ص :2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :3

ص :4

خلاصه ای از: عقاید شیعه

ص :5

ص :6

حکیم از کار لغو و بیهوده منزّه است و از آیات و روایات استفاده می شود که هدف از خلقت انسان همانا تحصیل کمالات و فضایل نفسانی و کسب درجات و رسیدن به مقامات عالیه است و رسیدن به این اهداف عالیه بدون برنامه دقیق و احکام و قوانین کامل و جامع مقدور نیست بلکه برای رسیدن و دستیابی به این مقامات با ارزش به احکام و مقرراتی نیازمند است که حقوق فردی و اجتماعی او را حفظ کند، آزادی و آرامش او را بر قرار و تأمین کند، راه تکامل و برنامه کسب کمالات و سعادت را به او بنمایاند و معلوم است که چنین برنامه ای با عقل محدود و فکر ناقص بشر انجام پذیر نیست، زیرا که انسان نیازهای گوناگون و فراوان خود را مانند آفریننده خود نمی شناسد و از راه های رسیدن به مقصود خویش آگاهی ندارد، از آنچه موجب سعادت دنیا و آخرت او بشود خبر ندارد، بلکه اکثراً خوشبختی و سعادت خود را در به دست آوردن نیازهای مادی و منافع دنیوی می دانند و از نیازهای معنوی و اخروی غافل می شوند بلکه غالباً مصالح و منافع خود و وابستگانشان را بر مصالح دیگران ترجیح داده، دست به هر کار می زنند. خلاصه از آنجا که سعادت بشر در دنیا و آخرت در گرو اعتقاد سالم و عمل به برنامه ها و دستورات اسلام و تطبیق برنامه های روز مرّۀ زندگی (فردی و اجتماعی) بر قوانین سعادت بخش اسلام می باشد، لذا ضرورت دین در جامعه قابل انکار نیست.

ص:8

خوشا آنان که اللّه یارشان بی که حمد و قل هو اللّه کارشان بی

خوشا آنان که دائم در نمازند بهشت جاودان بازارشان بی قوّت

2 - روح دین انسان را قویّ الاراده، با گذشت و مسلّط بر تمایلات نفسانی می گرداند. خداوند دربارۀ خاندان امیر مؤمنان حضرت علی علیهم السلام فرموده است: یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً * وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً * إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً (سورۀ دهر/ 7 تا 9). یعنی: به نذر خود وفا می کنند و از روزی که سختی های آن پراکنده است می ترسند و غذای خود را با آن که دوست دارند به فقیر و یتیم و اسیر می دهند، ما شما را برای خدا غذا می دهیم نه از شما پاداش می خواهیم و نه انتظار سپاسگزاری داریم. آری این گونه صفات در روحی پیدا می شود که قوی و نیرومند و معتقد به قدرت لا یزال الهی باشد، روح ضعیف هرگز دارای این گونه صفات عالی نمی شود، روح قوی و وابسته به خدا است که می گوید اگر فرضاً خورشید را در کف راست و ماه را در کف چپم بگذارید دست از مقصد و هدف عالی ام برنمی دارم.

ص:10

3 - حفظ و نگهداری شخص سومین فایدۀ دین نگهداری و حفظ و کنترل انسان از حالات و صفات و غرایز مخرب و نابودکننده است، دین، انسان مؤمن و معتقد به مبدأ و معاد را از هر گونه فساد، تباهی تجاوز به حقوق دیگران و ظلم و ستم بازداشته و حفظ می کند. امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام می فرماید:

وَ اللّهِ لَأَنْ أَبیتَ عَلَی حَسَکِ السَّعْدَانِ مُسَهَّداً أَوْ أُجَرَّ فِی الْأَغْلَالِ مُصَفَّداً أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَلْقَی اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی وَ رَسُولَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ظَالِماً لِبَعْضِ الْعِبَادِ وَ غَاصِباً لِشَیءٍ مِنَ الْحُطَامِ... وَ اللَّهِ لَوْ أُعْطِیتُ الْأَقَالِیمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاکِهَا عَلَی أَنْ أَعْصِیَ اللَّهَ فِی نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِیرَةٍ مَا فَعَلْتُهُ» (نهج البلاغه صبحی صالح، خطبۀ 224). یعنی: سوگند به خدا اگر شب را بر روی خارهای سعدان بیدار به سر برم و یا در غل ها و زنجیرها بسته و کشیده شوم، برایم محبوب تر است از این که خدا و رسولش را روز قیامت در حالی ملاقات کنم که به بعضی از بندگان ستم کرده و چیزی از اموال دنیا را غصب نموده باشم... به خدا سوگند اگر اقلیم های هفت گانه را با آنچه در زیر آسمان ها است به من بدهند که خداوند را با گرفتن پوست جویی از دهان مورچه ای نافرمانی کنم هرگز نخواهم کرد. بنابراین دین انسان را متوجه به خدا می کند و در نتیجه دلش را آرام و روحش را قوی می گرداند و او را از ناشایست ها

ص:11

حفظ و نگهداری می کند. آری انسان اگر به دین صحیح پی ببرد و آن گونه که شایسته است از دین استفاده کند سعادتی را که آرزو می کند به برکت دین به دست می آورد زیرا دین برایش هم فواید معنوی دارد و هم فواید مادی، دین به انسان اعتماد به نفس و قوت روح و آرامش و خرمی دل می دهد و او را از زشتی ها بازمی دارد و در نتیجه تنش سالم، مالش محفوظ، زندگی اش خوش، نامش نیک و عاقبتش به خیر می شود، خدا فرموده است: مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (سورۀ نحل/ 97). یعنی: هر کس مرد یا زن - کار نیک کند و با ایمان باشد به او زندگانی پاکیزه می دهیم و چنین کسان را نیکوتر از آن چه که انجام داده اند پاداش می بخشیم.

2) خودداری افراد از شرارت و آزار نسبت به یکدیگر. 3) تعاون و کمک کردن و هم صدا شدن بر خیر و حق. دین و اعتقاد به مبدأ و معاد به نحو احسن سه اصل نامبرده را در جامعه عملی می سازد. اولین فایده مهم دین برای جامعه ایجاد وحدت معنوی و اخوت و یگانگی میان افراد جامعه است و نیز مؤثرترین وسیله برای الفت دادن دل ها به یکدیگر است. خداوند در قرآن کریم می فرماید: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً (سورۀ آل عمران/ 103). یعنی: همه به ریسمان الهی چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خود به یاد آرید که شما با هم دشمن بودید خدا دل های شما را با هم الفت داد و به نعمت خدا با هم برادر شدید.

مؤمنان معدود لیک ایمان یکیجسمشان معدود و لیکن جان یکی

جان گرگان و سگان از هم جداستمتحد جان های شیران خداست

فایده دوم دین برای جامعه این است که دین اذیت و آزار و شرارت مردم را از یکدیگر می گیرد یا لااقل کم می کند، نیت شر و فساد را که موجب بدبختی فرد و جامعه است محو و نابود

ص:13

می کند، دین بر دست و پای اهریمنی که در باطن انسان در کمین است و همواره در تلاش است که برآشوبد و فتنه ای برپا کند، زنجیر می زند و او را مهار می کند، دین از سرکشی و زورگویی و ارتکاب فحشاء نسبت به یکدیگر ممانعت و جلوگیری می کند، دین پیوستگی میان خویشاوندان را محکم و به آن امر می کند. خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (سورۀ نحل/ 90). یعنی: خدا به عدالت و نیکوکاری و محبت به خویشاوندان امر می کند و از کار زشت و ناپسند و ستم نهی می کند، خدا شما را پند می دهد، باشد که شما بپذیرید. فایدۀ سوم دین برای جامعه آن است که عموم مردم را به معاونت و همکاری بر انجام کارهای خیر وامی دارد و آنها را از معاونت و هم دست شدن بر انجام و به وجود آمدن بدی و گناه بازمی دارد، آنها را از عداوت و دشمنی با همدیگر نهی می کند، آنها را از دوزخ نمودن محیط برای همنوعان خود منع می کند و آنان را از عذاب سخت بر حذر می دارد. خدا در قرآن فرموده است: وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ (سورۀ مائده/ 2) یعنی: یکدیگر را بر نیکی و پرهیز کاری کمک کنید و بر گناه و دشمنی کمک نکنید و از خدا بترسید که عذاب

ص:14

خدا سخت است. خلاصه این که دین با قوانین و برنامه های انسان ساز خویش جامعه ای را تشکیل می دهد که روح آن جامعه خیر مطلق است و با چنین برنامه ای قوی و با نشاط و سربلند، افراد آن جامعه واجد سعادت دنیا و آخرت خواهند بود. ان شاء اللّه. اکنون که معنای دین، ضرورت و فواید آن به طور خلاصه روشن شد بر می گردیم به اصل سخن. گفته شد که دین دارای سه بخش است و موضوع بحث ما بخش اعتقادات است و قبل از ورود به این بحث به این مطلب توجه کنیم که:

خلاف و کذب در آنان، یقین پیدا کرده اند، کفایت می کند گرچه نتوانند اقامه دلیل و برهان کنند و نتوانند پاسخ شبهات را بدهند.

قلب و باور باطنی است. و این معنا با تقلید حاصل نمی شود. به عبارت دیگر، آن چه انسان را به سعادت دنیا و آخرت می رساند و او را از عذاب و هلاکت نجات می دهد اعتقاد قلبی و ایمان جزمی است، آن چه انسان را از فواید دین (که قبلاً به آنها اشاره شد) بهره مند می کند تنها باور باطنی و یقین و اطمینان است و این حالت و این معنا جدای از عمل و تقلید است و به صرف گفته غیر حاصل نمی شود، لذا تقلید - که عمل کردن به دستور مجتهد، یا قبول قول غیر بدون دلیل و تعبّدی است - در اینجا جا ندارد. بلکه باید گفت: ایمان و تحصیل علم و یقین به اصول دین از فضایل نفسانی است، معرفت و اعتقاد به خدا و صفات کمالیه او، شناخت حجج الهی و وسائط فیض و ولاة امر، کسب علم و یقین به معاد و رجوع الی اللّه، از کمالات انسانی و موجب خروج نفس از رذیله جهل و نادانی است و به حکم عقل تحصیل این امور مطلوب و پسندیده و لازم است.

ص:17

بر سراسر جهان حکم فرما است و همه موجودات به او برپاست. هر متفکری درک و باور دارد که همۀ جهان مطیع نظم و قانون است و او در پرتو همین نظم و قانون از تمام ذرات عالم بهره مند است از هوا نفس می کشد، از آب می آشامد، از روییدنی ها می خورد، از اشعۀ آفتاب استفاده می کند و می فهمد که همۀ عالم به یک قوه و از یک مبدأ سرچشمه گرفته و تحت یک اراده اداره می شوند و به مقتضای همین فطرت و فهم و درک است که در هنگام حاجت به او استغاثه می کند، هنگام سختی به او پناه می برد، هنگام نعمت به او امیدوار می شود و معلوم است که این احساس و درک مربوط به ضعف و یا جهل و نادانی نیست، زیرا انسان از هر طبقه و گروهی که باشد، هرگاه خود را از تمام افکار علمی و عقاید و عادات و رسوم برهنه کند، و خود را موجودی فرض کند که همین ساعت به وجود آمده و هیچ کس را ندیده و هیچ سخنی نشنیده، آنگاه نظری به خود و نظری به جهان افکند چه خواهد دید؟ خود را موجودی خواهد دید دارای چشم، گوش، فهم و هوش که در گوشه ای از جهان بی پایان پیدا شده و به هر سو نظر می افکند نگاهش به آخر جهان نمی رسد، جهان را بسیار بزرگ و خود را بسیار کوچک می بیند زیر پای خود زمینی پر از عجایب و بالای سر خود فضایی پر از غرایب می یابد، در جهان آمد و شد و گردش و حرکت مشاهده می کند، می بیند که آفتاب و ماه طلوع و غروب می کنند، شب و روز منظّماً از پی

ص:19

یکدیگر می آیند و می روند، ماه ها و فصل ها به نوبت و با نظم و حساب در گردش اند، هنگام شب فضای بالا پر از ستارگان درخشان و زیبا می شود، در روی زمین گیاهان و درخت هایی می بیند که دانه بعضی از آنها در ابتدای امر به اندازه ای کوچک است که در لای انگشتان او گم می شود و پس از چندی درختی تنومند با شاخه های بلند و برگ ها و شکوفه های رنگارنگ و میوه های گوناگون، دارای طعم ها و بوهای جان پرور مشاهده می کند، جانورانی می بیند دارای شکل ها و حجم ها و طبیعت ها و غریزه های گوناگون، موجوداتی می بیند که پیدا می شوند و باز از میان می روند، زنده می شوند و می میرند، جریان حیات را از گیاه تا انسان مشاهده می کند. عظمت و ریزه کاری خلقت خود را می بیند، اندام خود، استخوان ها و رگ های بدن، عجایب استخوان سر، چشم و گوش و صورت و دستگاه گوارش و گردش خون و ضربان قلب و خلقت دست ها و انگشتان و کیفیت ترکیب اعضا و جوارح و چگونگی تغذیه و تأمین مواد لازم بدن، دستگاه تولید فرزند و نقش قوه عقل و شهوت و خیال و واهمه و سایر قوای نامرئی موجود در جسم خود را مدّ نظر می آورد و بی اختیار اعتراف می کند که:

ای همه هستی ز تو پیدا شده خاک ضعیف از تو توانا شده

زیرنشین علمت کائنات ما به تو قائم چو تو قائم به ذات

ص:20

و با زبان بی زبانی می گوید:

ای ز وجود تو وجود همه پرتوی از بود تو بود همه

نیست کن و هست کن و هست و نیست غیر تو و صنع تو موجود نیست

آری در چنین حالی انسان با جان خود یک اراده، یک مشیت، یک حیات، یک قدرت، یک علم، یک هستی حقیقی را که دارای همۀ این صفات است و به منزلۀ روح جهان است، به روشنی می بیند و او را محیط به همۀ موجودات و آگاه از همۀ آنها و توانا بر همۀ آنها و گرداننده تمام آنها می بیند و خویشتن را نیز با تمام وجود به او وابسته و مربوط می بیند اگر چه حقیقت او را نمی تواند دریابد و بر آفرینش جهان و سرّ خلقت خویش هم نمی تواند پی برد اما این اندازه می فهمد که جهان را صانعی باشد خدا نام و می فهمد که در فطرت همۀ موجودات همین ادراک و برداشت وجود دارد و همه با هستی خود به آن مبدأ یگانه مربوط و وابسته اند و همه با تمام وجود به وجود او اقرار و اعتراف دارند. و طبعاً در برابر عظمتش سر تسلیم فرود آورده او را سجده می کنند. وَ لِلّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ (سورۀ رعد/ 16).

مگر می کرد درویشی نگاهیبر این دریای پردرّ الهی

ص:21

کواکب دید چون شمع شب افروز که شب از روی ایشان گشته چون روز

تو گویی اختران استاده اندی دهان با خاکیان بگشاده اندی

که هان ای غافلان بیدار باشید در این درگه دمی هشیار باشید

تو خوش خفتی و ما اندر ره او همی پوییم خاک درگه او

إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ (سورۀ آل عمران/ 188). یعنی: در آفرینش زمین و آسمان و آمد و شد شب و روز نشانه هایی برای صاحبان خرد است.

بلی در طبع هر داننده ای هستکه با گردنده گرداننده ای هست

برگ درختان سبز در نظر هوشیار هر و رقش دفتری است معرفت کردگار

آری صاحب فهم و خرد با اندک توجهی احساس می کند که سراسر جهان هستی پر از حیات و شعور و بینایی و شنوایی است و هر یک از موجودات با زبان باطن با پدیدآورندۀ خود

ص:22

در راز و نیاز است و به وجود او اقرار دارد و او را تسبیح و تقدیس می کند یُسَبِّحُ لِلّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ (سورۀ جمعه/ 1). یعنی: کلیّۀ موجودات که در آسمان ها و زمین اند خدا را به پاکی می ستایند، خدایی که مالک همه و منزه از همه و دانا به همه و توانا بر همه است. و اینجا است که انسان طبعاً متوجه آفریدگار خود و جویای او می شود و نمی تواند چنین نباشد، اینجا است که در مقام بندگی و اطاعت از او بر می آید اینجا است که هر چند شقی و ستم کار باشد باز رو به خدا و به درگاه او می نالد و تضرع می کند، اینجا است که باید باطن انسان ها را دید و نباید به ظاهرشان حکم کرد، که هر چه هم بد و طاغی باشیم امّا:

در اندرون من خسته دل ندانم کیستکه من خموشم و او در خروش و در غوغا است

روز موسی پیش حق نالان شده نیمه شب فرعون هم گریان شده

اینجا است که دنبال رسول و پیام آور او می گردد و می خواهد طریقۀ بندگی و عبودیت او را از زبان پیغمبر فراگیرد و به او نزدیک شود به او تقرب جوید و در مقابل او انجام وظیفه کند و از مخالفتش پرهیز نماید.

ص:23

امام صادق علیه السلام می فرماید: «

وَجَدْتُ عِلْمَ النّاسِ کُلِّهِمْ فِی اربَعٍ، اوَّلُها: انْ تَعْرِفَ رَبَّک، وَ الثّانِی: انْ تَعْرِفَ ما صَنَعَ بِک، وَ الثّالِثُ: انْ تَعْرِفَ ما ارادَ مِنْک، وَ الرّابِعُ: انْ تَعْرِفَ ما یُخرِجُک مِنْ دِینِکَ» (خصال شیخ صدوق رحمه الله باب الأربعة حدیث 87). یعنی: دانش همۀ مردم در چهار جمله است: 1 - خداشناسی 2 - خودشناسی 3 - وظیفه شناسی 4 - انحراف شناسی. و امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام می فرماید: «خداوند پیامبران را فرستاد تا مردم را به مقتضای فطرتشان وادارند و نعمت الهی را به یاد آنها آورند و حجت خدا را به آنها برسانند و اسرار الهی را که در نفوس آنها پنهان است برانگیزند و آیات خدا را در زمین و آسمان به آنها نشان دهند». (نهج البلاغه، ذیل خطبۀ اول).

اعضای یک بدن به هم مربوط و با یک قانون ثابت و یک نظام واحدی اداره می شوند. و پیداست که این نظام واحد و ترتیب خاص جز به وحدت صانع صورت نمی پذیرد چنانچه خداوند در قرآن می فرماید:

وَ ما کانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ إِذاً لَذَهَبَ کُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ (سورۀ مؤمنون/ 91). خدای دیگری با خدا نیست، که اگر چنین می بود هرآینه هر خدایی با مخلوق خود به طرفی رفته (هر یک مخلوق خود را تدبیر و اداره می کرد) و هر یک بر دیگری برتری می جست.

(و به این جهت نظام عالم مختل و مضمحل می گشت). به عبارت دیگر، پدیده های عالم هستی اگر چه دارای شکل های مختلف و حقیقت های متفاوت هستند اما در عین حال همۀ آنها تابع نظمی واحد و هر یک در ظرف وجودی خود مسیر خاص خود را طی کرده و به این جهت از فساد و تباهی محفوظند و این مطلب جز با یگانه بودن پدیدآورنده و ناظم آنها ممکن نیست. خداوند در قرآن کریم به این دلیل اشاره کرده و فرموده است: لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللّهُ لَفَسَدَتا (سورۀ انبیاء/ 22). اگر در آسمان و زمین خدایان دیگری جز اللّه وجود داشت همانا خراب و فاسد می شدند. آری با اندک توجه به خود و به جانداران و کوه و صحرا، به جنگل و دریا، زمین و آسمان، خورشید و ستارگان، شب و روز، و فصل های سال و... و نظم حاکم بر اینها، یقین پیدا

ص:25

می کنیم که جهان هستی با نظام هماهنگ و شگفت انگیزش مخلوق آفریننده ای یکتا و بی همتا است، چنانچه خود به یگانه بودن خویش گواهی داده است. شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ (آل عمران/ 18). و خود، خویش را به وحدانیت و بی مانند بودن توصیف فرموده است: بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ * قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ * اَللّهُ الصَّمَدُ * لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ * وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ. به نام خداوند بخشندۀ مهربان (ای رسول ما) بگو، خداوند، یکتا و یگانه است، خدایی که از همۀ عالم بی نیاز و همۀ عالم به او نیازمند است، نه کسی فرزند اوست و نه او فرزند کسی است، و برای او هیچ گاه شبیه و مانند و همتا نبوده است. امیر المؤمنین علی علیه السلام به فرزندش امام حسن علیه السلام می فرماید:

ای پسرم، بدان اگر پروردگارت شریکی داشت رسولان او نیز به سوی تو می آمدند، آثار ملک و قدرتش را می دیدی و افعال و صفاتش را می شناختی، اما او خداوندی است یکتا، همان گونه که خویش را توصیف کرده است.(1) بلی، این جهان را آفریدگاری است یکتا، حکیم و توانا که هستی و بقا و گردش عالم هستی از اوست، هیچ موجودی از قدرت او خارج نیست، رحمان و رحیم و حلیم است. چیزی را

ص:26

بیهوده نیافریده و از قبیل جسم و ماده نیست، بی همتا و نامحدود است، به همه کس و همه چیز آگاه است، به همۀ عالم احاطه دارد، همیشه بوده است و خواهد بود و

به اندک التفاتی زنده دارد آفرینش رااگر نازی کند از هم فروریزند قالب ها

اندازه و حساب معین آفریده و در سراسر جهان هستی تعادل و توازن برقرار است، رسول خدا فرمود: «آسمان و زمین به عدالت برپاست».

جهان چون خط و خال و چشم و ابروستکه هر چیزی بجای خویش نیکوست

البته ما از همۀ جهان آگاهی نداریم و همۀ موجودات را بررسی نکرده ایم و هرگز توان بررسی نداریم ولی بر هر قسمت از جهان که مطلع شده ایم در آن قسمت نظم و حساب و اعتدال را می بینیم و از اینجا یقین به عادل بودن جهان آفرین پیدا می کنیم. بنابراین خداوند هم در خلقت و هم در حسابرسی روز قیامت عادل است و هر پدیده و هر ثواب و عقاب را در جای خود بر اساس مصلحت و استحقاق آفریده و انجام می دهد و در حق هیچ موجودی ظلم نشده و نمی شود و آنچه گفته می شود از کاستی و زشتی و ضرر و بدی و امثال اینها، به لحاظ مقایسه این امور است با طرف مقابلشان از فزونی و زیبایی و نفع و خوبی وگرنه هر چیزی به جای خود و هر حالتی به موقع و در ظرف خود و در مجموعۀ عالم، به جا و خیر محض است.

پس بد مطلق نباشد در جهان بد به نسبت باشد این را هم بدان

خداوند هر کس را مختار آفریده و به او عقل و خرد داده تا خوب و بد را تشخیص دهد و پیامبران را فرستاده است تا او را

ص:28

در تشخیص خوب و بد یاری و کمک نمایند و به سعادت و راه های خیر دعوت و از کارهای زشت و موجبات شقاوت نهی کنند و همۀ اینها به جا و به صلاح و خیر محض است و به این حساب چنانچه انسان راه خیر را پیش گرفت مستحق ثواب است و اگر بدی و شرارت را اختیار کرد مستحق عقوبت است و خداوند بر اساس عدالت در روز قیامت نیکوکار را پاداش نیک و بد کار را متناسب با بدی و گناهش کیفر می دهد و این عین عدالت است و ذره ای ظلم به حساب نمی آید. در قرآن مجید فرموده است: وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً (سورۀ انبیاء/ 47). یعنی: در روز قیامت برای پاداش مردم ترازوهای عدالت برپا می کنیم و به احدی هیچ گونه ستم نمی شود. و در کلمات بزرگان آمده است که خدا فرمود: «من ظالم هستم اگر از ظالم انتقام نکشم». پس ای انسان، ای مسلمان، ای معتقد به مبدأ و معاد و ای مؤمن به ثواب و عقاب:

راحت مردم طلب آزار چیست جز خجلی مایۀ این کار چیست

مال ضعیفان به کف آورده گیر نقل یتیمان به ستم خورده گیر

روز قیامت که بود داوری عذر بیاور که چه عذر آوری

ص:29

مال کسان چند ستانی بزور غافلی از مردن و فردای گور

4 - حضرت عیسی علیه السلام 5 - حضرت محمد صلی الله علیه و آله و ما همه آنها را پذیرفته و به همۀ آنها احترام می گذاریم و آنان را از هر گونه گناه و لغزش و خطا مبرّا و همه را معصوم می دانیم. ولی نظر بر این که حضرت محمد بن عبد الله صلی الله علیه و آله خاتم پیامبران و کامل کنندۀ ادیان پیشین است و آنچه از ادیان پیامبران قبل بوده مورد قبول آن حضرت است و از طرفی قوانین و راهنمایی های او بهترین و کامل ترین قوانین است، دستورات و وظایف خود را از آن بزرگوار گرفته و به آنها معتقد و طبق آن عمل می کنیم. ان شاء اللّه.

گرفت و همراه خود برای دیدار با بستگان پدرش به مدینه برد، در مراجعت از مدینه مادرش فوت کرد و در ابواء، یکی از منازل میان مدینه و مکه دفن شد، پس از آن جدش عبد المطّلب و بعد از او عمویش ابو طالب پدر امیر المؤمنین علی علیه السلام کفالت او را به عهده گرفتند، در سن بیست و پنج سالگی با خدیجه که چهل ساله بود ازدواج فرمود و مدت بیست و پنج سال با او زندگی کرد تا آن که خدیجه در سن شصت و پنج سالگی وفات یافت. در سن چهل سالگی از جانب خدا به نبوت مبعوث شد و قرآن کریم که انس و جن از آوردن مثل آن عاجز و ناتوانند، بر او وحی شد و خدا او را خاتم پیغمبران خواند و به مکارم اخلاق ستود. مدت زندگانی آن حضرت در دنیا شصت و سه سال بود که می توان عمر مبارک آن حضرت را به سه قسمت تقسیم نمود:

چهل سال از اول عمرش تا بعثت، سیزده سال از زمان بعثتش تا هنگام هجرت به مدینه و ده سال پس از هجرت تا هنگام وفات که بنا بر مشهور در ماه صفر سال یازدهم هجرت در روز دوشنبه در شهر مدینه منوره به جوار رحمت حق شتافت صلوات اللّه و سلامه علیه.

راه ثابت و پذیرفته می شود: 1 - ادعای نبوّت 2 - صلاحیت داشتن برای نبوت 3 - معجزه داشتن. اول: ادعای نبوّت بر احدی مخفی و پوشیده نیست که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در سال 611 میلادی، در زمانی که شرک و بت پرستی و آتش پرستی و غیره سراسر جهان را فرا گرفته بود، در مکه معظمه ادعای نبوت نمود و تا آخر عمر مردم را به دین اسلام دعوت فرمود و جمع کثیری دعوت او را پذیرفته به دین اسلام مشرف شدند. دوم: صلاحیت داشتن برای نبوت و آن به این است که مدعی نبوّت باید جمیع اخلاق و صفات پسندیده را دارا و در تمام کمالات نفسانی از همۀ امت افضل و اکمل و اعلی و از جمیع صفات زشت و اخلاق و اعمال ناپسند مبرّا باشد و این امر نسبت به پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله به تواتر ثابت و مسلم است و دوست و دشمن آن حضرت را به خصال نیک ستوده و از صفات کمال و اعمال پسندیده آن بزرگوار خبر داده و او را از اخلاق و کردار زشت و سایر موانع نبوت مبرّا دانسته اند. به تواتر ثابت و مسلم است و دوست و دشمن مکارم اخلاق و صفات کمال آن حضرت را ستوده و از اعمال نیک آن بزرگوار خبر داده اند و او را از اخلاق زشت و ناپسند و سایر موانع نبوت مبرا دانسته اند. خلاصه، مکارم اخلاق و محامد اوصاف و محاسن آداب

ص:33

و همچنین تحولات و انقلاباتی که در عالم بشریت خصوصاً در مردم حجاز و جزیرة العرب به وجود آورده، همچنین کلمات شریفه آن حضرت در توحید و صفات خدا و احکام و حلال و حرام و مواعظ و نصایح و اخلاقیات و غیر اینها که از آن بزرگوار بروز و ظهور و بازگو شده(1) هر یک صلاحیت آن حضرت را برای منصب نبوت قطعی نموده و برای هر انسان منصفی جای هیچ گونه شکّ و تردید نگذاشته است. سوم: معجزه داشتن می توان معجزه را در پنج امر خلاصه کرد: 1 - معجزه اخلاقی 2 - علمی 3 - عملی 4 - اثر معنوی 5 - اثر وجودی. و رسول اکرم صلی الله علیه و آله هر پنج قسم را به نحو اتم و اکمل دارا بود: اول: معجزۀ اخلاقی رسول اسلام صلی الله علیه و آله از زمان جوانی به صدق و امانت معروف و به صبر و شکیبایی و استقامت و کرم و بخشش موصوف بود، در حلم و تواضع نظیر نداشت، در خوش خلقی بی مانند بود إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ در عفو و گذشت یگانه بود، در مقابل ایذاء و سخریۀ مردم عرض می کرد:

«اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِقَوْمِی فَاِنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ». همیشه خیر خواه و دلسوز مردم و نسبت به مؤمنین رؤف و مهربان بود. بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ خوش رویی و خوش خویی را از صحابه هرگز دریغ نمی داشت و از آنها جستجو می نمود، نیکان خلق را نزد خو

ص:34

جای می داد، افضل خلق نزد او کسی بود که خیر خواهی او برای مسلمانان معروف بود و عزیزترین افراد در نظر او کسی بود که مواسات و معاونت او احسان او نسبت به مردم بیشتر بود، در مجلسی نمی نشست و برنمی خاست مگر با یاد خدا و اکثراً رو به قبله می نشست و جای مخصوصی برای خود قرار نمی داد، با مردم چنان معاشرت می فرمود که هر کس را گمان آن بود که گرامی ترین خلق است نزد او، سخن بسیار نمی گفت، و سخن کسی را قطع نمی فرمود مگر آن که باطل گوید، کسی را مذمت نمی کرد، و احدی را سرزنش نمی نمود، لغزش های مردم را تفحص نمی فرمود، خلق عمیمش همه خلق را فرا گرفته بود، بر سوء ادب غریبان و اعرابیان صبر می فرمود، بر روی زمین می نشست، با فقرا و مساکین می نشست و با ایشان غذا می خورد، در خورش و پوشش بر مردم معمولی زیادتی نمی کرد، به هر که می رسید سلام می کرد و ابتدا به مصافحه می نمود، هرگز نمی گذاشت کسی در برابر او بایستد، صاحبان علم و صلاح و اخلاق حسنه را گرامی می داشت، از همه کس حکیم تر و داناتر و بردبارتر و عادل تر و شجاع تر و مهربان تر بود، پیران را توقیر، و خردسالان را عطوفت، و غریبان را رعایت می کرد، تا امکان داشت تنها چیزی نمی خورد، هنگامی که رحلت فرمود درهم و دیناری نگذاشت. شجاعت آن حضرت به حدی بود که حضرت علی علیه السلام می گفت: هرگاه جنگ شدت می یافت به آن حضرت پناه می بردیم.

ص:35

عفو و گذشتش به مرتبه ای بود که چون مکه مکرمه را فتح فرمود در کعبه را گرفت و اهل مکه را مخاطب قرار داد و فرمود:

ما ذا تَقُولون؟ و ما ذا تظنُّونَ؟ در حق خویش چه می گویید و چه گمان دارید؟ گفتند: سخن به خیر گوییم و گمان به خیر داریم، برادر کریم و برادرزادۀ کریمی، بر ما قدرت یافته ای به هر چه خواهی می توانی، رسول خدا صلی الله علیه و آله را از این کلمات رقّتی آمد و آب در چشم بگردانید اهل مکه چون این بدیدند صدای گریه شان بلند شد و زار زار بگریستند، آنگاه حضرت فرمود: من آن می گویم که برادرم یوسف گفت:

لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللّهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرّاحِمِینَ (سورۀ یوسف/ 92). پس جنایت ایشان را معفو و از جرمشان درگذشت و فرمود: راه خویش گیرید که شما آزادشدگانید.

«اِذْهَبُوا فَأنْتُمُ الطُّلَقاءُ». دوم: معجزه علمی، با مراجعه به کتب مربوطه که به طور مفصل کلمات و خطابه ها و مواعظ و نصایح آن حضرت را ضبط و ثبت فرموده اند واضح و روشن می شود. سوم: معجزه عملی، باید گفت که اعمال و رفتار آن بزرگوار از بدو تولد تا هنگام وفات و رحلت همه معجزه است، و با اندک تأمل و تدبری در محیط زندگی و مردم حجاز و روحیات آنها خصوصاً مردم آن زمان، معجزه بودن اعمال او ثابت و آشکار می شود، آری گلی در خارستان رویید و نه تنها بوی آنها را نگرفت که آنها را تغییر داد، نه تنها تابع محیط و

ص:36

زندگی آنها نشد که محیط و زندگی دیگران را تابع خود ساخت. در مدت بیست و سه سال با آن همه موانع و مشکلات، چهار کار بزرگ و اساسی انجام داد که هر یک از آنها به طور عادی سال های متمادی وقت لازم دارد تا صورت خارجی پابرجا پیدا کند، و آن چهار کار عبارتند از: 1 - بر خلاف ادیان رایج زمان خود، دین جدید و الهی تأسیس کرد و مردم را بدین خود مؤمن ساخت به طوری که تاکنون نفوذ روحانی او بر دل صدها میلیون پیروانش مسلط است، مطیع ساختن ظاهر مردم آسان است اما مسخر کردن بدون قید و شرط قلوب مردم، و آنها را از دل و جان فرمانبردار ساختن کار آسانی نیست، آن هم مردمی متعصب و جاهل. 2 - از قبیله های مختلف که دشمن و خونخواه یکدیگر بودند و دائماً شعله آتش جنگ در میان آنها برافروخته بود، یک ملت واحد به وجود آورد و بین آنها عقد اخوت و مساوات و حریت و وحدت کلمه به معنای حقیقی به وجود آورد و پس از چند سال از نژادهای مختلف یک امت به نام امت محمد صلی الله علیه و آله تشکیل داد و تا امروز همچنان باقی و رو به فزونی است. 3 - در میان همان قبایل متفرق که هر یک برای خود رئیسی داشتند و به خودسری عادت کرده بودند و سابقه قدرت و حکومت مرکزی نداشتند دولتی تأسیس کرد که حکومت آن بر اساس حریت و آزادی و استقلال کامل بود و از جهت قدرت و نفوذ و توان مندی به جایی رسید که بعد از یک قرن

ص:37

یگانه دولت عالم و تنها حکومت مطلق جهان شد. خود حضرت در یک روز شش نامه برای پادشاهان زمان خود نوشت و همه را به اسلام دعوت کرد، پادشاهانی که خود را در اوج قدرت می دیدند و عرب را به هیچ می گرفتند. وقتی نامه حضرت به دست شاه ایران رسید و خواند که نام حضرت پیش از نام شاه نوشته شده بود برآشفت و به مأمورین خود دستور داد بروند مدینه و حضرت را نزد او ببرند. فردوسی از زبان شاه مغرور چنین سروده است:

ز شیر شتر خورده و سوسمار عرب را به جایی رسیدست کار

که تاج کیانی کند آرزو تفو بر تو ای چرخ گردون تفو

آری آنها فکر می کردند عرب ها همان ها هستند که در برابر لشکر کوچک حبشه کوچکترین عکس العملی نشان نداده شهر مکه و خانه و زندگی خود را گذاشتند و به کوه ها پناه بردند، اما نمی توانستند بفهمند که آنها دارای رهبری الهی و کتابی آسمانی شده و دیگر آن عرب های سابق نیستند. 4 - در مدت بیست و سه سال قوانین و دستوراتی وضع و ارائه فرمود که تمام مصالح و حوایج انسان ها را در بردارد و تا به امروز و تا قیام قیامت برقرار و عمل به آنها موجب سعادت دنیا و آخرت بشر است و هرگز کهنه و بی رونق نخواهد شد که

«حلال محمد حلال أبداً إلی یوم القیامة، و حرامه حرام أبداً إلی یوم القیامة» (اصول کافی، ج 1، ص 58، ح 19) و این قوانین

ص:38

همچنان زنده و جاوید، در حوزه های علمیه و توسط فقهای بزرگ به عنوان فقه و فقاهت و تحت عنوان وظایف عملی و فروع دین، مورد بحث و تجزیه و تحلیل است. چهارم: معجزه جاوید آن حضرت قرآن کریم است که سند قطعی و معجزه جاوید آن بزرگوار است، قرآنی که در مدت بیست و سه سال بر آن حضرت نازل شد و از آن زمان تاکنون در جامعه گوناگون بشری از جهات مختلف مورد توجه و مطالعه قرار داشته و شگفتی دانشمندان را برانگیخته و همچنان در طول قرنها استحکام و مقام ارجمند خود را حفظ کرده و از هر گونه تحریف و تغییر و کم و زیاد شدن محفوظ مانده است و صدها تفسیر و کتاب درباره معانی و الفاظ و حقایق آن نوشته شده و خداوند متعال حفظ آن را ضمانت فرموده است که: إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ (سورۀ حجر/ 9).

مصطفی را وعده داد الطاف حق گر بمیری تو نمیرد این سبق

من کتاب و معجزت را رافعم بیش و کم کن را ز قرآن مانعم

تا قیامت باقیش داریم ما تو مترس از نسخ دین ای مصطفی

هست قرآن مر تو را همچون عصا کفرها را در کشد چون اژدها

تو اگر در زیر خاکی خفته ای چون عصایش دان هر آنچه گفته ای

پنجم: یکی دیگر از معجزات پیامبر، ذریه پاک و اهل بیت معصوم آن حضرت است، بدین لحاظ که تنها مقام والای نبوت می باشد که می تواند آن گونه دختر و امامان معصوم تحویل جامعۀ بشری بدهد و انسان با انصاف همین که به علوم، زندگی، گفتار و اعمال اهل بیت علیهم السلام نگاه کند اقرار می کند که هر یک از آنان، همانند قرآن کریم، معجزه مستقل و دلیل جداگانه ای بر نبوت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می باشند، به طوری که اگر فرضاً هیچ دلیلی بر نبوت رسول خدا صلی الله علیه و آله در دست نبود جز وجود مقدس چنین اهل بیتی، همین کفایت می کرد و حجت تمام بود البته بسط و توضیح این معجزه از حوصله این مقاله خارج، خصوصاً که حقیر هم کوچکتر از آنم که بتوانم حتی گوشه ای از این واقعیت را مجسم و ارائه نمایم:

ص:40

آنها اشاره می کنیم: اول: چنانچه اشاره شد مرتبه امامت نظیر مرتبه نبوت و تالی تلو آن است بنابراین هر دلیلی بر لزوم ارسال رسل اقامه نمودیم بر لزوم تعیین امام نیز دلالت می کند و خلاصه امامت با همان ادله ثابت می شود. دوم: بر همه واضح و آشکار است که وجود امام برای دین و قرآن و امت متضمن مصالح بسیار و خالی از هر گونه مفسده است پس به مقتضای عدل و لطف بر خداوند حکیم تعیین آن حتم و لازم است، زیرا در تعیین نکردن آن علاوه بر فوت مصالح دین و مردم، مفسده حاصل و زحمات رسول خدا و دین و شریعت و قرآن مضمحل و همه به فراموشی سپرده می شود و این نقض غرض است و نقض غرض بر خدا روا نیست و محال است. سوم: همانگونه که در ادله امامت ذکر شده، امام باید معصوم و متصف به جمیع فضائل انسانی و منزّه از کلیۀ رذایل نفسانی و عالم به جمیع آنچه امت محتاجند و قادر بر دفع همۀ شبهات باشد و بالاخره از هر جهت باید کامل باشد و چون بیشتر این امور، امور باطنی است و کسی غیر از علّام الغیوب به آنها احاطه ندارد، لذا تعیین چنین شخصی از عهده بشر خارج است. اَللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ (سورۀ انعام/ 124) و مردم هرگز قدرت تعیین او را ندارند و حق دخالت هم ندارند. چنانچه خدا فرموده است: وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ (سورۀ قصص/ 68).

ص:41

یعنی: پروردگار تو می آفریند آنچه را می خواهد و برمی گزیند هر که را می خواهد و برای ایشان اختیاری در این امر نیست. بنابراین تعیین امام و خلیفه پیغمبر شأن خدا است و از عهده مردم خارج است. بر این اساس ما شیعیان معتقدیم که به تعیین و دستور خدای متعال و از جانب رسول اکرم صلی الله علیه و آله دوازده معصوم برای رهبری و امامت معین شده اند و پیامبر صلی الله علیه و آله آنان را با نام و مشخصات به مردم معرفی فرموده است:

از شما مرا در این کار یاری خواهید کرد تا برادر من و وصی و جانشین من باشید؟ حاضرین همگی سرباززدند جز علی علیه السلام که از همه کوچکتر بود برخاست و عرض کرد: «ای پیامبر خدا، من در این راه یار و یاور توام». پیامبر صلی الله علیه و آله دست بر گردن علی علیه السلام نهاد و فرمود: «این برادر و وصی و جانشین من در شما است سخن او را بشنوید و فرمانش را اطاعت کنید».

«اِنَّ هذا اخی وَ وَصیّی وَ خَلیفَتی فِیکُمْ فَاسْمَعُوا لَهُ وَ اطیعُوهُ». جمعیت از جا برخاستند در حالی که خندۀ تمسخرآمیزی بر لب داشتند و به ابو طالب می گفتند: به تو دستور می دهد که به فرمان پسرت گوش کنی و از وی اطاعت نمایی. این حدیث را جمع کثیری از دانشمندان اهل سنت، همچون، ابن جریر، ابن ابی حاتم، ابن مردویه، أبو نعیم، بیهقی، ثعلبی، طبری، ابن اثیر، أبو الفداء و گروهی دیگر، نقل کرده اند.

(به کتاب المراجعات و کتاب احقاق الحق جلد 4 مراجعه شود). از این حدیث معلوم می شود که دعوت به نبوت و امامت همراه هم و در کنار هم صورت گرفته است، معلوم می شود همان عنایتی که رسول خدا به نبوت و پذیرش آن داشته به امامت نیز داشته است، معلوم می شود قبول نبوت بدون قبول امامت هدف و خواسته اسلام نیست و نظر رسول خدا را تأمین نمی کند.

ص:43

پس از این قضیه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در فرصت ها و مناسبت های مختلف و بیان های گوناگون امامت حضرت امیر علیه السلام را به اطلاع مردم می رساند و آیات زیادی نیز در این باره نازل گردید تا این که پیامبر صلی الله علیه و آله در سال دهم هجرت به مکۀ معظمه عزیمت کرد و مراسم حج را انجام داد و این با آخرین سال عمر پیامبر صلی الله علیه و آله مصادف شد و از این جهت آن را حجة الوداع، نامیدند، افرادی که در آن سفر با حضرت بوده اند تا صد و بیست هزار نفر تخمین زده شده است. خلاصۀ جریان غدیر خم پس از پایان مراسم حج پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله راه مدینه را در پیش گرفت، وقتی به سرزمین «غدیر خم» نزدیک شد، جبرئیل امین نازل گردید و به رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمان توقف داد و از طرف پیامبر صلی الله علیه و آله به همراهان دستور توقف داده شد، کاروانیان از توقف ناگهانی در منطقۀ گرم و بی آب و گیاه شگفت زده شدند و با خود گفتند: حتماً از جانب خدا فرمان مهمی رسیده است، در این هنگام این آیه نازل گردید: یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ إِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ (سورۀ مائده/ 67). ای پیامبر آنچه از طرف پروردگار بر تو نازل شده است کاملا [به مردم] برسان و اگر نکنی رسالت او را انجام نداده ای و

ص:44

خداوند تو را از [خطرات احتمالی] مردم نگاه می دارد، و خداوند جمعیت کافران [لجوج] را هدایت نمی کند. مؤذن مردم را به نماز ظهر دعوت کرد، پس از نماز ظهر پیامبر صلی الله علیه و آله همۀ مردم را برای شنیدن پیام الهی فراخواند و منبری از جهاز شتران ترتیب داده شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله بر فراز آن قرار گرفت و بعد از حمد و سپاس پروردگار به مردم فرمود: «من به همین زودی از میان شما می روم، من مسئولم شما هم مسئول هستید... [تا آنکه فرمود] اکنون بنگرید با این دو چیز گرانقدر که در میان شما به یادگار می گذارم چه خواهید کرد». از میان جمعیت یک نفر صدا زد، کدام دو چیز گرانقدر یا رسول اللّه؟ حضرت فرمود: «ثقل اکبر کتاب خدا که یک سوی آن به دست پروردگار و سوی دیگرش در دست شما است، دست از آن برندارید تا گمراه نشوید، اما دومین یادگار گرانقدر من، خاندانم می باشند خداوند لطیف خبیر به من خبر داده که این دو هرگز از هم جدا نشوند، تا در بهشت به من بپیوندند، از این دو پیشی نگیرید که هلاک می شوید و عقب نیفتید که باز هلاک خواهید شد». ناگهان مردم دیدند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به اطراف خود نگاه کرد و همین که چشمش به علی علیه السلام افتاد خم شد و دست او را گرفت و بلند کرد، آن چنان که سفیدی زیر بغل هر دو نمایان شد و همۀ مردم او را دیدند و شناختند، در اینجا رسول اکرم صلی الله علیه و آله با صدای بلند و رسا فرمود: «چه کس از همۀ مردم نسبت به

ص:45

مسلمانان از خود آنها سزاوارتر است؟». گفتند: خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله داناترند، پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خدا مولا و رهبر من است و من مولا و رهبر مؤمنانم [سپس فرمود:] فَمَنْ کُنْتُ مَولاهُ فَعَلیٌّ مَولاه؛ هر کس من مولا و رهبر او هستم علی علیه السلام مولا و رهبر او است». و این سخن را سه یا چهار مرتبه تکرار کرد. بعد فرمود:

«اللّهُمَّ وَالِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ وَ أَحِبَّ مَنْ احَبَّهُ وَ ابْغِضْ مَنْ ابْغَضَهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ وَ ادِرِ الحقَّ مَعَهُ حَیْثُ مَا دارَ». خداوندا دوستان او را دوست بدار و دشمنان او را دشمن بدار، دوست بدار هر کس او را دوست دارد و دشمن بدار آن کس که با او دشمنی کند، یارانش را یاری کن، کسانی را که یاریش نکنند یاریشان نکن و حق را همراه او بدار و او را از حق جد مکن» خطبۀ حضرت - که خلاصه ای از آن نقل شد - به پایان رسید و در همین هنگام این آیه نازل گردید: اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً (سورۀ مائده/ 3). امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین [جاودان] برایتان پذیرفتم. در این هنگام شور و غوغایی مردم را فرا گرفت و به حضرت امیر المؤمنین علیه السلام تبریک گفتند و أبو بکر و عمر نیز در حضور مردم امیر المؤمنین علیه السلام را مخاطب قرار داده گفتند:

ص:46

بَخٍّ لَکَ یَا ابْنَ أَبی طالِبٍ اصْبَحْتَ وَ امْسَیْتَ مَولایَ وَ مَولا کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَة»؛ آفرین، آفرین بر تو باد، ای فرزند ابو طالب تو مولا و رهبر من و تمام مردان و زنان با ایمان شدی. نیز در پایان خطبۀ رسول خدا صلی الله علیه و آله، حسان بن ثابت با کسب اجازه از رسول خدا صلی الله علیه و آله اشعاری سرود که یکی از اشعارش این است:

فَقال لَهُ قُمْ یا علیّ فَاِنَّنیرَضِیتُکَ مِنْ بَعْدی اماماً وَ هادِیاً

این بود خلاصه ای از حدیث غدیر خم که علاوه بر علمای شیعه جمع کثیری از اهل تسنن نیز آن را در کتب خود نقل کرده اند که به عنوان نمونه جمعی از آنها را نام می بریم. حافظ ابو سعید سجستانی، أبو نعیم اصفهانی، أبو الحسن واحدی نیشابوری، ابن عساکر شافعی، فخر رازی، حموینی، ابن صباغ مالکی، جلال الدین سیوطی، آلوسی، قندوزی، بدر الدین حنفی، شیخ محمد عبده مصری و جمع کثیری دیگر. (به الغدیر علامه امینی رحمه الله مراجعه شود). لازم به یادآوری است که این دانشمندان سنی با این که خود حدیث غدیر را نقل کرده اند اما یا از جهت ترس و محیط و موقعیت خویش یا از جهت تعصب حدیث را توجیه و یا کم اهمیت جلوه داده و از آن گذشته اند. حشرهم اللّه مع اولیائهم و حشرنا مع اولیائنا ان شاء اللّه تعالی. در عین حال چنانچه حدیث غدیر را هم توجیه و نادیده

ص:47

بگیرند اما حدیث اولین روز دعوت علنی رسول خدا صلی الله علیه و آله و حدیث ثقلین و احادیث دیگری که دربارۀ امامت امیر المؤمنین علیه السلام و سایر ائمۀ معصومین علیهم السلام که خودشان نقل کرده اند، همه بر آنها حجت است و با توجه به کثرت این احادیث و تواتر آنها قابل توجیه و تأویل و چشم پوشی نیست.

لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ (سورۀ انفال/ 42). اسامی مبارک سایر امامان معصوم علیهم السلام (که به جهت تلخیص حتی از اشارۀ اجمالی به شخصیت آنها صرف نظر کردیم) به ترتیب عبارتند از: 1 - حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام 2 - حضرت امام حسین علیه السلام 3 - حضرت امام علی بن الحسین علیه السلام 4 - حضرت امام محمد باقر علیه السلام 5 - حضرت امام جعفر صادق علیه السلام 6 - حضرت امام موسی بن جعفر علیه السلام 7 - حضرت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام 8 - حضرت امام محمد بن علی الجواد علیه السلام 9 - حضرت امام علی بن محمد الهادی علیه السلام 10 - حضرت امام حسن بن علی العسکری علیه السلام 11 - حضرت امام حجة بن الحسن المهدی علیه السلام که امام دوازدهم هم اکنون زنده و از نظرها غایب است(1) و روزی به امر پروردگار ظهور می فرماید و حکومت عدل جهانی را برپا و دنیا را پر از عدل وداد می کند.

اللهم عجل فی فرجه الشریف.

ص:48

لازم به ذکر است که ما شیعیان همچنین معتقدیم که حضرت فاطمه علیها السلام دختر گرامی رسول خدا، همسر والای امیر مؤمنان حضرت علی علیهما السلام ام الائمه و محور امامت و ولایت بوده و سرور و سیدۀ زنان در دو جهان است. آن حضرت اسوۀ همۀ انسان ها در همۀ زمان ها است و از آنجا که یکی از معصومین است قول و فعل و تقریر او حجت است. رضای او رضای خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و غضب و سخط او غضب و سخط خدا و پیامبر است. این عده ای را که نام بردیم اهل بیت و عترت رسول اکرم می باشند که دارای اوصاف آن حضرت هستند و رسول خدا بارها سفارش آنان را فرمود و آنها را قرین قرآن قرار داد و به مردم خطاب کرد و فرمود: من در میان شما دو چیز سنگین و نفیس به جا می گزارم، کتاب خدا و عترت و اهل بیتم، مادام که به این دو متمسک شوید گمراه نشوید:

«إنّی مخلّف فیکم الثقلین: کتاب اللّه و عترتی اهل بیتی، لن تضلّوا ما تمسّکتم بهما» .(بحار الأنوار، ج 5، ص 68، ح 1). خداوند متعال دو مسئولیت مهم و بسیار سنگین به عهدۀ آنان گذاشته است اول: هدایت و رهبری دینی مردم و آشنا نمودن آنان به معارف و اخلاق و قوانین دین و دنیا از متن قرآن و سنت رسول خدا و الهامات از جانب حق متعال. دوم: رهبری سیاسی و اداره نمودن جامعه و اجرای دقیق

ص:49

احکام و مقررات حکومت اسلامی در تمام ابعادش.

«اللَّهُمَّ إِنَّا نَرْغَبُ إِلَیْکَ فِی دَوْلَةٍ کَرِیمَةٍ تُعِزُّ بِهَا الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ، وَ تُذِلُّ بِهَا النِّفَاقَ وَ أَهْلَهُ، وَ تَجْعَلُنَا فِیهَا مِنَ الدُّعَاةِ إِلَی طَاعَتِکَ وَ الْقَادَةِ إِلی سَبِیلِکَ، وَ تَرْزُقُنَا بِهَا کَرَامَةَ الدُّنْیَا وَ الآخِرَةِ، بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطّاهِرِینَ، آمینَ یا رَبَّ العالَمین» .

7 - روایاتی که او را پسر امام حسن عسکری می داند.

148 حدیث. 8 - روایاتی که او را امام دوازدهم و آخرین امام می داند.

136 حدیث. 9 - روایاتی که در مورد ولادت آن حضرت رسیده است.

214 حدیث. 10 - روایاتی که در مورد عمر طولانی او رسیده است.

318 حدیث. 11 - روایاتی که می گوید دارای غیبت طولانی است.

91 حدیث. 12 - روایاتی که بشارت به ظهور آن حضرت داده است.

657 حدیث. 13 - روایاتی که می گوید شخص مهدی جهان را پر از عدل و داد می کند. 123 حدیث. 14 - روایاتی که می گوید دین اسلام به وسیله او جهانگیر می شود. 47 حدیث. مجموع اینها دو هزار و نهصد و پنجاه و سه روایت است.

(مهدی موعود صفحۀ 5).

واسطه مرگ خاتمه نمی یابد بلکه پس از این جهان جهان دیگری هست که انسان ها در آنجا پاداش و سزای اعمال و کردار خویش را خواهند دید. خداوند در قرآن می فرماید: یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النّاسُ أَشْتاتاً لِیُرَوْا أَعْمالَهُمْ * فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ * وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ (سورۀ زلزله/ 5 تا 8). یعنی: در آن روز مردم به صورت گروه های پراکنده (از قبرها) خارج می شوند تا اعمالشان به آنها نشان داده شود، پس هر کس هم وزن ذره ای کار خیر انجام دهد آن را می بیند و هر کس هم وزن ذره ای کار بد کرده آن را می بیند. آری تنها چیزی که نفس سرکش انسان را از شرارت و تعدی و تجاوز به حقوق دیگران بازمی دارد اعتقاد به معاد است، تنها امری که بشر را از شهوترانی و فواحش و منکرات و بدی ها منع می کند پذیرفتن روز حساب و مجازات است، تنها پلیس مخفی که در آشکار و پنهان مراقب کردار و رفتار او می باشد همانا اعتقاد بروز جزا و دار مکافات است و در قرآن مجید هر جا وصف ایمان و مؤمنین را می نماید اساس و پایه ایمان را روی دو امر (اعتقاد به مبدأ و اعتقاد به معاد) استوار فرموده و پس از آن لوازم این ایمان که تقوا و عمل صالح است متذکر می شود. بلکه اعتقاد به معاد لازمه اعتقاد به مبدأ است و هر کس به مبدأ اعتراف و اقرار کند از اعتقاد به معاد ناگزیر است و بر این اساس همۀ ادیان الهی و همۀ کسانی که پیرو یکی از انبیاء

ص:52

هستند معاد را پذیرفته اند. خلاصه، براهین عقلی و نقلی از آیات قرآن و روایات متواتره و ضرورت ادیان بر اثبات معاد قائم است و هر کس خدا را قبول دارد معاد، یعنی حشر و نشر و حساب و ثواب و عقاب و بهشت و دوزخ را قبول دارد و همان طور که اشاره شد آیات و روایات ایمان به خدا را ملازم با ایمان به معاد قرار داده است، اعتقاد به مبدأ و اعتقاد به معاد را قرین هم و بر یک پایه استوار فرموده است. بنابراین همان ادله و براهینی که ما را ملزم به پذیرش چهار اصل دین نموده به طور قطع و یقین ما را ملزم به پذیرش معاد می کند و به حکم همان ادلّه و براهین معتقد به روز قیامت می شویم و آن را عین حکمت و عدالت پروردگار می دانیم. آنچه در این اوراق مورد بررسی قرار گرفت خلاصه ای از عقاید دینی، مذهبی بود و تفصیل بیشتر و آشنایی با سایر معارف دین را از کتاب های مفصل و استدلالی به دست آورید و بدانید که امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام فرموده است:

«اَوّلُ الدِّینِ مَعرِفَتُهُ، وَ کَمَالُ مَعْرِفَتِهِ التَّصدِیقُ بِهِ، وَ کَمَالُ التصدِیقِ بِه توحِیدُهُ، وَ کَمَالُ تَوحِیدِهِ الاِخلَاصُ لَهُ».

(نهج البلاغه، خ 1). یعنی: سرآغاز دین معرفت او است و کمال معرفتش تصدیق ذات او، و کمال تصدیق ذاتش توحید و شهادت بر یگانگی او است و کمال توحید و شهادت بر یگانگیش اخلاص است.

ص:53

«اللّهُمَّ عَرِّفْنی نَفْسَک فَاِنَّک انْ لَمْ تُعَرِّفْنی نَفْسَک لَمْ اعْرِفْ رَسُولَک، اللّهُمَّ عَرِّفِنی رَسُولَک فَاِنَّک إنْ لَم تُعَرِّفنی رَسُولَک لَمْ اعْرِفْ حُجَّتَک اللّهُمَّ عَرِّفْنِی حُجَّتَک فَاِنَّک انْ لَمْ تُعَرِّفْنِی حُجَّتَک ضَلَلْتُ عَنْ دِینِی». اللهم اجعل عواقب امورنا خیرا بحق محمد و آله الطاهرین، و صل علیهم اجمعین. و العن اعداءهم الی یوم الدین.

بخش استفتاءات و پاسخ به سؤالات دفتر حضرت آیة اللّه العظمی فاضل لنکرانی مد ظله العالی علی عطائی 1381/3/17

ص:54

ص:56

دستورهای الهی را از منابع آن بدست آورد، باید از مجتهد تقلید کند؛ یعنی کارهای خود را مطابق فتوای او انجام دهد.

مسئله 14: وظیفه اکثر مردم در احکام دین، تقلید است؛ چون افراد کمی هستند که بتوانند در احکام، اجتهاد یا احتیاط کنند.

مسئله 15: مجتهدی که انسان از او تقلید می کند باید دارای شرایط زیر باشد: * عادل. * زنده. * مرد. * بالغ. * عاقل. * حلال زاده. * شیعۀ دوازده امامی. * اعلَم از دیگران.

مسئله 16: انسان نمی تواند در آغاز از مجتهدی که از دنیا رفته است تقلید کند. لیکن اگر انسان از مجتهدی تقلید کند و سپس آن مجتهد از دنیا برود می تواند طبق مسئله بعد، از او تقلید کند.

مسئله 17: اگر مجتهدی که انسان از او تقلید می کرد فوت شود و او اعلم از مجتهد زنده باشد، باید بر تقلید او باقی بماند و چنانچه مجتهد زنده اعلم از او باشد، باید به مجتهد زنده رجوع کند و اگر مساوی باشند یا اعلمیت هیچ یک معلوم نباشد

ص:58

می تواند باقی بر تقلید میّت باشد یا به مجتهد زنده رجوع کند.

مسئله 18: مجتهد و اعلم را از سه راه می توان شناخت: * خود انسان یقین یا اطمینان پیدا کند؛ مثل آن که از اهل علم و اهل خُبره باشد و بتواند مجتهد و اعلم را بشناسد. * گواهی دو نفر عالم عادل که می توانند مجتهد و اعلم را تشخیص دهند به شرط آن که دو نفر عالمِ عادلِ دیگر با گفته آنان مخالفت نکنند. * اعلم بودن او به گونه ای مشهور باشد که برای انسان اطمینان حاصل شود.

مسئله 19: راه های بدست آوردن فتوای مجتهد به قرار ذیل است: * شنیدن از خود مجتهد. * شنیدن از دو نفر عادل. * شنیدن از یک نفر عادل به گونه ای که از گفتۀ او اطمینان حاصل می شود. * دیدن در رسالۀ مجتهد که درستی آن مورد اطمینان باشد.

مسئله 20: اگر فتوای مجتهد در مسئله ای عوض شود، مقلّد باید به فتوای جدید عمل کند و عمل کردن به فتوای گذشته جایز نیست، مگر آن که فتوای اوّل موافق احتیاط باشد.

مسئله 21: واجب است انسان مسائلی را که غالباً به آنها احتیاج دارد، یاد بگیرد.

یعنی در آن مسئله، مجتهد علاوه بر اظهار نظر راه احتیاط را هم نشان داده است و مقلّد می تواند در آن مسئله، به فتوا و یا به احتیاط عمل کند و نمی تواند به مجتهد دیگری رجوع کند؛ مانند این مسئله: «ظرف نجس را که یک مرتبه در آب کُر بشویند پاک می شود، گرچه احتیاط آن است که سه مرتبه بشویند». «احتیاط واجب» همراه با فتوا نمی باشد و مقلّد می تواند به همان احتیاط عمل کند یا به فتوای مجتهد دیگر مراجعه کند، مانند این مسئله: «احتیاط آن است که بر برگ درخت انگور، اگر تازه باشد سجده نکنند».

7 - خوک. 8 - شراب. 9 - آبجو. 10 - کافر؛ که تمام اقسام آن نجس است، مگر اهل کتاب (یهود و نصاری و مجوس) که پاک می باشند. 11 - عرق شتر نجاست خوار.

مسئله 25: ادرار و مدفوع انسان و حیوان های حرام گوشت که خون جهنده دارند، نجس است.

مسئله 26: حیوان ها دو دسته اند، برخی خون جهنده دارند؛ یعنی اگر رگ آنها بریده شود، خون با فشار از آن بیرون می آید و برخی دیگر خون جهنده ندارند؛ یعنی اگر رگ آنها بریده شود، خون با فشار بیرون نمی آید.

مسئله 27: ادرار و مدفوع حیوان های حلال گوشت؛ مانند گاو و گوسفند و حیوانهایی که خون جهنده ندارند؛ مانند مار و ماهی، پاک است.

مسئله 28: بول و غائط حیوانهایی که گوشت آنها مکروه است، پاک می باشد؛ مانند اسب و الاغ.

مسئله 29: فضله (مدفوع) پرندگان حرام گوشت؛ مانند کلاغ، پاک است.

یا خودش مرده باشد، «مُردار» گویند.(1)

مسئله 31: مردار حیوانی که خون جهنده ندارد؛ مانند ماهی، پاک است.

مسئله 32: مردار حیوانی که خون جهنده دارد، اجزای بی روحش مانند مو و شاخ، پاک و اجزای روح دارش؛ مانند گوشت و پوست، نجس است.

مسئله 33: تمام اجزای بدن سگ و خوکی که در خشکی زندگی می کند، چه مرده و چه زندۀ آن نجس است.

مسئله 34: انسان مرده هر چند تازه از دنیا رفته و بدنش سرد نشده باشد (بجز اجزای بی روح او؛ مانند ناخن، مو و دندان) تمام بدنش نجس می باشد.

مسئله 35: هرگاه غسل های سه گانه میّت تمام شد، بدنش پاک می شود.

مسئله 36: کسی که در راه خدا و برای حفظ اسلام می جنگد، اگر در میدان نبرد و معرکۀ درگیری کشته شود و همانجا از دنیا برود بدنش پاک است و نیاز به غسل و کفن ندارد.

مسئله 39: خونی که در تخم مرغ وجود دارد نجس نیست و احتیاط مستحب آن است که از آن اجتناب شود.

مسئله 40: خونی که از لای دندان (لثه) می آید اگر با آب دهان مخلوط شده و از بین برود، پاک است و در آن صورت فرو بردن آب دهان هم اشکال ندارد.

«کُر» و اگر کمتر از این مقدار باشد «قلیل» است.

مسئله 48: مقدار آبی که ظرفی را با درازا، پهنا و گودی حد اقل سه وجب و نیم پر کند یا وزن آن 377/419 کیلوگرم باشد، کر است.

اثر برخورد با نجاست، بو یا رنگ یا مزۀ نجاست بگیرد نجس می شود (بنابراین، آب جاری، چاه، کر و حتّی باران در این حکم مشترک اند).

مسئله 52: آب لوله های ساختمانها که متصل به منبع کر می باشد، در حکمِ آبِ کر است.

مسئله 53: برخی از خصوصیات آب باران چنین است: اگر باران بر چیز نجسی که عینِ نجس(1) در آن نیست، یک بار ببارد پاک می شود. اگر بر فرش و لباسِ نجس ببارد، فشار لازم ندارد و پاک می شود. اگر بر زمین نجس ببارد، پاک می شود. هرگاه آب باران در جایی جمع شود، اگر چه کمتر از کُر باشد، چنانچه چیز نجسی را در حالی که باران همچنان می بارد، در آن بشویند، تا زمانی که بو یا رنگ یا مزۀ نجاست نگرفته، پاک است.

اگر یک مرتبه در آب کر بشویند کافی است، ولی با آب قلیل سه مرتبه باید شست.

مسئله 56: ظرف نجس را می توان این گونه آب کشید: با آب کر: یک بار آن را در آب کُر برده و بیرون آورند. با آب قلیل: آن را سه مرتبه پر از آب کرده و خالی کنند، یا سه مرتبه قدری آب در آن ریخته و هر مرتبه آب را به طوری در آن بگردانند که به جاهای نجس برسد و بیرون بریزند.

مسئله 57: فرش و لباس و چیزهایی مانند آن که آب را به خود می گیرد و قابل فشار دادن است چنانچه با آب قلیل تطهیر می کنند، باید بعد از هر بار شستن آن را فشار دهند تا آبهای داخل آن بیرون آید و یا به گونه ای دیگر آبِ آن گرفته شود، البته در آب کر و جاری نیز بنا بر احتیاط واجب فشار دادن لازم است.

تهِ کفش یا کفِ پا برطرف شود، پاک می گردد، ولی بهتر است حد اقل پانزده قدم راه برود.

روی آن پاک می شود.

مسئله 62: اگر زمین و مانند آن نجس باشد، ولی رطوبتی نداشته باشد، می توان مقداری آب یا چیز دیگری که سبب مرطوب شدن آن بشود، بر آن ریخته و سپس آفتاب بتابد و آن را پاک کند.

او به اندازه ای بلند است که اگر مثلاً شانه کند روی قسمتی از پیشانی بریزد یا به جاهای دیگر سر برسد، باید بیخ موها را مسح کند یا فرق سر را باز کرده پوست سر را مسح نماید. و اگر موهایی را که به صورت می ریزد یا به جاهای دیگر سر می رسد جلوی سر جمع کند و بر آنها مسح نماید یا بر موی جاهای دیگر سر که جلوی آن آمده مسح کند، باطل است.

مسئله 74: پس از مسح سر، باید با رطوبتی که از وضو بر کف دست باقیمانده است، روی پاها را از سر یکی از انگشتها تا برآمدگی روی پا مسح کند، و احتیاط واجب آن است که تا مفصل (جایی که پا خم می شود) را نیز مسح کند.

مسئله 75: در مسح باید دست را بر سر و پاها بکشد و اگر دست را نگه دارد و سر یا پا را به آن بکشد وضو باطل است.

ولی اگر موقعی که دست را می کشد سر یا پا مختصری حرکت کند اشکال ندارد.

مسئله 76: اگر برای مسح رطوبتی در کف دست نمانده باشد، نمی تواند دست را با آب خارج تر کند، بلکه باید از اعضای دیگرِ وضو؛ مثلاً صورت، رطوبت بگیرد و با آن مسح کند.

مسئله 77: رطوبت دست باید به قدری باشد که بر سر و پا اثر بگذارد.

مسئله 78: محل مسح (سر و روی پاها) باید خشک باشد، بنابراین اگر جای مسح تَر باشد، باید آن را خشک کرد ولی اگر رطوبت آن به قدری کم باشد که مانع از تأثیر رطوبت دست بر

ص:73

آن نباشد، اشکالی ندارد.

مسئله 79: بین دست و سر یا پاها باید چیزی مانند چادر و کلاه، یا جوراب و کفش فاصله نشود، هر چند بسیار رقیق و نازک باشد و رطوبت به پوست برسد (مگر در حال ناچاری).

مسئله 80: اگر بین کارهای وضو به قدری فاصله شود که وقتی می خواهد جایی را بشوید یا مسح کند رطوبت جاهایی که پیش از آن شسته یا مسح کرده خشک شده باشد، وضو باطل است. و اگر فقط رطوبت جایی که جلوتر از محلی است که می خواهد بشوید یا مسح کند خشک شده باشد؛ مثلاً موقعی که می خواهد دست چپ را بشوید رطوبت دست راست خشک شده باشد و صورت تَر باشد، بهتر آن است که دوباره وضو را از سر بگیرد.

خواهد آمد). 6 - اعضای وضو پاک باشد. 7 - مانعی از رسیدن آب به اعضای وضو نباشد. 8 - با قصد قربت و بدون ریا وضو بگیرد. 9 - ترتیب را رعایت کند. (به همان صورت که در اعمال وضو گذشت). 10 - مُوالات را رعایت کند. (بین اعمال وضو فاصله نیفتد). 11 - در کارهای وضو از دیگری کمک نگیرد. 12 - استعمال آب برای او مانعی نداشته باشد. 13 - برای وضو گرفتن وقت باشد.

مسئله 84: وضو گرفتن از نهرهای بزرگ، گرچه انسان نداند صاحبان آنها راضی هستند یا نه اشکال ندارد. امّا اگر صاحبان آن از وضو گرفتن جلوگیری کنند، احتیاط واجب آن است که با آب آنها وضو نگیرد.

مسئله 85: اگر آب در ظرف غصبی باشد و آب دیگری نباشد، باید تیمم کرد و اگر کسی با آن آب وضو بگیرد، وضویش باطل است.

مسئله 86: اعضای وضو؛ یعنی صورت، دستها و پاها در موقع شستن و مسح باید پاک باشد.

مسئله 87: اگر چیزی بر صورت یا دستها باشد که از رسیدن آب به آن جلوگیری کند، برای وضو باید برطرف شود.

مسئله 88: اگر چیزی بر اعضای مسح (جلوی سر و روی پاها) باشد هرچند از رسیدن آب جلوگیری نکند، باید برطرف شود، زیرا بین دست و محل مسح نباید چیزی فاصله شود.

مسئله 89: خط قلم خودکار و لکه های رنگ و چربی و کِرِمْ در صورتی که رنگ بدون جِرم باشد، مانع وضو نیست، ولی اگر جِرم دارد و روی پوست را گرفته باشد، باید برطرف شود.

مسئله 90: اگر می داند چیزی بر اعضای وضو چسبیده ولی نمی داند که از رسیدن آب جلوگیری می کند یا نه، باید آن را برطرف کند یا آب را به زیر آن برساند.

مسئله 91: کارهای وضو باید بدین ترتیب انجام شود: اوّل صورت، بعد دست راست و سپس دست چپ را بشوید و بعد

ص:76

از آن سر و بعد پاها را مسح کند و بنا بر احتیاط واجب باید پای راست را پیش از پای چپ، مسح کند اگر به این ترتیب وضو نگیرد، باطل است.

مسئله 92: موالات؛ یعنی پشت سر هم انجام دادن و فاصله نینداختن بین اعمال وضو.

مسئله 93: اگر بین کارهای وضو به قدری فاصله شود که وقتی می خواهد جایی را بشوید یا مسح کند رطوبت جاهایی که پیش از آن شسته یا مسح کرده، خشک شده باشد، وضو باطل است.

مسئله 94: کسی که می تواند اعمال وضو را انجام دهد، نباید از دیگری کمک بگیرد، پس اگر شخص دیگری صورت و دست او را بشوید و یا مسح او را انجام دهد، وضو باطل است.

مسئله 95: کسی که نمی تواند وضو بگیرد، باید به کمک شخص دیگر وضو بگیرد ولی خود او و کسی که او را وضو می دهد، هر دو باید نیّت وضو کنند.

مسئله 96: کسی که می داند اگر وضو بگیرد مریض می شود یا اگر آب را به مصرف وضو برساند تشنه می ماند، بنا بر احتیاط واجب نباید وضو بگیرد. ولی اگر نداند که آب برای او ضرر دارد، وضو بگیرد و بعد بفهمد که ضرر داشته، وضویش صحیح است، اگر چه احتیاط مستحب آن است که با آن وضو نماز نخواند و تیمم کند و چنانچه با آن وضو نماز خواند، احتیاط آن است که دوباره آن را اعاده نماید.

ص:77

مسئله 97: وضو باید به قصد قربت انجام شود؛ یعنی برای انجام فرمان خداوند عالم وضو بگیرد و لازم نیست نیّت را به زبان آورد، یا از قلب خود بگذراند، بلکه همین مقدار که می داند وضو می گیرد کافی است، به طوری که اگر از او بپرسند:

چه می کنی؟ بگوید: وضو می گیرم.

مسئله 98: هرگاه وقت نماز به قدری تنگ است که اگر انسان بخواهد وضو بگیرد، تمام نماز یا قسمتی از آن بعد از وقت خوانده می شود، باید تیمم کند. لیکن اگر برای وضو و تیمم یک اندازه وقت لازم است، باید وضو بگیرد.

مسح آن امکان دارد بطور معمول بشوید یا مسح کند و جاهایی که امکان ندارد، دستِ تر بر جبیره بکشد.

مسئله 102: اگر زخم یا شکستگی در جلوی سر یا روی پاها (محل مسح) است و روی آن باز می باشد، چنانچه نتواند آن را مسح کند، باید پارچۀ پاکی رویش بگذارد و روی پارچه را با تریِ آب وضو که در دست مانده، مسح کند.

مسئله 103: اگر در صورت و دستها چند جبیره باشد، باید بین آنها را بشوید و اگر جبیره ها در سر یا روی پاها باشد، باید بین آنها را مسح کند و در جاهایی که جبیره هست، باید به شیوه ای که در جبیره بیان شد عمل کند.

مسئله 104: کسی که در کف دست و انگشتها جبیره دارد و در موقع وضو دست تر روی آن کشیده است، می تواند سر و پا را با همان رطوبت مسح کند یا از جاهای دیگر وضو رطوبت بگیرد.

مسئله 105: اگر جبیره تمام صورت یا تمام یکی از دستها را فراگرفته باشد نیز احکام جبیره را دارد و وضوی جبیره ای کافی است و تیمم لازم نیست.

مسئله 106: اگر جبیره تمام پهنای روی پا را گرفته، ولی مقداری از طرف انگشتان و مقداری از طرف بالای پا باز است، باید جاهایی که باز است روی پا را و جایی که جبیره است روی جبیره را مسح کند.

مسئله 107: اگر جبیره بیشتر از معمول اطراف زخم را گرفته و برداشتن آن ممکن نیست، باید به دستور جبیره عمل کند و

ص:79

بنا بر احتیاط واجب تیمم هم بکند و اگر برداشتن جبیره ممکن است، باید آن را بردارد.

مسئله 108: اگر در جای وضو یا غسل چیزی چسبیده باشد که برداشتن آن ممکن نیست یا به قدری مشقّت دارد که نمی توان تحمّل کرد، باید به دستور جبیره عمل کند.

مسئله 109: اگر جبیره نجس است یا نمی شود روی آن دستِ تر کشید؛ مثلاً دوایی است که به دست می چسبد، پارچه پاکی روی آن بگذارد و دست تر روی آن بکشد.

مسئله 110: غسل جبیره ای مانند وضوی جبیره ای است، ولی بنا بر احتیاط واجب باید به طور ترتیبی بجا آورده شود نه ارتماسی و حتماً باید با دست تَر روی جبیره کشیده شود و شستن آن کفایت نمی کند.

به اسم خداوند به هر زبانی نوشته شده باشد، مانند: «خدا» »GOD« نرساند.

مسئله 115: برای این کارها وضو گرفتن مستحب است: * رفتن به مسجد و حرم امامان. * خواندن قرآن. * همراه داشتن قرآن. * رساندن جایی از بدن به جلد یا حاشیۀ قرآن. * زیارت اهل قبور.

ص:82

است. ولی اگر تمام این نشانه ها یا برخی از آنها وجود نداشته باشد، آن رطوبت منی نمی باشد.

مسئله 131: مستحب است انسان بعد از بیرون آمدن منی بول کند و اگر بول نکند و بعد از غسل رطوبتی از او خارج شود که نداند منی است یا رطوبتِ دیگر، حکم منی دارد.

قرار دهد (و همچنین در مؤسسه یا اداره ای) حکم مسجد ندارد.

مسئله 134: توقف در حرم امامزاده ها در حال جنابت اشکال ندارد، ولی توقف در مساجدی که معمولاً کنار حرم ها ساخته اند، حرام است.

مگر در نیّت.

مسئله 146: با غسل حیض می توان نماز خواند، هر چند بهتر است علاوه بر غسل، وضو هم بگیرد.

نماز به آسمان نگاه نکند، بلکه کارهایی که ثواب نماز را زیاد می کند بجا آورد؛ مثلاً لباس پاکیزه بپوشد، خود را خوشبو کند، دندانهایش را مسواک بزند و موهایش را شانه کند.

مسئله 163: وقت نماز صبح از اذان صبح تا طلوع آفتاب است که در این مدت باید خوانده شود و هرچه به اذان صبح نزدیک تر باشد بهتر است. وقت نماز ظهر و عصر از ظهر شرعی تا مغرب است که به اندازۀ خواندن یک نماز چهار رکعتی در اوّل وقت مخصوص نماز ظهر و به همین مقدار که به مغرب مانده باشد، مخصوص نماز عصر است. وقت نماز مغرب و عشاء از مغرب تا نصف شب است که به اندازۀ خواندن یک نماز سه رکعتی بعد از مغرب مخصوص نماز مغرب و به اندازۀ یک نماز چهار رکعتی که به نصف شب مانده است، مخصوص نماز عشا می باشد.

گذاشت «ظهر شرعی» و ابتدای وقت نماز ظهر است. (1)

نماز را قبل از وقت شروع کند، باطل است. [اگر نماز در وقت خودش خوانده شود، در اصطلاح می گویند: نماز «اَداء» است و اگر نماز بعد از گذشتن وقت خوانده شود، در اصطلاح می گویند: نماز «قضاء» شده است.]

مسئله 170: انسان باید نماز را در وقت معین آن بخواند و اگر عمداً در آن وقت نخواند، گناهکار است.

مسئله 171: مستحب است انسان نماز را در اول وقت بخواند و هر چه به اول وقت نزدیکتر باشد بهتر است، مگر آنکه تأخیر آن از جهتی بهتر باشد؛ مثلاً صبر کند که نماز را به جماعت بخواند.

مسئله 172: اگر وقت نماز تنگ باشد، به طوری که اگر بخواهد مستحبّات نماز را بجا آورد، بخشی از نماز بعد از وقت خوانده می شود، باید مستحبّات را بجا نیاورد؛ مثلاً اگر بخواهد قنوت بخواند، وقت می گذرد، باید قنوت نخواند.

مسئله 173: انسان باید نماز عصر را بعد از نماز ظهر و نماز عشارا بعد از نماز مغرب بخواند و اگر عمداً نماز عصر را پیش از نماز ظهر و نماز عشا را پیش از نماز مغرب بخواند، باطل است.

طوری بایستد که بگویند رو به قبله نماز می خواند، کافی است.

هنگام نماز فراموش کند و با آن نماز بخواند نمازش باطل است.

مسئله 181: در این موارد، اگر با بدن یا لباس نجس نماز بخواند، صحیح است: * نداند بدن یا لباسش نجس است و بعد از نماز متوجه شود. * به واسطه زخمی که در بدن اوست، بدن یا لباسش نجس شده و آب کشیدن یا عوض کردن آن هم دشوار است. * لباس یا بدن نمازگزار به خون نجس شده است، ولی مقدار آلودگی کمتر از دِرْهَم (تقریباً به اندازۀ یک سکۀ دوریالی) است.(1) * ناچار باشد که با بدن یا لباس نجس نماز بخواند؛ مثلاً آب برای آب کشیدن آن ندارد (به شرحی که در رسالۀ توضیح المسائل، مسئلۀ 819 آمده است).

مسئله 182: اگر لباس های کوچک نمازگزار؛ مثل دست کش و جوراب نجس باشد، و یا دستمال کوچک نجسی در جیب داشته باشد، چنانچه از اجزاء مردار یا حرام گوشت نباشد، اشکال ندارد.

مسئله 183: پوشیدن عبا و لباس سفید و پاکیزه ترین لباس ها و خوش بو کردن خود و دست کردن انگشتری عقیق در نماز، مستحب است.

مسئله 184: پوشیدن لباس سیاه و چرک و تنگ و لباسی که

ص:99

نقش صورت دارد و باز بودن دکمه های لباس در نماز مکروه است.

مثل قبله اشکال ندارد. ولی اگر به طور معمول با استقرار و آرامش منافات داشته باشد، مثل قایق و ماشین سواری صحیح نیست، مگر در حال ضرورت و تنگی وقت.

مسئله 187: بودن مرد با زن نامحرم در جای خلوت که دیگری نمی تواند به آنجا وارد شود، خلاف احتیاط است و احتیاطاً در آنجا نماز نخوانند، ولی اگر یکی از آنها مشغول نماز باشد و دیگری وارد شود نماز او اشکال ندارد.

مسئله 188: نماز خواندن در محلّی که مجلس گناه است؛ مثلاً در آنجا شراب می نوشند یا قمار می کنند و یا تار و مانند آن می زنند، خلاف احتیاط است.

مسئله 189: انسان باید ادب را رعایت کند و جلوتر از قبر پیغمبر صلی الله علیه و آله و امام علیه السلام نماز نخواند و چنانچه نماز خواندن بی احترامی باشد باشد، حرام است و نماز هم باطل است.

مسئله 190: مستحب است انسان نمازهای واجب را در مسجد بخواند، و در اسلام بر این مسئله سفارش بسیار شده است.

غیر مسجد نماز بخواند. * مستحب است انسان با کسی که در مسجد حاضر نمی شود، غذا نخورد، در کارها با او مشورت نکند، همسایه او نشود، از او زن نگیرد و به او زن ندهد.

مسئله 192: این کارها در رابطه با مسجد، حرام است: * زینت کردن مسجد با طلا. * فروختن مسجد، هر چند خراب شده باشد. * نقاشی کردن [تصویر] انسان و حیوان. * نجس کردن مسجد، و چنانچه نجس شود باید فوراً تطهیر کنند.

مسئله 193: این کارها در رابطه با مسجد، مستحب است: * زودتر از همه به مسجد رفتن و دیرتر از همه از مسجد بیرون آمدن. * چراغ مسجد را روشن کردن. * تمیز کردن مسجد. * هنگام وارد شدن، ابتدا پای راست را داخل مسجد گذاشتن. * هنگام بیرون آمدن از مسجد، اوّل پای چپ را بیرون گذاشتن. * خواندن دو رکعت نماز مستحبی تَحیّت و احترام مسجد. * خوشبو کردن خود و پوشیدن بهترین لباسهای خود برای رفتن به مسجد.

مسئله 194: این کارها در رابطه با مسجد، مکروه است: * عبور از مسجد به عنوان محل عبور، بدون آنکه در آنجا

ص:102

نماز بخواند. * انداختن آب دهان و بینی در مسجد. * خوابیدن در مسجد، مگر در حال ناچاری. * فریاد زدن در مسجد و صدا را بلند کردن، مگر برای اذان. * خریدوفروش در مسجد. * سخن گفتن از امور دنیا در آن. * رفتن به مسجد برای کسی که سیر یا پیاز خورده و بوی دهانش مردم را آزار می دهد.

حَیَّ عَلَی الصَّلاةِ 2 مرتبه. حَیَّ عَلَی الفَلاحِ 2 مرتبه. حَیَّ عَلَی خَیْر الْعَمَلِ 2 مرتبه. اللّهُ اکْبَرُ 2 مرتبه. لا اله الّا اللّه 2 مرتبه.

نماز باطل نیست. ولی اگر عمداً ترک شود یا زیاد شود، نماز باطل است.

سورۀ حمد: بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ * اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ * اَلرَّحْمنِ الرَّحِیمِ * مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ * إِیّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّاکَ نَسْتَعِینُ * اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ * صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لاَ الضّالِّینَ. سورۀ توحید: بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ * قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ * اَللّهُ الصَّمَدُ * لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ * وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ و در رکعت سوم و چهارم نماز باید فقط سورۀ حمد یا تسبیحات اربعه خوانده شود و احتیاط واجب آن است که تسبیحات را سه مرتبه بخواند.

و بانوان اگر نامحرم صدایشان را نمی شنود، می توانند بلند بخوانند، وگرنه بنا بر احتیاط واجب باید آهسته بخوانند.

مسئله 223: اگر در جائی که باید نماز را بلند بخواند، عمداً آهسته بخواند یا در جائی که باید آهسته بخواند، عمداً بلند بخواند، نمازش باطل است، ولی اگر از روی فراموشی یا ندانستن مسئله باشد، صحیح است.

مسئله 224: اگر در بین خواندن حمد و سوره بفهمد اشتباه کرده است؛ مثلاً می بایست بلند بخواند ولی آهسته خوانده، لازم نیست مقداری را که خوانده، دوباره بخواند.

مسئله 225: انسان باید نماز را یاد بگیرد که غلط نخواند و کسی که اصلاً نمی تواند صحیح آن را یاد بگیرد، باید هر طور که می تواند بخواند و احتیاط مستحب است که نماز را به جماعت بجا آورد.

مسئله 229: اگر پیش از آنکه به مقدار رکوع خم شود و بدن آرام گیرد، عمداً ذکر رکوع را بگوید، نمازش باطل است.

مسئله 230: اگر پیش از تمام شدن ذکر واجب عمداً سر از رکوع بردارد، نمازش باطل است.

مسئله 238: اگر موقعی که ذکر سجده را می گوید، یکی از هفت عضو را عمداً از زمین بردارد، نماز باطل می شود. ولی موقعی که مشغول گفتن ذکر نیست، اگر غیر از پیشانی جاهای دیگر را از زمین بردارد و دوباره بگذارد، اشکال ندارد.

مسئله 239: اگر همراه با انگشتان شست پا انگشتان دیگر هم بر زمین باشد، مانع ندارد.

مسئله 240: نمازگزار باید در سجده پیشانی را بر زمین و یا آنچه از زمین می روید ولی خوراکی و پوشاکی نیست؛ مانند چوب و برگ درخت، قرار دهد.

مسئله 241: سجده بر چیزهای معدنی؛ مانند طلا، نقره، عقیق و فیروزه صحیح نیست.

مسئله 242: سجده بر چیزهایی که از زمین می روید و خوراک حیوان است، مثل علف و کاه صحیح است.

مسئله 243: سجده بر کاغذ اگر چه از پنبه و مانند آن ساخته شده باشد، صحیح است.

مسئله 244: برای سجده بهتر از هر چیز تربت حضرت سید الشهدا علیه السلام می باشد و بعد از آن بدین ترتیب: * خاک * سنگ * گیاه

باید به قدری که می تواند خم شود و مهر را برجای بلندی بگذارد و سجده کند، ولی باید کف دستها و زانوها و انگشتان پا را بطور معمول بر زمین یا روی میز بگذارد.

مسئله 246: اگر نمی تواند خم شود، باید برای سجده بنشیند و با سر اشاره کند، ولی احتیاط واجب آن است که به قدری مهر را بلند کند که پیشانی را بر آن بگذارد.

سجود، تشهد بخواند و در رکعت آخر پس از تشهد، سلام دهد.

مسئله 262: لازم نیست تعقیب به عربی باشد، ولی بهتر است چیزهایی را که در کتابهای دعا دستور داده اند، بخواند.

مسئله 263: از چیزهایی که برای تعقیب نماز زیاد سفارش شده، تسبیح حضرت زهرا (س) است؛ یعنی گفتن: 34 مرتبه «اَللّهُ اکبر» و 33 مرتبه «اَلحَمْدُ للّه» و 33 مرتبه «سُبْحانَ اللّه».

پنجم: گریستن. ششم: رو برگردان از قبله. هفتم و هشتم: خوردن و آشامیدن. نهم: انجام دادن کاری که صورت نماز را برهم بزند. دهم: کم یا زیاد کردن ارکان نماز. یازدهم: دست بر روی هم گذاشتن. دوازدهم: آمین گفتن بعد از حمد.

دنیایی عمداً با صدا گریه کند نمازش باطل می شود ولی اگر از ترس خدا یا برای آخرت گریه کند اشکال ندارد بلکه از بهترین اعمال است.

مسئله 270: لبخند زدن نماز را باطل نمی کند.

صورت نماز خارج شود، نمازش باطل می شود.

مسئله 277: رها کردن نمازِ واجب (شکستن نماز) حرام است، مگر در حال ناچاری، مانند این موارد: حفظ جان، حفظ مال و جلوگیری از ضرر مالی و بدنی.

مسئله 278: شکستن نماز برای پرداخت بدهی مردم با این شرایط اشکال ندارد: 1 - در بین نماز نمی تواند بدهی را بپردازد. 2 - طلبکار، طلب خود را می خواهد. 3 - وقت نماز تنگ نیست، یعنی می تواند پس از پرداخت بدهی، نماز را در وقتِ آن بخواند.

مسئله 279: شکستن نماز برای حفظ مالی که اهمیّت ندارد، مکروه است.

مسئله 280: برخی از چیزهایی که در نماز مکروه است، عبارتند از: 1 - برهم گذاشتن چشمها. 2 - بازی کردن با انگشتان و دستها. 3 - سکوت کردن در هنگام خواندن حمد یا سوره و یا ذکر، برای شنیدن حرف کسی. 4 - هر کاری که خضوع و خشوع را از بین ببرد. 5 - برگرداندن صورت به طرف راست یا چپ به مقدار کم (چون مقدار زیاد آن نماز را باطل می کند).

ص:119

حمد: «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ». بنام خداوند بخشندۀ مهربان. * «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ». ستایش، مخصوص خدا، پروردگار جهانیان است. * «اَلرَّحْمنِ الرَّحِیمِ». خدای بخشندۀ مهربان. * «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ». صاحب روز پاداش (قیامت). * «إِیّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّاکَ نَسْتَعِینُ». تنها تو را می پرستیم و تنها از تو کمک می خواهیم. * «اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ». ما را به راه راست هدایت فرما. * «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ». راه آنان که به آنها نعمت دادی. * «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لاَ الضّالِینَ». نه راه کسانی که بر آنها خشم شده و نه گمراهان. سوره: «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ». بنام خداوند بخشندۀ مهربان. * «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ». بگو اوست خدای یکتا. * «اَللّهُ الصَّمَدُ». خدای بی نیاز. * «لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ».

ص:121

خدایی که فرزند ندارد و فرزند کسی نیست. * «وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ». و هیچ کسی، همتای او نیست. ذکر رکوع: «سُبْحانَ رَبِّی الْعَظیمِ وَ بِحَمْدِهِ». خدای بزرگِ خود را منزّه می دانم و می ستایم. ذکر سجود: «سُبْحانَ رَبِّی الْاَعْلی وَ بِحَمْدِهِ». خداوندِ خود را که از همه بالاتر است، می ستایم و پیراسته می شمرم. تسبیحات اربعه: «سُبحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ للّه وَ لا الهَ الّا اللّهُ وَ اللّهُ اکْبَرُ». منزه است خدا، ستایش مخصوص خدا است، جز آفریدگار جهان خدایی نیست و خدا از همه بزرگتر است. تشهّد و سلام: «اَشْهَدُ انْ لا الهَ الّا اللّهُ وَحْدَهُ لا شریکَ لَهُ». گواهی می دهم که جز آفریدگار، خدایی نیست و یکتا و بی همتاست و شریک ندارد. * «وَ اشْهَدُ انَّ مُحمّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُه». و گواهی می دهم که محمد صلی الله علیه و آله بنده و فرستادۀ خداوند است. * «اللّهُمَّ صَلِّ علی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحمّدٍ». خداوندا! بر محمد صلی الله علیه و آله و خاندان او درود فرست. * «السَّلامُ عَلَیْکَ ایُّها النَّبیُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَکاتُهُ». درود و رحمت و برکات خدا بر تو ای پیامبر. * «اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَ علی عِبادِ اللّهِ الصّالِحینَ».

ص:122

درود بر ما (نمازگزاران) و بر بندگان صالح خدا. * «اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَکاتُهُ». درود بر شما و رحمت و برکات خدا بر شما.

شک کند؛ یعنی نمی داند جزئی را که بجا آورده، صحیح انجام شده است یا نه، در این صورت به شک خود اعتناء نمی کند؛ یعنی بنا می گذارد بر صحیح بودن آن و نماز را ادامه می دهد و صحیح است.

خوانده و اگر طرف بیشتر شک نماز را باطل نمی کند؛ مثلاً شک کند که دو رکعت خوانده یا یک رکعت، به هر طرف شک عمل کند، نمازش صحیح است.

مسئله 289: در نماز جماعت، اگر امام جماعت در شماره رکعت های نماز شک کند، ولی مأموم شک نداشته باشد و به امام بفهماند که رکعت چندم است، امام جماعت نباید به شک خود اعتناء کند. و همچنین اگر مأموم شک کند ولی امام جماعت شک نداشته باشد، همانگونه که امام جماعت نماز را انجام می دهد، او هم عمل می کند و نمازش صحیح است.

مسئله 290: اگر بعد از سلام نماز شک کند که نمازش صحیح بوده یا نه؛ مثلاً شک کند رکوع کرده یا نه، یا بعد از سلام نماز چهار رکعتی شک کند که چهار رکعت خوانده یا پنج رکعت به شک خود اعتنا نکند، ولی اگر هر دو طرف شک او باطل باشد؛ مثلاً بعد از سلام نماز چهار رکعتی شک کند که سه رکعت خوانده یا پنج رکعت، نمازش باطل است.

مسئله 291: اگر بعد از گذشتن وقت نماز شک کند که نماز خوانده یا نه، یا گمان کند که نخوانده، خواندن آن لازم نیست.

ولی اگر پیش از گذشتن وقت شک کند که نماز خوانده یا نه، یا گمان کند که نخوانده، باید آن نماز را بخواند، بلکه اگر گمان کند که خوانده، باید آن را بجا آورد.

شک بین سه و چهار، باید بعد از سلام نماز، بدون آنکه صورت نماز را بهم بزند و یا یکی از مبطلات نماز را انجام دهد برخیزد و بدون اذان و اقامه تکبیر بگوید و نماز احتیاط را بخواند.

مسئله 293: فرق نماز احتیاط با نمازهای دیگر: * نیّت آن را نباید به زبان آورد. * سوره و قنوت ندارد (هر چند دو رکعتی باشد). * آهسته خوانده می شود و احتیاط واجب آن است که «بسم اللّه» را نیز آهسته بگوید.

مسئله 294: اگر یک رکعت نماز احتیاط، واجب باشد، پس از سجده ها تشهد می خواند و سلام می دهد و اگر دو رکعت واجب شده باشد، نباید در رکعت اول تشهد و سلام بخواند، بلکه باید یک رکعت دیگر هم (بدون تکبیرة الاحرام) بخواند و در پایان رکعت دوم تشهد بخواند و سلام دهد.

راه برود و از راه دیگر (سه فرسخ) برگردد و یا از راه دوّم (سه فرسخ) برود و از همان راه برگردد چون مجموع سفر کمتر از هشت فرسخ می باشد، نماز در بین راه و در آن روستا تمام است.

مسئله 300: در این موارد در سفر نماز تمام است: 1 - قبل از آنکه هشت فرسخ برود، از وطن خود می گذرد و یا در جایی ده روز می ماند. 2 - از اول قصد نداشته است به سفر هشت فرسخی برود و بدون قصد، این مسافت را پیمود؛ مثل کسی که به دنبال گمشده ای می گردد. 3 - در بین راه از قصد سفر برگردد؛ یعنی قبل از رسیدن به چهار فرسخ از رفتن منصرف شود. 4 - کسی که شغل او مسافرت است، مثل رانندۀ قطار و ماشینهای برون شهری، خلبان، ملوان (در سفری که شغل اوست). 5 - کسی که به سفر حرام می رود؛ مانند سفری که موجب اذیّت پدر و مادر باشد.

مسئله 301: اشخاصی که شغلشان در سفر است؛ مانند دانشجویانی که جهت تحصیل به شهر دیگر می روند و معمولاً جمعه ها به وطن خود بر می گردند یا معلمان و کارمندان و کارگران که همه روزه از وطنشان برای کار و شغل به اندازۀ مسافت شرعی می روند و شب برمی گردند، بنا بر احتیاط

ص:128

نمازشان شکسته است و روزه آنها صحیح نیست، مگر اینکه در محل کار قصد ده روز کنند.

مسئله 302: در این مکانها نماز تمام است: در وطن. در جایی که بنا دارد ده روز بماند. در جایی که سی روز با تردید مانده است؛ یعنی معلوم نبوده که می ماند یا می رود و تا سی روز به همین حالت مانده و جایی هم نرفته است، در این صورت باید بعد از سی روز نماز را تمام بخواند.

اصفهان برود باید در آنجا نماز را تمام بخواند. بلی اگر فرزند آنها در شهر دیگری زندگی کند و اصلاً همراه پدر و مادر در اصفهان زندگی نکرده آنجا وطن فرزند نمی شود.

مسئله 305: تا انسان قصد ماندنِ همیشگی در غیر وطن اصلی خودش را نداشته باشد، آنجا وطن او حساب نمی شود.

مسئله 306: اگر قصد دارد در محلی که وطن اصلی او نیست مدتی بماند و بعد به جای دیگری برود، آنجا وطن او حساب نمی شود؛ مانند دانشجویی که مدتی برای تحصیل در شهری می ماند.

مسئله 307: اگر انسان بدون قصد ماندن همیشگی و بدون قصد رفتن در جایی آن قدر بماند که مردم او را اهل آنجا بدانند، آنجا حکم وطن او را دارد.

مسئله 308: اگر به جایی برود که قبلاً وطن او بوده ولی هم اکنون از آنجا اعراض کرده است؛ یعنی بنا گذاشته که دیگر برای سکونت به آنجا برنگردد، نباید نماز را تمام بخواند، اگر چه وطن دیگری هم برای خود اختیار نکرده باشد.

مسئله 309: مسافری که به وطنش برمی گردد، وقتی به جایی برسد که دیوار وطن خود را ببینند و صدای اذان را بشنود، باید نماز را تمام بخواند.

است، باید نمازش را تمام بخواند و لازم نیست دوباره قصدِ ماندن ده روز کند.

مسئله 311: اگر مسافر از قصد ده روز برگردد: الف: قبل از خواندن نماز چهار رکعتی از قصد خود برگردد؛ باید نماز را شکسته بخواند. ب: بعد از خواندن یک نماز چهار رکعتی از قصد خود برگردد؛ تا وقتی که در آنجا هست، باید نماز را تمام بخواند.

ص:131

است، احتیاط واجب آن است که مقدار بیشتر را بخواند.

مسئله 318: نماز قضا را با جماعت می توان خواند، چه نماز امام جماعت ادا باشد یا قضا و لازم نیست هر دو، یک نماز را بخوانند؛ مثلاً اگر نماز قضای صبح را با نماز ظهر یا عصر امام بخواند، اشکال ندارد.

مسئله 319: اگر مسافری که باید نماز را شکسته بخواند، نماز ظهر یا عصر یا عشاء از او قضا شود، باید آن را دو رکعتی بجا آورد، اگر چه در غیر سفر بخواهد قضای آن را بجا آورد.

مسئله 320: در سفر نمی توان روزه گرفت حتی اگر روزۀ قضا باشد، ولی نماز قضا می توان بجا آورد.

مسئله 321: اگر در سفر بخواهد نمازهایی را که در غیر سفر قضا شده است بجا آورد، باید نمازهای ظهر و عصر و عشا را چهار رکعتی قضا کند.

مسئله 322: نماز قضا را در هر وقتی می توان بجا آورد؛ یعنی قضای نماز صبح را می توان ظهر یا شب خواند.

مسئله 327: مستحب است انسان صبر کند که نماز را به جماعت بخواند.

مسئله 328: نماز جماعت هر چند اوّل وقت خوانده نشود، از نماز فُرادایِ(1) اوّل وقت بهتر است.

مسئله 329: نماز جماعتی که مختصر خوانده می شود، از نماز فُرادایی که آن را طول بدهد بهتر است.

مسئله 330: سزاوار نیست انسان بدون عذر، نماز جماعت را ترک کند.

مسئله 331: حاضر نشدن به نماز جماعت از روی بی اعتنایی به آن جایز نیست.

مردها و زنها اشکال ندارد.

مسئله 333: امام جماعت باید بالغ و عادل باشد و نماز را بطور صحیح بخواند.

یک رکعت دیگر به تنهایی بخواند و نماز را تمام کند. و اگر سه یا چهار رکعتی است، در رکعت دوّم که امام جماعت در رکعت سوّم می باشد، حمد و سوره را بخواند (هر چند امام جماعت تسبیحات بخواند) و آنگاه که امام جماعت رکعت سوّم را تمام کرد و برای رکعت چهارم برمی خیزد، مأموم باید پس از دو سجده، تشهد بخواند و برای خواندن رکعت سوّم برخیزد و در رکعت آخر نماز که امام جماعت با تشهد و سلام، نماز را به پایان می برد، یک رکعت دیگر می خواند. 2 - در رکوع: رکوع را با امام جماعت بجا می آورد و بقیّۀ نماز را همانگونه که گفته شد، انجام می دهد و حمد و سوره برای آن رکعت ساقط است. در رکعت سوّم 1 - در حین قرائت: زمانی که می داند اگر اقتدا کند، برای خواندن حمد و سوره و یا حمد تنها وقت دارد، می تواند اقتدا کند و باید حمد و سوره یا فقط حمد را بخواند. و اگر می داند فرصت ندارد، بنا بر احتیاط واجب باید صبر کند تا امام جماعت به رکوع رود، سپس به او اقتدا کند. 2 - در رکوع: چنانچه در رکوع اقتدا کند، رکوع را با امام بجا می آورد و حمد و سوره برای آن رکعت ساقط است و بقیۀ نماز را همانگونه که قبلاً بیان شد، بجا می آورد. در رکعت چهارم 1 - در حین قرائت: حکم اقتدا در رکعت سوّم را دارد و آنگاه که امام جماعت در رکعت آخر نماز برای تشهد و سلام

ص:137

می نشیند، مأموم می تواند برخیزد و نمازش را به تنهایی ادامه دهد و می تواند بطور نیم خیز بنشیند تا تشهد و سلام امام جماعت تمام شود و سپس برخیزد. 2 - در رکوع: رکوع و سجده ها را با امام بجا می آورد، (در حالی که رکعت چهارم امام و رکعت اوّل مأموم است) و بقیۀ نماز را همانگونه که گذشت، انجام می دهد.

مسئله 340: مأموم نباید تکبیرة الاحرام را پیش از امام بگوید، بلکه تا تکبیر امام تمام نشده، نباید تکبیر بگوید.

مسئله 341: مأموم باید غیر از حمد و سوره همه چیز نماز را خودش بخواند، ولی اگر رکعت اوّل یا دوّم او رکعت سوّم یا چهارم امام باشد، باید حمد و سوره را نیز بخواند.

مسئله 345: در نماز جمعه دو قنوت مستحب است، یکی در رکعت اول پیش از رکوع و دیگری در رکعت دوم، پس از رکوع.

بداند وقت به اندازه ای هست که رکعت دوّم او هم در وقت واقع می شود).

سپس بایستد و بگوید: «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» و به رکوع رود. بار دیگر بایستد و بگوید: «اَللّهُ الصَّمَدُ» و به رکوع رود. باز از رکوع سر بردارد و بگوید: «لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ» و به رکوع رود. و باز از رکوع سر بردارد و بگوید: «وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ» و به رکوع رود. و بعد از سر برداشتن از رکوع به سجده رود و پس از انجام دو سجده برای رکعت دوّم برخیزد. * رکعت دوّم رکعت دوّم را نیز مانند رکعت اوّل بجا می آورد و سپس با تشهد و سلام، نماز را به پایان می برد.

پس اگر عمداً یا سهواً کم یا زیاد شود، نماز باطل است.

مسئله 357: نماز آیات را می توان به جماعت خواند، که در این صورت حمد و سوره ها را تنها امام جماعت می خواند.

است فرو برد، روزه اش باطل می شود.

مسئله 374: فرو بردن آب دهان، روزه را باطل نمی کند، هر چند زیاد باشد.

مسئله 375: اگر روزه دار به سبب فراموشی (یادش نیست که روزه است) چیزی بخورد یا بیاشامد، روزه اش باطل نمی شود.

مسئله 376: انسان نمی تواند بخاطر ضعف روزه را بخورد، ولی اگر ضعف او به قدری است که معمولاً نمی شود آن را تحمل کرد، خوردن روزه اشکال ندارد. تزریق آمپول

مسئله 377: روزه دار باید از تزریق سرم و آمپولی که به جای غذا به کار می رود خودداری کند، ولی سایر آمپولها اشکال ندارد. رساندن غبار غلیظ به حلق

مسئله 378: اگر روزه دار غبار غلیظی به حلق برساند، روزه اش باطل می شود چه غبار خوراکی ها باشد مانند آرد یا غیر خوراکی مانند خاک.

مسئله 379: بخار غلیظ و دود سیگار و تنباکو بنا بر احتیاط واجب روزه را باطل می کند. فرو بردن تمام سر در آب

مسئله 380: اگر روزه دار عمداً تمام سر را در آب فرو برد،

ص:149

بنا بر احتیاط واجب روزه اش باطل می شود.

مسئله 381: اگر روزه دار بی اختیار در آب بیفتد و تمام سر او را آب بگیرد یا فراموش کند که روزه است و سر در آب فرو برد روزۀ او باطل نمی شود، ولی همین که فهمید باید فوراً سر را از آب بیرون آورد. قی کردن

مسئله 382: هرگاه روزه دار عمداً قی کند، هر چند به سبب بیماری باشد، روزه اش باطل می شود.

مسئله 383: اگر روزه دار نداند روزه است یا بی اختیار قی کند، روزه اش باطل نمی شود.

* دو ماه روزه گرفتن که سی و یک روز آن باید پی درپی باشد. * سیر کردن شصت فقیر یا دادن یک مُدّ طعام(1) به هر یک از آنها. کسی که کفّاره بر او واجب می شود، باید یکی از کارهای فوق را انجام دهد، و چون امروزه «برده» به معنای فقهیِ آن یافت نمی شود، مورد دوّم یا سوّم را انجام می دهد و اگر هیچ یک از اینها برایش مقدور نیست، باید یا 18 روز روزه بگیرد و یا چند مدّ طعام (به مقداری که می تواند) به فقیر بدهد. و اگر هیچ کدام را نتواند انجام دهد، هر قدر از این دو را که می تواند عمل کند و اگر آن را هم نتواند انجام دهد، باید استغفار کند البته احتیاط واجب آن است که اگر بعداً بتواند، کفّاره را بدهد.

قضای آن را بجا نیاورد، باید علاوه بر قضا، برای هر روز یک مُدّ طعام به فقیر بدهد و اگر با عذر قضای آن را بجا نیاورد بنا بر احتیاط واجب، علاوه بر قضا باید یک مُدّ طعام هم به فقیر بدهد.

مسئله 389: اگر به سبب بیماری نتواند روزه بگیرد و آن بیماری تا رمضان سال بعد طول بکشد قضای آن ساقط می شود، ولی باید برای هر روز یک مُد طعام به فقیر بدهد.

مسئله 394: اگر مسافر، پیش از ظهر به وطنش برسد، یا به جایی برسد که می خواهد ده روز در آنجا بماند، چنانچه تا آن وقت، کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده، باید آن روز را روزه بگیرد و اگر انجام داده، روزۀ آن روز واجب نیست و بعداً باید قضای آن را بجا آورد.

مسئله 395: اگر مسافر بعد از ظهر به وطنش یا به جایی که می خواهد ده روز بماند برسد، نباید آن روز را روزه بگیرد.

مسئله 400: پرداخت خمس نیز مانند نماز و روزه از واجبات است و تمام افراد بالغ و عاقل که یکی از موارد هفتگانه را داشته باشند، باید به آن عمل کنند. یکی از آن موارد که اکثر افراد جامعه را در بر می گیرد «خمسِ چیزی است که از خرج سال انسان و خانواده اش زیاد بیاید». [اسلام به کسب و کار افراد احترام گذاشته و تأمین نیاز خودشان را بر پرداخت خمس مقدم داشته است، بنابراین هر کس در طول سال می تواند تمام مخارج مورد نیاز خود را از درآمدش تأمین کند و در پایان سال اگر چیزی برایش اضافه نیامد، پرداخت خمس بر او واجب نیست، ولی پس از آنکه بطور متعارف و در حدّ نیازِ خود، زندگی را گذراند؛ یعنی نه در مصرف، زیاده روی کرد و نه بر خود تنگ گرفت، اگر در پایان هم چیزی اضافه آمد، 15 آنچه را که اضافه آمده است باید برای مصارف مشخصی بپردازد و 5 4 آن را برای خود نگه می دارد.

مسئله 403: اگر کودکِ غیر بالغ سرمایه ای داشته باشد و از آن سودی به دست آید، ولیّ (پدر و جدّ پدری) او به احتیاط واجب باید خمس آن را بپردازد.

عبارت است از: گندم، جو، خرما، کشمش، شتر، گاو، گوسفند، طلا و نقره.

مسئله 406: زکات در صورتی واجب می شود که مورد زکات به حدّ نصاب برسد. نصاب هر یک و مقدار زکات آنها در جدول زیر آمده است:

یادآوری: شتر، گاو و گوسفند، نصابهای دیگری نیز دارد که برای آشنایی با آنها می توانید به رسالۀ توضیح المسائل، مسئلۀ 1978 به بعد مراجعه کنید.

ص:158

ص:160

(این عمل را غشّ در معامله می گویند).

مسئله 416: در معامله باید خصوصیات جنسی که مورد خریدوفروش واقع می شود معلوم باشد، ولی گفتن خصوصیاتی که گفتن و نگفتن آنها تأثیری در میل و رغبت مردم نسبت به آن کالا ندارد، لازم نیست.

مسئله 417: خریدوفروش دو کالای همجنس، که با وزن یا پیمانه می فروشند، به زیادتر «رِبا» و حرام است؛ مثلاً یک تُن گندم بدهد و یک تن و 200 کیلوگرم گندم بگیرد. یا یک مَن برنج بدهد و یک مَن برنج و صد تومان بگیرد.

مسئله 418: مستحب است فروشنده در قیمت بین مشتری ها فرق نگذارد و در قیمت جنس سختگیری نکند و درخواست بهم زدن معامله را بپذیرد.

مسئله 419: قسم خوردن در معامله اگر راست باشد مکروه و اگر دروغ باشد حرام است.

* خریدار و فروشنده از محل معامله متفرق نشده باشند؛ مثلاً از صاحب مغازه کالایی را خریداری کرده، قبل از آنکه آن محل را ترک کند می تواند آن را پس دهد. * کالایی که خریده است معیوب بوده و بعد از معامله بفهمد. * فروشنده برای کالای خود که خریدار آن را ندیده، خصوصیاتی را بیان کرده و بعداً معلوم شود آن گونه نبوده است؛ مثلاً بگوید این دفتر 200 برگ است بعداً معلوم شود کمتر است.

مسئله 421: اگر بعد از معامله عیب مال را بفهمد و فوراً آن را بهم نزند بنا بر احتیاط واجب دیگر حق بهم زدن معامله را ندارد، مگر زمانی که حکم مسئله را نمی دانسته است.

احتیاط واجب جایز نیست چیزی را به امانت قبول کند.

مسئله 428: کسی که چیزی را امانت می گذارد، هر وقت بخواهد می تواند آن را پس بگیرد و کسی که امانت را قبول می کند، هر وقت بخواهد می تواند آن را به صاحبش برگرداند.

مسئله 429: کسی که امانت را قبول می کند، اگر برای آن جای مناسبی ندارد، باید جای مناسبی تهیه کند؛ مثلاً اگر امانت پول است و در خانه نمی تواند نگهداری کند، به بانک بسپارد.

مسئله 430: امانتدار باید طوری از امانت نگهداری کند که مردم نگویند در امانت خیانت و یا در نگهداری آن کوتاهی کرده است.

مسئله 431: هرگاه امانت مردم از بین برود: الف: اگر امانتدار در نگهداری آن کوتاهی کرده باشد؛ باید عوض آن را به صاحبش بدهد. ب: اگر در نگهداری آن کوتاهی نکرده و بطور اتفاقی آن مال از بین رفته؛ مثلاً آن را سیل برده است، امانتدار ضامن نمی باشد و لازم نیست عوض آن را بدهد.

مسئله 432: امانتدار نمی تواند از امانت استفاده کند، مگر با اجازۀ صاحب آن.

مسئله 433: کسی که چیزی عاریه داده، هر وقت بخواهد می تواند آن را پس بگیرد و کسی هم که عاریه کرده، هر وقت بخواهد می تواند آن را پس بدهد، البته در صورت اول اگر پس گرفتن عرفاً موجب خسارت عاریه گیرنده شود، بنا بر احتیاط واجب باید مهلت بدهد.

مسئله 434: هرگاه مالی را که عاریه کرده از بین برود یا معیوب شود: اگر در نگهداری از آن کوتاهی ننموده یا در استفادۀ از آن زیاده روی نکرده است، ضامن نیست. ولی اگر در نگهداری آن کوتاهی کرده و یا در استفاده از آن زیاده روی کرده باشد، باید خسارت آن را بپردازد.

مسئله 435: اگر قبلاً شرط کرده باشند که هرگونه خسارت بر آن مال وارد شود عاریه کننده ضامن است، باید آن خسارت را بپردازد.

خودش بردارد، ولی هر وقت صاحبش پیدا شد، بنا بر احتیاط واجب باید عوض آن را به او بدهد. و اگر قیمت آن کمتر از 12/6 نخود نقرۀ سکه دار نیست و نشانه ای دارد که می تواند با آن صاحبش را پیدا کند، باید تا یک هفته هر روز و بعد از آن هفته ای یک بار اعلام کند و چنانچه تا یک سال اعلام کرد و صاحبش پیدا نشد می تواند به قصد آنکه: «هرگاه صاحبش پیدا شد به او بدهد» برای خودش بردارد یا برای او نگهداری کند که هر وقت پیدا شد به او بدهد و یا از طرف صاحبش صدقه بدهد، ولی احتیاط مستحب آن است که از طرف صاحبش به فقیر غیر سیّد صدقه بدهد.

مسئله 438: اگر می داند اعلام کردن فایده ندارد و یا از پیدا شدن صاحبش ناامید است، به نحوی که اعلام کردن بیهوده شمرده می شود، اعلام لازم نیست.

مسئله 439: اگر کفش انسان را ببرند و کفش دیگری به جای آن مانده باشد، چنانچه می داند کفشی که مانده، مالِ کسی است که کفش او را برده، و بداند که عمداً برده است و راضی است که کفشش را در عوض آن بردارند و دسترسی هم به او ندارد، در صورتی که از پیدا شدن صاحبش مأیوس است یا برایش مشقّت داشته باشد، می تواند آن را به جای کفش خودش بردارد، ولی اگر قیمت آن کفش بیشتر از قیمت کفش خودش باشد، باید هر وقت صاحب آن پیدا شد، زیادی قیمت را به او بدهد و چنانچه از پیدا شدن صاحبش ناامید شود، باید زیادی قیمت را از طرف او به فقیر غیر سید صدقه بدهد.

ص:167

مسئله 440: اگر کسی که کفش او را برده اند، احتمال دهد که عمداً کفش او را نبرده اند یا احتمال دهد کفشی که مانده، مالِ کسی نیست که کفش او را برده، و دسترسی به او نیست، باید صاحبش را جستجو کند و چنانچه از پیدا کردن وی ناامید شود، در صورتی که قیمت آن از 12/6 نخود نقره سکه دار کمتر باشد می تواند برای خود بردارد و اگر بیشتر باشد باید تا یک سال اعلان کند و بعد از یک سال بنا بر احتیاط واجب با اجازۀ حاکم شرع از طرف صاحبش به فقیر غیر سیّد صدقه بدهد.

ص:168

که نزدیک است از گرسنگی یا تشنگی بمیرد، غذا و آب داده و از مرگ نجات دهد.

7 - گذاشتن نان زیر ظرف غذا و هر گونه بی احترامی به آن. 8 - دور انداختن میوه، پیش از آنکه کاملاً آن را بخورد.

زنده بوده یا آنکه به اندازۀ معمول خون از بدنش بیرون آید، البته این حکم در صورتی است که زنده بودن آن حیوان در حال ذبح مشکوک باشد و در غیر این صورت لزومی ندارد. 6 - کشتن حیوان از محل سر بریدن باشد و بنا بر احتیاط واجب، جایز نیست کارد را پشت گردن فرو نموده و به طرف جلو بیاورد که گردن از پشت بریده شود.

ص:176

* دختر و دختر فرزند (نوه) و فرزندان او. * خواهر. * خواهرزاده (دختر خواهر) و فرزندان او. * برادرزاده (دختر برادر) و فرزندان او. * عمّه (عمۀ خودش و عمۀ پدر و مادرش). * خاله (خالۀ خودش و خالۀ پدر و مادرش). این دسته از افراد به سبب خویشاوندی نَسَبی با هم محرمند. گروهی دیگر هم به سبب ازدواج بر پسرها و مردها محرم می شوند، از جمله آنهاست: * همسر. * مادرِ زن و مادر بزرگ او. * زن پدر (نامادری). * زن پسر (عروس). امّا زن برادر و خواهر زن نامحرمند.

مسئله 461: این افراد بر دخترها و زنان محرمند: * پدر و پدر بزرگ. * پسر و پسرِ فرزند (نَوه) و فرزندان او. * برادر. * خواهرزاده (پسر خواهر) و فرزندان او. * برادرزاده (پسر برادر) و فرزندان او. * عمو (عموی خودش و عموی پدر و مادرش). * دایی (دایی خودش و دایی پدر و مادرش). این دسته از افراد به سبب خویشاوندی نَسَبی محرم هستند.

ص:178

گروهی دیگر هم به سبب ازدواج بر دخترها و بانوان محرم می شوند، از جمله آنهاست: * شوهر. * پدر شوهر و پدربزرگ شوهر. * شوهر دختر (داماد). امّا شوهر خواهر و برادر شوهر محرم نیستند. بجز افرادی که بیان شد ممکن است کسان دیگری نیز به سبب ازدواج، با شرایط خاصی بر یکدیگر محرم شوند که در کتابهای مفصّل فقهی آمده است.

مسئله 462: اگر زنی با شرایطی که در کتابهای فقهی آمده است، بچه ای را شیر دهد، آن بچه بر آن زن و افراد دیگر محرم می شود که جهت آشنایی بیشتر می توانید به رسالۀ توضیح المسائل، مراجعه کنید.

مسئله 465: پسرها و مردان نمی توانند به بدن و موی زن نامحرم نگاه کنند ولی نگاه کردن به دستها تا مچ و صورت به مقداری که در وضو باید شسته شود، اگر به قصد لذّت بردن نباشد، اشکال ندارد.

مسئله 466: دخترها و بانوان می توانند بدون قصد لذّت بردن، به سر و صورت و گردن مرد نامحرم به مقداری که بطور متعارف نمی پوشانند، نگاه کنند.

خواهر و دخترِ پسر بر او حرام می شود. ولی اگر هر دو بالغ باشند یا هر دو نابالغ باشند یا مفعول بالغ باشد یا شک کند بالغ بوده یا شک کند دخول شده یا نه، بر او حرام نمی شود.

مسئله 472: اگر کسی با زنی غیر از عمه و خاله خود زنا کند، احتیاط واجب آن است که با دختر او ازدواج نکند. ولی اگر زنی را عقد نماید و با او نزدیکی کند بعد با مادر او زنا کند آن زن بر او حرام نمی شود و اگر پیش از آنکه با او نزدیکی کند با مادر او زنا نماید، احتیاط واجب آن است که از آن زن جدا شود.

مسئله 478: اگر دو نفر هم زمان به یکدیگر سلام کنند، بر هر یک واجب است که جواب سلام دیگری را بدهد.

مسئله 479: سلام کردن به کافر مکروه است و اگر او به مسلمانی سلام کند، احتیاط واجب آن است که در جواب او بگوید: «علیک» و یا فقط بگوید: «سلام».

لمس آن بدون وضو حرام است.

مسئله 492: لمس خطوط قرآن بر جُنب، حرام است.

مسئله 493: انسان جُنب نباید سوره های سجده دار قرآن را بخواند (تفصیل آن در مسئله 111 گذشت).

شریک دیگر آن را بسازد، یا سر تیرآهن و مانند آن را بر دیوار بگذارد یا به دیوار میخ بکوبد، ولی کارهایی که معلوم است شریک راضی است؛ مانند تکیه دادن به دیوار و لباس انداختن روی آن اشکال ندارد، امّا اگر شریک او بگوید: به این کارها راضی نیستم، انجام اینها هم جایز نیست.

مسئله 502: اگر ریشۀ درخت همسایه در مِلک [زمین، باغ، خانه و...] انسان بیاید، صاحب ملک می تواند از صاحب درخت بخواهد که ریشۀ درخت را برگرداند یا قطع کند و در صورتی که صاحب درخت این کار را نکرد، خودش می تواند از آن جلوگیری کند و چنانچه ضرری هم از ریشۀ درخت به او برسد، می تواند از صاحب درخت بگیرد.

مسئله 503: درخت میوه ای که شاخۀ آن از دیوار باغ بیرون آمده، اگر انسان نداند صاحبش راضی است یا نه، نمی تواند از میوۀ آن بچیند و اگر میوۀ آن روی زمین هم ریخته باشد نمی تواند آن را بردارد.

مسئله 504: جایزه ای را که بانک به بعضی از کسانی که در صندوق پس انداز پول می گذارند می دهد، در صورتی که شرط نکرده باشند که چیزی بدهد و بانک برای تشویق مردم از خودش بدهد و ضرر آن به کسی نرسد، حلال است.

مسئله 505: تراشیدن ریش و ماشین کردن آن اگر مثل تراشیدن باشد، بنا بر احتیاط واجب حرام است و در این حکم تمام مردم یکسان اند و حکم خدا به سبب مسخرۀ مردم تغییر نمی کند، پس کسی هم که تازه بالغ شده یا اگر ریش خود را

ص:186

نتراشد مردم او را مسخره می کنند، چنانچه ریش خود را بتراشد یا طوری ماشین کند که مثل تراشیدن باشد، حرام است.

مسئله 506: استمنا کردن حرام است؛ یعنی انسان با خود کاری کند که منی از او بیرون آید.

مسئله 507: آوازی که مخصوص مجالس لهو و بازیگری است، غِنا و حرام می باشد. و اگر نوحه یا روضه یا قرآن را هم با غنا بخوانند حرام است، ولی اگر آن را با صدای خوب بخوانند که غنا نباشد اشکال ندارد.

مسئله 508: بازی با وسایلی که عرفاً وسیله قمار محسوب می شود، مثل قاب و تخته نرد حرام است، بلی وسیله ای مثل منچ و توپ که عرفاً وسیله قمار محسوب نمی شود، بازی با آن اشکال ندارد. شطرنج و پاسور هم اگر از وسائل قمار محسوب شود، بازی با آنها مطلقاً حرام است و الّا اشکالی ندارد.

مسئله 509: دست زدن و کف زدن در مجالس جشن و سخنرانی در غیر از مساجد و حسینیه ها و مشاهد، اگر برای تشویق امر مشروع (جایز) باشد و همراه با حرام دیگری نباشد، اشکال ندارد.

ص:188

دورۀ تحصیل فرزند برومند بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران آیت الله شهید سید مصطفی خمینی رحمه الله بودند.

عصمت علیهم السلام به شمار می رفته و همیشه مجلس عزاداری در روزهای جمعه و سالروز وفات معصومین علیهم السلام و مجلس جشن در ایام تولد آن بزرگواران در بیت پدری ایشان برگزار بوده و این برنامه همچنان ادامه دارد.

13 - القواعد الفقهیة (عربی).

14 - تحریری نو از اصول فقه شیعه - تقریرات دروس اصول فقه معظم له در ده جلد (فارسی).

15 - تبیان الاُصول - تقریرات دروس اصول فقه معظم له (عربی).

16 - معتمد الاُصول - تقریرات دروس اصول فقه امام خمینی به قلم معظم له در دو جلد (عربی).

17 - رساله ای در قاعدۀ فراغ و تجاوز (عربی).

18 - تقریرات درس خارج اصول ایشان در شانزده جلد (فارسی).

19 - رساله توضیح المسائل (فارسی).

20 - مناسک حج (فارسی).

21 - مدخل التفسیر در علوم قرآن (عربی).

22 - تفسیر سورۀ حمد (عربی).

23 - تقیه مداراتی (فارسی).

24 - آیین کشورداری از دیدگاه امام علی علیه السلام (فارسی).

25 - عصمت انبیاء.

26 - اهل البیت علیهم السلام یا چهره های درخشان در آیة التطهیر (به فارسی و به عربی).

28 - ائمه اطهار علیهم السلام یا پاسداران وحی در قرآن کریم (این دو کتاب اخیر را به همراهی مرحوم آیة اللّه اشراقی نگاشته اند).

29 - رسالۀ احکام برای نوجوانان (فارسی).

ص:194

30 - استفتاءات حول الحجّ و العمرة (عربی).

31 - مناسک الحج (عربی).

32 - أحکام العمرة المفردة (فارسی).

البته حضرت آیة اللّه العظمی فاضل تألیفات ارزندۀ دیگری دارند که هنوز به چاپ نرسیده است.

ص:195