ص: 2

یک سبد آسمان: نگاهی نو به چهل آیه قرآن

مهدی خدامیان آرانی

ص: 3

ص: 4

تصویر

ص: 6

ص: 8

وقت آن رسیده است که در مورد معشوق های خود فکر کنیم. وقتی معشوق ما عوض شود، ما نیز دچار تغییر بزرگی می شویم.

هر چه معشوق تو بزرگتر شود، تو بزرگتر می گردی. اگر معشوق تو پایان داشته باشد، تو هم پایان خواهی داشت.

خوشا به حال کسی که معشوقی دارد بی پایان! چنین کسی هرگز تمام نمی شود.

رفیقی داشتم که خیلی ثروتمند بود و عمر خود را در راه کسب ثروت صرف کرده بود، لحظه های پایانی عمرش بود که من به کنارش رفتم، اشک در چشمانش حلقه زده بود.

او گریه می کرد و همه اطرافیان او نگران بودند، آنها نمی دانستند راز این گریه او چیست.

من خیلی زود فهمیدم که گریه او، گریه عاشق دلسوخته است، عاشقی که تا ساعتی دیگر برای همیشه از معشوق خود جدا می شد.

من آن روز درس بزرگی گرفتم، انسان باید معشوقی را انتخاب کند که پایان ندارد.

آیا قصه حضرت ابراهیم(علیه السلام) را شنیده ای؟ وقتی به سرزمین کفر رفت، مردمانی را دید که ستاره ای را می پرستیدند، صبر کرد تا آن ستاره غروب کرد، رو به آنان نمود و چنین گفت: «من چیزی را که غروب می کند دوست ندارم».

او می خواست به ما بگوید: ای انسان نامتناهی! نباید گرفتار چیزی شوی که پایان دارد.

و حکایت آن مردمان، حکایت امروز من وتوست. افسوس که ما عاشق چیزهایی شده ایم که پایان دارند. خوشا به حال آنانی که بی پایان شدند!

قرآن در مورد ابراهیم(علیه السلام) می گوید:

ص: 10

(فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ الَّیْلُ رَأی کَوْکَبًا قَالَ هَ_ذَا رَبِّی فَلَمَّآ أَفَلَ قَالَ لاَ أُحِبُّ الْأَفِلِینَ).

و چون شب فرا رسید او ستاره ای را دید وگفت: «این خدای من است»، امّا وقتی آن ستاره غروب کرد گفت: «من چیزی که غروب می کند را دوست ندارم».(1)

تدبّری در آیه :

در زبان عربی برای «ناپدید شدن» معمولاً دو واژه استفاده می شود: «غروب» و «أفول». تفاوت دقیقی بین این دو واژه در زبان عربی وجود دارد:

وقتی که منظور ما فقط پنهان شدن چیزی باشد از واژه «غروب» استفاده می کنیم؛ امّا هرگاه سخن از پنهان شدن چیزی باشد و بخواهیم به عدم ثبات آن اشاره کنیم از واژه «أفول» استفاده می کنیم.

به بیان دیگر اگر بگوییم «ستاره غروب کرد»، یعنی ستاره ناپدید شد؛ امّا اگر بگوییم «ستاره أفول کرد»، یعنی ستاره ای ناپدید شد که معلوم بود روشنایی آن همیشگی نیست.

قرآن در ماجرای حضرت ابراهیم(علیه السلام) از واژه «أفول» استفاده می کند و در واقع می خواهد این پیام را به ما رساند که ناپدید شدن ستاره چیزی بوده که از اوّل مورد توجّه ابراهیم(علیه السلام) بوده است.(2)

ص: 11

نبود که چه می کردیم، مهم این بود؛ همه ما در قطاری بودیم که به مشهد می رفت.

در آن لحظه بود که فهمیدم چرا خدا از ما خواسته تا در هر نماز بگوییم: «ما را به راه راست هدایت کن».

در نماز از خدا توفیق عبادت نمی خواهیم، بلکه از او می خواهیم ما را در مسیری درست هدایت فرماید.

ساده تر بگویم: ما از خدا می خواهیم ما را سوار قطار خودش کند که اگر در این قطار باشیم خواب ما، تفریح ما، غذا خوردن ما، استراحت ما، زیبا است.

امّا وای از آن روزی که ما سوار قطاری شویم و آن قطار به سوی خدا نرود!

اگر در آن قطار، تمام شبانه روز هم مشغول عبادت باشیم فایده ای ندارد.

حتماً دیده ای افرادی که یک مشت ریش دارند و همیشه تسبیح به دست هستند؛ امّا وقتی به آنها نزدیک می شوی می بینی که بعضی از آنها برای ریا و ریاست دنیا این کار را می کنند.

آنها سوار قطار مکر و خودپرستی شده اند و این قطار هیچ گاه آنها را به مقصد بهشت نمی رساند. شیطان هیچ کاری به نماز و عبادت آنها ندارد، چرا که آنها در قطار شیطان هستند، هر کاری بکنند سرانجام آنها، رضایت خدا نخواهد بود.

در ایستگاه دنیا قطارهای بسیاری شبیه به هم وجود دارد، هر کدام فریاد می زنند: ما شما را به شهر سعادت می بریم!

و چه بسا ما ندانیم کدام راست می گویند و کدام دروغ! بعضی از این قطارها آن قدر زیبا و دل فریب است که دل هر کسی را می رباید، شعارهای تبلیغاتی بعضی از آنها چنین است: «پیش به سوی سعادت!»

امّا وقتی سوار می شوی و مقداری راه می روی، تازه می فهمی که این قطار به

ص: 13

شهر سعادت نمی رود و فریب خورده ای!

پس چه کسی می تواند تو را در انتخاب قطار واقعی یاری کند؟

همان کسی که از تو خواسته تا هر روز در نماز بگویی: «مرا به راه راست هدایت کن».

اگر ما سوار قطار خدا شویم حتماً به سعادت و خوشبختی خواهیم رسید. آن روز من فهمیدم که این دعا چقدر مهم است، افسوس با آن که یک عمر نماز خوانده ام؛ امّا نفهمیدم که با خدای خود چه گفته ام!

قرآن دعای بندگان را چنین بیان می کند:

(اهْدِنَا الصِّرَ طَ الْمُسْتَقِیمَ ).

بار خدایا، ما را به راه راست هدایت نما.(1)

تدبّری در آیه :

در زبان عربی، واژه های «طریق» و «صراط»، به معنای «راه» است. وقتی ما بخواهیم از راهی سخن بگوییم که اصلی و وسیع است، از واژه «صراط» استفاده می کنیم؛ امّا وقتی بخواهیم به مسیری اشاره کنیم که پیمودن آن با سختی همراه است از واژه «طریق» استفاده می کنیم.

پس واژه «صراط» به وسیع بودن راه و راحت بودن سفر در آن اشاره دارد.

اگر در بزرگراه به سوی مشهد در حرکت باشی، می توانی بگویی من در صراط مشهد هستم. ولی اگر در جاده ای کم عرض به سوی مشهد در حرکت باشی و سختی بکشی، باید بگویی من در طریق مشهد هستم.(2)

قرآن در این آیه به ما می آموزد که از خدا بخواهیم ما را به صراط درست هدایت کند. راهی که وسیع و واضح است و در آن هیچ ابهام و مشکلی نیست.(3)

ص: 14

آمدنت، همه باید حرکت و عبادت باشد. پای تو همواره باید پایِ رفتن باشد.

اگر فریاد علی(علیه السلام) را شنیدی دیگر فرصت نداری بازی کنی، فقط کسانی به بازیِ دنیا مشغول می شوند که هدفی آسمانی ندارند.

یادت هست وقتی بچه بودی به بازی می رفتی، چگونه برای عروسکی یا توپی گریه می کردی. وقتی بزرگتر شدی دیگر به عروسک و توپ وابستگی نداشتی. زیرا هدفِ والاتری را پیدا کرده بودی و به دنبال آن بودی.

وقتی هدف تو تغییر کرد دیگر توپ و عروسک برای تو جاذبه نداشت. خوب نگاه کن، بعضی ها با این که بزرگ شده اند به توپ بزرگتری مشغول شده اند، اگر چه این توپ به بزرگی کره زمین باشد!

گروه دیگر اسیر این توپ بزرگ نشده اند زیرا می دانند که این توپی بیش نیست و هدف آنان نمی باشد.

تو کار بزرگی داری، باید زاد و توشه برای خودت فراهم کنی، تو سفری به طول ابدیّت در پیش داری.

سرگرمی و بازی برای کسی است که کاری ندارد، هدفی و انگیزه ای ندارد، تو که به ضیافتی بزرگ و ابدی دعوت شده ای، باید به فکر آنجا باشی.

راه را نگاه کن، نگاهی هم به خود بیانداز، برخیز، باید شب و روز تلاش کنی.

قرآن می گوید:

(تَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی).

برای خود زاد و توشه تهیّه کنید و بدانید که بهترین توشه، تقوا است.(1)

تدبّری در آیه :

بهترین زاد و توشه برای روز قیامت چیست؟ نماز، روزه، حج، کار خیر، کمک کردن به دیگران، ساختن مسجد و مدرسه.

ص: 16

جالب است قرآن در این آیه فقط تقوا را بهترین توشه می داند. به راستی چه رمز و رازی در تقوا است که قرآن روی آن تأکید می کند.

من مدّتی به دنبال جواب این سؤل بودم. سرانجام به این نتیجه رسیدم که تقوا، گوهری ارزشمند است.

کسی که ماشینش با سرعت زیاد راه نمی رود، اگر در جاده به خاطر سرعت جریمه نشود هنری نمی کند. هنر این است که بهترین ماشین را داشته باشی و بتوانی با سرعت بالایی رانندگی کنی، ولی این کار را نکنی!

افسوس که ما تقوا را هم بد فهمیدیم! یادم نمی رود جوانی را می شناختم که مؤن و با استعداد بود. او دانشجوی حقوق بود. می خواستند او را بورسیه کنند تا در آینده قاضی بشود؛ امّا او قبول نکرد.

پدرش وقتی این موضوع را فهمید خیلی افتخار می کرد که ببین چه پسری تربیت کردم که از مقام قضاوت گذشت!

اکنون در کارخانه ای مشغول به کار است، لیسانس حقوق دارد و در جایگاه اصلی خود نمی باشد. آیا این تقوا است؟

هنر این بود که او قاضی می شد و استعداد خود را در قضاوت به کار می گرفت ولی هرگز رشوه نمی گرفت!

تو باید در جامعه باشی و کاری انجام دهی، باید مواظب باشی که گناه و خطا نکنی. این است هنر تقوا که بهترین توشه است.

پیرمردی که دیگر سن و سالی از او گذشته اگر تمام شبانه روز در کنج مسجد نماز بخواند و از این راه، برای خودش توشه ای تهیّه کند؛ قرآن توشه او را بهترین توشه نمی داند؛ امّا جوانی که در اوج شهوت است، اگر گناه نکرد، بهترین توشه را برای سرای دیگر خود تهیه نموده است.

ص: 17

است.

او این وقت روز، اینجا چه می کند؟ حالا چه باید بکنی؟ اگر بپرسد که اینجا چه می کنی چه جوابی خواهی داد؟

ولی هیچ چیز بهتر از راستگویی نیست !

او جلو می آید و بعد از سلام، با تو دست می دهد.

__ کجا می روی؟

__ داشتم نزد فرماندار می رفتم.

__ برای چه؟

__ فقر و نداری، تمام زندگی مرا گرفته است، برای تقاضای کمک نزد او می روم.

__ بدان که امید تو نا امید خواهد شد زیرا به در خانه غیر خدا می روی، تو باید به درِ خانه کسی بروی که امیدت را نا امید نمی کند و کرمش بیش از همه است، آیا می خواهی حدیثی را که از امام صادق(علیه السلام) شنیده ام برایت بگویم؟

__ بله.

__ یک روز که خدمت آن حضرت بودم، ایشان فرمودند: «خداوند به یکی از پیامبران خود این چنین وحی کرد: من امید هر کس را که به غیر من امید داشته باشد نا امید می کنم. چگونه است که بنده من در سختی ها به کس دیگری امید می بندد؟ مگر درِ خانه من به روی کسی که مرا بخواند بسته است؟ من آن خدایی هستم که قبل از آنکه بندگانم مرا بخوانند به آنها کرم و مهربانی می کنم، آیا اکنون که مرا صدا می زنند آنها را نا امید می کنم؟»؛ اکنون اختیار با خودت است، می خواهی به فرماندار طاغوت پناه ببر و یا اینکه به خدا توکّل کن.

تو در فکر فرو می روی. این سخن تو را به فکر فرو می برد. دوست داری بار

ص: 19

دیگر این سخن را بشنوی. از دوستت می خواهی تا یک بار دیگر این سخن را برایت تکرار کند.

او هم قبول می کند و برای بار دوم این حدیث را برای تو نقل می کند و تو با دقّت تمام به حدیث گوش فرا می دهی.

بعد از شنیدن این سخن، با خود عهد می کنی که دیگر از مردم چیزی نخواهی و برای همین از رفتن به فرمانداری، خودداری می کنی.

مدّتی نمی گذرد که خداوند به وعده خود وفا می کند و از جایی که باور نمی کردی پول زیادی به دستت می رساند و تو از فقر نجات پیدا می کنی، و این نتیجه توکّل به خداست.(1)

قرآن می گوید:

(وَاتَّقُوا اللَّهَ وَعَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ).

از خدا پروا کنید و مؤنان فقط بر خدا توکّل می کنند.(2)

تدبّری در آیه :

در سخنان و احادیث اهل بیت(علیهم السلام) به آثار توکّل به خدا اشاره زیادی شده است و از مهمّترین نشانه های ایمان شمرده شده است.(3)

کسانی که در کارهای خود به خدا توکّل داشته باشند به موفّقیت های بزرگ می رسند.

آنها هیچ گاه ناامید نمی شوند و از آماده نبودن مقدّمات کار، دلسرد نمی گردند. آنها صبر نمی کنند تا شرایط مناسبی برایشان فراهم شود. آنها با توکّل به خدا، شرایط مناسب را برای خود فراهم می سازند.

آنها نیاز به تشویق دیگران ندارند و هیچ وقت سرزنش مردم آنها را از هدفی

ص: 20

که دارند باز نمی دارد.

توکّل باعث می شود تا وقتی با خدا هستی از هیچ چیز و هیچ کس نترسی و با آرامش به سوی هدف خویش پیش بروی.(1)

آنانی که از بزرگی هدف می ترسند باید بدانند با توکّل می توان به همه هدف های بزرگ رسید.

توکّل راز موفّقیت مردان بزرگ است که تاریخ را از آنِ خود ساختند.

ص: 21

پیش می آید افتادم. به راستی، این مشکلات هستند که انسان را می سازند و محکم می کنند.

آیا شنیده ای که خدا هر کس را بیشتر دوست دارد بلای بیشتری برای او می فرستد؟

بلا و سختی ها همان آتشی است که باعث می شود ما قیمت پیدا کنیم، ارزش پیدا کنیم و ساخته بشویم.

روح انسان فقط در کوره بلا است که می تواند از ضعف ها و کاستی های خود آگاه شود و به اصلاح آنها بپردازد.

پس بلا چیز بدی نیست، بلا باعث می شود تا از دنیا دل بکنیم و بیشتر به یاد خدا باشیم و به درگاه او رو آورده و تضرّع کنیم.

اگر بلا نباشد دل ما برای همیشه اسیر دنیا می شود، ارزش ما کم و کم تر می شود، این بلاست که دل های ما را آسمانی می کند.

قرآن می گوید:

(فَأَخَذْنَاهُم بِالْبَأْسَآءِ وَالضَّرَّآءِ لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ).

آنان را به رنج و بلا وسختی گرفتار کردیم تا به درگاه ما تضرّع و زاری کنند.(1)

تدبّری در آیه :

آیا می دانی چه تفاوتی میان واژه «دعا» و «تضرّع» وجود دارد؟

«دعا» همان سخن گفتن با خدا و خواندن او می باشد. گاه حاجتی داری و از خدا می خواهی تا تو را به آرزویت برساند و برای همین دعا می کنی، گاه از روی عادت دعا می خوانی و هیچ توجّه قلبی نداری، امّا موقعی که شرایط بر تو سخت شده باشد، احساس می کنی که دنیا برایت کوچک شده است، سختی و مشکلات فشار

ص: 23

آورده است و غوغایی در درونت بر پا شده است.

اینجا دیگر با تمام وجود خدا را صدا می زنی و از او می خواهی تو را نجات بدهد. به این حالت تو، «تضرّع» می گویند.

پس «دعا»، خواندن خداوند در همه حالت ها است؛ امّا «تضرّع» وقتی است که تو خدا را با تمام وجودت صدا می زنی زیرا بلا و سختی به سویت هجوم آورده است و تو هیچ پناهگاهی جز خدای خودت نداری.(1)

قرآن می گوید که خدا بندگان خود را به بلا گرفتار می کند تا آنها تضرّع کنند و وقتی آن حالت تضرّع برای انسان پیش می آید، او ارزش پیدا می کند، زیرا او از دنیا دل بریده و رو به خدا آورده است.(2)

ص: 24

واسماعیل آماده است، آنها با مادر خداحافظی می کنند و می روند. اسماعیل به پدر می گوید:

__ مگر ما به قربانگاه نمی رویم تا در راه خدا قربانی کنیم؟

__ آری، پسرم.

__ پس چرا قربانی با خود برنداشتی، گوسفندی و یا شتری!

اشک در چشمان پدر حلقه زد و گفت: «ای عزیز دلم! تو همان قربانی من هستی، خدا به من دستور داده است که تو را در راه او قربانی کنم».

به راستی تاریخ نمی تواند عظمت این صحنه را به تصویر بکشد، اسماعیل در جواب پدر می گوید: «ای پدر! آنچه خدا به تو فرمان داده است انجام بده».

آنان به قربانگاه می رسند. پدر، پسر را روی زمین به سمت قبله می خواباند، اکنون پسر چنین می گوید: «روی مرا بپوشان و دست و پایم را ببند».

او می خواست تا پدر مبادا نگاهش به نگاه او برخورد کند و در انجام امر خدا ذرّه ای تردید نماید.

همه فرشتگان ایستاده اند و این منظره را تماشا می کنند، ابراهیم«» «بسم اللّه» می گوید و کارد را بر گلوی پسر می کشد؛ امّا کارد نمی برد، دوباره کارد را می کشد، زیر گلوی اسماعیل سرخ می شود. ابراهیم«» کارد را محکم تر فشار می دهد؛ امّا باز هم کارد نمی برد، او کارد را بر سنگی می زند و سنگ می شکند.

صدایی در آسمان طنین می اندازد که ای ابراهیم تو از امتحان موفّق بیرون آمدی. جبرئیل می آید و گوسفندی به همراه دارد و آن را به ابراهیم«» می دهد تا قربانی کند.(1)

و از آن به بعد، این حکایت، همیشه برای دوستان خدا هست که باید هوشیار باشند، مبادا اسماعیلِ خود را بت کنند. آنها باید آماده باشند تا اسماعیل هایِ خود

ص: 26

را قربانی کنند.

و اکنون از تو می پرسم: اسماعیل تو چیست؟

ریاست، شهرت، ثروت، آبرو، عزّت و... آیا آماده ای تا همه این ها را در راه دوست قربانی کنی؟

آیا مطمئن هستی که پول، بت تو نشده است؟ آیا مطمئن هستی پیشوای تو، بت تو نشده است؟

خیال نکن که روزگارِ بت پرستی به سر آمده است، هرگز! بلکه اکنون بت ها زیاد و زیادتر شده اند، کارِ شکستن آنها هم سخت تر شده است. ابراهیم«» همه بت های بیرون را شکست و بت شکن تاریخ شد آنگاه خدا او را آزمود که آیا بتی در درون دارد یا نه؟

واین آزمون برای همه ماست. مگر همه ما دنباله رو حضرت ابراهیم«» نیستیم.

امام حسین«» هم در روز عاشورا نمایش بزرگی به راه انداخت و به تاریخ نشان داد که می توان در اوج قلّه بلا ایستاد و فریاد توحید برآورد و همه هستی خود، حتّی کودک شیرخواره خود را هم فدا کرد.

من و تو که دم از امام حسین«» می زنیم کجا ایستاده ایم؟ در عزای او بر سینه می زنیم در حالی که در این سینه ده ها بت داریم.

ای برادر برخیز! راه تو را می خواند، راه خلیل اللّه!

قرآن از زبان حضرت ابراهیم«» می گوید:

(یَابُنَیَّ إِنِّی أَرَی فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ).

پسرم! در خواب دیده ام که باید تو را قربانی کنم.(1)

تدبّری در آیه :

در زبان عربی وقتی پدر می خواهد پسر را صدا بزند، یکی از این دو واژه را

ص: 27

استفاده می کند: «ابنی» و «بُنّیَّ».

امّا چرا قرآن در این آیه واژه «بُنّیَّ» را به کار برده است؟

این خاطره به جواب این سؤل کمک می کند: به سفر حج رفته بودم و یک ماه بود که از خانواده ام دور بودم. وقتی به یاد شیرین زبانی پسرم می افتادم دلم هوایش را می کرد.

آن روزها تلفن همراه در عربستان جواب نمی داد. باید منتظر می شدم تا شب فرا برسد و سر ساعت معیّن، خانواده به هتل زنگ بزنند تا من بتوانم با آنها صحبت کنم. وقتی تلفن زنگ می زد صدای پسرم به گوشم می رسید.

او با شیرین زبانی می گفت: «بابا»، من تمام شوق و عشق خود را در یک کلمه خلاصه می کردم و می گفتم: «پسرم».

اگر من عربْ زبان بودم در این حالت، واژه «بُنّیَّ» را به کار می بردم.

وقتی در خانه هستم و احساس محبّت ویژه ای به فرزندم ندارم از واژه «ابنی» استفاده می کنم؛ زیرا واژه «بُنّیَّ»، بار عاطفی زیادتری نسبت به «ابنی» دارد.(1)

جالب است بدانید وقتی من به هر دلیلی از فرزندم عصبانی هستم او را با اسم صدا می زنم و نمی گویم «پسرم». یعنی وقتی من فرزندم را با اسم صدا می زنم هیچ بار عاطفی ندارد.

قرآن می گوید که ابراهیم«» پسر خود را با نام صدا نزد، او را «پسرم» خطاب کرد؛ امّا با دنیایی پر از عشق و محبّت!

قرآن تمام محبّت پدر به فرزند را در آن لحظه ای که می خواهد او را به قربانی ببرد با یک واژه «بُنّیَّ» نشان می دهد.(2)

ص: 28

در مورد مقام او سخن ها می گفتند. به حضور او رفتم و مدّتی با او بودم و از راهنمایی های او استفاده می کردم.

یک روز که در خانه او مهمان بودم، تلفن زنگ زد و او گوشی را برداشت، نمی دانم طرف چه می خواست و که بود؛ امّا دیدم که استاد عصبانی شد و حرف هایی گفت که نباید می گفت. من هم مات و مبهوت به او نگاه می کردم.

باور نمی کردم کسی که این قدر مردم در مورد خوبی او سخن گفته بودند، این حرف ها را بزند. از آن روز دیگر او از چشم من افتاد و من دیگر به دیدنش نرفتم.

و شبیه این ماجرا چند بار برایم تکرار شد و هر استادی را که من به او نزدیک شدم به خطایش آگاه شدم، اکنون هم خسته ام و هم افسرده! نمی دانم چه کنم؟ به کجا پناه ببرم؟ فکر می کنم خدا مرا دوست ندارد که من بدون استاد مانده ام.

وقتی سخنان جوان به اینجا رسید سکوت کرد وآهی کشید.

اکنون نوبت من بود تا سخن بگویم: عزیز دلم! خدا تو را خیلی دوست داشت و برای همین ضعف های استادت را به تو خبر داد. تو باید خدا را شکر کنی که تو را به حال خود رها نکرده است.

خدا می خواست تا تو برای خودت بت درست نکنی و وابسته هیچ کس نشوی. او می خواست در دام غیر او نیفتی.

خدا می داند که تو ضعیف هستی و چون به یک جا توجّه پیدا کنی و فقط از یک نفر حرف بشنوی به او دل می بندی و در حجاب می مانی. همین که کسی را به جایگاهی بالاتر از اندازه خود بنشانی این آغاز بت پرستی توست.

این مُرید بازی ها که می بینی، فقط برای این است که ما هنوز وابسته غیر خدا هستیم. روح تو نیاز به غذا دارد و ما دوست داریم یکی را پیدا کنیم و همیشه پیرو او باشیم و این گونه نیازهای روحی خود را برطرف کنیم؛ امّا این روش خطر بزرگی

ص: 30

دارد و آن اینکه ما از هدف اصلی دور می مانیم، توجّه به واسطه، آن قدر زیاد می شود که اصل را فراموش می کنیم!

رزق و روزیِ معنوی تو در

دست خداست و همه محتاج او هستند. تو باید توجّه ات به خدا باشد و از او کمال و معرفت بخواهی، او خودش روزی تو را می دهد.

این قانونِ خداست که روزی اهل ایمان را از جایی می رساند که آنها گمانش را ندارند. راز این قانونِ خدا را بفهم. خدا می خواهد که تو استاد مشخص و معیّنی نداشته باشی، از هر گلستانی، سبدی بچینی و استفاده بکنی و مرید کسی نشوی.

اگر سعادت یارت بود و به امامی رسیدی که به حکم قرآن از هر گناه پاک است، خوشا به حالت!!

امّا امروز که امام زمانِ تو در پس پرده غیبت است، حواست را جمع کن و بدان که بدون روزی نمی مانی، خدا روزی تو را از جایی می رساند که باور نداری، او می خواهد تو در دام نیفتی.

تو با هر بزرگی که می نشینی از کلام او استفاده می کنی، بهره ها می بری و به کمال می رسی؛ امّا او را بت خود نکن! او را حجاب خود نگردان، تو آزادی و فقط بنده خدا هستی.

قرآن می گوید:

(وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ).

هر کس که با تقوا باشد خدا او را نجات داده و روزیِ او را از جائی می دهد که گمان نمی کند.(1)

تدبّری در آیه :

ص: 31

در زبان عربی برای مفهوم «گمان نداشتن» از دو واژه استفاده می کنند: «لایظن» و «لایحتسب».

اکنون می خواهیم بدانیم که چرا قرآن واژه دوم را انتخاب نموده است.

فرض کن که شما دچار مشکل مادی شده ای و نیاز به پول داری. با خود فکر می کنی که خوب است به بانک بروم و حساب قرض الحسنه باز کنم و 50 هزار تومان به حساب بگذارم، شاید برنده بشوم و جایزه 10 میلیون تومانی ببرم.

مدّتی می گذرد و یک روز از بانک به تو تلفن می زنند و به تو تبریک می گویند، که تو برنده 20 میلیون تومان شده ای.

تو خیلی ذوق زده می شوی زیرا گمان نمی کردی که برنده این جایزه ویژه شوی. در زبان عربی برای این جریان از واژه «لایظن» استفاده می کنند.

امّا برای درک واژه «لایحتسب» به این خاطره دقّت کن: یکی از دوستانم در کارهای فرهنگی فعّالیّت می کند. سال گذشته او برای برگزاری مراسم عید غدیر برنامه های مختلفی انجام داد. برگزاری مسابقه کتاب خوانی، اعطای جایزه، چاپ پوستر تنها گوشه ای از فعالیت های او بود.

ایّام عید غدیر سپری شد، او حساب کرد که 120 میلیون تومان قرض دارد. چندین چک او برگشت خورده بودند و نزدیک بود به زندان بیفتد.

او برایم تعریف کرد: «دیگر از همه جا ناامید شده بودم، چند نفر قول داده بودند به من پول برسانند؛ امّا به قولشان عمل نکرده بودند. با خود گفتم خوب است به مشهد بروم. بلیط هواپیما گرفتم و به فرودگاه رفتم. وقتی روی صندلی هواپیما نشستم، نگاه کردم دیدم کنارم آقای محترمی نشسته، با او مشغول گفتگو شدم. او به من گفت: چرا این قدر توی خودت هستی؟ من نمی دانم چه شد که ماجرا را گفتم. اشک در چشمانش حلقه زده بود. نگاه به بیرون پنجره هواپیما کردم. وقت

ص: 32

غروب بود. چند دقیقه گذشت، یک وقت دیدم این آقا دارد صدایم می زند و می گوید: این چک را بگیر، مالِ شماست. نگاه کردم، باور نمی کردم، چک برای فردا بود و مبلغ آن 120 میلیون تومان بود. باور نمی کردم! بعداً معلوم شد که یکی از اقوام او در مسابقه کتاب خوانی ما شرکت کرده و یک سکه طلا برنده شده است و او از این راه از برنامه های ما باخبر بوده است».

و این گونه است که خدا کسانی را که برای جشن عید غدیر تلاش می کنند، یاری می نماید.

وقتی یک عربْ زبان این خاطره را می خواند برای نقل آن از واژه «لایحتسب» استفاده می کند.(1)

انتخاب واژه «لایحتسب» در این آیه به این معنی است که اگر ما در راه تقوا قدم برداریم، خدا روزی مادی و معنوی ما را از جایی می رساند که هرگز باور نمی کردیم!

ص: 33

اگر دیدی که دردِ اسارت خود را درک نمی کنی، بدان که هنوز بزرگ نشده ای و دنیا پناه تو است. اگر روح تو به دنیا پناهنده شود به زودی بی پناه می شوی. آن لحظه ای که مرگ فرا برسد، دیگر هیچ پناهی نداری.

پس بیا تا زنده هستی آزاد شو! از این دنیا جدا شو، آن وقت می فهمی که غربت یعنی چه؟ آن وقت که دنیا با همه بزرگیش برایت کوچک شد، ارزش پیدا می کنی.

زمانی که تو از همه دنیا بزرگتر شده ای دیگر چگونه می توانی به دنیا پناه ببری! تو باید پناهگاهی بسیار بزرگ پیدا کنی.

باید به آغوش خدای مهربان پناه ببری. تا زمانی که اوج بی پناهی خودت را درک نکنی لذّت پناه خدا را نمی چشی.

وقتی به او پناه ببری تو را پناه می دهد و چه لذّتی دارد در آغوش خدا بودن.

قرآن می گوید:

(وَإِمَّا یَنزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطَ_نِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ).

هرگاه از شیطان وسوسه ای به تو رسد به خدا پناه ببر که او شنونده ودانا است.(1)

تدبّری در آیه :

در زبان عربی برای مفهوم «پناه بگیر!» از دو واژه استفاده می شود: «استعذ» و «التجأ». میان این دو واژه تفاوتی وجود دارد:

فرض کن که تو برای گردش به کوهستان رفته ای تا کنار طبیعت آرام بگیری. ناگهان هوا ابری می شود. تو کنار رودخانه بی خبر نشسته ای. صدای رعد و برق آسمان به گوش می رسد. نمی دانی بعد از لحظاتی چه خواهد شد.

کشاورزی به سوی تو می آید و فریاد می زند: «سیل!».

تو می فهمی که چه خطری تو را تهدید می کند، باید زود از جا برخیزی و همه

ص: 35

وسایل خودت را رها کنی و به بالای کوه بروی. در واقع این کشاورز بود که تو را متوجّه خطر کرد.

در این هنگام، صدای دیگری به گوشت می رسد، چوپانی که به فکر نجات توست، فریاد می زند: «کوه!»

چوپان تو را به پناهگاه متوجّه می کند و تو می فهمی که خطری در پیش است.

مفهوم سخن کشاورز و چوپان یکی است، خطری می آید و تو باید به جایی امن پناه ببری؛ امّا کشاورز به خطر سیل توجّه کرد و چوپان به پناه گرفتن تأکید کرد.

اگر این کشاورز و چوپان عرب زبان بودند هر کدام برای سخن خود واژه ای را انتخاب می کردند.

کشاورزی که کلمه «سیل» را گفت، می توانست بگوید: «استَعِذ بجبل». چوپان هم می گفت: «التَجأ إلی جبل».

توجّه کن که ترجمه هر دو جمله یکی است: «به کوه پناه ببر»؛ امّا در زبان عربی این دو جمله دو معنای متفاوت دارند. حتّی تو می توانی شخصیت دو نفر را شناسایی کنی.

فکر می کنم تفاوت دو واژه «التجأ» و «استعذ» برای تو روشن شد. یکی به خطر توجّه می کند و دیگری به پناه گرفتن.

قرآن در این آیه وقتی که در مورد شیطان است از واژه «استعذ» استفاده می کند. یعنی باید متوجّه باشی شیطان خطر بزرگی است، تو باید به خدا پناه ببری. (1)

وقتی که تو خطر شیطان را احساس کردی آن وقت با تمام وجود به خدا پناه می بری. خدا می خواهد بگوید شیطان دشمن توست، مواظب باش، مبادا فریب او را بخوری، به من پناه بیاور.(2)

ص: 36

در واقع من اسیر چیزی شده ام که به زودی بی ارزش می شود.

اگر آخرت را فراموش کنم و فقط به دنیا فکر کنم حق دارم باور کنم که هر کس ثروت بیشتری دارد برنده تر است.

آن روز فهمیدم که باید آرزوی من بزرگتر و بهتر از خودم باشد، وقتی دنیا را آرزو می کنم، ضرر می کنم چرا که من از همه دنیا بهتر و والاتر هستم.

وقتی اسیر دنیا می شوم بر خودم ظلم کرده ام. خودم را باخته ام و خسران کرده ام.

آنان که فریاد بی ارزشی دنیا را سر داده اند راز عظمت انسان را فهمیده اند. آنها جایگاهی را دیده اند که تو آن را ندیده ای و وصف آن را هم نشنیده ای!

خسارت من از ارزان فروختن خودم مایه می گیرد، من خود را اسیر زندان دنیا کرده ام و در این زندان به دنبال آرامش می گردم.

اکنون اگر به همه ثروت ها و شهرت ها و قدرت ها هم برسم، خودم را ارزان فروخته ام، زیرا می توانستم با این سرمایه عمرم، سعادت همیشگی را برای خود بخرم.

افسوس که سرمایه خود را صرف چیزی کردم که به زودی پایان می پذیرد و من می مانم و دو دست خالی که در کفن گذاشته اند و سرازیر قبرم نموده اند!

چه شد که سرمایه عمر را دادم و طلا و آجر و سنگ خریدم؟

قرآن در وصف ستمکاران می گوید:

(أُوْلَئِکَ الَّذِینَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ).

آنان کسانی هستند که به خود خسران زده اند.(1)

تدبّری در آیه :

ما معمولاً خسران را به معنای ضرر می گیریم؛ امّا در زبان عربی این دو واژه با

ص: 38

هم تفاوت دقیقی دارند:

فرض کن من به دیدن پرویز می روم. او به من می گوید: چند سالی است 50 میلیون تومان پول در گاوصندوق خود برای روز مبادا گذاشته ام.

من به او می گویم: خیلی ضرر کردی، زیرا اگر این پول را سرمایه گذاری کرده بودی، چند برابر می شد. اگر حوصله سرمایه گذاری نداشتی کافی بود این پول را به بانک ببری، بعد از پنج سال، دو برابر آن پول را به تو می دادند.

با این سخن پرویز می فهمد که 50 میلیون تومان ضرر کرده و خیلی ناراحت می شود.

بعد به خانه حمید می روم. می بینم که او خیلی ناراحت است، با او سخن می گویم و می پرسم که چه شده است، مگر کشتی هایت غرق شده است؟

او می گوید: یک عمر زحمت کشیدم و 50 میلیون تومان پس انداز کردم، یکی از دوستان به من گفت که این پول را بده با آن کاسبی کنم و من 50 درصد به تو سود می دهم؛ امّا همه این ها دروغ بود. الان او به خارج از کشور فرار کرده است!

معلوم شد که پرویز و حمید هر دو ضرر کرده اند، هر دو 50 میلیون؛ امّا این کجا و آن کجا!

پرویز ضرر کرده است؛ امّا اصل سرمایه آن باقی است و یک ریال هم از آن کم نشده است.

ولی حمید خسران کرده زیرا نه تنها سود نکرده است، بلکه اصل سرمایه او هم از دستش رفته است.

وقتی کسی تمام سرمایه خود را از دست بدهد به او می گویند خسران کرده است. برای همین در این آیه از واژه خسران استفاده شده است.

قرآن می گوید کسانی که به دنیا مشغول شدند سرمایه خود را هم از دست دادند،

ص: 39

آنها خیال می کنند که وقتی پول و ثروت برای خود جمع می کنند سود می کنند. به زودی مرگ سراغشان می آید و باید همه دنیایِ خود را بگذارند و با دست خالی بروند.

آنها دیگر سرمایه ای ندارند، وقت و عمر ارزشمند خود را صرف دنیا کردند و اکنون دیگر هیچ وقتی برای انجام کارهای خوب ندارند. آنها هیچ توشه ای کسب نکرده اند. آنها خسران کرده اند.(1)

این زبان قرآن است که چقدر دقیق، واژه ها را انتخاب می کند. من وقتی به بعضی از ترجمه های قرآن مراجعه کردم دیدم این آیه را این گونه ترجمه کرده اند: «آنان کسانی هستند که ضرر کرده اند».

وقتی ما قرآن را این طوری ترجمه می کنیم نمی توانیم زیبایی های قرآن را برای دیگران بازگو کنیم!(2)

ص: 40

خودت هم نمی دانی که چرا نگاهت به گوشه ای می خورد، چند نفر هم آنجا هستند که شاید آنها کمکت کنند. آنها صدای تو را نشنیدند، برو آنجا و حاجت خود را بگو شاید کسی باشد به تو کمکی کند.

و تو به آن سو می روی. صدا می زنی آیا کسی هست مرا یاری کند؟

جوانی صدای تو را می شنود، او نماز می خواند و در رکوع است؛ امّا می داند که هرگز نباید دل نیازمندی را شکست.

انگشتر قیمتی خود را از دست بیرون می آورد و به تو اشاره می کند که بیا.

تو نزدیک می روی، انگشتر را می گیری، باور نمی کنی، این انگشتر خیلی ارزشمند است!

این جوان کیست که چنین سخاوتمند است؟ تو می خواهی دعا کنی، چه بگویی؟ برای او چه بخواهی؟

وخدا او را خوب می شناسد، او مایه افتخار زمین است، او علی(علیه السلام) است.(1)

و جبرئیل به زمین می آید و نزد پیامبر می رود و آیه جدیدی را برای او می خواند.

قرآن می گوید:

(إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ ءَامَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَوةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکوةَ وَهُمْ رَ اکِعُونَ).

بدانید که فقط خدا و پیامبر و کسانی که در رکوع نماز صدقه می دهند ، بر شما ولایت دارند.(2)

تدبّری در آیه :

به راستی من چقدر امام خود را می شناسم؟ از عشق او دم می زنم و در سوگ او اشک می ریزم؛ امّا او را نمی شناسم!

ص: 42

شاید دشمنانش خواسته اند من او را نشناسم. گریه من، هیچ ضرری برای دشمن ندارد، آنچه برای آنها هراس می آورد شناختِ من از مولایم است.

علی(علیه السلام) کسی نیست که دنیا در او اثر گذارد زیرا او خودش را بالاتر از دنیا می بیند. او دنیا را سه طلاقه کرده است.

خدا می دانست که ریاست و حکومت برای علی(علیه السلام) هیچ ارزشی ندارد و در این آیه قرآن، عدم دلبستگی علی(علیه السلام) به دنیا را نشان می دهد.

علی(علیه السلام) انگشتر قیمتی خود را که پربهاترین شی ء زندگیش بود به فقیری گمنام می دهد. آری، او کسی است که دنیا در او اثر ندارد و برای همین شایسته این مقام آسمانی است.

و خدا علی(علیه السلام) را خوب می شناخت که او را رهبر جامعه ساخت چرا که او از گردونه دنیا خارج شده بود، دنیا در دست او هیچ سنگینی نداشت و در دل او هیچ جلوه ای نداشت.

تاریخ فراموش نمی کند وقتی او فریاد بر آورد که حکومت، نزد من بی ارزش تر از آب بینی یک بز است!

علی(علیه السلام) حاضر نیست همه دنیا را بگیرد و به یک مورچه ظلم کند، پس اگر شمشیر در دست گرفت تا به جنگ معاویه برود برای حکومت و ریاست دنیا نبود. جنگ او هم برای دفاع از حقّ و حقیقت بود.

ص: 43

بود و از آن خیلی تعریف می کرد، فکر می کنم اسم آن منازل الآخرة بود. آن سخنران از روی این کتاب برای ما حدیث هم خواند. پسرم، کاش تو هم در جایی سخنرانی می کردی و برای مردم حدیث می خواندی! تا کی می خواهی گوشه این خانه بنشینی؟

و تو سر خود را پایین می گیری، می خواهی بگویی که پدر جان! کتابی که صفحه ای از آن را برایت خوانده اند، کتابِ پسرت است. من نویسنده آن کتاب هستم؛ امّا دیدی این طوری ریا می شود، درست نیست از خودت تعریف کنی، تو این کتاب را برای خدا نوشته ای، نه این که نزد پدر خویش به آن افتخار کنی.

سرانجام رو به پدر می کنی و می گویی:

پدر جان، این کارها توفیق می خواهد، دعا کن خدا به من هم توفیق انجام این کارهای خوب را بدهد. پدر هم در حقّ تو دعا می کند.

تو کسی هستی که کارت را فقط به خاطر خدا انجام دادی. تو به دنبال این نبودی که خودت را مطرح کنی یا خودت را بزرگ نشان بدهی. تو قرآن را خوب فهمیده بودی.

و خدا هم تو را عزیز کرد و تو را با کتاب «مفاتیح الجنان» که با زحمت زیاد نوشتی، مشهور ساخت. و امروز در همه خانه ها، کتاب تو کنار قرآن است.(1)

قرآن می گوید:

(تِلْکَ الدَّارُ الْأَخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لاَ یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلاَ فَسَادًا).

ما سرایِ آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که در دنیا خواستار برتری و فساد نیستند.(2)

تدبّری در آیه :

ص: 45

در زبان عربی برای این مفهوم «برتری و بزرگی» دو واژه وجود دارد: «رفع» و «علو» و در این آیه از واژه دوم استفاده شده است.

فرض کن که در خارج از شهر باغی داری و گاه گاهی برای تفریح به آنجا می روی. در این باغ درختان زیادی است. یک روز یک نهال کوچک سرو می خری و آن را در باغ می کاری و به آن رسیدگی می کنی تا درخت بزرگی می شود.

سالها بعد، یکی از دوستانت به باغ می آید و بزرگی این درخت سرو، چشم او را می گیرد و می گوید عجب درخت بزرگی!

تو می دانی که این سرو بلند روزی نهال کوچکی بود و با زحمت های تو این قدر بزرگ شده است.

اگر مهمان تو عرب زبان بود وقتی که بزرگی آن درخت را دید از واژه «علوّ» استفاده می کرد و می گفت: «شجرة عالیة»؛ امّا اگر او به روزگار کوچکی این درخت هم توجّه می کرد از واژه «رفع» استفاده می کرد و می گفت: «شجره رفیعه».

جالب است بدانی که وقتی پادشاهی دچار تکبّر و بزرگ بینی می گردد، در زبان عربی برای گزارش این حالت او از واژه «علوّ» استفاده می شود.

قرآن می گوید که فرعون دچار «علوّ» شد یعنی در او حالت غرور و تکبّر و بزرگ بینی ایجاد شد.(1)

پس معنای هر دو واژه، برتری و بزرگی است؛ امّا در «علوّ»، مفهوم تکبّر و خودبینی وجود دارد و در واژه «رفع»، توجّه به گذشته همراه با نوعی تواضع و فروتنی وجود دارد.

قرآن می گوید که ما نباید به دنبال «علوّ» باشیم؛ امّا می توانیم به دنبال «رفع» باشیم.

ص: 46

ما نباید انسان های کوچکی باشیم، باید در زندگی فردی و اجتماعی خود تلاش کنیم تا به اوج قلّه موفّقیت برسیم؛ همه کلام در این است که ما نباید دچار غرور بشویم و خدا را فراموش کنیم.

وقتی تو «علوّ» پیدا کنی دیگر یادت نیست که تا دیروز چه بودی. فراموش می کنی که لطف خدا همراه تو بود و برای همین موفّق شدی و اکنون پیش همه عزیز هستی!

اگر تو به دنبال «رَفْع» باشی، تلاش می کنی تا بزرگ شوی و رشد کنی؛ امّا در همه حال به یاد روزگار فقر و نداری خود باشی و سعی کنی به دیگران کمک نمایی. تو هرگز خدا را فراموش نمی کنی چون می دانی که این خدا بود که تو را از ذلّت به عزّت رسانید.

اکنون روشن شد که چرا خداوند در این آیه از ما می خواهد تا به دنبال «عُلْوّ» نباشیم.(1)

ص: 47

روزگار ظلم و ستم است و این فرماندار، دست نشانده طاغوت می باشد، او در این شهر ظلم و ستم زیادی نموده است.

با خود فکر می کنی و راه حلّی می جویی. نزد پدر می روی، سلام می کنی و می نشینی.

پدر به تو نگاه می کند، می فهمد که برای کاری آمده ای:

__ پسرم! آیا حرفی می خواهی بزنی؟

__ آری، می خواهم اجازه بدهی که از این شهر بروم، اینجا دیگر جای ماندن من نیست.

__ برای چه؟

__ راستش را بخواهید از وقتی که فرماندار به من محبّت نموده است احساس کرده ام که او را دوست دارم. من باید از کسی که ظلم و ستم می کند بیزار باشم. دیگر این شهر جای من نیست.

پدر به تو نگاه می کند، در تو آینده ای درخشان می بیند، می فهمد که تو ادامه دهنده راه کسانی هستی که استقلال حوزه های علمیّه شیعه، آرمان آنها بود.

او به تو آفرین می گوید و مقدّمات هجرت تو را فراهم می کند.

تو رنج سفر را تحمّل می کنی تا آزاد باشی و آزادمرد! تو نمی توانی درس بخوانی تا پیرو حکومت بشوی و به پول و ریاست برسی و ظلم را توجیه کنی!(1)

واین چنین است که تو علامه بحرالعلوم می شوی و مایه افتخار تشیّع!

نام تو سرمشق همه علمای آزاد اندیش شیعه می شود. آنهایی که به هیچ حکومتی وابسته نشدند. این تفاوت علمای شیعه با علمای سُنّی بود. علمای سُنّی وامدار حکومت زمان خود بودند، از آنها حقوق می گرفتند و ظلم آنها را توجیه می کردند؛ امّا علمای راستین شیعه در مقابل حکومت ها می ایستادند. خونشان بر زمین می ریخت؛ امّا هرگز دست از آرمان استقلال خواهی خود برنمی داشتند.

قرآن می گوید:

ص: 49

(وَ لاَ تَرْکَنُواْ إِلَی الَّذِینَ ظَ_لَمُواْ فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ).

به کسانی که ظلم می کنند تمایل پیدا نکنید که آتش دوزخ به شما خواهد رسید.(1)

تدبّری در آیه :

معولاً در زبان عربی برای مفهوم «میل پیدا کردن» از دو واژه استفاده می شود: «میل» و «رکون». میان این دو واژه تفاوت دقیقی وجود دارد:

فرض کن که در زمان حکومتی زندگی می کنی که ظلم و ستم زیادی صورت می گیرد و تبلیغات زیادی می شود تا مردم فریب بخورند و از حقیقت دور بمانند.

ممکن است تحت تأثیر تبلیغات، فریب بخوری و به آن ظالمان علاقمند شوی؛ امّا این میل پیدا کردن همراه با اعتماد نیست.

بعد از مدّتی که حقیقت برای تو روشن شد دوباره از ظالمان بیزار می شوی. در زبان عربی به این نوع علاقه، «میل» می گویند.

امّا یک وقت است تو به حکومت ظلم و ستم علاقمند می شوی و حاضر نیستی از یاری آنها دست برداری. تو به این حکومت اطمینان پیدا می کنی و خودت را با حکومت گره می زنی و خودت جزئی از آن می شوی.

تو این کار را به اختیار خودت و از روی عمد انجام داده ای. در زبان عربی به این نوع علاقه، «رکون» می گویند.(2)

قرآن به ما هشدار می دهد مواظب باشیم و به ظالمان علاقه مند نشویم و یار و یاور ستمکاران نشویم که در این صورت عذاب در انتظار ما می باشد.

ص: 50

سخن می گوید که امشب شب تکرار نشدنی است، هر چه از خدا بخواهی امشب به تو می دهد.

نمی دانی چه شده است؛ امّا هر چه هست لطف دوست است، امشب او می خواهد به تو پاداشی بدهد.

به فکر فرو می روی، آرزوهای زیادی داری. نمی دانی کدام را انتخاب کنی.

ناگهان صدای گریه ای به گوشت می خورد. تو این صدا را می شناسی. پسرت در گهواره است که گریه می کند. نامش محمّد باقر است.

با صدای گریه او، فکری به ذهنت می رسد، تو دیگر می دانی چه دعایی بکنی، پس رو به آسمان می کنی و می گویی: «بار خدایا! به فرزندم توفیق خدمت کردن به دین را کرم کن!»

اکنون دستت را به صورتت می کشی و از جا برمی خیزی تا فرزندت را در آغوش بگیری.

تو نمی دانی که امشب چه کردی و این دعای تو چه خواهد کرد. به برکت این دعا، فرزند تو دانشمندی فرزانه می گردد، خدمتی به مکتب تشیع می کند که مثل و مانند ندارد.

کتاب های زیادی می نویسد، بهترین کتاب او بحار الأنوار نام دارد که مجموعه ای بی نظیر از سخنان اهل بیت(علیهم السلام) است. فرزند تو به مکتب شیعه جان تازه ای می دهد.

فرزندت، علامه مجلسی می شود و تا دنیا باقی است نامش بر آسمان مکتب شیعه می درخشد.(1)

قرآن دعای مؤنان را چنین بیان می کند:

(رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَ جِنَا وَذُرِّیَّ_اتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ).

ص: 52

خدایا! همسران و فرزندانی به ما موهبت کن که مایه روشنی چشم ما باشند.(1)

تدبّری در آیه :

در زبان عربی برای مفهوم «عطا کردن» از دو واژه استفاده می شود: «عطا» و «هبه». ریشه واژه «هَب» که در این آیه آمده است، واژه «هبه» است. میان دو واژه «عطا» و «هبه» تفاوت وجود دارد، ما می خواهیم بدانیم چرا در آیه واژه هبه آمده است:

پسرم علیرضا هوس داشتن کامپیوتر به سرش زده بود. من به او گفتم باید کلاس کامپیوتر بروی و مقداری کار کردن با آن را یاد بگیری تا من یک کامپیوتر خوب برایت بخرم.

او قبول کرد و چند ماه به کلاس رفت. روز تولّد او نزدیک بود و من یک کامپیوتر کیفی خریدم. همه دوستان در خانه ما جمع بودند و جشن تولّد پسرم بود. وقتی همه هدیه های خودشان را به علیرضا دادند من هم کادوی خود را به او دادم.

اگر در جلسه ما یک عرب زبان وجود داشت برای این کار من از واژه «عطا» استفاده می کرد و واژه «هبه» را به کار نمی برد.

ما هنگامی واژه «عطا» را به کار می بریم که ظرفیت طرف مقابل را نگاه کرده باشیم که آیا می تواند از آن هدیه ما استفاده بکند یا نه؟

من وقتی به پسرم کامیپوتر هدیه دادم که او زمینه استفاده از آن را در خود ایجاد کرده بود.

یادم نمی رود در آن جشن تولّد، پسر کوچکترم محمّد حسین که سه سال داشت شروع به گریه کرد. او هم کامپیوتر می خواست.

ص: 53

اگر من برای او هم کامپیوتر می خریدم، این کار من با واژه «هبه» مناسبت داشت. زیرا او زمینه استفاده از کامپیوتر را نداشت.(1)

قرآن در این آیه از واژه «هبه» استفاده می کند، قرآن می خواهد به ما بگوید هنگامی که دعا برای فرزندت می کنی به خودت نگاه نکن! اگر خودت نتوانسته ای، دعاهای بزرگ برای فرزندت بکن.

نگو من کارگر ساده یا کارمند هستم. نگو در خانواده ما زمینه این چیزها نیست. پسر من نمی تواند افتخار بیافریند. نگاهت بلند باشد. تو از خدا بخواه به تو فرزندی بدهد که افتخار اسلام و جهان باشد.

این راز استفاده قرآن از کلمه «هبه» می باشد.(2)

ص: 54

این جمله به امام جسارت کرد، همه یاران امام ناراحت شدند.

امام همه اطرافیان خود را به سکوت دعوت کرد و در جواب گفت: «نه، من باقر هستم».

واژه «باقر» به معنای شکافنده می باشد، امام پنجم را به این اسم می خواندند زیرا هیچ کس دانشمندتر از ایشان نبود.

مرد مسیحی بار دیگر رو به امام کرد و گفت: «تو فرزند زنی هستی...».

بار خدایا! تو از عشقی که این قلم به خاندان پیامبر دارد آگاه هستی. من چگونه این جمله را بیان کنم؟

امّا باید بگویم تا همه بفهمند که امام باقر(علیه السلام) چقدر بزرگوار بوده است. مرد مسیحی در واقع به امام می گوید: تو حرام زاده هستی. (من از این سخن به خدا پناه می برم).

امام به او نگاهی کرد و گفت: «ای مرد مسیحی! اگر تو راست می گویی، خدا مادرم را ببخشد و اگر دروغ می گویی خدا تو را ببخشد».

این جواب، مرد مسیحی را به فکر فرو برد. او قرآن را در وجود امام یافت. زیبایی این رفتار او را مجذوب کرد.(1)

بعد از لحظاتی او با صدای بلند گفت: أشهدُ انْ لا اله الا اللّه و این چنین بود که آن مرد مسلمان شد.

قرآن در شرح حال مؤنان می گوید:

(وَالْکَ_ظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ).

کسانی که خشم خود را فرو برده و از خطای مردم چشم پوشی می کنند.(2)

تدبّری در آیه :

در زبان عربی برای مفهوم «خشم» دو واژه وجود دارد: «غضب» و «غیظ»، و میان این دو واژه تفاوت دقیقی وجود دارد:

فرض کن که در صف نانوایی ایستاده ای تا نوبت تو برسد و نان بخری. یک نفر از راه می رسد و بدون اینکه به صف توجّه کند جلو می رود تا نان بگیرد.

تو رو به او می کنی و می گویی: چرا صف را مراعات نمی کنی؟ او در جواب شما

ص: 56

بی ادبی می کند و می گوید: دلم می خواست توی صف نایستم، شما چه کاره هستید؟ شما از این حرف او عصبانی می شوید؛ امّا خشم خود را کنترل می کنید. در زبان عربی به این خشم، غضب می گویند.

امّا یک وقت آن شخص به شما دشنام زشتی می دهد، آیا آن سخنی را که آن مسیحی به امام باقر(علیه السلام) گفت به یاد داری؟

اینجا هم تو عصبانی می شوی؛ امّا خیلی بیشتر! صورتت برافروخته می شود. رگ گردنت پرخون می شود. در زبان عربی به این خشم شدید، غیظ می گویند.(1)

قرآن به ما می گوید آیا می خواهید خودتان را آزمایش کنید؟ ببینید آیا می توانید خشم شدید (غیظ) خود را فرو برید؟ کنترل خشم معمولی (غضب) کار مهمّی نیست. مهم این است که هنر مردان خدا را داشته باشی و در هنگام غیظ بتوانی خودت را کنترل کنی. آن وقت است که معلوم می شود انسان خود ساخته ای هستی.

ص: 57

نگاه می کنی، او را می شناسی، همان رفیقی که بیست سال قبل در مدرسه با هم بودید. او آمده است تو را ببیند.

از جا بلند می شوی او را در آغوش می گیری، اکنون از دیدن او خیلی خوشحال هستی.

دستور می دهی برای مهمانت چای بیاورند. او نگاهی به مغازه ها و فرش ها می کند و می فهمد که کار تجارت تو خوب گرفته است. او بازشروع می کند به نصیحت کردن: رفیق! مواظب باش، چرا در دام دنیا افتاده ای؟ آخر این همه مال و منال را برای چه می خواهی. اگر در مدرسه می ماندی و درس می خواندی الان یک دانشمند بزرگ بودی.

تو هیچ نمی گویی. به او چای تعارف می کنی. در حالی که تسبیحی در دست دارد به نصیحت کردن ادامه می دهد.

ناگهان صدایی در بازار می پیچد: ای مردم! کفّار به کشور حمله کرده اند. بعضی شهرها را گرفته اند، علما حکم جهاد داده اند، بر همه واجب است به جهاد بروند.

تو با رفیقت سریع از جا بلند می شوید و به سوی خارج از شهر می روید، جایی که قرار است مردم به جنگ با کفّار بروند.

وقتی شما به بیرون بازار می رسید، رفیقت می گوید: من تسبیح خودم را در مغازه شما جا گذاشته ام. باید بروم و آن را بیاورم.

او برمی گردد تا برود و تسبیح را بیاورد. تو او را صدا می زنی و می گویی: رفیق! یادت هست خودت را اهل زهد می خواندی و مرا اهل دنیا می دانستی. من چندین مغازه پر از فرش را رها کردم و آمدم، امّا تو از همه دنیا یک تسبیح داشتی و نتوانستی از آن دل بکنی! حالا راستش را بگو کدام یک اهل دنیا هستیم؟

ص: 59

قرآن می گوید:

(لِّکَیْلاَ تَأْسَوْاْ عَلَی مَا فَاتَکُمْ وَلاَ تَفْرَحُواْ بِمَآ ءَاتَاکُمْ).

بر آنچه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به آنچه به شما داده شده شادمان نباشید.(1)

تدبّری در آیه :

معمولاً برای مفهوم «خوشحال شدن» در زبان عربی دو واژه استفاده می شود:«طَرَب» و «فَرَح». میان این دو واژه تفاوت دقیقی وجود دارد:

در یکی از کشورهای خارج بودم، یک روز دیدم جوانان زیادی به خیابان ها ریخته بودند و سر و صدا می کردند. آنها وسط خیابان جمع شده و راه را بسته بوده و شادی می کردند.

پرسیدم چه خبر است؟ گفتند: تیم فوتبال کشورشان بر رقیب خود پیروز شده است و برای همین آنها شادمانی می کنند.

آنها به خاطر این پیروزی از حالت عادی خارج شده بودند، به این شادمانی در زبان عربی، «طرب» می گویند.

وقتی در هوای گرم تابستان برق برود، گرمای هوا تو را اذیّت می کند. وقتی برق می آید تو خوشحال می شوی زیرا از گرما نجات پیدا کردی؛ امّا این خوشحالی آن قدر زیاد نیست که تو سوت بزنی و فریاد بکشی، در زبان عربی به این نوع خوشحالی، «فرح» می گویند.

به بیان دیگر، وقتی خوشحالی در قلب من باشد، «فرح» است؛ امّا وقتی به صورت فریاد و رقص جلوه می کند «طرب» می شود.(2)

قرآن از ما می خواهد وقتی دنیا رو به ما می کند دچار خوشحالی قلبی (فرح) هم

ص: 60

نشویم؛ رقص و پایکوبی (طرب) که جای خود دارد!

ممکن است وقتی دنیا به من رو می کند آن قدر خوشحال نشوم که بلند شوم برقصم؛ امّا حتماً در قلبم خوشحال می شوم. قرآن از من می خواهد نسبت به دنیا آن خوشحالی قلبی را هم نداشته باشم. اگر من به این حالت رسیدم که بود و نبود دنیا برای من فرقی نداشت، آن وقت به زهد واقعی رسیده ام.

زهد واقعی این است که خودت را بسیار بالاتر از دنیا بدانی. دختر بچه ها را دیده ای که وقتی به آنها عروسکی بدهی خوشحال می شوند و اگر عروسکشان را بگیری گریه می کنند.

وقتی این دختر بزرگ شد و دکتر و مهندس شد، اگر هزار عروسک هم به او بدهی خوشحال نمی شود!

زهد، ترکِ دنیا نیست، فقیر زیستن نیست، تو باید از این دنیا استفاده کنی، باید تلاش کنی، دنیای خود را آباد کنی، کسب حلال داشته باشی، فقیر نباشی. چه کسی خوبی های دنیا را بر تو حرام کرده است؟

به نظر قرآن، زهد، نوعِ نگاه به دنیا است. تو دنیا را چگونه نگاه می کنی، آیا دنیا راه توست یا مقصد تو؟

ص: 61

ما از مرگ می ترسیم و از سختی های جان دادن واهمه داریم همان گونه که از بریدن انگشتان خود درد می کشیم؛ امّا برای زنان مصر بهترین لحظه، وقتی بود که یوسف را دیدند اگر چه دست خود را بریدند.

فکر می کنم دیگر فهمیدی چرا اهل ایمان از مرگ هیچ هراسی ندارند.

موقع جان دادن مؤن که فرا می رسد پرده ها از جلو چشم او کنار می رود و او جایگاه خود را در بهشت می بیند.

پیامبر به دیدن او می آید و او مهربانی خدا را با چشم می بیند و لذّت می برد.

اینجاست که او دیگر هیچ درد و غمی را احساس نمی کند. لحظه وصال یار فرا می رسد و چه شیرین است لحظه وصال!

قرآن در قصّه یوسف(علیه السلام) و زنان مصر می گوید:

(فَلَمَّا رَأَیْنَهُ أَکْبَرْنَهُ وَ قَطَّعْنَ أَیْدِیَهُنَّ)

وقتی آنها یوسف را دیدند او را بسیار زیبا یافته و دست های خود را بریدند.(1)

تدبّری در آیه :

در زبان عربی برای مفهوم «بریدن» می توان از دو واژه استفاده کرد: «قطَع» که بدون علامت تشدید است و «قطَّع» که همراه با علامت تشدید است. البته تفاوتی میان این دو واژه وجود دارد:

یک وقت است که شما مشغول پوست کندن میوه ای می شوید و حواستان پرت می شود و کارد در دست شما زخم کوچکی ایجاد می کند.

در این حالت در زبان عربی از واژه «قطَع» استفاده می شود.

امّا اگر کسی جای جایِ دستش پاره شده و خون از آن جاری می شود. در این حالت، واژه «قطَّع» به کار می رود.

ص: 63

قرآن می گوید وقتی زنان مصر، نگاه به یوسف کردند چنان محو زیبایی او شدند که انگشتان خود را پاره پاره کردند.

این قدرت عشق است که اگر در دلی افتاد دیگر هیچ دردی را احساس نمی کند.

حتماً شنیده ای که امام حسین(علیه السلام) در شب عاشورا یاران خود را در خیمه ای جمع کرد و از آنها خواست تا او را تنها بگذارند و بروند.

آن شب که سی هزار دشمن منتظر ریختن خون آنها بودند، مسلم بن عوسجه فریاد برآورد: «به خدا قسم، اگر هفتاد بار زنده شوم و در راه تو کشته شوم و دشمنانت بدن مرا بسوزانند، هرگز از تو جدا نمی شوم».(1)

بعد از این سخن زُهیر از جا برخاست و گفت: «به خدا دوست داشتم در راه تو کشته شوم و دیگر بار زنده شوم و بار دیگر کشته شوم و هزار بار بلاگردانِ وجود تو باشم».(2)

آنها هرگز از مرگ نمی ترسیدند زیرا عاشق شده بودند و این عشق بود که همه شمشیرها و نیزه ها را برای آنها دلنشین می کرد.

ص: 64

می کند در این روزگار غربت من به دیدارش رفته ام.

از او می خواهم خود را معرّفی کند، او می گوید: اسم من قاسم است، پسر خلیفه جهان اسلام هستم.

باور نمی کنم! یعنی تو همان فرزند گمشده خلیفه عباسی هستی!!

من شنیده بودم که پسر خلیفه از بغداد فرار کرده است. دوست داشتم از زبان خودش سرگذشتش را بشنوم. از او می خواهم تا برایم شرح دهد.

او نایِ سخن گفتن ندارد، با صدایی ضعیف برایم چنین می گوید:

آری، من پسر هارون، خلیفه عباسی هستم؛ امّا وقتی فهمیدم که این حکومت، حکومتِ طاغوت است تصمیم گرفتم شریک ظلم و ستم نباشم.

بعد از مدّتی فهمیدم که حق با شیعیان است و من باید پیرو راه علی(علیه السلام) باشم، برای همین شیعه شدم.

پدرم می خواست مرا با حکومت بفریبد تا از عقیده خود دست بردارم. او بزرگان حکومت را جمع کرد و حکومت کشور مصر را به من داد و قرار شد تا من فردا به سوی مصر حرکت کنم.

نیمه شب که فرا رسید من از بغداد فرار کردم. شبانه راه زیادی آمدم تا مبادا گرفتار مأموران حکومتی بشوم. هر طوری بود خودم را به بصره رساندم. در این شهر به کارگری مشغول شدم و امروز هم روز آخر عمر من است.

اشک در چشمان من حلقه می زند، از آزادمردی این جوان تعجّب کردم. کاش من او را زودتر می شناختم.

در این هنگام او دست می برد و یک انگشتر قیمتی را از دست خود بیرون آورده و می گوید:

__ رفیق! من یک وصیّتی دارم آیا قول می دهی به آن عمل کنی؟

ص: 66

__ آری، حتماً انجامش می دهم.

__ آن شب که از بغداد فرار کردم، فراموش کردم این انگشتر را به پدرم بدهم، از تو می خواهم به بغداد بروی، روزهای دوشنبه، مردم می توانند به دیدن او بروند، تو نزدش برو و به او بگو: پسرت قاسم این انگشتر را فرستاده است تا مالِ خودت باشد و روز قیامت خودت جواب آن را بدهی!

__ چشم.

__ از تو می خواهم تا ابزارِ کار مرا بفروشی و برایم کفنی خریداری کنی.

نگاهم به چهره قاسم بود و دعا می کردم که شفا بگیرد. ناگهان دیدم او می خواهد از جای خود بلند شود؛ امّا نمی تواند. مرا صدا زد و گفت: زیر بغل مرا بگیر و مرا بلند کن!، مگر نمی بینی آقا و مولایم، علی(علیه السلام) به دیدنم آمده است.

من او را از جا بلند کردم، سلامی به آقا داد و جان به جان آفرین تسلیم کرد.(1)

قرآن می گوید:

(وَ مَن یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِیًما).

هر کس که از خدا و رسول او اطاعت کند به فوز بزرگی رسیده است.(2)

تدبّری در آیه :

معمولاً برای مفهوم «سعادتمند و پیروز شدن» در زبان عربی دو واژه استفاده می شود: «فلح» و «فوز». میان این دو واژه تفاوت دقیقی وجود دارد:

فرض کن که من مبلغی را در بانک پس انداز می کنم به امید آنکه یک ماشین پژو برنده بشوم. مدّتی می گذرد، یک روز از بانک به من زنگ می زنند که تو خیلی

ص: 67

خوش شانس هستی و ماشین را برنده شدی!

من خیلی عجله دارم تا ماشین را تحویل بگیرم؛ امّا بانک می گوید باید یک ماه صبر کنی تا در یک مراسم ویژه ای این ماشین را به تو بدهیم.

در زبان عربی برای آن لحظه ای که این خبر به من رسید واژه «أفلح» به کار می برند که از ریشه «فلح» است؛ امّا من هنوز جایزه خود را دریافت نکرده ام، قرار است که به من یک ماشین بدهند.

وقتی که من ماشین را تحویل گرفتم و سوار آن شدم، می توانم واژه «فاز» به کار ببرم که از ریشه «فوز» می باشد.

قرآن در این آیه می گوید آنهایی که راه خدا را انتخاب نمودند و از همه گناهان چشم پوشیدند به «فوز» رسیدند.

اگر خدا می خواست پاداش تو را فقط در روز قیامت بدهد از واژه «فلح» استفاده می کرد.

امّا خدا می گوید: اگر از من اطاعت کنی به «فوز» می رسی، یعنی خیال نکن که اگر به سوی من رو کنی و اهل ایمان شوی باید صبر کنی تا روز قیامت شود و من به تو بهشت بدهم. نه، تو در همان لحظه ای که اطاعت من را می کنی پاداش خود را می گیری. نگاه کن، آنهایی که مرا نافرمانی می کنند، هرگز روی آرامش را نمی بینند.(1)

آری، کسی که خدا را پیدا کرده و دنیا را خوب شناخته است، می داند که دنیا هیچ وفایی ندارد، برای همین در حقّ هیچ کس ظلم نمی کند. او همین الآن در بهشت زندگی می کند.

ص: 68

او هیچ وقت احساس تنهایی نمی کند زیرا خدا را دارد، آیا این پاداش خوبی نیست؟

اهل معرفت، یک لحظه عشق ورزی با خدا را با هزاران بهشت عوض نمی کنند.(1)

ص: 69

سلام می کنی، آنها جواب سلام تو را می دهند. کنار آنها می نشینی. اینجا همه چیز ساده است. فرش مسجد، حصیری است که از برگ درخت خرما بافته شده است.

به چهره همه نگاه می کنی، نمی توانی تشخیص بدهی پیامبر کدام است. همه به صورت دایره نشسته اند. مجلس آنها بالا و پایین ندارد.

از روی لباس هم نمی توانی تشخیص بدهی زیرا همه، لباس هایی ساده به تن دارند.(1)

سرانجام سؤل می کنی: کدام یک از شما پیامبر هستید؟

همه نگاه ها به سوی تو می آیند. آنها فهمیده اند که تو تا به حال پیامبر را ندیده ای. چشم ها به سوی یک نفر می رود. آقایی را می بینی که مثل بقیّه بر روی زمین نشسته است. اکنون می توانی پیامبر را ببینی.

باور نمی کنی پیامبر این قدر خودمانی باشد. سخنان او را می شنوی و بهره می بری.

ساعتی می گذرد، پیامبر می خواهد به خانه برود، تو را به خانه خود دعوت می کند، خوشحال می شوی. همراه پیامبر می روی، می خواهی خانه آن حضرت را هم ببینی.

وارد خانه می شوی. خانه ای را در کمال سادگی می بینی. باورت نمی شود. مات و مبهوتِ زندگی پیامبر شده ای. این خانه فرش ندارد، فقط یک زیرانداز کوچک هست که به اندازه نشستن یک نفر است!

پیامبر این زیرانداز را برای تو می اندازد و از تو می خواهد روی آن بنشینی.

ص: 71

اوّل نمی خواهی قبول کنی؛ امّا چاره ای نداری. روی زیرانداز می نشینی، پیامبر هم روبروی تو روی زمین می نشیند. به فکر فرو می روی، این پیامبر چقدر تواضع می کند.(1)

قرآن به پیامبر دستور می دهد:

(وَ اخْفِضْ جَنَاحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ ).

در مقابل مؤنان مهربان باش و تواضع کن.(2)

تدبّری در آیه :

مفهوم «فروتنی» در قرآن با دو واژه بیان شده است: «خضوع» و «خَفْض». و میان این دو واژه تفاوت دقیقی وجود دارد:

آیا به یاد داری وقتی به مدرسه می رفتی معلّم که سر کلاس می آمد مبصر کلاس می گفت: «بر پا!». همه بچه ها از جای خود بلند می شدند.

در زبان عربی وقتی شاگردی در مقابل استاد خود فروتنی کند «خضوع» می گویند.

من استادی داشتم که در مقابل شاگردان خود تواضع می کرد و جلو پای آنها می ایستاد. او این گونه شاگردان خود را به تحصیل علم تشویق می کرد.

در زبان عربی، وقتی استادی در مقابل شاگرد تواضع می کند از واژه «خفض» استفاده می کنند.

فکر می کنم معنای این دو واژه روشن شد، وقتی کوچکتر در مقابل بزرگتر فروتنی می کند و احترام می گیرد «خضوع» می گویند؛ امّا وقتی بزرگتر در مقابل کوچکتر فروتنی می کند «خفض» می گویند.

اکنون دقّت کن که خدا در این آیه از پیامبر می خواهد تا در مقابل مؤنان

ص: 72

«خفض» داشته باشد. درست است مقام پیامبر از همه بالاتر است امّا او باید فروتنی کند.

نکته دیگر این که در واژه «خفض»، مهربانی و عطوفت هم مورد توجّه قرار می گیرد. یعنی هر فروتنی را نمی توانی «خفض» بدانی، تنها فروتنی که با مهربانی و عشق همراه باشد «خفض» است.

قرآن می خواهد به همه کسانی که می خواهند دیگران را تربیت کنند یاد بدهد که باید هم فروتن باشند و هم مهربان.(1)

اگر می خواهی فرزندت را خوب تربیت کنی باید در مقابل او فروتنی کنی. نگو که من پدر هستم و بزرگتر از او. اگر بخواهی از روی غرور با فرزند خود سخن بگویی او حرف تو را قبول نخواهد کرد. اگر معلّم هستی باید از قرآن یاد بگیری، فروتن باشی و مهربان.

نمی شود که من خودم را بگیرم و بخواهم آقایی و بزرگی خودم را به جوانِ امروز ثابت کنم و توقّع داشته باشم او به دین خدا جذب شود.(2)

ص: 73

فایده ای ندارد.

هر چه منتظر می شوی در خانه باز نمی شود و تو برمی گردی! آن شب خیلی فکر می کنی؛ امّا به نتیجه ای نمی رسی. یادت نمی آید که چه کرده ای که از درِ خانه امام خود رانده شدی.

فردا به مسجد می روی، دلت می خواهد هر چه زودتر امام را ببینی. ناگهان امام وارد مسجد می شود، از جا بلند می شوی و خدمت آن حضرت می روی و می گویی: آقا جان! گناه من چه بود که شما مرا از خود راندید؟

امام در جواب می گوید: «آیا به یاد داری وقتی در بغداد بودی ابراهیم به در خانه تو آمد، همان ابراهیم که ساربان شتر بود. او مشکل بزرگی داشت و نمی توانست تا صبح صبر کند. به هزار امید به درِ خانه تو آمده بود؛ امّا تو جوابش را ندادی و دل او را شکستی. مگر نمی دانی اگر دل شیعه ما را بشکنی دل ما را شکسته ای؟»

و تو در فکر فرو می روی. به یاد می آوری که در آن شب بارانی چه کردی. پاسی از شب گذشته بود که صدای درِ خانه به گوشت رسید. خدمتکار به تو گفت که ابراهیم آمده است و با تو کار دارد؛ امّا تو ناراحت شدی که چرا مردم نمی گذارند شب هم آرامش داشته باشی! تو او را نپذیرفتی و دل او را شکستی و دیگر او را ندیدی.

تو شنیده بودی که اعمال و کردار تو به پیامبر و امام زمانت عرضه می شود. اکنون خیلی ناراحت هستی. چه باید بکنی؟

فکری به ذهنت می رسد، می گویی: آقا جان! من اشتباه کردم. قول می دهم که وقتی به بغداد برگردم به دیدار ابراهیم بروم و او را راضی کنم. اگر اکنون به بغداد برگردم به مراسم حج نمی رسم.

بار دیگر صدایی تو را می خواند: مگر نمی دانی تا زمانی که یکی از شیعیان ما از

ص: 75

دست تو ناراحت باشد، خدا حج تو را قبول نمی کند.

دلت می شکند. کنار دیوار می نشینی. چه باید بکنی؟ رو به آسمان می کنی و با خدای خودت سخن می گویی و اشک می ریزی. خدایا من نفهمیدم. اشتباه کردم، خودت مرا ببخش!

امام می گوید: «امشب وقتی هوا تاریک شد به سوی قبرستان بقیع برو، در آنجا شتری می بینی سوار بر آن شتر شو و به بغداد برو و برگرد». تو خیلی خوشحال می شوی، منتظر هستی شب فرا برسد.

هوا تاریک شده است و تو در قبرستان بقیع هستی. نگاه می کنی، شتری را می بینی. سوار بر آن می شوی، لحظه ای می گذرد. خود را در شهر بغداد می بینی.

تعجّب نمی کنی زیرا به اذن خدا معجزه ای شده است. درنگ نمی کنی، به سوی خانه ابراهیم می روی. در می زنی. او از خانه بیرون می آید، تا نگاهش به تو می افتد تعجّب می کند، تو سلام می کنی و از او می خواهی تا تو را حلال کند.

او نگاهی به تو می کند، می داند که منظورت چیست. برای همین می گوید من تو را بخشیدم؛ امّا به این اکتفا نمی کنی. صورت خود را بر روی زمین می گذاری و به ابراهیم می گویی: پایت را روی صورتم بگذار!

او تعجّب می کند، کنارت می نشیند و می گوید: این کارها یعنی چه؟

و آن گاه مجبور می شوی ماجرا را برای او بگویی که چگونه امام کاظم(علیه السلام) به خاطر دلِ شکسته او، تو را قبول نکرده است. از او می خواهی تا این کار را بکند. وقتی زیاد اصرار می کنی، او قبول می کند.

اکنون از او تشکّر می کنی و بعد از خداحافظی سوار بر شتر می شوی و بار دیگر به مدینه باز می گردی.

خود را در قبرستان بقیع می بینی، از شتر پیاده می شوی و به سوی خانه امام

ص: 76

می روی. آغوش مهربان امام در انتظار توست.

امام وقتی تو را می بیند لبخندی می زند و تو را به خانه خود دعوت می کند و تو دوباره کنار امام خود، آرامش را تجربه می کنی، خوشا به حالت! من به تو غبطه می خورم، کاش یک بار هم من این آرامش را تجربه می کردم!(1)

قرآن می گوید:

(فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ).

آگاه باشید که خدا و پیامبر و مؤنان، اعمال شما را می بینند.

تدبّری در آیه :

معمولاً در زبان عربی برای مفهوم «نگاه کرد» از دو واژه استفاده می شود: «نَظَر» و «رأی»، میان این دو واژه تفاوت دقیقی وجود دارد:

من خیلی دوست داشتم فیلم «زیر نور ماه»(2) را ببینم. یک شب در خانه یکی از دوستانم این فیلم را دیدم. بعد از تماشای فیلم، من از او خواستم تا اگر ممکن است سی دی فیلم را به من بدهد تا برای خانواده ببرم.

شب بعد چند نفر از اقوام مهمان ما بودند، گفتم می خواهید فیلم «زیر نور ماه» را ببینید؟

ما مشغول تماشای فیلم شدیم. آنها از حوادث فیلم خبر نداشتند و می خواستند از سرانجام قصّه باخبر شوند؛ امّا من از تمام ماجرای فیلم باخبر بودم.

در زبان عربی برای فیلم دیدن دوستانم، واژه «نظر» استفاده می شود زیرا آنها فیلم را می دیدند تا بدانند قصّه فیلم چیست؛ امّا من ماجرای فیلم را می دانستم. برای همین برای نگاه کردن من در زبان عربی، فقط واژه «رأی» مناسب است.(3)

واژه «نظر» برای کسی به کار می رود که نگاه می کند تا علم پیدا کند؛ امّا برای کسی که علم به مطلبی دارد؛ امّا باز هم نگاه می کند واژه «رأی» استفاده می شود و در این آیه هم واژه «رأی» آمده است.(4)

ص: 77

خلاصه آنکه اهل ایمان (که در اینجا، امام زمان عَجَّلَ اللّه ُ فَرَجَهُ منظور است)، همه کارهای ما را می بینند. یعنی من نباید خیال کنم اگر آن حضرت به اعمال من نگاه می کند برای این است که از آنها باخبر بشود. نه، همان لحظه ای که من کار خوب یا بد می کنم، او باخبر می شود.

خداوند به او علمی داده است که همواره از کردار شیعیان خود باخبر می شود، همانگونه که پیامبر از اعمال امّت خود خبر دارد.

ص: 78

آرامشی را اینجا می یابی که هیچگاه تجربه نکرده ای. تو به تماشای آسمان آمده ای!

نوبت توست تا سخن خویش را بگویی، اجازه می خواهی و می گویی: «آقای من! چند سالی است که در حکومت بنی اُمیّه پست و مقامی دارم و آنها حقوق زیادی به من داده اند و برای همین من پول و ثروت زیادی به دست آورده ام».

امام می فرماید: «اگر کسی حکومت بنی امیّه را یاری نمی کرد آنها هرگز قدرت پیدا نمی کردند به ما ستم کنند».

این جواب امام تو را به فکر وا می دارد، آری، همه کسانی که کارمند این حکومت هستند در واقع به ظلم و ستم یاری می رسانند.

تو باز هم فکر می کنی. گویا می خواهی توبه کنی؛ امّا آیا راهی برای توبه وجود دارد؟

خوب از امام خود سؤل کن!

سرت را بالا می آوری و با صدایی لرزان سؤل می کنی: «آیا خدا توبه مرا قبول می کند؟»

امام جواب می دهد: «آری، از کار خود کناره گیری کن! تمام آنچه را که از این دولت گرفته ای به صاحبان آن برگردان. اگر نمی دانی این پول ها از چه کسی بوده است آن را صدقه بده، اگر این کار را بکنی من بهشت را برای تو ضمانت می کنم».

به فکر فرو می روی، گذشتن از پست و مقام وپول خیلی سخت است، آیا شجاعت داری از همه این ها بگذری؟

هیچ نمی گویی و فکر می کنی که این پست وثروت به زودی از تو جدا می شود، مال دنیا وفا ندارد، چه خوب است که خودت از آنها بگذری و بهشت را برای خود

ص: 80

خریداری کنی.

اکنون جواب می دهی: «آقا جان! من این کار را انجام می دهم». بعد با امام خداحافظی می کنی و از خانه امام بیرون می روی.

بعد از حج، به کوفه باز می گردی و از کار خود استعفا می دهی و همه اموال را به صاحبانش برمی گردانی و اگر صاحبانش را پیدا نکردی، از طرف آنها صدقه می دهی.

تو حتّی لباس های خودت را صدقه می دهی، زیرا همه این ها را با پول حرام خریده بودی. دوستانت خبردار می شوند و برای تو لباس و غذا می فرستند.

واقعاً توبه کرده ای و اکنون وقت مهمانی توست! به همه خبر می رسد که تو بیمار شده ای، دوستانت بر گرد تو جمع شده اند، لحظه به لحظه حال تو بدتر می شود. سراغ آن دوستت را می گیری که تو را شیعه نموده بود. از او تشکّر می کنی که تو را به این راه راهنمایی کرده است. دست او را می گیری و می گویی:

__ یادت هست امام صادق(علیه السلام) بهشت را برای من ضمانت کرد؟

__ آری، آن حضرت فرمود اگر تو به دستور او عمل کنی بهشت را برایت ضمانت می کنم.

__ بدان که آن حضرت اکنون به وعده خود وفا کرد. من بهشت وجایگاه خود را دیدم. من به سوی بهشت می روم.

تو این را می گویی و ذکر خدا به زبان می آوری و جان به جان آفرین تسلیم می کنی.

چند ماه می گذرد، دوست تو دوباره به مدینه سفر می کند، وقتی به خانه امام می رود امام به او می گوید: «ما به دوستِ جوان تو وعده بهشت داده بودیم. به خدا قسم ما به وعده خود وفا کردیم».(1)

ص: 81

آری، تو واقعاً توبه کرده بودی و خدا هم این توبه ات را پذیرفت و تو را در بهشت مهمان پیامبر نمود.

قرآن می گوید:

(یَ_ا أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ تُوبُواْ إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَّصُوحًا).

ای کسانی که ایمان آورده اید از گناهان خود توبه راستین وخالص کنید.(1)

تدبّری در آیه :

برای این مفهوم «بازگشت» در زبان عربی دو واژه وجود دارد: «رجوع» و «توبه». میان این دو واژه تفاوتی دقیق وجود دارد:

فرض کن که پسر شما برای تحصیل در دانشگاه به کشور دیگری رفته است. شما دلت برای او تنگ شده است. چند سال می گذرد و پسر شما مدرک دکترای خود را می گیرد. شما از او می خواهید به وطن برگردد و به کشور خود خدمت کند. پسر شما هم قبول می کند و به کشور باز می گردد.

امّا ممکن است یک نفر مال باخته باشد و برای این که از دست طلب کارها نجات پیدا کند از کشور فرار می کند. پدرش از او هیچ خبری ندارد. بعد از مدّتی به پسر تلفن می زند و می گوید: «پسرم! بلند شو بیا ایران! من خانه و ماشین خودم را می فروشم و قرض تو را می دهم». آن پسرِ فراری هم حرف پدر را قبول می کند به وطن باز می گردد.

حالا خوب دقّت کن، ما در زبان فارسی برای این دو جریان کلمه «بازگشت» را به کار می بریم. بازگشت پسری که دکتر شده است و بازگشت پسری که فراری بوده است.

امّا در زبان عربی به بازگشت آن دکتر، «رجوع» می گویند و به بازگشت آن پسر فراری، «توبه» می گویند.(2)

ص: 82

پس در «توبه»، بازگشت از گناه همراه با پشیمانی وجود دارد؛ امّا در «رجوع» می توان بازگشت افتخارآمیز را ملاحظه کرد.

خدا در قرآن بندگان خوب خود را صدا می زند و از آنها می خواهد به سوی او رجوع کنند.خدا به امام حسین(علیه السلام)می گوید: ای بنده من! به سوی من رجوع کن.(1)

امّا خدا به بندگان فراری و خطاکار خود می گوید که توبه کنند. در آیه بالا خدا آنها را صدا می زند و به آنها می گوید: از گناهان خود پشیمان شوید و توبه کنید و به سوی من بازگردید.(2)

ص: 83

می کنم و می گویم: خوب، این که این قدر ناراحتی ندارد، طناب ها را دوباره تهیّه کن.

ناگهان او می گوید: من امشب شکست خوردم، به خاطر شکستی که خوردم ناراحتم نه به خاطر این طناب ها!

از او می خواهم تا ماجرا را شرح بدهد. او در جواب می گوید: آیا شیخ انصاری را می شناسی. رهبر شیعیان جهان. من مدّت زیادی بود منتظر فرصتی بودم تا او را فریب دهم. امشب به آرزوی خود رسیدم. نزد او رفتم و با این طناب ها او را به سوی خود کشیدم؛ امّا هر بار که طناب ها را کشیدم او آنها را پاره کرد و خود را نجات داد.

من به شیطان می گویم: آیا می شود طناب مرا هم نشانم بدهی؟ دوست دارم بدانم که تو مرا چگونه به سوی خود می کشانی؟

شیطان خنده ای می کند و می گوید: بدبخت! تو نیاز به طناب نداری، از من به یک اشاره از تو به سر دویدن! من برای هر کسی طناب دست نمی گیرم. این طناب ها برای مردان بزرگ است.

من خیلی شرمنده می شوم و عرق خجالت بر پیشانیم می نشیند.

اللّه اکبر!

صدای مؤن است که برای نماز صبح اذان می گوید. از جای خود بلند می شوم: خدایا این چه خوابی بود من دیدم.

با خود گفتم باید صبح زود به خانه شیخ انصاری بروم و ماجرای خواب خود را بگویم.

آفتاب که بالا می آید به طرف خانه شیخ می روم. وقتی با او روبرو شدم سلام می کنم و خواب خود را برایش نقل می کنم.

ص: 85

شیخ لبخندی می زند و می گوید: خدا را شکر که من نجات پیدا کردم.

بعد شیخ سرش را پایین می اندازد و به فکر فرو می رود. خیلی دوست داشتم ماجرا را بدانم؛ امّا خجالت می کشم سؤل کنم.

دقایقی می گذرد تا اینکه شیخ سرش را بالا می گیرد و می گوید: دیشب همسرم بیمار شده بود می خواستم او را دکتر ببرم؛ امّا پول نداشتم. نمی دانستم چه کنم. یادم آمد که مقداری پول امانت نزد من است. با خودم گفتم مقداری از این پول را به عنوان قرض بردارم و همسرم را دکتر ببرم، به طرف پول رفتم که آن را بردارم، ناگهان با خود گفتم: آیا صاحب پول راضی است؟ اگر همین امشب مرگ من فرا برسد چه کسی این قرض مرا ادا خواهد کرد؟ برای همین دست به پول نزدم. تا هفت بار این ماجرا تکرار شد و سرانجام به آن پول دست نزدم.(1)

قرآن می گوید:

(وَ لاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَ تِ الشَّیْطَ_نِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ).

از گام های شیطان پیروی نکنید و فریب او را نخورید که او دشمن آشکار شماست.(2)

تدبّری در آیه :

اگر در این آیه خوب دقّت کنی می بینی که خدا از ما می خواهد به دنبال شیطان راه نیفتیم و فریب او را نخوریم. جالب است که خدا به ما نمی گوید: «در راه شیطان نباشید»، بلکه می گوید: «دنبال گام های شیطان نباشید».

در این تعبیر نکته دقیقی وجود دارد:

کسانی که معتاد به مواد مخدر خطرناک می شوند راهی جز مرگ در انتظارشان نیست. چطور می شود یک جوان فریب می خورد و رو به این مواد مخدّر می آورد و

ص: 86

زندگی خود را تباه می کند؟

هرگز شیطان در آغاز، پایان این راه را به این جوان نشان نمی دهد زیرا اگر این جوان بداند سرانجام این کار جز مرگ نیست هرگز فریب نمی خورد. شیطان گام به گام جلو می آید، ابتدا از او می خواهد که فقط برای امتحان این مواد را مصرف کند. اگر او قبول نکرد، شیطان ناامید می شود؛ امّا اگر قبول کرد گام های بعدی شروع می شود.

آیا قصّه آن شتردزد را شنیده ای؟ روز اوّل با دزدیدن یک تخم مرغ شروع کرد و کم کم کارش به آنجا رسید که برای دزیدن یک شتر، صاحب آن را کشت.

ما باید مواظب باشیم هرگز دنبال شیطان گام برنداریم. نگوییم این یک گام کوچک است. زیرا همه کسانی که فریب خوردند با گام های کوچک دنبال شیطان رفتند و به بدبختی و هلاکت رسیدند.

ص: 87

می شوید و روی تخت می گذارد.

تو دست می بری و خوشه انگور را برمی داری و چند دانه می خوری؛ امّا انگور ترش است، هنوز نارس است.

به مبارک می گویی: خوشه ای دیگر بیاور، این که خیلی ترش بود.

مبارک می رود و خوشه دیگری می آورد؛ امّا این هم ترش است. تعجّب می کنی، چرا مبارک انگورهای ترش می آورد.

رو به او می کنی و می گویی: چرا انگور شیرین نمی آوری؟ مگر نمی دانی کدام انگور شیرین است؟

مبارک به تو نگاه می کند و می گوید: آقا! من تا به حال از انگور این باغ نخورده ام. نمی دانم کدام شیرین است و کدام ترش!

تو تعجّب می کنی، به او می گویی: تو در باغ انگور هستی و انگور نخورده ای؟

مبارک می گوید: شما به من گفتید که به این درختان رسیدگی کن، آنها را آبیاری کن، به من نگفتید که انگور بخورم! من لب به این انگورها نزده ام زیرا این باغ امانت در دست من است، من چگونه می توانستم در امانت خیانت کنم!

تو در فکر فرو می روی. باور نمی کنی که در این روزگار، جوانی به پاکی او پیدا شود.

به دلت می افتد که در مورد خواستگاران دخترت با او مشورت کنی. رو به او می کنی و می گویی: اگر تو دختری داشته باشی که خواستگاران زیاد داشته باشد تو دخترت را به چه کسی می دهی؟

مبارک در جواب می گوید: مردم امروز به دنبال ثروت هستند و می خواهند داماد

ص: 89

آنها پول زیادی داشته باشد؛ امّا در زمان پیامبر، مردم به دنبال دین بودند، به کسی دختر می دادند که دیندار باشد. اکنون اختیار با خودت است. یا دین را انتخاب کن یا ثروت را.

سخن مبارک تو را به فکر وا می دارد. به یاد می آوری که فقط در سایه ایمان یک جوان است که دخترت می تواند به آرامش برسد.

فکری مثل برق به ذهنت می آید، اگر ملاک پیامبر برای ازدواج، دین و ایمان است چه کسی بهتر از مبارک؟

و تو همچنان فکر می کنی. سرانجام تصمیم خود را می گیری تا دخترت را به مبارک بدهی. اگر چه او کارگرِ ساده ای است؛ امّا دیندار خوبی است.

وقتی به مبارک می گویی که می خواهی به او دختر بدهی، او می گوید: آقا! من کجا، دختر شما کجا؟ من کارگری ساده هستم، از مالِ دنیا چیزی ندارم و شما ثروتمندترین مرد این شهر هستید.

و تو در جواب می گویی: مگر زمان پیامبر، مردم به کسی دختر نمی دادند که دین داشته باشد؟ اگر ملاک ازدواج، دین است چه کسی بهتر از تو؟ من می دانم که از دخترم به خوبی نگهداری خواهی کرد زیرا تو بهترین امانت داری هستی که تا به حال دیده ام.(1)

قرآن می گوید:

(إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤَدُّواْ الْأَماناتِ إِلَی أَهْلِهَا).

خداوند به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبانش برگردانید.(2)

ص: 90

تدبّری در آیه :

بعضی از مردم وقتی می خواهند کار خیری را برای دیگری انجام بدهند اوّل نگاه می کنند که آیا طرف مقابل، آدم خوبی هست یا نه.

در سه مورد، اگر چه طرف مقابل ما فاسق و گنه کار باشد، ما باید وظیفه خود را انجام بدهیم:

الف. اگر کسی پدر و مادر او اهل معصیت هستند، او حق ندارد به آنها بی احترامی کند. اسلام از ما خواسته است به پدر و مادر خود نیکی کنیم، اگر چه فاسق باشند.

ب. وقتی به کسی قول می دهیم و پیمان می بندیم باید به پیمان خود عمل کنیم، حق نداریم بگوییم چون طرف مقابل، آدم خوبی نیست پس به قول خود عمل نکنیم.

ج. وقتی کسی امانتی را پیش ما می گذارد، شاید او، آدم خوبی نباشد! ما می توانیم امانت او را قبول نکنیم؛ امّا اگر قبول امانت کردیم، نباید در امانت خیانت کنیم.

شواهدی در تاریخ است که نقش «شِمر» در حادثه عاشورا بسیار کلیدی بوده است. او کسی بود که برنامه جنگ را حتمی نمود. در روز عاشورا هیچ کس جرأت نکرد امام حسین(علیه السلام) را شهید کند؛ امّا شمر با سنگدلی تمام این کار را کرد.(1)

امام صادق(علیه السلام) فرمود: «شیعیان من! اگر قاتل امام حسین(علیه السلام) چیزی را نزد شما به امانت بگذارد در امانت او خیانت نکنید».(2)

بعضی ها خیال می کنند که امانت فقط پول یا چیز قیمتی است که کسی آن را

ص: 91

پیش دیگری امانت می نهد. گاه دوستت به تو اعتماد می کند و سخنی را به صورت محرمانه به تو می گوید. تو حق نداری سخن او را به دیگران بگویی و برای او درد سر درست کنی.(1)

یادم نمی رود جوانی پیش من آمده بود و می گفت فلانی را می شناسی. او آدم منحرفی است. باید او را به مردم معرّفی کنیم و آبروی او را ببریم. من به او گفتم: از کجا به این نتیجه رسیده ای؟ او گفت: من به خانه او رفته بودم، او حرف هایی می زد...

من به او گفتم: او این حرف ها را در جای عمومی گفت؟ در جواب گفت: نه، او به صورت خصوصی برای من حرف می زد. گفتم: اگر سخن او را در جایی نقل کنی، در امانت خیانت کرده ای و عذاب خدا برای تو خواهد بود. اگر او این حرف ها را در جای عمومی می زد، تو می توانی آبروی او را ببری؛ امّا الآن باید امانت داری کنی.

ص: 92

مهربانی خدا کجاست؟

یادم آمد وقتی کودکم را به دست پرستار سپردم تا به او واکسن بزند او به من نگاه می کرد و با گریه می گفت: ای بابای بی رحم!

من هم موقع بلا به خدای خود اعتراض می کنم، در حالی که او به خاطر این که مرا دوست داشت به بلا مبتلایم کرده بود.

من خیال می کردم به این دنیا آمده ام تا خانه ای بسازم و ماشینی بخرم، سرگرم این چنین کارهایی شوم و دنیا مرا به خود مشغول کرده بود.

کسی که دلباخته دنیاست و از صبح تا شب دنبال دنیا می دود و لحظه ای آرام ندارد چگونه باید درمان کرد؟

به زودی مرگ سراغ من می آید و من از این دنیایی که برای خود ساخته ام جدا می شوم و در دل تاریکی قبر جا می گیرم.

من باید زودتر از این ها بیدار می شدم!

ولی متأسفانه بیدار نشدم. هر چه خدا برای من پیامک فرستاد آن را نخواندم و سرگرم دنیای خود بودم. من راه را فراموش کرده بودم. سرانجام خدا کاخ آرزوهایم را خراب کرد و ناله من بلند شد که خدا کجاست؟

من در فکر ساختن این دنیا بودم و خدا در فکر ساختنِ من!

اگر من به اینجا آمده بودم برای این بود که ساخته شوم؛ امّا خود را فراموش کرده ام و اسیر زرق و برق دنیا شده ام. باید خدا بزم مرا بسوزاند و خانه ام را خراب کند و بت آرزویم را بشکند، شاید من برخیزم!

او با دست های مهربانش، آرزوهای مرا خراب کرد تا آباد شوم، او بت های مرا

ص: 94

شکست تا من بزرگ گردم.

من اسیر دنیا شده بودم، پول، ریاست، قدرت و شهرت دنیا، آرزوی من شده بود. این عشق به خاک و خاکی ها، بیماری من بود. باید مرا درمان می کرد. و این گونه بود که خدا برایم بلا فرستاد.

و من باید در این درمان، صبر داشته باشم. او وعده داده است که اگر صبر کنم به من پاداش بزرگی می دهد. اکنون می فهمم که هیچ پاداشی برای من، بهتر از دل بریدن از دنیا نیست. این پاداش کسانی است که در بلا صبر کنند.

قرآن دعای اهل ایمان را چنین بیان می کند:

(رَبَّنَآ أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا).

بار خدایا! صبر بر ما کرم کن و گام های ما را استوار نما.(1)

تدبّری در آیه :

اگر در زبان عربی بخواهی دعا کنی که خدا چیزی را به تو بدهد می توانی از دو واژه استفاده کنی: «أعطی» و «أفرغ»، و میان این دو واژه تفاوت دقیقی وجود دارد:

نزدیک عید نوروز بود و همسرم به من گفت: عید شد و تو هنوز آجیل و شیرینی نخریده ای. رفتم و هر چه سفارش داده بود خریدم.

وقتی وارد خانه شدم پاکت آجیل و شیرینی در دستم بود. پسر کوچکم در حیاط خانه، کنار باغچه، گِل بازی می کرد، وقتی پاکت های آجیل را دید به سوی من آمد و دست کوچکش را جلو آورد و گفت: بابا! آجیل به من بده!

من نگاهی به دست های گل آلود او نمودم. گفتم: نه، این طوری نمی شود، اوّل

ص: 95

باید دست هایت را تمیز کنی. او را بغل کردم و دستش را شستم و بعد به او آجیل دادم.

در زبان عربی برای این کار من از واژه «أفرغ» استفاده می شود. زیرا من ابتدا دست کودک خود را شسته و از آلودگی ها پاک کردم و بعد به او آجیل دادم.

اگر من در دست های آلوده او آجیل می ریختم، می توانستی از واژه «أعطی» استفاده کنی.(1)

فکر می کنم تفاوت دو واژه «أعطی» و «افرغ» روشن شد. اگر تمام قرآن راجستجو کنی حتّی یک مورد هم پیدا نمی کنی که خدا در مورد صبر از واژه «أعطی» استفاده کرده باشد.

قرآن به ما یاد می دهد که وقتی از خدا صبر می خواهیم از واژه افرِغ استفاده کنیم.

دلی که پر از محبّت دنیا است اگر صبر هم به آن بدهند فایده ای برایش ندارد. ابتدا باید دل از سیاهی ها پاک شود، آن وقت صبر به این دل ارزانی شود.

مگر محبّت دنیا ریشه همه بدی ها نیست؟ وقتی من عاشق دنیا هستم نمی توانم هنگام بلا صبر داشته باشم.

اگر خدا عشق به دنیا را از دل من بیرون آورد و به جای آن صبر به من عنایت کند، آن وقت هر بلایی برای من زیبا می شود. آن وقت است که با تمام وجود فریاد می زنم: پسندم آنچه را جانان پسندد!

ص: 96

وای بر من! دیگر خدا هیچ وقت مرا نمی بخشد. این سخنانی است که تو از دوست خودت می شنوی. نمی دانی چه بگویی. فکری به ذهنت می رسد، خوب است نزد امام سجاد(علیه السلام) بروی و ماجرا را برای او بگویی. فقط او می تواند دوست تو را آرام کند.

به سوی شهر مکّه حرکت می کنی. شنیده ای که امام برای سفر حج آمده است. نزد آن حضرت می روی. او به تو نگاهی می کند نگرانی را در وجودت حس می کند، تو اشک می ریزی و می گویی: آقا! رفیق مرا دریاب!

امام قدری فکر می کند و سپس قول می دهد که نزد دوست تو بیاید.

تا غاری که دوستت در آنجاست راه زیادی است. هوا گرم است و خورشید بر شما می تابد. نگاهی به امام می کنی، قدری شرمنده می شوی. امام لبخند می زند و از کوه بالا می آید.

غار آنجاست، کنار آن سنگ بزرگ. تو زودتر می روی تا دوستت را صدا بزنی: زُهَری، آقا آمده است!

زُهَری باور نمی کند که فرزند پیامبر اینجا آمده باشد. سلام کرده و شروع به گریه می کند.

امام به او رو می کند و می گوید: زُهَری! چرا از رحمت خدا ناامید شده ای؟ این ناامیدی تو از گناهی که انجام داده ای، بدتر است. تو که نمی خواستی کسی را بکشی. به رحمت خدا امید داشته باش و به شهر برگرد و با خانواده آن کسی که کشته شده تماس بگیر و خون بها به آنها بده و آنها را راضی کن.

باری از روی دوش زُهَری برداشته می شود، رو به امام می کند و می گوید: شما

ص: 98

مرا نجات دادید.(1)

قرآن می گوید:

(یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنفُسِهِمْ لاَ تَقْنطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ).

ای کسانی که بر خود زیاده روی روا داشته اید از رحمت خدا ناامید نشوید.(2)

تدبّری در آیه :

وقتی من این آیه را خواندم خیلی فکر کردم که چرا خداوند می گوید: «ای کسانی که به خودتان اسراف و زیاده روی کرده اید ناامید نشوید»، در حالی که می توانست بگوید: «ای کسانی که گناه کرده اید ناامید نشوید»؟

به عبارت دیگر چرا خدا در این آیه، واژه «اسراف» را به جای واژه «اثم» به کار می برد؟ وقتی در این زمینه تحقیق کردم به نکته دقیقی رسیدم:

واژه «اثم» به معنای گناه می باشد و در اصل به معنای عقب افتادن از هدف می باشد، در زبان عربی به شتری که از قافله عقب افتاده است «آثِمه» می گویند. پس کسی که گناه می کند در واقع از راه خیر و سعادت عقب افتاده است و به همین علت به گناه، «اثم» می گویند.(3)

امّا واژه «اسراف» به معنای زیاده روی در مصرف می باشد. اصل واژه«اسراف» از کلمه «سُرفَه» می باشد. حتماً می گویی معنای این کلمه چیست؟

آیا تا به حال کرمِ ابریشم را دیده ای که مشغول خوردن برگ درخت است؟ او بعد از مدّتی برای خود پیله ای می سازد. در زبان عربی به این کرم ابریشم، «سُرفَه» می گویند.(4)

ص: 99

با توجّه به مطالبی که گفته شد می توان نتیجه گرفت: وقتی کسی دچار گناه و «اثم» می شود از خیر و سعادت دور می ماند؛ امّا ممکن است به فکر چاره بیفتد و توبه کند و دوباره به حرکت در مسیر خود ادامه بدهد. او هنوز راه سعادت را می تواند ببیند و امید هست که توبه کند.

ولی کسی که دچار «اسراف» می شود همچون کرم ابریشمی است که در پیله خود گرفتار شده است. او هیچ راهی به بیرون ندارد، در تاریکی و تنهایی نمی داند چه کند. او دیگر از نجات خود ناامید می شود!!

وقتی انسان در حقِ خود اسراف می کند در پیله دنیا گرفتار می شود و به بن بست می رسد. او وقتی به هوش می آید همه راه ها را بسته می یابد. اینجاست که ناامیدی به سراغ او می آید.

خدا می خواهد بگوید: ای انسانی که گرفتار تاریکی ها و ظلمت ها شده ای ناامید نشو. رحمت من آن قدر وسیع است که می تواند به تو هم برسد و تو را نجات بدهد. اگر رحمت من به تو برسد تو می توانی پروانه ای زیبا شوی و به اوج آسمان ها پرواز کنی.

ص: 100

نگاهت به دنبال پرنده ای می افتد، پرنده در همان جایی که بودی، فرود می آید. نگاه می کنی، طلا دوباره در آفتاب می درخشد.

برمی گردی، می بینی که ظرف طلا از خاک بیرون افتاده است. تعجّب می کنی، هیچ کس اینجا نیست، چه کسی ظرف را از خاک بیرون آورده است؟

دوباره دست به کار می شوی، ظرف طلا را در خاک مخفی می کنی. امّا وقتی چند قدم می روی دوباره ظرف طلا نمایان می شود. و تو راز آن را نمی دانی و تعجّب می کنی و تو باید سفر خود را ادامه دهی.

راه را می گیری و می روی، ساعتی می گذرد، به تکه گوشتی برخورد می کنی که در زیر آفتاب فاسد شده و بوی بدی می دهد. به یاد می آوری که باید از آن فرار کنی. برای همین با سرعت از آنجا دور می شوی و به راه خود ادامه می دهی.

شب فرا می رسد و سفر تو تمام شده است؛ امّا هنوز در فکر هستی که خدا می خواست امروز چه چیزی به تو بیاموزد.

در انتظار پیام او هستی. باید فرشته وحی بیاید و با تو سخن بگوید. انتظار به سر می آید و تو جواب را می شنوی:

آن طلایی که تو می خواستی آن را مخفی کنی؛ امّا نتوانستی؛ کارهای خوب و پسندیده بود. به مردم بگو که اگر آنها کار خوبی برای خدا انجام دهند خدا آن را آشکار و نمایان می کند. مهم این است که تو کاری را با اخلاص انجام دهی و ریا نکنی، آن وقت می بینی که خدا آن را چگونه آشکار می کند.

امّا آن گوشت فاسدی که به تو گفتیم از آن دوری کن، غیبت کردن بود. اگر کسی غیبت برادر دینی خود را بکند مثل این است که گوشت مرده او را خورده است.

به مردم بگو که از غیبت کردن دوری کنند و به دنبال آشکار کردن عیب های یکدیگر نباشند. هر کس به دنبال عیب دیگری باشد و بخواهد آن را برای مردم

ص: 102

آشکار کند باید بداند که خدا هم عیب او را برای مردم آشکار خواهد ساخت.(1)

قرآن می گوید:

(َ لاَ یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا).

غیبت یکدیگر را نکنید، آیا دوست دارید گوشت برادر مرده خود را بخورید؟(2)

تدبّری در آیه :

غیبت کردن باعث می شود تا انسان اعمال خوب خود را از دست بدهد و در روز قیامت با پرونده خالی خود روبرو شود.

در احادیث آمده است که در روز قیامت شخصی را برای حسابرسی می آورند. او در دنیا کارهای زیادی انجام داده است و خیال می کند به خاطر آن کارها به بهشت خواهد رفت.

امّا وقتی پرونده اش را به دستش می دهند. او نگاهی به آن می کند تعجّب می کند و می گوید: اشتباه شده است! این پرونده مال من نیست، کارهای خوب من در اینجا نوشته نشده است.

فرشتگان به او می گویند: این پرونده خودت است. تو کارهای خوب زیادی در دنیا انجام دادی؛ امّا یک عیب بزرگ داشتی و آن این بود که غیبت مردم را می کردی. خدا به ما دستور داد تا کارهای خوب تو را در پرونده کسانی بنویسم که غیبت آنها را می کردی.(3)

ص: 103

فرصت مناسبی هست یا نه. به یاد سخن دوستت می افتی، او به تو گفته بود که هر وقت سؤلی داشتی از امام بپرس و آن حضرت با روی باز به تو جواب خواهد داد.

برای همین رو به امام می کنی و می پرسی: آقا! چرا شما دست خودتان را بوسیدید؟

امام نگاهی به تو می کند و لبخند می زند و در جواب می گوید: من به فقیر کمک کردم. این صدقه قبل از این که به دست فقیر برسد به دست خدا می رسد، من دست خودم را بوسیدم چرا که دستم به دست خدا رسیده است.

تو به فکر فرو می روی، آخر چگونه است که صدقه به دست خدا می رسد.

اکنون امام برای تو قرآن می خواند و تو به این آیه فکر می کنی. آری این خداست که صدقه را می گیرد.(1)

قرآن می گوید:

(أَلَمْ یَعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ یأْخُذُ الصَّدَقَ_تِ).

آیا می دانید که خدا توبه بندگان خود را قبول می کند و صدقات را می گیرد؟(2)

تدبّری در آیه :

خدا برای بندگان خود سخنانی دارد، یک قسم از این سخنان در قرآن آمده است؛ امّا قسم دیگر آن را به پیامبر خود گفته است.

به سخنان خداوند که در قرآن نیامده است؛ امّا توسط پیامبر نقل شده است «حدیث قدسی» می گویند. یعنی سخنی که از طرف خدای متعال به ما رسیده است.

ص: 105

یکی از این احادیث قدسی را در اینجا برای شما نقل می کنم: «بنده! بدان که من فرشتگان زیادی دارم و آنها را مأمور کرده ام تا اعمال خوب بندگان را ثبت کنند تا در روز قیامت به آنها پاداش بدهم. در میان همه کارهای خوب، فقط یک کار است که خودم آن را می گیرم و ثبت می کنم و آن هم صدقه است».(1)

معلوم می شود که خدا صدقه دادن را خیلی دوست دارد و در این کار برکت زیادی قرار می دهد و هر کس بیشتر صدقه بدهد رحمت و برکت بیشتری را به سوی خود جذب می کند.

ص: 106

آنها کسی را جز تو ندارند. دلخوشی آنها در تمام دنیا فقط تو هستی. آنها دوست دارند کنارشان باشی.

خوب است در این مورد با پیامبر مشورت کنی. رو به پیامبر می کنی و می گویی: «ای رسول خدا! می خواهم به جهاد بروم؛ امّا پدر و مادرم پیر شده اند و از رفتن من ناراحت می شوند، زیرا آنها با من انس می گیرند».

پیامبر تا این سخن تو را می شنود، می فرماید: «ای جوان! کنار پدر و مادر خود بمان. به خدایی که جانم در دست قدرت او است، این که یک شب کنار پدر و مادر خود بمانی و آنها با تو انس بگیرند از یک سال جهاد در راه خدا بالاتر است».(1)

اکنون تو می فهمی که دین واقعی چیست. تو دیگر حسرت جهاد کردن نداری.

تو تا آخرین لحظه کنار پدر و مادر خود می مانی و به آنها خدمت می کنی.

قرآن می گوید:

(وَصَّیْنَا الاْءِنسَ_نَ بِوَ لِدَیْهِ حُسْنًا).

به انسان سفارش کردیم تا به پدر و مادر خود نیکی کند.(2)

تدبّری در آیه :

قرآن هدف از خلقت انسان را عبادت کردن و بندگی می داند. ما هر چقدر بتوانیم بیشتر به عبادت بپردازیم به خدا نزدیک تر می شویم و می توانیم رحمت خدا را به سوی خود جذب کنیم.

وقتی واژه «عبادت» را می شنویم به یاد نماز، روزه، حج و... می افتیم؛ امّا در سخن حضرت علی(علیه السلام)، بوسیدن صورت پدر و مادر، عبادت معرّفی شده است.(3)

ص: 108

افسوس که ما از اسلام واقعی فاصله گرفته ایم، به اسم، مسلمان هستیم ولی از اسلام دور شده ایم و فقط به بعضی از دستورات اسلام عمل می کنیم؟

چرا باید پدران و مادران در جامعه ما این طور در آسایشگاه ها دِق کنند و بمیرند و فرزندان آنها _ به خیال خودشان _ برای رسیدن به خدا، هزاران کیلومتر سفر کنند تا یک عمره به جاآورند و عبادتی کرده باشند!!

تصمیم بگیر که از امروز این عبادت را هم انجام دهی و این گونه به خدا نزدیک و نزدیک تر بشوی.

ص: 109

هیچ کس باور نمی کند. تو زندگی خوش و خرّمی را آغاز می کنی و همواره در ناز و نعمت هستی.

یک روز همسرت به تو رو می کند و می گوید: «همسر عزیزم! اکنون که خدا به ما ثروت زیادی داده است، آیا نمی خواهی شکر آن را به جاآوریم؟»

و تو در پاسخ می گویی: «چگونه می توانیم شکر این نعمت ها را به جاآوریم؟»

او می گوید: «نگاه کن، آن همسایه ما فقیر است، بیا به او کمک کنیم، فلانی را می شناسی او هم نیازمند است، به او هم پولی بدهیم».

تو هم قبول می کنی و این گونه است که تو با کمک کردن به دیگران شکر نعمت هایی را که خدا به تو داده است را به جامی آوری.

سال ها می گذرد و مرحله اوّل زندگی تو تمام می شود و تو منتظر هستی تا روزگار فقر و بیچارگی تو از راه برسد؛ امّا هر چه صبر می کنی از فقر و نداری خبری نمی شود.

تو به دنبال جواب این معمّا هستی، چگونه است که روزگار فقر، شروع نمی شود؟

سرانجام یک شب این چنین جواب می شنوی: «خدا به تو نعمت داد و تو شکر آن را به جا آوردی و خدا هم در مقابل، فقر را از تو دور کرد و تو تا آخر عمر در ناز و نعمت خواهی بود».(1)

قرآن می گوید:

(لَإِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ)

اگر شکرگزاری کنید نعمت هایم را برای شما زیاد می کنم.(2)

تدبّری در آیه :

اگر ما تلاش کنیم به نعمت هایی که خدا به ما داده است فکر کنیم، بیشتر شکر

ص: 111

می کنیم. بدون احساس سپاس و قدردانی از چیزهایی که داریم، نمی توانیم چیزهای جدیدی را به زندگی خود جذب کنیم.

افراد موفّق کسانی بوده اند که شکرگزار واقعی بوده اند و این گونه توانستند به موفقیّت برسند.

وقتی ما شکر نعمت های خدا را نمی کنیم و از نداشته های خود شکایت می کنیم در واقع احساسات منفی به بیرون از وجود خود می فرستیم و این احساسات منفی هم فقط می توانند منفی ها را به سوی ما جذب کنند.

ما با شکر کردن از نعمت های خدا، در واقع احساسات مثبت و زیبا را به جهان پیرامون خود می فرستیم.

ص: 112

خود را صرف تهیّه وسیله ها می کنیم و در آنها می مانیم.

من در اینجا می خواهم به سخن حضرت ابراهیم(علیه السلام) توجّه کنم، به راستی وقتی که او همسر و فرزند خود را به کنار خانه خدا آورد چه دعایی کرد؟

آن روز کنار کعبه، نه چشمه ای بود و نه خانه ای؛ نه درختی و نه شهری! درّه ای خشک و بدون آب!

ابراهیم(علیه السلام) باید به فلسطین باز می گشت، اگر من و شما جای او بودیم از خدا چه می خواستیم!؟

خدایا! به آنها آب و پول و خانه و... بده.

امّا ابراهیم(علیه السلام) از خدا وسیله نخواست؛ چرا که وسیله همیشه انسان را به نتیجه نمی رساند. او از خدا برای عزیزانش نتیجه را خواست. او دست به دعا برداشت و گفت: «خدایا! به عزیزان من، ثمره ها را روزی کن!»

این پیام ابراهیم(علیه السلام) برای همه ماست که توجّه خود را به نتیجه معطوف کنیم.

تو نمی توانی بر وسیله ها تکیه کنی، زیرا وسیله ها گاه بی اثر می شوند و یا خودشان مانع تو می شوند.

چرا این قدر دنبال ثروت هستی؟ با پول می خواهی به چه چیزی برسی؟ به عزّت و سربلندی؟ یا به سعادت و خوشبختی؟

چقدر افراد بودند که ثروت هنگفتی جمع کردند و روی سعادت را ندیدند. تو از خدا سعادت را بخواه.

آیا می دانی چرا بعضی دعاهای تو مستجاب نمی شود؟

از خدا وسیله ای مثل پول می خواهی تا به هدفت که آسایش است برسی؛ امّا خدا می داند که این وسیله، تو را به آن هدفی که می خواهی نمی رساند.

خدا می خواهد نتیجه که همان آسایش است را به تو بدهد، برای

ص: 114

همین،وسیله ای به تو می دهد که به آن فکر نمی کنی و این کار خدا از روی حکمت است.

با این نگاه که ابراهیم(علیه السلام) به تو آموخت دیگر وقتی که هیچ وسیله ای نداری ناامید نمی شوی و وقتی که بهترین وسیله را هم داری مغرور نمی شوی، زیرا فهمیده ای که خیلی ها با کمترین وسیله به نتیجه رسیدند و خیلی ها با داشتن همه وسیله ها به نتیجه نرسیده اند.

از امروز تصمیم بگیر تا همچون ابراهیم(علیه السلام) از خدا نتیجه را بخواهی که اگر او این دعای تو را مستجاب کند خودش بهترین وسیله ها را سر راهت قرار می دهد همانگونه که برای هاجر و اسماعیل این کار را کرد.

قرآن از زبان ابراهیم(علیه السلام) می گوید:

(وَ ارْزُقْهُم مِّنَ الَّثمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ ).

به خانواده من ثمره ها را روزی کن، باشد که تو را شکر کنند.(1)

تدبّری در آیه :

واژه «رزق» که در این آیه استفاده شده است معادل واژه «روزی» در زبان فارسی است.

ما در زبان فارسی مثلاً می گوییم: «خدا به حمید ماشینی روزی کرد». گاهی هم از واژه «بذل» استفاده می کنیم. مثلاً می گوییم: «خدا به حمید یک ماشین داد». امّا در زبان عربی بین دو واژه «رزق» و «بذل» تفاوت دقیقی وجود دارد:

وقتی می گویی: «خدا به حمید ماشین رزق و روزی کرد»، یعنی خداوند شرایط و ویژگی های حمید را نگاه کرد و دانست که ماشین داشتن به خیر و صلاح اوست پس به او یک ماشین روزی کرد. این ماشینی که خدا روزی او کرده برایش خیر و

ص: 115

برکت دارد.

امّا وقتی می گویی خدا به او یک ماشین داد (بذل نمود) در واقع می گویی که شاید این ماشین به خیر و صلاح حمید نباشد، ممکن است فردا با این ماشین تصادف کند و از دنیا برود.

پس در «رزق»، ویژگی های طرف، مورد توجّه قرار می گیرد و مطابق با مصلحتش به او روزی داده می شود، امّا در «بذل» این نکته مورد توجّه قرار نمی گیرد.

اگر دوست تو ماشینی را خریداری کرد و بعد از یک ماه تصادف کرد و مجروح شد نباید بگویی: «او با ماشینی که روزیش شده بود تصادف کرد». بلکه می توانی بگویی: «او با ماشینی که به او عطا شده بود تصادف کرد».(1)

این تفاوت دقیق واژه های قرآنی است. برای همین ابراهیم(علیه السلام) از خدا می خواهد که به خانواده او ثمره ها را روزی کند. او نمی گوید خدایا به خانواده من ثمره ها بده و بذل کن!

چه بسا ثمره ای که برای من مفید نباشد و فقط برایم ضرر داشته باشد.

توضیح دادم که مراد از ثمره ها، همان نتیجه ها می باشد، که نتیجه درخت، میوه است که نیاز بدن توست. و گاه تو نیاز به آرامشی داری که نتیجه یاد خدا می باشد.

ص: 116

عیسی(علیه السلام) می گوید: یکی از این طلاها مال من، دیگری مال تو.

او می گوید: پس سومی مال چه کسی؟

عیسی(علیه السلام) می گوید: فکر می کنم سومی را به کسی بدهیم که نان سوم را خورده است.

او به یاد می آورد که سه نان خریده بود و نانِ سوم را خودش خورده بود. برای همین می گوید: من نان سوم را خورده ام.

همین چند ساعت قبل به دروغ گفت که فقط دو نان خریده است؛ امّا اکنون که نگاهش به طلاها افتاده است همه چیز را فراموش می کند.

عیسی(علیه السلام) نگاهی به او می کند و می گوید: همه طلاها مال خودت باشد. و بعد از آن او به راه خود ادامه می دهد؛ امّا آن مرد نمی تواند از این طلاها دل بکند. دیگر یادش می رود که چقدر دنبال عیسی(علیه السلام) دویده تا او را پیدا کرده است. اکنون به طلا رسیده است، دیگر پیامبر خدا کیلویی چند!؟

او طلاها را در بغل گرفته است و به آینده فکر می کند، چه آینده زیبایی! با این طلاها می تواند با دختر زیبایی ازدواج کند، خانه ای بزرگ کنار دریا بخرد و زندگی خوبی داشته باشد.

در این هنگام صدای شیهه اسب به گوشش می خورد، چه خبر است؟ نمی داند، باید طلاها را زیر لباسش مخفی کند. سه اسب سوار از آنجا عبور می کنند. نزدیک او می آیند، از ظاهر او می فهمند که چیز ارزشمندی را زیر لباسش مخفی کرده است.

یکی می گوید: «ای مرد! چه با خود داری». او می خواهد انکار کند، به فکر فرار است، چند قدم می دود، یکی از طلاها می افتد و زیر نور خورشید برق می زند. فریادی سکوت را می شکند: «طلا! این مرد با خود طلا دارد».

آن سه نفر به سوی او می دوند و جانش را می گیرند و خونش را بر زمین می ریزند و طلاها را با خود برمی دارند.

ص: 118

این سه نفر خسته اند و گرسنه. قرار می شود که یکی از آنها به شهر برود و غذایی تهیّه کند.

یکی می گوید من می روم. او سوار اسب می شود و با عجله به سوی آبادی می رود؛ امّا نقشه شومی در سر دارد.

وقتی به شهر می رسد، سمّی خریداری می کند و بعد از آن غذای خوشمزه ای خریداری نموده و آن را با زهر آغشته می کند و با عجله برمی گردد.

امّا آن دو نفری که کنار طلاها هستند با خود می گویند وقتی رفیق ما آمد او را به قتل برسانیم تا سهم بیشتری نصیب ما شود.

اسب سوار می آید، بوی غذای داغ و خوشمزه در فضا می پیچد، از اسب پیاده می شود، غذا را به آنها تعارف می کند. ناگهان شمشیری بالا می رود و خونش به زمین ریخته می شود.

گرسنگی امان نمی دهد، ابتدا باید غذا خورد بعداً طلاها را تقسیم کرد. ظرف غذا باز می شود و آن دو شروع به خوردن غذا می کنند. بعد از لحظاتی بدن بی جانشان بر زمین می افتد.

این جا سه خشت طلا بر روی زمین است و چهار قربانی که جان خود را در راه این طلاها از دست داده اند. حرص و طمع آنها را به این روز انداخته است.(1)

قرآن می گوید:

(إِنَّ الاْءِنسانَ خُلِقَ هَلُوعًا).

به راستی که انسان بسیار حریص خلق شده است.(2)

تدبّری در آیه :

در زبان عربی برای کسی که به دنیا حرص می ورزد دو واژه به کار می رود: «حریص» و «هلوع».

ص: 119

واژه «هلوع» را «حرص شدید» ترجمه می شود؛ امّا تفاوتی بین این دو واژه وجود دارد:

آیا تا به حال کسی را دیده ای که تشنه باشد و از آب شور دریا بخورد؟ او هر چه از آب دریا بخورد تشنه تر می شود.

یک وقت به آب خوردن او توجّه می کنی که چگونه آب دریا را می خورد در اینجا می توانی بگویی او به آب دریا «حریص» است.

امّا یک وقت به سوز تشنگی او نگاه می کنی، تو می دانی در درون این شخص، احساس تشنگی موج می زند، اینجا می توانی بگویی او به آب دریا «هلوع» است. یعنی علت این همه آب خوردن او تشنگی اوست. پس ریشه حرص به آب دریا، آن حالت عطش درونی اوست.(1)

قرآن در این آیه واژه «هلوع» را استفاده می کند و اشاره به همان حالت روحی و روانی انسان است که هر چه مال دنیا جمع می کند سیر نمی شود. آن عطش عشق به دنیا در قلب انسان است و او باید این حالت روحی و روانی را درمان کند. او باید همواره به یاد مرگ باشد و فراموش نکند که به زودی مرگ به سراغ او می آید. در این صورت است که عطش دنیاخواهی او فروکش می کند و دیگر به دنیا حریص نخواهد شد.

ص: 120

نکته را بیان می کند؟

آن روز من خیلی درباره این موضوع فکر کردم و سرانجام به این نکته رسیدم که کارِ زن در خانه، افتخار است و برای همین قرآن به آشپزی همسر ابراهیم(علیه السلام) اشاره می کند.

اگر زنان جامعه ما می دانستند که خدمت زن در خانه چه مقام و منزلتی پیش خداوند دارد به این کار افتخار می کردند.

اگر مردی بخواهد نظرِ مرحمتِ خدا را به سوی خود جلب کند باید چه کند؟ او باید یک میلیون تومان به حساب سازمان حج و زیارت واریز کند و بعد از چند سال چشم انتظاری، وقتی نوبتش شد به مکّه برود و اعمال حج را به جا آورد و وقتی که از صحرای عرفات به سوی سرزمین مِنی حرکت کند، حالا خدای متعال به او نظر مرحمتی می کند.

امّا خدا در چه موقعی نظر مرحمت خود را به زنان می کند؟

جواب این سؤل را از پیامبر بشنوید: «هر گاه زنی برای مرتب کردن خانه شوهرش، چیزی را از جایی به جای دیگر ببرد، خداوند به او نظر رحمت می کند».(1)

خداوند عادل است و اگر زن در خانه شوهر به خدمت مشغول شود برای او چنین ثوابی را قرار می دهد .

همسر ابراهیم(علیه السلام) می دانست که با خدمت کردن در خانه شوهر می تواند رحمت خدا را به سوی خود جلب کند برای همین برای مهمانان شوهرش غذا می پخت.

راست گفته اند که همواره کنار مردان بزرگ همسرانی فداکار وجود داشته اند.

قرآن در جریان مهمانان ابراهیم(علیه السلام) می گوید:

(فَرَاغَ إِلَی أَهْلِهِ فَجَآءَ بِعِجْلٍ سَمِینٍ).

ص: 122

او پنهانی به سوی همسرش رفت و گوساله ای (بریان شده) را برای آنها آورد.(1)

تدبّری در آیه :

در زبان عربی برای مفهوم «رفتن» دو واژه استفاده می شود: «ذَهَب» و «رَاغَ»، و میان این دو واژه تفاوت دقیقی است:

فرض کن دوستانت به خانه تو آمده اند، تو برای آنها چای می آوری و با میوه از آنها پذیرایی می کنی. بعد از مدتی، رو به آنها می کنی و می گویی: آیا شام خورده اید؟ آنها تعارف می کنند، ولی تو از اتاق پذیرایی بیرون می روی و نزد همسرت می روی و از او می خواهی تا شام را آماده کند.

امّا یک وقت است که از مهمانان خود سؤل نمی کنی که شام خورده اند یا نه. می دانی آنها شام نخورده اند. برای همین به گونه ای اتاق پذیرایی را ترک می کنی که آنها متوجّه نشوند. نمی گذاری بفهمند که تو برای آماده کردن مقدّماتِ شام از پیش آنها رفتی.

وقتی مهمانان ابراهیم(علیه السلام) به خانه اش آمدند او به گونه ای نزد همسرش رفت که آنها نفهمیدند ابراهیم(علیه السلام) می خواهد برای آنها شام بیاورد. مهمانان نشسته بودند که یک وقت دیدند ابراهیم برای آنها شام مفصلی آورد.

چون رفتن ابراهیم(علیه السلام) نزد همسرش با غافل کردن مهمانان همراه بود (تا آنها به ماجرای تهیّه شدن شام پی نبرند)، قرآن از واژه «رَاغَ» استفاده می کند.(2)

امّا اگر ابراهیم(علیه السلام) به گونه ای نزد همسرش می رفت که مهمانان می فهمیدند او می خواهد شام تهیّه کند قرآن واژه «ذَهَب» را به کار می برد.

انتخاب واژه های قرآن برای ما درس های زیادی دارد. وقتی مهمان به خانه ات آمد باید به گونه ای رفتار کنی که مهمان مجبور به تعارف نشود.

ص: 123

به این پیرمرد بدهد».

مدینه روزگار سختی را پشت سر می گذارد، پیامبر وعده داده است به زودی مسلمانان از این شرایط سخت بیرون خواهند آمد.

تو به فکر فرو می روی، بعد از مدّت ها، امشب همسرت برای بچّه ها غذایی درست کرده است. بچّه هایت دلشان خوش است که امشب غذایی خواهند خورد. تو در فکر هستی، چه کنی؟ آیا این غذا را به این فقیر بدهی؟

خیلی زود تصمیم می گیری، می خواهی غذای امشب را به این فقیر بدهی. رو به پیامبر می کنی و می گویی: «امشب پیرمرد مهمان من است».

پیامبر لبخندی می زند و پیرمرد هم خوشحال می شود و همراه تو به سوی خانه حرکت می کند.

تو به خانه می آیی، نزد همسرت، فاطمه(سلام الله علیها) می روی و می گویی: «ای دختر پیامبر! مهمان داریم».

فاطمه(سلام الله علیها) به تو نگاهی می کند و می گوید: «علی جان! امشب غذا داریم و مهمان را بر خود مقدّم می داریم». او می رود و غذا را می آورد و روی دست تو می گذارد.

این غذا به اندازه ای است که یک نفر را سیر می کند، تو آن را نزد پیرمرد می بری و به او می دهی. پیرمرد تشکّر می کند و با تو خداحافظی می کند و می رود.

تو نزد فاطمه(سلام الله علیها) می آیی و به او می گویی: «فاطمه جان! چراغ ها راخاموش کن و بچه ها را خواب کن».

امشب حسن وحسین(علیهما السلام) و زینب(سلام الله علیها) با گرسنگی می خوابند، تو غذایی را که به آن نیاز داشتی به فقیر بخشیدی. تو با خدا معامله کردی. تو می خواستی به تاریخ، درس ایثار بدهی.

ص: 125

تو و همسرت و فرزندانت گرسنه می خوابید ولی حاضر نیستید گرسنگی یک فقیر را ببینید.

صبح که فرا می رسد نزد پیامبر می روی. سلام می کنی و می نشینی. لحظه ای می گذرد جبرئیل نازل می شود و آیه ای از قرآن را نازل می کند.(1)

قرآن درباره این جریان می گوید:

(وَ یُؤْثِرُونَ عَلَی أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ).

آنها نیازمندان را بر خود مقدّم می دارند هر چند خود بسیار نیازمند باشند.(2)

تدبّری در آیه :

برای مفهوم نیاز داشتن در زبان عربی دو واژه به کار می رود: «حاجه» و «خصاصه»، و تفاوتی میان این دو واژه هست:

فرض کنید امروز حقوق خود را گرفته اید و برای نماز جماعت به مسجد می روید. در آنجا خبردار می شوید یکی از افراد محل دختری دارد و او را شوهر داده است؛ امّا به دلیل فقر نمی تواند برای او جهیزیّه تهیّه کند.

شما هیچ پس اندازی ندارید و به پول حقوق خود نیاز دارید؛ امّا می توانید از کسی دیگر قرض کنید برای همین همه حقوق خود را برای تهیّه جهیزیّه آن دختر می دهی.

شما با این که خودتان به این پول نیاز داشتید آن را در راه خدا دادید. به این نیاز شما در زبان عربی، «حاجه» می گویند.

آن شب در مسجد یکی از دوستانت را می بینی، تو او را می شناسی، او هم امروز حقوق گرفته است. او قرض زیادی دارد و این پول تنها راه تأمین کردن خرجی این ماه او است. او خودش در خانه دختری دارد که باید برای او جهیزیّه تهیّه کند

ص: 126

و همچنین باید اجاره خانه را بدهد. او تمام حقوق خود را در راه خیر می دهد.

نیاز دوست شما بیش از آن کسی بود که پول برای او جمع می کردند. به این نیاز او در زبان عربی، «خصاصه» می گویند.(1)

قرآن در جریان کمک کردن علی(علیه السلام)، واژه «خصاصه» را به جای واژه «حاجه» به کار می برد. یعنی آن شب علی(علیه السلام) در خانه، کودکان کوچکی داشت و نیاز او به آن غذا بیشتر از نیاز آن فقیر بود؛ امّا علی(علیه السلام) آن غذا را به فقیر داد. برای همین است که خدا این قدر علی(علیه السلام) را دوست دارد!

ص: 127

پیامبر به آنها می گوید: «شما بروید و هر کس تلاش خود را بکند». همه حرکت می کنند، می دانند اگر بخواهند ناهار بخورند باید هیزم جمع کنند.

خود پیامبر هم با آنها به دل بیابان می رود، ساعتی می گذرد، هر کس با مقداری هیزم می آید.

آرام آرام مقدار هیزم ها زیاد می شود، تو نگاهی می کنی، تلّی بزرگ از هیزم جمع شده است. اکنون دیگر می توان غذای خوبی تهیّه کرد.

اکنون پیامبر رو به یاران خود می کند و می گوید: «شما نگاهی به این بیابان کردید و گفتید اینجا هیزمی نیست، ولی وقتی به جستجوی هیزم رفتید تلّی از هیزم جمع کردید. آگاه باشید که مَثَل گناهان هم این گونه است. مردم خیال می کند هیچ گناهی ندارند؛ امّا وقتی به پرونده آنان رسیدگی شود می فهمند که گناهان زیادی دارند».

همه به فکر فرو می روند و می فهمند که باید از همه گناهان خود توبه کنند و استغفار نمایند.(1)

آری، اگر ما با دقّت به کردار و رفتار خود نگاه کنیم، می فهمیم که گناهان زیادی داریم که باید از آنها استغفار کنیم.

قرآن می گوید:

(أَفَلاَ یَتُوبُونَ إِلَی اللَّهِ وَیَسْتَغْفِرُونَهُ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ).

چرا به سوی خدا توبه نمی کنید و از او آمرزش نمی خواهید که او بخشنده مهربان است.(2)

تدبّری در آیه :

در اینجا به بررسی سه مفهوم: توبه، استغفار و مغفرت می پردازیم:

فرض کن: شما پسری دارید که او خیلی به توپ بازی علاقه دارد. او اصرار

ص: 129

می کند که برای او یک توپ بخرید و شما این کار را می کنید ولی به او می گویید نباید داخل کوچه بازی کند زیرا همسایه ها اذیّت می شوند.

در داخل خانه نشسته ای که ناگهان صدای شکستن شیشه به گوش می رسد. بعد از لحظاتی همسرت به تو خبر می دهد پسرت با توپ شیشه خانه همسایه را شکسته است.

تو از جا بلند می شوی و داخل کوچه می روی می بینی که شیشه خانه همسایه شکسته است. خدا خیلی رحم کرده که به کسی آسیب نرسیده است؛ امّا هر چه می گردی از پسرت خبری نیست، او ترسیده و فرار کرده است!

وارد خانه می شوی؛ امّا دلت پیش پسرت است. نگران او هستی. تلفن را بر می داری و شماره یکی از دوستانش را می گیری. با او صحبت می کنی و از او می خواهی که برود پسرت را پیدا کند و با او حرف بزند.

اگر پسرت به خانه برگردد و از کار خودش پشیمان باشد تو او را می بخشی. بعد از ساعتی پسرت می آید، شرمنده است، عذرخواهی می کند. تو او را می بخشی.

امّا با شیشه شکسته چه باید کرد؟ پسرت از تو می خواهد تا اثر اشتباه او را برطرف کنی. او می خواهد شرمنده همسایه نباشد.

اکنون به یکی از دوستانت زنگ می زنی تا بیاید پنجره خانه همسایه را شیشه کند، بعد از ساعتی همه چیز درست می شود و همسایه هم خوشحال می شود. بازگشت پسر تو به خانه و پشیمانی او، «توبه» بود.

وقتی تو او را قبول کردی و بخشیدی، در واقع او را «عفو» کردی.(1)

درخواست پسرت از تو که شیشه خانه همسایه را درست کنی، «استغفار» بود.

وقتی تو آن شیشه را درست کردی در حقّ پسر خود «غفران» کردی.(2)

خدا به ما فرمان داد تا نافرمانی او را نکنیم؛ افسوس که ما فریب شیطان را

ص: 130

خوردیم و گناه کردیم و شیشه وجود خودمان را شکستیم!

خدا پیامبرش را با قرآن برای ما فرستاد و اکنون از ما می خواهد تا به سوی او بازگردیم و از کردار خود پشیمان شویم و «توبه» کنیم.

وقتی ما توبه می کنیم خدا مارا «عفو» می کند. بعد ما «استغفار» نموده و از او می خواهیم تا آثار گناه ما را از بین ببرد و خدا در حقّ ما «غفران» می کند.(1)

ص: 131

نمایان می شود و شترانی که مشغول چرا هستند.

جوانی آنجا ایستاده است، پیامبر جلو می رود و از او تقاضای شیر شتر می کند. این جوان می فهمد که همه تشنه و گرسنه اند، به سرعت به سوی خیمه می رود، ظرفی را برمی دارد و به سوی شتری می رود و شیر می دوشد و آن را می آورد. پیامبر آن را می نوشد. جوان دوباره می رود و ظرف را پر از شیر می کند و می آورد و به تو و بقیّه می دهد.

جوان می داند که مهمانان او عجله دارند و باید سریع بروند. آنها نمی توانند زیاد توقّف کنند، برای همین می رود و بعد از لحظاتی با گوسفندی برمی گردد و آن گوسفند را به پیامبر می دهد و می گوید: «این گوسفند را ذبح کنید و ناهار خود را با آن تهیّه کنید».

پیامبر از او تشکّر می کند و بعد دست های خود را به سوی آسمان می گیرد و دعا می کند: «بار خدایا! به این جوان به اندازه کفایت زندگیش، روزی عنایت کن».

وقتی تو این دعا را می شنوی تعجّب می کنی، رو به پیامبر می کنی و می گویی: «شما برای پیرمرد که به ما شیر نداد دعا کردی تا خدا مال و ثروت او را زیاد کند؛ امّا برای این جوان که از ما پذیرایی کرد دعا کردی خدا به او روزی کفاف بدهد، چرا از خدا نخواستی تا خدا به او مال و ثروت زیاد بدهد؟»

پیامبر لبخندی می زند و می گوید: «ثروت کمی که زندگی او را کفایت کند بهتر از ثروت زیادی است که او را مشغول کند».

آنگاه پیامبر دست به آسمان بلند می کند و می گوید: «بار خدایا! به خاندان من هم آن قدر روزی عنایت کن که کفایت زندگی آنها را بنماید».

اکنون تو می فهمی که ثروت ومال دنیا هدف نیست، بلکه آن وسیله ای است برای این که بتوانی زندگی کنی و به کار اصلی خود که بندگی خدا است برسی.

ص: 133

اگر ثروت تو زیاد شد و از یاد خدا غافل شدی این ثروت برای تو ضرر دارد زیرا تو را از هدفت دور می کند.(1)

قرآن می گوید:

(وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْاْ فِی الْأَرْضِ).

اگر خدا روزی بندگان را وسعت بخشد آنان در زمین سر به عصیان می گذارند.(2)

تدبّری در آیه :

در زبان عربی برای زیاد شدن روزی می توان از دو واژه استفاده کرد: «زاد» و «بَسَط»، میان این دو واژه تفاوت دقیقی وجود دارد:

فرض کن پسری ده ساله داری که به مدرسه می رود. هر روز به او هزار تومان پول می دهی. بعضی از روزها که از او خوشحال هستی، پول بیشتری به او می دهی. اگر از دست او ناراحت هم باشی باز هم همان هزار تومان را به او می دهی و در هیچ شرایط پول روزانه او را قطع نمی کنی.

در واقع پسر شما هیچ گاه بی پول نمی شود و در سختی نمی افتد و مزه بی پولی را نمی چشد. در زبان عربی برای این کار شما از واژه «زاد و نقص» استفاده می کنند.(3)

امّا یک وقت است که شما اندازه ثابتی برای پولِ توجیبی پسرتان قرار نمی دهید. یک روز که از دست او خوشحالید و او کار خوبی کرده است به او ده هزار تومان می دهید و اگر یک روز کار اشتباهی کرد یک هفته به او پول نمی دهید تا دیگر این کار اشتباه را تکرار نکند.

در واقع پسر شما بعضی از روزها در سختی می افتد و هیچ پولی ندارد. در زبان عربی برای این کار شما از واژه «بسط و ضیَّق» استفاده می کنند.(4)

ص: 134

با دقّت در مطالب بالا، متوجّه می شویم که چرا خداوند در این آیه از واژه «بسط» استفاده کرده است.

خدا می خواهد به ما بفهماند که برنامه تربیتی او برای انسان ها مانند برنامه دوم است. خدا گاهی روزی بندگانش را خیلی زیاد می کند؛ امّا وقتی می بیند که بنده اش دارد به فساد می افتد این روزی را کم می کند و او را به فقر گرفتار می کند تا او بیدار شود و توبه کند.

ص: 135

می ماند، حیّان نمی تواند پول ها را به دست امام برساند برای همین پول زیادی پیش او جمع می شود. با شهادت امام کاظم(علیه السلام)، این پول ها، او را وسوسه می کند. او نمی تواند از این همه پول دل بکند. او اگر بگوید که امام رضا(علیه السلام) جانشین امام کاظم(علیه السلام) است باید همه این پول ها را به مدینه ببرد و تحویل امام هشتم بدهد. بنابراین نقشه ای می کشد و در میان مردم شایعه می کند که امام هفتم زنده است و از دنیا نرفته است.

به راستی که وسوسه شیطان و پول با انسان چه می کند!

وقتی این گزارش به تو می رسد تصمیم می گیری تا این فتنه را برای مردم افشا کنی و نگذاری آنها فریب بخورند و از راه راست منحرف شوند و تو از هر فرصتی استفاده می کنی تا حقیقت را بیان کنی.

چند روز می گذرد، به تو خبر می دهند یک نفر از کوفه به بغداد آمده است و می خواهد تو را ببیند. او را به حضور خود می طلبی. او می گوید که حرف خصوصی دارد و باید در خلوت به شما بگوید.

دستور می دهی تا اتاق خلوت شود. او رو به تو می کند و می گوید: «من از طرف آقای حیّان آمده ام. او مرا به اینجا فرستاده است تا با تو صحبت کنم. بدان که عدّه زیادی از مردم به ما پیوسته اند. تو هم به ما ملحق شو و دست از مبارزه بر ضدّ ما بردار».

در این هنگام او دست می برد و کیسه هایی که پر از سکّه های طلا است در مقابل تو می گذارد. تو نگاهی به این سکّه ها می کنی، پول زیادی است، آیا این پول تو را وسوسه خواهد نمود؟

فرستاده حیّان خنده ای می کند و می گوید: «پول های بیشتری هم در راه است. اگر تو به ما ملحق شوی، هم به ریاست می رسی هم به پول».

ص: 137

تو لحظه ای فکر می کنی. آیا تو به خاطر پول، مظلومیّت امام رضا(علیه السلام) را رقم خواهی زد؟ آیا پول باعث خواهد شد تو ایمان و عقیده خود را بفروشی؟

در این هنگام با صدای بلند می گویی: «هرگز! شما نمی توانید مرا بخرید، اگر همه دنیا را به من بدهید تا من حقیقت را کتمان کنم این کار را نخواهم کرد».

بعد از این سخنِ تو فرستاده حیّان با ناامیدی از خانه بیرون می رود و به سوی کوفه می تازد.

اکنون تو با عزمی راسخ تر به دفاع از حقیقت می پردازی. مردم را بیدار می کنی و آنها را از فتنه بزرگ نجات می دهی.

با تلاش های شبانه روزی تو فتنه رنگ می بازد و مردم بیدار می شوند و گروه زیادی که فریب خورده بودند به امامت امام رضا(علیه السلام) معتقد می شوند و شیعه از خطر بزرگی نجات پیدا می کند.(1)

قرآن می گوید:

( تَکْتُمُواْ الْحَقَّ وَ أَنتُمْ تَعْلَمُونَ ).

حقیقت را در حالی که می دانید، کتمان نکنید.(2)

تدبّری در آیه :

در زبان عربی برای مفهوم پنهان کردن دو واژه به کار می رود: «اخفاء» و «کتمان». و تفاوت دقیقی بین این دو واژه وجود دارد:

فرض کن که شما یک قطعه طلای بسیار قیمتی دارید و برای این که دست دیگران نیفتد آن را در جایی مخفی می کنید. در زبان عربی به این کار شما «اخفاء» می گویند.

نکته مهم این است که برای پنهان کردن طلا نمی توان از واژه «کتمان» استفاده

ص: 138

کرد؛ زیرا واژه «کتمان» در جایی به کار می رود که شما چیزی را در قلب خود مخفی کرده باشید.

فرض کن که یک شب از خیابان عبور می کنی و با چشم خود می بینی که یک نفر ماشینی را دزدید. فردا می بینی یک نفر بی گناه را به عنوان دزد گرفته اند. تو باید بروی جریان را بگویی و حقیقت را مشخص کنی؛ امّا شما این کار را نمی کنی.

تو یک چیزی را در قلب خود مخفی و پنهان می کنی. این کار شما در زبان عربی «کتمان» است.(1)

خداوند از ما می خواهد حق را کتمان نکنیم. ما هر گاه احساس کردیم حق در خطر است باید همه آنچه را می دانیم برای مردم بیان کنیم و نگذاریم حق مخفی بماند.

ص: 139

سلام بر شما ای فرزندان رسول خدا! من رو به شما نموده ام و شما را در درگاه خدا وسیله قرار داده ام و دست توسّل به عنایت شما زده ام.

صدایی توجّه مرا به خود جلب کرد: «أنتَ مُشرِک!».

جوان عربی بود که چپیه قرمزی به سر داشت و با تندی با من سخن می گفت، خلاصه کلام این بود که چون من در این نیمه شب اینجا ایستاده ام، مشرک و بت پرست هستم. من مرده پرستم!

من سعی کردم با مهربانی با او برخورد کنم، هر چه بود این تجربه من در گفتگو با یک جوان وهابی بود و من دوست داشتم از نزدیک با تفکّرات آنها آشنا شوم.

او می گفت که ایستادن زیاد کنار قبر حرام است، تو باید یک سلام بدهی و بروی. تبرّک به این قبرها و توسّل حرام است.

من برای او توضیح دادم که اگر من به این قبرها احترام می گذارم به این دلیل است که پیامبر به ما دستور داده است تا فرزندان او را دوست داشته باشیم.

من این گونه عشق و علاقه خود را به فرزندان پیامبر نشان می دهم و ما آنها را بندگان خدا می دانیم.

آن جوان به من می گفت که چرا صورت خود را بر این سنگ ها گذاشته ای؟ این شرک است. این همان بت پرستی است.

ناگهان من به یاد آیه ای از قرآن افتادم. آنجا که وقتی برادران یوسف به مصر می آیند و برادر خود را می شناسند یوسف به آنها می گوید: «پیراهن مرا نزد پدرم ببرید تا او به چشمان خود بمالد که به اذن خدا بینا خواهد شد».

من به آن جوان گفتم: آیا قبول داری که وقتی یعقوب آن پیراهن را به چشم خود گذاشت بینا شد؟

ص: 141

او گفت: آری، قرآن به این نکته اشاره می کند.

من گفتم: چرا یوسف پیراهن خود را فرستاد؟ حتماً در این پیراهن اثری بوده است. قرآن شهادت می دهد که پیراهن یوسف به اذن خدا شفا می دهد. چطور وقتی یعقوب پیراهنی را به صورت می کشد و شفا می گیرد شرک نیست؛ امّا اگر من صورت بر قبر فرزند پیامبر بنهم شرک است!

قرآن می گوید:

(فَلَمَّآ أَن جَآءَ الْبَشِیرُ أَلْقَاهُ عَلَی وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِیرًا).

وقتی مژده رسان آمد و پیراهن یوسف را بر چهره یعقوب انداخت، چشم او بینا شد.(1)

وقتی یعقوب چشمش با پیراهن یوسف شفا گرفت، می داند که خدا شفا را در این پیراهن قرار داده است.

این همان تبّرکی است که من به آن اعتقاد دارم. اگر من در این نیمه شب اینجا ایستاده ام، برای این است که اینجا قبر عزیزان پیامبر است و خود خدا به من دستور داده است که خاندان پیامبر خویش را دوست بدارم.(2)

تدبّری در آیه :

بینا شدن چشم یعقوب(علیه السلام) به وسیله پیراهن یوسف(علیه السلام)، معجزه ای است که خداوند در این آیه به آن تصریح کرده است.

جالب است بدانی که این پیراهن، یک لباس معمولی نبوده است و در اصل از ابراهیم(علیه السلام) بوده است.

هنگامی که نمرود می خواست ابراهیم(علیه السلام) را به جرم خداپرستی در آتش اندازد، جبرئیل به زمین آمد تا بزرگ پرچمدار توحید را یاری کند. او برای ابراهیم(علیه السلام)، این

ص: 142

پیراهن را از بهشت آورد.

این لباس، یک لباس ضد آتش بود و به خاطر همین پیراهن بود که ابراهیم در آتش نسوخت.(1)

پس از ابراهیم(علیه السلام)، این پیراهن به فرزندان او به ارث رسید تا اینکه به یوسف(علیه السلام) رسید.

جالب است که این پیراهن نسل به نسل گشت تا به پیامبر اسلام، به ارث رسید و بعد از او، به ائمه اطهار(علیهم السلام) یکی بعد از دیگری رسید و هم اکنون در نزد امام زمان است.(2)

ص: 143

تو با شنیدن این سخن به فکر فرو می روی، اگر تو صله رحم نمی کردی و با فامیل خود رفت و آمد نداشتی آلان باید چند کفن هم پوسانده باشی.

وقت آن است که تو به سجده بروی و شکر خدا را به جا آوری که به تو توفیق داد که صله رحم کنی.

قرآن در مورد مؤنان می گوید:

(وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ مَآ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ).

آنان پیوندهایی را که خدا به آن دستور داده برقرار می کنند.(1)

تدبّری در آیه :

وقتی ماه رمضان فرا می رسد جامعه ما حال و هوای خاصیّ پیدا می کند و هر چه به شب های قدر نزدیک می شویم، روح معنویّت در جامعه بیشتر موج می زند. در شب قدر مردم به شب زنده داری می پردازند و همه به مسجد می روند و قرآن بر سر می گیرند، گاه می بینی که هزاران نفر در مسجدی جمع شده اند و دست به دعا برداشته اند.

بعضی اوقات می شود که عدّه ای از همین مجالس، دست خالی برمی گردند. آیا تا به حال فکر کرده اید چرا؟

من وقتی به احادیث مراجعه کردم دیدم که پیامبر فرموده است: «وقتی یک نفر که با فامیل خود قطع رابطه کرده است با قومی همراه باشد رحمت خدا بر آن قوم نازل نمی شود».(2)

آری، گناه قطع ارتباط با پدر و مادر و عمو و دایی و... آن قدر بزرگ است که می تواند مانع رحمت خدا بشود.

بی جهت نیست که قرآن به ارتباط داشتن با فامیل این قدر تأکید می کند.

ص: 145

فرش نو معامله کنی؟ من برای اتاق تو، دو فرش نو می آورم تا در شب عید اتاقت زیبا شود.

چشمان پیرمرد از خوشحالی برقی زد و گفت: آری، و خم شد تا گوشه قالی را بگیرد وقالی را جمع کند.

خریدار هم خیلی خوشحال بود. به پیرمرد گفت: تا تو قالی را جمع کنی من برمی گردم. بعد از ساعتی، این خریدار بود که با دو قالی نو وارد خانه شد و قالی کهنه را با خود برد.

پیرمرد هم نگاه به قالی های نو می کرد و لذّت می برد که چه معامله خوبی کرده است. او نمی دانست چه کلاهی سر او رفته است، چه داده است و چه گرفته است؟ همان قالی رنگ و رو رفته او صدها برابر این قالی نو ارزش داشت.

او خوشحال بود چون ارزش چیزی را که از دست داده بود نمی دانست.

راستش را بخواهید حکایت من هم حکایت آن پیرمرد است، نقدِ عمر را دادم و ماشین و خانه وپول و شهرت وقدرت را خریدم و خوشحال هم هستم، به این چیزها فخر هم می فروشم.

راز خوشحالی من در این است که نمی دانم ارزش خودم چقدر است؟ من غافلم که همه این ها ارزش یک لحظه عمر مرا ندارد.

یاد آن زنده دل به خیر که در گوشم خواند: «به خدا تمام طلاهای دنیا، حتّی تمام بهشت، قیمت یک لحظه تو نیست! تو در یک لحظه می توانی به چیزی دست یابی که بالاتر از همه بهشت است! تو می توانی رضوان و دیدار خدا را به دست بیاوری».

افسوس که در اینجا به پشیزی قانع شدم و به آن دل بسته ام و خوشحال

ص: 147

هستم. ثروت من زیاد شد؛ امّا خودم رشد نکردم. من اسیر دنیا شدم و مغرور به آن.

این اسارت نشانه این است که من حقیر و پست شدم، من برای چیز دیگری به دنیا آمده بودم، من آمدم تا رشد کنم، وجودم را بارور کنم.

دارایی های من زیاد شد؛ امّا خودم را از دست دادم. من دنیا را خریدم وآخرت را از دست دادم. برای همین است که هیچ گاه آرامش را تجربه نخواهم کرد. به دنبال سعادت خواهم دوید و آن را پیدا نخواهم نمود.

قرآن در مورد اهل جهنّم می گوید:

(الَّذِینَ یَسْتَحِبُّونَ الْحَیَوةَ الدُّنْیَا عَلَی الْأَخِرَةِ).

آنان زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح و برتری می دهند.(1)

تدبّری در آیه :

می خواهیم بدانیم چرا در این آیه از واژه «استحبَّوا» به جای «احبَّوا» استفاده شده است، اصل و ریشه هر دو واژه حبّ به معنای دوست داشتن است.

ممکن است من به دنیا علاقه پیدا کنم در راه به دست آوردن آن تلاش نمایم؛ امّا به آخرت هم ایمان دارم و همواره خدا و زندگی آخرت را بر دنیا ترجیح می دهم. درست است که محبّت به دنیا در قلب من ریشه کرده است؛ امّا آن را کنترل می کنم و برای رسیدن به دنیا دست به هر کاری نمی زنم. این حالت من با واژه «احبّوا» مناسب است.

امّا یک وقت است که دنیا، تمام هستی من می گردد و برای رسیدن به آن به هر کار خلافی دست می زنم. من ایمان چندانی به آخرت ندارم و همه تلاشم، لذّت

ص: 148

بردن از دنیا است. اینجاست که من زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح داده ام و طبیعی است که وقتی افق دید من محدود به این دنیا شد و آخرت در فکر و ذهنم رنگ باخت، گناه و معصیت تمام وجود مرا می گیرد. این حالت من با واژه «استحبّوا» سازگاری دارد.(1)

قرآن در این آیه از واژه «استحبّوا» استفاده کرده است، و منظور او این است که اگر من دنیا را بر آخرت ترجیح بدهم عذاب در انتظار من است.

ص: 149

قبول کرده است. این خبر به زودی در مدینه پخش شد، همه خوشحال شدند. مردم هجوم آوردند تا او را از ستون باز کنند. او فریاد زد: عقب بروید! دست به این زنجیرها نزنید! می خواهم پیامبر با دست خودش این زنجیرها را باز کند.

پیامبر آمد و با دست خود زنجیرها را از او باز کرد و او را در آغوش گرفت.

از آن روز به بعد این ستون را به نام ستونِ توبه می خوانند و کنار آن نماز می خوانند.

این ستون یادآور گنهکاری است که از خدا ترسید و توبه کرد و خدا توبه او را قبول کرد.(1)

او از خدا خوف به دل داشت و برای همین خودش را به ستون بست؛ امّا اگر او اهل علم و آگاهی بود به جای خوف از خدا، خشیّت داشت، چرا که مقام خشیّت، مقامی است که اهل علم و معرفت به آن می رسند.

قرآن می گوید:

(إِنَّمَا یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَ_اءُ).

از میان بندگان خدا فقط دانشمندان هستند که از خدا خشیّت دارند.(2)

تدبّری در آیه :

در زبان عربی برای مفهوم ترس دو واژه وجود دارد: «خوف» و «خشیّت»، میان این دو واژه تفاوت دقیقی وجود دارد:

فرض کن که ایام عید نوروز به طبیعت رفته ای و به دل طبیعت پناه برده ای. تو در قلب جنگل هستی. ناگهان صدای غرش شیری به گوشت می رسد. صدا از همین نزدیکی های توست. ترس وجود تو را فرا می گیرد زیرا که خطری بزرگ تو را تهدید می کند. تو سریع می روی و سوار ماشین می شوی و فرار می کنی.

ص: 151

خدا را شکر می کنی که از خطر نجات پیدا کردی، اکنون در جاده هستی و می خواهی به شهر برگردی. در جاده ترافیک است. در جای جای جاده پلیس راه ایستاده است و رفت و آمد را کنترل می کند. تو از پلیس نمی ترسی. فقط حواس خود را جمع می کنی که مبادا جلو چشم پلیس تخلّف کنی، زیرا اگر پلیس بفهمد که تو با سرعت زیاد رانندگی کردی تورا جریمه می کند و ماشین تو را هم به پارکینگ می برد!

وقتی پلیس را می بینی دقّت خود را بیشتر می کنی. در واقع تو از سرانجام کار خودت می ترسی که نکند جریمه شوی.

در زبان عربی، هنگامی که تو از شیر ترسیدی از واژه «خوف» استفاده می کنند و برای آن حالتی که در مقابل پلیس راه، داری واژه «خشیّت» به کار می برند.(1)

پس «خشیّت» به معنای «خوف» نیست. خداوند هم در این آیه از واژه «خوف» استفاده نکرده است.

قرآن می گوید هر کس علم داشته باشد از خدا خشیّت دارد. یعنی مواظب است گناه نکند و از مسیر حق خارج نشود. او می داند که اگر گناه بکند خودش گرفتار می شود. یک انسان معمولی ممکن است از خدا بترسد؛ امّا کسی که عالم و دانشمند است می داند خدا ترس ندارد و فقط اوست که به مقام «خشیّت» می رسد.(2)

ص: 152

صدای مرغ شروع شد.

گویا گفتگویی میان مرغ و جوجه بود:

__ جوجه خوشگلم! به این تخم دل نبند، بیا بیرون! تو خیال می کنی که دنیا فقط همین تخمی است که در آن هستی، نه دنیا خیلی بزرگتر از این ها است، اینجا غذاهای مختلف، آب گوارا و هوای پاک است. تو به چه دلت را خوش کرده ای؟

__ چه کسی این دنیایی را که تو می گویی دیده است؟ من در این دنیای قشنگ خودم مدّت ها بوده ام، زرده تخم مرغ خورده ام، چه غذای لذیذی! من اینجا را دوست دارم.

__ این تخم برای گذشته تو خوب بود؛ امّا حالا دیگر تو بزرگ شدی، اگر زیاد آنجا بمانی، هوا به تو نمی رسد و خفه می شوی.

__ نه، تو می گویی من این تخم قشنگ خودم را بشکنم! من به اینجا تعلق دارم، اینجا دنیا و همه چیز من است.

__ من تو را دوست دارم، مادرت هستم.

__ خیلی بی خود، مادر یعنی چه؟ من فقط خودم هستم و خودم! هیچ کس را نمی شناسم، تو دشمن من هستی که می خواهی خانه ام را برایم خراب کنی.

و این گفتگو همین طور ادامه داشت، و من آرزو می کردم تا این جوجه سر عقل بیاید و حرف مادرش را گوش کند، برای همین پیش خودم گفتم: «این جوجه چقدر بی عقل است!»

ناگهان صدایی مرا خواند: «فکر می کنی خودت خیلی عاقل هستی؟»

نگاه کردم کسی را ندیدم جز وجدان خودم!

ص: 154

وجدان من داشت با من حرف می زد: تو هم به این دنیا دل بسته ای و مرگ را دوست نداری! مگر دنیا همه چیز تو نشده است؟

این دنیا برای تو کوچک است، تو اگر در این دنیا خوب رشد کنی تازه به بن بست می رسی. این دنیا نمی تواند تو را آرام کند.

تو مرغِ باغ ملکوت هستی، چرا دل به این دنیا بستی؟ دنیا برای تو قفس است. وقتی حرکت کردی و جریان پیدا کردی همه دنیا برای تو با این وسعتش زندان می شود.

آن روز که مرگ و دیدار خدا را دوست بداری تو بزرگ شده ای و دنیا کوچک!

بی جهت نیست که مردان خدا، مرگ را بزرگترین نعمت خدا می دانند زیرا تمام دنیا برای آنها تنگ می شود.

دنیا چیزی جز بازی نیست. هر وقت احساس کنی که از بازی ها سیر شده ای آن وقت مرد شده ای.

قرآن می گوید:

( مَا هَ_ذِهِ الْحَیَوةُ الدُّنْیَآ إِلاَّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ).

این زندگی دنیا چیزی جز سرگرمی و بازیچه نیست.(1)

تدبّری در آیه :

در این آیه، زندگی دنیا «لهو» و «لعب» معرّفی شده است. میان این دو واژه تفاوتی وجود دارد:

شب امتحان است و پرویز که دانشجو است باید خودش را برای امتحان آماده کند. او مشغول مطالعه است.

ص: 155

در این میان یکی از دوستان می آید و می گوید که بیا با هم به شهر بازی برویم و تفریح کنیم. پرویز می داند که تفریح برایش خوب است؛ امّا شب امتحان است باید به درسش برسد.

اگر امشب پرویز به شهر بازی برود می گوییم از هدف خود غافل شده و سراغ سرگرمی رفته است. نکته مهم این است که پرویز شهر بازی را دوست دارد و به خاطر همین، این کار او لهو است.

پس به چیزی لهو می گویند که ما را سرگرم کند و آن را دوست داشته باشیم. مثل رفتن به شهر بازی در شب امتحان!

امّا یک وقت در شب امتحان، دوست پرویز به او بگوید بیا برویم سینما. پرویز علاقه ای به سینما ندارد؛ امّا چه کند؟ به خاطر رفیق بلند می شود به سینما می رود. این کار پرویز در شب امتحان لعب است، یعنی او به چیزی مشغول شده که به آن علاقه ندارد.

فکر می کنم که معنای دو واژه لهو و لعب روشن شد، قرآن زندگی دنیا را هم لهو می داند و هم لعب.

وقتی تو به دنیا مشغول می شوی و آن را دوست داری، دچار لهو شده ای، مثلاً برای اوّلین بار ماشینی خریداری می کنی خیلی به آن وابسته هستی وساعت ها مشغول آن می شوی، این کار، لهو است.

چند مدّتی که می گذرد دیگر ماشین برای تو جذابیّت ندارد؛ امّا وقتی پیش رفقایت می نشینی برای این که کم نیاوری، شروع می کنی از ماشین خود تعریف می کنی که ماشین من چنین و چنان است! خودت دیگر به آن علاقه نداری؛ امّا به آن مشغول می شوی. این همان لعب است.(1)

خدا می خواهد بگوید: بنده من! حواست را جمع کن، دنیا همه اش بازیچه است،

ص: 156

هر چه در این دنیاست، بازی است، حالا چه خودت این بازی را دوست داشته باشی، چه دوست نداشته باشی. اگر دنبال زندگیِ واقعی هستی، باید به معنویّت رو کنی و با من رفیق شوی!(1)

پایان.

ص: 157

ص: 158

حدّ التوکّل؟ قال: الیقین، قلت: فما حدّ الیقین؟ قال: ألاّ تخاف مع اللّه شیئاً: الکافی ج 2 ص 57، مشکاة الأنوار ص 45، الفصول المهمّة ج 2 ص 216، بحار الأنوار ج 67 ص 142، جامع السعادات ج 1 ص 125.

(12) انعام آیه 42.

(13) ضرع الرجل ضراعةً: ضعف وذلّ فهو ضارع مفردات غریب القرآن ص 295 «ضرع» ؛ أصل صحیح یدلّ علی لین فی الشیء، ومن ذلک ضرع الرجل ضراعةً إذا ذلّ، ورجل ضرع: ضعیف (معجم مقاییس اللغة ج 3 ص 395 «ضرع» )؛ ضرع یضرع: ذلّ وخضع فهو ضارع، وتضرّع إلی اللّه: ابتهل، قال الزمخشری: ضرع له وإلیه: استکان وخشع (القاموس المحیط ج 1 ص 28 «ضرع» )؛ ضرع له یضرع _ بفتحتین _ ضراعةً فهو ضارع: ذلّ وخضع، وضرع ضرعاً من باب تعب لغةً، والتضرّع: رفع الیدین والتضرّع بهما (مجمع البحرین ج 3 ص 18 «ضرع» )؛ إنّ الأصل فی هذه المادّة هو التذلّل مع طلب الحاجة، أیّ حاجة کانت، من رفع بلیّة ومغفرة وکشف ضرٍّ (التحقیق فی کلمات القرآن 7 ص 28)؛ دعوت اللّه أدعوه دعاءً: ابتهلت إلیه بالسؤل، ورغبت فیما عنده من الخیر، ویقال: دعا أی استغاث (مجمع البحرین ج 2 ص 38 «دعو» )؛ دعو: أصل واحد، وهو أن تمیل الشیء إلیک بصوتٍ وکلام یکون منک، تقول: دعوت أدعو دعاءً (معجم مقاییس اللغة ج 2 ص 279 «دعو» )؛ الدعاء _ بالضمّ ممدوداً _: الرغبة إلی اللّه فیما عنده من الخیر، والابتهال إلیه بالسؤال تاج العروس ج 19 ص 405 «دعو» ؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو طلب شیء لأن یتوجّه إلیه أو یرغب إلیه أو یسیر إلیه، ففی کلّ موردٍ بحسبه، وهذا المعنی قریب من الندب (التحقیق فی کلمات القرآن 3 ص 25).

(14) واژه «دعاء» 7 برابر واژه «تضرّع» در قرآن آمده است (واژه دعاء به تنهایی یا همراه با کلمه ای اضافه به آن 21 بار و واژه تضرّع 3 بار در قرآن تکرار شده است). شاید بتوان گفت از هر 7 دعایی که انسان می کند فقط یکی از آنها با حالت تضرّع است.

(15) عن علی بن إبراهیم، عن أبیه ومحمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد والحسین بن محمّد، عن عبدویه بن عامر جمیعاً، عن أحمد بن محمّد بن أبی نصر، عن أبان بن عثمان، عن أبی بصیر، أنّه سمع أبا جعفر وأبا عبد اللّه علیهماالسلام یذکران أنّه لمّا کان یوم التوریة قال جبرئیل لإبراهیم علیهماالسلام: تروّه من الماء، فسُمّیت التوریة. ثمّ أتی منیً فأباته بها، ثمّ غدا به إلی عرفات، فضرب خباه بنَمِرَة دون عرفة، فبنی مسجداً بأحجارٍ بیض، وکان یُعرفُ أثرُ مسجد إبراهیم حتّی أُدخل فی هذا المسجد الذی بنَمِرَة حیث یصلّی الإمام یوم عرفة، فصلّی بها الظهر والعصر، ثمّ عمد به إلی عرفات فقال: هذه عرفات فاعرف بها مناسکک، واعترف بذنبک، فسُمّی عرفات.

ثمّ أفاض إلی المزدلفة، فسُمّیت المزدلفة؛ لأنّه ازدلف إلیها. ثمّ قام علی المشعر الحرام، فأمره اللّه أن یذبح ابنه، وقد رأی فیه شمائله وخلائقه، وأنس ما کان إلیه، فلمّا أصبح أفاض من المشعر إلی منیً، فقال لأُمّه: زوری البیتَ أنتِ وأحتبس الغلامَ. فقال: یا بنی، هات الحمار والسکّین حتّی أُقرّب القربان. فقال أبان: فقلت لأبی بصیر: ما أراد بالحمار والسکّین؟ قال: أراد أن یذبحه ثمّ یحمله فیجهّزه ویدفنه.

قال: فجاء الغلام بالحمار والسکّین، فقال: یا أبتِ أین القربان؟ قال: ربّک یعلم أین هو، یا بنی أنت واللّه هو، إنّ اللّه قد أمرنی بذبحک، فانظر ماذاتری؟ قال: «یَ_أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِن شَآءَ اللَّهُ مِنَ الصَّ_بِرِینَ». قال: فلمّا عزم علی الذبح قال: یا أبتِ خمّر وجهی وشدّ وثاقی، قال: یا بنی الوثاق مع الذبح! واللّه لا أجمعهما علیک الیوم.

قال أبو جعفر علیه السلام: فطرح له قُرطانَ الحمار، ثمّ أضجعه علیه وأخذ المُدیّة فوضعها علی حلقه. قال: فأقبل شیخ فقال: ما ترید من هذا الغلام؟ قال: أُرید أن أذبحه، فقال: سبحان اللّه! غلام لم یعصِ اللّه طرفة عین تذبحه؟! فقال: نعم، إنّ اللّه قد أمرنی بذبحه، فقال: بل ربّک نهاک عن ذبحه، وإنّما أمرک بهذا الشیطان فی منامک، قال: ویلک! الکلام الذی سمعت هو الذی بلغ بی ما تری، لا واللّه لا أُکلّمک. ثمّ عزم علی الذبح، فقال الشیخ: یا إبراهیم، إنّک إمامٌ یُقتدی بک، فإن ذبحت ولدک ذبح الناسُ أولادهم، فمهلاً، فأبی أن یکلّمه.

قال أبو بصیر: سمعت أبا جعفر علیه السلام یقول: فأضجعه عند الجمرة الوسطیِ وأخذ المُدیَة فوضعها علی حلقه، ثمّ رفع رأسه إلی السماء، ثمّ انتحی علیه، فقلبها جبرئیل عن حلقه، فنظر إبراهیم فإذا هی مقلوبة فقلبها إبراهیم علی خدّها، وقلبها جبرئیل علی قفاها، ففعل ذلک مراراً، ثمّ نودی من میسرة مسجد الخیف: یا إبراهیم، قد صدقت الرؤا. واجترّ الغلام من تحته، وتناول جبرئیل الکبش من قُلّة ثَبیرٍ فوضعه تحته: الکافی ج 4 ص 208، جامع أحادیث الشیعة ج 10 ص 349، التفسیر الصافی ج 6 ص 195، تفسیر نور الثقلین ج 4 ص 426، وراجع تاریخ الیعقوبی ج 1 ص 27.

(16) صافات، آیه 102.

(17) «قال: یا بنی» تصغیر ابن، صغّره اللشفقة: التفسیر الصافی ج 3 ص 5، تفسیر البیضاوی ج 3 ص 274؛ هو تصغیر لطف ومرحمة: إمتاع الأسماع ج 3 ص 152؛ «بنی» تصغیر ابن، وهو تصغیر لطف ومرحمة: تحفة الأحوذی ج 7 ص 370؛ «قال یا بنی» صغّره للشفقة، ویسمّی النحاة مثل هذا تصغیر التحبیب: تفسیر الآلوسی ج 12 ص 18؛ خاطبه أوه بقوله: «یا بنی¨» تصغیر التحبیب والتقریب والشفقة: تفسیر البحر المحیط ج 5 ص 281.

(18) واژه «بُنیّ» در قرآن 6 بار تکرار شده است، در حالی که واژه «ابنی» فقط یک بار در قرآن آمده است که آن هم در جریان حضرت نوح است، در آنجا نوح می گوید: خدایا! پسر من از خاندان من است. به بیان دیگر در قرآن هیچ گاه وقتی پدری پسرش را صدا می زند از واژه «ابنی» استفاده نشده است. ما باید در محبّت و عشق به فرزندان خود بیشتر توجّه کنیم و وقتی آنها را صدا می زنیم در نوع صدا و سخن ما، عشق و محبّت و صمیمیّت موج بزند.

(19) طلاق، آیه 2.

(20) وأمّا قوله عزّ وجلّ: «یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ» فجائز أن یکون معناه من حیث لا یقدره ولا یظنّه کائناً، مِن حَسِبتُ أحسِبُ: أی ظننت، وجائز أن یکون مأخوذاً من حَسَبتُ أحسُبُ، أراد من حیث لم یحسبه لنفسه رزقاً ولا عدًه فی حسابه لسان العرب ج 1 ص 314 «حسب» ؛ لا یحتسب: أی من حیث لا یظنّ، من حَسِبتُ، أو لم یکن فی حسابه من حَسَبُ (مجمع البحرین ج 1 ص 503 «حسب» )؛ «یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ

ص: 160

لاَ یَحْتَسِبُ» أی من جهةٍ لا تخطر بباله: تفسیر ابن کثیر ج 4 ص 405؛ «یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ»: لا یخطر بباله: تفسیر الجلالین ص 749؛ «یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ»: من حیث لایؤّل ولا یرجو: الدرّ المنثور ج 6 ص 232؛ «مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ»: أی من وجهٍ لا یخطر بباله ولا یکون فی حسابه: فتح القدیر ج 5 ص 241؛ «لاَ یَحْتَسِبُ»: یعنی من حیث لا یأمل ولا یرجو، فرزقه اللّه تعالی من حیث لا یأمل ولا یرجو: تفسیر مقاتل بن سلیمان ج 3 ص 371؛ «لاَ یَحْتَسِبُ»: من حیث لا یرجو ولا یؤّل: جامع البیان ج 28 ص 177، تفسیر الثعلبی ج 9 ص 236، تفسیر السمعانی ج 5 ص 461؛ «لاَ یَحْتَسِبُ» أی: من حیث لا یأمل ولا یرجو: زاد المسیر ج 8 ص 41، تفسیر القرطبی ج 18 ص 160؛ «مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ» أی: من حیث لا یتوقّعه ولا یظنّه: التبیان ج 10 ص 33؛ «مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ» أی: لا یحسب، یقال: احتسب الأجر عند اللّه، واحتسب أی حسب: تفسیر غریب القرآن ص 95.

(21) اعراف، آیه 200.

(22) عوذ: أصل صحیح یدلّ علی معنیً واحد، وهو الالتجاء إلی الشیء، ثمّ یحمل علیه کلّ شیء لصق بشیءٍ أو لازمه، قال الخلیل: تقول: أعوذ باللّه جلّ ثناؤ، أی ألجأ إلیه تبارک وتعالی معجم مقاییس اللغة ج 4 ص 183 «عوذ» ؛ عاذ به یعوذ عوذاً وعیاذاً ومعاذاً: لاذ فیه ولجأ إلیه واعتصم، ومعاذ اللّه: أی عیاذاً باللّه (لسان العرب ج 3 ص 498 «عوذ» )؛ عذت بفلان واستعذت به أی: لجأت إلیه واعتصمت به (مجمع البحرین ج 3 ص 275 «عوذ» )؛ العوذ الالتجاء کالعیاذ بالکسر، والمعاذ والمعاذة والتعوّذ والاستعاذة، عاذ به یعوذ: لاذ به ولجأ واعتصم: (تاج العروس ج 5 ص 380 «عوذ» )؛ إنّ الأصل عوذ، إنّ الأصل الواحد فی المادّة هو الالتجاء إلی شیءٍ واعتصام من شرّ مواجهته، ویلاحظ فی الالتجاء إلی شیء لیحفظ نفسه (التحقیق فی کلمات القرآن ج 8 ص 258).

لجأ إلی الشیء والمکان یلجا لجأً ولجوءاً وملجأً، ولجی لجّاً والتجاءً، وألجأت أمری إلی اللّه: أسندت (لسان العرب ج 1 ص 152 «لجأ» )؛ ألجاء إلی اللّه أمره: أسنده (مختار الصحاح ص 304 «لجأ» )؛ ألجأه إلی کذا: اضطرّه إلیه وأحوجه، وألجأ أمره إلی اللّه: أسنده (تاج العروس ج 1 ص 244 «لجأ» )؛ إنّ الأصل الواحد فی المادّة هو اعتصام بشیء لیحفظ نفسه، فالنظر فی اللجاء إلی مجرّد اعتصامک، وفی العوذ إلی الاعتصام من أمرٍ (التحقیق فی کلمات القرآن ج 10 ص 165).

(23) واژه استعذ در قرآن 11 بار تکرار شده است و واژه التجأ از ریشه لجأ است و این کلمه ملجأ که از این ریشه است، 3 بار تکرار شده است. شاید بتوان گفت: توجّه قرآن به خطری که انسان را تهدید می کند بیش از 3 برابر مفهوم پناه گاه است.

(24) هود، آیه 21.

(25) الخسر: النقصان، والخسران کذلک، والفعل خسر یخسر خسراناً، والخاسر: الذی وضع فی تجارته کتاب العین ج 4 ص 195 «خسر» ؛ خسرت الشیء _ بالفتح _ وأخسرته: نقصته (الصحاح ج 2 ص 645 «خسر» )؛ خسر: أصل واحد یدلّ علی النقص، ویقال: خسرت المیزان وأخسرته إذا نقصه (معجم مقاییس اللغة ج 2 ص 182 «خسر» )؛ خسر الشیء نقصه (مختار الصحاح ص 99 «خسر» )؛ خسرت الشیء وأخسره: نقصه (لسان العرب ج 4 ص 238 «خسر» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو ما یقابل الربح أی المواضعة فی مقابل المرابحة (التحقیق فی کلمات القرآن ج 3 ص 52).

ضرر: الضرّ خلاف النفع، وقد ضرّه وضارّه بمعنیً، والاسم الضرر (الصحاح ج 2 ص 719 «ضرر» )؛ الضرّ ضدّ النفع، ویقال: ضرّه یضرّه ضرّاً (معجم مقاییس اللغة ج 3 ص 360 «ضرر» )؛ الضرّ ضدّ النفع، ضرّه یضرّه ضرّاً وضراراً، وأضرّ به یضرّ إضراراً (النهایة فی غریب الحدیث ج 3 ص 81 «ضرر» )؛ الضَّرّ والضُّرّ لغتان ضدّ النفع، والضَّرّ المصدر، والضُّر الاسم، وقیل: هما لغتان کالشهد والشهد، فإذا جمعت بین الضرّ والنفع فتحت الضادّ، وإذا أفردت الضرّ ضممت الضادّ إذا لم تجعله مصدراً (لسان العرب ج 4 ص 482 «ضرر»، وراجع تاج العروس ج 7 ص 122«ضرر» )؛ الفرق بین الوضیعة والخسران أنّ الوضیعة ذهاب رأس المال، ولا یقال لمن ذهب رأس ماله کلّه: قد وضع، والشاهد أنّه من الوضع خلاف الرفع، والشیء إذا وضع لم یذهب، وإنّما قیل: «وضع الرجل» علی الاختصار، والمعنی أنّ التجارة وضعت من رأس ماله، وإذا نقد ماله وضع؛ لأنّ الوضع ضدّ الرفع، والخسران ذهاب رأس ماله کلّه، ثمّ کسر حتّی سُمّی ذهاب بعض رأس المال خسراناً (الفروق اللغویة ص 574).

(26) کلمه «ضَرَر» که مصدر ریشه «ض ر ر» می باشد و در قرآن یک بار تکرار شده است و کلمه خسران مصدر ریشه «خ س ر» می باشد و در قرآن 3 بار تکرار شده است. شاید بتوان نتیجه گرفت که تأکید قرآن به مفهوم خسران سه برابر مفهوم ضرر کردن است.

(27) فوافی فی مکّة مع الرسول صلی الله علیه و آله، ثمّ توجّه علیّ علیه السلام یوماً نحو الکعبة یصلّی، فلمّا رکع أتاه سائل فتصدّق بحلقة خاتمه، فأنزل اللّه تعالی: «إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ و وَالَّذِینَ ءَامَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَوةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَوةَ وَهُمْ رَ کِعُونَ»، فکبّر رسول اللّه وقرأه علینا، ثمّ قال: قوموا نطلب هذه الصفة التی وصف اللّه بها. فلمّا دخل رسول اللّه المسجد استقبله سائل، فقال: من أین جئت؟ فقال: من عند هذا المصلّی، تصدّق علیّ بهذه الحلقة وهو راکع. فکبّر رسول اللّه صلی الله علیه و آله، ومضی نحو علیّ فقال: یا علیّ، ما أحدثت الیوم من خیر؟ فأخبره بما کان منه إلی السائل، فکبّر ثالثةً: إقبال الأعمال ج 2 ص 241، بحار الأنوار ج 37 ص 128.

(28) مائده، آیه 55.

(29) حاج شیخ عباس قمی، مرد تقوا و فضیلت ص 28، نقل با تصرف و تغییر. تالیف علی دوانی، چاپ اول، تهران، دار الکتب اسلامیه، 1354 ش.

(30) نحل، آیه 96.

(31) «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلاَ فِی الْأَرْضِ»: قصص، آیه 4.

(32) الرفع: خلاف الوضع، یقال: رفعته فارتفع الصحاح ج 3 ص 1221 «رفع» ؛ رفعه _ کمنعه _ یرفعه رفعاً: ضدّ وضعه، ومنه حدیث الدعاء: «اللّهمّ

ص: 161

ارفعنی ولا تضعنی» (تاج العروس ج 11 ص 168 «رفع» )؛ (رفع): أصل واحد یدلّ علی خلاف الوضع، تقول: رفعت الشیء رفعاً، وهو خلاف الخفض (معجم مقاییس اللغة ج 2 ص 423 «رفع» ).

(33) سیمای فرزانگان ص 109، نقل با تصرف و تغییر (تالیف رضا مختاری، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ ششم، 1372 ش).

(34) هود، آیه 113.

(35) رکن إلی الدنیا: مال إلیها واطمأنّ کتاب العین ج 5 ص 354 «رکن» ؛ رکن إلیه یرکن بالضمّ، وحکی أبو زید: رکن إلیه _ بالکسر _ یرکن رکوناً فیهما أی: مال إلیه وسکن (الصحاح ج 5 ص 2126 «رکن» )؛ رکن یرکن رکوناً: إذا مال إلی الشیء واطمأنّ إلیه (لسان العرب ج 13 ص 185 «رکن» )؛ (رکن): أصل واحد یدلّ علی قوّة، فرکن الشیء جانبه الأضوی، ورکنت إلیه أی ملت، وهو من الباب؛ لأنّه سکن إلیه وثبت عنده (معجم مقاییس اللغة ج 2 ص 431 «رکن» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو الرکون؛ هو المیل إلی شیء مع السکون إلیه (التحقیق فی کلمات القرآن ج 3 ص 194).

میل: کلمة صحیحة تدلّ علی انحراف الشیء إلی جانبٍ منه، مال یمیل میلاً (معجم مقاییس اللغة ج 5 ص 290 «میل» )؛ مال إلیه یمیل میلاً: عدل وأقبل علیه (تاج العروس ج 15 ص 706 «میل» )؛ إنّ الأصل الواحد فی المادّة انحراف عن شیء أو إلی شیء، حقّ أو باطل، فهو معنی مطلق الانحراف (التحقیق فی کلمات القرآن ج 11 ص 228).

(36) سیمای فرزانگان ص 223، نقل با تصرف و تغییر. (تالیف رضا مختاری، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ ششم، 1372 ش).

(37) فرقان، آیه 74.

(38) وهب اللّه لک الشیء یهب هبةً، وتواهبه الناس بینهمکتاب العین ج 4 ص 97 «وهب» ؛ وهب کلمات لا ینقاس بعضها علی بعض، تقول: وهبت الشیء أهبه هبةً موهباً، واتّهبت الهبة: قبلتها (معجم مقاییس اللغة ج 6 ص 147 «وهب» )؛ وهب: فی أسماء اللّه تعالی: الوهّاب، الهبة: العطیة الخالیة عن الأعواض والأغراض (لسان العرب ج 1 ص 803 «وهب» ، النهایة فی غریب الحدیث ج 5 ص 231 «» ، تاج العروس ج 2 ص 478 «وهب» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو عطاء من دون نظر وتوجّه إلی ما یقابله من العوض (التحقیق فی کلمات القرآن ج 13 ص 210).

العطاء: اسم لما یُعطی، وإذا سمّیت الشیء بالعطاء من الذهب والفضّة قلت: أعطیته، وأعطیات: جمع الجمع، والعطو: التناول بالید کتاب العین ج 2 ص 208 «عطو» ؛ العطو: التناول، یقال: عطا الشیء وإلیه عطواً: تناوله (تاج العروس ج 19 ص 683 «عطو» )؛ عطو: أصل واحد صحیح یدلّ علی أخذ ومناولة: معجم مقاییس اللغة (ج 4 ص 353 «عطو» )؛ إنّ الأصل الواحد فی المادّة هو إیتاء شیء لشیء بمقتضی ما فی النفس: (التحقیق فی کلمات القرآن ج 8 ص 172).

(39) واژه «وهب» و مشتقات آن در قرآن 25 بار تکرار شده است در حالی که واژه «عطا» و مشتقات آن 9 بار آمده است. یعنی تأکید قرآن بر مفهوم وهب نزدیک به 3 برابر مفهوم عطا است.

(40) وقال له نصرانی: أنت بقرٌ! قال: أنا باقر، قال: أنت ابن الطبّاخة، قال: ذلک حرفتها، قال: أنت ابن السوداء الزنجیّة البذیّة، قال: إن کنتَ صدقت غفر اللّه لها، وإن کنت کذبت غفر اللّه لک. فأسلم النصرانی: مناقب آل أبی طالب ج 3 ص 337، بحار الأنوار ج 46 ص 289، أعیان الشیعة ج 1 ص 653.

(41) آل عمران، آیه 134.

(42) الغضب: نقیض الرضا لسان العرب ج 1 ص 648 «غضب» ؛ غضب: أصل صحیح یدلّ علی شدّة وقوّة، یقال: إنّ الغضبة: الصخرة الصلبة، قالوا: منه اشتقّ الغضب؛ لأنّه اشتداد السُّخط (معجم مقاییس اللغة ج 4 ص 428 «غضب» )؛ غضب علیه غضباً ومغضبةً، وأغضبته أنا فتغضّب، ورجل غضبان، وأمره غضبی (الصحاح ج 1 ص 194 «غضب» )؛ إنّ الأصل الواحد فی المادّة هو تشدّد فی قبال شیءٍ آخر... والغضب وهو تحرّک فی النفس إلی حدّة وشدّة فی قبال شیءٍ آخر، ویقابله الحلم والتعقّل والسکون (التحقیق فی کلمات القرآن ج 7 ص 232).

الغیظ: أشدّ غضب، وهو الحراره التی یجدها الإنسان من فوران دم قلبه (مفردات غریب القرآن ص 367 «غیظ» )؛ (غیظ): أصیل، فیه کلمة واحدة، یدلّ علی کرب یلحق الإنسان من غیره (معجم مقاییس اللغة ج 4 ص 405 «غیظ» )؛ الغیظ: الغضب المحیط بالکبد (مجمع البحرین ج 3 ص 348 «غیظ» )؛ الغیظ: غضب کامن للعاجز، یقال: غاظه فهو مغیظ (الصحاح ج 3 ص 1176 «غیظ» )؛ قیل: الغیظ غضب کامن للعاجز، وقیل: هو أشدّ من الغضب، وقیل: هو سورته وأوّله (لسان العرب ج 7 ص 450 «غیظ» )؛ إنّ الأصل الواحد فی المادّة هو الغضب الشدید الکامن فی القلب، وبهذین القیدین یمتاز عن الغضب، فإنّ الغضب أعمّ من أن یکون شدیداً أو معتدلاً أو خفیفاً، وکامناً وظاهراً (التحقیق فی کلمات القرآن ج 7 ص 299).

(43) حدید، آیه 23.

(44) الفرح: نقیض الحزن، وقال ثعلب: هو أن یجد فی قلبه خفّة لسان العرب ج 2 ص 541 «فرح» ؛ الفرح _ محرّکة _ : السرور (تاج العروس ج 4 ص 151 «فرح» )؛ الفرح: انشراح الصدر بلذّة عاجلة، وأکثر ما یکون ذلک فی اللذّات البدنیة (مفردات غریب القرآن ص 375 «فرح» )؛ (فرح) أصلان، یدلّ أحدهما علی خلاف الحزن، والآخر الإثقال، فالأوّل الفرح، یقال: فرح یفرح فرحاً فهو فرِح (معجم مقاییس اللغة ج 4 ص 499 «فرح» )؛ إنّ

ص: 162

الأصل الواحد فی المادّة هو ما یقابل الغمّ، وقلنا: إنّ الغمّ هو التغطیة، فیکون الفرح عبارة عن انبساط مطلق فی الباطن یوجب رفع الانکدار (التحقیق فی کلمات القرآن ج 9 ص 48).

الطرب: الشوق، والطرب ذهاب الحزن وحلول الفرح، وطرب یطرب طرباً فهو طرب، وطرب فی غنائه تطریباً إذا رجع صوته (کتاب العین ج 7 ص 420 «طرب» )؛ الطرب: خفّة تصیب الإنسان لشدّة حزن أو سرور، وقد طرب یطرب (الصحاح ج 1 ص 172 «طرب» )؛ قیل: حلول الفرح وذهاب الحزن (لسان العرب ج 1 ص 557 «طرب» )؛ الطرب بالتحریک: خفّة تعتری الإنسان لشدّة حزن أو سرور، والعامّة تخصّه بالسرور، ویقال: طرب طرباً من باب تعب، فهو طرب أی مسرور (مجمع البحرین ج 3 ص 40 «طرب» ).

(45) یوسف آیه 31.

(46) ثمّ قام مسلم بن عوسجة الأسدی وقال : یا بن بنت رسول اللّه! نحن علیک هکذا، وننصرف وقد أحاط بک الأعداء؟! لا واللّه لا یرانی اللّه أفعل ذلک أبدا حتّی أکسر فی صدورهم رمحی...: الفتوح ج 5 ص 94، مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی ج 1 ص 246.

(47) قال زهیر بن القین : واللّه لوددتُ أنّی قُتِلت ثمّ نُشِرت ثمّ قُتِلت، حتّی أُقتل کذا ألف قتلة ...: الکامل فی التاریخ ج 2 ص 559، البدایة والنهایة ج 8 ص 176، الإرشاد ج 2 ص 91 .

(48) جامع النورین فی أحوال الإنسان، مجالس واعظ سبزواری، ص 317.

(49) احزاب، آیه 71.

(50) الفوز: النجاة والظفر بالخیر الصحاح ج 3 ص 890 «فوز» ؛ فوز: کلمتان متضادّتان، فالأُولی النجاة، والأُخری الهلکة، فالأُولی قولهم: فاز یفوز إذا نجا، وهو فائز، وفاز بالأمر إذا ذهب به وخلص (معجم مقاییس اللغة ج 4 ص 458 «فوز» )؛ الفوز: النجاة، والظفر بالأُمنیة والخیر، فاز به فوزاً ومفازاً ومفازةً (لسان العرب ج 5 ص 392 «فوز» )؛ فاز یفوز فوزاً: إذا ظفر ونجا، والفائز بالشیء: الظافر به، ومنه الفائزون مجمع البحرین ج 3 ص 437 «فوز» ؛ الفوز: النجاة من الشرّ والظفر بالخیر والأُمنیة، یقال: فاز بالخیر وفاز من العذاب (تاج العروس ج 8 ص 124 «فوز» )؛ إنّ الأصل الواحد فی المادّة هو الوصول إلی الخیر والنعمة (التحقیق فی کلمات القرآن ج 9 ص 155).

الفلاح: الفوز والنجاة والبقاء (الصحاح ج 1 ص 392 «فلح» )؛ (فلح): أصلان صحیحان: أحدهما یدلّ علی شقٍّ والآخر علی فوزٍ وبقاء (معجم مقاییس اللغة ج 4 ص 449 «فلح» )؛ الفلاح: الفوز بما بغتبط به، وفیه صلاح الحال، وأفلح الرجل: ظفر (لسان العرب ج 2 ص 547 «فلح» )؛ فلح: الفلاح والبقاء والنجاة، وهو اسم والمصدر الإفلاح (مختار الصحاح ص 264 «فلح» )؛ أفلح الرجل: فاز وظفر (مجمع البحرین ج 3 ص 426 «فلح» )؛ الفلح _ محرّکة _ والفلاح: الفوز بما یغتبط به، وفیه صلاح الحال والنجاة والبقاء فی النعیم والخیر (تاج العروس ج 4 ص 158 «فلح» )؛ إنّ الأصل الواحد فی المادّة هو النجاة من الشرور وإدراک الخیر والصلاح، والفوز مرتبة بعد الفلاح، وهو الوصول إلی الخیر والنعمة (التحقیق فی کلمات القرآن ج 9 ص 133).

(51) در قرآن تکرار واژه «فاز» به اندازه نصف تکرار واژه «افلح» است. واژه «فاز» 2 بار و واژه «افلح» 4 بار تکرار شده است. شاید بتوان گفت فقط نیمی از انسان ها دقّت می کنند و می بینند که در همین دنیا پاداش خود را گرفته اند. و نیمی دیگر منتظر هستند تا روز قیامت پاداش بگیرند؛ امّا اگر همه آنها دقّت می کردند می توانستند پاداشی را که الآن در آن هستند درک کنند. در واقع کسانی به مقام فوز می رسند که اهل معرفت و شناخت باشند و با حقیقت آشنا شده باشند.

(52) مراجعه کنید به مصادر مختلفی که حکایت مجلس رسول خدا را با عنوان «حلقه رسول اللّه» بیان کرده اند: مناقب آل أبی طالب ج 3 ص 212، مجمع الزوائد ج 6 ص 167، المعجم الأوسط ج 6 ص 343، تاریخ مدینة دمشق ج 26 ص 344 و ج 29 ص 31 و ج 30 ص 130، البدایة والنهایة ج 4 ص 342، السیرة النبویة لابن هشام ج 3 ص 566.

(53) وقدم علی رسول اللّه صلی الله علیه و آله عدی بن حاتم الطائی فی قومه من طیئ، وکان نصرانیاً، فمضی به رسول اللّه صلی الله علیه و آله وأدخله إلی بیته، وتناول وسادة من أدَمٍ حشوها لیف، فطرحها وقال له: اجلس، فقال: بل أنت فاجلس علیها یا رسول اللّه. فجلس رسول اللّه علی الأرض وأجلسه علی الوسادة...: الدرر لابن عبد البرّ ص 256؛ وفد عدی علی النبی صلی الله علیه و آله فی وسط سنة سبع، فأکرمه واحترمه: سیر أعلام النبلاء ج 3 ص 163.

(54) حجر، آیه 88.

(55) خفض: ضدّ الرفع (النهایة فی غریب الحدیث ج 2 ص 53 «خفض» )؛ الخفض ضدّ الرفع، خفضه یخفضه خفضاً فانخفض (لسان العرب ج 7 ص 145 «خفض» )؛ الخفض ضدّ الرفع، والخفض الدعّة والسیر اللیّن، «وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ»: فهو حثّ علی تلیین الجانب والانقیاد، کأنّه ضدّ قوله: «أَلاَّ تَعْلُوا عَلَیَّ» (مفردات غریب القرآن ص 152 «خفض» )؛ الخفض السیر اللیّن، ضدّ الرفع (تاج العروس ج 10 ص 47 «خفض» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو التواضع مقارناً بالعطوفة والرحمة (التحقیق فی کلمات القرآن ج 3 ص 89).

(خضع) أصلان، أحدهما تطامن فی الشیء، والآخر جنس من الصوت، فالأوّل الخضوع، قال الخلیل: خضع خضوعاً، وهو الذلّ والاستخذاء، واختضع فلان: أی تذلّل وتقاصر، ورجل أخضع وامرأة خضعاء؛ وهما الراضیان بالذلّ (معجم مقاییس اللغة ج 2 ص 189 «خضع» )؛ خضع للّه عزّ وجلّ _ کمنع _ یخضع خضوعاً: ذلّ وتطامن وتواضع (تاج العروس ج 11 ص 96 «خضع» )؛ الخضوع: التواضع والتطامن، خضع یخضع خضعاً، وخضوعاً واختضع: ذلّ (لسان العرب ج 8 ص 72 «خضع» )؛ خضع _ کمنع _ خضوعاً: تطامن وتواضع (القاموس المحیط ج 3 ص 18 «خضع» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو التواضع مقارناً حالة التسلیم (التحقیق فی کلمات القرآن ج 3 ص 74).

ص: 163

(56) در قرآن واژه «خضع» و مشتقات آن 2 بار تکرار شده است و واژه «خفض» با مشتقات آن 4 بار آمده است. شاید بتوان گفت قرآن به تواضع و فروتنی بزرگ تر به کوچک تر دو برابر تأکید می کند. در جامعه اسلامی اگر این نکته مورد توجّه قرار گیرد و هر کس به مقام بالاتر می رسد تواضعش بیشتر شود زمینه رشد و کمال همه استعدادها فراهم می شود.

(57) عن محمّد بن علیّ الصوفیّ قال: استأذن إبراهیم الجمّال رضی اللّه عنه علی أبی الحسن علیِّ بن یقطین الوزیر فحجبه، فحجّ علیّ بن یقطین فی تلک السنة، فاستأذن بالمدینة علی مولانا موسی بن جعفر فحجبه، فرآه ثانی یومه فقال علی بن یقطین: یا سیّدی، ما ذنبی؟ فقال: حجبتک لأنّک حجبت أخاک إبراهیم الجمّال، وقد أبی اللّه أن یشکر سعیک أو یغفر لک إبراهیم الجمّال، فقلت: سیّدی ومولای، مَن لی بإبراهیم الجمّال فی هذا الوقت وأنا بالمدینة وهو بالکوفة؟ فقال: إذا کان اللّیل فامضِ إلی البقیع وحدک من غیر أن یعلم بک أحدٌ من أصحابک وغلمانک، وارکب نجیباً هناک مسرجاً.

قال: فوافی البقیع ورکب النجیب، ولم یلبث أن أناخه علی باب إبراهیم الجمّال بالکوفة، فقرع الباب وقال: أنا علیّ بن یقطین، فقال إبراهیم الجمّال من داخل الدار: وما یعمل علی بن یقطین الوزیر ببابی؟ فقال علی بن یقطین: یا هذا، إنّ أمری عظیم. وآلی علیه أن یأذن له، فلمّا دخل قال: یا إبراهیم، إنّ المولی علیه السلام أبی أن یقبلنی أو تغفر لی، فقال: یغفر اللّه لک. فآلی علی بن یقطین علی إبراهیم الجمّال أن یطأ خدّه، فامتنع إبراهیم من ذلک، فآلی علیه ثانیاً ففعل، فلم یزل إبراهیم یطأ خدّه وعلیّ بن یقطین یقول: اللّهمّ اشهد. ثمّ انصرف ورکب النجیب وأناخه من لیلته بباب المولی موسی بن جعفر علیه السلام بالمدینة، فأذن له ودخل علیه فقبّله: عیون المعجزات ص 90، الثاقب فی المناقب ص 458، مدینة المعاجز ج 6 ص 343، أعیان الشیعة ج 2 ص 251. 58. توبه، آیه 105، منظور از «مؤنان» در این آیه، امامان معصوم علیهم السلام می باشد: تفسیرالقمی ج 1 ص 304.

(59) «زیر نور ماه»، یک فیلم سینمایی ایرانی ساخته رضا میر کریمی و به تهیه کنندگی منوچهر احمدی در سال 1379 است.

(60) نظر: أصل صحیح یرجع فروعه إلی معنیً واحد، وهو تأمّل الشیء ومعاینته، ثمّ یُستعار ویتّسع فیه، فیقال: نظرت إلی الشیء أنظر إلیه إذا عاینته معجم مقاییس اللغة ج 5 ص 443 «نظر» ؛ النظر: تأمّل الشیء بالعین (الصحاح ج 2 ص 830 «نظر» ، لسان العرب ج 5 ص 215 «نظر» )؛ مختار الصحاح ص 341 «نظر» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو رؤة فی تعمّق وتحقیق فی موضوعٍ مادّی ومعنوی ببصرٍ وببصیرة (التحقیق فی کلمات القرآن ج 12 ص 166).

رأی: أصل یدلّ علی نظر وإبصار العین بعین أو بصیرة، فالرأی ما یراه الإنسان فی الأمر (معجم مقاییس اللغة ج 2 ص 472 «رأی» )؛ والرؤة إدراک المرئی، وذلک أضرب بحسب قوی النفس، والأوّل بالحاسّة وما یجری مجراها، والثانی بالوهم والتخیّل... (مفردات غریب القرآن ص 208 «رأی» ، تاج العروس ج 19 ص 434 «رأی» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو النظر المطلق بأیّ وسیلة کان، بالعین الباصرة أو بقلبٍ بصیر: (التحقیق فی کلمات القرآن 4 ص 14).

الفرق بین النظر والرؤة: إنّ النظر طلب الهدی، والشاهد قولهم: نظرت فلم أرَ شیئاً، وقال علی بن عیسی: النظر طلب ظهور الشیء، والناظر الطالب لظهور الشیء، واللّه ناظر لعباده بظهور رحمته إیّاهم (الفروق اللغویة ص 543 «نظر» ).

(61)در این آیه، واژه «سَیَرَی» آمده است که این واژه در اصل از واژه «رأی» گرفته شده است.

(62) علیُّ بن أبی حمزة قال: کان لی صدیقٌ من کتّاب بنی أُمیّة، فقال لی: استأذن لی علی أبی عبد اللّه علیه السلام، فاستأذنت له، فلمّا دخل سلّم وجلس، ثمّ قال: جُعلت فداک، إنّی کنت فی دیوان هؤاء القوم، فأصبت من دنیاهم مالاً کثیراً، وأغمضت فی مطالبه، فقال أبو عبد اللّه علیه السلام: لولا أنّ بنی أُمیّة وجدوا مَن یکتب لهم ویجبی لهم الفیء ویقاتل عنهم ویشهد جماعتهم، لما سلبونا حقّنا، ولو ترکهم النّاس وما فی أیدیهم، ما وجدوا شیئاً إلاّ ما وقع فی أیدیهم.

فقال الفتی: جُعلت فداک، فهل لی من مخرجٍ منه؟ قال: إن قلت لک تفعل؟ قال: أفعل، قال: اخرج من جمیع ما کسبت فی دواوینهم، فمن عرفت منهم رددت علیه ماله، ومن لم تعرف تصدّقت به، وأنا أضمن لک علی اللّه الجنّة. قال: فأطرق الفتی طویلاً، فقال: قد فعلت جُعلت فداک.

قال ابن أبی حمزة: فرجع الفتی معنا إلی الکوفة، فما ترک شیئاً علی وجه الأرض إلاّ خرج منه، حتّی ثیابه الّتی کانت علی بدنه. قال: فقسمنا له قسمةً واشترینا له ثیاباً، وبعثنا له بنفقةٍ. قال: فما أتی علیه أشهرٌ قلائل حتّی مرض، فکنّا نعوده. قال: فدخلت علیه یوماً وهو فی السِّیاق [نزع الروح]، ففتح عینیه ثمّ قال: یا علیُّ، وفی لی واللّه صاحب! قال: ثمّ مات، فولینا أمره، فخرجت حتّی دخلت علی أبی عبد اللّه علیه السلام، فلمّا نظر إلیَّ قال: یا علیُّ، وفینا واللّه لصاحبک. قال: فقلت: صدقت جُعلت فداک، هکذا واللّه قال عند موته: الکافی ج 5 ص 106، تهذیب الأحکام ج 6 ص 331، وسائل الشیعة ج 17 ص 199، بحار الأنوار ج 47 ص 138 و ج 72 ص 375 و ج 78 ص 101 و ج 93 ص 237، نهایة الأحکام ج 2 ص 470، مجمع الفائدة والبرهان ج 8 ص 69، الحدائق الناضرة ج 18 ص 125، مصباح الفقیه ج 3 ص 137.

(63) تحریم، آیه 8 .

(64) توب: کلمة واحدة تدلّ علی الرجوع، یقال: تاب من ذنبه؛ أی رجع عنه، یتوب إلی اللّه توبةً ومتاباً فهو تائب معجم مقاییس اللغة ج 1 ص 357 «توب» ؛ التوبة: الرجوع من الذنب، وفی الحدیث: الندم توبة (الصحاح ج 1 ص 91 «توب» )؛ تاب إلی اللّه یتوب توباً وتوبةً ومتاباً: أناب ورجع عن المعصیة إلی الطاعة (لسان العرب ج 1 ص 233 «توب» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو الرجوع من الذنب والندم علیه (التحقیق فی کلمات القرآن 1 ص 399).

ص: 164

رجع: أصل کبیر مطّرد منقاس، یدلّ علی ردٍّ وتکرار، تقول: رجع یرجع رجوعاً؛ إذا عاد (معجم مقاییس اللغة ج 2 ص 387 «رجع» )؛ الرجوع: العود إلی ما کان منه البدء، أو تقدیر البدء مکاناً کان أو فعلاً أو قولاً (مفردات غریب القرآن ص 188 «رجع» ، تاج العروس ج 11 ص 161 «رجع» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو العود إلی ما کان علیه من قبل مکاناً أو صفةً وحالاً، والفرق بین الرجوع والتوبة: إنّ التوبة رجوع من العصیان والخلاف مع الندم، والرجوع أعمّ منه، أی سواء کان من عصیان أو طاعة التحقیق فی کلمات القرآن ج 4 ص 65.

(65) فجر، آیه 27، 28: «یَ_أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَ_ئِنَّةُ ، ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً ».

(66) در قرآن ریشه «رجع» ومشتقات آن 104 بار تکرار شده است و ریشه «توب» با مشتقات آن 87 بار آمده است. این نشان می دهد که قرآن تأکید بیشتری بر رجوع افتخارآمیز انسان به سوی خدا دارد. قرآن می خواهد انسان در این دنیا در امتحان خود موفّق شود و مدرک ایمان را بگیرد و به وطن اصلی خویش که آخرت است باز گردد.

(67) زندگانی و شخصیت شیخ انصاری ص 88 ، (تالیف مرتضی انصاری، چاپ دوم،، تهران، ناشر حسینعلی نوبان، 1361 ش).

(68) بقره، آیه 168.

(69) شهر «مرو» قبلاً جزء «خراسان» بوده است و اکنون در کشور «ترکمنستان» در شمال شرقی کشور ما واقع شده است.

(70) نصیحة الملوک لمحمّد الغزالی ص 263 مع قلیل من التغییر.

(71) نساء آیه 58.

(72) ألستَ تزعم أنّ أباک علی حوض النبیّ یسقی مَن أحبّه؟ فاصبر حتّی تأخذ الماء من یده: مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی ج 2 ص 36 بحار الأنوار ج 45 ص 56 ؛ ففتح عینیه فی وجهه، فقال له الحسین : یا ویلک! مَن أنت، فقد ارتقیت مرتقیً عظیماً؟! فقال له شمر : الذی رکبک هو الشمر بن ذی الجوشن...: ینابیع المودّة ج 3 ص 83.

(73) قال الصادق علیه السلام: أدّوا الأمانة ولو إلی قاتل الحسین بن علی علیهماالسلام: الهدایة للصدوق ص 50، الأمالی للصدوق ص 318، روضة الواعظین ص 373، وسائل الشیعة ج 19 ص 73، مستدرک الوسائل ج 14 ص 9، الاختصاص ص 241.

(74) عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله: المجالس أمانة: کنز العمّال ج 9 ص 144، کشف الخفاء ج 2 ص 198.

(75) بقره، آیه 250.

(76) فرغ: فرغت من الشغل أفرغ فروغاً وفراغاً، وتفرّغت لکذا، واستفرغت مجهودی فی کذا: بذلته الصحاح ج 4 ص 1324 «فرغ» ؛ الفراغ: الخلاء، فرغ یفرَغُ ویفرُغُ فراغاً وفروغاً، وفرِغُ یفرَغُ، وفی التنزیل: «أَصْبَحَ فُؤَادُ أُمِّ مُوسَی فَارِغًا»: أی خالیاً من الصبر، وفرّغَ المکان: أخلاه (لسان العرب ج 8 ص 444 «فرغ» )؛ فرغ منه _ کمنع وسمع ونصر _ فروغاً وفراغاً فهو فرغ وفارغ: خلا ذرعه (القاموس المحیط ج 3 ص 111 «فرغ» )؛ فرغ منه أی: من الشغل، کمنع وسمع ونصر؛ أی خلا ذرعه، ومنه یقال: أنا فارغ (تاج العروس ج 12 ص 49 «فرغ» )؛ فرغ أصل صحیح یدلّ علی خلوّ وسعة ذرع من ذلک الفراغ، خلاف الشغل (معجم مقاییس اللغة ج 4 ص 492 «فرغ» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو التخلّی عن اشتغال، والخلاء أعمّ من أن یکون خالیاً فی نفسه أو خالیاً بعد الشغل (التحقیق فی کلمات القرآن ج 9 ص 68).

العطاء: اسم لما یُعطی (کتاب العین ج 2 ص 208 «عطو» )؛ العطو: التناول، یقال عطا الشیء وإلیه عطواً: تناوله (تاج العروس ج 19 ص 683 «عطو» )؛ عطو: أصل واحد صحیح یدلّ علی أخذ ومناولة (معجم مقاییس اللغة ج 4 ص 353 «عطو» ).

(77) کان الزهری عاملاً لبنی أُمیة، فعاقب رجلاً فمات الرجل فی العقوبة، فخرج هائماً وتوحّش، ودخل إلی غار، فطال مقامه تسع سنین، قال: وحجّ علیّ بن الحسین علیهماالسلام، فأتاه الزهری، فقال له علیّ بن الحسین: إنّی أخاف علیک من قنوطک ما لا أخاف علیک من ذنبک، فابعث بدیّة مسلّمة إلی أهله، واخرج إلی أهلک ومعالم دینک، فقال له: فرّجت عنّی یا سیّدی، اللّه أعلم حیث یجعل رسالاته. ورجع إلی بیته، فلزم علیّ بن الحسین، وکان یُعدّ من أصحابه، ولذلک قال له بعض بنی مروان: یا زهری، ما فعل نبیّک؟ یعنی علیّ بن الحسین علیه السلام: بحار الأنوار ج 46 ص 7، مستدرک الوسائل ج 18 ص 222، خاتمة المستدرک ج 4 ص 300، کشف الغمّة ج 2 ص 317، قاموس الرجال ج 9 ص 330، معجم رجال الحدیث ج 17 ص 191.

(78) زمر، آیه 52.

(79) أثم: تدلّ علی أصلٍ واحد، وهو البط ء والتأخیر، یقال: ناقة آثمة: أی متأخّرة، والإثم مشتقّ من ذلک؛ لأنّ ذا الآثم بطیء عن الخیر متأخّر عنه معجم مقاییس اللغة ج 1 ص 60 «أثم» ؛ أثم: الإثم والآثام: اسم للأفعال المبطئة عن الثواب، وجمعه آثام، ولتضمّنه لمعنی البط ء (مفردات غریب القرآن ص 10 «أثم» )؛ إنّ المعنی الحقیقی فی الأصل فی هذه المادّة هو البط ء والتأخّر عن الخیر (التحقیق فی کلمات القرآن ج 1 ص 35).

(80) السُّرفة: دویبة تتّخذ لنفسها بیتاً مربّیاً من دقاق العیدان الصحاح ج 4 ص 1373 «سرف» ؛ السُّرفة دویبة تأکل الخشب، ویقال: سَرَفت الشجرةَ سرفاً إذا أکلت ورقها (معجم مقاییس اللغة ج 3 ص 153 «سرف» )؛ (سرف): ویقال: قد سَرَفت السُّرفةُ الشجرةَ تسرفها سرفاً: إذا أکلت ورقها، فهی شجرة مسروفة، وهی دویبة سوداء الرأس وسائرها أحمر، تعمل لنفسها بیتاً من دقاق العیدان، وتضمّ بعضها إلی بعض بلعابها ثمّ تدخل فیه، یقال فی مثل: هو أصنع من السُّرفة، ویقال: سرفتُ الشیء أسرفه سرفاً: إذا أغفلت وجهلت (ترتیب إصلاح المنطق لابن السکّیت ص 196 «سرف» ، وراجع النهایة فی غریب الحدیث ج 2 ص 361 «سرف» ، لسان العرب ج 2 ص 14 «سرف» ) .

سرف أصل واحد یدلّ علی تعدّی الحدّ والإغفال أیضاً للشیء، تقول: فی الأمر سرف؛ أی مجاوزة القدر (معجم مقاییس اللغة ج 3 ص 153 «سرف» )؛ السَّرَف: تجاوز الحدّ فی کلّ فعل یفعله الإنسان (مفردات غریب القرآن ص 230 «سرف» )؛ والسَّرَف: الإغفال والخطأ، وقد سرِفت الشیء _ بالکسر _ : إذا أغفلته وجهلته (الصحاح ج 4 ص 1373 «سرف» ).

(81) عن أبی الصلت عبد السلام بن صالح الهروی، قال: سمعت علیّ بن موسی الرضا علیه السلام یقول: أوحی اللّه عزّ وجلّ إلی نبیٍّ من أنبیائه: إذا أصبحت...

ص: 165

الثانی: فاکتمه... الخامس: فاهرب منه، فلمّا أصبح مضی... فوجد طستاً من ذهب، فقال له: أمرنی ربّی أن أکتم هذا، فحفر له حفرة وجعله فیها، وألقی علیه التراب، ثمّ مضی، فالتفت فإذا بالطست قد ظهر، قال: قد فعلت ما أمرنی ربّی عزّ وجلّ... ثمّ مضی، فلمّا مضی إذا هو بلحم مَیتةٍ مُنتِنٍ مَدودٍ، فقال: أمرنی ربّی عزّ وجلّ أن أهرب من هذا، فهرب منه، ورجع فرأی فی المنام کأنّه قد قیل له: إنّک قد فعلت ما أمرت به، فهل تدری ما ذاک کان؟ قال: لا، قیل له:... أمّا الطست فهو العمل الصالح، إذا کتمه العبد وأخفاه أبی اللّه عزّ وجلّ إلاّ أن یظهره؛ لیُزیّنه به مع ما یدخر له من ثواب الآخرة... أمّا اللحم المُنتِن فهو الغیبة، فاهرب منه: الخصال ص 268، عیون أبار الرضا ج 2 ص 249، مشکاة الأنوار ص 532، بحار الأنوار ج 14 ص 457 و ج 68 ص 418.

عن رسول اللّه: من طلب عورة أخیه المسلم، طلب اللّه عورته حتّی یفضحه فی بیته: مسند أحمد ج 5 ص 279، وراجع: سنن ابن ماجة ج 2 ص 850، سنن أبی داود ج 2 ص 451، مجمع الزوائد ج 8 ص 87، عون المعبود ج 13 ص 153، المصنّف ج 11 ص 176، مسند أبی یعلی ج 3 ص 238، صحیح ابن حبّان ج 13 ص 76، المعجم الکبیر ج 11 ص 149، کنز العمّال ج 3 ص 248، تهذیب الکمال ج 10 ص 517.

(82) حجرات، آیه 12.

(83) قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «یؤی بأحد یوم القیامة یوقف بین یدی اللّه و یدفع إلیه کتابه فلایری حسناته فیقول: إلهی لیس هذا کتابی...»: بحار الأنوار ج 75 ص 259.

(84) کان علیه السلام یقبّل یده عند الصدقة، فسُئل عن ذلک فقال: إنّها تقع فی ید اللّه قبل أن تقع فی ید السائل: عدّة الداعی ص 59، وسائل الشیعة ج 9 ص 433، بحار الأنوار ج 93 ص 134، جامع أحادیث الشیعة ج 93 ص 134.

(85) توبه، آیه 104.

(86) عن أبی عبد اللّه علیه السلام: إنّ اللّه تبارک وتعالی یقول: ما من شیء یقبضه غیری، إلاّ الصدقة فإنّی أتلقّفها بیدی تلقّفاً: الکافی ج 4 ص 47، وراجع تهذیب الأحکام ج 4 ص 110، وسائل الشیعة ج 9 ص 382، مکارم الأخلاق ص 134، عدّة الداعی ص 60، الجواهر السنیة ص 340، بحار الأنوار ج 93 ص 134.

(87) الإمام الصادق علیه السلام: أتی رجلٌ رسولَ اللّه صلی الله علیه و آله فقال: یا رسول اللّه ، إنّی راغب فی الجهاد نشیط. قال: فقال له النبیّ صلی الله علیه و آله : فجاهد فی سبیل اللّه ، فإنّک إن تُقتل تکن حیّاً عند اللّه تُرزق، وإن تمت فقد وقع أجرک علی اللّه، وإن رجعت رجعت من الذنوب کما وُلدت، قال: یا رسول اللّه ، إنّ لی والدین کبیرین یزعمان أنّهما یأنسان بی ویکرهان خروجی؟ ! فقال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : فقرّ مع والدیک ، فوالذی نفسی بیده لأنسهما بک یوماً ولیلة خیر من جهاد سنة: الکافی ج 2 ص 160، وسائل الشیعة ج 15 ص 20، بحار الأنوار ج 71 ص 52.

(88) عنکبوت، آیه 8.

(89) أمیر المؤمنین علیه السلام: قبلة الولد رحمة ، وقبلة المرأة شهوة ، وقبلة الوالدین عبادة ، وقبلة الرجل أخاه دین: مکارم الأخلاق ص 220، بحار الأنوار ج 101 ص 93، جامع أحادیث الشیعة ج 21 ص 416.

(90) عن معمّر بن خلاّد: قال الرضا علیه السلام: اتّقوا اللّه، وعلیکم بالتواضع والشکر والحمد، إنّه کان فی بنی إسرائیل رجل فأتاه فی منامه من قال له: إنّ لک نصف عمرک سعة، فاختر أیّ النصفین شئت، فقال: إنّ لی شریکاً. فلمّا أصبح الرجل قال لزوجته: قد أتانی فی هذه اللیلة رجل فأخبرنی أنّ نصف عمری لی سعة، فاختر أیّ النصفین شئت؟ فقالت له زوجته: اختر النصف الأوّل، فقال: لکِ ذاک. فأقبلت علیه الدنیا، فکان کلّما کانت نعمة قالت زوجته: جارک فلان محتاج فصله، وتقول: قرابتک فلان فتعطیه، وکانوا کذلک، کلّما جاءتهم نعمة أعطوا وتصدّقوا وشکروا، فلمّا کان لیلة من اللیالی أتاه الرجل فقال: یا هذا، إنّ النصف قد انقضی فما رأیک؟ قال: لی شریک. فلمّا أصبح قال لزوجته: أتانی الرجل فأعلمنی أنّ النصف قد انقضی، فقالت له زوجته: قد أنعم اللّه علینا فشکرنا، واللّه أولی بالوفاء، قال: فإنّ لک تمام عمرک: مشکاة الأنوار ص 69، بحار الأنوار ج 68 ص 54.

(91) ابراهیم، آیه 7.

(92) ابراهیم، آیه 37. 93. رزق: أصیل واحد، یدلّ علی عطاء لوقت، ثمّ یحمل علیه غیر الموقوت، فالرزق: عطاء اللّه جلّ ثناؤ، ویقال: رزقه اللّه رزقاً، والاسم الرزق معجم مقاییس اللغة ج 2 ص 388 «رزق» ؛ والرزق اسم للمرزوق، والجمع أرزاق مجمع البحرین ج 2 ص 173 «رزق» )؛ والرزق ما ینتفع به، والجمع أرزاق، والرزق العطاء، وهو مصدر قولک: رزقه اللّه (لسان العرب ج 10 ص 115 «رزق» )؛ الرزق: ما یُنتفع به، والجمع الأرزاق، والرزق _ أیضاً _ العطاء (مختار الصحاح ص 132 «رزق» )؛ الرزق: یقال للعطاء الجاری تارةً دنیویاً کان أم أُخرویاً، وللنصیب تارةً، ولما یصل إلی الجوف ویُتغذّی به تارةً (مفردات غریب القرآن ص 193 «رزق» )؛ إنّ الأصل فی هذه المادّة هو إنعام مخصوص بمقتضی حال الطرف ومطابق احتیاجه لتدوم به حیاته (التحقیق فی کلمات القرآن ج 4 ص 102)؛ إنّ النظر فی البذل إلی جهةٍ مطلق نقل شیء إلی آخر من دون نظر إلی خصوصیة فی الباذل من تفوّق، ومن دون نظر إلی عوض (التحقیق فی کلمات القرآن 8 ص 173).

(94) روی أنّ عیسی علیه السلام کان معه صاحب فی بعض سیاحاته، فأصابهما الجوع وقد انتهیا إلی قریة، فقال عیسی علیه السلام لصاحبه انطلق فاطلب لنا طعاماً من هذه القریة، وأعطاه ما یشتری به. فذهب الرجل، وقام عیسی علیه السلام یصلّی، فجاء بثلاثة أرغفة، فقعد ینتظر انصراف عیسی، فأبطأ علیه، فأکل رغیفاً،

ص: 166

وکان عیسی علیه السلام رآه حین جاء، ورأی الأرغفة ثلاثة، فلمّا انصرف من صلاته لم یجد إلاّ رغیفین، فقال له: أین الرغیف الثالث؟ فقال الرجل: ما کانا إلاّ رغیفین، فأکلاهما. ثمّ مرا علی وجوههما حتّی أتیا علی ظباء ترعی، فدعا عیسی علیه السلام واحداً منها فجاءه، فذکّاه وأکلا منه، فقال له عیسی: بالذی أراکَ هذه الآیة، مَن أکل الرغیف الثالث؟ فقال: ما کانا إلاّ اثنین.

ثمّ مرّا علی وجوههما حتّی جاءا قریة، فدعا عیسی ربّه أن ینطق له من یخبره عن حال هذه القریة، فأنطق اللّه له لَبنةً فسألها عیسی فأخبرته بکلّ ما أراد، وصاحبه یتعجّب ممّا رأی، فقال له عیسی: بحقّ من أراک هذه الآیة، مَن صاحب الرغیف الثالث؟ فقال: ما کانا إلاّ اثنین. فمرّا علی وجوههما حتّی انتهیا إلی نهر عجاج، فأخذ عیسی صلوات اللّه علیه بید الرجل ومشی به علی الماء حتّی جاوز النهر، فقال الرجل: سبحان اللّه! فقال عیسی علیه السلام: بالذی أراک هذه الآیة، مَن صاحب الرغیف الثالث؟ فقال: ما کانا إلاّ اثنین. فمرا علی وجوههما حتّی أتیا قریةً عظیمة خربة، وإذا قریب منها ثلاث لبنات عظام، وقیل: ثلاثة أکوام من الرمل، فقال لها: کونی ذهباً بإذن اللّه، فکانت، فلمّا رآها الرجل قال: هذا مال؟ فقال عیسی: نعم، واحدة لی وواحدة لک وواحدة لصاحب الرغیف الثالث، فقال الرجل: أنا صاحب الرغیف الثالث، فقال عیسی علیه السلام هی لک کلّها.

ثمّ فارقه عیسی، وأقام الرجل لیس معه ما یحملها علیه، فمر به ثلاثة نفر فقتلوه، فقال اثنان منهما للثالث: انطلق إلی القریة فأتنا بطعامٍ، فانطلق، فلمّا غاب قال أحدهما للآخر: هذی منازل أقوام عهدتهم... یوفون بالعهد مذ کانوا وبالذمم، إذا جاء قتلناه واقتسمنا المال بیننا، فقال الآخر: نعم. وأمّا الذی ذهب لیشتری الطعام، فإنّه أضمر لصاحبیه السوء، وقال: أجعل لهما فی الطعام سمّاً، فإذا أکلاه ماتا وآخذ المال لنفسی. فوضع السمّ فی الطعام وجاء، فقاما إلیه فقتلاه، وأکلا الطعام فماتا، فمرّ بهم عیسی علیه السلام وهم مصروعون حولهم، فقال: هکذا الدنیا تفعل بأهلها: المستطرف فی کلّ فنّ مستطرف للأبشیهی ج 2 ص 597.

(95) معارج، آیه 19.

(96) الحرص: فرط الشره وفرط الإرادة، «إِن تَحْرِصْ عَلَی هُدَیهُمْ»؛ أی إن تفرط إرادتک فی هدایتهم، وأصل ذلک من حَرَصَ القصّارُ الثوبَ: قشره بدقّة مفردات غریب القرآن ص 113 «حرص» ؛ الحرص: الجشع، وهو شدّة الإرادة والشره إلی المطلوب (تاج العروس ج 9 ص 251 «حرص» )؛ الحرص: الجشع، وقد حرص علی الشیء یحرِص _ بالکسر _ فهو حریص (الصحاح ج 3 ص 1032 «حرص» )؛ الحرص: شدّة الإرادة والشره إلی المطلوب، قول العرب: حریص علیک؛ معناه حریص علی نفعک (لسان العرب ج 7 ص 11 «حرص» )؛ الحِرص _ بالکسر _ : الجشع، وقد حَرِص کضرب وسمع فهو حریص (القاموس المحیط ج 2 ص 297 «حرص» ).

الهلع: بعد الحرص، رجلٌ هَلِعٌ هَلوعٌ هِلواعٌ هِلواعَةٌ: جزوعٌ حریصٌ، یقال: جاع فهلِع؛ أی قلّ صبره (کتاب العین ج 1 ص 107 «هلع» )؛ هلع: یدلّ علی سرعة وحدّة، وناقة هِلواع: حدیدة سریعة، ومنه الهلع فی الإنسان: شبه الحرص (معجم مقاییس اللغة ج 6 ص62 «هلع» )؛ الهلع: الحرص، وقیل: الجزع وقلّة الصبر، وقیل: أسوأ الجزع وأفحشه (لسان العرب ج 8 ص 374 «هلع» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو تمایل إلی التنعّم وتلذّذ، وأمّا الجزع والحرص فمن آثار الهلع (التحقیق فی کلمات القرآن ج 11 ص 269).

(97) الإمام الصادق علیه السلام: سألت أُمُّ سلمة رسولَ اللّه عن فضل النساء فی خدمة أزواجهنّ؟ فقال: أیّما امرأة رفعت من بیت زوجها شیئاً من موضعٍ إلی موضعٍ ترید به صلاحاً، إلاّ نظر اللّه إلیها...: الأمالی للطوسی ص 618 ، بحار الأنوار ج 100 ص 251.

(98) ذاریات، آیه 26.

(99) راغ إلی کذا: أی مال إلیه سرّاً وحاد، وطریق رائغ: أی مائل الصحاح ج 4 ص 1320 «روغ» ؛ (روغ): أصل واحد یدلّ علی میل وقلّة استقرار، یقال: راغ الثعلب وغیره یروغ، راغ فلان إلی کذا: إذا مال سرّاً إلیه (معجم مقاییس اللغة ج 2 ص 430 «روغ» )؛ راغ الثعلب یروغ روغاً وروغاناً أی: ذهب یمنة ویسرة فی سرعة خدیعة، فهو لایستقرّ فی جهة (خزانة الأدب ج 5 ص 192 )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو الحرکه علی طریقٍ غیر معمول به للوصول إلی المطلوب (التحقیق فی کلمات القرآن ج 4 ص 245).

(100) عن أبی هریرة قال: جاء رجل إلی النبی صلی الله علیه و آله فشکا إلیه الجوع، فبعث رسول اللّه إلی بیوت أزواجه، فقلن: ما عندنا إلاّ الماء. فقال رسول اللّه: مَن لهذا الرجل اللیلة؟ فقال علیّ بن أبی طالب علیه السلام: أنا له یا رسول اللّه. وأتی فاطمة فقال: ما عندکِ یا ابنة رسول اللّه؟ فقالت: ما عندنا إلاّ قوت الصبیة، لکنّا نؤر ضیفنا. فقال علیّ علیه السلام: یا ابنة محمّد، نوّمی الصبیة، وأطفئی المصباح. فلمّا أصبح علیّ علیه السلام غدا علی رسول اللّه صلی الله علیه و آله، فأخبره الخبر، فلم یبرح حتّی أنزل اللّه: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلَی أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَ مَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ ی فَأُوْلَ_ل_ءِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»: الأمالی للطوسی ص 185، وسائل الشیعة ج 9 ص 462، حلیة الأبرار ج 1 ص 231، بحار الأنوار ج 36 ص 59 و ج 41 ص 34، جامع أحادیث الشیعة ج 8 ص 373، التفسیر الصافی ج 7 ص 154، وراجع شواهد التنزیل للحسکانی ج 2 ص 331.

(101) حشر آیه 9.

(102) الخصاصة: الإملاق، والثلمة فی الحال معجم مقاییس اللغة ج 2 ص 153 «خص» ؛ والخصاصة: الإملاق والحاجة، وأصله الاختصاص، وهو الانفراد بالأمر، فکأنّه انفرد الإنسان عمّا یحتاج إلیه، وقیل: أصله الفرجة، یقال للقمر: بدا من خصاص الغیم: أی فرجته، ومنه الخصّ: البیت

ص: 167

من القصب؛ لما فیه من الفرج (تفسیر مجمع البیان ج 9 ص 430)؛ الخصاصة: الجوع والضعف، وأصلها الفقر والحاجة إلی الشیء (النهایة فی غریب الحدیث ج 2 ص 37 «خص» )؛ الخصاصة: أی الجوع، وأصلها الفقر والحاجة إلی الشیء، وفی التنزیل: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلَی أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ»، وأصل ذلک فی الفرجة والخلّة؛ لأنّ الشیء إذا انفرج وهَی واختلّ، وذوو الخصاصة: ذوو الخلّة والفقر (لسان العرب ج 7 ص 26 «خصص» ). 103. عن أبی عبد اللّه علیه السلام: إنّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله نزل بأرضٍ قرعاء، فقال لأصحابه: اِئتوا بحطبٍ، فقالوا: یا رسول اللّه، نحن بأرضٍ قرعاء ما بها من حطب! قال: فلیأت کلّ إنسان بما قدر علیه، فجاؤا به حتّی رموا بین یدیه بعضه علی بعض، فقال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: هکذا تجتمع الذنوب، ثمّ قال: إیّاکم والمحقّرات من الذنوب، فإنّ لکلّ شیء طالباً، ألا وإنّ طالبها یکتب «مَا قَدَّمُواْ وَ ءَاثَ_رَهُمْ وَ کُلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَیْنَ_هُ فِی إِمَامٍ مُّبِینٍ»: الکافی ج 2 ص 288، وسائل الشیعة ج 15 ص 311، بحار الأنوار ج 70 ص 346، تفسیر نور الثقلین ج 4 ص 378.

(104) مائده، آیه 74.

(105) عفو: أصلان، یدلّ أحدهما علی ترک الشیء، والآخر علی طلبه، ثمّ یرجع إلیه فروع کثیرة لا تتفاوت فی المعنی، فالأوّل العفو، عفو اللّه عن خلقه، وذلک ترکه إیّاهم فلا یعقبهم فضلاً منه. قال الخلیل: وکلّ من استحقّ عقوبةً فترکْتَه فقد عفوت عنه معجم مقاییس اللغة ج 4 ص 56 «عفو» ؛ أصل معنی العفو الترک، وعلیه تدور معانیه، فیفسّر فی کلّ مقام بما یناسبه مِن ترک عقاب (تاج العروس ج 19 ص 686 «عفو» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو صرف النظر عن شیءٍ فی موردٍ یقتضی النظر والتوجّه إلیه (التحقیق فی کلمات القرآن ج 8 ص 183).

(106) الغفر: الستر، والغفران والغفر بمعنی، یقال: غفر اللّه ذنبه غفراً ومغفرةً وغفراناً، ویقال: غفر الثوب إذا ثار زئبره وهو من الباب؛ لأنّ الزئبر یغطّی وجه الثوب معجم مقاییس اللغة ج 4 ص 385 «غفر» ؛ الغفر: التغطیة، والغفر: الغفران، وغفرت المتاع: جعلته فی الوعاء (الصحاح ج 2 ص 770 «غفر» )؛ وأصل الغفر التغطیة، یقال: غفر اللّه لک غفراً وغفراناً وغفره، والمغفرة: إلباس اللّه تعالی العفو للمذنبین النهایة فی غریب الحدیث ج 3 ص 373 «غفر» ؛ غفر اللّه ذنوبه: أی سترها، وغفرت المتاع: جعلته فی الوعاء (لسان العرب ج 5 ص 25 «غفر» )؛ غفره یغفره غفراً: ستره، وکلّ شیء سترته فقد غفرته (تاج العروس ج 7 ص 314 «غفر» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو محو الأثر، وتستعمل فی الذنوب والمعاصی، ومفهوم المحو أعمّ (التحقیق فی کلمات القرآن ج 7 ص 241).

(107) ریشه «ت و ب» با مشتقات آن 87 در قرآن آمده است. و ریشه «غ ف ر» با مشتقات آن، 234 بار در قرآن استفاده شده است، یعنی نسبت مفهوم غفران بیش از دو برابر توبه است. توبه همان پشیمانی است؛ امّا مهم این است که انسان در آن حالت پشیمانی از خداوند غفران طلب کند تا گذشته جبران شود. به بیان دیگر تأکید به جبران گذشته بیشتر از مفهوم بازگشت به سوی خدا است.

(108) عن علیّ بن الحسین علیه السلام قال: مرّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله براعی إبلٍ، فبعث یستسقیه، فقال: أمّا ما فی ضروعها فصبوح الحی، وأمّا ما فی آنیتنا فغبوقهم، فقال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: اللّهمّ أکثر ماله وولده، ثمّ مرّ براعی غنمٍ، فبعث إلیه یستسقیه، فحلب له ما فی ضروعها، وأکفأ ما فی إنائه فی إناء رسول اللّه صلی الله علیه و آله، وبعث إلیه بشاةٍ، وقال: هذا ما عندنا، وإن أحببت أن نزیدک زدناک. قال: فقال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: اللّهمّ ارزقه الکفاف. فقال له بعض أصحابه: یا رسول اللّه! دعوت للذی ردّک بدعاءٍ عامّتنا نحبّه، ودعوت للذی أسعفک بحاجتک بدعاءٍ کلّنا نکرهه؟! فقال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: إنّ ما قلّ وکفی خیر ممّا کثر وألهی، اللّهمّ ارزق محمّداً وآل محمّد الکفاف: الکافی ج 2 ص 141، بحار الأنوار ج 69 ص 61.

(109) شوری، آیه 27.

(110) زید: أصل یدلّ علی الفضل، یقولون: زاد الشیء یزید فهو زائد، وهؤاء قوم زیدٌ علی کذا: أی یزیدون (معجم مقاییس اللغة ج 3 ص 40 «زید» ).

نقص: کلمة واحدة، هی النقص خلاف الزیادة (معجم مقاییس اللغة ج 5 ص 470 «نقص» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو ما یقابل الزیادة (التحقیق فی کلمات القرآن ج 12 ص 221).

(111) ضیق: کلمة واحدة تدلّ علی خلاف السعة، وذلک هو الضیق، والضیقة: الفقر، یقال: أضاق الرجل: ذهب ماله معجم مقاییس اللغة ج 3 ص 383 «ضیق» ؛ الضیق: نقیض السعة، ضاق الشیء یضیق ضِیقاً وضَیقاً، وتضیّق وتضایق (لسان العرب ج 10 ص 208 «ضیق» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو ما یقابل السعة (التحقیق فی کلمات القرآن ج 7 ص 57).

(بسط): بسط الشیء: نشره، وبالصاد أیضاً، وبسط العذر: قبوله، والبسطة: السعة (الصحاح ج 3 ص 116 «بسط» )؛ بسط الشیء: نشره (لسان العرب ج 7 ص 259 «بسط» )؛ بسط الشیء: نشره وتوسّعه، فتارةً یتصوّر منه الأمران، وتارةً یتصوّر منه أحدهما، یقال: بسط الثوب: نشره، ومنه البساط، وذلک اسم لکلّ مبسوط (مفردات غریب القرآن ص 46).

(112) کان بدء الوقف أنّه اجتمع ثلاثون ألف دینار... فحملوا إلی وکیلین لموسی علیه السلام بالکوفة، أحدهما حیّان السرّاج، والآخر کان معه، وکان موسی علیه السلام فی الحبس، فاتّخذا بذلک دوراً وعقدا العقود واشتریا الغلات، فلمّا مات موسی وانتهی الخبر إلیهما، أنکرا موته وأذاعا فی الشیعة أنّه لا یموت؛ لأنّه هو القائم. فاعتمدت علیه طائفة من الشیعة، وانتشر قولهما فی الناس، حتّی کان عند موتهما أوصیا بدفع ذلک المال إلی ورثه موسی علیه السلام واستبان للشیعة أنّهما قالا ذلک حرصاً علی المال: اختیار معرفة الرجال ج 2 ص 760، مستدرک الوسائل ج 4 ص 347، رجال الخاقانی ص 137، سماء المقال فی علم الرجال ج 1 ص 403، معجم رجال الحدیث ج 7 ص 325.

ص: 168

ذکر النجاشی فی ترجمة یونس بن عبد الرحمن الیقطین: وکان ممّن بذل له علی الوقف مال جزیل، فامتنع من أخذه وثبت علی الحقّ: رجال النجاشی ص 447، وراجع: نقد الرجال ج 5 ص 109، جامع الرواة ج 2 ص 356، معجم رجال الحدیث ج 21 ص 209، قاموس الرجال ج 11 ص171، أعیان الشیعة ج 10 ص 327، تهذیب المقال ج 1 ص 272.

(113) بقره آیه 42.

(114) الکتمان: نقیض الإعلان، کتم الشیء یکتمه کتماً وکتماناً، واکتتمه وکتمه لسان العرب ج 12 ص 506 «کتم» ؛ کتم أصل صحیح یدلّ علی إخفاء وستر، من ذلک: کتمت الحدیث کتماً وکتماناً (معجم مقاییس اللغة ج 5 ص 157 «کتم» )؛ ناقة کتوم ومِکتام _ بالکسر _ : لا تشول بذنبها عند اللقاح، ولا یُعلم بحملها، وقد کَتَمتْ تَکتُمْ کُتوماً، وهو مجاز (تاج العروس ج 17 ص 600 «کتم» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو ما یقابل الإبداء، وهو إخفاء ما یکون فی الضمیر والقلب التحقیق فی کلمات القرآن ج 10 ص 25.

(خفی): أصلان متباینان متضادّان، فلأوّل الستر، والثانی الإظهار (معجم مقاییس اللغة ج 2 ص 153 «خفی» )؛ خفی الشیء خفاءً: إذا استتر (مجمع البحرین ج 1 ص 673 «خفی» )؛ خفی خفاةً یخفیه خَفیاً بفتح فسکون، وخفیا: أظهره، وهو من الأضداد (تاج العروس ج 19 ص 382 «خفی» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو ما یقابل الإبداء (التحقیق فی کلمات القرآن ج 3 ص 92).

(115) یوسف، آیه 96.

(116) «قُل لاَّ أَسْ_ٔلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی» شوری، آیه 23.

(117) الإمام الصادق علیه السلام: إنّ إبراهیم لمّا أُوقدت النار ، أتاه جبرئیل بثوبٍ من ثیاب الجنّة فألبسه إیّاه ، فلم یضرّه معه حرّ ولا برد: بصائر الدرجات ص 209، الکافی ج 1 ص 232.

(118) الإمام الصادق علیه السلام: وکلّ نبیّ ورث علماً أو غیره ، فقد انتهی إلی محمّد وآله: علل الشرائع ج 1 ص 53، کمال الدین ص 142.

(119) عن ابن مسعود، عن عبد اللّه بن محمّد بن خالد، عن الوشّاء، عن بعض أصحابنا، عن مُیسِّر، عن أحدهما علیه السلام، قال: قال لی: یا مُیسِّر، إنّی لأظنّک وَصولاً لقرابتک، قلت: نعم جُعلت فداک، لقد کنت فی السوق وأنا غلام وأجرتی درهمان، وکنت أعطی واحداً عمّتی وواحداً خالتی، فقال: أما واللّه لقد حضر أجلک مرّتین، کلّ ذلک یؤّر: اختیار معرفة الرجال ج 2 ص 513، بحار الأنوار ج 71 ص 100، وسائل الشیعة ج 21 ص 536، جامع أحادیث الشیعة ج 16 ص 270، معجم رجال الحدیث ج 20 ص 115، قاموس الرجال ج 10 ص 317.

(120) رعد، آیه 21.

(121) عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «إنّ الرحمة لا تنزل علی قومٍ فیهم قاطع رحم»: مستدرک الوسائل ج 9 ص 107، الجامع الصغیر للسیّوطی ج 1 ص 305، کنز العمّال ج 3 ص 367.

(122) ابراهیم، آیه 3.

(123) ذلک بأنّهم استحبّوا الحیاة الدنیا علی الآخرة: أی رجّحوا الدنیا علی الآخرة: تفسیر الرازی ج 20 ص 124؛ لأجل أنّهم رجّحوا الدنیا علی الآخرة: تفسیر البحر المحیط ج 5 ص 522؛ ذلک بأنّهم استحبّوا: أی آثروا: تفسیر مجمع البیان ج 6 ص 204، التفسیر الأصفی ج 1 ص 664، التفسیر الصافی ج 3 ص 158؛ بأنّهم استحبّوا: یعنی اختاروا الحیاة الدنیا: تفسیر مقاتل بن سلیمان ج 2 ص 239؛ ذلک بأنّهم استحبّوا الدنیا: أی اختاروا الدنیا: تفسیر السمرقندی ج 2 ص 239؛ من أجل أنّهم اختاروا زینة الدنیا علی نعیم الآخرة: جامع البیان ج 14 ص 238؛ قوله: استحبّوا أی: اختاروا: تفسیر أبی حاتم الرازی ج 6 ص 1771، وراجع تفسیر السمعانی ج 2 ص 297، تفسیر البغوی ج 2 ص 277، تفسیر القرطبی ج 8 ص 95، تفسیر ابن کثیر ج 2 ص 356، تفسیر الجلالین ص 243، التبیان ج 1 ص 83.

ومعنی استحباب الدنیا علی الآخرة: اختیار الدنیا وترک الآخرة رأساً، ویقابله اختیار الآخرة علی الدنیا؛ بمعنی أخذ الآخرة غایة السعی وجعل الدنیا مقدّمة لها یتوسّل بها إلیها: تفسیر المیزان ج 12 ص 13.

(124) کان رسول اللّه صلی الله علیه و آله لمّا حاصر بنی قریظة، قالوا له: ابعث إلینا أبا لُبابة نستشیره فی أمرنا، فقال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: یا أبا لُبابة اِئتِ حلفاءک وموالیک. فأتاهم فقالوا له: یا أبا لُبابة ما تری؟ أننزل علی حکم رسول اللّه صلی الله علیه و آله؟ فقال: انزلوا واعلموا أنّ حکمه فیکم هو الذبح، وأشار إلی حلقه. ثمّ ندم علی ذلک، فقال: خنت اللّه ورسوله، ونزل من حصنهم ولم یرجع إلی رسول اللّه صلی الله علیه و آله، ومرّ إلی المسجد وشدّ فی عنقه حبلاً، ثمّ شدّه إلی الأُسطوانة التی کانت تُسمّی أُسطوانة التوبة، فقال: لا أحلّه حتّی أموت أو یتوب اللّه علیَّ. فبلغ رسول اللّه صلی الله علیه و آله، فقال: أمّا لو أتانا لاستغفرنا اللّه له، فأمّا إذا قصد إلی ربّه فاللّه أولی به، وکان أبو لُبابة یصوم النهار ویأکل باللیل ما یمسک رمقه، وکانت بنته تأتیه بعشائه، وتحلّه عند قضاء الحاجة، فلمّا کان بعد ذلک ورسول اللّه صلی الله علیه و آله فی بیت أُمّ سلمة، نزلت توبته، فقال: یا أُمّ سلمة قد تاب اللّه علی أبی لُبابة، فقالت: یا رسول اللّه، أفأُؤنه بذلک؟ فقال: لتفعلنّ. فأخرجت رأسها من الحجرة، فقالت: یا أبا لُبابة أبشر قد تاب اللّه علیک، فقال: الحمد للّه. فوثب المسلمون یحلّونه، فقال: لا واللّه حتّی یحلّنی رسول اللّه صلی الله علیه و آله بیده. فجاء رسول اللّه صلی الله علیه و آله فقال: یا أبا لُبابة قد تاب اللّه علیک توبةً لو ولدت من أُمّک یومک هذا لکفاک: تفسیر القمّی ج 1 ص 303، تفسیر نور الثقلین ج 2 ص 258، بحار الأنوار ج 22 ص 94.

(125) فاطر، آیه 28.

(126) خوف: أصل واحد یدلّ علی الذعر والفزع، یقال: خفت الشیء خوفاً وخیفةً معجم مقاییس اللغة ج 2 ص 230 «خوف» ؛ الخوف: الفزع (لسان

ص: 169

العرب ج 9 ص 99 «خوف» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو ما یقابل الأمن، ویعتبر فی الخوف توقّع ضرر مشکوک والظنّ بوقوعه (التحقیق فی کلمات القرآن ج 3 ص 139 ).

الخشیة: خوف یشوبه تعظیم، وأکثر ما یکون ذلک عن علم بما یخشی، وذلک خصّ العلماء بها (مفردات غریب القرآن ص 149 «خشی» ، تاج العروس ج 1 ص 87 «خشی» )؛ خشی: یدلّ علی خوف وذعر، ثمّ یُحمل علیه المجاز، فالخشیة: الخوف (معجم مقاییس اللغة ج 2 ص 184 «خشی» )؛ الخشیة: الخوف، یقال: خشی الرجل یخشی خشیةً أی: خاف (مجمع البحرین ج 1 ص 651 «خشی» )؛ إنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة هو المراقبة والوقایة مع الخوف، بأن یراقب أعماله ویتّقی نفسه مع الخوف والملاحظة (التحقیق فی کلمات القرآن ج 3 ص 61).

(127) ریشه «خ ش ی» و مشتقات آن در قرآن 48 بار تکرار شده و اما ریشه «خ و ف» در قرآن 124 بار آمده است. مفهوم خوف بیش از دو برابر مفهوم خشیّت تکرار شده است. شاید بتوان گفت کسانی که از خدا می ترسند دو برابر کسانی هستند که از خدا خشیّت دارند. زیرا مقام خشیّت مقامی است که فقط کسانی به آن می رسند که معرفت و شناخت بهتری به خدا پیدا کرده اند.

(128) عنکبوت، آیه 64.

(129) لهو: أصلان صحیحان، أحدهما: یدلّ علی شغلٍ عن شیءٍ بشیء، والآخر علی نبذ شیء بالید، فالأوّل: اللهو، وهو کلّ شیء شغلک عن شیء فقد ألهاک، ولهوتَ من اللهو، ولهیت عن الشیء: إذا ترکته لغیره، والقیاس واحد، وإن تغیر اللفّ أدنی تغیّر (معجم مقاییس اللغة ج 5 ص 231 «لهو» )؛ اللهو: ما شغلک من هویً أو طرب، واللهو: الصدوف عن الشیء، لهوت عنه ألهو، والعامّة تقول: تلهّیت، ویقال: ألهیته إلهاءً أی: شغلته کتاب العین ج 4 ص 87 «لهو» ؛ اللهو: ما یشغل الإنسان عمّا یعنیه ویهمّه، یقال: لهوت بکذا ولهیت عن کذا: اشتغلت عنه بلهو، ویعبّر عن کلّ ما به استمتاع باللهو (مفردات غریب القرآن ص 455 «لهو» )؛ إنّ الأصل الواحد فی المادّة هو ما یکون فیه تمایل إلیه وتلذّذ به، من دون نظر إلی حصول نتیجة (التحقیق فی کلمات القرآن ج 10 ص 246).

لعب: کلمتان منها یتفرّع کلمات، إحداهما اللعب، معروف، والتلعابة: کثیر اللعب، والملعب مکان اللعب، واللُّعبة من اللعب، واللِّعبه: المرّة منها، والکلمة الأُخری اللعاب: ما یسیل من فم الصبی، ولعب الغلام یلعب: سال لعابه (معجم مقاییس اللغة ج 10 ص 197 «لعب» )؛ لعب _ کسمع _ لَعْباً بفتح فسکون... ویقال لکلّ عمل لا یجدی علیه نفعاً: إنّما أنت لاعب (تاج العروس ج 2 ص 403 «لعب» )؛ لعب من أصل الکلمة اللعاب، وهو البزاق السائل، وقد لعب یلعب، ولعب فلان: إذا کان فعله غیر قاصد به مقصداً صحیحاً (مفردات غریب القرآن ص 450 «لعب» )؛ إنّ الأصل الواحد فی المادّة هو قول أو عمل لا یُقصد منه منظور مفید عقلاً ولایرغب إلیه العاقل... وإنّ اللهو ما یکون فیه تمایل إلی شیء وتلذّذ من دون نظر إلی نتیجة، فاللهو فیه قید زائد علی اللعب، وهو التمایل، فهو إنّما یتأخّر ویتحقّق بعد استمرار اللعب (التحقیق فی کلمات القرآن ج 10 ص 197).

ص: 170

، 1414 ه ، بیروت : دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع .

12 . تاریخ الیعقوبی ، أحمد بن أبی یعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح المعروف بالیعقوبی (ت 284 ه ) ، بیروت : دار صادر .

13 . تاریخ مدینة دمشق ، علی بن الحسن بن عساکر الدمشقی ( ت 571 ه ) ، تحقیق : علی شیری ، بیروت : دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع ، 1415 .

14 . التبیان فی تفسیر القرآن ، أبو جعفر محمّد بن الحسن المعروف بالشیخ الطوسی (ت 460 ه ) ، تحقیق : أحمد حبیب قصیر العاملی ، النجف الأشرف : مکتبة الأمین .

15 . تحف العقول عن آل الرسول ، الحسن بن علی الحرّانی (ابن شعبة) (ت 381 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفّاری ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامی ، الطبعة الثانیة، 1404 ه .

16 . تحفة الأحوذی، المبارکفوری (ت 1282 ه )، بیروت : دار الکتب العلمیة، الطبعة الاُولی، 1410 ه .

17 . التحقیق فی کلمات القرآن، العلاّمة حسن المصطفوی (معاصر)، طهران: وزارة الثقافة والإرشاد الإسلامیة، الطبعة الاُولی، 1416 ه .

18 . تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم) ، أبو الفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر البصروی الدمشقی (ت 774 ه ) ، تحقیق : عبد العظیم غیم ، ومحمّد أحمد عاشور ، ومحمّد إبراهیم البنّا ، القاهرة : دار الشعب .

19 . تفسیر الإمامین الجلالین، العلاّمة جلال الدین محمّد بن أحمد المحلّی والعلاّمة جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی، تحقیق: مروان سوار، بیروت: دار المعرفة للطباعة والتوزیع.

20 . تفسیر البغوی (معالم التنزیل) ، أبو محمّد الحسین بن مسعود الفراء البغوی (ت 516 ه ) ، بیروت : دار المعرفة .

21 . تفسیر البیضاوی (أنوار التنزیل وأسرار التأویل)، أبو سعید عبد اللّه بن عمر بن محمّد الشیرازی البیضاوی (ت 791 ه )، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاُولی، 1408 ه .

22 . تفسیر الثعلبی ، أبو إسحاق الثعلبی، (ت 427 ه)، تحقیق: أبو محمّد بن عاشور، بیروت : دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الاُولی، 1422 ه .

23 . تفسیر السمرقندی، أبو لیث السمرقندی (ت 383 ه )، تحقیق : محمود مطرجی ، بیروت: دار الفکر .

24 . تفسیر السمعانی، أبو مظفّر منصور بن محمّد السمعانی (ت 489 ه )، تحقیق: یاسر بن إبراهیم وغنیم بن عبّاس بن غنیم، الریاض: دار الوطن، الطبعة الاُولی، 1418 ه .

ص: 172

25 . تفسیر الطبری (جامع البیان فی تفسیر القرآن) ، أبو جعفر محمّد بن جریر الطبریّ (310 ه )، بیروت : دار الفکر .

26 . تفسیر القرطبی (الجامع لأحکام القرآن) ، أبو عبد اللّه محمّد بن أحمد الأنصاری القرطبی (ت 671 ه ) ، تحقیق : محمّد عبد الرحمن المرعشلی ، بیروت : دار إحیاء التراث العربی ، الطبعة الثانیة، 1405 ه .

27 . تفسیر القمّی، علی بن إبراهیم القمّی، (ت 329 ه )، تحقیق: السیّد طیّب الموسوی الجزائری، قمّ : منشورات مکتبة الهدی، الطبعة الثالثة، 1404 ه .

28 . التفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب (تفسیر الفخر الرازی) ، أبو عبد اللّه محمّد بن عمر المعروف بفخر الدین الرازی (ت 604 ه ) ، بیروت : دار الفکر ، الطبعة الاُولی ، 1410 ه .

29 . تفسیر المیزان (المیزان فی تفسیر القرآن) ، محمّد حسین الطباطبائی (1402 ه ) ، قمّ : طبع مؤسّسة إسماعیلیان ، الطبعة الثانیة، 1394 ه

30 . تفسیر غریب القرآن الکریم، فخر الدین الطریحی (ت 1085 ه )، تحقیق: محمّد کاظم الطریحی، قمّ: انتشارات زاهدی.

31 . تفسیر مقاتل بن سلیمان، أبو الحسن مقاتل بن سلیمان بن بشیر الخراسانی البلخی (ت 150 ه ) .

32 . تفسیر نور الثقلین ، عبد علیّ بن جمعة العروسی الحویزی (ت 1112 ه ) ، تحقیق : السیّد هاشم الرسولی المحلاّتی ، قمّ : مؤسّسة إسماعیلیان ، الطبعة الرابعة، 1412 ه .

33 . تهذیب المقال فی تنقیح کتاب الرجال ، محمّد علی الموحّد الأبطحی (معاصر) ، قمّ : ابن المؤلّف ، الطبعة الثانیة، 1417 ه ، .

34 . جامع أحادیث الشیعة ، السیّد البروجردی ( ت 1383 ه ) ، قمّ : المطبعة العلمیة .

35 . جامع الرواة ، محمّد بن علی الغروی الأردبیلی (ت 1101 ه ) ، بیروت : دار الأضواء ، 1403 ه .

36 . جامع السعادات ، محمّد مهدی بن أبی ذرّ النراقی ، تصحیح : السیّد محمّد کلانتر ، النجف ، جامعة النجف الأشرف .

37 . جامع الصغیر فی أحادیث البشیر النذیر ، جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی ( ت 911 ه ) ، بیروت : دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع ، الطبعة الاُولی ، 1401 ه .

38 . حاج شیخ عباس قمّی مرد تقوا وفضیلت (فارسی)، الشیخ علی الدوانی، طهران: مکتبة أمیر کبیر، 1370 ش .

39 . حلیة الأبرار فی أحوال محمّد وآله الأطهار ، هاشم البحرانی ، تحقیق : غلام رضا مولانا البروجردی ، قمّ : مؤسّسة المعارف الإسلامیة ، 1413 ه .

40 . خزانة الأدب، عبد القادر البغدادی (ت 1093 ه )، تحقیق: محمّد نبیل الطریفی وأمیل بدیع یعقوب، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة

ص: 173

الاُولی، 1998 م .

41 . خصائص الأئمّة (خصائص أمیر المؤمنین) ، محمّد بن الحسین الموسوی (الشریف الرضی) (ت 406 ه ) ، تحقیق : محمّد هادی الأمینی ، مشهد : مجمع البحوث الإسلامیّة التابع للحضرة الرضویّة المقدّسة ، 1406 ه .

42 . الدرّ المنثور فی التفسیر المأثور ، جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی (ت 911 ه ) ، بیروت : دار الفکر ، الطبعة الاُولی ، 1414 ه .

43 . ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی ، أحمد بن عبد اللّه الطبری (ت 693 ه ) ، تحقیق : أکرم البوشی ، جدّة : مکتبة الصحابة ، الطبعة الاُولی ، 1415 ه .

44 . رجال الخاقانی، الشیخ علی الخاقانی (ت 1334 ه )، تحقیق: محمّد صادق بحر العلوم، طهران: مرکز النشر مکتب الإعلام الإسلامی، الطبعة الثانیة، 1404 ه .

45 . رجال النجاشی ( فهرست أسماء مصنّفی الشیعة ) ، أبو العبّاس أحمد بن علی النجاشی ( ت 450 ه ) ، قمّ : مؤّسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرّسین ، الطبعة الخامسة ، 1416 ه .

46 . روح المعانی فی تفسیر القرآن (تفسیر الآلوسی) ، محمود بن عبد اللّه الآلوسی (ت 1270 ه ) ، بیروت : دار إحیاء التراث العربی .

47 . روضة الواعظین ، محمّد بن الحسن بن علیّ الفتّال النیسابوری (ت 508 ه ) ، تحقیق : حسین الأعلمی ، بیروت : مؤسّسة الأعلمی ، الطبعة الاُولی ، 1406 ه .

48 . زاد المسیر فی علم التفسیر ، عبد الرحمن بن علی القرشی البغدادی المعروف بابن الجوزی (ت 597 ه ) ، تحقیق : محمّد عبد اللّه ، بیروت : دار الفکر ، الطبعة الاُولی، 1407 ه .

49 . سماء المقال فی علم الرجال، أبو الهدی الکلباسی (ت 1356 ه )، تحقیق: محمّد الحسینی القزوینی، قمّ: مؤسّسة ولی العصر للدراسات الإسلامیة، الطبعة الاُولی، 1419 ه .

50 . شرح نهج البلاغة ، عزّ الدین عبد الحمید بن محمّد بن أبی الحدید المعتزلی المعروف بابن أبی الحدید (ت 656 ه ) ، تحقیق : محمّد أبوالفضل إبراهیم ، بیروت : دار إحیاء التراث ، الطبعة الثانیة ، 1387 ه .

51 . کمال الدین وتمام النعمة ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابَوَیه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق ( ت 381 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفّاری ، قمّ : مؤّسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرّسین ، الطبعة الاُولی ، 1405 ه .

52 . کنز العمّال فی سنن الأقوال والأفعال ، علاء الدین علی المتّقی بن حسام الدین الهندی ( ت 975 ه ) ، ضبط وتفسیر : الشیخ بکری حیّانی ، تصحیح وفهرسة : الشیخ صفوة السقا ، بیروت : مؤّسة الرسالة ، الطبعة الاُولی ، 1397 ه .

53 . کنز الفوائد ، أبو الفتح الشیخ محمّد بن علیّ بن عثمان الکراجکی الطرابلسی (ت 449 ه ) ، إعداد : عبد اللّه نعمة ، قمّ : دار الذخائر ، الطبعة الاُولی ، 1410 ه .

54 . لسان العرب ، أبو الفضل جمال الدین محمّد بن مکرم بن منظور ( ت 711 ه ) ، قمّ : نشر أدب الحوزة ، الطبعة الاُولی

ص: 174

، 1405 ه .

55 . مجمع البحرین ، فخر الدین الطریحی ( ت 1085 ه ) ، تحقیق : السیّد أحمد الحسینی ، طهران : مکتبة نشر الثقافة الإسلامیة ، الطبعة الثانیة ، 1408 .

56 . مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، أبو علی الفضل بن الحسن الطبرسی (ت 548 ه .) ، تحقیق: السیّد هاشم الرسولی المحلاّتی والسیّد فضل اللّه الیزدی الطباطبائی ، بیروت : دار المعرفة ، الطبعة الثانیة ، 1408 ه .

57 . مختار الصحاح ، الإمام محمّد بن أبی بکر بن عبد القادر الرازی ، بیروت : دار الکتاب ، 1981 م .

58 . مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل ، المیرزا حسین النوری ( ت 1320 ه ) ، تحقیق : مؤسّسة آل البیت ، قمّ : مؤّسة آل البیت ، الطبعة الاُولی ، 1408 ه .

59 . المستطرف فی کلّ فنّ مستطرف، شهاب الدین محمّد بن أحمد بن أبی الفتح الأبشیهی (ت 850 ه )، تحقیق: الدکتور مفید محمّد قمیحة، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الثانیة، 1986 م .

60 . مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، أبو الفضل علی الطبرسی (ق 7 ه )، تحقیق : مهدی هوشمند، قمّ : دار الحدیث، الطبعة الاُولی، 1418 ه .

61 . معجم الفروق اللغویّة، أبو هلال العسکری (ق 400 ه ) ، تحقیق : مؤسّسة النشر الإسلامی ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامی ، 1412 ه .

62 . معجم رجال الحدیث ، أبو القاسم بن علی أکبر الخوئی ( ت 1413 ه ) ، الطبعة الخامسة ، 1413 ه ، طبعة منقّحة ومزیدة .

63 . معجم مقاییس اللغة ، أحمد بن فارس الرازی القزوینی ، قمّ : مکتبة الإعلام الإسلامی .

64 . المفردات فی غریب القرآن ، أبو القاسم الحسین بن محمّد الراغب الإصفهانی (ت 502 ه ) ، تحقیق : صفوان عدنان داوودی ، دمشق : دار القلم ، الطبعة الاُولی ، 1412 ه .

65 . مناقب آل أبی طالب (مناقب ابن شهر آشوب ) ، أبو جعفر رشید الدین محمّد بن علی بن شهر آشوب المازندرانی ( ت 588 ه ) ، قمّ : المطبعة العلمیة .

66 . نقد الرجال ، مصطفی بن الحسین الحسینی التفرشی ( ق 11 ه ) ، قمّ : مؤّسة آل البیت لإحیاء التراث ، الطبعة الاُولی ، 1418 ه .

67 . النهایة فی غریب الحدیث والأثر ، أبو السعادات مبارک بن مبارک الجزری المعروف بابن الأثیر (ت 606 ه ) ، تحقیق : طاهر أحمد الزاوی ، قمّ : مؤسّسة إسماعیلیان ، الطبعة الرابعة ، 1367 ه .

ص: 175

68 . نهج البلاغة ، ما اختاره أبو الحسن الشریف الرضی محمّد بن الحسین بن موسی الموسوی من کلام الإمام أمیرالمؤمنین (ت 406 ه ) ، تحقیق : السیّد کاظم المحمّدی ومحمّد الدشتی ، قمّ : انتشارات الإمام علی ، الطبعة الثانیة ، 1369 ه .

69 . وسائل الشیعة ، محمّد بن الحسن الحرّ العاملی ( ت 1104 ه ) ، تحقیق : مؤسّسة آل البیت ، قمّ : مؤّسة آل البیت لإحیاء التراث ، الطبعة الثانیة ، 1414 ه .

70 . ینابیع المودّة لذوی القربی ، سلیمان بن إبراهیم القندوزی الحنفی (ت 1294 ه ) ، تحقیق : علی جمال أشرف الحسینی ، طهران : دارالاُسوة ، الطبعة الاُولی ، 1416 ه .

ص: 176