمهاى كه سبب جمع شدن تمامى مردم و كاروانها

ص:68

در مسير شد.

- آبى كه شفا بخش امراض جسمى و روحى است.

- آبى است كه مستحب است بعد از طواف و قبل از سعى از آن نوشيد و به سر و صورت و سنيه خود پاشيد تا مرهمى بر دردها و تزكيهاى بر نفس و روح انسان باشد.

- نوشيدن از زمزم، سيراب شدن از معرفت الهى است.

مسعى: محل سعى بين دو كوه صفا و مروه

- صفا در دامن كوه ابوقبيس و مروه در دامن كوه قيقعان قرار دارد.

- حدفاصل صفا و مروه 4 ظظ متر كه هاجر اين مسير را 7 مرتبه براى يافتن آب براى اسماعيل طى نمود. حد فاصل مسعى 4 ظظ متر، فاصله بين حرم امام حسين و حرم حضرت عباس (بين الحرمين) هم حدوداً 4 ظظ متر كه عصر عاشورا حضرت زينب بين اين دو مقتل سعى مينمود و بدنهاى مبارك تكه تكه شده دو برادر را در هر سعى رؤيت ميكرد. (تشبيه بين مسعى و بين الحرمين و وقايع عاشورا نوعى تنوع و جاذبهاى خاص براى زائران خواهد داشت.)

- سعى در صفا و مروه نياز به طهارت ندارد. توضيح دادن اين مسئله براى زائران دغدغه زائر را كمتر ميكند.

ب- نكات ديگرى كه روحانيون بايد مدنظر داشته باشند:

- آماده كردن زائران از جهت معنوى براى ورود به مسجدالحرام

ص:69

- ابتدا زائران را به بام مسجدالحرام برده و قسمتهاى مسجدالحرام را در آنجا توضيح داده و نشان دهند وبا آرامش پايين آمده و اعمال را آغاز نمايند.

- درخواستهاى معنوى از خداوند با رؤيت اوليه كعبه. بديهى است زائرانى كه مشرف شدهاند، به محض ورود به مسجدالحرام از نظر روحى و معنوى در شرايط بسيار خوبى قرار دارند كه ميشود از اين زمينه حداكثر بهرهبردارى را نمود.

ج- توصيه به پرهيز از موارد ذيل در مسجدالحرام

- فشار آوردن به ديگران به منظور استلام حجرالاسود.

- نماز خواندن در مسير طواف كنندگان.

- توصيه شود، زائرين محترم نمازهاى مستحبى را در پشت مقام نخوانند تا ديگر زائران براى خواندن نماز واجب به مشقت و رنج نيفتند.

- پشت به كعبه نشستن.

- قران را زمين گذاشتن.

- تردد و حركت از روى قرآن (پا را از ميان قران برداشتن)

- كفش و قرآن را در يك دست گرفتن.

- با كاغذ و مهر و دستمال ... نماز خواندن.

- ترك مسجدالحرام در آستانه نماز جماعت.

- نماز فرادى خواندن به هنگام اقامه نماز جماعت.

- خواندن قرآن هنگام ايراد خطبه هاى نماز جمعه.

- صحبت كردن هنگام اذان و خطبه هاى نماز جمعه.

ص:70

- فرستادن صلوات با صداى بلند.

- بهم زدن صفوف نماز جماعت و تردد از بين صفوف.

- ائمه را با صداى بلند خواندن.

روحانيون بزرگوار كاروانها تا آنجايى كه مقدور است با تذكرات سودمند خود زمينه عزت، اقتدار، يكدلى و اتحاد بين زائران ايرانى و كشورهاى ديگر را برقرار نمايند. بايد اعتراف نمود، امروز نگاه بسيارى از مسلمانان و زائران دنيا به مردم و زائران كشور ما ميباشد، بكوشيم با پرهيز از زمينه هاى افتراق، الگوى نمونه براى ديگر زوار و حاجيان باشيم.

مسجد النّبى

حرم امن پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) عظيمترين منبع فيض، بزرگترين سفير الهى در ميان خلق، رحمة للعالمين و مظهر اسماء الهى.

- جايگاه زيارت پيامبر و مسجدالنبى. پيامبر (صلى الله عليه وآله) ميفرمايد: كسى كه زيارت خانه خدا نمايد و مرا زيارت نكند، من هم در قيامت توجهى به او نداشته و شفاعتش نمينمايم.

- به آداب زيارت شامل غسل، وضو، لباس پاكيزه و قلبى سرشار از عشق به خداوند، لبانى لبريز از ذكر خداوند و ... توجه شود.

ص:71

شناساندن اماكن موجود در مسجدالنبى

- روضه شريفه: پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) : ما بين بيتى و منبرى روضه من رياض الجنة

- اين روضه با علاماتى مشخص است و داراى ستونهايى است كه پايين آن سفيد است.

- منبر: اين منبر در محل اصلى منبرى كه پيامبر براى وعظ و ارشاد بر روى آن مينشستند، قرار دارد.

محراب: محراب در محلى ساخته شده كه پيامبر در همانجا نماز ميگذاردند. محراب ديگرى با نام محراب تهجّد در سمت ديوار شمالى ضريح مطهر است كه محل نماز شب پيامبر بوده است.

- خانه حضرت زهرا (عليها السلام) : در شمال شرقى مرقد مطهر پيامبر (صلى الله عليه وآله) خانه حضرت زهراست و بنا به نقلى، مرقد آن حضرت.

- ستون توبه: ستونى كه ابولبابه خود را به آن بست تا مورد عفو خدا قرار گيرد. و نسيم رحمت الهى در اين مكان به او وزيد و بخشيده شد.

- استوانه السرير: مسند و جايگاه رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) براى رفع مشكلات و محل اعتكاف آن حضرت بوده است.

استوانه المحرس: جايى كه على بن ابى طالب براى حراست و حفاظت از پيامبر ميايستاد.

مقام جبرئيل: جبرئيل از آنجا بر پيامبر وارد ميشد و درب ورودى خانه حضرت زهرا (عليها السلام) نيز بوده است.

ص:72

استوانه الوفود:- مكانى كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) با سران قبايل ملاقات داشتند، با آنان جهت آشنايى دين و يا مذاكرات سياسى صحبت ميكردند.

استوانه الحنانه: مكانى كه قبل از ساختن منبر، پيامبر آنجا ميايستادند و به درخت خرمايى تكيه ميكردند و خطبه ميخواندند. زمانى كه منبر ساخته شد و پيامبر بر روى منبر رفتند از آن تنهى درخت، نالهاى برخاست. ستون حنّانه، يادگار آن درخت باوفاست.

استوانه القرعه (مهاجرين) (عايشه) : محلى كه پيامبر فرمودند اگر مردم اين زمين را ميشناختند براى نماز خواندن در آنجا ميان خود قرعه ميانداختند.

صفه: محل اجتماع مهاجرينى كه جهت يارى پيامبر و دين اسلام، خانه و شغل و كاشانه خود را رها كرده و به مدينه آمده بودند. آيه 273 سوره مباركه بقره شأن نزول اين افراد است.

توصيه ها

موقع توضيح دادن قسمتهاى مسجدالنبى، زائران گروهبندى شوند تا موجب ازدحام و اذيت و آزار زائران ديگر فراهم نشود.

- يك ساعت مانده به بستن دربهاى مسجدالنبى، بهترين زمان براى تشرف به همراه روحانى و معين جهت توضيح اماكن ميباشد.

- كاروانهايى كه معينه ندارند، روحانيون محترم

ص:73

پوستر، بروشور، فيلم و ... از داخل مسجدالنبى تهيه كرده و به توضيح كامل و واضحتر مسجد بپردازند.

- مشخصات حرم پيامبر (صلى الله عليه وآله) و درب خانه حضرت زهرا (عليها السلام) به طور كامل توضيح داده شود.

- رعايت آداب زيارت و حضور قلب كامل داشتن.

- توجه دادن به اينكه حيات و ممات پيامبر (صلى الله عليه وآله) و ائمه (عليه السلام) يكسان است، پس خود را در محضر پيامبر ببينند و آداب واقعى حضور در مقابل نبى اكرم (صلى الله عليه وآله) را داشته باشند.

- آماده كردن زائران براى انقلاب درونى، چرا كه مسجدالنبى بهترين مكان براى پاك شدن و پذيرفتن توبه است.

- شناخت پيامبر و تأثير آن در قبولى زيارت.

- امتناع از بوسيدن دربهاى حرم.

- امتناع از بلند صلوات فرستادن.

- ترك نكردن مسجد موقع اقامه نماز جماعت.

- عدم استفاده از مهر و چوب و كاغذ ... موقع نماز.

- اجتناب از پشت به حرم مطهر نشستن.

از آنجايى كه غالب زائران براى اولين بار به زيارت پيامبر (صلى الله عليه وآله) مشرف ميشوند فرصت خوبى است براى روحانيون محترم كاروانها كه عرفان زوار را به ساحت مقدس پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) زياد نمايند. از مهمترين موضوعاتى كه در آن مكان ميتوان به آن اشاره نمود شفاعت ميباشد. از ديد شيعه شفاعت چه معنايى دارد؟ چه كسانى شفاعت

ص:74

كننده هستند، بيان آيات و روايات تأثير خوبى براى زوار خواهد داشت. هم چنين براى زائران جوان دو يا سه شبهه از شبهات شفاعت و جواب آن بيان شود.

بقيع

توصيه ها

- حرم بودن بقيع و لزوم رعايت آداب حرم

- معرفى ائمه بقيع (حضرت امام حسن مجتبى (ع) - امام زين العابدين (ع) - امام محمد باقر (ع) - امام جعفر صادق (ع) .

خوب است روحانيون بزرگوار در كنار مباحث مربوط به شناخت ائمه بقيع در خصوص جايگاه امامت در نگاه شيعه و مسائل پيرامون آن مطالبى را ارائه نمايند. و هم چنين در خصوص صحيفه سجاديه و ادعيه آن مطالبى براى زوار بيان گردد.

- شناخت ساير افرادى كه در بقيع مدفونند (فاطمه بنت اسد- عباس عموى پيامبر- فرزندان و همسران پيامبر- عمه هاى پيامبر و ...)

- عنايت خاص حضرت رسول (صلى الله عليه وآله) به آرميدگان در بقيع.

- روحانيون محترم اعلام نمايند كه زائران از دخيل بستن به پنجره هاى قبرستان جداً خوددارى كنند. هم چنين از برداشتن خاك بقيع پرهيز نمايند چرا كه موجب وهن و

ص:75

تمسخر شيعه ميشود.

- از خواندن نماز در جلوى درب بقيع اجتناب كنند. به زائران توضيح داده شود كه ميتوانند نماز زيارات خود را در مسجدالنبى به جا آورند.

- از بوسيدن درب و شبكه هاى بقيع خوددارى نمايند.

در خصوص بقيع روحانيون محترم كاروانها، به زائران تذكر دهند از خواندن زيارات و دعاى توسل با صداى بلند اجتناب نمايند. بعضاً برادران مداح ديده شده موقع توسل با صداى بلند به ذكر مصيبت ميپردازند كه موجب عكسالعمل مأموران سعودى شده است. خوب است دربارهى فلسفه توسل به اهل بيت و معنى توسل مطالبى براى زائران جوان كاروان بيان شود. بى ترديد مدينه بهترين جا براى تشريح و توضيح اين گونه موضوعات خواهد بود.

- به زائران گفته شود كه تنها براى آمرزش و ثواب به مدينه دعوت نشدهاند. مدينه مدرسه خداست و محمد (صلى الله عليه وآله) ، فاطمه (عليها السلام) و ... معلمان و مدرسان اين مدرسه. آمرزش و ثواب و روا شدن حاجات، بهانهاى است براى آمدن و آموختن چگونه زيستن. تأمل در زندگى آرميدگان جاودان مدينه و بقيف به ما آموزد كه براى سربلندى و سرافرازى در زندگى، فقط بايد بندگى كرد.

ص:76

بخش ششم: وباز هم تجربه و توصيه

زائران

توصيه هاى كلى

تهيه كتابى جامع و ساده شامل اعمال واجب حج، مستحبات و ... براى زائران.

- تماس چهره به چهره با زائران در اتاقهايشان و گوش كردن حرفهاى زائران و درد دلهايى كه دارند. به ديد بسيارى از شما روحانيون از راه هاى تبليغ عملى ارتباط مستقيم و چهره به چهره است بايد به سراغ زائرين برويم تا بتوانيم در تبليغ دين موفق باشيم.

- ضمن اينكه مسائل شرعى را بطور جدى آموزش داده و پيگيرى ميكنيد از شدت اضطراب و استرس زائران بكاهيد.

- تاريخ و ساعت دقيق جلسات و ريز برنامه هاى عنوان شده در هر جلسه در جزوهاى چاپ شده و از همان ابتدا به زائران داده شود.

- ايجاد روحيه تعاون و هميارى بين زائران كه نقش مهمى در پيشرفت كارها دارد، زائر بايد توسط شما

ص:77

روحانى محترم توجيه شود كه همه زائران به يكديگر نياز دارند و بايد به يكديگر كمك كنند.

- شناسايى و تفكيك زائران تحصيل كرده جهت كمك به ساير زوّار.

- تفكيك زائران مسن و معذور از ساير زوار. در بخش انجام اعمال، ابتدا زائران غير معذور و جوان برده شوند و بعد از انجام اعمال آنها، معذورين و افراد بيمار و مسن به همراه كسانى كه اعمالشان را انجام دادهاند برده شوند.

- بايد كوشيد كه مشكلات زائران برطرف شود و در مواردى كه ميسور نميباشد لااقل با آنها بايد اظهار همدردى نمود.

- تعيين همراه براى زائران مسن و بيمار. زائران بيمار و مسن حتماً همراه داشته باشند تا ديگران به حرج نيفتند. چه بسا يك زائر مسن كه همراه ندارد مشكلات زيادى براى كاروان ايجاد ميكند.

- ياد دادن برخى از كلمات و اصطلاحات موردنياز عربى به زوّار از قبيل: اجلس، امش، تفضّل، كم ريال و ... اين اصطلاحات را مدير ميتواند با درخواست روحانى محترم كاروان در يك صفحه تايپ كرده و در اختيار زائران قرار دهد.

- استفاده از زائران توانمند (خطاط، زباندان و ...)

- تهيه ليستى از خصوصيات علمى، سنى، هنرى و شغلى زائران تا عنداللزوم از وجود آن استفاده مطلوب

ص:78

شود.

- احترام يكسان به زائران گذاشتن و عدم تبعيض بين آنان.

- دلجويى از زائران مسن و بيمار.

- گذاشتن صندوق پيشنهادات، انتقادات. هر شب توسط روحانى و مدير، سئوالها و نظرها كنترل شود و پاسخ لازم در جلسات داده شود و يا در صورت لزوم در تابلو اعلانات نصب شود.

- همانطور كه ملاحظه گرديد اين قسمت از توصيه ها از يك طرف به مدير محترم ارتباط پيدا ميكند و از طرف ديگر به روحانى محترم كاروان كه ميطلبد هر دو با هماهنگى با يكديگر مشكلات بوجود آمده را برطرف نمايند. تجربه ثابت نموده است كه هر چقدر اين هماهنگيها بيشتر باشد آثار موفقيت و رضايت زائران بيشتر خواهد بود.

زائران جوان و تحصيلكرده ها

بايد اعتراف نمود كه جوانان، جوانه هاى سبز و شكوفه هاى دلپذير درخت زندگى و حيات انسانياند. بيترديد پويايى و تداوم حيات اجتماعى، سياسى و دينى يك ملت مرهون ايثارگريها و تكاپوى فكرى و عملى و تلاش نسل جوان ميباشد. اهتمام نسبت به جوانان، جايگاه آنان، ويجگيهاى آنان، نيازهاى شخصيت آنان

ص:79

موجبات توفيق بيشتر مسئولين اجرايى سازمان، بخصوص روحانيون محترم خواهد بود. اگر ما روحانيون بتوانيم با رويكردى تعاملى و فرآيندى، گرايش جوانان را در ايام حج به معارف و اسرار بيشتر نماييم، قدم بزرگ را در رشد و تعميق باورهاى دينى آنان برداشتهايم. بايد ليستى از كتابها و جزوات اعتقادى در حوزه مسائل كلام اسلامى در دست داشته باشيم تا در صورت لزوم با معرفى كتاب، به آنان زمينه مطالعه بيشتر را در مسائل اعتقادى براى آنان فراهم نماييم. روشهاى دعوت ما براى نسل جوان بايد بر اساس موعظه حسنه، حكمت و جدال احسن باشد. بايد شور و شعور دينى آنان را با تذكر، انگيزش، تفكر، زياد نمود. بايد هسته هاى دينى مخصوصى در ايام حج و حتى قبل و بعد از حج با اين نسل برقرار نمود.

توصيه ها

- برقرارى جلسات ويژه جوانان و تحصيل كرده ها

- طرح بحثهاى اعتقادى، سياسى و تفسيرى جهت پاسخ به سؤالات جوانان.

- آموزش مستحبات و خواستن از آنها براى انجام آن، چرا كه از نيروى جوانى خود وشكر اين نعمت بايد استفاده خوبى بكنند.

- آموزش نماز شب و اصرار بر خواندن آن.

- آموزش نوافل و ...

- برگزارى مسابقات كتابخوانى و اهداء جوايز به

ص:80

برندگان.

- معرفى كتابهاى عقيدتى مناسب.

- تشويق و ترغيب به ختم قرآن، ختم صلوات و ....

- ذكر مسائل اعتقادى غير از حج، شامل فلسفه عبادات، خويشتن دارى و حفظ تقوى، ترك گناه چشم، ساده زيستى، پرهيز از تجملات، پرهيز از غيبت و دروغ ... و پاسخگويى به شبهات اعتقادى آنان.

- شناساندن فرقه ضاله وهابيت و آگاه نمودن آنان از تبليغات مسموم اين گروه.

بانوان زائر

جلسات مخصوص خواهران زائر برگزار شود. اگر كارون معينه دارد بعهده ايشان و الّا خود روحانى حداقل چند جلسه براى خانمها داشته باشد. در اين جلسات ميتوان به موارد ذيل اشاره نمود.

- توجه دادن به نقش زن در اجتماع و نقش زنان در صدر اسلام و در خصوص مقام و منزلت حضرت زهرا (عليها السلام) ، مريم، هاجر، فاطمه بنت اسد و ... توضيح داده شود، مثلا ميتوان اين گونه مطرح نمود كه:

- بخاطر وجود يك زن و دلجويى او كعبه شكافت و فاطمه بنت اسد وارد كعبه شد.

- آسيه و مريم براى پرستارى از فاطمه بنت اسد به درون كعبه راه يافتند.

ص:81

- مريم اول زنى كه از خردسالى مورد توجه و عنايت خدا بود و از اطعمه بهشتى ارتزاق يافت و از روح الهى باردارگشت.

- شناساندن زنان الگو و اسوه، چون حضرت زهرا (عليها السلام) پاره تن پيامبر (صلى الله عليه وآله) ، اول مدافع ولايت، مادرى نمونه در تربيت فرزند- حضرت آمنه، مادر گرامى پيامبر (صلى الله عليه وآله) - حضرت خديجه (عليها السلام) همسر باوفاى پيامبر، تنها ياور قرين تنهايى و دلتنگى پيامبر (صلى الله عليه وآله) - حضرت زينب (عليها السلام) پرچمدار قيام عاشورا- اشاره به نقشهاى تاريخى، سياسى، اجتماعى و عبادى هر يك از زنان الگو- زنان صدر اسلام چون سميه.

- توجه دادن خواهران زائر به مسئله حجاب كه اين امر به صيانت و شخصيت آنها ميافزايد و بيان اين نكته كه خود عامل باشند و با زبانى لطيف و مهربان زائران ديگر را نيز به پوشش صحيح دعوت نمايند.

- ذكر فلسفه حجاب بطور آشكار و مستدّل در يكى دو جلسه.

- سفارش به خواهران زائر براى عدم استفاده از لوازم آرايشى در تمام طول سفر و عدم استفاده از لباسهاى نازك و بدننما و لباسهاى تنگ و كوتاه.

- عدم استفاده از لباس احرام در زمان غير احرام. در اين باره بايد توصيه هاى جدى صورت گيرد، كه بعد از اعمال، خانمها با همان لباس عادى خود وارد مسجدالحرام

ص:82

ومسجدالنبى شوند و ضرورتى ندارد با لباس احرام در اجتماع حاضر شوند.

- حفظ سنگينى و وقار و متانت به هنگام خريد. ميطلبد مديران و روحانيون محترم تذكر اكيد به زائران درباره نحوه برخورد با فروشندگان بدهند.

- حتى المقدور به تنهايى خريد نروند يا همراه محرمى باشند و يا به صورت جمعى با زائران ديگر خريد كنند.

- به تنهايى سوار ماشينهاى عمومى نشوند (براى خريد و براى مشرف شدن به حرم) از سرويسهاى عمومى هتل استفاده نمايند.

- از شوخى در حرمين شريفين و در راه و به هنگام خريد بپرهيزند.

- از ابراز صميمت و شوخى با عوامل خارجى هتل بشدّت بپرهيزند.

- استفاده از حجاب كامل (چادر) در تمام طول سفر، از زمان سوار شدن به هواپيما تا پايان سفر و به خصوص موقع بازگشت ضروريتر بنظر ميرسد، چرا كه كوله بار معنوى سفر خويش را پر نموده است.

- پشت قبرستان بقيع جزع و بيتابى نكردن، نماز نخواندن، لعنهاى بلند به دشمنان دين نفرستادن. در يادگيرى احكام خاص خود نهايت جديّت را داشته باشند.

- با معينه هاى كاروان و پزشك جهت رفع مشكلات پيش آمده حتماً هماهنگى داشته باشند.

ص:83

- با جوراب نازك در سطح شهر (اماكن مقدسه و ...) تردد نكنند.

- موقع خريد از چانه زدنهاى بيرويه كه باعث كسر شأن و وهن شيعه وايرانى ميشوند پرهيز نمايند.

از جمله مسائلى كه بايد در جلسات خواهران بيان شود، مسائلى است كه تحكيم جايگاه خانواده را به همراه دارد. بايد به بانوان محترمه گوشزد نمود، خانواده جايگاه مهر و محبت، پايگاه انس و مودت و كانون اصلى تكوين شخصيت آدمى است. در اسلام خانواده، هسته اصلى و بنيادى اجتماعات و ضامن سعادت فردى و اجتماعى بشرى است و نقش عظيمى را در تكميل فرهنگ انسانى و توسعه تمدن بشرى ايفا ميكند. بايد بيان نمود كه بناى رفيع خانواده مبتنى بر تدبير و تقدير، احسان و اكرام، حلم و تحلم، مواظبت و محافظت است. متأسفانه در دهكده جهانى و در عصر رنسانس به بعد شاهد رشد فرهنگ اومانيستى در جهان غرب ميباشيم كه اين امر موجب شده است كه مقام و منزلت زنان تا حدى زيادى در اين نوع جوامع تنزل پيدا كند. ضمن آگاهى همسران و خواهران محترمه كاروانها از شرايط جديد جهان، بيان شود كه همسران شايسته، بال همديگر در پرواز به سوى ملكوت، غمخوار يكديگر در سفر زندگى، و ياور در طاعت پروردگارند. پس بكوشند كه با استفاه از بركات معنوى سفر حج زمينه هاى تعالى و معنوى همسران و فرزندان

ص:84

خود را بيش از پيش فراهم آورند.

اوقات فراغت زائران

بايد زائران در يابند كه احياى قلوب و تطهير نفوس در موانست الهى با قرآن و مداومت به فهم آيات قرآنى ميباشد و در اين ميان وظيفه ما روحانيون معرفى و آموزش عظمت معانى و وجوه اعجاز قرآن به زائران ميباشد.

- سفارش و تأكيد فراوان بر ختم قرآن وهديه كردن به ائمه معصومين. چرا كه قرآن گنجينه رازها و اسرار خداوند است، نامه و سخن معبود و معشوق با عاشق است.

- ذكر ثواب ختم قرآن در اماكن مقدسى چون مسجدالحرام و مسجدالنبى (صلى الله عليه وآله) .

- تشكيل جلسات گروهى براى ختم قرآن چه در هتل و چه مسجدالنبى و مسجدالحرام.

- تشكيل جلسه قرآن در مسجدالحرام هم سبب جذب مسلمانان ديگر و احترام به ايرانيان ميشود و هم باعث ارتباط برقرار كردن با آنها و رفع شبهاتى كه در مورد ايرانيان دارند ميگردد.

- تهيه كارت برگ قرآن (60 برگ كه روى هر كدام نيم جزء از قرآن با ذكر سوره و آيه و صفحه) و هر شب در مسجدالحرام بين زائران كاروان تقسيم گردد و ظرف كمتر از نيمساعت يك ختم قرآن جمعى صورت ميگيرد. همين

ص:85

كار در مسجدالنبى و در هتل هم انجام گيرد. كارتها و برگها بعد از جلسه براى مرحله بعد جمع گردد.

- حضور روحانيون بزرگوار كاروانها در جلسات ختم قرآن و در صفوف زائرين آثار بسيار خوبى در ميان آنان ايجاد مينمايد. بايد به گونهاى كارهاى مربوط به كاروان را برنامهريزى نمود كه به شركت روحانيون معظم در جلسات قرآنى خللى وارد نسازد.

دومين راه پر كردن فراغت زائران، ختم صلوات است. ختم صلوات براى زائران بيسواد هم كه قادر به تلاوت قرآن و دعا نيستند بسيار مفيد است.

- توجه دادن به ثواب صلوات كه خداوند متعال ميفرمايد: ان الله و ملائكته، يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه و سلموا تسليم

بايد زائران را به ختم صلوات ترغيب نمود، استفاده از رواياتى كه ذيلا اشاره ميشود ميتواند كمك كننده باشد:- پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) : هر كجا هستيد بر من درود و صلوات بفرستيد كه صلوات شما به من خواهد رسيد.

- پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) : بخيلترين مردم كسى است كه نام من نزد او برده شود و صلوات برمن نفرستد.

امام صادق (عليه السلام) : هر كس بر محمد و آل وى ده صلوات هديه كند خداوند و فرشتگان صد بار بر وى درود ميفرستند و اگر كسى صد صلوات بفرستد، خدا و فرشتگان درگاهش هزار مرتبه بر او صلوات ميفرستند.

ص:86

- گوينده صلوات، با ذكر صلوات و با وقوف به مقام شامخ نبى اكرم (صلى الله عليه وآله) ، پيامبر عظيم الشان را چراغ هدايت قرار داده و مسير زندگى خويش را روشن مينمايد و گناهان و اشتباهات قبل را مرتكب نشده و همواره براى راهيابى به يك زندگى صحيح از وجود پيامبر مدد ميجويد. پس زائران به ختم 24000 صلوات تشويق و ترغيب شوند.

ميتوان اين عناوين را براى هديه كردن صلواتها در نظر گرفت:

- هزار صلوات تقديم به حضرت محمد (صلى الله عليه وآله) .

- هزار صلوات تقديم به حضرت على (عليه السلام) .

- هزار صلوات تقديم به صديقه طاهره حضرت زهرا (عليها السلام) .

- هزار صلوات تقديم به امامان معصوم از امام حسن (ع) تا امام عصر (عج) هر كدام 1000 مرتبه.

- هزار صلوات جهت تعجيل و سلامتى در ظهور حضرت مهدى (عج) .

- هزار صلوات براى شادى روح امام خمينى (ره) .

- هزار صلوات تقديم به ارواح شهداى اسلامى از صدر اسلام تاكنون، بخصوص شهداى انقلاب وجنگ تحميلى ايران.

- هزار صلوات براى سلامتى و طول عمر مقام معظم رهبرى.

ص:87

- هزار صلوات براى رفع مشكلات جوانان و حفظ آنان از شرور آخر الزمان و نقشه هاى دشمنان.

- هزار صلوات براى سلامتى خود و خانوادهتان.

- هزار صلوات براى شفاى عاجل بيماران بخصوص بيماران آشنا.

- هزار صلوات براى برآورده شدن حاجات و رفع گرفتاريهاى مسلمانان، بويجه كسانى كه به شما التماس دعا گفتهاند.

- هزار صلوات براى شادى روح اموات و درگذشتگان به خصوص ذوى الحقوق.

- هزار صلوات براى نابودى كفار و منافقين و پيروزى مسلمين در سراسر جهان.

سومين بخش از مسائلى كه ميتواند اوقات فراغت زائران را پربار و جهتدار كند، دعاست.

بايد روحانيون، زائرين بيت الله الحرام را توجيه نمايند كه ادعيه، انسان را از 0 لمتها بيرون ميبرد.

آداب دعا

1- با طهارت و رو به قبله باشد.

2- دستها را بالا آورد.

3- با صدايى بين جهر و اخفا باشد.

4- در نهايت تضرع و خضوع و خشيت باشد.

5- به اجابت دعاى خود اطمينان و يقين داشته باشد.

6- در دعا و درخواست خود اصرار نمايد.

ص:88

7- باتمام همت و انديشهى خود، رو به خدا آورد و از غير او قطع اميد كند، كه اين امر سبب اجابت دعاست.

8- هنگام دعا گريه كند و ديگران را نيز شريك دعاهاى خود كند.

- دعا سلاح مؤمن و وسيله قرب او به خداست.

- دعاى همراه با اشك و توبه و انابه، بالهاى صعود مؤمن به عرش الهى است.

- تشويق زائران به خواندن ادعيه روز و زيارات روز.

- تشويق زائران به خواندن ادعيه صحيفه سجاديه، مناجات خمس عشر، به خصوص مناجات تائبين و مناجات على (عليه السلام) در مسجد كوفه.

- تشويق زائران به خواندن زيارت جامعه، دعاى كميل، ندبه و ...

- تشويق زائران به توجه در معانى اذكار و ادعيه.

توصيه هايى پيرامون اعمال

آنچه را كه زائران معمولا از روحانيون بزرگوار كاروانها انتظار دارند، همراهى كردن در اعمال ميباشد، به گونهاى كه زائر احساس كند تمام اعمال خود را انجام داده است. نكته ديگر بر حذر داشتن زائران از اضطراب و دلهره ميباشد. متأسفانه دلهره و اضطراب در بعضى از زائران، چه بسا مانع انجام درست اعمال ميشود كه رفع اين مشكل بر عهده روحانيون ميباشد.

ص:89

احرام

- احرام خانمهاى معذور، از هتل با نذر باشد (خانمهايى كه همسرانشان حضور ندارند يا دارند بايد توجيه شوند)

- احرام آقايان در قسمت مركزى و اصلى مسجد شجره باشد و لازم نيست كه زائران را در مسجد بگردانند.

- بهترين زمان تأثير گذارى معنوى در زائران، موقع احرام بستن و تلبيه گفتن است در مسجد شجره يا حجفه اين فرصت را از دست ندهيد و احرام را با عجله و شتاب به پايان نبريد.

- نيت موقع احرام بسيار اهميت دارد از نيت تك تك زائران و تلبيه آنان مطمئن شويد.

- احتياطاً ترجمه تلبيه را هنگام محرم شدن بيان كنيد كه زائران درك كنند كه چه ميخواهند انجام دهند.

طواف

- قبل از شروع طواف، از زمان شستشوى اطراف بيت مطلع شويد تا در وسط طواف با مشكل مواجه نشويد.

- طواف واجب را بعد از نماز صبح انجام دهيد و از طواف در شب اجتناب كنيد.

- زائران براى طواف واجب به دو دسته تقسيم ميشوند كسانى كه مرجعشان كل مسجدالحرام را مطاف ميداند و كسانى كه فقط بين مقام و كعبه را مطاف ميداند. هر دسته

ص:90

در مطاف خود حركت كنند و دستهى اول را در شلوغى مطاف بين كعبه و مقام براى طواف نياوريد. اين عمل باعث ميشود كه مشكلات طواف كمتر شود. ضرورتى ندارد زائرى كه مرجع او مطاف را كل مسجد الحرام ميداند، طواف را بين مقام و كعبه انجام دهد.

- سالمندان و بيماران را به همراه كل كاروان براى طواف نياوريد. بعد از انجام اعمال همه، به زائران بيمار و سالمند برسيد.

- قبل از شروع اعمال، جايى براى تجمع و برگشتن، معين شود تا زائران بعد از اعمال و خستگى زياد گم نشوند.

- بعد از اتمام عمل، از درستى اعمال همه يقين حاصل نماييد.

- براى جلوگيرى از شك در تعداد اشواط از نام ائمه مدد خواسته در شوط اول يا على (عليه السلام) يا على (عليه السلام) ، دوم يا حسن (عليه السلام) يا حسن (عليه السلام) و ... همينطور شوط هفتم به يا باب الحوائج ياموسى بن جعفر (عليه السلام) ختم شود.

- براى داخل شدن به مطاف به علت كمتر بودن ازدحام جمعيت، از طرف ركن حجرالاسود اقدام كنيد. يعنى نيم شوط قبل از محاذات حجرالاسود و اين نيم شوط به نيت طواف نميباشد.

- قبل از شروع طواف، احتمال جدا شدن از يكديگر را به زائران كاروان دهيد و از بلد بودن نحوه عمل تك تك آنها اطمينان كسب كنيد و بعد از طواف، نماز را پشت مقام

ص:91

خوانده و قرار دسته جمعى را بگذاريد.

- به بانوان تذكر داده شود كه مقنعه شان محكم باشد و آستين لباسشان كشدار باشد تا آستينها بالا نرود.

- انجام طوافهاى مستحبى به صورت دسته جمعى با خواندن دعاى مشمول و مناجات على (عليه السلام) در كوفه و ابوحمزه براى زائران بسيار شيرين است.

- طهارت در طواف واجب است.

- زائران بايد در طواف با اراده خود گام بردارند و خود را به سيل جمعيت نسپارند.

نماز طواف

- نماز طواف، بايد پشت مقام خوانده شود. اگر بواسطه زيادى جمعيت نتواند پشت مقام بخواند در يكى از دو طرف آن نزديك مقام بجا آورد.

- نماز طواف مستحب را در هر جاى مسجدالحرام ميتوان خواند. فضا را براى نماز واجب ديگران تنگ نكنيم.

- از صحت حمد و سوره زائر اطمينان حاصل كنيد.

- در تصحيح نماز زائر، فقط به حمد و سوره اكتفا نشود. ذكر ركوع و سجود و تشهد و سلام نيز كنترل شود.

- در صورتى كه به صحت نماز زائر شك داريد، خودش بخواند و نايب هم بگيرد. نايبها از قبل معيّن شوند و حتماً نايب هم نماز را بخواند، بعد وارد عمل ديگر (سعى صفا و مروه) شود.

ص:92

- حتماً نماز طواف بعد از طواف خوانده شود و فاصله زمانى زيادى نيفتد بطورى كه عرفاً بگويند بعداز طواف نخوانده است.

- حتماً نماز قبل از سعى بايد خوانده شود.

سعى صفا و مروه

- قبل از انجام سعى از آب زمزم نوشيده و به سر و صورت و سينه خود بريزد و دعاهاى لازم را بخواند.

- مشخص كردن محدودهى بين صفا و مروه براى زائران- لازم نيست به بالاى كوه صفا و مروه بروند و لازم نيست پاى خود را به كوه بزنند. وقتى به سنگ فرشهاى مسطح در مسعى رسيديد، آن شرط تمام شده است.

- سعى از صفا شروع ميشود و به مروه خاتمه مييابد.

- سعى در طبقه دوم چون بالاتر از دو كوه است، كفايت نميكند.

- نشستن و استراحت كردن و رفع خستگى بر صفا و مروه و بين آنها جايز است. ولى بايد توجه داشت اگر در بين سعى باشد، از همانجا كه قطع كرده بايد ادامه دهد.

تقصير

- تقصير مكان معينى ندارد. لذا در عمره تمتع و عمره مفرده ميتوان براى جلوگيرى از ازدحام، روى كوه مروه تقصير انجام نداد بلكه قدرى اينطرفتر اقدام كرد.

ص:93

- تذكر به خانمها كه از بيرون آوردن مو در مقابل نامحرم پرهيز كنند.

- تقصير در عمره (تمتع و مفرده) زمان ندارد و لازم نيست فورى بعد از سعى انجام شود.

- تذكر داده شود كه تا تقصير نكرده است، محرمات احرام بر او حلال نميشود.

- كسى كه خودش تقصير نكرده، از تقصير موى ديگرى بپرهيزد.

- تراشيدن سر در عمره تمتع اشكال دارد.

- زمان تقصير در حج بعد از قربانى است.

- حلق براى زنان كفايت نميكند و بايد تقصير كنند.

- حلق در حج براى مردانى است كه سفر اولشان باشد و براى زائران در سفرهاى بعدى مستحب است.

- محل تقصير يا حلق در حج، منى است.

- زمان حلق يا تقصير تا روز سيزدهم ذى الحجه است اگرچه احتياط، انجام آن در همان روز عيد است.

توصيه هاى كلى در ايام تشريق

- همراه داشتن كارت شناسايى در مشاعر مقدسه.

- عدم تردد بى جهت و عدم خروج از چادرها، به علت مشابهت چادرها كه امكان گم شدن زياد ميباشد.

- در منا به صورت گروهى براى رمى جمرات حركت كنيد و به چادرها بازگرديد.

ص:94

- چون حركتها معمولا به صورت پياده روى است، از حمل بار اضافه (ميوه و خوراكى و ..) پرهيز نماييد.

- هنگام غروب روز عرفه، وقتى همه چادرها يكباره جمع ميشوند، شناخت موقعيت دشوار ميشود در اين موقع از محل خود دور نشويد.

- در صورت جدا افتادن از كاروان نهراسيد با ساير كاروانهاى ايرانى به سمت خيمه ها بياييد و بعد توسط امدادگران به خيمه خود هدايت شويد.

- از نوشيدن آبِ شيرهاى مخصوصِ شست و شو و وضو خوددارى شود.

- براى حلق حتماً از تيغهاى شخصى استفاده كنيد.

- پس از هر بار دستشويى، دست خود را با آب و صابون بشوييد.

- رعايت افراد سالخورده و پير را در مشاعر مقدسه بكنيد.

- حفظ بهداشت ميحط (از ريختن زباله و آشغالهاى ميوه و خوراكى در اين اماكن جداً پرهيز نماييد) كه بعضاً به اين مورد توجهى نميشود و آثار بسيار منفى و بدى در ميان زوار ايجاد مينمايد.

- از خوردن زياد اجتناب كنيد زيرا هم خواب آلودگى ميآورد كه سبب غفلت از عبادت و نماز و دعا ميشود و هم به علت كمبود دستشوييها با مشكلات عديدهاى روبرو ميشويد.

ص:95

- در زمان حركت به مشعر، آب كافى به همراه داشته باشيد.

- همواره براى تجديد وضو يك قوطى آب همراه داشته باشيد تا در صورت چرت و خوابآلودگى نياز به طى مسافت طولانى و شلوغ را نداشته باشيد.

- از كفشهاى طبى و يا دمپايى براى اين ايام استفاده نماييد.

- اگر بايد عينكى بزنيد، بند عينك را حتماً وصل نماييد تا چنانچه در اثر ازدحام، عينك شما افتاد، از بين نرود.

- حتماً چادرهاى خود را علامت گذارى كنيد.

عرفات

- وقوف در عرفات از ظهر روز نهم است لذا زمان حركت طورى تنظيم شود كه حجاج قبل از ظهر در عرفات باشند.

- رفتن در شب به طرف عرفات، مزاياى استفاده از خنكى هوا، نبود مشكل استظلال، عدم نگرانى به موقع نرسيدن را دارد.

- توصيه به زائران جهت همراه داشتن قرآن و مهر.

- تأكيد به زائران كه بهترين مكان براى آمرزش گناهان و توجه به حضرت حق و استغفار، عرفات است و اين فرصت را مغتنم شمارند.

- در وقوف عرفات، بعلت نزديك بودن چارها به

ص:96

يكديگر، تدابيرى اتخاذ شود تا هر 2 يا 3 كاروان براى جلوگيرى از تداخل صوت با هم دعا بخوانند.

- مطلع شدن زائران از مشكلات و سختيهاى وقوف در عرفات و مشعر و منى.

- بهتر است تدابيرى پيشبينى شود كه بجاى پتو از پتوهاى خواب كم حجم و قابل حمل استفاده شود.

- تشويق زائران به شركت در مراسم برائت از مشركين.

- تشويق زائران به خواندن نماز عيد در روز عيد قربان.

- تشويق زائران به خواندن دعاى عرفه.

- جمع كردن زائران هنگام ظهر براى نيت وقوف.

- براى چادرهاى خانمها، حتماً حفاظ و پردهاى مطمئن لحاظ شود.

- براى دستشوييها و وضوخانه ها نيز پرده نصب شود.

- از دادن دوغ و ميوه سرد (خيار و ...) كه باعث خواب آلودگى زائران ميشود بايد شديداً پرهيز كرد.

- اتوبوسهاى زائران خانم از عرفات به سمت منا بايد مستقل از آقايان باشد.

مشعر

- حركت دادن زائران از عرفات به مشعر طورى باشد كه به موقع برسند.

- پياده روى به طرف مشعر در جهت كاستن حجم ترافيك بسيار مؤثر است. (دورترين طريقها هم بين 6- 4

ص:97

كيلومتر است لذا 6 كيلومتر پياده روى براى جوانان و زائران سالم مشكلى نيست) .

- براى بيماران و بانوان، وقوف اضطرارى مشعر حتماً لحاظ شود.

- مسير پياده روى عرفات به مشعر را روى نقشه مشخص كرده و در اختيار كاروانها قرار دهند.

- وقوف چند دقيقهاى بانوان و بيماران در مشعر در شب عيد، چند دقيقه آنها را از ماشين پياده كرده توضيحات لازم پيرامون مكان را به آنها بدهيد تا آنها هم نسبت به اين مكان آگاهيهاى لازم را درك كنند و سنگهاى رمى را از آنجا جمع كنند و خاطره خوبى برايشان بماند.

- حد مشعر از سوى منا تا ابتداى وادى محسراست كه فاصلهاش تا منا 25 ظ متر است. آنطرف پل را هم شامل ميشود. لذا براى جلوگيرى از ترافيك و ازدحام ميتوان آن سمت پل را براى وقوف انتخاب كرد كه هم خلوتتر است و هم براى حركت صبح مناسبتر ميباشد.

- اصل وقوف در مشعر از اذان صبح تا طلوع آفتاب است.

- گفتن ذكر و جمع كردن سنگ براى رمى جمره از مستحبات مشعر است.

- بهتر است در مشعر در محلهايى توقف كند كه بعد از وقوف بتواند سريعاً از محل خارج و به سمت منا رود.

- براى جمع آورى سنگ از كوه بالا نرويد و از

ص:98

دستكشهاى نايلونى استفاده كنيد- از محلهاى تميز سنگ جمع كنيد.

- اندازه سنگها بزرگ نباشد تا موجب جراحت و آزار ديگران نشود.

- بانوان همان شبانه كه به سرزمين منا ميرسند ميتوانند رمى روز عيد را انجام دهند.

- بيماران و معذورين از رمى در روز عيد، ميتوانند شبانه رمى جمره عقبه را انجام دهند.

- اولين كار واجب در منا در روز عيد، رمى جمره عقبه است.

- بيتوته كردن در منا فرصت خوبى است كه روحانيون، معين و معينه ها به اتفاق زائران، مناجات و دعاى گروهى و جمعى خوانده و به توبه و استغفار بپردازند.

- نيت بيتوته در شبهاى 11 و 12 ذى الحجه به صورت جمعى صورت گيرد.

- وقت بيتوته از غروب آفتاب تا نيمه شب ميباشد.

- بهترين وقت براى انجام رمى جمره روز دوازدهم، از صبح تا هنگام ظهر است چرا كه اهل سنت بعدازظهر رمى ميكنند.

- كوچ به منا ميتواند به صورت پياده باشد چرا كه هم سريعتر ميرسند و هم ميتوان با استفاده از بلندگو در بين راه به ذكر دعا و مناجات پرداخت كه از خستگى پياده روى هم ميكاهد.

ص:99

- در منا زائران تقسيم شوند، آنها كه ميخواهند شب دوازدهم براى انجام اعمال به مكه روند، معيّن و با نظارت و سرپرستى كسى فرستاده شوند و آنهايى هم كه ميخواهند بعد از رمى جمره روز دوازدهم بروند معيّن گردند.

- شب عيد فقط معذورين و زنان به منا روند و ابتدا پيرها و بيماران را به چادر برده و نايب برايشان بگيريد سپس با بقيه براى رمى جمره برويد.

- بازگشت از منى در روز دوازدهم، از تونل ملك خالد به صورت پياده روى بسيار آسان است.

- بانوان بدون عذر نميتوانند روز 11 و 12 را شبانه رمى جمره كنند. فقط شب عيد را ميتوانند رمى شبانه انجام دهند.

- نظم و ترتيب و نظافت چادرها و محيط اطراف چادرها را به شدت رعايت كنيد.

- براى ورود به چادرها حتماً از كيسه كفش استفاده كنيد.

- زائران را با مسجد خيف كه از مهمترين مساجد در منطقهى مناست آشنا كنيد. در اين مسجد هفتاد پيامبر نماز خواندهاند. پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) خطبه حجةالوداع را در آن مكان خوانده است و مدفن حضرت آدم است. خواندن نماز در اين مسجد بسيار فضيلت دارد.

- يكى ديگر از مسجدهاى منا مسجد البيعه است. در جمره عقبه مكانى است كه مسلمانان يثرب نخستين بار با

ص:100

پيامبر در مكه بيعت كردند.

- توجه داشته باشند كه جمره عقبه، آخرين حد منا است و قبل از ظهر روز 12 از مقابل آن نگذرند.

- از صحت تمامى اعمال زائران در ايام تشريق يقين حاصل نماييد.

قربانى

1- اعزام فردى آگاه و خبره از كاروان به مسلخ جهت شناسايى قربانى. (غير از فردى كه وكالت براى قربانى دارد) .

- وكيل ميتواند قربانى معذورين و بانوان را كه رمى شبانه كردهاند جلو بيندازند تا كارها به سهولت و بموقع انجام شود.

- ناظران ثابت در قربانگاه حضور داشته باشند، نظارت جدى بر ذبح و نوع گوسفند انجام شود. پرواضح است كه گوسفند لاغر و معيوب كفايت از قربانى نميكند.

- مسئولى كه براى دريافت قربانى و تحويل كوپن به قربانگاه ميرود، توجه داشته باشد كه به ازاى هر كوپن، يك گوسفند تحويل گيرد تا مشكلى بوجود نيايد.

- به ذابحين تذكر داده شود حتماً رو به قبله ذبح نمايند.

- قسمت ذابحين از سلاخين جدا شود تا به سرعت كار افزوده شود.

- كسى كه حلق يا تقصير نكرده و براى خودش هم ذبح

ص:101

نكرده ميتواند براى ديگرى ذبح كند.

- ذبح باچاقوى استيل كفايت از قربانى نميكند. حتماً بايد آهنى باشد.

- فرد نايبى كه در قربانگاه حضور دارد و خود محرم است بايد دقت كندكه لباسش با خون قربانى نجس نشود.

- به افراد نايب و ذابحين بعد از انجام كار كمك كنيد تا پس از تطهير كامل به چادر آيند و استراحت نمايند.

- براى قربانى حتماً نايب بگيريد. خود شخصاً به قربانگاه وارد نشويد. ضرورتى ندارد كه همه زائران شخصاً به قربانگاه بروند.

اعمال مكه

پس از بازگشت از منا، اعمال مكه كه به ترتيب عبارت است از: طواف، نماز طواف، سعى صفا و مروه، طواف نساء، نماز طواف نساء است بايد انجام شود.

- رعايت ترتيب اعمال مكه ضرورى است.

- اعمال مكه تا آخر ذى حجه وقت دارد، بنابراين براى معذورينى كه نميتوانند در شلوغى انجام دهند صبر كنند، پس از گذشت چند روز كه خلوت شده اعمال را به جا آورند.

- از صحت عمل تمام زائران و انجام تمام اعمال آنها يقين حاصل كنيد.

ص:102

بخش هفتم: در انتظار ديدارى دوباره

وداع

الف- مسجدالحرام

ادب وداع بيت: زائران هنگام وداع حالت بسيار متفاوت نسبت به هنگام ورود به بيت الحرام داشته باشند و احساس كنند كه بزرگان و اولياى دين هم چنين بودند سپس طواف وداع نمايند.

طواف وداع: در هر دور به حجرالاسود و ركن يمانى كه ميرسد در صورت امكان استلام نمايد وقتى به مستجار ميرسد مستحبات آن را انجام دهد و هر چه ميخواهد دعا كند و حجر را استلام نموده و يك دست بر حجر و دست ديگر به طرف درب كعبه گذاشته و حمد و ثناى الهى را انجام دهد و صلوات بر پيغمبر و آلش فرستد و دعاى وداع را بخواند: اللهم صل على محمد عبدك و رسولك و ... سپس از آب زمزم بنوشد و دعاى ائبون تائبون عابدون لرّبنا حامدون الى ربّنا متّصلون راغبون الى ربّنا راجعون ان شاءالله را بخواند.

ص:103

ب- مسجدالنبى

زائران با غسل زيارت و حالتى خاص وارد حرم شريف شوند و زيارات مخصوصه حضرت را بخواند و براى عاقبت بخيرى خود و قبولى اعمال، دعا كرده و آرزوى سفر مجدد كند و براى پدر و مادر خويش دعا نمايند. نماز توبه نيز در كنار ستون توبه خوانده و استغفار كرده و آمرزش تمام گناهان را بخواهد.

ج- بقيع

بر سر قبور ائمه اطهار (عليهما السلام) آيد و بسيار دعا كند و از خداوند تبارك و تعالى بخواهد كه آخرين عهد و زيارت او نباشد و طبق نظر شيخ طوسى و سيد بن طاوس اين دعاى وداع را بخواند: السلام عليك ائمة الهدى و رحمة الله و بركاته، استود عكم الله و اقْرَءُ عليكم السلام، امنّا بالله و بالرّسول و بما جئتمُ به ودللتُم عليه، اللهم فاكتبنا مع الشّاهدين.

قابل ذكر است كه روحانيون محترم قبل از وداع با سخنانى پيرامون توبه، انابه و استغفار زمينه هاى بازگشت و تحول درونى زائران را فراهم آورند تا زائران در آخرين زيارت و آخرين طواف دست پر بازگردند و انبان معنوى سفرشان مملو از توشه گردد. انشاءلله

ص:104

ره آورد سفر حج

رسول اكرم (ص) فرمودند: علامت قبولى حج آن است كه انسان بعد از بازگشت از مكه دست از گناهان قبلى خود بردارد.

- سعى كند كه اعمال خود را با گناهان از بين نبرد كه حفظ عمل از انجام عمل به مراتب سختتر است.

به زائران خود بگوئيم مسؤوليتهاى ما با اتمام حج، پايان نيافته بلكه شروع شده است. تولدى ديگر براى زندگى ديگر كه مورد رضايت خداوند متعال باشد.

حال كه سالك راه حقيقت شديد، بعد از انجام اعمال و زيارت رسول الله، حضرت زهرا (عليها السلام) و امامان بقيف وظيفه داريد براى ديگران الگو باشيد و آنان را به سوى خدا دعوت كنيد. بگوئيم كه شما با خداوند پيمان بستيد. بر وفاى به عهد و پيمانى كه با خدا بستيد استقامت ورزيده و تا روز قيامت به آن ملتزم باشيد.

اگر سفرتان اين رهآورد را در پى داشت در بردارنده آثار زياد اخروى است كه ذيلا به بعضى از آنها اشاره ميشود:

1- راهيابى به بهشت: امام باقر (عليه السلام) فرمودند: هر كس به قصد زيارت رسول خدا (صلى الله عليه وآله) حركت نمود و زيارتش كند بهشت از آن اوست. (1)

2- بهرهمندى از شفاعت پيامبر: رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) خطاب


1- اصول كافى، ج 4، ص 548.

ص:105

به امام حسين (عليه السلام) فرمودند: فرزندم هر كس كه در حيات و يا پس از مرگ، مرا زيارت كند يا آن كه پدر و برادر و تو را زيارت كند اين حق را بر من خواهد يافت كه روز قيامت ديدارش كنم و از گناهان رهايش سازم. (1)

3- همسايگى با پيامبر (صلى الله عليه وآله) در قيامت: پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) فرمودند: كسى كه مرا در حيات يا پس از مرگم زيارت كند روز قيامت در كنار من و همسايه من خواهم بود.


1- من لايحضره الفقيه، ج 2، ص 577، حديث 3159.

ص:106

فهرست منابع

1- قرآن.

2- نهج البلاغه.

3- حج، محسن قرائتى، تهران، نشر مركز فرهنگى در سرايى از قرآن، ع 77.

4- صهباى حج، جوادى آملى، قم، نشر اسرا.

5- حديث ولايت، مجموعه رهنمودهاى مقام معظم رهبرى، نشر مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامى، 76.

6- همراه با زائران خانه خدا، محمدتقى رهبر، تهران، نشر مشعر، 81.

7- رهنمودهاى حضرت امام خمينى ره به روحانيون كاروانها، نشر حوزه نمايندگى ولى فقيه در حج، بيتا.

8- تبليغ دين از منظر دين، حميد نگارش، قم، نشر زمزم، هدايت، 83.

9- تفسير نور الثقلين، حويزى، نشر موسسة التاريخ العربى، بيروت، 1422 ق.

10- تفسير مجمع البيان، علامه طبرسى، تهران، نشر ناصر خسرو، بيتا.

ص:107

11- فرهنگ و تهاجم فرهنگى، تهران، سازمان مدارك فرهنگى انقلاب اسلامى، 75.

12- كشتى پهلو گرفته، مهدى شجاعى، تهران، نشر مدرسه، 75.

13- اصول كافى، كلينى، تهران، نشر اسوه، 70.

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109