ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

مراتب معنوی حج، كه سرمایه جاودانه است و انسان را به افق توحید و تنزیه نزدیك می نماید، حاصل نخواهد شد مگر آنكه دستورات عبادی حج به طور صحیح و شایسته و مو به مو عمل شود. (1)

حج نمایشی باشكوه از اوج رهایی انسان موحد از همه چیز جز او و عرصه پیكاری فرا راه توسن نفس و جلوه بی مانندی از عشق، ایثار، آگاهی و مسئولیت در گستره حیات فردی و اجتماعی است. پس حج تبلور تمام عیار حقایق و ارزش های مكتب اسلام است.

مؤمنان زنگار دل را با زمزم زلال توحید می زدایند و با حضرت دوست تجدید میثاق می كنند و گرچه میراث ادب و فرهنگ ما، مشحون از آموزه های حیات بخش حج است، اما هنوز ابعاد بی شماری از این فریضه مهم، ناشناخته و مهجور مانده است.

پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در پرتو اندیشه های تابناك امام خمینی (قدس سره) حج را نیز همچون دیگر معارف و احكام اسلامی، در جایگاه واقعی خویش نشاند و سیمای راستین و محتوای غنی آن را نمایاند. اما

ص: 11

هنوز راهی دراز در پیش است تا فلسفه، ابعاد، آثار و بركات آن شناخته و شناسانده شود.

در راستای تحقق این هدف بزرگ، با الهام از اندیشه های والا و ماندگار امام راحل- احیاگر حج ابراهیمی- و با بهره گیری از رهنمودهای ارزشمند رهبر عزیز انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله خامنه ای- مدظله- معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبری، تلاش می كند با كاربردی كردن متون آموزشی، فصل جدیدی فرا راه كارگزاران حج و زائران حرمین شریفین بگشاید.

از این رو، پس از كارشناسی های متعدد و بهره گیری از اساتید و متخصصان فن، تلاش گردیده تا برای تهیه درسنامه ها و محتوای مورد نیاز در سفر حج و عمره، عناوین، موضوعات، سرفصل ها و منابع هر درس را مشخص و جلسات آموزشی آنها زمان بندی گردد تا به نحو بهینه مورد استفاده قرار گیرد.

عناوین این درسنامه ها عبارتند از:

1. مناسك حج

2. آداب سفر حج

3. اسرار و معارف حج

4. آشنایی با تاریخ اسلام (1 و 2)

5. آشنایی با تاریخ و اماكن مقدس مكه و مدینه

6. اخلاق معاشرت

7. احكام مبتلابه حج

8. آشنایی با كشورهای اسلامی

ص: 12

9. گزیده سیمای عقاید شیعه

10. شناخت عربستان

11. محاوره عربی

بی تردید آغاز هر كاری با كاستی ها و نواقص احتمالی همراه است. لذا انتظار می رود با بهره گیری از نظرات خوانندگان ارجمند، نقاط قوت و ضعف این مجموعه شناسایی و به تقویت داشته ها و زدودن كاستی های آن اقدام شود.

در پایان ضمن تشكر از همه كسانی كه ما را در تهیه و تنظیم این مجموعه یاری كرده اند، توفیق همگان را از خداوند منان خواهانیم.

معاونت آموزش و پژوهش بعثه

اداره كل آموزش

ص: 13

معظم له چندین بار در جلسات عمومی و خصوصی ذرّه پروری كرده و از كتاب تجلیل و به نیكی یاد نمودند. دیگری استاد عظیم الشأن، دانشمند فرهیخته و ادیب توانمند جناب دكتر احمد مهدوی دامغانی استاد برجسته دانشگاه هاروارد ایالات متحده آمریكا كه پروردگار مهربان همواره وجود نازنیش را در دیار غربت به سلامت دارد. استاد نامه ای بس ارزشمند و پرمحتوا در تجلیل و نقد كتاب همراه با پیشنهادات و ملاحظات اصلاحی برای اینجانب ارسال كردند.

همچنین كتاب پیام آور رحمت به قلم مترجم شهیر و برجسته ایران سركار خانم دكتر فریده مهدوی دامغانی به زبان فرانسه و به قلم دو نفر از نویسندگان فاضل پاكستان آقایان محمد كاظم سَلیم و سید عمار یاسر همدانی به زبان اردو ترجمه شد. قرار است به زبان های عربی، انگلیسی، روسی، تركی آذری و اسپانیولی نیز ترجمه گردد.

اخیراً نیز از سوی معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبری در سازمان حج و زیارت برای آموزش در بین روحانیون اعزامی به حج و عمره، كتاب به صورت زیبایی در قالب پانزده درس، به نام درسنامه آشنایی با تاریخ اسلام در دو جلد تنظیم گشته است. ویژگی و ارزش كار مذكور در این است كه هیچ گونه دخل و تصرفی در متن كتاب صورت نگرفته و اصالت آن صد در صد حفظ شده است. اینجانب متن آماده شده را به دقت ملاحظه و مطالعه كردم و طی آن مواردی را نیز اصلاح و اضافه نمودم.

امیدوارم كتاب پیام آور رحمت در شكل و لباس جدیدش نیز مورد

ص: 15

عنایت حضرت حق جلّ و علا و آخرین سفیرش محمد مصطفی كه بر او و خاندان پاكش هزاران درود و سلام خدا باد واقع شود و نیز مورد استفاده دوستداران و علاقه مندان سیره نبوی قرار گیرد.

قم- سید علی میرشریفی

17 دی 1388

21 محرم 1431

ص: 16

گرانقدر حجةالاسلام دكتر سید طه مرقاتی به روستای ییلاقی ما واقع در ضلع غربی شهرستان قم تشریف آوردند و امر فرمودند باید این كار را شروع كنید و تشخیص اولویت كارها را بر عهده ما بگذارید.

اینجانب به ناچار پذیرفتم و از خداوند حكیم و رسول اكرم (ص) استمداد طلبیدم. آن گاه با اساتید و بزرگان این فن در داخل و خارج كشور مشورت و رایزنی نمودم و از تجربیات و راهنمایی های ارزشمند آنان بهره بردم. استاد مسلّم و متخصص سیره نبوی دوست گرانمهر و استاد بزرگوار ما مورخ محقق حجةالاسلام والمسلمین استاد سید جعفر مرتضی عاملی در حال حاضر در جنوب لبنان به سر می برد، در زمستانی سرد به روستای استاد واقع در نزدیكی مرز فلسطین اشغالی رفتم. ایشان با آغوش باز مرا پذیرفت و خونگرمی استاد از شدت سرما كاست. پاره ای از مشكلات و معضلات كار را با معظم له در میان گذاشتم و او راهنمایی های لازم را مبذول داشت و لوح فشرده مجلدات چاپ نشده كتاب ارزشمند الصحیح من سیرة النبی الأعظم را در اختیار اینجانب قرار داد كه در این جا فرصت را مغتنم شمرده و از ایشان تشكر می كنم.

برای تحقیق میدانی در باره جنگ موته به كشور اردن سفر نمودم و از شهرهای موته، مَزار، مَعان، منطقه بَلْقا و بندر عَقَبَه در نزدیكی مرز عربستان دیدن كردم. این سفر به دعوت مدیر مؤسسه آل البیت اردن، دوست ارجمند جناب استاد دكتر ابراهیم شَبُّوح انجام شد كه واجب است از زحمات و هم چنین رهنمودهای ایشان در باره نحوه نگارش كتاب تشكر كنم. بسیار مشتاق بودم و لازم می دانستم به عربستان نیز سفر كنم و تحقیقات میدانی خود را ادامه داده و تكمیل نمایم ولی برخلاف

ص: 18

تلاش زیاد موفق به اخذ ویزا نشدم.

در شیوه كار از اصل معمول و مورد قبول مورخان و محققان عرصه تاریخ كه كشف حقیقت مبتنی بر نصوص تاریخی در پرتو قراین و شواهد است، پیروی شد و از استحسان و حدسیات بی پایه و اساس خودداری گردید. بیشتر عنایت اینجانب بر این بود كه ناگفته ها و كم گفته ها و مشكلات و معضلات سیره را در حد وسع و توان خود بیان كنم. در نقل مطالب نیز متن مباحث و گفتگوها درج گردید تا اساتید و دانشجویان با ذوق و سلیقه خود از آن برداشت نموده و تفسیر و تحلیل نمایند. در روش ترجمه و انتخاب الفاظ و اصطلاحات هم اهتمام بر این بود كه حال و هوای روزگار صدر اسلام ترسیم گردد.

در انتخاب مطالب و گزینش مصادر صرفاً به منابع سیره و تاریخ اسلام بسنده نشد بلكه از صدها كتاب گوناگون از جمله تفسیر، حدیث، رجال، فضایل، ادبیات و غیر آن استفاده گردید. تألیفات ارزشمند معاصران نیز از نظر دور نبود.

با توجه به آموزشی بودن كتاب اصل ایجاز و گزیده نویسی مد نظر بود، با این وصف كوشش شد تا از جامعیت آن كاسته نشود. برای رعایت اختصار و یكنواختی مطالب از نوشتن پابرگ و ارجاع به مصادر در پاورقی خودداری گردید و گزیده منابع در همان متن كتاب ذكر شد كه توضیح آن در فهرست منابع آمده است. اگر توفیق یار گردید و كتابی به عنوان منبع و مرجع این درس تدوین گشت، تفصیل مطالب همراه ارجاع به مصادر به طور گسترده در آن جا ذكر خواهد شد.

تعداد زیادی از دوستان فاضل و اساتید بزرگوار اوراق این متن را

ص: 19

پیش از چاپ مطالعه كردند و برخی در بعضی از دانشگاه ها تدریس نمودند و سپس توضیحات و پیشنهادهای سودمندی را متذكر شدند كه از تمامی آن عزیزان سپاسگزارم. در صدر این بزرگواران دو فرزانه هستند كه بر خود فرض می دانم از آنان با عظمت و نیكی یاد نمایم؛ یكی دانشمند نادرالمثال جناب حجةالاسلام والمسلمین شیخ محمدرضا حكیمی كه خداوند عمر پربركتش را بلند گرداند، استاد پاره ای از این اوراق را كریمانه و با دقت اعجاب انگیز از نظر گذراند و تذكرات بسیار ارزشمندی را ارائه داد. دیگری سرور مكرم جناب آقای دكتر احمد احمدی كه توفیقش در خدمت به فرهنگ این مرز و بوم افزون باد، با دقت خاص خویش كتاب را ملاحظه و اصلاحات مفیدی را اعمال كرد. اجر و پاداش همه این دانشوران با صاحب كتاب باد.

بی شك همه این نعمت ها لطف و مرحمت پروردگار بود كه بر حقیر ارزانی داشت، پس در هر حال سپاس و تشكر از آن اوست.

قم- عیسی آباد

سید علی میرشریفی

شهریور 1385/ شعبان 1427

ص: 20

نظر تجارت حائز اهمیت بود. در روزگاران قدیم چینی ها و هندی ها كالاهای خود را از این طریق به اروپا و مصر حمل می كردند. وجود كعبه كه مطاف و مورد احترام مردم جاهلیت بود اهمیت آن را دو چندان می كرد. با این وصف جزیرة العرب منابع اقتصادی و درآمد قابل اعتنایی نداشت، به همین سبب هیچ یك از كشورگشایان آن روزگار مانند امپراتوری های روم و ایران، جز در برخی موارد، چشم طمع بدان ندوخته بودند.

طایفه ای از قریش رئیسی بود و به نوشته محمد بن حبیب بغدادی در كتاب المُنَمَّق/ 331 ریاست قریش با عبد مناف بود و سپس به فرزندانش هاشم و عبدالمطلب رسید. عبدالمطلب در فضل و بزرگواری و شرافت از همه بالاتر و برتر بود. یعقوبی 2/ 11 می نویسد: قریش می گفتند عبدالمطلب ابراهیم دوم است.

در حجاز جز همان پیمان هایی كه بین قبایل منعقد می گشت و به موجب آن حقوق هر قبیله و وابستگان آن محترم شمرده می شد قانون دیگری وجود نداشت و اگر فردی جزء قبیله ای نبود و یا پیوندی با دیگر قبایل نداشت كسی از او دفاع و حمایت نمی كرد. به طور طبیعی قبایل بزرگ تر از حقوق بیشتری برخوردار بودند و می توان گفت زور و شمشیر یگانه قانون آن دیار به شمار می آمد.

خرافات و افسانه سراپای آنان را پوشانده بود تا آن جا كه دختران خود را زنده به گور می كردند! قرآن در سورة تكویر آیه هشت و نه می فرماید: (وَإِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ* بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ) و آن گاه كه از دختر زنده به گور شده پرسیده شود كه به كدام گناه كشته شده است؟

امیرالمؤمنین علی (ع) در نهج البلاغه/ 68 می فرماید: «شما ای گروه عرب بدترین آیین را داشتید و در بدترین سرزمین بودید، در بین سنگ های سخت و مارهای گزنده می خوابیدید، آب تیره می نوشیدید و غذای ناگوار می خوردید، خون یكدیگر را می ریختید و پیوند خویشاوندی را قطع می كردید، بت ها در میان شما برپا و گناهان سراپای شما را فرا گرفته بود».

تمامی این مشكلات، نابسامانی ها و بی فرهنگی ها را قرآن در یك جمله كوتاه در آیه صدوسه آل عمران چنین بیان كرده است: (وَكُنْتُمْ عَلَی شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا) بر لب پرتگاهی از آتش بودید كه خدا شما را از آن رهانید. و از این روست كه در آیه صد و شصت و چهار همین سوره نیز می فرماید:

(لَقَدْ مَنَّ اللهُ عَلَی الْمُؤمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَ یُزَكِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُبِینٍ).

هر آینه خداوند بر مؤمنان منّت نهاد آن گاه كه از خودشان فرستاده ای در میانشان برانگیخت كه آیات او را برای شان می خواند و پاكشان می سازد و به آنان كتاب و حكمت می آموزد، هر چند پیش از این در گمراهی آشكار بودند.

ص: 24

ص: 26

شغل و معیشت، آیین حضرت قبل از بعثت، ولادت امیرالمؤمنین علی (ع) و پرورش ایشان در كنار پیامبر مطلع شویم.

این امور زنگ خطری بود برای ستمگران، مژده ای برای ستمدیدگان و بشارتی بر ظهور خاتم پیامبران و برچیده شدن بساط بت پرستی و شرك مشركان. مشهور مورخان می گویند هنگامی كه آمنه بنت وَهْب به او باردار بود، شوهرش جناب عبدالله در راه بازگشت از سفر تجاری شام در مدینه پس از یك ماه بیماری درگذشت ولی یعقوبی 2/ 10 می نویسد هنگام تولد پدرش زنده بود. گویند روز هفتم ولادت پیامبر جد وی عبدالمطلب گوسفندی سر برید و طی مراسمی نام او را «محمد» گذاشت. وقتی پرسیدند چرا این نام را برای او انتخاب كردی؟ پاسخ داد خواستم در آسمان و زمین ستوده باشد.

فصیح تر بود، از این رو كودكان را به بیابان می فرستادند تا زبان فصیح بیاموزند. به روایت ابن اسحاق 1/ 176 خود حضرت نیز به این امر اشاره كرده و فرموده است:

«أَنَا أَعْرَبُكُم، أَنَا قَرَشِیٌّ وَاسْتُرْضِعْتُ فِی بَنِی سَعْدِ بْنِ بَكْرٍ».

من فصیح ترین شما هستم، چون هم قریشی هستم و هم در قبیله بنی سعد شیر خورده ام.

د. چون در شهر مكه وبا و دیگر بیماری های واگیر شیوع داشت، نوزادان را برای حفظ سلامت به صحرا می فرستادند.

ابن اسحاق 1/ 171 در خبری ضعیف نقل می كند كه حلیمه سعدیه گفت: در سالی كه ما دچار خشكسالی شده بودیم با زنان بنی سعد راهی مكه شدیم تا نوزاد شیرخواره بگیریم. رسول خدا را به هر زنی از زنان بنی سعد كه عرضه می كردند تا گفته می شد یتیم است نمی پذیرفت، زیرا ما می خواستیم از ناحیه پدر نوزاد به نوایی برسیم. هر یك از زنان بنی سعد كودكی برای شیر دادن گرفتند جز من، چون خوش نداشتم بدون نوزاد برگردم رفتم همان كودك یتیم را گرفتم و تنها چیزی كه مرا به گرفتن او واداشت همان بود كه جز وی كودكی نیافتم.

این گزارش از جهت سند و متن دارای اشكال است. اما از نظر سند راوی آن جَهْم بن ابی جَهْم است. ذَهَبی در میزان الاعتدال 1/ 426 گوید: جَهْم بن ابی جَهْم كه در سند ابن اسحاق واقع شده مجهول است و شناخته شده نیست. ضعف دیگر در سند مرسل بودن آن است كه می گوید: «أَوْ عَمَّنْ حَدّثَهُ عَنْهُ» كه معلوم نیست این راوی چه كسی است. از نظر متن نیز دارای ایراد است، زیرا چگونه می شود كه عبدالمطلب با

ص: 30

آن شوكت و عظمت كه بزرگ مكه و قریش به شمار می آمد و صدها نفر فقیر و درمانده سر سفره او غذا می خوردند و به اصطلاح درِ خانه اش بر روی مستمندان و بینوایان باز بود، نتواند اندك هزینه شیرخوارگی نوه خود را بپردازد. و انگهی از نظر معنوی زنان بادیه نشین باید افتخار می كردند كه دایه نوزاد بزرگ ترین شخصیت قریش باشند. از این روست كه برخی از بزرگان اهل سنت به توجیه آن پرداخته اند.

حلبی 1/ 92 می نویسد: «من به روایتی برنخوردم كه در آن ذكر شده باشد حلیمه و دیگر دایه ها به سبب فقر پیامبر، او را نپذیرفته باشند. از ابن حَجَر عَسْقَلانی استفتاء كردند و گفتند: برخی واعظان در منبر مطالبی را پیرامون ولادت رسول خدا نقل می كنند كه موجب وهن آن حضرت است و با عظمت او سازگار نیست. نمونه ای از آن این كه می گویند هنگامی كه آن حضرت را به دایگان عرضه كردند آنان به لحاظ نداشتن مال از پذیرفتن او سرباز زدند. ابن حجر پاسخ داد: برای فرد هوشیار شایسته است كه آن بخش از خبر را كه موجب وهن و نقص اشخاص می شود نقل نكند». مقصود ابن حجر این است كه صدق آن قسمت خبر احراز نشده است.

نیز این كه در بعضی نقل ها از قول حلیمه آمده است: «نِساءُ بَنی سَعْدٍ سَبَقْنَ إِلی مَراضِعِهِنَ» زنان بنی سعد جلوتر از ما نزد شیرخوارهای شان رفتند، می رساند كه معمولًا دایه ها از خانواده هایی كه با آنان آشنایی و نوعی پیمان داشتند شیرخواره می گرفتند. از این روست كه به نقل استیعاب 4/ 84 ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب نیز نزد حلیمه شیر

ص: 31

خورده و حمزه (ع) نیز به گفته امتاع الاسماع 4/ 6 در بین طایفه بنی سعد شیر نوشیده بود. وانگهی اعیان و اشراف مكه چنین نبودند كه نوزادان عزیز خود را به دایه های ناشناخته بسپارند. پس این كه حلیمه می گوید زنان طایفه بنی سعد سراغ شیرخوارگان خود رفتند، یعنی از همان ابتدا نزد طوایف و خانواده های آشنای خود رفتند نه این كه نوزاد عبدالمطلب را به آنان عرضه كرده و آنان نپذیرفته باشند.

گزارش این واقعه بدون پیرایه در مناقب ابن شهر آشوب 1/ 32 از زبان حلیمه چنین آمده است: «خشكسالی در صحرا روی آورد و مشكلات ما را روانه شهر ساخت. من وارد مكه شدم، زنان قبیله سعد جلوتر از ما نزد شیرخوارهای شان رفتند. من سراغ شیرخواره ای را گرفتم مرا راهنمایی كردند نزد عبدالمطلب و گفتند او را نوزادی است كه نیاز به دایه دارد. نزد او رفتم. گفت من كودك یتیمی دارم نامش محمد است. آن گاه وی را همراه خود به بیابان بردم».

میرخواند در روضه الصفا 3/ 1055 از قول حلیمه گوید كه هفت روز در مكه توقف كردیم و در این ایام حضرت آمنه از غرایب و شگفتی های دوران حمل و هنگام ولادت فرزند خود سخن می گفت.

به روایت تاریخ الخمیس 1/ 225 حلیمه درمورد خصوصیات كودك قریش می گوید: هیچ چیز نزد او مبغوض تر از این نبود كه بدنش نمایان شود، وقتی لباسش را از بدنش درمی آوردم فریاد می زد تا آن كه او را می پوشاندم. هرگز گریه نكرد و هیچ گاه بداخلاقی ننمود. روزی از من خواست اجازه دهم همراه برادرانش به صحرا برود. من او را تمیز و آماده رفتن نمودم و گردنبندی از مهره های یمن برای محافظت بر گردنش آویختم. او خشمگین شد و گردنبند را پاره كرد و كنار انداخت و گفت: «مادر جان دست نگهدار! با من كسی است كه مرا محافظت می كند».

فرزندان او حق نداشت روی آن بنشیند. نوزاد عبدالله وقتی می خواست روی آن فرش بنشیند، عموهایش مانع می شدند. عبدالمطلب می فرمود: پسرم را رها كنید به خدا سوگند كه آینده درخشانی دارد.

فرزند عبدالله هشت ساله بود كه عبدالمطلب نیز درگذشت، او سرپرستی نوه خود را به فرزندش ابوطالب كه با عبدالله از یك مادر بودند سپرد. از این پس ابوطالب با فداكاری و از جان گذشتگی و ایثار از آن حضرت سرپرستی و حضانت نمود.

اثاث كاروان مانده است. گفت او را نیز با خود بیاورید تا همراه شما غذا بخورد. حضرت را آوردند، بحیرا او را به دقت مشاهده كرد. پس از صرف غذا خطاب به وی گفت: تورا به حق لات و عُزّی سوگند می دهم آن چه را می پرسم پاسخ گویی. رسول خدا (ص) فرمود:

«لا تَسْأَلْنِی بِاللّاتِ وَالْعُزّی فَوَ اللهِ ما أَبْغَضْتُ شَیْئاً قَطُّ بُغْضَهُما».

مرا به لات و عزّی سوگند مده كه به خدا سوگند هیچ چیز نزد من مانند آن دو مبغوض نیست.

آن گاه سؤالاتی كرد و پیامبر پاسخ گفت، سپس رو كرد به ابوطالب و گفت این جوان چه نسبتی با تو دارد؟ گفت: فرزند من است. بَحیرا گفت پدر او نباید زنده باشد. ابوطالب گفت برادرزاده من است. آن گاه بَحیرا گفت او را به سرزمین خودش بازگردان و از یهود بر او برحذر باش كه اگر او را بشناسند آزار می دهند، این برادرزاده ات آینده بس درخشانی دارد. ابوطالب كار تجارت خود را شتابان انجام داد و به مكه بازگشت. تِرْمِذی 5/ 551 گوید: ابوطالب پس از سفارش بَحیرا برادرزاده خود را همراه ابوبكر و بِلال به مكه بازگرداند و به نقل طبرسی/ 19 از ابن اسحاق قصیده ای نیز در این باره سرود.

برخی از مورخان مانند ذهبی در تاریخ الاسلام 1/ 57، ابن كثیر در السیرة النبویه 1/ 247، ابن حجر در اصابه 1/ 177 و دیگران در صحت این گزارش تشكیك كرده اند. بیشتر ایراد آنان درباره بازگشت حضرت همراه ابوبكر و بِلال است. آنان می گویند در آن تاریخ ابوبكر نه ساله

ص: 35

بوده و بلال از او كوچك تر و یا به قول ذهبی هنوز به دنیا نیامده بود، پس چگونه می شود كه ابوطالب پیامبر را همراه آنان به مكه بازگردانده باشد. این اشكال بر متن روایت تِرْمِذی وارد است اما به روایت ابن اسحاق و صدوق كه قسمت ابوبكر و بلال را ندارند وارد نیست.

مرحوم هاشم معروف حسنی لبنانی در سیرة المصطفی 1/ 55 به نقد این گزارش پرداخته است. بعضی از محققان نیز گویا به لحاظ این كه برخی از مستشرقان گفته اند حضرت محمد (ص) تعالیم خود را در همین مسافرت از بحیرا فرا گرفت در اصل وجود بحیرا تشكیك كرده اند. نكته قابل توجه این كه اگر برخی پیرایه های گزارش قابل پذیرش نباشد دلیل نمی شود كه اصل روایت جعلی باشد.

نیامده است. وانگهی بر اساس قراینی این حضور بعید به نظر می رسد، زیرا اولًا از نظر كلامی پیامبر قبل از بعثت نیز معصوم بوده و شركت او در جنگی كه فسق و فجور شمرده می شده بسیار بعید است. ثانیاً یعقوبی 2/ 15 در یك نقل می نویسد: ابوطالب كه در آن دوران سرور بنی هاشم بود نگذاشت احدی از بنی هاشم در آن شركت كند و گفت: این ستم و تجاوز و قطع پیوند خویشاوندی و حلال شمردن ماه حرام است، نه من در آن شركت می كنم و نه احدی از خاندانم.

در خانه عبدالله بن جُدْعان در پیمانی شركت كردم كه دوست نداشتم به جای آن شتران سرخ موی داشته باشم. اگر هم اینك در دوران اسلام نیز مرا بدان فرا خوانند هر آینه اجابت می كنم.

این پیمان كه به نام «حِلْفُ الْفُضُول» معروف است چنان عمیق و مستحكم و مطابق فطرت پاك بشر بود كه ضمانت اجرایی آن در نسل های بعد نیز برقرار بود.

شامی گفت به لات و عزّی سوگند یاد كن. پیامبر فرمود:

«ما حَلَفْتُ بِهِما قَطُّ وَ إِنّی لأَمُرُّ فَأُعْرِضُ عَنْهُما».

من هرگز به آن دو سوگند یاد نكرده ام، هرگاه بر آن ها عبور كنم روی خود را برمی گردانم.

آن گاه هنگام بازگشت به مكه در نزدیكی شهر بُصْری زیر سایه درختی نشست نَسْطُورای راهب كه به گفته آثار احمدی/ 68 جانشین بَحیرا بود با وی ملاقات و از مَیسَرَه غلام خدیجه درباره او سؤالاتی كرد. آن گاه در پایان به رسالت خاتم پیامبران بشارت داد و گفت زیر سایه این درخت جز پیامبر نمی نشیند. البته برخی از نویسندگان در صحت این مطلب تشكیك كرده اند.

پیامبر در سفر تجاری خود سود مناسبی به دست آورد. مَیسَرَه با كسب اجازه از حضرت زودتر نزد خدیجه آمد و درایت و امانتداری وی را بازگو كرد. از همین رهگذر بود كه حضرت خدیجه (س) به ازدواج با آن حضرت تمایل پیدا كرد.

در پایان این بحث تذكر این نكته مناسب است. این كه در برخی نقل ها آمده است رسول خدا اجیر خدیجه بود، صحیح به نظر نمی رسد، زیرا اولًا ابن اسحاق 1/ 199 تصریح كرده است كه خدیجه اشخاص را به كار می گرفت و مال التجاره خود را به مضاربه می داد. ابوطالب هم فرمود: مردم با اموال خدیجه (س) تجارت می كنند، شما هم بیا چنین كن.

ثانیاً یعقوبی 2/ 20 از قول عمار یاسر نقل می كند كه گفت: من از همه مردم از ازدواج رسول خدا با خدیجه آگاه ترم، من با آن حضرت دوست بودم، این كه مردم می گویند خدیجه وی را به اجیری گرفت صحیح

ص: 39

نیست، او هرگز اجیر احدی نشد. آری، موقعیت خانوادگی و شرافت و بزرگی خاندان بنی هاشم نیز گزارش یعقوبی را تأیید می كند.

هم شأن توست ازدواج كنی می پذیری؟ پرسید: «او كیست؟» گفت: خدیجه. حضرت پذیرفت. نفیسه موافقت پیامبر را به اطلاع خدیجه رساند. به روایت ابن اسحاق 1/ 200 خدیجه به حضرت پیام فرستاد و گفت: پسرعمو من خواهان ازدواج با تو هستم، چون خویشاوند منی و در بین خاندانت بزرگوار، امانتدار، خوش خلق و راستگویی. رسول خدا (ص) موضوع را با عموی خود ابوطالب در میان گذاشت و از او نظرخواهی كرد. او نیز این كار را پسندید. آن گاه همراه وی و دیگر عموها راهی خانه خدیجه شد. مجلس عقد در منزل خدیجه تشكیل شد. وكیل داماد عمویش ابوطالب و نماینده عروس پسرعمویش وَرَقَة بن نَوْفَل بود.

و آیینی فراگیر و دیدگاهی عمیق دارد».

كلینی 5/ 375 گوید: سپس ورقه لب به سخن گشود، ولی هیبت مجلس او را گرفت، لكنت زبان پیدا كرد و نتوانست پاسخ ابوطالب را بدهد. خدیجه گفت: ای عمو گرچه شما در امر شهود از خودم به من سزاوارتری لیكن (در تمام امور) از من به خودم سزاوارتر نیستی. ای محمد! من خودم را همسر تو قرار دادم و مهر را نیز خودم از مالم می پردازم. بگو عمویت شتری نحر كند و ولیمه ای تهیه كند و تو در كنار همسرت قرار بگیر. در این هنگام شخصی گفت شگفتا مهر بر دوش زنان است! ابوطالب به شدت خشمناك شد و از جای برخاست و گفت: اگر مردان همانند این برادرزاده من باشند آنان به گران ترین قیمت و بزرگ ترین مهر خواستگاری خواهند شد اما اگر مثل شما باشند جز با مهری گران همسر آنان نشوند.

با این حال ابن اسحاق 1/ 201 می گوید: رسول خدا (ص) بیست شتر جوان از اموال خود به مهر خدیجه درآورد. قَسْطَلانی نیز در المواهب اللدنیه 1/ 403 گوید: پیامبر دوازده اوقیه طلا به خدیجه مهر داد. باری، ابوطالب شتری نحر كرد و رسول خدا بر همسر خویش وارد شد. پس از ازدواج ثروت خدیجه در اختیار رسول خدا قرار گرفت ولی آن حضرت دیگر هیچ گاه تجارت نكرد، چرا كه در پی جمع آوری و ازدیاد ثروت نبود.

بنابر قول مشهور رسول خدا هنگام ازدواج بیست و پنج و خدیجه چهل ساله بود. پیامبر با خدیجه بیست و پنج سال زندگی كرد و تا او زنده بود با هیچ زنی ازدواج نكرد. از زنان خود فقط از خدیجه فرزند

ص: 42

داشت دو پسر قاسم و عبدالله و چهار دختر زینب، رقیه، كلثوم و حضرت فاطمه. فرزند دیگر او ابراهیم از كنیز خود ماریه قبطیه بود. هنگام رحلت تمامی فرزندان او جز فاطمه زهرا (س) از دنیا رفته بودند.

در پایان این بحث یادآوری دو مطلب ضروری است:

الف. در پاره ای از منابع آمده است رسول خدا (ص) به سبب یتیمی و تهیدستی كفو و همتای خدیجه (س) به حساب نمی آمد، به طوری كه وقتی خدیجه به ابوطالب ازدواج با برادرزاده اش را پیشنهاد كرد ابوطالب در مقام تعجب گفت مرا مسخره نكن! این سخن دروغی بیش نیست، زیرا موقعیت خانوادگی رسول خدا و شأن و شخصیت اجتماعی آن حضرت به مراتب بالاتر از حضرت خدیجه و اموال او بود.

ب. همان گونه كه گذشت بنابر قول مشهور مورخان و محدثان حضرت خدیجه قبلًا دو بار شوهر كرده بود. اما در مقابل این قول در بین پیشینیان، علی بن احمد كوفی در الاستغاثه 1/ 70 مخالف این نظر است و می گوید خدیجه قبلًا شوهر نكرده بود. دلیل او یك استحسان عرفی و برداشت شخصی است، او می گوید مورخان اجماع دارند بر این كه اشراف و بزرگان قریش همه از خدیجه خواستگاری كردند، ولی او هیچ یك را نپذیرفت. پس چگونه ممكن است ازدواج با اعرابی را پذیرفته باشد. اگرچه این ادعا یك استحسان و استنباط نسبتاً خوب و نكته قابل تأمّلی است لیكن هیچ گونه نصّی دال بر آن در دست نیست. وانگهی بعید است زنی در آن روزگار تا چهل سالگی شوهر نكند. علی بن احمد كوفی در ادامه افزوده است: زینب و رقیه نیز دختران هاله خواهر خدیجه بودند، چون در خانه خدیجه پرورش یافتند به رسول خدا (ص) نسبت داده

ص: 43

شدند. این نكته نیز برخلاف نصوصی است كه تصریح دارد بر این كه آنان دختران پیامبر بودند. باری، تا دلیل قاطع و نصّی صریح بر این مدعا نباشد، نمی توان از ظاهر نصوص و روایات مشهور دست برداشت.

آنگاه از حضرتش خواستند تا در این باره داوری كند. رسول خدا عبای شامی خود و بنابر قول دیگر پارچه ای پهن كرد و حجرالاسود را روی آن گذاشت سپس به چهار نفر از سران طوایف قریش فرمود هر یك گوشه ای از آن را بگیرند و به پای دیوار بیاورند. وقتی نزدیك دیوار آوردند با دست خود سنگ را در جایگاهش نصب كرد و به این گونه سنگ مقدس را دستی مقدس و پاك بر جای خود نهاد، چون به نقل تفسیر صافی 1/ 358 حجرالاسود را باید معصوم نصب كند. این خواست خداوند حكیم بود كه خاتم انبیا محمد مصطفی (ص) آن را در جای خود قرار دهد.

او را نیك ادب كند.

محمد بن ظَفَر نیز در كتاب انباء نُجباءِ الابناء/ 49 داستانی نقل می كند كه علی (ع) در دوران كودكی همیشه در خانه پیامبر به سر می برد، روزی ابوطالب ناراحت شد و گفت سر سفره ای كه علی نباشد غذا نمی خورم. فاطمه بنت اسد جعفر را فرستاد خانه پیامبر علی را آورد ولی كودك ناراحت بود و غذا نمی خورد و بهانه خانه رسول خدا را می گرفت. در این هنگام ابوطالب گفت: «به خدا سوگند او محمد را بر ما ترجیح می دهد. وی را نزد محمد بفرست و از این پس مانع او مشو، امید است در آینده محمد به كمك او سران قریش را در هم كوبد».

این كه ابن اسحاق 1/ 262 نوشته است این كار رسول خدا برای كمك كردن به هزینه زندگی ابوطالب بود صحیح به نظر نمی رسد، زیرا اولًا ابوطالب شش فرزند داشت و در عرف آن زمان شش فرزند زیاد نبود. ثانیاً ابوطالب با آن كه توانگر نبود ولی از عهده مخارج فرزندان خود برمی آمد. درِ خانه او بر روی تمامی درماندگان و بینوایان و مساكین باز بود تا آن جا كه به نوشته یعقوبی 2/ 14 امیرالمؤمنین (ع) فرمود:

«أَبی سادَ فَقِیراً وَ ما سادَ فَقِیرٌ قَبْلَهُ»

پدرم در حالی كه تنگدست بود سروری كرد و پیش از او هیچ تنگدستی سروری نیافت.

ثالثاً این گونه كمك كردن به شخص محترمی چون ابوطالب چندان خوشایند نیست. رابعاً بین پسران ابوطالب ده سال فاصله سنی بود. لذا در دوران كودكی علی (ع) فرزندان دیگر ابوطالب بزرگ بودند و نیازی به سرپرستی نداشتند.

از سخنان امیرالمؤمنین در خطبه قاصعه نهج البلاغه/ 300 استفاده می شود كه قرار گرفتن ایشان در كنار رسول خدا امری عادی نبوده بلكه

ص: 46

حكمتی الهی داشته است تا آن كه امامت در كنار رسالت قرار گیرد، زیرا امامت متمم رسالت است. به فرض كه موضوع خشكسالی و قحطی و كمك به ابوطالب صحیح باشد، این یك روی سكه بوده ولی در آن روی سكه نكته عمیق دیگری بوده است. شاید علت ظاهری رفتن علی به خانه حضرت محمد (ص) مسأله مادی بوده اما علت حقیقی آن یك نكته معنوی و فراتر از امور عادی بوده است.

می چراندم، محدود و برای خاندان خود بوده است.

اما بعد از ازدواج با حضرت خدیجه و پس از بعثت، در دورانی كه در مكه بود از اموال همسرش استفاده می كرد و بیشتر در حال عبادت و تفكر و در اندیشه اصلاح امت بود. هر چند از روایتی كه ابن سعد 1/ 126 نقل می كند چنین استفاده می شود كه آن حضرت تا زمان بعثت شبانی را رها نكرده است. به گفته سهیلی در الرَّوْضُ الانُف 7/ 103 هزینه زندگی پیامبر در مدینه از سه راه تأمین می شد؛ خالصه یعنی سهمی كه به عنوان فرمانده سپاه از غنایم برای خود برمی داشت، هدایایی كه به آن حضرت اهدا می شد و یك پنجم از خمس غنایم جنگی.

به نقل ابن اسحاق 2/ 165 صدقات و مخارج عمومی حضرت نیز از اموال مُخَیریق عالم یهودی بود كه ثروت كلان و نخلستان های زیادی داشت، او مسلمان شد و در جنگ احد به شهادت رسید، قبل از شهادت وصیت كرد اموال او در خدمت پیامبر قرار گیرد تا در هر راهی كه می خواهد و صلاح می داند به مصرف برساند.

پیرو آیینی بوده ولی در این كه آن آیین دین حضرت نوح، ابراهیم، موسی یا عیسی (علیهم السلام) بوده اختلاف دارند. برخی نیز در این مطلب توقف كرده و گفته اند هر دو امر ممكن است و ترجیحی نیز در بین نیست. بزرگان اهل سنت و دانشمندان شیعه در این باره به تفصیل سخن گفته اند.

از مجموع مباحثی كه در این زمینه مطرح شده است این نكته به دست می آید كه رسول خدا (ص) قبل از بعثت نیز زمینه و درجاتی از مقام نبوت را دارا بوده و با تعبّد به دین خود كلیات احكام آن را انجام می داده ولی مأمور به تبلیغ نبوده است، به اصطلاح به نوعی نبی بوده است نه رسول، دلایل و شواهد زیادی بر این مدعا موجود است. ابن سعد در طبقات 1/ 148 نقل می كند شخصی از رسول خدا (ص) پرسید:

«مَتی كُنْتَ نَبِیّاً؟».

چه زمانی پیامبر بودی؟

اصحاب گفتند: ساكت! ساكت! پیامبر فرمود: «دَعُوهُ» رهایش كنید. آن گاه خطاب به آن شخص فرمود:

«كُنْتُ نَبِیّاً و آدَمُ بَیْنَ الرُّوحِ وَالْجَسَدِ».

من پیامبر بودم درحالی كه آدم بین روح و جسد به سر می برد.

كنایه از این كه هنوز خلقت آدم كامل نشده بود. هم چنین به روایت دلائل النبوة ابونعیم اصفهانی/ 42 فرمود:

«كُنْتُ أَوَّلَ النَّبِیِّینَ فِی الْخَلْقِ وآخِرَهُمْ فی الْبَعْثِ».

من نخستین پیامبران در خلقت و آخرینِ آنان در بعثت بودم.

ص: 49

امیرالمؤمنین در نهج البلاغه/ 200 می فرماید:

«وَ لَقَدْ قَرَنَ اللهُ بِهِ (ص) مِنْ لَدُنْ أَنْ كانَ فَطِیماً أَعْظَمَ مَلَكٍ مِنْ مَلائِكَتِهِ یَسْلُكُ بِهِ طَرِیقَ الْمَكارِمِ وَ مَحاسِنَ أَخْلاقِ الْعالَمِ لَیْلَهُ ونَهارَهُ».

هنگامی كه پیامبر (ص) از شیر گرفته شد خداوند بزرگ ترین فرشته از فرشتگانش را همنشین او گردانید تا شبانه روز وی را به راه های بزرگواری و اخلاق نیك جهان رهنمون سازد.

این مضمون در منابع اهل سنت نیز از جمله در بهجة المحافل 1/ 58 آمده است.

به روایت احتجاج طبرسی 1/ 133 حضرت فاطمه نیز در خطبه تاریخی و مشهور خود در این باره فرموده است:

«أَشْهَدُ أَنَّ أَبی مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، اخْتارَهُ قَبْلَ أَنْ أَرْسَلَهُ وَ سَمّاهُ قَبْلَ أَنِ اجْتَباهُ وَ اصْطَفاهُ قَبْلَ أَنِ ابْتَعَثَهُ».

گواهی می دهم كه پدرم محمد بنده و فرستاده خداست. پیش از آن كه او را بفرستد انتخاب كرد و پیش از آن كه برگزیند نامید و پیش از آن كه مبعوث گرداند برگزید.

فَتّال نیشابوری در روضة الواعظین/ 52 گوید: «طایفه شیعه اجماع دارند بر این كه رسول خدا (ص) در نهان رسول و نبی بود و از زمانی كه خداوند تعالی او را مكلف كرد، برخلاف آن چه قریش انجام می دادند روزه می گرفت و نماز می خواند. چون چهل ساله شد خداوند عزّوجلّ به جبرئیل فرمان داد نزد او برود و فرمان آشكار كردن رسالت را به او ابلاغ كند». علامه مجلسی در بحار الانوار 18/ 277 پس از نقل اقوال علما

ص: 50

می گوید: «آن چه از اخبار معتبر و آثار مستفیض برای من روشن شده این است كه آن حضرت قبل از بعثتش از زمانی كه خداوند در ابتدای سنش عقلش را كامل كرد نبی و مؤید به روح القدس بود، فرشته با وی سخن می گفت، سخن فرشته را می شنید و در خواب او را می دید. سپس بعد از چهل سالگی رسول گردید، با فرشته روبه رو سخن می گفت و قرآن بر وی نازل شد و مأمور به تبلیغ گردید». اجماع شیعه بر عصمت پیامبر قبل از بعثت نیز مؤید همین نظریه است.

اینكه در برخی منابع درباره دین پیامبر آمده است: «كانَ عَلی دِینِ قومِهِ» بر دین طایفه خویش بوده، مقصود بت پرستی نیست بلكه مراد دین حضرت ابراهیم است كه در صدر اسلام هنوز پیروانی در بین قریش و به ویژه در طایفه بنی هاشم داشته و به فرموده امام صادق (ع) برخی از سنن و آداب رایج نزد عرب ها بقایای دین حنیف ابراهیم (ع) بوده است. بیهقی در دلائل النبوه 2/ 37 و ابن اثیر در نهایه 2/ 148 تصریح كرده اند كه مراد از «دین قومه» دین حضرت ابراهیم بوده است.

در باره این كه خداوند در آیه پنجاه و دو سوره شوری خطاب به پیامبر می فرماید:

«مَا كُنْتَ تَدْرِی مَا الْكِتَابُ وَ لَا الإِیمَانُ».

تو نمی دانستی كتاب و ایمان چیست.

علامه طباطبایی در المیزان 8/ 77 می فرماید: مقصود این است كه دین اسلام را به تفصیل نمی دانستی. پس منافات ندارد كه حضرت به طور اجمال از دین اسلام آگاه بوده است و این كه در آیه صد و بیست و سه نحل اشاره دارد به این كه رسول خدا باید از برخی پیامبران پیشین پیروی

ص: 51

كند مقصود پیروی در اصل توحید و یكتاپرستی و تداوم آن است نه پیروی از شریعت آنان.

ازدواج بیست و پنج و خدیجه چهل ساله بود.

پیامبر با خدیجه بیست و پنج سال زندگی كرد و تا او زنده بود با هیچ زنی ازدواج نكرد. از زنان خود فقط از خدیجه فرزند داشت دو پسر قاسم و عبدالله و چهار دختر زینب، رقیه، كلثوم و حضرت فاطمه. فرزند دیگر او ابراهیم از كنیز خود ماریه قبطیه بود. هنگام رحلت تمامی فرزندان او جز فاطمه زهرا (س) از دنیا رفته بودند.

رسول خدا (ص) دوران نوجوانی را در منزل عموی خویش ابوطالب (ع) گذراند و ضمن كمك به ایشان به كار تجارت و كسب می پرداخت. اما بعد از ازدواج با حضرت خدیجه و پس از بعثت، در دورانی كه در مكه بود از اموال همسرش استفاده می كرد و بیشتر در حال عبادت و تفكر و در اندیشه اصلاح امت بود.

امیرالمؤمنین (ع) در سیزدهم رجب سال سی ام فیل، ده سال قبل از بعثت در خانه كعبه به دنیا آمد. دوران شیرخوارگی كه گذشت و كودكی سه چهار ساله شد او را برای تربیت به رسول خدا سپردند.

هزینه زندگی پیامبر در مدینه از سه راه تأمین می شد؛ خالصه یعنی سهمی كه به عنوان فرمانده سپاه از غنایم برای خود برمی داشت، هدایایی كه به آن حضرت اهدا می شد و یك پنجم از خمس غنایم جنگی.

تردیدی نیست كه محمد بن عبدالله (ص) از لحظه ای كه چشم به جهان گشود تا آن لحظه كه چشم از جهان فرو بست جز خداوند یكتا را نپرستید. بزرگان اهل سنت و دانشمندان شیعه در این باره به تفصیل سخن گفته اند. از مجموع مباحثی كه در این زمینه مطرح شده است این نكته به دست می آید كه رسول خدا قبل از بعثت نیز زمینه و درجاتی از مقام

ص: 53

نبوت را دارا بوده و با تعبّد به دین خود كلیات احكام آن را انجام می داده ولی مأمور به تبلیغ نبوده است، به اصطلاح به نوعی نبی بوده است نه رسول، دلایل و شواهد زیادی بر این مدعا موجود است.

ص: 56

در این درس از بعثت پیامبر (ص)، تاریخ و چگونگی آن، نخستین مسلمانان، دعوت خصوصی، حدیث دار (انذار)، دعوت عمومی پیامبر و واكنش ها و بهانه جویی های سران شرك سخن خواهیم گفت.

خداوند به قلب او نظر كرد و آن را برترین، بهترین، مطیع ترین، خاشع ترین و خاضع ترین قلب ها یافت، فرمان داد درهای آسمان گشوده شد و محمد (ص) به آن ها می نگریست. در آن لحظه محمد به جبرئیل كه هاله ای از نور او را فرا گرفته بود نگاه كرد. جبرئیل به سوی وی آمد، بازوی او را گرفت تكان داد و گفت: یا محمد! بخوان. گفت: چه بخوانم؟ گفت: بخوان به نام پروردگارت كه آفرید، انسان را از خون بسته آفرید، بخوان كه پروردگارت بزرگوارترین است، همو كه با قلم دانش آموخت و به انسان آن چه را نمی دانست آموخت. آن گاه جبرئیل به آسمان صعود كرد و محمد (ص) از كوه پایین آمد و از آن جهت كه مبادا قریش نبوتش را تكذیب كنند و او را به جنون و وسوسه شیطان نسبت دهند دچار تب و لرز شد».

این روایت از طریق شیعه است اما اهل سنت از جمله بخاری 1/ 3 اخبار بعثت را از عایشه چنین نقل كرده اند: «پیامبر (ص) در غار حِرا به سر می برد كه ناگهان فرشته آمد و به او گفت بخوان. رسول خدا گوید: گفتم نمی توانم بخوانم. پس مرا گرفت محكم بفشرد تا آن كه بی طاقت شدم، سپس رهایم كرد و گفت بخوان. گفتم نمی توانم بخوانم. بار دوم مرا گرفت و بفشرد تا آن كه بی طاقت شدم، سپس رهایم كرد و گفت بخوان. گفتم نمی توانم بخوانم. برای بار سوم مرا گرفت و محكم بفشرد تا آن كه بی طاقت شدم، سپس مرا رها كرد و گفت: بخوان به نام پروردگاری كه آفرید، انسان را از خون بسته آفرید، بخوان كه پروردگارت بزرگوار است. آن گاه در حالی كه سخت مضطرب بود نزد خدیجه آمد و فرمود: مرا بپوشانید، مرا بپوشانید. او را پوشاندند تا آن كه

ص: 59

ترس وی برطرف گردید.

آن گاه خدیجه او را نزد پسرعموی خود وَرَقَة بن نَوْفَل كه در جاهلیت نصرانی شده بود آورد. ورقه گفت: برادرزاده چه دیدی؟ رسول خدا آن چه را دیده بود بیان كرد. ورقه گفت: این ناموسی است كه بر موسی (ع) نازل شده است. آن گاه فترتی در وحی رخ داد تا آن كه پیامبر از آن به شدت غمگین شد، به طوری كه بارها بر قله های كوه رفت تا خود را بیندازد جبرئیل آشكار می شد و می گفت: ای محمد تو به حق فرستاده خدایی. آن گاه با این سخن دل او محكم می شد و خویشتن داری می كرد سپس به منزل برمی گشت. وقتی فترت وحی طولانی می شد دوباره همین كار را تكرار می كرد، تا از كوه بالا می رفت جبرئیل آشكار می شد و همان سخن را می گفت».

و درس نخوانده بود و طبق قول صحیح توانایی خواندن نداشت.

پس به طور قطع و یقین مقصود از «اقرأ» خواندن الفاظ مكتوب نبوده است. بنابراین مقصود از امر به خواندن فراگیری آیات قرآن به طور معجزه و خواندن و ابلاغ آن برای مردم بوده است. گویا مراد مرحوم محمد عَبْدُه نیز همین بوده كه در الاعمال الكامله 5/ 442 گفته است مقصود از «اقرأ» امر تكوینی است، مانند «كُنْ فَیَكُون» نه امر تكلیفی مثل «أَقِیمُوا الصَّلاةَ». بدین لحاظ است كه برخی از محققان معاصر اهل سنت نیز به این نكته پی برده اند. مؤلف منارالقاری 1/ 36 در توضیح این مطلب نوشته است: «این امر به خواندن از باب تلقین و تلقّی است، مانند آن كه معلّم به شاگردش می گوید بخوان. معنایش این است آن چه از خواندن بر تو القا می كنم از من فرا بگیر». علامه طباطبایی نیز در المیزان 2/ 323 گفته مراد از «اقرأ» امر است به تلقّی آن چه فرشته وحی از قرآن آورده است.

هم چنین در این روایت آمده است كه پیامبر وحشت زده و مضطرب بود و در نبوت خود شك داشت و حتی گفت می ترسم جن زده شده باشم. لذا قاضی عیاض در الشفا 1/ 702 به توجیه این بند پرداخته و گفته است: معنای آن این نیست كه پیامبر پس از مشاهده فرشته در آن چه از جانب خدا نازل شده بود، شك داشت بلكه می ترسید مبادا توانایی رویارویی و سخن گفتن با فرشته و تحمل دشواری وحی را نداشته باشد.

اما از نظر نقل، در سند این روایت اشكال است، زیرا راویان آن یحیی بن بُكیر، عبدالله بن بُكیر، لَیث بن سعد و عُقیل بن خالد ثقه و قابل

ص: 61

اعتماد نیستند. بعضی از علمای بزرگ رجال یحیی بن عبدالله را تضعیف و تصریح كرده اند كه ثقه نیست. نسایی در الضعفاء/ 248 گفته: ضعیف است. ابن ابی حاتم رازی در الجرح و التعدیل 9/ 165 نوشته است: به روایات او احتجاج نمی شود. به گفته ذهبی در میزان الاعتدال 3/ 423 لیث بن سعد نیز در شیوخ و سماع اخبار تساهل می ورزید. عُقیل بن خالد نیز در میزان الاعتدال 3/ 89 به نوعی تضعیف شده و درباره وی گفته شده، او اموی تبار و از كارگزاران بنی امیه به حساب می آمده است.

برخی از محدثان و متفكران شیعه و سنی نیز این روایت را تضعیف و رد كرده اند. عالم بزرگ اهل سنت ابوزكریا محیی الدین نَوَوِی در شرح صحیح مسلم 1/ 30 می گوید: «و اما روایت مرسل صحابه مانند قول عایشه كه گفته است: اولین چیزی كه از وحی بر رسول خدا آشكار شد رؤیای صادقه بود، استاد امام ابواسحاق اسفراینی شافعی گفته است: نمی توان به آن احتجاج نمود». قاضی عیاض نیز در شفا 2/ 707 گفته است: «برخی از این كلمات سندشان صحیح نیست». علامه سید عبدالحسین شرف الدین نیز در النص و الاجتهاد/ 421 در نقد این روایت نوشته است: «این حدیث صریح در این است كه رسول خدا (ص) العیاذ بالله در نبوت خود شك دارد و از ترسی كه گریبانگیر آن حضرت شده نیاز به همسرش پیدا كرده تا او را دلداری دهد و به ورقه پیرمرد نابینای جاهل نصرانی احتیاج دارد تاگام های او را استوار كند و به او قوّت قلب بخشد! پس این حدیث از جهت متن و از جهت سند باطل است و در بطلان آن همین كافی است كه از احادیث مرسل است».

در تفسیر عیاشی 2/ 201 آمده است: «زُراره گفت از امام صادق (ع)

ص: 62

پرسیدم چگونه هنگامی كه از جانب خدا به پیامبر (ص) وحی شد نترسید كه از وسوسه های شیطان باشد؟ فرمود: زمانی كه خداوند بنده ای را به رسالت برگزیند آرامش و اطمینان بر قلب او نازل می كند، آن گاه آن چه از سوی خدا بر او نازل می شود چنان است كه با چشم خود می بیند».

باری، با توجه به مطالبی كه درباره آیین پیامبر قبل از بعثت گذشت و این كه آن حضرت پیش از بعثت نیز معصوم و دارای درجاتی از مقام نبوت بوده است، دیگر زمینه ای برای این نوع مباحث نمی ماند.

تدریجی در ماه رجب هنگام بعثت بوده است. ایراد این قول این است كه اگر نزول دفعی قرآن در ماه رمضان سال اول بعثت بوده است لازمه اش این است كه نزول تدریجی آن اندكی قبل از نزول دفعی آن آغاز شده باشد.

ب. حقیقت و باطن قرآن در شب قدر در ماه رمضان بر قلب مقدس رسول خدا (ص) نازل شده است ولی نزول تدریجی آن از ماه رجب همراه بعثت آغاز شده است. ایراد پاسخ اول بر این قول نیز وارد است.

ج. قرآن نزول دفعی نداشته و آیات یاد شده نیز ناظر بر همان نزول تدریجی است، مقصود از قرآن جنس آن است كه اطلاق لفظ «قرآن» بر یك آیه آن هم صحیح است و مراد از انزال شروع آن در ماه رمضان است. ولی بعثت همراه با نزول قرآن نبوده است. به این بیان كه پیامبر در ماه رجب به پیامبری مبعوث شده است لیكن نزول تدریجی قرآن از ماه رمضان آغاز شده است.

به فرموده استاد ما مرحوم آیةالله حاج سید مهدی روحانی كه از مفسران و متكلمان برجسته حوزه علمیه قم بود، هیچ دلیل عقلی و نقلی نداریم بر این كه بعثت باید همراه با نزول قرآن باشد، به خصوص كه بین بیست و هفتم رجب و ماه رمضان حدود یك ماه بیشتر فاصله نیست. اشكال این قول این است كه آن دسته از روایاتی كه می گوید بعثت همراه با نزول سوره علق بوده مخالف این نظریه است. با این وصف برخی از محققان معتقدند این بهترین پاسخی است كه تا كنون به این اشكال داده شده، خصوصاً كه به نقل زَرْكَشی در البرهان 1/ 148 و سیوطی در الاتقان 1/ 24 برخی می گویند نخستین سوره ای كه نازل شد مدّثر و عده ای نیز گویند فاتحة الكتاب بود.

ص: 64

در نهج البلاغه/ 196 نیز فرمود:

«لَنْ یُسْرِعَ أَحَدٌ قَبْلی إِلی دَعْوَةِ حَقٍّ».

هیچ كس پیش از من به پذیرش دعوت حق نشتافت.

این ظاهر امر است وگرنه ایمان امیرالمؤمنین فراتر از این مسائل عادی است. از این رو شیخ مفید در امالی/ 6 از امیرالمؤمنین نقل می كند كه حضرت فرمود:

«آمَنْتُ بِرَسُولِ اللهِ وَ آدَمُ بَیْنَ الرُّوحِ وَ الْجَسَد».

هنگامی به رسول خدا ایمان آوردم كه آدم بین روح و جسد بود.

به این لحاظ است كه محققان می گویند علی ایمان خود را اظهار و آشكار كرد نه این كه ایمان آورد، زیرا او یك آن بت نپرستید بلكه از لحظه تولد مؤمن و خداپرست بود. مسعودی در مُرُوج الذَّهَب 2/ 283 گوید: «بسیاری از مردم بر این عقیده اند كه علی بن ابی طالب هرگز به خدا شرك نورزید تا از نو اسلام بیاورد بلكه در همه كارهایش پیرو پیامبر بود و به او اقتدا می كرد، به همین حال بود تا بالغ شد و خداوند او را همچون پیامبرش هدایت كرد و از لغزش ها معصوم نگهداشت». پس گویا امیرالمؤمنین نخستین مسلمان و حضرت خدیجه (س) اولین زن مسلمان است.

این كه عده ای می گویند ابوبكر نخستین كسی بود كه اسلام آورد صحیح نیست بلكه او همان گونه كه گروهی از اهل سنت مانند طبری، 2/ 316 و دیگران در برخی از روایات خود نقل كرده اند پنجاهمین نفر بود كه اسلام آورد. وانگهی در سه سال نخست بعثت دعوت پنهانی بود و گویا جز چند نفر از اعضای خانواده پیامبر (ص) كس دیگری به اسلام نگروید.

ص: 66

تاریخ دمشق 72/ 126 و صدوق در امالی/ 70 از رسول خدا (ص) نقل كرده اند كه جعفر پیش از اسلام نیز موحد بوده و هیچ گاه بت نپرستیده است.

پس از جعفر زید بن حارثه سومین مردی بود كه ایمان آورد. فاطمه بنت اسد مادر امیرالمؤمنین نیز دومین زنی بود كه اسلام را پذیرفت. در دوران سه ساله ای كه دعوت سرّی بود همین چند نفر به اسلام گرویدند. ابن اسحاق 1/ 267 هشت نفر را به عنوان مسلمانان نخستین ذكر كرده كه درباره تعدادی از آنان اختلاف است و لذا گروهی از مورخان و محققان با او مخالفت كرده و گزارش وی را نپذیرفته اند. ابن شهر آشوب در مناقب 2/ 4 فهرستی از سابقین در اسلام ارائه داده كه اسامی ده نفر نخست چنین آمده است. علی (ع)، خدیجه، جعفر، زید، ابوذر، عمرو بن عَنْبَسَه، خالد بن سعید، سمیه، عُبیدة بن حارث و حمزه.

غذا قبل از آن كه حضرت مطلبی بفرماید ابولهب نظم جلسه را به هم زد. رسول خدا مجدّدا فردای آن روز میهمانی را تكرار كرد. پس از صرف غذا برخاست و رسالت خود را چنین اعلان كرد: «ای پسران عبدالمطلب! به خدا سوگند جوانی را در بین عرب نمی شناسم كه برای خویشانش چیزی برتر از آن چه من آورده ام آورده باشد. من خیر دنیا و آخرت را برای شما آورده ام. خداوند مرا فرمان داده شما را به سوی او فرا خوانم. اكنون كدامیك از شما مرا بر این امر یاری می كند تا این كه برادر من و وصی و جانشینم در بین شما باشد؟».

در این لحظه سكوت مجلس را فرا گرفت هیچ كس جز علی (ع) پاسخ پیامبر را نداد. او برخاست و گفت: «ای پیامبر خدا من شما را بر این امر یاری می كنم». رسول خدا سه بار سخن خود را تكرار كرد و جز امیرالمؤمنین كسی پاسخ نداد. آن گاه پیامبر خطاب به حاضران فرمود:

«إِنَّ هذا أَخِی و وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فِیكُمْ، فَاسْمَعُوا لَهُ وأَطِیعُوهُ».

همانا این برادر من و وصی و جانشینم در بین شماست، پس سخن او را بشنوید و از او اطاعت كنید.

در این هنگام حاضران خندیدند و به تمسخر به ابوطالب گفتند: همانا محمد به تو دستور داد سخن پسرت را بشنوی و از او اطاعت كنی!

این حدیث كه به حدیث دار و حدیث انذار مشهور است دلالت دارد كه از همان روز نخست امامت همراه رسالت و متمّم و تداوم بخش آن بوده است.

ص: 69

مسأله سرنوشت ساز امامت و وصایت و رهبری پس از پیامبر را دربردارد خلط و تحریف شده و حتی به منابع شیعه نیز راه یافته است.

یك اشتباه آن كه این دو مرحله را یكی قلمداد كرده و گفته اند هر دو روایت، یعنی دعوت در منزل و دعوت در كوه صفا در ذیل آیه انذار آمده و نیز گفته اند دعوت رسول خدا از خویشاوندانش در همان كوه صفا بوده است و حال آن كه به تصریح قرآن (وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَكَ الأَقْرَبِینَ) مرحله خصوصی بوده و اختصاص به نزدیك ترین خویشاوندان داشته و در خانه پیامبر انجام شده است و مرحله دوم كه عمومی و همگانی بوده بر سر كوه صفا اعلام گردیده است. نكته جالب این كه آیه «انذار» در سوره شعرا است و آیه «فاصدع» در سوره حجر و حال آن كه نخست سوره شعرا نازل شده بعد به ترتیب سوره های نمل، قصص، اسرا، یونس، هود، یوسف و سپس سوره حجر نازل شده است.

نكته ظریف دیگر این كه در خطبه ای كه سیوطی در الدُّرُ الْمَنْثُور 5/ 96 از رسول خدا بر سر كوه صفا نقل كرده آمده است كه حضرت فرمود: «ای عایشه دختر ابوبكر، ای حفصه دختر عمر، ای ام سلمه، مواظب اعمال خود باشید كه من نمی توانم برای شما كاری انجام دهم».

در حالی كه آیه مكی است نه مدنی و در آن زمان عایشه به دنیا نیامده بود و حفصه و ام سلمه همسر رسول خدا نبودند. در خطبه دیگر آمده است كه تمامی قبایل عرب را یك به یك صدا زد و فرا خواند و حال آن كه آیه دستور می دهد فقط نزدیك ترین خویشاوندان خود را به پذیرش اسلام دعوت كن. بدین لحاظ است كه علامه طباطبایی در المیزان 5/ 334 می گوید: این روایات با آیه انذار منطبق نیست، زیرا این ها

ص: 71

انذار را به تمامی قریش تعمیم می دهند در صورتی كه آیه تصریح دارد كه مخصوص اقوام نزدیك تر است كه آنان یا فرزندان عبدالمطلب هستند و یا فرزندان هاشم.

به سبب همین تناقض و اشكال است كه آلوسی نیز در روح المعانی 19/ 122 گفته اگر این روایات صحیح باشد راه جمع میان آن ها این است كه قائل به تعدد انذار شویم!

خلط و تحریف دیگر آن كه جمله سرنوشت ساز و مهم «هذا أَخِی وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فِیكُمْ» را حذف كرده اند و برخی همانند طبری در جامع البیان 19/ 141 و ابن كثیر در سیره 1/ 459 به جای آن «كذا و كذا» گذاشته اند!

رسول خدا دعوت به توحید و بدگویی از بتان و سرزنش قریش را ادامه داد و آوازه آن سراسر مكه را فرا گرفت. سران قریش مجددا نزد ابوطالب آمدند و گفتند: ای ابوطالب تو در بین ما دارای شرافت و منزلت هستی، ما از تو خواستیم تا برادرزاده ات را باز داری ولی او را بازنداشتی. به خدا ما دیگر تحمل نمی كنیم، یا او را از این كار بازدار یا با تو مبارزه خواهیم كرد تا یكی از دو گروه نابود شود. ابوطالب رسول خدا را خواست و سخنان قریش را به او رساند و گفت برای حفظ جان خود و من دست بردار و كاری را كه در طاقت من نیست بر من تحمیل مكن.

در این جا بود كه رسول خدا احساس كرد عمویش در حمایت از وی سست شده است. از این رو سخن تاریخی خود را بیان كرد و فرمود: «ای عمو به خدا سوگند اگر خورشید را در دست راستم و ماه را در دست چپم بگذارند تا من این كار را رها كنم چنین نخواهم كرد تا آن كه خدا مرا پیروز گرداند یا در این راه جان دهم».

آن گاه گریست و برخاست برود. ابوطالب او را صدا زد و گفت نزدیك من بیا، پیامبر نزدیك او رفت. ابوطالب به او گفت: برو هر چه می خواهی بگو، به خدا تو را در مقابل چیزی تسلیم نخواهم كرد. سپس به نقل ابن ابی الحدید 14/ 55 و ابن كثیر 1/ 464 در این مورد قصیده تند و غرّای ذیل را سرود:

وَاللهِ لَنْ یَصِلُوا إِلَیْكَ بِجَمْعِهِمْ***حَتّی أُوَسَّدَ فِی التُّرابِ دَفِینا

فَاصْدَعْ لأَمْرِكَ ما عَلَیْكَ غَضاضَةٌ ***فَكَفی بِنادُنْیاً لَدَیْكَ وَ دِینا

ص: 73

وَ دَعَوْتَنِی وَ زَعَمْتُ أَنَّكَ ناصِحٌ وَ لَقَدْ صَدَقْتَ وَ كُنْتَ قَبْلُ أَمِینا

وَ عَرَضْتَ دِیناً قَدْ عَلِمْتُ بِأَنَّهُ مِنْ خَیْرِ أَدْیانِ الْبَرِیَّةِ دِینا

لَوْلَا الْمَلامَةُ أَوْ حَذارِی سُبَّةً لَوَجَدْتَنِی سَمْحاً بِذاكَ مُبِینا

به خدا سوگند اینان با تمامی افرادشان به تو دست نخواهند یافت، مگر كه من در خاك مدفون گردم.

كار خود را پیش ببر كه بر تو هیچ گونه ملامتی نیست، دنیا و آخرت ما نیز نزد تو تضمین است.

مرا به دین اسلام فرا خواندی و می دانستم كه خیر خواهی، راست گفتی و قبل از این نیز درستكار بودی.

دینی را عرضه كردی كه می دانم از بهترین دین های روی زمین است.

اگر نبود سرزنش قریش و بیم من از ملامت آنان مرا در پیوستن به اسلام پذیرا و آشكاركننده می یافتی.

قریش وقتی صلابت و شجاعت ابوطالب را در راه حمایت از دین جدید و برادرزاده اش دیدند چاره جدیدی اندیشیدند. به روایت ابن اسحاق 1/ 285 بار دیگر نزد ابوطالب آمدند و گفتند این عُمارة بن ولید است كه نیرومندترین و زیباترین جوان قریش به شمار می آید او را بگیر و به عنوان فرزند خود از وی نگهداری و یاری نما. در مقابل او برادرزاده ات كه با دین ما و دین پدرانت مخالفت می ورزد و جمع اقوامت را پراكنده ساخته تسلیم ما كن تا او را بكشیم، همانا این یك مرد در مقابل یك مرد است. ابوطالب از پیشنهاد نامعقول و ظالمانه آنان برآشفت و گفت: چه پیشنهاد زشتی می كنید، پسرتان را بگیرم غذا بدهم و فرزند خود را به شما بسپارم تا او را بكشید، به خدا سوگند این كار هرگز شدنی نیست.

ص: 74

چهل روز بیشتر در آن جا نبودند. از سوی دیگر درباره اسلام عمر به نقل ابن سعد 3/ 243 آمده است او زمانی اسلام آورد كه پیامبر و مسلمانان در خانه ارقم به سر می بردند، در حالی كه همه مورخان، تاریخ مسلمان شدن عمر را در سال ششم بعثت و حتی برخی نزدیك هجرت به مدینه نوشته اند.

هم چنین درباره حضرت حمزه می گویند هنگامی كه عمر به سوی خانه ارقم رفت تا اسلام بیاورد حمزه در خانه ارقم به سر می برد و مشغول نگهبانی بود. از دیگر سوی عده ای می گویند اسلام حمزه در سال ششم بعثت بود. مرحوم آیة الله سید مهدی روحانی معتقد بود كه رفتن به دار ارقم چندین بار بوده است، هرگاه كه مشكلی و خطری پیش می آمده رسول خدا و مسلمانان به آن جا پناه می برده اند. این مطلب تا اندازه زیادی مشكل را حل می كند ولی با این وصف نصی كه بر آن دلالت كند در دست نیست.

برادرزاده ات محمد چه كرد! او را دشنام داد و آن چه توانست در آزار وی كوشید. حمزه سخت خشمگین شد و بدون آن كه با احدی سخن بگوید حركت كرد و سریع نزد ابوجهل كه در جرگه مشركان نشسته بود آمد و با كمان خود محكم بر سرش كوبید و به شدت وی را مجروح ساخت. آن گاه گفت: تو محمد را دشنام می دهی و حال آن كه من به دین او هستم و همان را می گویم كه او می گوید. اگر قدرت داری با من نیز همان كن. بدین سان حمزه (ع) ایمان خود را آشكار كرد و با ایمان آوردن وی دین اسلام جان تازه ای گرفت و جبهه كفر تضعیف شد.

وقتی قریش اطلاع یافتند حمزه مسلمان شده و كار پیامبر بالا گرفته و از این پس مدافعی چون حمزه دارد، به گفته مُغُلْطای/ 142 مقداری از آزار و اذیت حضرت كاستند. به همان اندازه كه دشمنان اسلام از مسلمان شدن حمزه ناراحت شدند، مسلمانان و در صدر آنان حضرت ابوطالب خوشحال شدند. ابوطالب هنگامی كه شنید جوانمرد دلیرقریش وقهرمان عرب اسلام آورده است بسیار شادمان شد و به روایت طبرسی/ 48 و ابن ابی الحدید 14/ 76 قصیده غرّایی در تحسین و تجلیل از برادر كوچك خود سرود و بدین سان مراتب سرور خود را اعلام كرد:

فَصَبْراً أَبایَعْلی عَلی دِینِ أَحْمَدٍ ***فَكُنْ مُظْهِراً لِلدِّینِ وُفِّقْتَ صابِرا

وَحُطْ مَنْ أَتَی بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدَرَبِّهِ*** بِصِدْقٍ وَ عَزْمٍ لا تَكُنْ حَمْزُ كافِرا

فَقَدْ سَرَّنِی إِذْ قُلْتَ إِنَّكَ مُؤْمِن ***فَكُنْ لِرَسُولِ اللهِ فِی اللهِ ناصِرا

ص: 77

فَنادِ قُرَیْشاً بِالَّذِی قَدْ أَتَیْتَهُ ***جِهاراً وَ قُلْ ما كانَ أَحْمَدُ ساحِرا

ای ابویعلی بر دین احمد پایدار بمان و آن را آشكار كن، شكیبا و كامیاب باشی.

از كسی كه دین خدا را به راستی و درستی از جانب پروردگارش آورده حمایت كن و هیچ گاه كافر مباش.

وقتی گفتی كه ایمان آورده ای چقدر شادمان شدم، پس در راه خدا یاور رسول خدا باش.

در میان قریش با صدای بلند فریاد برآور و اعلام كن كه مسلمان شدی و بگو احمد هرگز ساحر نیست.

گروهی تاریخ اسلام آوردن حمزه را سال دوم و برخی سال ششم بعثت گفته اند، به هر دو قول اشكال وارد است. اگر سال دوم بعثت مسلمان شده باشد در آن وقت بین مسلمانان و قریش اصطكاك و درگیری آغاز نشده بود، چرا كه درگیری و برخورد پس از دعوت عمومی در اوایل سال چهارم بعثت بود، در حالی كه داستان اسلام آوردن حمزه حاكی از درگیری ابوجهل با رسول خداست. مگر این گونه توجیه شود كه مقصود از سال دوم بعثت ابتدای سال دوم اظهار دعوت بوده است، زیرا برخی تاریخ بعثت را از سال اظهار و آشكار شدن آن حساب می كردند. بر قول دیگر كه می گوید اسلام حمزه سال ششم بعثت بوده است و او در دار ارقم به سر می برده است نیز اشكال وارد است، زیرا واقعه دار ارقم در اوایل سال چهارم بعثت بوده است نه سال ششم. مگر آن كه توجیه تكرار رفتن به دار ارقم پذیرفته شود.

ص: 78

غمگین شدند. روز بعد ابوجهل نزد عموی خود ولید رفت و گفت عمو ما را سرشكسته و رسوا ساختی. ولید پرسید ای برادرزاده برای چه؟ گفت دین محمد را پذیرفته ای. ولید گفت من به دین محمد نگرویده ام. من بر دین قوم خود و پدرانم باقی هستم ولی سخن محكمی شنیدم كه بدن ها را به لرزه درمی آورد. ابوجهل گفت شعر بود؟ ولید گفت شعر نبود. پرسید خطابه بود؟ گفت نه، خطابه سخن پیوسته است ولی این سخن جداجدا بود و هیچ قسمت آن شبیه دیگری نبود، زیبایی خاصی داشت. ابوجهل گفت پس همان خطابه است. ولید گفت نه خطابه نیست. ابوجهل گفت پس چیست؟ گفت بگذار درباره آن فكر كنم. فردای آن روز سران قریش ولید را ملاقات كردند و پرسیدند نظرت درباره سخنان محمد چیست؟ گفت بگویید سحر است، زیرا دل های مردم را به خود جذب كرده است. به دنبال آن سوره كوبنده مدّثّر در مذمت و تخریب شخصیت او نازل شد. آیات هجده تا بیست و پنج آن چنین است:

(إِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ* فَقُتِلَ كَیْفَ قَدَّرَ* ثُمَّ قُتِلَ كَیْفَ قَدَّرَ* ثُمَّ نَظَرَ* ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ* ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَكْبَرَ* فَقالَ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ* إِنْ هَذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ).

او اندیشید و سنجید، مرگ بر او باد چگونه سنجید؟ دگر بار مرگ بر او باد چگونه سنجید؟ سپس نگریست، آن گاه روی در هم كشید و ترشرویی كرد، سپس پشت كرد و تكبر ورزید و گفت این جز جادویی كه آموخته می شود نیست، این جز گفتار بشر نیست.

ص: 81

فرمان خدا می مانم تا بین من و شما حكم كند».

گفتند اگر آن چه را بر تو عرضه كردیم نمی پذیری پس تو می دانی كه سرزمین هیچ كس از سرزمین ما تنگ تر و كم آب تر نیست، از پروردگارت بخواه تا این كوه ها را كه منطقه ما را تنگ كرده دور كند و آن را هموار نماید و نهرهایی مانند نهرهای شام و عراق جاری سازد و پدران ما، از جمله قُصَی بن كلاب را كه پیرمردی راستگو بود زنده گرداند تا از آنان بپرسیم كه آن چه تو می گویی حق است یا باطل. پس اگر تو را تصدیق كردند به تو ایمان می آوریم و منزلت تو را نزد خدا می شناسیم. در پایان جلسه گفتند: ای محمد همانا ما حجت را بر تو تمام كردیم و به خدا سوگند تو را رها نخواهیم كرد تا این كه یا ما تو را نابود سازیم و یا تو ما را نابود كنی.

گشت و كمی بعد از آن به دعوت عموم مردم مكه پرداخت و به ویژه در آغاز سال چهارم بعثت رسول خدا (ص) دعوت خود را آشكار كرد و كم كم به بدگویی از بت ها و سرزنش قریش پرداخت. در این بین سران قریش نیز بیكار ننشته و با تحت فشار قرار دادن ابوطالب و اذیت و آزار حضرت رسول و تازه مسلمانان به مقابله با این دین نوپا پرداختند در این دوران اسلام حمزة بن عبدالمطلب عموی پیغمبر بسیار كارساز بودو به مقدار زیادی از رنج و آزار مسلمانان كم كرد.

برای باز گرداندن مهاجران از حبشه، تنظیم و امضای عهدنامه بیدادگری، حماسه بزرگ شعب ابوطالب و رحلت حضرت ابوطالب و حضرت خدیجه (س) نیز خواهیم پرداخت.

هنگامی كه رسول خدا (ص) در بین مردم قرآن می خواند، مشركان برای جلوگیری از نفوذ آن در دل های مستعد، جنجال به پا می كردند و با غوغا و ولوله نمی گذاشتند كسی سخن او را بشنود و نَضْر بن حارث در مقابله با نفوذ قرآن داستان رستم و اسفندیار را برای عرب ها بازگو می كرد. كسانی را كه از خارج مكه برای تحقیق در دین جدید و پذیرش اسلام به مكه می آمدند از ملاقات با پیامبر و شنیدن سخنان او منع می كردند و خلاصه آن حضرت را به شاعر، ساحر، كاهن و مجنون بودن متهم می ساختند. اما هیچ یك از این ترفندها نتوانست جلوی نور حق و حقیقت قرآن را بگیرد، زیرا خدا در آیه نه سوره صفّ فرموده است:

(هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ).

اوست كه رسول خود را با هدایت و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین ها غالب گرداند، هر چند مشركان ناپسند دارند.

تأدیب آنان می پرداختند. اما افراد ناتوان كه قبیله و عشیره ای نداشتند و كسی از آنان دفاع نمی كرد به شدت شكنجه می شدند.

بلاذری در انساب الاشراف 1/ 198 گوید: اگر كسی از اشراف و بزرگان مسلمان می شد ابوجهل به او می گفت: آیا دین پدرت را رها كردی و حال آن كه او از تو بهتر است، اگر تاجر بود او را به كسادی تجارت و نابودی آن تهدید می كرد و اگر از ضعیفان بود یعنی پشتوانه قبیله ای نداشت، افرادی را وامی داشت تا او را شكنجه كنند. در رأس تازه مسلمانان كه خیلی شكنجه می شدند بلال، یاسر، سمیه، عمّار، صُهیب و عامر بن فُهیره قرار داشتند. قریش آنان را شكنجه و آزار می دادند تا از دین خود بازگردند. اما مسلمانان در برابر شكنجه استقامت و دین خود را حفظ می كردند.

بفرستد تا در عین این كه از شكنجه و آزار رهایی می یابند و جانشان در امان می ماند قدری هم دین اسلام بیرون از مرزهای جزیرة العرب تبلیغ و پایگاهی در خارج تأسیس شود و بدین سبب ضربه شكننده بر نخوت و تكبر قریش وارد گردد و قریشیان بدانند كه پیامبر و مسلمانان نمی نشینند دست روی دست بگذارند و تماشاگر شكنجه و آزار آنان باشند بلكه در خارج حجاز افشاگری می كنند و ندای مظلومیت مسلمانان را به گوش آزادگان جهان می رسانند.

به نقل ابن اسحاق 1/ 344 رسول خدا خطاب به مسلمانان فرمود:

«لَوْ خَرَجْتُمْ إِلَی الْحَبَشَةِ فَإِنَّ بِها مَلِكاً لا یُظْلَمُ عِنْدَهُ أَحَدٌ وَ هِیَ أَرْضُ صِدْقٍ، حَتّی یَجْعَلَ اللهُ لَكُمْ فَرَجاً مِمّا أَنْتُمْ فِیهِ».

ای كاش به سرزمین حبشه می رفتید، زیرا در آن جا پادشاهی است كه نزد او به كسی ستم نمی شود و آن جا سرزمین راستی و درستی است تا آن كه خداوند برای شما از این گرفتاری گشایشی برساند.

سپس پسرعموی خویش جعفر بن ابی طالب (ع) را كه جوانی مدیر، مدبّر و سخنور بود به عنوان نماینده خود برگزید و او را امیر و سرپرست مهاجران قرار داد و دستور داد تا با عده ای از مسلمانان به كشور حبشه هجرت كنند. نامه ای نیز خطاب به نجاشی نوشت و به جعفر بن ابی طالب داد تا تسلیم نجاشی كند. به روایت طبری 2/ 652 و طبرسی/ 46 در آن نامه آمده است:

«وَقَدْ بَعَثْتُ إِلَیْكَ ابْنَ عَمِّی جَعْفراً وَ مَعَهُ نَفَرٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ، فإِذا جاؤُوكَ فَاقْرِهِمْ وَ دَعِ التَجَبُّرَ، فَإِنِّی أَدْعُوكَ وَ جُنُودَكَ إِلَی اللهِ، فَقَدْ بَلَّغْتُ فَاقْبَلُوا نُصْحِی وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی».

ص: 89

پسر عمویم جعفر و همراه او گروهی از مسلمانان را به سویت فرستادم، هنگامی كه نزد تو آمدند از آنان مهمان نوازی نما و تكبّر را كنار بگذار، من تو و سپاهیانت را به خدا فرا می خوانم. همانا پیام خدا را رساندم پس خیرخواهی ام را بپذیرید. درود بر كسی كه از هدایت پیروی كند.

گرچه تمامی سیره نویسان تاریخ نگارش این نامه را در سال هفتم هجرت، هنگامی كه پیامبر از نجاشی درخواست استرداد مهاجران را نمود دانسته اند ولی روشن است كه این مطالب همان گونه كه عده ای از محققان از جمله نویسنده الوثائق السیاسیه/ 42 و مكاتیب الرسول 2/ 440 گفته اند مربوط به همان اوایل بعثت و هنگام هجرت به حبشه است نه وقت بازگشت، به ویژه كه جمله شرطیه «فَإِذا جاؤُوكَ» در نامه آمده و بدیهی است كه جزا مترتب بر تحقق شرط است.

جعفر بن ابی طالب و عده ای از مسلمانان در چگونگی هجرت با هم به تفاهم رسیدند و قرار شد شبانه و پنهانی مكه را به سوی حبشه ترك كنند. در ماه رجب سال پنجم بعثت شب موعود فرا رسید. پیامبر برای تودیع با جعفر و یاران وی نزد آنان رفت. آن گاه به روایت مكارم الاخلاق 1/ 249 و المَحَجَّة البَیضاء 4/ 66 پس از توصیه و خداحافظی نماینده خود را با این كلمات مشایعت كرد:

«أَللّهُمَّ الْطُفْ بِهِ فِی تَیْسِیرِ كُلِّ عَسِیرٍ؛ فَإِنَّ تَیْسِیرَ الْعَسِیرِ عَلَیْكَ یَسِیرٌ، إِنَّكَ عَلی كُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ. أَسْأَلُكَ لَهُ الْیُسْرَ وَ الْمُعافاةَالدّائِمَةَ فِی الدُّنْیا وَ الآخِرَةِ».

ص: 90

بار خدایا در آسان ساختن هر سختی بر او احسان كن كه حل سختی ها بر تو آسان است، تو بر هر كاری توانایی. من از تو برای او آسایش و سلامتی همیشگی را در دنیا و آخرت خواهانم.

جعفر بن ابی طالب و یاران مهاجر او به سوی ساحل دریای سرخ حركت كردند. به بندر شُعَیبَه در سیزده فرسخی جُدّه كه رسیدند دو كشتی عازم حبشه بود. اینان نیز با آن دو كشتی به كشور حبشه رفتند. بامدادان كه قریش از این هجرت مطّلع شدند به تعقیب آنان پرداختند ولی زمانی به ساحل دریا رسیدند كه مهاجران سرزمین حجاز را ترك كرده بودند. پس از آن مسلمانان ستمدیده دسته دسته به طور پنهانی خود را به كشور مسیحی مذهب حبشه می رساندند تا آن كه تعداد آنان از صد نفر تجاوز كرد و حبشه پایگاه فعالی بر ضد مشركان قریش شد.

گفتنی است كه گویا بعدها قریش وقتی دیدند نمی توانند جلوی اراده استوار مسلمانان مهاجر را گرفته و مانع هجرت آنان گردند دیگر چندان حساسیتی از خود نشان نمی دادند. از این رو برخی از مسلمانان آشكار هجرت می كردند، مانند ام عبدالله همسر عامر كه به نقل ابن اسحاق 1/ 367 آشكارا به عمر گفت در حال هجرت به حبشه هستیم.

هجرت به حبشه نخستین هجرت در اسلام است و مهاجران حبشه در تاریخ اسلام جایگاه و مقام خاصی داشتند. آیه چهل و یكم سوره نحل درباره این هجرت می گوید:

(وَ الَّذِینَ هَاجَرُوا فِی اللهِ مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَ لأَجْرُ الآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُوا یَعْلَمُونَ).

ص: 91

آنان كه پس از ستم دیدن در راه خدا هجرت كردند، در این جهان جایگاه نیكی برای شان آماده می كنیم و پاداش آخرت بزرگ تر است اگر می دانستند.

مهاجران به حبشه فرستاده اند، قصیده شیوای ذیل را در مدح و تمجید شهریار حبشه سرود و او را به حمایت از مهاجران و عدم استرداد آنان ترغیب و تشویق كرد:

أَلا لَیْتَ شِعْرِی كَیْفَ فِی النَّأیِ جَعْفَرٌ ***وَ عَمْروٌ وَ أَعْداءُ الْعَدُوِّ الأَقارِبُ

وَ هَلْ نَالَتْ أَفْعالُ النَّجاشِیِ جَعْفَراً ***وَ أَصْحابَهُ أَوْ عَاقَ ذَلِكَ شَاغِبُ

تَعَلَّمْ أَبَیْتَ اللَّعْنَ أَنَّكَ مَاجِدٌ ***كَرِیمٌ فَلا یَشْقی لَدَیْكَ الْمُجانِبُ

تَعَلَّمْ بِأَنَّ اللهَ زادَكَ بَسْطَةً ***وَ أَسْبابَ خَیْرٍ كُلُّها بِكَ لازِبُ

وَ أَنَّكَ فَیْضٌ ذُو سِجالٍ غَزِیرَةٍ ***یَنالُ الأَعادِی نَفْعَها وَ الأَقارِبُ

هان! ای كاش می دانستم جعفر در آن سرزمین دوردست با عمرو دشمن ترین دشمن خویشاوندان در چه حالی است؟!

آیا الطاف نجاشی به جعفر و یارانش رسید یا آن كه افراد فتنه انگیز مانع شدند؟!

ای شهریار حبشه بدان كه همانا تو بزرگواری و از هر پیرایه زشت منزهی، پس كسی كه به تو پناه آورد نزد تو سختی نمی بیند.

بدانكه خداوند به تو مقام بلندی عنایت كرده و تمامی وسایل خیر در تو جمع شده است.

تو سرچشمه سخاوت و دریای كرم و بخششی كه سود آن به دوست و دشمن می رسد.

كردند. سپس نزد نجاشی شهریار حبشه رسیدند و پس از تقدیم هدایا گفتند: پادشاها گروهی از جوانان بی خرد ما به كشور تو پناه آورده اند. اینان كیش خود را رها كرده و به كیش تو هم نگرویده اند، آیینی آورده اند كه ساخته خود آنان است، نه ما آن را می شناسیم و نه تو. بزرگان قومشان، پدران، عموها و اشراف طایفه شان ما را نزد تو فرستاده اند تا مهاجران را به سوی آنان بازگردانی. در این هنگام وزیران نجاشی نیز سخنان آنان را تأیید كردند.

نجاشی كه گویا از توطئه ها و دسیسه های قبلی اطلاعی حاصل نموده و نامه رسول خدا و قصیده و توصیه های ابوطالب نیز در او تأثیرِ بسزایی گذاشته بود، وقتی داوری شتابزده و یك جانبه وزرای خود را دید خشمناك شد و گفت: نه، به خدا سوگند آنان را به اینان تسلیم نمی كنم. گروهی را كه به من پناه آورده اند فرا می خوانم و از آنان در این باره سؤال می كنم، اگر این گونه باشد كه اینان می گویند تسلیمشان می كنم در غیر این صورت از آنان حمایت می نمایم.

آن گاه مهاجران را احضار كرد و از جعفر پرسید: اینان چه می گویند؟ جعفر گفت: پادشاها حرفشان چیست؟ نجاشی گفت: می گویند شما را به سوی ایشان بازگردانم. جعفر به نجاشی گفت: پادشاها از ایشان بپرس ما برده آنان هستیم، یا از ما طلبكارند و یا خونی بر گردن ما دارند. عمروعاص گفت: نه برده ما هستند و نه ما از آنان طلبكاریم و نه خونی بر گردنشان داریم.

نجاشی پرسید: این دینی كه به سبب آن از قوم خود جدا شدید چیست؟

ص: 95

در این هنگام جعفر (ع) سخنان بسیار مهم و تاریخی خود را در دربار حبشه ایراد كرد و خطاب به نجاشی گفت: «شهریارا ما مردمی نادان بودیم، بت می پرستیدیم، مردار می خوردیم، كارهای زشت مرتكب می شدیم، پیوند خویشاوندی را می بریدیم، پیمان شكنی می كردیم، نیرومندمان ناتوانمان را می خورد. ما به این حال بودیم تا آن كه خداوند پیامبری را از خودمان برایمان فرستاد. او ما را به سوی خدا فرا خواند تا وی را به یگانگی بشناسیم و پرستش كنیم و سنگ ها و بت هایی را كه پدرانمان می پرستیدند رها كنیم و ما را به راستگویی، ادای امانت، صله رحم، نیكی به همسایه و خودداری از محارم و خونریزی فرمان داد و از كارهای ناپسند و سخن باطل و خوردن مال یتیم و نسبت ناروا به زنان پاكدامن برحذر داشت و به نماز، زكات و روزه دستور داد. پس ما او را تصدیق و از وی پیروی كردیم. آن گاه قوم ما بر ما ستم كردند و شكنجه مان دادند تا ما را از دین خارج كنند و از عبادت خداوند تعالی به پرستش بت ها باز گردانند. هنگامی كه بر ما چیره شدند و ستم كردند، ما به مملكت تو آمدیم و از بین دیگران تو را برگزیدیم و خواستیم در پناه تو باشیم. پادشاها امیدواریم كه نزد تو بر ما ستم نشود».

نجاشی كه شیفته و دلباخته بیانات شیرین و دلنشین جعفر شده بود به او گفت: از آن چه پیامبر شما آورده چیزی با خود داری؟ جعفر گفت: آری، آن گاه با انتخابی بسیار ظریف و مناسب آیاتی از اوایل سوره مریم (س) را تلاوت كرد و وقتی به آیه (وَهُزِّی إِلَیْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُسَاقِطْ عَلَیْكِ رُطَباً جَنِیّاً) رسید، نجاشی و كشیش ها به یاد مریم مقدس مادر مسیح گریه كردند. در این هنگام نجاشی خطاب به هیئت قریش گفت:

ص: 96

این و آن چه عیسی آورده هر دو از یك جا فرود آمده است، بروید كه به خدا سوگند هرگز آنان را به شما تسلیم نخواهم كرد.

این كه نجاشی و اسقف ها با شنیدن آیات قرآن درباره حضرت مریم گریستند پیداست كه با زبان عربی آشنا بودند. گویا به جهت پیوند دیرینه تجاری كه بین مردم حبشه و عرب ها بوده است، آنان با زبان عربی آشنا بوده اند. با این حال طبیعی است كه مهاجران در ابتدای ورود به حبشه تا اندازه ای مشكل اختلاف زبان داشته اند.

در مورد مسكن مهاجران از داستانی كه بیهقی در دلائل النبوة 2/ 298 از عبدالله بن مسعود نقل می كند كه می گوید «صاحب خانه ام به من گفت بازار كه می روی برای كسب مواظب خود باش» استفاده می شود كه در خانه یكی از حبشیان زندگی می كرده است. حال این منازل به رایگان در اختیار مهاجران قرار داشته و یا نجاشی اجاره آن ها را می پرداخته، به خوبی روشن نیست.

به روایت قوام السنّه در دلائل النبوة 3/ 861 نجاشی به جعفر و یارانش گفت: مسكن و مخارجتان بر عهده من است. هزینه زندگی مهاجران نیز یكی از نیازهای اساسی آنان بوده است. بلاذری در انساب الاشراف 1/ 198 گوید: ابوطالب تا زنده بود مخارج زندگی جعفر را به حبشه می فرستاد. یعقوبی 2/ 29 گوید: نجاشی دنبال جعفر می فرستاد و از آن چه نیاز داشت جویا می شد. از گزارشی كه از بیهقی در باره عبدالله بن مسعود نقل كردیم استفاده می شود كه وی در بازار حبشه به كسب و داد و ستد می پرداخته است. بدیهی است كه چندین سال اقامت در كشور بیگانه بدون كسب و كار امری غیر معمول است. با این وصف یكی از مشكلات مهاجران، خصوصاً در روزهای اول مسأله مخارج و هزینه زندگانی بوده است.

ص: 99

یعقوبی 2/ 31 می نویسد: قریش مصمم بر كشتن رسول خدا (ص) شد، وقتی خبر به ابوطالب رسید قصیده ای حماسی در حمایت از پیامبر و تسلیم نكردن او سرود.

اوایل سال هفتم بعثت نوشته شد. نویسنده آن منصور بن عِكْرِمَه بود كه بعدها دستش فلج گردید.

آن كه دوران كهولت را می گذراند و جان خودش نیز هر لحظه در خطر بود و احتمال كشتن وی از جانب قریش می رفت، شمشیر به كمر بسته و شبانه روز از جان سفیر الهی پاسداری می كرد. نگهبانانی نیز بر مدخل ورودی دره و هم چنین بر بالای كوه ها گماشته بود تا از ورود دشمنان و آدمكشان جلوگیری كنند و شبانه روز در اطراف شعب نگهبانی دهند.

شیخ مفید در الفصول المختاره/ 59 و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه 14/ 64 گویند: چون مزدوران قریش روزها در كمین بودند تا بستر رسول خدا را شناسایی كنند و شبانگاه او را به قتل برسانند، از این رو ابوطالب وقتی پاسی از شب می گذشت پیامبر را از بسترش بلند می كرد و فرزندش علی را به جای او می خوابانید. یك شب علی (ع) پرسید پدر جان پس من سرانجام كشته خواهم شد! ابوطالب او را دلداری داد و در ضمن اشعاری وی را به پایداری در دفاع از رسول خدا فرا خواند و خطاب به فرزندش فرمود:

اصْبِرَنْ یا بُنَیَّ فَالصَّبْرُ أَحْجَی*** كُلُّ حَیٍّ مَصِیرُهُ لِشَعُوبِ

قَدْ بَلَوْناكَ وَ الْبَلاءُ شَدِیدٌ*** لِفِداءِ الْحَبِیبِ و ابْنِ الْحَبِیبِ

پسرم شكیبا باش كه شكیبایی نیكوتر است و هر انسان زنده ای به ناچار سرانجامش سوی مرگ است.

همانا ما تو را در راه دوست و فرزند دوست امتحان كردیم و امتحان هم سخت دشوار است.

علی در پاسخ پدر فرمود:

ص: 103

أَتَأمُرُنی بِالصَّبْرِ فی نَصْرِ أَحْمَدٍ ***وَ وَاللهِ ما قُلْتُ الَّذِی قُلْتُ جازِعا

وَ لكِنَّنی أَحْبَبْتُ انْ تَری نُصْرَتی*** وَ تَعْلَمَ أَنّی لَمْ أَزَلْ لَكَ طائِعا

سَأَسْعَی لِوَجْهِ اللهِ فِی نَصْرِ أَحْمَدٍ نَبِیِّ ***الْهُدَی الْمَحْمُودِ طِفْلًا وَ یافِعا

آیا مرا به شكیبایی در یاری احمد فرمان می دهی و حال آن كه به خدا سوگند آن چه را كه من گفتم از روی بی صبری نبود.

لیكن دوست دارم كه یاری مرا ببینی و بدانی كه همانا من همواره فرمانبردار تو هستم.

در یاری احمد، پیامبر هدایت كه در حال كودكی و نوجوانی ستوده بود برای رضای خدا می كوشم.

به روایت حلبی 1/ 337 ابولهب فریاد می زد: قیمت ها را بالا ببرید تا پیروان محمد نتوانند خرید كنند. آری، بنی هاشم با آن كه نمی دانستند دوران این زندان بی سقف چه مدت طول خواهد كشید، چون همراه رسول خدا بودند و این رنج ها در راه خدا و حفظ جان پیامبر بود، تحمل كرده و خم به ابرو نمی آوردند.

رسول خدا فقط در موسم حج و عمره از شعب خارج می شد و در مسجد الحرام با زائران خانه خدا و قبایل عرب دیدار می نمود و آنان را به ترك بت پرستی و پرستش خدای یگانه دعوت می كرد و از آنان می خواست تا وی را در این راه یاری نمایند. ابولهب پشت سر وی راه می رفت و می گفت فریب برادرزاده ام را نخورید كه ساحر و دروغگوست.

در بحبوبه مشکلات و شدائد و گرفتاریها بود که سران شرک به ابوطالب پیام دادند محمد را برای کشتن تسلیم ما کن، ما تو را پادشاه خ__ود ی کنیم و محاصره برطرف خواهد شد. ابو طالب با یک دنیا شهامت ای__ن پیشنهاد ستمگرانه را به شدت رد کرد و اعلام کرد تا جان در بدن دارد از حمایت پیامبر دست برنخواهد داشت. آن گاه به روایت ابن اسحاق ٢٩٤/١

قصیده لامیه معروف خود را سرود که دو بیت آن چنین است:

كَذِبْتُمْ وَ بَیْتِ الله تُبْرَى مُحَمَّداً ***وَلَمَا نُطَاعِنَ دُونَهُ وَ تُنَاضِلُ

و نُسْلِمُهُ حَتَّى نُصَرَّعَ حَوْلَهُ*** وَنَذْهَلَ عَن أَبْنَائِنَا وَ الْحَلَائِلُ

به خانه خدا سوگند دروغ پنداشتید که محمد را رها خواهیم کرد و با نیزه و تیر از او حمایت نخواهیم نمود.

او را تسلیم نخواهیم کرد تا آن که در اطرافش از پای درآییم و در این راه زن و فرزندانمان را از یاد خواهیم برد.

ص: 105

این پیروزی بسیار بزرگ را به نظم كشید و خطاب به جعفر و دیگر مهاجران حبشه فرمود:

أَلا هَلْ أَتی بَحْرِیَّنا صُنْعُ رَبِّنا ***عَلی نَأیِهِم وَ اللهُ بِالنّاسِ أَرْوَدُ

فَیُخْبِرَهُمْ أَنَّ الصَّحِیفَةَ مُزِّقَتْ ***وَ أَنْ كُلُّ ما لَمْ یَرْضَهُ اللهُ مُفْسَدُ

تُراوِحُها إِفْكٌ وَ سِحْرٌ مُجَمَّعٌ ***وَ لَمْ یُلْفَ سِحْرٌ آخِرَ الدَّهْرِ یَصْعَدُ

هان! آیا خبر یاری پروردگارمان بدان مهاجران دریانوردمان كه در سرزمینی بس دوردست هستند رسیده است؟! و خداوند به مردم بسیار مهربان است.

پس آنان را خبر كند كه صحیفه پاره پاره شد و هر چه را كه خدا نپسندد نابود است.

در آن صحیفه مشتی افترا و جادو در هم آمیخته بود و هیچ گاه جادو تا پایان روزگار پایدار نمی ماند.

كرده است. در عهدنامه قریش هم هیچ گونه اشاره ای به مسأله محاصره جغرافیایی نشده است. حلبی 1/ 337 می گوید: در گزارشی آمده كه رفتن بنی هاشم به شعب مستقیماً به وسیله قریش نبوده است، وقتی قریش تصمیم گرفتند پیامبر را به قتل برسانند ابوطالب ناچار شد برای حفظ جان رسول خدا به شعب پناه ببرد. شیخ مفید در الفصول المختاره/ 58 گوید: این تصمیم از جانب خود پیامبر برای حفظ جان حضرتش اتخاذ شد. آن گاه با ابوطالب مشورت كرد او نیز پذیرفت.

اما این كه چرا ابوطالب چنین تصمیمی گرفت؟ به نظر می رسد چون قریش در كشتن پیامبر مصمم بودند هدف نخست از رفتن به شعب حفظ وی و صیانت و دفاع از شخص ایشان و تشكیل جبهه واحد در یك نقطه امن در مقابل دشمن كینه توز بوده است. اما هدف دیگر، چون طبق تصمیم قریش روابط اجتماعی و تجاری با بنی هاشم ممنوع شد، گویا ابوطالب برای حفظ وحدت و تقویت روحیه بنی هاشم صلاح دید آنان را از قریش جدا سازد و در یك جا جمع كند تا برخورد تحقیركننده و اهانت آمیزی از قریش با آنان صورت نگیرد.

سید رضی در نهج البلاغه/ 368 گوید: امیرالمؤمنین (ع) در نامه ای به معاویه علت رفتن به شعب را چنین بیان فرموده است:

فَأَرادَ قَوْمُنا قَتْلَ نَبِینا وَ اجْتِیاحَ أَصْلِنا وَ هَمُّوا بِنَا الْهُمُومَ و فَعَلُوا بَنَا الأَفَاعِیلَ وَ مَنَعُونَا الْعَذْبَ وَ أَحْلَسُونَا الْخَوْفَ وَ اضْطَرُّونَا إِلی جَبَلٍ وَعْرٍ وَ أَوْقَدُوا لَنَا نارَ الْحَرْبِ.

اقوام ما خواستند پیامبرمان را بكشند و ریشه ما را بكنند و اندوه ها برای ما پیش آوردند. كارها درباره ما كردند و آسایش را

ص: 108

از ما سلب نمودند و ما را در ترس نگهداشتند و به پناه بردن به كوهی دشوار واداشتند و آتش جنگ را بر ضد ما برافروختند.

حماسه جاوید ابوطالب و دوران سه ساله حصر شعب و تحریم اجتماعی و اقتصادی از بحرانی ترین و سخت ترین دوران مبارزات رسول خدا (ص) بر ضد بت و بت پرستی و كفار قریش به شمار می آید. هیچ یك از مقاطع حساس مبارزات پیامبر به این اندازه دشوار و جانفرسا نبود. با این وصف به لحاظ آن كه این دوران فضیلت بسیار بزرگ و افتخار عظیمی برای ابوطالب و فرزندان او به شمار می رود، آن گونه كه شایسته و سزاوار است در تاریخ مطرح نشده ولی خورشید حق برای همیشه در پس ابر تیره پنهان نمی ماند.

چهار سالگی در سال دهم بعثت دنیا را وداع گفت. با رحلت ابوطالب مانع بزرگ قتل رسول خدا برطرف گردید و كفار قریش خود را به آرزوی پلیدشان نزدیك تر می دیدند.

آن چه در زندگانی این مرد بزرگ و قهرمان توحید جلوه گر بوده و می درخشد فداكاری و ایثار و از خودگذشتگی و حماسه اسطوره ای وی در یاری دین خدا و حفظ جان رسول الله است. اگر نبود جانفشانی ها و تلاش خستگی ناپذیر شیخ بطحا معلوم نبود كه مشركان خونخوار قریش چه بر سر پیامبر می آوردند. به راستی كه وجود ابوطالب از مصادیق بارز تأیید الهی در حق پیامبرش بود.

قسطلانی در المواهب اللدنیه 1/ 135 از هشام كلبی روایت می كند كه سرور عرب در آخرین لحظات زندگیش به هیچ چیز جز دین خدا و فرستاده او نمی اندیشید. او درباره رسول خدا خطاب به قریش و بنی هاشم چنین فرمود: «من شما را سفارش می كنم كه به محمد نیكی كنید، زیرا او امین قریش و راستگوی عرب است. او دارای تمام كمالاتی است كه من آن را به شما سفارش می كنم. همانا او دینی آورده است كه دل ها آن را می پذیرد ولی زبان ها از ترس سرزنش انكار می كند. به خدا سوگند روزگاری را می بینم كه ناتوانان عرب و افتادگان و مستضعفان دعوتش را پذیرفته و سخنش را تصدیق و كارش را مهم تلقی كرده اند و او به كمك آنان مشكلات را حل كرده است. آن گاه سران قریش خوار، خانه های شان ویران و ناتوانانشان قدرتمند می شوند. عرب دوستیش را با او خالص كرده، دل هایش به فرمان او بوده و رهبری خود را به او سپرده است. ای گروه قریش همگان در اطاعتش باشید و حزب او را حمایت كنید، به خدا

ص: 110

سوگند هر كس كه راه او را برود رستگار و كسی كه راهنمایی او را بپذیرد سعادتمند می گردد. اگر اجل مرا مهلت می داد و زنده می ماندم خطرهای سهمگین را از او دور و حوادث بزرگ را از او دفع می كردم».

یعقوبی 2/ 35 گوید: هنگامی كه خبر مرگ ابوطالب به رسول خدا رسید غم او بر قلب حضرتش سنگینی كرد و سخت بی تاب گشت. سپس وارد اتاق شد و سمت راست پیشانی او را چهار بار و سمت چپ پیشانیش را سه بار دست كشید. آن گاه فرمود: «عمو جان! در كودكی تربیتم و در یتیمی كفالتم و در بزرگی یاریم كردی، پس خداوند تو را از ناحیه من پاداش خیر دهد». ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه 14/ 84 چه زیبا سروده است:

و لَوْ لا أَبُوطالِبٍ وَ ابْنُهُ لَما مُثِّلَ الدِّینُ شَخْصاً وَ قاما

فَذاكَ بِمَكَّةَ آوَی و حامَی وَ هذا بِیَثْرِبَ جَسَّ الْحَماما

اگر ابوطالب و پسرش نبودند هرگز دین اسلام پا نمی گرفت، او در مكه پناه داد و حمایت كرد و این در یثرب در گرداب های مرگ فرو رفت.

آن جا كه به روایت امتاع الاسماع/ 27 این سال را «سال اندوه» نامید! خدیجه تمامی ثروت خود را بدون هیچ گونه منت در اختیار پیامبر قرار داد و او همه آن را در راه تبلیغ و گسترش دین اسلام صرف كرد. خدیجه همسر مهربان و باوفا و یاور صمیمی پیامبر بود.

تاریخ جهان زنی همانند خدیجه كه این گونه در راه خدا و رسیدن به اهداف مقدّس شوهر خدمتگزار باشد به خود ندیده است. رسول خدا با ردایی كه پیوسته دست و صورت خود را با آن پاك می كرد و به هنگام نزول وحی بر سر می كشید، حضرت خدیجه را كفن كرد و با دست خود درون قبر نهاد و به روایت یعقوبی 2/ 35 فرمود:

«اجتَمَعَتْ عَلی هذِهِ الأُمَّةِ فِی هذِهِ الأَیّامِ مُصِیبَتانِ، لا أَدْرِی بِأَیِّهِما أَنَا أَشَدُّ جَزَعاً».

در این روزها بر این امت دو مصیبت وارد شد كه نمی دانم به كدام یك از آن دو بی تاب ترم.

هم چنین یعقوبی 2/ 25 نوشته است: چون خدیجه وفات كرد حضرت فاطمه خود را به رسول خدا می آویخت و می گریست و می گفت: مادرم كجاست؟ مادرم كجاست؟ جبرئیل بر آن حضرت فرود آمد و گفت: به فاطمه بگو خداوند متعال برای مادرت در بهشت قصری از دُرّ و گوهر بنا كرده است كه رنج و سر و صدا در آن نیست.

می كردند ولی پس از آن كه رسول خدا به تقبیح و سرزنش بت و بت پرستی پرداخت دست به اقدامات عملی زدند و به آزار و شكنجه مسلمانان پرداختند. در سال پنجم بعثت آزار و شكنجه قریش به حدی شدت یافت كه تحمل آن بسیار دشوار شد، تا آن جا كه عده ای از اسلام برگشتند، برخی به شهادت رسیدند و بعضی به تقیه پناه بردند.

در این صورت آینده ای مخاطره آمیز و نگران كننده در پیش بود. از این رو، تصمیم به مهاجرت عده ای از مسلمانان به سرپرستی جعفر بن ابی طالب به حبشه گرفته شد. در این بین قریش هم بیكار ننشسته و هیئتی مركب از عمروعاص و عبدالله بن ابی ربیعه به دربار نجاشی فرستادند تا مهاجران مسلمان را به مكه بازگردانند. اما نجاشی كه گویا از توطئه ها و دسیسه های قبلی اطلاعی حاصل نموده و نامه پیامبر و قصیده و توصیه های ابوطالب نیز در او تأثیر به سزایی گذاشته بود، به فرستادگان قریش پاسخ منفی داد. كفار لجوج و ماجراجوی مكه وقتی نتوانستند از راه سیاسی مهاجران را به حجاز بازگردانند و ماندن آنان هم در آن جا برای شان نگران كننده بود، ترفند جدیدی به كار گرفتند و آن این كه شایعه ای مبنی بر اسلام قریش ساختند تا با این حیله مهاجران را به مكه بازگردانند درنتیجه عده زیادی از آنان به حجاز بازگشتند ولی نزدیك مكه كه رسیدند معلوم شد اسلام قریش دروغ است.

این ناكامی قریش از یك طرف و گسترش اسلام از سویی دیگر و عدم كارآیی ترفندهای دیگر باعث شد كه سران قریش عهدنامه ای را تنظیم نمودند مبنی بر این كه با بنی هاشم هم غذا و هم صحبت نگردند و

ص: 113

در اجتماع آنان حاضر نشوند و با آنان خرید و فروش ننمایند و از آنان دختر نگیرند و به آنان دختر ندهند تا آن كه پیامبر را برای كشتن تحویل دهند، تمامی قریش متحد و مصمم شدند تا حضرت را پنهانی و یا آشكارا به قتل برسانند!

هنگامی كه خبر انعقاد عهدنامه به ابوطالب رسید به تمامی افراد قبیله بنی هاشم و بنی عبدالمطلب، مسلمان و كافر كه به جز ابولهب چهل مرد بودند دستور داد تا اسباب و اثاث خود را جمع كنند و به دره ای در نزدیكی كعبه كه بعدها به شِعْب ابوطالب معروف شد پناه ببرند. بنی هاشم و بنی مطلب سه سال در شعب ماندند تا آن كه رسول خدا و ابوطالب و خدیجه تمام هستی و دارایی خود را از دست دادند و به سختی و ناداری گرفتار آمدند. سپس جبرئیل فرود آمد و به پیامبر گفت: خدا موریانه را بر عهدنامه قریش گماشته تا هر چه بی مهری و ستمگری در آن بود، جز نام خدا همه را خورده است. حضرت عموی خود را از این امر آگاه ساخت. این گشایش و فرج الهی در نیمه رجب سال دهم بعثت بود.

بیست و هشت روز و به نقل دیگران پس از چند ماه از رفع محاصره، ابوطالب به سبب كهولت و فشار روحی و جسمی كه در شعب بر او گذشت، در هشتاد و هفت، یا نود و یا نود و چهار سالگی در سال دهم بعثت دنیا را وداع گفت. با فاصله كمی حدود سه روز یا سی و پنج روز بعد از درگذشت ابوطالب حضرت خدیجه (س) نیز در شصت و پنج سالگی زندگی را وداع گفت. با رحلت خدیجه غم سنگین تری بر قلب پیغمبر نشست تا آن جا كه این سال را «سال اندوه» نامید.

ص: 114

ص: 116

ی

ثربیان و دلایل آن، هجرت مسلمانان از مكه به یثرب، توطئه قتل پیامبر و جریان غار ثور سخن خواهیم گفت.

گفت من پرده كعبه را دریده باشم اگر خدا تو را به رسالت فرستاده باشد. دومی گفت خدا غیر از تو كسی را برای رسالت خود پیدا نكرد؟! سومی گفت به خدا سوگند من هرگز با تو سخن نخواهم گفت، چون اگر آن گونه كه می گویی فرستاده خدا باشی تو بزرگ تر از آنی كه من سخنت را رد كنم و اگر بر خدا دروغ می بندی بر من سزاوار نیست كه با تو سخن بگویم.

رسول خدا (ص) از اسلام آوردن ثقیف ناامید شد و از ایشان خواست امر وی را كتمان كنند تا مبادا این موضوع موجب گستاخی قریش شود. آنان نه تنها كتمان نكردند بلكه سفیهان و بردگان خود را واداشتند تا با ناسزا گفتن و فریاد زدن دنبال حضرت بروند و وی را سنگباران كنند، اراذل و اوباش ثقیف از دو سو بر سر راه پیامبر صف كشیدند و حضرت را سنگباران و پاهایش را مجروح و غرق در خون كردند! رسول خدا به سایه درخت انگوری پناه برد و لحظه ای آرمید، آن گاه چنین زبان به نیایش گشود:

«اللّهُمَّ إِلَیكَ أَشْكُو ضَعْفَ قُوَّتِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی وَ هوانِی عَلَی النّاسِ یا أَرْحَمَ الرّاحِمِینَ. أَنْتَ رَبُّ الْمُسْتَضْعَفِینَ وَ أَنْتَ رَبِّی، إِلی مَنْ تَكِلُنِی؟ إِلی بَعِیدٍ یتَجَهَّمُنِی؟ أَمْ إِلی عَدُوٍّ مَلَّكْتَهُ أَمْرِی؟ إِنْ لَمْ یكُنْ بِكَ عَلَی غَضَبٌ فَلا أُبالِی وَ لكِنْ عافِیتُكَ هِی أَوْسَعُ لِی».

خدایا از ناتوانی و بیچارگی و بی كسی خویش به تو شكوه می برم، ای مهربان تر از همه مهربانان. تو پروردگار بیچارگان و پروردگار منی، مرا به كه وامی گذاری؟ به بیگانه ای كه با من ترشرویی كند

ص: 119

یا به دشمنی كه سرنوشتم را به او سپرده ای؟ اگر تو بر من خشمگین نباشی باكی ندارم. لیكن نعمت سلامت تو گسترده تر است.

چون عُتبه و شیبه پسران ربیعه حضرت را در آن حال رقّت بار دیدند به غلام مسیحی خود عَدّاس گفتند خوشه انگوری در طبقی بگذار و برای او ببر. عدّاس چنین كرد. چون حضرت خواست انگور را تناول فرماید نام خدا را بر زبان آورد. عدّاس گفت به خدا سوگند این جمله را اهل این سرزمین نمی گویند. پیامبر از سرزمین و دین او پرسید، پاسخ داد من اهل نینوا و مسیحی هستم. فرمود: «از شهر مرد صالح یونس بن مَتّی». عدّاس گفت تو یونس بن مَتّی را از كجا می شناسی؟ فرمود: «او برادرم و پیغمبر خدا بود، من هم پیامبر هستم». عدّاس تا این سخن را شنید خود را بر دست و پای حضرت انداخت و مسلمان شد. عُتبه و شیبه كه نظاره گر ماجرا بودند، پس از آن كه عدّاس نزد آنان بازگشت به او گفتند مواظب باش این مرد تو را از دینت بیرون نبرد، زیرا دین تو بهتر از دین اوست.

برخی از محققان در صحت این قسمت تشكیك كرده و گفته اند رسول خدا هدیه مشرك را نمی پذیرفت. آری مشهور است كه پیامبر هدیه مشرك را نمی پذیرفت ولی هدایای پادشاه مصر و امپراتور روم را پذیرفت. لذا ابوعبید در الاموال/ 329 می گوید: وجه جمع آن است كه هدیه مشرك حربی را قبول نمی كرده است. این احتمال ابوعبید خوب است، اما گاهی هدیه كافر غیر حربی مانند ابوعامر مُلاعب الاسنّه را نیز نمی پذیرفته است.

ص: 120

نكته مهم تر از سخن ابن جوزی این كه رسول خدا (ص) چه در مكه و چه در مدینه با برخی از غیر مسلمانان سلیم النفس مانند نجاشی، ابوبرا، مَعْبَدبن ابی مَعْبَد خزاعی و دیگران، رابطه حسنه داشت و در پیشبرد اهداف مقدس خود از آنان استفاده می كرد و این گونه نبود كه با كفّار هیچ گونه ارتباطی نداشته باشد.

یعنی هجده ماه پیش از هجرت بوده است و نمازهای پنجگانه در معراج واجب گردید. فخر رازی در تفسیر كبیر 20/ 147 و علامه مجلسی در بحارالانوار 18/ 289 گفته اند: اسرا و معراج هر دو با روح و جسد پیامبر بوده و مجلسی افزوده كه در حال بیداری انجام شده است نه در عالم رؤیا. برخی نیز معراج را در اوایل بعثت دانسته اند. درباره معراج سخن بسیار است كه این جا مجال ذكر آن نیست.

نزد قبیله قدرتمند بنی عامر رفت و آنان را به سوی خدا فرا خواند، یكی از بزرگان آنان به نام بَیحَرَة بن فِراس با اشاره به سوی پیامبر (ص) گفت: به خدا اگر من این جوان را از دست قریش می گرفتم به وسیله او می توانستم عرب را بخورم. سپس به رسول خدا گفت: اگر ما در این امر از تو پیروی كنیم و سپس خدا تو را بر مخالفانت پیروز گرداند، پس از خود این امر (حكومت) را به ما وامی گذاری؟ پیامبر (ص) فرمود:

«الأَمْرُ إِلَی اللهِ یَضَعُهُ حَیْثُ یَشاءُ».

این كار به دست خداست، هر كجا كه بخواهد آن را قرار می دهد.

لذا بَیحَرَه دعوت پیامبر را نپذیرفت. از این مطلب دو اصل بسیار مهم استنباط می شود؛ یك این كه امامت و رهبری دنباله و در امتداد رسالت و نبوت است و دیگر این كه امامت و خلافت انتصابی است نه انتخابی و تعیین آن با خداوند حكیم است.

بودند از اسعد بن زُراره، عوف بن حارث، رافع بن مالك، قُطبة بن عامر، عُقبة بن عامر و جابر بن عبدالله بن رئاب ملاقات كرد. از ایشان پرسید: «شما كیستید؟» گفتند مردمی از قبیله خزرج. پرسید: «از هم پیمانان یهود؟» گفتند آری. فرمود: «نمی نشینید تا با هم گفتگو كنیم؟» گفتند چرا. حضرت دین اسلام را بر آنان عرضه داشت و قرآن برای شان تلاوت كرد. یثربیان به یكدیگر گفتند به خدا قسم این همان پیامبری است كه یهودیان ما را از بعثت او بیم می دادند، پس نباید در ایمان بر ما پیشی گیرند. آن گاه دعوت رسول خدا را پذیرفته و اسلام آوردند و گفتند ما قوم خود را در حال دشمنی و درگیری جنگ گذاردیم، امیدواریم كه خدا به وسیله تو آنان را با هم الفت دهد. اكنون ما به یثرب باز می گردیم و آنان را به اسلام دعوت می كنیم. امید است كه خدا با این دین هدایتشان كند و در آن صورت كسی از تو نیرومندتر نخواهد بود. ایشان به یثرب بازگشتند و خبر بعثت پیامبر را به اطلاع عموم رساندند و آنان را به اسلام دعوت كردند. طولی نكشید كه خبر ظهور اسلام یثرب را فرا گرفت و خانه ای نبود كه در آن سخن از پیامبر نباشد.

نشوند، فرزندان خود را نكشند، به یكدیگر تهمت نزنند و در كارهای نیك نافرمانی ننمایند». این پیمان معروف به «بیعة النساء» است.

رسول خدا (ص) فرمود: «اگر وفا كردید بهشت برایتان خواهد بود و اگر در چیزی از این ها نافرمانی كردید كار شما با خداوند عزوجل است، اگر خواست كیفر می كند و اگر خواست می بخشد». این دوازده تن به مدینه بازگشتند و حضرت به درخواست آنان مُصعب بن عُمیر جوان منظم و آراسته را همراهشان به یثرب فرستاد تا مردم را به دین اسلام دعوت كند و به تازه مسلمانان قرآن و احكام اسلام بیاموزد. بدین لحاظ در مدینه به مُصعب «مُقْری» می گفتند. او در مدینه مبلّغ اسلام بود و برای مردم اقامه جماعت می كرد.

نگهبانی می دادند.

شب سیزدهم فرا رسید. پیامبر اكرم (ص) قبل از دیگران همراه عموی خود عباس در عقبه حاضر شد. پاسی از شب گذشته بود مسلمانان در حالی كه مشركان قریش در خواب بودند مخفیانه به میعادگاه خود رفتند. به روایت ابن اسحاق 2/ 84 آن گاه عباس خطاب به یثربیان گفت: ای گروه خزرج، اگر چنان می بینید كه به آن چه به محمد وعده داده اید وفادار می مانید و در مقابل مخالفانش از او محافظت می كنید، پیمان ببندید ولی اگر چنان می بینید كه وقتی نزد شما آمد وی را تسلیم دشمن خواهید كرد و او را یاری نمی كنید از هم اینك او را رها كنید.

یثربیان به عباس گفتند آن چه را تو گفتی شنیدیم، ای رسول خدا تو خود سخن بگو و هر پیمانی می خواهی برای خود و خدایت بگیر. پیامبر گفتار خویش را با تلاوت قرآن آغاز كرد و آنان را به سوی خدا دعوت و به اسلام تشویق نمود و سپس فرمود: «با شما بیعت می كنم بر این كه از من دفاع كنید همان گونه كه از زنان و فرزندانتان دفاع می كنید».

انصار به اتفاق پاسخ مثبت و قول هرگونه مساعدت دادند. به نقل ابن اسحاق 2/ 97 عُبادة بن صامت گوید: هم چنین پیمان بستیم كه خلافت را به هر كس كه از خاندانش بسپارد ما مخالفت نكنیم.

به روایت ابن اسحاق 2/ 85 ابوالهَیثم بن تَیهان گفت: ای رسول خدا میان ما و یهودیان رشته هایی است كه آن ها را قطع می كنیم. پس مبادا كه ما این كار را كنیم و آن گاه كه خدا تو را پیروز كرد ما را رها كنی و به سوی قوم خود بازگردی! رسول خدا لبخندی زد و فرمود: «خون من

ص: 127

خون شما و حرمت من حرمت شماست، من از شما هستم و شما از من هستید، با هر كس شما بجنگید من هم می جنگم و با هر كس شما صلح كنید من هم صلح می كنم».

در این هنگام یثربیان ضمن اعلام آمادگی و رضای كامل مراسم بیعت را انجام دادند. سپس رسول خدا (ص) فرمود: «دوازده نفر از میان خود برگزینید تا مسؤول و مراقب آن چه در بین قومشان می گذرد باشند». آن گاه رسول خدا (ص) وعده داد در موقع مناسب به یثرب هجرت كند.

شایان ذكر است كه استاد سید جعفر مرتضی عاملی در الصحیح 4/ 140 در باره حضور عباس عموی پیغمبر تشكیك كرده و گفته است حضور عباس بن عُبادة بن نَضْلَه انصاری و سخن گفتن او كه به سخنان عباس بن عبدالمطلب شباهت زیادی دارد و نیز تشابه اسمی آنان باعث شده عمداً و یا سهوا نام عباس بن عبدالمطلب به جای او آورده شود. قسمتی از سخنان عباس بن عُبادة بن نَضْله انصاری كه در سیرة ابن هشام 1/ 88 آمده مؤید این نظریه است.

الف. مردم مكه عموماً متكبر، خشن، لجوج، متعصب و دارای روحیه ای نسبتاً اعرابی و غیر فرهنگی بودند و حال آن كه اكثر مردم مدینه فروتن، بی آلایش، حقیقت جو، غیر متعصب و دارای روحیه نسبتاً فرهنگی بودند. لذا قرآن به سرعت در بین آنان جا باز كرد و معارف آن در عمق دل های پاكشان جای گرفت. ابن قیم در زادالمعاد 2/ 473 گوید: مدینه با قرآن فتح شد.

ب. مردم مكه و به ویژه بزرگان قبایل، تاجر، ثروتمند و رباخوار بودند و اسلام را با منافع خود در تضاد می دیدند، در حالی كه مردم مدینه كارگر، كشاورزِ زحمتكش و دارای زندگی متوسط بودند و هیچ گونه تضادی بین منافع آنان و اسلام دیده نمی شد.

ج. مردم مكه به طور عموم عیاش، بی بند و بار، لاابالی و اهل فحشا و منكرات به حساب می آمدند، اسلام نیز تمام این مسائل را حرام و ممنوع می دانست ولی بیشتر مردم مدینه عفیف و پاكدامن بودند و كمتر دچار فحشا و منكرات شده بودند، به این لحاظ بین فرهنگ آنان و اسلام اصطكاكی وجود نداشت.

د. افكار توحیدی و اطلاع از ادیان الهی در مكه كمتر رایج بود و مردم مطالب چندانی از آن نمی دانستند. اما مدنیان در مجاورت با یهود از ادیان الهی و ظهور پیامبر جدید مطّلع بودند. لذا در اولین ملاقات با رسول خدا (ص) به یكدیگر گفتند این همان پیامبری است كه یهود بشارت او را می دادند، مبادا آنان در پذیرش دین جدید از ما سبقت بگیرند.

ص: 129

ه. آخرین دلیلی كه نمی توان از نظر دور داشت وضعیت بحرانی یثرب و اختلافات و جنگ های خانمان سوز چندین ساله بین دو قبیله اوس و خزرج بود كه از آن به ستوه آمده بودند و دنبال راهكار و چاره ای می گشتند. از این رو یكی از آنان در ملاقات با پیامبر (ص) به این امر تصریح كرد.

هدایت آمده بود نه برای ارعاب و وحشت.

در یك كلام او پیامبر بود نه پادشاه، پس كشتار و ارعاب شایسته حضرتش نبود. او از سوی پروردگار خود دینی آورده بود كه بشر را به سعادت دنیا و آخرت برساند، دینی كه با ارعاب و كشتار پیش رود نمی تواند سعادت انسان را تأمین كند. دین امر قلبی و ایمان و اعتقاد به امور معنوی و پذیرش و به كار گرفتن احكام و قوانین آن است و با ارعاب و اجبار نمی توان آن را در دل انسان ها جای داد.

پیامبر (ص) با هدایت و فرمان خدا راه دوم را برگزید كه هجرت بود. سرای هجرت هم می بایست مناسب با برنامه اسلام و هم شایسته مقام آن حضرت باشد. مناسب ترین منطقه برای پیشبرد اهداف پیامبر همانا یثرب بود. یثربیان هم فهیم و فرهنگی بودند و هم شجاع و دلاور.

سرفصل نوین برنامه پیامبر (ص) آغاز شد، اجازه هجرت به مسلمانان مظلوم و دربند داده شد تا نزد مردم یثرب بروند و به آنان ملحق شوند. بلاذری 1/ 257 گوید: رسول خدا به مسلمانان فرمود: «به من خبر داده شد كه سرای هجرت شما یثرب است، پس هر كس می خواهد مهاجرت كند برود، زیرا سرزمینی است نزدیك و شما با آن آشنا هستید و آن جا راه كاروان تجاری شما به شام است».

به روایت ابن اسحاق 2/ 111 فرمود: «خداوند عز و جل در آن جا برای شما برادرانی و سرایی امن قرار داده است». مسلمانان دسته دسته رهسپار مدینه شدند و حضرت منتظر اذن پروردگار درباره هجرت خود بود. در این وقت مشركان احساس خطر كرده و به ممانعت از

ص: 131

هجرت پرداختند ولی به هیچ وجه نتوانستند جلوی اراده پولادین مسلمانان را بگیرند. باری، پیامبر به اذن خدا در مكه ماند و بعد از همه مسلمانان هجرت كرد تا هم مهاجران را رهبری كند و هم نقطه امید و قوت قلبی برای آنان باشد. ابتدای هجرت مسلمانان ذی الحجه سال سیزدهم بعثت بعد از پیمان عقبه دوم بود. نخستین مسلمان مهاجر ابوسَلَمَه عبدالله بن عبدالاسد بود كه یك سال قبل از بیعت دوم عقبه به مدینه هجرت كرد. بلاذری 1/ 257 گوید: بین نخستین و واپسین مهاجران یك سال طول كشید.

هجرت می كردند.

وجوب هجرت تا فتح مكه در سال هشتم هجرت ادامه داشت و باب هجرت مفتوح بود. اما وقتی كه مكه فتح شد هجرت هم به پایان رسید، به روایت احمد حنبل 3/ 468 و كلینی 5/ 443 رسول خدا (ص) فرمود:

«لا هِجْرَةَ بَعْدَ الْفَتْح».

پس از فتح مكه دیگر هجرت نیست.

به همین لحاظ كسانی كه مانند امویان بعد از فتح مكه به مدینه آمدند مهاجر محسوب نمی شدند. پس از هجرت بازگشت به مكه نیز بدون ضرورت و اجازه پیامبر بسیار قبیح و زشت تلقی می شد تا آن جا كه اگر كسی چنین می كرد به شدت سرزنش شده و نوعی رویكرد به كفر محسوب می گردید و آن را «التَعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَة» می گفتند. تعرّب بعد از هجرت گرچه بیشتر ظهور در بازگشت به صحرا و بادیه و گرایش به فرهنگ بدویت و جاهلیت داشت لیكن بازگشت به مكه نیز نوعی تعرّب بعد از هجرت به حساب می آمد. البته وجوب هجرت و شدت آن بیشتر متوجه مسلمانان مكه بود، آن هم در سال های نخست هجرت. بعدها برخی قبایل اطراف مدینه كه مسلمان می شدند با اجازه رسول خدا در سرزمین خود می ماندند. به روایت تهذیب الكمال 4/ 284 پیامبر به برخی از آنان می فرمود:

«حَیْثُ مَا كُنْتُمْ اتَّقَیْتُمُ اللهَ لَمْ یَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمَالِكُمْ شَیْئاً».

در هر كجا كه هستید اگر تقوا پیشه كنید چیزی از اعمالتان كاسته نخواهد شد.

ص: 133

حبس، یا بیمار و یا ناتوان از هجرت بودند. این كار برای ستمدیدگان مكه گشایشی بود و برای سران شرك گرفتاری. قریش از این كه یثربیان پیمان بسته بودند از رسول خدا در مقابل دشمنانش دفاع كنند سخت نگران شدند. به روایت ابن سعد 1/ 227 چون مشركان دیدند یاران رسول خدا زنان و فرزندانشان را هم همراه خویش به مدینه می برند دانستند كه آن جا پایگاه مسلمانان خواهد شد و بیم آن داشتند كه پیامبر نیز به مدینه برود. از این رو در روزهای پایانی ماه صفر سال چهاردهم بعثت جلسه اضطراری مشركان در دارالنَّدْوَه تشكیل شد. در شمار شركت كنندگان اختلاف است، كم ترین رقم آن را پانزده نفر نوشته اند.

پس از انعقاد مجلس، مشكل بزرگ شهر مكه كه بعثت پیامبر بود مطرح شد و هر یك از اعضا در پی چاره اندیشی برآمدند، به روایت ابن اسحاق 2/ 125 یكی گفت محمد را به زنجیر كشیده زندانی كنند تا زمانی كه مرگ وی فرا رسد. در رد این نظریه گفته شد بنی هاشم و یاوران محمد به هر وسیله ای كه باشد نجاتش خواهند داد. دیگری پیشنهاد كرد كه او را از مكه اخراج و تبعید كنند. این نظریه هم پذیرفته نشد، زیرا در رد آن گفتند هر كجا كه برود با بیان سحرآمیزش پیروانی پیدا خواهد كرد. ابوجهل گفت از هر قبیله جوانی دلیر و طایفه دار انتخاب شوند، آن گاه دسته جمعی به یكباره بر محمد حمله برده و او را به قتل برسانند. بنی هاشم كه نمی توانند با همه طوایف بجنگند ناچار به گرفتن دیه راضی می شوند و دیه او را می پردازیم.

این پیشنهاد به اتفاق آراء تصویب شد. آیه سی سوره انفال به این مورد اشاره دارد:

ص: 135

(وَإِذْ یَمْكُرُ بِكَ الَّذِینَ كَفَرُوا لِیُثْبِتُوكَ أَوْ یَقْتُلُوكَ أَوْ یُخْرِجُوكَ وَیَمْكُرُونَ وَیَمْكُرُ اللهُ وَاللهُ خَیْرُ الْمَاكِرِینَ).

به یادآور آن گاه را كه كافران درباره تو مكر ورزیدند تا تو را دربند كشند یا بكشند و یا بیرون رانند، آنان مكر می ورزند و خدا هم مكر می ورزد و خدا بهترین مكركنندگان است.

یعقوبی 2/ 39 گوید: قریش مصمم و همداستان شدند تا رسول خدا را به قتل برسانند. گفتند هم اینك كه ابوطالب درگذشته دیگر كسی را ندارد تا او را یاری كند. چند نفر جوان از سران قریش از جمله ابوجهل، ابولهب، امیة بن خَلَف، عُقبة بن ابی مُعَیط و نَضْربن حارث انتخاب شدند و قرار شد شب اول ماه ربیع الاول شبانگاه به خانه پیامبر (ص) هجوم برده و همه با هم با یك ضربت پیامبر را به قتل برسانند!

رسول خدا (ص) به وسیله وحی از توطئه آگاه شد و به علی (ع) دستور داد در بستر وی بخوابد و روپوش سبز آن حضرت را روی خود بكشد. به روایت شیخ طوسی در امالی/ 465 امیرالمؤمنین پرسید: «ای پیامبر خدا! با خوابیدن من در آن جا شما سالم خواهید ماند؟» پیامبر فرمود: آری. علی بن ابی طالب (ع) تبسمی كرد و خندید و خود را به روی زمین انداخت و سجده شكر به جای آورد سپس برخاست و گفت:

«امْضِ لِما أُمِرْتَ فِداكَ سَمْعِی وَ بَصَرِی وَ سُوَیْداءُ قَلْبِی وَ مُرْنِی بِما شِئْتَ أَكُنْ فِیهِ كَمَسَرَّتِكَ واقِعٌ مِنْهُ بِحَیْثُ مُرادِكَ وَ إِنْ تَوْفِیقِی إِلّا بِاللهِ».

آن چه را مأمور گشته ای انجام ده كه چشم و گوش و سویدای قلبم فدای تو باد! فرمانم ده به هر چه كه می خواهی كه همانند

ص: 136

دستیار شما هستم، همان گونه كه مراد شماست در آن وارد می شوم و موفقیتم فقط از ناحیه خداست.

شب هنگام جلادان قریش گرداگرد خانه رسول خدا (ص) را با شدت و دقت تمام محاصره كردند، به طوری كه پرنده ای نتواند در آن جا پرواز كند. طبرسی در اعلام الوری/ 62 گوید: پاسی كه از شب گذشت و جلادان به خواب رفتند رسول خدا (ص) قدری خاك بر سر آنان پاشید و با تلاوت آیه نهم سوره یس (وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ) منزل را ترك كرد و خداوند روی چشم های شان را پوشاند تا حضرتش را نبینند. صبحگاهان كه مهاجمان به خانه وحی هجوم بردند و گرداگرد بستر حضرت را محاصره كردند، علی (ع) از جای برخاست. پرسیدند: پسرعمویت محمد كجاست؟ فرمود: «مگر شما مرا نگهبان او قرار داده بودید؟! شما خواستید از شهرتان بیرون برود او نیز بیرون رفت». از این پاسخ خشمناك شدند و به آزار و اذیت آن حضرت پرداختند و به روایت عیون التواریخ 1/ 98 ابتدا او را در مسجدالحرام حبس نموده و سپس آزادش كردند. به اتفاق علمای شیعه و سنی آیه دویست و هفت سوره بقره:

(وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللهِ وَاللهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ).

از مردم كسی است كه جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد و خدا بر بندگان مهربان است.

به این فداكاری و جانبازی امیرالمؤمنین (ع) در لیلة المبیت اشاره دارد.

ص: 137

طبرسی/ 63 فرمود: یا محمد از مكه خارج شو، زیرا بعد از ابوطالب دیگر در آن جا یاوری نداری. رسول خدا (ص)، عبدالله بن ارَیقِط- كه از چوپانان قریش بود و هنوز در حال شرك به سر می برد ولی مورد اعتماد بود- را فرا خواند و فرمود: «به علی بشارت بده كه خداوند به من اجازه هجرت داد، پس زاد و راحله ای برای من فراهم كند».

رسول خدا (ص) سه شب در غار ثور بود و امیرالمؤمنین (ع) واكنش و اخبار قریش را به آن حضرت می رساند و به نقل ابن عساكر در تاریخ دمشق 42/ 68 علی (ع) غذا به غار می برد و همو بود كه وسایل سفر حضرت را فراهم كرد. آن گاه پیامبر (ص) در شب چهارم ربیع الاول سال چهاردهم بعثت همراه ابوبكر و عامر بن فُهیره و عبدالله بن ارَیقِط به سوی مدینه حركت كرد. به گفته مؤلف سُبُل الهدی 3/ 359 بین ابتدای هجرت مسلمانان پس از بیعت دوم عقبه و هجرت رسول خدا (ص) حدود دو ماه و اندی فاصله بود.

آری، خداوند حكیم با تار عنكبوت كه قرآن در وصف آن در آیه چهل و یك سوره عنكبوت می فرماید: (إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْكَبُوتِ) سست ترین خانه ها خانه عنكبوت است، جان پیامبر خود را حفظ كرد. این امور معنوی و الهی مسائلی بود كه قریش توان درك آن را نداشتند و نمی توانستند بفهمند كه خداوند با تار عنكبوت و آشیانه كبوتر می تواند شر و مكر آنان را از پیامبرش دفع نماید و نقشه های شان را نقش بر آب سازد. آن گاه قریش اعلام كردند هر كس محمد را بیابد صد شتر سرخ موی به او جایزه خواهند داد.

ص: 139

ام معبد و سپس به همراهان داد. به روایت سبل الهدی 3/ 347 آن گاه بهای شیر را به ام معبد پرداخت و به سوی مدینه حركت كرد.

دیری نپایید ابومعبد آمد و از دیدن ظرف پر از شیر شگفت زده شد. ام معبد داستان را برای وی نقل كرد و شمایل حضرت را بسیار رسا و جامع بیان نمود. ابومعبد گفت: به خدا قسم این همان پیامبر قریش است كه اوصاف وی را برای ما ذكر كرده اند، اگر این جا بودم از او می خواستم مرا همراه خود ببرد حال نیز می كوشم از مصاحبت او برخوردار گردم.

ملاقات و آنان را به اسلام دعوت می كرد. در همین دوران بود كه بَیجَرَة بن فِراس را كه از بزرگان قبیله بنی عامر بود به اسلام فراخواند ولی او گفت ما به این شرط از تو پیروی می كنیم كه پس از خود حكومت را به ما واگذاری. پیامبر (ص) در پاسخ او فرمود: این كار به دست خداست، هر كجا كه بخواهد آل را قرار می دهد.

خبر بعثت رسول خدا (ص) كم و بیش به یثرب رسیده بود. حضرت در سال یازدهم بعثت در موسم حج در عقبه مِنی كه بر سر راه مكه است با شش نفر از مردم یثرب كه از قبیله خزرج بودند ملاقات كرد. آن ها دعوت رسول خدا را پذیرفته و اسلام آوردند و گفتند ما قوم خود را در حال دشمنی و درگیری جنگ گذاردیم، امیدواریم كه خدا به وسیله تو آنان را با هم الفت دهد. طولی نكشید كه خبر ظهور اسلام یثرب را فرا گرفت و خانه ای نبود كه در آن سخن از پیامبر (ص) نباشد. تبلیغات این گروه شش نفری باعث شد كه عده ای از مردم یثرب به دین جدید گرایش پیدا كنند. در سال بعد یك گروه دوازده نفری متشكل از همان گروه و شش نفر دیگر در موسم حج به مكه آمدند و در عَقَبَه مِنی ضمن ملاقات با آن حضرت پیمانی بستند. این پیمان معروف به «بیعة النساء» است.

در یثرب جنب و جوش زیادی حاكم بود، مسلمانان بی صبرانه در انتظار فرا رسیدن موسم حج بودند تا در مراسم حج پیامبر خود را زیارت كنند. مسلمانان با پیامبر (ص) ملاقات كردند و از حضرتش برای بیعت وقت خواستند، قرار شد شب سیزدهم ذی الحجه در دل شب در پایین عقبه مِنی گفتگو كنند. پیامبر گفتار خویش را با تلاوت قرآن آغاز كرد

ص: 142

و آنان را به سوی خدا دعوت و به اسلام تشویق نمود و سپس فرمود: «با شما بیعت می كنم بر این كه از من دفاع كنید همان گونه كه از زنان و فرزندانتان دفاع می كنید». انصار به اتفاق پاسخ مثبت و قول هرگونه مساعدت دادند.

با پخش خبر پیمان یثربیان با رسول اكرم (ص) سختگیری قریش بر مسلمانان شدت یافت. لذا سرفصل نوین برنامه پیامبر آغاز گردید، اجازه هجرت به مسلمانان مظلوم و دربند داده شد تا نزد مردم یثرب بروند و به آنان ملحق شوند. مسلمانان دسته دسته رهسپار مدینه شدند.

قریش مصمم و همداستان شدند تا رسول خدا را به قتل برسانند. رسول خدا (ص) به وسیله وحی از توطئه آنان آگاه شد و به علی (ع) دستور داد در بستر وی بخوابد و روپوش سبز آن حضرت را روی خود بكشد. رسول خدا (ص) در نخستین شب ربیع الاول رهسپار غار ثور گردید. ابوبكر در بین راه حضرت را دید و با وی همراه گشت. وقتی خداوند اجازه هجرت به آن حضرت داد پیامبر شبانه از غار ثور خارج و رهسپار مدینه شد.

ص: 144

ص: 146

ورود پیامبر (ص) به یثرب، هجرت امیرالمؤمنین (ع) به یثرب، پی ریزی بزرگ ترین تمدن بشر در یثرب، ساختن مسجد به عنوان مركزی برای كارهای عبادی، سیاسی، نظامی و رسیدگی به امور مسلمانان، ماجرای «سد ابواب»، پیمان برادری میان مهاجرین و انصار، یهودیان و تشكیلات آنان در یثرب، پیمان نامه عمومی مدینه، مفهوم غزوه و سریه، غزوه ذات العشیره، سریه عبدالله بن جحش و تغییر قبله از بیت المقدس به سوی مسجد الحرام.

گردید و تمامی طوایف با هم متحد شدند و پایه تمدنی بس بزرگ، عالم گیر و جاویدان ریخته شد كه شعاع آن تا به امروز در سراسر گیتی می درخشد.

باری، در نزدیكی یثرب دهكده ای قرار داشت به نام قُبا، این دهكده محل سكونت بنی عمرو بن عوف از قبیله اوس بود. رسول خدا (ص) در ابتدای هجرت وارد این دهكده شد. از این كه بلاذری 1/ 266 می گوید: هنگام هجرتِ پیامبر به مدینه عبدالله بن سَلام مشغول جمع آوری خرما بود، استفاده می شود كه گویا در فصل تابستان بوده است. مَقْرِیزی در امتاع الاسماع 1/ 44 می گوید: هجرت برابر بوده با چهارم تیرماه ولی طبق تقویم وُوسْتِنْفِلْد دوم مهر می شود. مردم مدینه با شور و شوق فراوان چشم انتظار قدوم پیامبر خود بودند و برای دیدن آن حضرت لحظه شماری می كردند. هر روز پس از نماز صبح از منزل خارج شده در بیرون مدینه منتظر می نشستند تا موقعی كه هوا بسیار گرم می گشت و دیگر سایه یافت نمی شد به خانه های شان باز می گشتند.

رسول خدا (ص) فاصله بین مكه و یثرب را هشت روزه پیمود و روز دوازدهم ربیع الاول سال چهاردهم بعثت نزدیك ظهر وارد قبا شد. در این روز نیز مردم مدینه همانند روزهای قبل چشم انتظار بودند، سپس ناامید شده به خانه های خود بازگشتند كه ناگهان مرد یهودی كه در بالای پشت بام خود بود صدا زد: ای فرزندان قَیلَه بزرگتان رسید! خبر ورود پیامبر به سرعت در مدینه پخش شد و به دنبال آن تمامی مردم از خانه های خود بیرون ریختند. طبرسی/ 66 گوید: بزرگان اوس و خزرج

ص: 149

برای حفظ جان رسول خدا (ص) سلاح به دست گرفتند و اطراف آن حضرت و ناقه وی می گشتند و به روایت بیهقی 2/ 507 پانصد نفر از مردم مدینه از پیامبر استقبال كردند.

پس از استقبال در منزل كلثوم بن هِدْم كه پیرمردی شریف و پارسا بود فرود آمد و برای دیدار و ملاقات با مردم در خانه سعد بن خَیثَمَه كه زن و فرزند نداشت و مهاجران مجرد در آن جا منزل گرفته بودند جلوس داشت.

به روایت طبرسی در اعلام الوری/ 66 ابوبكر شب هنگام از رسول خدا جدا و وارد مدینه شد و به منزل یكی از انصار رفت و به قولی در محله سُنْح بر خُبیب بن اساف كه هنوز مسلمان نشده بود وارد شد. پس از چندی ابوبكر به قبا بازگشت و به پیامبر عرض كرد آیا داخل مدینه نمی شوید؟ مردم منتظر شما هستند. حضرت فرمود:

«لا أَرِیمُ مِنْ هذَا الْمَكانِ حَتّی یُوافِی أَخِی عَلِیٌّ».

از این مكان تكان نخواهم خورد تا برادرم علی بیاید.

ابوبكر عرض كرد گمان نمی كنم علی به این زودی بیاید. فرمود:

«بَلی، ما أَسْرَعَهُ إِنْ شاءَ اللهُ».

بلكه ان شاءالله به زودی خواهد آمد.

به روایت كلینی 8/ 340 فرمود:

«كَلّا! ما أَسْرَعَهُ وَلَسْتُ أَرِیمُ حَتّی یَقْدَمَ ابْنُ عَمِّی وَ أَخِی فِی اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَحَبُّ أَهْلِ بَیْتِی إِلیَّ، فَقَدْ وَقانِی بِنَفْسِهِ مِنَ الْمُشْرِكِینَ».

ص: 150

هرگز! او به زودی خواهد آمد. من از این جا تكان نمی خورم تا پسرعمویم و برادرم درراه خدای عز و جل و محبوب ترین فرد خاندانم نزدم بیاید، او با قرار دادن جان خود در برابر مشركان مرا حفظ كرد.

دهكده قبا رسید.

ابن اثیر در كامل 2/ 75 و ابن شاكر در عیون التواریخ 1/ 102 گویند: هنگامی كه علی با پاهای مجروح و زخمی وارد قبا گردید پیامبر (ص) فرمود: «علی را بخوانید نزد من آید». گفتند نمی تواند راه برود. خود حضرت نزد علی رفت و وی را در آغوش گرفت و چون ورم و زخم های پایش را دید گریه كرد. آن گاه با دستان مبارك خود آب دهانش را به پای علی مالید و او را دعا كرد. امیرالمؤمنین (ع) از آن به بعد تا هنگامی كه به شهادت رسید از درد پا شِكْوه نكرد. در مدتی كه پیامبر در قبا بود مسجدی بنا كرد. گویند این نخستین مسجدی بود كه در اسلام ساخته شد.

نقل وفاء الوفاء 1/ 256 در پاسخ به اصرار بنی عمرو بن عوف می فرمود:

«أَنَا أُمِرْتُ بِقَرْیَةٍ تَأكُلُ الْقُری».

من مأمورم به محلی بروم كه تسلّط بر دیگر محل ها و مناطق داشته باشد.

حضرت (ص) در بین راه در میان قبیله بنی سالم بن عوف در وادی رانونا نماز جمعه اقامه نمود. برخی گویند این اولین نماز جمعه ای بود كه در مدینه خوانده شد و صد نفر مسلمان در آن شركت كردند. پس از اقامه نماز در حالی كه انصار اطراف وی را گرفته و هركدام خواهان آن بودند كه در محله آنان فرود آید به راه خود ادامه داد. به روایت بیهقی 2/ 506 كودكان، جوانان و خدمتكاران شعار می دادند و می گفتند: «جاءَ رَسُولُ الله!، جاءَ مُحَمَّد! الله أَكْبَر!» شتر پیامبر از بین قبایل عبور می كرد تا به محله بنی مالك بن نجار رسید. آن گاه در زمینی كه متعلق به دو كودك یتیم بود زانو زد و رسول خدا (ص) فرود آمد.

ابوایوب اثاث آن حضرت را به خانه خود برد، اسعد بن زُراره نیز شتر وی را برد. بزرگان انصار از حضرت خواستند كه بر ایشان فرود آید، فرمود: «الْمَرْءُ مَعَ رَحْلِهِ» شخص با بار و بنه خود است. ابوایوب از فقیرترین افراد یثرب به شمار می آمد و منزل او كلبه محقری بود كه دو اتاق بیشتر نداشت؛ یكی در طبقه پایین و دیگری در طبقه بالا. از رسول خدا خواست تا در اتاق بالا منزل كند. حضرت فرمود:

«السُّفْلُ أَرْفَقُ بِنا و بِمَنْ یَغْشَانا».

پایین برای ما و كسانی كه به دیدار ما می آیند آسان تر است.

ص: 153

پیامبر (ص) هفت ماه میهمان ابوایوب بود و در این مدت وحی در خانه او بر حضرت نازل می شد.

حلبی 2/ 64 گوید: هنگامی كه رسول خدا از قبا به مدینه آمد انصار برای بردن مهاجران به منازل خود با یكدیگر به رقابت پرداختند تا آن كه كار به قرعه كشید تا آن جا كه احدی از مهاجران بدون قرعه وارد خانه انصار نشد. بلاذری 1/ 270 گوید: انصار زمین های اضافی خود را نیز به مهاجران بخشیدند.

هجرت رسول خدا مبدأ تاریخ مسلمانان قرار گرفت و به روایت قسطلانی در المواهب اللدنیه 1/ 155 و دیگران پیامبر (ص) در ابتدای ورودشان به مدینه دستور داد تاریخ را از همان هنگام هجرت بنویسند.

حضرت نپذیرفت و به ده دینار آن را خرید و نخلستان و قبوری كه در كنار آن قرار داشت نیز خرید و مسطح كرد و بعد مسجد را در آن جا بنا نمود كه به «مسجدالنبی» مشهور شد.

صالحی شامی در سبل الهدی 3/ 485 گوید: پیش از آن نیز اسعد بن زُراره در آن جا نماز اقامه می كرد. مسلمانان با اشتیاق فراوان در ساختن مسجد شركت كردند. خود رسول خدا نیز كار می كرد و این باعث تشویق دیگران می شد، از این رو مسلمانان می خواندند:

لَئنْ قَعَدْنا وَ النَّبِیُّ یَعْمَلُ لَذاكَ مِنَّا الْعَمَلُ الْمُضَلَّلُ

اگر ما بنشینیم و پیامبر كار كند هر آینه این عمل ما گمراهانه خواهد بود.

مسلمانان در هنگام ساخت مسجد با شور و هیجان وصف ناپذیر این سرود را نیز می خواندند:

لا عَیْشَ إِلّا عَیْشُ الآخِرَة للّهُمَّ ارْحَمِ الأَنْصارَ وَ الْمُهاجِرَة

زندگی جز زندگی آخرت نیست، خدایا بر انصار و مهاجران رحمت فرود آر.

عمار یاسر كه مرد توانمندی بود دو خشت با خود حمل می كرد و می گفت یكی را به نیت رسول خدا می آورم. برخی از مسلمانان از بی آلایشی او استفاده كرده چند خشت روی دوش او می گذاشتند، عمار به پیامبر عرض كرد: ای رسول خدا مرا كشتند! بیش از آن چه خود می برند بر من بار می كنند. پیامبر در حالی كه با دست خود غبار موهای عمار را می تكاند فرمود:

«لَیْسُوا بِالَّذِینَ یَقْتُلُونَكَ، إِنَّما تَقْتُلُكَ الْفِئَةُ الْباغِیَة».

اینان آن كسانی نیستند كه تو را می كشند، گروهی متجاوز تو را خواهند كشت.

ص: 155

دیار بكری در تاریخ الخمیس 1/ 345 گوید: عثمان مرد تمیزی بود، در حال حمل خشت و سنگ آن ها را از خود دور نگه می داشت تا مبادا پیراهنش گردآلود شود. وقتی خشت را زمین می گذاشت غبار آستین ها و لباس خود را می تكاند! امیرالمؤمنین به او نگاهی كرد و این شعر را در تعریض به وی سرود:

لا یَسْتَوِی مَنْ یَعْمُرُ الْمَساجِدا ***یَدْأَبُ فِیها قائماً وَ قاعِدا

وَ مَنْ یَری عَنِ الْغُبارِ حائِدا

كسی كه در ساختن مسجد شركت می نماید و ایستاده و نشسته در آن كار می كند، با كسی كه از گرد و خاك پرهیز می نماید یكسان نیست!

همین شعر را عمار از علی (ع) فرا گرفت و مكرر می خواند. عثمان برآشفت و گفت: ای پسر سمیه! به خدا قسم كه این عصا را بر بینی تو خواهم زد. رسول خدا (ص) آن را شنید و ناراحت شد، آن گاه فرمود: «اینان را با عمار چه كار؟ او آنان را به بهشت دعوت می كند و آنان او را به دوزخ فرا می خوانند. عمار پوست میان چشم و بینی من است».

با شاخه خرما پوشاندند و قبله آن را به سوی بیت المقدس قرار دادند. برای مسجد سه در گذاشتند؛ یكی در پشت مسجد و دو تای دیگر سمت راست و چپ بود كه یكی را باب الرحمه می گفتند و دیگری دری بود كه خود پیامبر از آن وارد می شد. حلبی 2/ 81 گوید: در پشت مسجد سایبانی ساختند برای افراد غریب و كسانی كه جایگاه و سرپناهی نداشتند كه به آنان اهل صُفّه می گفتند. شب ها برای روشنایی مسجد شاخه نخل می سوزاندند. تا سال هفتم هجرت همین ساختمان بود، در سال هفتم پس از فتح خیبر و افزایش جمعیت بر وسعت مسجد افزوده شد.

دو اتاق كوچك با سقف كوتاه و ساده نیز برای سوده و عایشه همسران پیامبر در كنار مسجد ساخته شد. دیوارهای آن ها از سنگ و سقفشان از شاخه خرما بود و روی سقف هم با گل پوشانده شد. حجره های دیگر همسران رسول خدا (ص) نیز بعدها ساخته شد.

آری، به این سان مسجد با كم ترین امكانات و مصالح بسیار ساده و ابتدایی آن روز ساخته شد و مركز اجتماع مسلمانان و محل حل و فصل امور حكومتی گردید و شالوده فرهنگ بس عظیم اسلام در آن جا پایه ریزی گشت و بعدها نقش بسیار مهمی در تثبیت و گسترش فرهنگ و تمدن اسلام در سراسر جهان ایفا كرد.

یك دری از خانه خود به مسجد گشودند كه هنگام نماز از آن در وارد مسجد می شدند. چندی این وضع ادامه داشت تا این كه گویا پس از جنگ بدر فرمان الهی صادر شد كه باید همه درهای خصوصی بسته شود و فقط در خانه امیرالمؤمنین (ع) باز بماند. این موضوع كه در تاریخ اسلام به «سدّ الابواب» مشهور است، به روایت احمد حنبل 4/ 369 و حلبی 3/ 346 و دیگران برای برخی گران آمد و گلایه خود را به پیامبر رساندند. حضرت در پاسخ آنان فرمود:

«وَ إِنِّی وَاللهِ ما سَدَدْتُ شَیْئاً وَ لا فَتَحْتُهُ وَ لَكِنِّی أُمِرْتُ بِشَیْ ءٍ فَاتَّبَعْتُهُ».

به خدا سوگند من چیزی را نبستم و نگشودم، فقط فرمان خدا را اطاعت كردم.

با این كه بنا بود پیمان برادری بین یك مهاجر و یك انصاری بسته شود، با این وصف گویا بین چند نفر از خود مهاجران نیز عقد اخوت بسته شد. گرچه این مطلب بیشتر ناظر بر عقد اخوت در مكه است، زیرا به روایت المُحبَّر/ 70 و سبل الهدی 3/ 527 نخست آیین برادری در مكه اجرا شد و امتیاز قبیلگی و عشیره ای و فقر و غنا و غیر آن از میان برداشته شد. برای بار دوم نیز در مدینه در محدوده وسیع تری كه برخی افراد از سرزمین ها و نژادهای مختلف نیز در آن شركت داشتند انجام شد. عرب با عجم، سفید با سیاه و فقیر با غنی برادر شدند.

به روایت حلبی 2/ 91 رسول خدا (ص) در مسجد و یا در خانه انس خطاب به مهاجران و انصار فرمود:

«تَآخَوْا فِی اللهِ أَخَوَیْنِ أَخَوَیْنِ».

در راه خدا دو به دو با هم برادر شوید.

آن گاه رو به مسلمانان كرد و فرمود: فلانی تو با فلانی برادری. سپس دست علی بن ابی طالب را گرفت و فرمود: «هذا أَخِی» این برادر من است.

به گفته شیخ طوسی در امالی/ 587 بین كسانی كه با یكدیگر هم شأن و تقریبا در یك رتبه بودند عقد برادری بسته می شد. قابل دقت و تأمل است كه در هر دو بار كه عقد اخوّت اجرا شد، پیامبر (ص)، علی (ع) را به عنوان برادر خود انتخاب كرد و این افتخاری بس بزرگ است كه امیرالمؤمنین شأن و شایستگی برادری با خاتم انبیا و بزرگ ترین فرد بشر را دارا بود. به نقل مناقب ابن مغازلی/ 91 و دیگران پیامبر فرمود:

ص: 159

«مَكْتُوبٌ عَلی بَابِ الْجَنَّةِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللهُ السَّماواتِ وَالأَرْضَ بِأَلْفَیِ عَامٍ: مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَ عَلِیٌّ أَخُو رَسُولِ اللهِ».

دو هزار سال قبل از آفرینش آسمان ها و زمین بر سر در بهشت نوشته شده بود: محمد فرستاده خدا و علی برادر رسول خداست.

در الریاض النضره 1/ 23 آمده است كه پیامبر پیمان خواهری نیز بین برخی از زنان بست.

همان گونه كه در بحث تعداد مهاجران گذشت در مورد آمار آن دسته از مهاجران و انصار كه پیمان برادری بستند اختلاف است، تعداد آنان را نود، صدو هشتاد و شش و سیصد نفر هم گفته اند، یعنی صد و پنجاه نفر مهاجر و صد و پنجاه نفر انصار.

المدارس در نزدیكی مَشْرَبَه ام ابراهیم قرار داشته است. ابن اسحاق 1/ 201 گوید: رسول خدا یك بار داخل بیت المدارس شد و یهودیان را به سوی خدا دعوت كرد. طبری در جامع البیان 26/ 17 گوید: یهودیان در مدینه كنیسه ای داشتند كه در اعیاد خود به آن جا می رفتند. با این همه روشن است كه یهودیان در مدینه دارای تشكیلات گسترده و منسجم و منظّمی نبوده اند.

چند نفر از علمای یهود مسلمان شدند ولی عموم آنان با آن كه حق برای شان روشن شده بود آیین یهود را ترك نكردند. اینان همراه منافقان مدینه جبهه واحدی را بر ضد رسول خدا (ص) و مسلمانان تشكیل دادند و در همان ابتدای ورود پیامبر به مدینه برای برهم زدن نظم و اختلال در امر حكومت اسلامی و جلوگیری از تثبیت و گسترش آن به توطئه و تبلیغات و فتنه گری پرداختند. علمای یهود با كتمان حقایق تورات و طرح سؤالات و شبهات گوناگون قصد محكوم كردن و شكست پیامبر را داشتند ولی آیات كوبنده و افشاگر قرآن در پاسخ و محكومیت آنان نازل می شد. ابن اسحاق 2/ 177 گوید: حدود صد آیه از سوره بقره در این باره فرود آمده است.

یك دولت و حكومت مركزی را نداشت ولی آتش خانمانسوز نزاع ها و اختلافات قبیله ای چرخ زندگی یثربیان را مختل كرده بود به گونه ای كه تصمیم داشتند برای خود حاكم و سلطان انتخاب كنند. قرار بود عبدالله بن ابَی به عنوان پادشاه یثرب انتخاب بشود و به نقل ابن اسحاق 2/ 234 تاجی هم برای او ساخته بودند. دین اسلام كلیه طوایف و قبایل عرب را زیر پرچم واحد «لا إِلَهَ إِلَّا الله» درآورد و مسجد النبی مركز اداره حكومت پیامبر شد. برای اداره مدینه و هسته مركزی حكومت اسلامی نیاز مبرم به دستور العمل و قانون بود.

از این رو رسول خدا (ص) پیمانی جامع و قانونی فراگیر تنظیم كرد. آن گاه تمامی ساكنان مدینه این عهدنامه را پذیرفتند و ملتزم به رعایت آن شدند. این پیمان عمومی نمونه كامل قانون سیاسی و اجتماعی زندگی بشر است كه امروز نیز پس از گذشت چهارده قرن بهترین شیوه تأمین آزادی و حقوق افراد را دربردارد.

عمده متن این پیمان بنابه نقل ابن اسحاق 2/ 147 و ابن زَنْجِوَیه در الاموال/ 205 به این شرح است: «این نوشته ای است از محمد پیامبر بین مؤمنان و مسلمانان از قریش و یثرب و هر كس پیرو آنان باشد و به آن ها بپیوندد و همراهشان به جهاد بپردازد. اینان جدای از دیگر مردم امت واحدی را تشكیل می دهند. مؤمنان پرهیزكار بر ضد كسی كه به آنان ستم كند یا خواهان ستم یا گناه یا تجاوز و یا فساد در بین مؤمنان باشد با یكدیگر متحد خواهند بود، هر چند آن متجاوز فرزند یكی از آنان باشد. هر كس از یهودیان از ما پیروی كند از یاری و مساوات ما برخوردار

ص: 162

خواهد بود، بدون آن كه به وی ستم شود و یا كسی را بر ضد او یاری كنند. صلح تمامی مؤمنان یكی است، هیچ مؤمنی بدون موافقت مؤمن دیگری نمی تواند قرارداد صلح ببندد. هر مؤمنی كه به آن چه در این پیمان نامه است اقرار كند و به خدا و روز واپسین ایمان آورد نباید فتنه گر را یاری كند و یا پناه دهد و اگر او را یاری كند و یا پناه دهد پس لعنت و خشم خدا در روز قیامت بر وی باد و هرگاه شما در امری اختلافی پیدا كردید همانا داوری آن با خداوند عز و جل و محمد (ص) است. هركس با اهل این پیمان بجنگد هم پیمانان باید یكدیگر را یاری دهند و ستمدیده باید یاری گردد.

یهودیان تا وقتی كه همراه مؤمنان در حال جنگ هستند هزینه آنان با خودشان است. داخل یثرب برای اهل این پیمان حرم امن است. اگر میان اهل این پیمان مشكلی و یا مشاجره ای رخ دهد و بیم آن برود كه به فسادی گراید داوری آن با خدا و رسول اوست. به قریش و یارانشان پناه داده نخواهد شد. هر گاه كسی ناگهانی به یثرب حمله كند باید یكدیگر را یاری كنند و این پیمان از ستمكار و گناهكار حمایت نمی كند. هر كس از یثرب بیرون رود یا در آن بماند در امان است مگر آن كه ستمكار و یا گناهكار باشد. خداوند پناه نیكوكاران و پرهیزگاران است و محمد فرستاده اوست».

طبرسی/ 69 گوید: پس از انعقاد این پیمان یهودیان بنی قَینُقاع، بنی نضیر و بنی قریظه از پیامبر خواستند پیمانی هم جداگانه با آنان امضا كند، حضرت پذیرفت و پیمانی با آنان بست كه بر ضد رسول خدا كاری

ص: 163

نكنند و كسی را بر ضد آن حضرت و اصحابش یاری ندهند و اگر عهدشكنی كنند پیامبر در ریختن خون آنان و اسیر كردن زنان و فرزندان و ضبط اموالشان آزاد خواهد بود.

جَحْش را همراه هشت نفر از مهاجران به منطقه نَخْلَه بین مكه و طائف فرستاد تا اخبار قریش را به وی گزارش دهند. حضرت نامه ای نوشت و به عبدالله داد و فرمود تا دو روز راه نرفته آن را نخواند، پس از دو روز راه پیمودن در آن بنگرد و به آن عمل كند و كسی از همراهان خود را مجبور نسازد. عبدالله پس از آن كه دو روز راه پیمود نامه را گشود فرمان چنین بود: «راه خود را ادامه بده و در نَخْلَه بین مكه و طائف فرود آی. آن جا در كمین قریش بمان و اخبار آنان را برای ما به دست آور».

عبدالله به همراهان خود گفت هركدام از شما خواهان شهادت است با من رهسپار شود و كسی كه نمی خواهد همراه من بیاید بازگردد. همگی رهسپار نَخْلَه شده در آن جا فرود آمدند تا كاروان تجارت قریش رسید. كاروانیان در وهله نخست از دیدن مسلمانان ترسیدند. لیكن با دیدن عُكّاشة بن مِحْصَن كه سر خود را تراشیده بود آسوده خاطر شدند و گفتند اینان برای ادای عمره آمده اند. آن روز آخر ماه رجب بود، مسلمانان گفتند اگر جنگ كنند در ماه حرام جنگ كرده اند و اگر صبر كنند تا ماه حرام سپری شود كاروان قریش وارد حرم می شود كه نبرد در آن منطقه نیز حرام است. سرانجام تصمیم گرفتند در همان روز به نبرد بپردازند. طبرسی در جوامع الجامع 1/ 118 گوید: آن روز اولین روز از ماه رجب بود، مسلمانان گمان كردند آخر ماه جمادی الآخره است. واقد بن عبدالله با پرتاب تیری عمرو بن حَضْرَمی را كشت، یك نفر هم گریخت، عثمان بن عبدالله و حَكَم بن كیسان نیز اسیر شدند. عبدالله كاروان تجاری قریش

ص: 166

را به مدینه آورد و به قولی خمس آن را برای رسول خدا جدا و بقیه را تقسیم كرد.

پیامبر فرمود: «من به شما فرمان نداده بودم كه در ماه حرام بجنگید!» لذا از تصرف در غنایم و اسیران خودداری نمود. مسلمانان بر عبدالله و یاران وی خرده گرفتند. قریش هم شروع به تبلیغ بر ضد مسلمانان كرده و گفتند محمد و یارانش ماه حرام را حلال شمردند. سرانجام آیه دویست و هفده بقره نازل شد:

(یَسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیهِ قُلْ قِتَالٌ فِیهِ كَبِیرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللهِ وَ كُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ إِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَاللهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ).

از تو درباره جنگ در ماه حرام می پرسند بگو جنگ در آن گناهی است بزرگ. جلوگیری از راه خدا و كفر ورزیدن به او و جلوگیری از مسجدالحرام و اخراج ساكنان آن نزد خدا گناهی است بزرگ تر و فتنه انگیزی بدتر از كشتن است.

آن گاه رسول خدا (ص) غنایم و اسیران را تقسیم كرد. گویند این غنیمت نخستین غنیمتی بود كه به دست مسلمانان افتاد و عمرو بن عبدالله حَضْرَمی نخستین كافری بود كه به دست مسلمانان كشته شد و عثمان و حَكَم نخستین اسیرانی بودند كه به دست مسلمانان اسیر شدند.

در مقابل خود قرار می داد. گرچه زمخشری در كشاف 1/ 200 و طبرسی در جوامع الجامع 1/ 86 می گویند: پیامبر در مكه نیز به سوی كعبه نماز می گزارد، به مدینه كه هجرت كرد خدا دستور داد برای دوستی و الفت با یهود به سوی بیت الْمَقْدِس نماز بگزارد. باری، در مدینه نیز در اوایل هجرت تا هفده ماه به همان سوی نماز می خواندند. یهود كه همواره دنبال خرده گیری و اشكال تراشی بودند لب به سرزنش گشوده و به روایت سبل الهدی 3/ 537 گفتند محمد با ما مخالفت می كند اما به سوی قبله ما نماز می گزارد. پیامبر از این تبلیغات سوء آزرده خاطر گردید و منتظر بود كه در این باره دستوری فرا رسد.

سه شنبه پنجم شعبان و یا رجب سال دوم هجرت در حالی كه پیامبر (ص) در مسجدی در محله بنی سَلَمَه نماز ظهر می خواند در ركعت دوم نماز آیه صد و چهل و چهار بقره بر او نازل شد:

(قَدْ نَرَی تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِی السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّینَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ).

همانا گردانیدن رویت را به سوی آسمان می بینیم. پس تو را به سوی قبله ای می گردانیم كه از آن خشنودی. پس روی خود را به سوی مسجدالحرام برگردان و هر كجا كه بودید روی خود را بدان سوی برگردانید.

رسول خدا (ص) و مسلمانان روی از بیت المَقْدِس برتافتند و روی به قبله نماز را تمام كردند.

بیشتر مسلمانان و اعراب از تغییر قبله خوشحال بودند، زیرا خانه كعبه

ص: 168

از دیرباز مورد احترام آنان بود و از مهم ترین اماكن مقدس عرب به شمار می آمد. در مقابل برای یهودیان ناخوشایند بود. از این رو زبان به طعن گشوده و گفتند چرا مسلمانان قبله شان را تغییر دادند. آری، این موضوع حاكی از بحران روابط یهود و مسلمانان بود.

آن جا كه احدی از مهاجران بدون قرعه وارد خانه انصار نشد.

هجرت رسول خدا مبدأ تاریخ مسلمانان قرار گرفت. نخستین كاری كه رسول خدا در مدینه انجام داد تأسیس مركزی برای كارهای عبادی، سیاسی، نظامی و رسیدگی به امور مسلمانان بود كه به «مسجدالنبی» مشهور شد.

بسته شدن در خانه ها به مسجدالنبی به جز در خانه حضرت علی، برقراری عقد اخوت بین مهاجرین و انصار نیز از جمله وقایع این ایام است.

یهودیان مدینه دو گروه بودند؛ یك گروه اقلیت از افراد بومی یثرب كه با گذشت زمان به آیین یهود گرویده بودند ولی جمعیت جداگانه ای را تشكیل نمی دادند بلكه داخل همان طوایف عرب زندگی می كردند. گروه دیگر اكثریت كه سه طایفه بزرگ و مستقل بنی قَینُقاع، بنی نضیر و بنی قریظه بودند، اینان به یثرب هجرت كرده و جداگانه در قلعه های خود می زیستند.

دین اسلام كلیه طوایف و قبایل عرب را زیر پرچم واحد «لا إِلَهَ إِلَّا الله» درآورد و مسجد النبی مركز اداره حكومت پیامبر شد. برای اداره مدینه و هسته مركزی حكومت اسلامی پیمانی جامع و قانونی فراگیر تنظیم گردید و بنا به درخواست یهودیان بنی قَینُقاع، بنی نضیر و بنی قریظه پیمانی جداگانه با آنان هم امضا شد.

برای این مقطع از تاریخ اسلام می توان از یكی دو غزوه و سریه و همین طور از تغییر قبله نیز نام برد.

ص: 170

ص: 172

و ابن ام مكتوم را برای اقامه نماز جماعت در مدینه نصب كرد. سپاه مدینه متشكل بود از سیصد و سیزده نفر مرد، هفتاد شتر كه معمولًا دو، سه و یا چهار نفر به نوبت بر یك شتر سوار می شدند، شش زره، هشت شمشیر و یك یا دو اسب. پیامبر (ص) روز دوشنبه هشتم یا دوازدهم ماه رمضان سال دوم هجرت راهی سرزمین بدر شد. بدر نام چاهی بود كه در بیست و پنج فرسخی شرق مدینه و در هشت فرسخی ساحل دریا قرار داشت. این منطقه محل عبور كاروان هایی بود كه از مكه به شام در تردّد بودند. در كنار این چاه سالی یك بار بازار صحرایی برپا می شد. حضرت در منطقه سُقْیا سپاه خود را صف آرایی كرد و از آنان سان دید. در همین جا بود كه عده ای را مانند عبدالله بن عمر، اسامة بن زید، زید بن ارْقَم و چند نفر دیگر را به لحاظ كم بودن سنشان به مدینه بازگرداند.

برای نجات كاروان بسیج شوید.

ضَمْضَم غفاری طبق دستور ابوسفیان گوش شترش را برید و پیراهن خود را از پیش و پشت چاك زد و وارونه بر تن كرد و با این هیئت وارد مكه شد و با فریاد بلند آرامش مكه را بر هم زد. او فریاد می زد: «ای قریشیان! ای فرزندان لُؤَی! كاروان كاروان! محمد متعرض آن شده، كمك كمك!» قریش با شنیدن فریادهای ضَمْضَم در عرض دو و یا سه روز خود را آماده دفاع از كاروان كردند. البته در رفتن یك نوع دلهره و اكراه وجود داشت. با این حال ابوجهل كه موافق رفتن بود فائق شد.

سرانجام سران قریش پس از كشمكش ها و اختلافات زیاد با سپاهی متشكل از نهصد و پنجاه نفر نیرو و هفتصد شتر، یكصد اسب و ششصد زره همراه كنیزكان رامشگر با ساز و آواز، دف زنان و هلهله كنان به سوی سرزمین بدر حركت كردند. كاروان قریش نزدیك منطقه بدر رسید و یك شب در آن جا توقف كرد. ابوسفیان بسیار وحشت زده و مضطرب بود كه مبادا مسلمانان به كاروان شبیخون بزنند، او با رفتن به دهكده بدر و كسب اطلاع از مَجْدِی بن عمرو جُهَنی از ورود مسلمانان باخبر گردید و بی درنگ نزد كاروان آمد و مسیر آن را به سوی دریای سرخ تغییر داد و به سرعت از جانب ساحل حركت كرد و بدر را در سمت چپ قرار داد. آن گاه قیس بن امرئ القیس را نزد سپاه قریش فرستاد و دستور داد به آنان بگوید بازگردید كه كاروان نجات یافت.

قیس به سوی سپاه قریش رفت و پیغام ابوسفیان را به آنان رساند. ولی ابوجهل نپذیرفت و گفت ما هرگز باز نخواهیم گشت. با آن كه قریش

ص: 176

چندان تمایلی به جنگ با پیامبر نداشت ولی به عللی ناگزیر از آن بود، چرا كه اولًا می خواست از حمله عبدالله بن جَحْش انتقام بگیرد و شكست خود را به نوعی جبران كند. ثانیاً بدون پاسخ ماندن حركت مسلمانان برای حمله به كاروان تجاری قریش حیثیت و وجهه آنان را خدشه دار می كرد. ثالثاً تداوم حیات اقتصادی مكیان در گرو امنیت مسیر كاروان تجاری آنان بود.

اخْنَس بن شَریق ثقفی كه هم پیمان بنی زُهْره بود به آنان گفت: خداوند كاروانتان را نجات داد و اموالتان را رها ساخت، بازگردید و ترس آن را هم به گردن من بگذارید. بنی زُهْره كه صد نفر بودند با شایع كردن این كه اخْنَس را مار گزید از رفتن تعلل ورزیدند و همگی از جُحْفَه به مكه بازگشتند. كنیزكان آوازه خوان را نیز از جُحْفَه به مكه بازگرداندند. به روایت كلینی 8/ 375 طالب بن ابی طالب پسر بزرگ حضرت ابوطالب نیز كه مسلمان بود و اسلام خود را پنهان می كرد و در دل پیرو دستور پیامبر (ص) بود و در شعر خود به این نكته تعریض داشت، به لحاظ طعنه قریش كه او را به هواخواهی پیامبر متهم كردند به مكه بازگشت.

ابوبكر و عمر مطالبی گفتند حاكی از این كه جنگ به صلاح مسلمانان نیست و آنان آمادگی این كار را ندارند.

گفتار آنان تلویحاً توصیه به عقب نشینی بود. رسول خدا به سخنان آنان اعتنایی نكرد و چیزی نفرمود. آن گاه مقداد با سخنان شجاعانه خود رسول خدا را خوشحال كرد. او گفت: ای رسول خدا (ص) برای امتثال فرمان الهی حركت كن ما همراه تو هستیم. به خدا سوگند ما آن گونه كه بنی اسرائیل به پیامبرشان گفتند تو و پروردگارت بروید بجنگید و ما در این جا نشسته ایم، نمی گوییم، بلكه می گوییم: تو و پروردگارت بروید بجنگید همانا ما هم همراه شما می جنگیم. پیامبر مقداد را دعا كرد بعد فرمود:

«أَشِیرُوا عَلَیَّ أَیُّهَا النَّاس».

ای مردم رأی خود را بگویید.

مقصود او انصار بود كه تا به حال از آنان در حركت های نظامی استفاده نكرده بود و نظرش این بود كه انصار بر اساس تعهدات و پیمان های خود در عقبه متعهد شده بودند امنیت رسول خدا (ص) را همانند امنیت جان خود و خانواده شان در مدینه تأمین كنند، اما این كه در خارج از مدینه نیز همراه او بجنگند در پیمان ها ذكر نشده بود.

سعد بن مُعاذ بزرگ طایفه اوس متوجه مقصود حضرت شد و گفت: من از سوی انصار پاسخ می دهم. ای رسول خدا گویا مقصود شما ما هستیم؟ فرمود: «آری». عرض كرد: همانا ما به تو ایمان آوردیم و میثاق اطاعت بسته ایم. پس ای پیامبر خدا حركت كن. حضرت خوشحال و مصمم بر نبرد شد و فرمود: «به بركت خدا حركت كنید و مژده باد شما را. همانا خدا دست

ص: 178

یافتن بر یكی از این دو گروه (كاروان یا سپاه قریش) را به من وعده داده است. به خدا سوگند گویی من هم اكنون كشتارگاه ایشان را می بینم».

پیامبر پرچم های سه گانه جنگ را بست، زیرا از مدینه بدون پرچم بیرون آمده بود. رایت را به دست علی بن ابی طالب و پرچم مهاجران را به مصعب بن عُمیر و پرچم انصار را به یكی از انصار داد. آن گاه از ذَفْران حركت كرد و در شب جمعه هفدهم ماه رمضان به سرزمین بدر رسید و در كنار تپه ای از رمل كه قریش در آن سوی آن بودند اردو زد. آن گاه علی (ع)، زبیر، سعد وقاص، و بَسْبَس بن عمرو را فرستاد تا از كنار آب بدر خبر بیاورند. آنان آمدند دو نفر از آبكشان قریش را دستگیر كردند و بقیه گریختند و خبر ورود رسول خدا را به قریش دادند. با كسب اطلاع از آن دو نفر معلوم شد كه قریش بین نهصد تا هزار نفرند.

سپس با پیشنهاد حُباب بن مُنذِر لشكر اسلام حركت كرد و كنار نزدیك ترین چاه به دشمن اردو زد و برای آن كه بتوانند به آسانی از آب استفاده كنند حوضی ساختند. بین دو سپاه تنها یك تپه شنی فاصله بود. در آن شب به فرمان خداوند خواب بر مسلمانان چیره گشت. باران نیز بدون آن كه مشكلی برای مسلمانان ایجاد كند نازل شد، زمین شنزار غیر قابل عبور را برای مسلمانان محكم ساخت تا به راحتی رفت و آمد كنند و زیر پای قریش را از زیادی آب غیرقابل عبور و مرور كرد.

آماده كنیم و شما داخل آن بمان. اگر خدا ما را پیروز كرد این همان چیزی است كه ما می خواهیم و اگر به گونه دیگر شد بر مركب خود سوار می شوی و به مدینه نزد اقوام ما باز می گردی. پیامبر (ص) او را دعا كرد. سپس كنار چاه های آب سایبانی از شاخه های نخل برای حضرت ساختند، پیامبر و ابوبكر داخل سایبان بودند و سعد بن معاذ كنار درِ سایبان نگهبانی می داد.

این مطلب از چند جهت مورد تردید واقع شده است. اولًا ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه 14/ 118 گفته است: «من از كار سایبان تعجب می كنم، از كجا آنان شاخه نخل داشتند كه با آن سایبان بسازند و حال آن كه منطقه بدر سرزمین نخل نبود و آن تعداد شاخه نخل هم كه همراه مسلمانان بود آن قدر كم بود كه به منزله سلاح به شمار می آمد». البته امروزه در سرزمین بدر نخل وجود دارد. ثانیاً پیامبر كه نباید از میدان جنگ فرار كند. ثالثاً این كار از ناحیه فرماندهی موجب سستی و تضعیف روحیه جنگجویان می شود. رابعاً پیش از پیشنهاد سعد پیامبر بشارت داد كه پیروزی از آن مسلمانان است. خامساً این داستان با آن مطلبی كه امیرالمؤمنین درباره رسول خدا نقل می كند سازگار نیست. به نقل ابن سعد 2/ 23 آن حضرت فرمود: «چون روز بدر فرا رسید و جنگ شروع شد ما به رسول خدا پناه بردیم و او از همه بیشتر سختی های جنگ را تحمل كرد و هیچ كس از وی به دشمن نزدیك تر نبود». سادساً مورخان از جمله طبرسی در اعلام الوری/ 169 نقل كرده اند كه حضرت شمشیر به دست گرفت و با تلاوت آیه چهل و پنج سوره قمر (سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ) به زودی این جمع شكست خورند و واپس گریزند، به قلب

ص: 180

دشمن حمله كرد. به نظر می رسد اگر روایت سایبان صحیح باشد احتمالًا از آن به عنوان مقر فرماندهی استفاده می شده و پیامبر از آن جا سپاه اسلام را هدایت می كرده است، هم چنان كه در جنگ بنی نضیر نیز این گونه بود.

كنید و با این مرد و یارانش نجنگید و گناه و ترس آن را هم بر گردن من بگذارید. گروهی از اینان خویشاوند شما هستند.

ابوجهل خطاب به مردم گفت عتبه چنین می گوید چون پسرش همراه محمد است و محمد نیز پسرعموی اوست، او نمی خواهد پسر و پسرعمویش كشته شوند. آن گاه نزد عامر بن حَضْرَمی آمد و او را تحریك كرد تا به خونخواهی برادرش قیام كند. عامر خود را برهنه كرد و خاك بر سر خویش پاشید و فریاد زد: واعَمْراه واعَمْراه! ابوجهل به عُمیر گفت مردم را بشوران. آن گاه خودش آهنگ مسلمانان كرد و به آنان حمله ور شد. حكیم بن حِزام باز هم كوشید تا جنگ آغاز نشود، ولی نتیجه ای نداد. سرانجام عتبه را هم تعصب فرا گرفت و پیاده در حالی كه برادرش شیبه و فرزندش ولید او را همراهی می كردند آماده پیكار شد.

به روایت ابن اسحاق 2/ 276 اسْوَد بن عبدالاسد مخزومی برادر ابوسَلَمَه كه مردی بدخو و گستاخ بود نزدیك حوض آب مسلمانان آمد و گفت با خدا عهد می كنم كه از حوض ایشان آب بنوشم یا آن را ویران كنم و یا در این راه كشته شوم. حمزه از سپاه بیرون آمد و با ضربتی یك پای او را قطع كرد. اسود خود را در حوض افكند تا با پای دیگرش آن را خراب كند و از آب آن بنوشد ولی حمزه او را در میان حوض به قتل رساند. در این وقت عتبه، شیبه و ولید از سپاه قریش خارج شدند و طبق رسم عرب هماورد طلبیدند. سه تن از جوانان انصار معاذ، معوّذ و عوف پسران عَفْرا به نبرد آنان آمدند. همین كه خود را معرفی كردند جنگجویان قریش گفتند ما با شما نمی جنگیم. سپس فریاد برآوردند ای محمد همتایان ما را از خویشاوندانمان به جنگ ما بفرست. رسول خدا به عُبیده و حمزه و علی فرمود: برخیزید. این سه نفر در مقابل سه نفر از مشركان قرار گرفتند و هنگامی كه خود را معرفی كردند عتبه و همراهانش گفتند: آری شما همتایانی بزرگوارید. امیرالمؤمنین با ولید، حمزه با عتبه و عبیده با شیبه به نبرد پرداختند. علی و حمزه بی درنگ هماوردان خود را از پای درآوردند ولی شیبه با ضربتی یك پای عُبیده را قطع كرد آن گاه علی و حمزه به یاری عبیده شتافتند و شیبه را كشتند.

به روایت واقدی 1/ 81 رسول خدا مشتی سنگریزه برداشت و به سوی كافران پاشید و فرمود:

«شاهَتِ الْوُجُوه! أَللَّهُمَّ ارْعَبْ قُلُوبَهُمْ وَ زَلْزِلْ أَقْدامَهُمْ!».

صورت هایتان زشت باد! بار خدایا دل های شان را پر از بیم كن و گام های شان را بلرزان.

ص: 183

آن گاه دشمنان خدا پا به فرار گذاشتند. مسلمانان هم آنان را تعقیب كرده و می كشتند و اسیر می گرفتند. هیچ یك از آنان نبود جز آن كه چشم و صورتش پر از خاك شده بود و نمی دانست به كدام طرف فرار كند. در این حال مؤمنان و فرشتگان با آنان نبرد می كردند.

گذاشت و به طوری شیرازه اش از هم گسست كه برخی در بیابان ها سرگردان شده و از بیراهه به سوی مكه گریختند. هنگام ظهر جنگ پایان یافت، آن گاه به دستور رسول خدا (ص) كشتگان قریش را داخل چاه های متروكه بدر ریختند و آن ها را پر كردند.

به نقل ابن اسحاق 2/ 364 و واقدی 1/ 145 در جنگ بدر چهارده تن از مسلمانان، هشت نفر از انصار و شش نفر از مهاجران به شهادت رسیدند.

حارثه را به مدینه فرستاد تا پیشاپیش مژده پیروزی سپاه اسلام را به مردم برسانند. عبدالله و زید در روز یكشنبه نوزدهم ماه رمضان داخل مدینه شدند. در این هنگام مردم از دفن رقیه دختر پیامبر باز می گشتند. زید بن حارثه بخش بالای مدینه را مطلع ساخت و عبدالله بن رواحه بخش پایین شهر را. این پیروزی غیرمترقبه برای مردم مدینه باوركردنی نبود.

رسول خدا پس از سه روز توقف در سرزمین بدر راهی مدینه شد، به شهر كه رسید اسیران قریش را بین اصحاب خود تقسیم كرد و سفارش نمود با آنان به نیكی رفتار كنند. به روایت ابن اسحاق 2/ 300 ابوعزیز بن عُمیر برادر مُصعب بن عُمیر گوید: من نزد طایفه ای از انصار بودم كه مرا از بدر آورده بودند، هنگام خوردن غذا كه فرا می رسید با آن كه نان خیلی كم بود به من نان می دادند و خودشان خرما می خوردند.

برخی از صحابه به كشتن اسیران و برخی دیگر به آزادی آنان رأی دادند. واقدی 1/ 107 از امیرالمؤمنین نقل می كند كه جبرئیل پیامبر را در این امر مخیر گذاشت. حضرت آزادی آنان را انتخاب كرد و به تناسب وضع مالی اسیران قریش سر بهای آنان را نفری هزار تا چهار هزار درهم تعیین كرد. بیشتر آنان از جمله عباس عموی پیامبر، فِدْیه پرداختند و آزاد شدند. عده ای را هم كه تمكن مالی نداشتند، ولی باسواد بودند دستور داد تا هركدام ده پسر بچه از فرزندان انصار را به طور كامل خواندن و نوشتن بیاموزند و سپس آزاد شوند. یكی دو نفر هم بدون فدیه آزاد شدند. ابوالعاص بن ربیع داماد پیامبر نیز جزء اسیران بود، زینب دختر رسول خدا گردنبندی را كه حضرت خدیجه شب زفاف به او بخشیده

ص: 186

بود، برای آزادی همسرش فرستاد. پیامبر (ص) با دیدن گردنبند به یاد خدیجه افتاد و سخت متأثر شد. آن گاه با صلاحدید مسلمانان ابوالعاص را بدون فدیه آزاد كرد و گردنبند را كه یادگار خدیجه بود به زینب بازگرداند.

به خوبی روشن نیست كه آیا فدیه اسیران متعلق به كل رزمندگان بود و یا از آنِ كسانی بود كه آنان را اسیر كرده بودند. واقدی 1/ 98 نخست می گوید: رسول خدا در آغاز جنگ فرمود:

«مَن أَسِرَ أَسِیراً فَلَهُ كَذا وَ كَذا».

هر كس اسیری بگیرد پس برای او چنین و چنان است.

آن گاه در 1/ 99 می نویسد: منادی پیامبر ندا داد:

«مَن أَسِرَ أَسِیراً فَهُوَ لَهُ».

هر كس اسیری بگیرد از آن خود اوست.

و نیز واقدی 1/ 140 نقل می كند مصعب بن عمیر به مُحرز بن نَضْلَه كه برادرش ابو عزیز بن عمیر را اسیر كرده بود گفت محكم نگهدارش كه در مكه مادر ثروتمندی دارد!

به روایت بلاذری 1/ 143 مقداد نیز كه نَضْر بن حارث را اسیر كرده بود وقتی پیامبر خواست نَضْر را بكشد، گفت این اسیر من است.

حلبی 2/ 280 نیز در ضمن بیان اسیران بنی مُصْطَلِق می گوید: اسیران بدر متعلق به اسیركنندگان بود. شواهدی نیز دلالت دارد بر این كه فدیه اسیران متعلق به كلیه مجاهدان بوده است. از جمله آزاد شدگان بدون فدیه ابوالعاص است كه با كسب رضایت كلیه مجاهدان صورت گرفت،

ص: 187

نه با جلب رضایت عبدالله جبیر یا خِراش بن صِمَّه كه او را اسیر كرده بودند. یا این كه عمرو بن ابی سفیان را علی (ع) اسیر كرد، اما با قرعه در سهم پیامبر (ص) قرار گرفت. نیز درباره سرنوشت اسیران نقل شده است كه پس از مشورت برخی پیشنهاد كردند كه فدیه آنان را می گیریم و با آن سپاه اسلام را بر ضد دشمنان تجهیز و تقویت می كنیم. برای اطلاع بیشتر رجوع شود به كتاب سرنوشت اسیر در اسلام.

ابن اسحاق 2/ 300 گوید: حَیسُمان بن عبدالله خزاعی نخستین كسی بود كه خبر شكست قریش را به مكه برد. قریش از او پرسیدند چه خبر؟ گفت: عتبة بن ربیعه، شیبة بن ربیعه، ابوجهل، امیة بن خَلَف، زَمْعَة بن اسود، نُبیه و مُنبِّه پسران حجّاج، ابوالبَخْتَری كشته شدند! چون اینان همه از سران و بزرگان قریش بودند مكیان گمان كردند حَیسُمان دیوانه شده است. ابولهب با شنیدن این خبر از شدت رنج و غصه بیش از هفت روز زنده نماند و درگذشت.

قطعاً روز بدر فرشتگان به یاری پیامبر و مسلمانان شتافتند، در این هیچ گونه شكی نیست، قرآن در سورة آل عمران و انفال به این مطلب تصریح دارد، اما كیفیت آن تا اندازه ای مبهم است. در این باره كه آیا فرشتگان كسی را كشتند نیز اختلاف است. برخی گفته اند فرشتگان افرادی را نیز كشته اند و اصولًا فرشتگان فقط در جنگ بدر جنگیدند. بعضی دیگر می گویند فرشتگان كسی را نكشتند، حضور و نقش آنان فقط برای تقویت روحیه مسلمانان و ایجاد رعب و وحشت در دل كفار بوده است و همین نظریه صحیح است، زیرا قاتل هر یك از هفتاد كشته قریش نام برده شده و بین مسلمانان مشخص و معلوم بوده است.

شرك از همان ابتدای جنگ برای همه مشهود بود و دوست و دشمن به آن اعتراف كردند تا آن جا كه به روایت شیخ مفید/ 42 اسید بن ابی ایاس با اشعار خود مشركان را بر كشتن آن بزرگوار تحریض می كرد، كه یكی از آن ها این است:

هذَا ابْنُ فاطِمَةَ الَّذِی أَفْناكُمُ ذَبْحاً وَ یَمْشِی سالِماً لَمْ یُذْبَحِ

این پسر فاطمه است كه با سر بریدن شما را نابود كرد و حال آن كه تندرست و سالم راه می رود و كشته نمی شود.

شیخ مفید/ 56 گوید: یكی از شعرای بنی عامر در پاسخ حسان بن ثابت گفته است شما ما را نكشتید، بلكه شما به شمشیرهای بنی هاشم افتخار می كنید، یك بیت او چنین است:

فَجَالَ عَلِیٌّ جَوْلَةً هاشِمِیَّةً فَدَمَّرَهُمْ لَمّا عَتَوْا وَ تَكَبَّرُوا

پس علی حمله ای هاشمی كرد و آنان را در هنگامی كه سركشی كردند و تكبر ورزیدند نابود ساخت.

شود. نیز فرمود اگر شما ثابت قدم باشید یك نفر شما می تواند با ده نفر، بیست نفر شما با دویست نفر و صد نفر شما با هزار نفر بجنگد.

هم چنین خداوند مسلمانان را از این جهت كه در جنگ بدر برخی از دشمنان را نمی كشتند و به فكر اسیر كردن آنان بودند تا از این راه مالی به دست آورند سرزنش كرد و فرمود كسی حق ندارد در حین جنگ اسیر بگیرد. بسیاری از آداب جنگ و مسائل مربوط به آن و این كه تمامی نیرو و توان از خداوند است و نهایتاً كلیه كارها به دست اوست در این سوره بیان شده است.

هیئتی را به ریاست عمروعاص برای بازگرداندن جعفر بن ابی طالب و مهاجران به حبشه فرستادند تا آنان را در قبال كشته های بدر به قتل برسانند. اما نجاشی این بار نیز به سخنانشان اعتنایی نكرد و آنان سرافكنده به مكه بازگشتند. آن گاه سران قریش در فكر تدارك جنگی بس سخت برآمدند كه طی آن پیامبر و مسلمانان را از پای درآورند و برای همیشه آسوده خاطر شوند و از این به بعد بود كه با كشته شدن ابوجهل و عتبه ریاست كفار قریش به ابوسفیان رسید.

آری، پیروزی پیامبر و مسلمانان در جنگ بدر كه به هیچ وجه انتظارش نمی رفت، بر یهودیان و عده ای از مشركان و منافقان مدینه نیز گران آمد. آنان برای جلوگیری از رشد و گسترش اسلام تبلیغات وسیعی را بر ضد رسول خدا به راه انداختند. در رأس اینان كعب بن اشرف قرار داشت كه از طرف مادر یهودی بود. كعب با شنیدن خبر پیروزی پیامبر و دیدن اسیران قریش در حال ذلت و خواری برآشفت و به هواداران خود گفت: وای بر شما! امروز دیگر زیر زمین برای شما بهتر از روی آن است. او صریحا در اشعار خود از پیامبر بدگویی می كرد. كعب به مكه رفت و با سرودن اشعاری در رثای كشتگان بدر قریش را بر ضد حضرت شوراند. فتنه انگیزی، تبلیغات سوء و حرمت شكنی اخلالگران آرامش مدینه را در معرض خطر قرار داد. رسول خدا به ناچار با آنان برخورد جدی كرد، تعدادی را سركوب و گروهی را به هلاكت رساند.

شكست قریش در بدر هم چنین بر نگرانی اعراب و قبایلی كه در اطراف مدینه می زیستند افزود، زیرا آنان دیدند مسلمانانی كه تعدادی از ایشان در مدینه غریب بودند و هیچ گونه امكاناتی نداشتند، ضربه مهلكی

ص: 192

بر پیكر قریش وارد كردند. اعراب به جای آن كه به حقانیت اسلام و پیامبر پی برند و مسلمان شوند، به كارشكنی و غارت و راهزنی پرداختند. رسول خدا در غزوه های بنی سُلیم، ذی أمَرّ و قَرْقَرَةُ الْكُدْر به سركوبی آنان پرداخت.

پیامبر اقدامی نكنند با این حال پیمان خود را زیر پا گذاشته و به اخلالگری پرداختند.

رسول خدا (ص) نخست یهود بنی قینقاع را جمع و موعظه و نصیحت كرد و خطاب به آنان فرمود: «ای جماعت یهود شما می دانید كه من فرستاده خدا هستم، پس قبل از آن كه خداوند بلایی را كه بر سر قریش فرود آورد بر سر شما فرود آورد مسلمان شوید». آنان در پاسخ گفتند: پیروزی بر آنان تو را مغرور نكند، همانا تو بر گروهی نادان چیره شدی. به خدا سوگند ما مرد جنگیم، اگر با ما جنگ كنی خواهی دانست كه با كسی چون ما جنگ نكرده ای.

در همین ایام روزی یك زن مسلمان از انصار به بازار بنی قینقاع رفت و نزد زرگری نشست تا زیورآلات بخرد. زن مسلمان صورت خود را به طور كامل از نامحرم پوشانده بود. یهودیان درصدد برآمدند تا چهره اش را بنگرند اما او هم چنان صورت خود را پوشیده نگهداشت. یكی از یهودیان دامن او را از پشت با خاری به بالای لباسش گره زد. هنگامی كه زن از جا برخاست قسمتی از بدنش نمایان شد، یهودیان خندیدند و او را مسخره كردند. زن بی گناه تا متوجه این كار زشت شد فریاد كشید!

یك نفر از مسلمانان كه این صحنه تأثرانگیز و ناجوانمردانه را دید غیرتش به جوش آمد و به دفاع از زن مظلوم پرداخت و بی درنگ آن مرد یهودی را كشت. یهودیان نیز دسته جمعی بر سر آن مسلمان ریختند و او را به قتل رساندند. دیگر مسلمانان نیز به طرفداری از هم كیش خود برخاستند و در نتیجه آشوب برپا شد. آن گاه یهودیان در دژ خود سنگر

ص: 194

گرفته و اعلام جنگ كردند. رسول خدا (ص) با سپاهی از مسلمانان دژ آنان را به مدت پانزده روز محاصره كرد. یهودیان سرانجام تسلیم شدند. عبدالله بن ابَی رئیس منافقان كه با یهود بنی قینقاع هم پیمان بود وساطت نمود و حضرت با اصرار بیش از حد او از كشتن آنان صرف نظر نمود ولی اموال و سلاحشان را مصادره و خودشان را از مدینه اخراج كرد. كار ضبط اموال و سلاح آنان زیر نظر عُبادة بن صامت كه از هم پیمانانشان بود انجام گرفت. یهودیان به ناچار از مدینه كوچ كردند و در سرزمین اذْرِعات شام ساكن شدند. درمورد تعداد یهودیان بنی قینقاع مورخان چیزی ننوشته اند جز مسعودی در التنبیه و الاشراف/ 206 كه تعداد مردانشان را چهارصد نفر نوشته است.

خانه و یك مزرعه را نیز به آتش كشید و با این كار سوگند و نذر خود را انجام شده پنداشت و چون بیم آن داشت كه مسلمانان او را تعقیب كنند به سوی مكه گریخت. پیامبر به تعقیب آنان پرداخت. ابوسفیان و همراهانش برای آن كه سبكبار شوند و سریع راه بپیمایند كیسه های سویق (آرد) خود را كه خوراك معمولی آنان بود انداختند و گریختند. مسلمانان آن كیسه ها را جمع كردند و به همین مناسبت این غزوه را جنگ سویق می نامند.

قَرَدَه به كاروان قریش رسید، بزرگان قریش فرار كردند و یك یا دو نفر اسیر شدند. آن گاه زید مال التجاره كاروان را به مدینه آورد. حضرت خمس آن را برداشت و بقیه را بین لشكریان تقسیم كرد. صفوان به مكه بازگشت و این امر بر كینه توزی او افزود. صفوان و دیگر سران شرك مصمم شدند تا از پیامبر انتقام بگیرند.

در ماه رمضان سال دوم هجرت امیرالمؤمنین (ع) در حالی كه بیست و پنج سال داشت با حضرت زهرا (س) كه بنا بر قول مشهور علمای شیعه نه ساله بود ازدواج كرد.

جنگ بنی قینقاع: از جمله وقایع دیگر در این زمان جنگ با یهود بنی قینقاع بود كه نهایتاً پس از پانزده روز محاصره سرانجام یهودیان تسلیم شدند.

جنگ سویق: این جنگ و نیز مصادره مال التجاره قریش در قَرَدَه كه از مسیر عراق عازم شام بود، به فرماندهی زید بن حارثه از وقایع دیگر این ایام به حساب می آید.

شرك برای جبران آن و اعاده حیثیت از دست رفته خود در بدر در صدد انتقام برآمدند. واقدی 1/ 199 گوید: همگی توافق كردند مال التجاره ای را كه ابوسفیان در جنگ بدر سالم به مكه رساند صرف هزینه انتقام از رسول خدا و مسلمانان كنند. برخی نیز گفته اند قرار شد سود آن را صرف جنگ كنند. گویند هر دینار مال التجاره یك دینار سود داشت كه درنتیجه پنجاه هزار دینار به هزینه جنگ اختصاص داده شد. آنان نیروی خود را در مصاف با مسلمانان چندان كافی نمی دانستند. لذا از نفوذ خود استفاده كرده و از دیگر قبایل و هم پیمانان خود یاری طلبیدند. سپاه شرك متشكل از سه هزار مرد جنگی كه پانزده تن از زنان سران سپاه نیز همراه آنان بودند، هفتصد زره، دویست اسب و سه هزار شتر و تعداد زیادی سلاح، به فرماندهی ابوسفیان راهی مدینه شد.

لشكركشی های قریش شركت نكرد و به بهانه این كه نمی تواند با برادرزاده اش بجنگد و در جنگ بدر هم دچار مشكل شده است، از همراهی با قریش خودداری كرد، بعید به نظر نمی رسد كه اطلاعاتی در اختیار پیامبر گذاشته باشد. گروهی از قبیله خزاعه نیز كه همواره با پیامبر دوست بودند به سرعت به مدینه آمدند و خبر حركت قریش را به آن حضرت رساندند.

سپاه قریش پنجشنبه پنجم ماه شوال سال سوم هجرت به دامنه كوه احد رسید و در منطقه وِطا فرود آمد. قریشیان شتران و اسبان خود را برای چرا در كشتزارهای مردم مدینه رها كردند. بین وِطا و جُرْف كه به عِرْض معروف بود زمین های زراعی یثربیان قرار داشت كه با شتران آبكش آن ها را آبیاری می كردند. كشاورزان مسلمان با شنیدن خبر ورود سپاه قریش ابزار و وسایل خود را جمع كرده به مدینه بردند. گفته اند در آن هنگام محصول مسلمانان آماده درو بوده كه می توان حدس زد اوایل فصل بهار بوده است.

احد می گوید:

حِینَ حَكَّتْ بِقُباءَ بَرْكَها ***و اسْتَحَرَّ الْقَتْلُ فِی عَبْدِ الأَشَل

هنگامی كه شتر جنگ در منطقه قبا سینه بر زمین زد و كشتار شدیدی در طایفه بنی عبدالاشهل رخ داد، معتقد بود جنگ در محله قبا شروع شد ولی دامنه آن به كوه احد در محله بنی عبدالاشهل كشیده شد.

محمد حمیدالله حیدرآبادی در كتاب رسول اكرم در میدان جنگ/ 78 گوید: «من مدت ها دچار این فكر بودم كه مهاجمین مكه در صورتی كه از طرف جنوب مكه می آمدند چرا از همان طرف جنوب به شهر حمله نبردند و از مدینه عبور كردند و به طرف شمال آن آمدند؟ در صورتی كه با این عمل راه بازگشت و تجدید قوای خودشان را قطع كردند. از علمای متعدد پرسش كردم و چون هیچ كس نتوانست مرا قانع كند، خواه ناخواه این نتیجه را گرفتم كه احد فعلی نباید آن احد اصلی باشد. احد اصلی بایستی در مجاورت قبا واقع شده باشد. وقتی این سرزمین را از نزدیك دیدم آن چیز را فهمیدم كه زیر و رو كردن صفحات آن همه كتاب و صحبت كردن با علمای متتبع و بی نظیر نتوانسته بود به من بفهماند. حقیقت امر این است كه مدینه در دشتی از مواد آتش فشان واقع شده است كه از هر طرف كوه آن را محصور كرده است و راه ارتباط آن از طریق دره های تنگ صورت می گیرد».

وی سپس چنین نتیجه گرفته كه برای ورود سپاه چندین هزار نفری قریش راهی جز راه شمال وجود نداشت و فضا و میدان برای جنگ جز منطقه شمال یافت نمی شد. مؤید این نظریه سخن سمهودی است كه در وفاء الوفاء 6/ 206 می گوید: «یك طرف مدینه باز و سایر اطراف آن را

ص: 202

ساختمان ها و نخلستان ها پوشانده بود».

رسول خدا با فرستادن انس و مونس پسران فَضاله از دشمن و با اعزام حباب بن مُنذر از تعداد و آمادگی شان اطلاع حاصل كرد.

واقدی 1/ 208 گوید: مسلمانان شب جمعه ششم شوال برای جلوگیری از شبیخون احتمالی دشمن تا صبح در مدینه نگهبانی دادند. پیامبر صبح برای مردم خطبه خواند و فرمود: «من در خواب دیدم مثل این كه داخل زرهی مستحكم قرار دارم و تیغه شمشیرم ذوالفقار شكاف برداشته است و گاوی را سر می بریدند و من قوچی را از پی خود می كشیدم». پرسیدند چگونه تعبیر می فرمایید؟ فرمود: «اما زره مستحكم مدینه است پس داخل آن بمانید. شكاف قبضه شمشیرم نیز مصیبتی است كه به خودم می رسد. گاو سر بریده هم كشته شدن برخی از یاران من است. اما قوچی كه از پی خود می كشیدم، كشتن كَبْشُ الكَتِیبه (طلحة بن ابی طلحه پرچمدار سپاه شرك) است كه به خواست خدا او را خواهم كشت».

نیز برخی از دلیرمردان، برخورد با دشمن را در بیرون شهر و در میدان نبرد ترجیح می دادند و ماندن داخل شهر را نوعی ضعف و سرشكستگی تلقی می كردند. به روایت واقدی 1/ 210 برخی از بزرگان و خیرخواهان مانند حمزة بن عبدالمطلب، سعد بن عباده و نعمان بن مالك گفتند: ای رسول خدا می ترسیم دشمن تصور كند كه ما از ترس برخورد با آنان بیرون نرفته ایم و این سبب گستاخی آنان گردد. شما در بدر با سیصد نفر بودید خداوند پیروزت كرد و حال آن كه تعداد ما امروز زیاد است. آن گاه حمزة بن عبدالمطلب گفت: سوگند به آن كه قرآن را بر تو فرو فرستاد امروز هیچ خوراكی نخواهم خورد مگر آن كه در بیرون مدینه شمشیر به دست با دشمن نبرد كنم. حمزه روز جمعه و شنبه روزه بود و در حال روزه با دشمن به نبرد پرداخت.

آن چه فرمان می دهم اطاعت نمایید به نام خدا حركت كنید، اگر صبر كنید پیروزی از آن شماست».

به روایت واقدی 1/ 215 پیامبر سه پرچم بست؛ پرچم مهاجران را به امیرالمؤمنین، پرچم اوسیان را به اسید بن حُضیر و پرچم خزرج را به سعد بن عُباده داد. شیخ مفید/ 43 گوید: لواء را هم كه گویا بزرگ تر از رایت بوده است به دست مصعب بن عمیر سپرد. پس از شهادت مصعب لواء را نیز به علی (ع) سپرد، در آن روز بود كه رایت و لواء هر دو در دست بنی هاشم قرار گرفت. محب طبری در الریاض النضره 3/ 137 و دیگران نوشته اند امیرالمؤمنین در تمام جنگ ها پرچمدار پیامبر بوده است.

هم چنین محب طبری در ذخائر العقبی 1/ 138 گوید: در جنگ احد دست علی (ع) آسیب دید و پرچم از دستش افتاد، پیامبر فرمود: «پرچم را در دست چپ او بگذارید، زیرا او در دنیا و آخرت پرچمدار من است». معمولًا در جنگ ها هر یك از قبایل كه ستون جداگانه نظامی تشكیل می دادند برای خود پرچمی جداگانه داشتند، اما گویا پرچم كل سپاه كه تمامی واحدها را در برمی گرفته متعلق به خود رسول خدا بوده و در تمامی جنگ ها علی (ع) به نوعی حامل آن بوده است.

به سخن او اعتنایی ننمود و از پسربچه ها اطاعت كرد، جدا شد. حضرت صفوف سپاهیان خود را آراست. كوه احد را پشت سر و مدینه را پیش روی و كوه عَینَین را در سمت چپ خود قرار داد. پنجاه نفر تیرانداز به فرماندهی عبدالله بن جُبیر بر فراز كوه عَینَین گمارد و با تأكید بسیار به او فرمود: «سواران دشمن را با تیراندازی از ما دفع كن تا از پشت سر به ما حمله نكنند، چه پیروز شویم و چه شكست بخوریم تو در جای خود استوار بمان».

مشركان قوای خود را صف آرایی نمودند، به روایت ابن اسحاق 3/ 70 خالد بن ولید را بر جناح راست و عِكْرِمَة بن ابی جهل را بر جناح چپ و صفوان بن امیه را بر سواره نظام و عبدالله بن ابی ربیعه را بر تیراندازان گماردند. پرچم را به طلحة بن ابی طلحه دادند و او را در مقدمه سپاه فرستادند. زنان هم پشت سر مردان قرار گرفتند.

ابوعامر راهب كه پیامبر او را ابوعامر فاسق نامید نخستین كسی بود كه آتش جنگ را برافروخت. زنان قریش كه قبل از درگیری در پیشاپیش سپاه قرار داشتند با نواختن طبل و دَفْ و سرودن شعر در رثای كشته های بدر سپاه قریش را به جنگ با مسلمانان تشویق و تحریض می كردند.

واقدی 1/ 225 گوید: طلحة بن ابی طلحه بانگ زد چه كسی با من مبارزه می كند؟ علی (ع) فرمود: «آیا با من مبارزه می كنی؟». طلحه گفت: آری. آن گاه در میان دو لشكر به مبارزه پرداختند. امیرالمؤمنین پیش دستی كرد و ضربتی بر سر طلحه زد فرق وی را شكافت و به ریش او رسید. پرچمدار قریش به خاك افتاد. پس از كشته شدن طلحه برادر او

ص: 206

عثمان بن ابی طلحه پرچم قریش را به دست گرفت و گفت:

إِنَّ عَلی أَهْلِ اللِّواءِ حَقّا ***أَنْ یَخْضِبُوا الصَّعْدَةَ أَوْ تَنْدَقّا

همانا بر پرچمداران است كه نیزه ها را خون آلود كنند یا آن ها را بشكنند.

سپس عثمان با پرچم به میدان آمد. حمزه به او حمله كرد و با یك ضربت او را كشت. بعد از عثمان ابوسعد بن ابی طلحه به میدان آمد. سعد بن ابی وقاص به مبارزه با او پرداخت و سرانجام او را كشت. پرچمداران قریش كه از بنی عبدالدار بودند یكی پس از دیگری به میدان آمده و كشته شدند. در پی كشته شدن آنان مشركان چنان رو به هزیمت گذاشتند كه به پشت سر خود نگاه نمی كردند. زنان كه در آغاز جنگ ولوله و شادی می كردند بانگ زاری و واویلا برداشتند. خالد بسیار تلاش كرد كه از جناح چپ لشكر اسلام بگذرد و از پشت سر به مسلمانان حمله كند ولی هر بار تیراندازان او را عقب می راندند تا آن كه تیراندازان سستی از خود نشان داده و به طمع جمع آوری غنیمت از فرمان عبدالله بن جبیر سرپیچی كردند و جز عده كمی كه كمتر از ده نفر بودند كسی دیگر با فرمانده نماند.

به آنان حمله كردند. به نقل ابن اسحاق 3/ 83 عَمْرَه دختر عَلْقَمَه از این موقعیت استفاده كرد و پرچم واژگون شده قریش را به دست گرفت و افراد فراری را به بازگشت و پایداری فرا خواند. فراریان قریش با دیدن پرچم برافراشته بار دیگر به سوی میدان آمدند. سرانجام سپاه قریش دوباره سازمان یافت و مسلمانان را از پیش رو و پشت سر محاصره كرد. مسلمانان چنان غافلگیر شدند كه نظم و انسجام نظامی خود را از دست دادند و حتی برخی بدون توجه و شناخت، یاران خود را كشتند. واقدی 1/ 230 می نویسد: نَسْطاس برده صفوان كه برای نگهبانی از اموال و حفظ آن در لشكرگاه قریش به سر می برد می گوید من در لشكرگاه مانده بودم پس از ساعتی كه از جنگ گذشت یاران ما گریختند. اصحاب محمد وارد لشكرگاه ما شدند، ما میان بارها بودیم آنان ما را محاصره كردند، من هم در بین كسانی بودم كه اسیر شدند. ناگهان متوجه كوه شدیم كه سواران ما از پشت آن روی آوردند و وارد معركه شدند و كسی نبود كه آنان را برگرداند. آنان كشتار سختی كردند و مسلمانان از هر سو پا به گریز نهادند و آن چه از لشكر ما به غارت برده بودند رها كردند و اسیران ما نیز آزاد شدند.

می خواست پیامبر را به قتل برساند مصعب بن عمیر را كه وقتی زره می پوشید شبیه آن حضرت می شد كشت و فریاد زد: محمد را كشتم! شایعه قتل رسول خدا برآشفتگی و بی نظمی سپاه اسلام افزود، مسلمانان با شنیدن این خبر وحشتناك به كلی روحیه جنگ آوری و نظم و انضباط خود را از دست دادند. بسیاری از آنان از صحنه جنگ گریختند و تعدادی نیز سرگردان و حیران ماندند. فقط چند نفری همراه پیامبر ثابت قدم ایستادند. دیاربكری در تاریخ الخمیس 1/ 430 گوید: مسلمانان سه گروه شدند؛ گروهی به مدینه فرار كردند و داخل شهر شدند، زن ها خاك بر روی آنان می پاشیدند و می گفتند از نزد پیامبر فرار كردید! گروه زیادی نیز به سوی كوه احد گریختند و در آن جا حیران و سرگردان بودند و چند نفری نیز همراه پیامبر ماندند.

در وهله اول نخستین كسی كه پایدار و استوار در میدان جنگ ایستاد و خم به ابرو نیاورد و به قول واقدی 1/ 242 حتی یك وجب عقب نشینی نكرد خود پیامبر بود كه قهرمانانه جنگید و به قدری تیراندازی كرد و دشمن را از خود دفع نمود تا آن كه زه كمانش پاره شد. همین رشادت معجزه گونه بود كه نگذاشت سپاه اسلام یكسره از هم گسیخته شود و مشركان مدینه را فتح كنند. پس از رسول خدا (ص) تنها كسی كه مورخان شیعه و سنی اتفاق و اجماع دارند بر این كه فرار نكرد و مردانه از حضرت دفاع كرد امیرالمؤمنین بود. مصعب بن عمیر نیز بی شك پایداری كرد و در همان ابتدای كار شهید شد. درمورد ابودُجانه نیز تقریباً اتفاق نظر بر پایداری و فرار نكردن اوست، برخی عاصم بن ثابت و سهل بن حُنیف را نیز از پایداران شمرده اند. بعدها دست سیاست تعداد ثابت قدمان را

ص: 209

تحریف كرد و عده ای را بر آنان افزود. از این روست كه شمار آنان را هفت، سیزده، چهارده، هفده، سی و غیر این ها نیز گفته اند.

یكی از شیرزنانی كه شجاعانه از پیامبر اكرم (ص) دفاع كرد و تحسین آن حضرت را برانگیخت نُسَیبَه دختر كعب معروف به ام عُماره بود. او كه برای آب رساندن به مجروحان در احد، همراه همسر و دو فرزندش شركت كرده بود، وقتی جان رسول خدا (ص) را در معرض خطر دید به روایت واقدی 1/ 269 لباس خود را به كمر بست و شمشیر به دست گرفت و به دفاع از آن حضرت پرداخت. رسول خدا چون جانفشانی وی را دید فرمود: «امروز مقام نُسیبه دختر كعب بیشتر از مقام فلانی و فلانی است».

شیخ مفید در ارشاد/ 44 از زید بن وَهْب نقل می كند كه او از عبدالله بن مسعود پرسید: «واقعاً مردم از نزد رسول خدا (ص) فرار كردند تا آن جا كه جز علی بن ابی طالب (ع) و ابودجانه و سهل بن حُنیف كسی نماند؟ ابن مسعود گفت: سپس طلحة بن عبیدالله هم به آنان پیوست. گفتم ابوبكر و عمر كجا بودند؟ گفت: آنان نیز از كسانی بودند كه از جنگ كناره گیری كردند. گفتم عثمان كجا بود؟ گفت: او پس از سه روز آمد! رسول خدا به او فرمود: عثمان خیلی دور رفتی! از ابن مسعود پرسیدم تو كجا بودی؟ گفت من هم جزء كسانی بودم كه از جنگ كناره گیری كردم. گفتم پس چه كسی این مطلب را برای تو نقل كرد؟ گفت عاصم و سهل بن حُنیف. گفتم استواری علی در این جا خیلی شگفت است. گفت اگر تو از آن درشگفتی بی شك فرشتگان نیز از آن درشگفت بودند، آیا نمی دانی كه جبرئیل در آن روز در حالی كه به آسمان می رفت می گفت: «لا فَتی إِلّا عَلِیّ و لا سَیْفَ إِلّا ذُوالْفَقار».

ص: 210

به روایت واقدی 1/ 295 عمر همواره می گفت: خبر كشته شدن پیامبر كه پخش شد من مانند بز كوهی از كوه بالا می رفتم! فخر رازی در تفسیر كبیر 9/ 61 گوید: سه روز پس از جنگ احد در حالی كه پیامبر و علی مشغول شستشوی شمشیر و سلاح خود بودند، همسر عثمان نزد پیامبر آمد و سراغ وی را گرفت، علی گفت: «بدان كه امروز عثمان روزگار را مفتضح كرد!» وقتی عمر و دو دوستش نزد رسول خدا (ص) آمدند به آنان فرمود: «شما از صحنه جنگ خیلی دور شدید!».

واقدی 1/ 237 گوید: رسول خدا مردم را صدا می زد ولی احدی به پشت سر خود نگاه نمی كرد، همه در حال فرار بودند. به روایت ابن اسحاق 3/ 88 اولین كسی كه آن حضرت را شناخت كعب بن مالك بود، او پیامبر را از چشم هایش شناخت كه از زیر كلاه خود می درخشید. بلند فریاد برآورد: ای مسلمانان این پیامبر است! آن گاه گروهی از اصحاب بازگشتند. از این كه در این جنگ از مهاجران فقط چهار نفر شهید شدند معلوم می شود كه گویا انصار از بسیاری از مهاجران بهتر پایداری كردند به طوری كه بار سنگین نبرد بیشتر بر دوش آنان بوده است و مهاجران در ترك میدان جنگ پیشگام بوده اند!

شده رسول خدا را به قتل برسانند، با تمام توان حمله خود را آغاز كردند و ضربات سنگینی بر حضرت وارد نمودند. در همین جا بود كه دندان پیامبر شكسته و صورت و لب هایش سخت مجروح و خون آلود گشت. امیرالمؤمنین و چند نفر دیگر حضرت را از تیررس دشمن دور ساخته و به كنار كوه بردند. هنگام عبور پاهایش در یكی از چاله های سرپوشیده كه به دستور ابوعامر فاسق در سر راه ایشان كنده بودند فرو رفت و زانوهایش مجروح شد. جراحات رسول خدا (ص) بسیار زیاد و طاقت فرسا بود به طوری كه نماز ظهر را نشسته خواند. سلامت و حال عمومی حضرت بسیار نگران كننده و رقت بار بود. به روایت اعلام الوری/ 83 و سبل الهدی 7/ 39 برخی اصحاب وقتی پیامبر را در این حال دیدند سخت متأثر شدند و از ایشان خواستند كفار را نفرین كند. به حضرت گفتند:

«أَفَلا تَدْعُو عَلَیْهِم؟».

آیا آنان را نفرین نمی كنی؟

این ابر آسمان رحمت با یك دنیا بزرگواری و مهربانی و عطوفت در پاسخ فرمود:

«اللّهُمَّ اهْدِ قَوْمِی فَإِنَّهُم لا یَعْلَمُونَ».

بار خدایا قوم مرا هدایت كن، زیرا آنان نمی فهمند.

علی بن ابراهیم قمی 1/ 116 می گوید: امیرالمؤمنین در روز احد نود زخم برداشت تا آن جا كه شمشیرش شكست و از پیامبر درخواست شمشیر كرد. حضرت ذوالفقار خود را به وی داد. ابن ابی الحدید 14/ 250 گوید: هنگامی كه عموم اصحاب پیامبر روز احد از نزد آن حضرت فرار كردند، دسته های لشكر مشركان كه متشكل از پهلوانان بزرگ بود پی در پی بر شخص رسول خدا حمله ور شدند و كار بسیار دشوار و بحرانی شد، یك دسته متشكل از پنجاه پهلوان قصد جان پیامبر را نمود. حضرت به امیرالمؤمنین فرمود: «ای علی این گروه را از من دور كن». او پیاده بر آن سواران حمله برد و بی پروا شمشیر زد تا شماری از آنان را كشت و بقیه را هم متفرق ساخت.

واقدی 1/ 256 گوید: علی (ع) فرمود: «هر آینه مرا در آن روز می دیدی، من به تنهایی با گروهی خشن برخورد كردم كه عِكْرِمَة بن ابی جهل هم در میان آنان بود. با شمشیر به میان آنان رفتم. من شمشیر می زدم و آنان مرا احاطه كرده بودند تا آن كه توانستم از میان ایشان بیرون بروم، سپس دوباره حمله كردم تا آن كه به همان جا كه آمده بودم بازگشتم و لكن مرگم به تأخیر افتاد». طبرسی در احتجاج 1/ 199 گوید: امیرالمؤمنین در احتجاجی كه با اصحاب شورا داشت تصریح كرد كه در جنگ احد همه مردم به جز آن حضرت از نزد رسول خدا (ص) رفتند. به روایت شیخ صدوق در خصال/ 560 علی (ع) در احتجاجی كه با ابوبكر داشت چنین فرمود: «آیا در میان شما جز من كسی هست كه در میدان مبارزه نه تن از بنی عبدالدار را كشته باشد كه هركدام یكی پس از دیگری پرچم را به دست می گرفتند تا آن كه صَوْاب جُشَمی غلام آنان به میدان

ص: 213

آمد، او می گفت به خدا سوگند در عوض سرورانم جز محمد كس دیگر را نخواهم كشت. گونه هایش برآمده و چشم هایش سرخ شده بود، شما از او ترسیدید و كناره گرفتید. هنگامی كه نزدیك آمد مانند گنبد پابرجایی بود، دو ضربت بین من و او رد و بدل شد و من او را دو نیم كردم».

به نقل ابن ابی الحدید 15/ 54 از بیست و هشت نفر كشته های جنگ احد دوازده نفر آنان را امیرالمؤمنین (ع) كشت. این نسبت به كل كشته ها همانند جنگ بدر است كه نزدیك نصف آنان را علی بن ابی طالب كشت. آری، در جنگ احد تمام اهتمام امیرالمؤمنین بر حفظ جان پیامبر و راندن دشمنان از اطراف ایشان بود، برخلاف جنگ بدر كه چندان خطری رسول خدا (ص) را تهدید نمی كرد و هدف اصلی وارد كردن ضربات سهمگین بر سپاه دشمن بود.

طبرسی در مجمع البیان 2/ 512 از امام باقر (ع) نقل می كند كه فرمود: «علی (ع) در جنگ احد شصت زخم برداشت. پیامبر ام سُلیم و ام عطیه را دستور داد تا او را مداوا كنند. آنان گفتند ما هر جای او را درمان می كنیم جای دیگر سر باز می كند و لذا ما بر جان وی بیمناكیم! رسول خدا (ص) به اتفاق مسلمانان به عیادت علی (ع) رفت در حالی كه او غرق در جراحت روی زمین افتاده بود. حضرت دست به زخم های وی می كشید و آن ها بهبود می یافت و می فرمود: همانا مردی كه این چنین در راه خدا بلا ببیند بی شك تلاش خود را كرده و معذور است. علی (ع) گفت: سپاس خدا را كه من فرار نكردم و پشت به جنگ ننمودم». سپس به نقل ابن طاووس در سَعْدُ السُّعُود/ 12 افزود: «اما افسوس كه از فیض شهادت محروم شدم! پیامبر فرمود: آن را نیز ان شاءالله در پیش داری».

ص: 214

گوشواره و خلخال ساختند و خود را با آن ها زینت كردند. جز حنظله كه پدرش ابوعامر در سپاه مشركان بود و از آنان خواست كه او را مُثله نكنند تمامی شهدا مُثله شدند. برخی جسدها را تكه تكه كردند، مانند بدن عبدالله بن عمرو پدر جابر و عمرو بن جَمُوح به طوری كه شناخت آنان ممكن نبود. از همه رقت بارتر پیكر مطهّر حضرت حمزه سید الشهدا بود. وحشی به دستور هند شكم حمزه را پاره كرد و جگرش را درآورد تا هند آن را بخورد! این اعمال وحشتناك گرچه برای انسان سلیم النفس چندش آور و دهشت زاست ولی خونخواران مكه برای تشفّی دل خود چنین جنایت هولناكی را مرتكب شدند. به روایت ابن اسحاق 3/ 98 هند در اشعار خود گفت:

شَفَیْتُ مِنْ حَمْزَةَ نَفْسِی بِأُحُد ***حَتَّی بَقَرْتُ بَطْنَهُ عَنِ الْكَبِد

دلم را در احد از دست حمزه خنك كردم، به طوری كه شكمش را پاره كردم و جگرش را درآوردم!

حمزه (ع) این شیر مرد دلاور و سردار بزرگ پیامبر كه به «أَسَدُالله» و «أَسَدُ رَسُولِه» مشهور بود، پس از شهادت به لحاظ مقام و منزلت بزرگی كه داشت و در بین شهیدان از همه برتر بود به لقب «سیدالشهداء» نیز نائل گشت.

«اُعْلُ هُبَل! اعْلُ هُبَل!».

سرفراز باش هبل! سرفراز باش هبل!

پیامبر (ص) با این كه در وضعیت مناسبی به سر نمی برد با این حال از این امر خطیر غافل نماند، مسلمانان به فرمان آن حضرت در پاسخ ابوسفیان گفتند:

«اللهُ أَعْلی وَ أَجَلّ! اللهُ أَعْلی وَ أَجَلّ!».

خدا والاتر و برتر است! خدا والاتر و برتر است!

ابوسفیان شعار را تغییر داد و با یارانش فریاد زدند:

«أَلا لَنَا الْعُزَّی و لا عُزَّی لَكُم! أَلا لَنَا الْعُزَّی و لا عُزَّی لَكُم».

ما بت عزّی داریم و شما بت عزّی ندارید! ما بت عزّی داریم و شما بت عزّی ندارید!

مسلمانان به دستور پیامبر بانگ برآوردند:

«اللهُ مَوْلانا وَ لا مَوْلی لَكُمْ، اللهُ مَوْلانا وَ لا مَوْلی لَكُمْ!».

خدا سرپرست ماست، ولی شما سرپرست ندارید! خدا سرپرست ماست، ولی شما سرپرست ندارید!

ابوسفیان فریاد زد: كشته های احد شما در مقابل كشته های بدر ما. مسلمانان به امر پیامبر در پاسخ او گفتند: هرگز! هرگز! كشته های ما در بهشت و كشتگان شما در جهنم اند. فرمانده سپاه كفر كه خود را در جنگ اعتقادی و تبلیغی شكست خورده دید با گفتن وعده ما و شما سال آینده در سرزمین بدر و شنیدن جواب مثبت از سوی پیامبر میدان جنگ را ترك كرد. این نخستین گام عقب نشینی از سوی فرمانده سپاه شرك به

ص: 217

شمار می آمد و اولین اعتراف ضمنی بود به این كه به طور كامل به اهداف خود دست نیافته است.

حمزه چه شد؟». حارث بن صِمَّه رفت از حمزه خبری بیاورد ولی دیر كرد، آن گاه علی (ع) رفت حمزه را كشته یافت و پیامبر را خبر كرد. رسول خدا بر بالین حمزه آمد. هنگامی كه عموی خود را در آن وضعیت دید سخت متأثر شد و اشكش جاری گشت. سپس خطاب به حمزه فرمود:

«لَنْ أُصابَ بِمِثْلِكَ أَبَداً!».

هرگز به مصیبتی مانند مصیبت تو دچار نشدم.

و نیز فرمود:

«ما وَقَفْتُ مَوْقِفاً قَطُّ أَغْیَظُ إِلیَّ مِنْ هذَا الْمَوْقِفِ!».

و هیچ گاه در چنین جایگاه كه این قدر مرا خشمگین كند قرار نگرفته ام.

ابوقَتاده چون اندوه شدید پیامبر را در مورد قتل حمزه و مُثله كردن او دید خواست به قریش ناسزا بگوید اما حضرت او را منع كرد. ابوقَتاده چندین بار خواست این كار را انجام دهد، پیامبر در مرتبه چهارم فرمود: «نزد خدا از تو حسابرسی خواهم كرد!». حضرت بر جنازه شهیدان نماز خواند. آن گاه چند تن از شهدا را به مدینه آوردند و در بقیع و مكان های دیگر دفن كردند. رسول خدا از این كار جلوگیری كرد و به روایت سبل الهدی 4/ 331 فرمود:

«رُدُّوهُمْ وَادْفِنُوهُمْ حَیْثُ صُرِعُوا».

باز گردانیدشان و در همان جا كه كشته شدند دفنشان كنید.

اما فقط شَمّاس را به احد بازگرداندند، چون دیگران دفن شده بودند. بقیه شهدا نیز در احد دفن شدند.

ص: 219

جانبازی شگفت انگیز امیرالمؤمنین (ع) بود كه مانع از رسیدن مشركان به هدفشان شد. آنان هر چه در توان داشتند به كار گرفتند تا پیامبر را به قتل برسانند لیكن هر بار با دفاع سنگین و كوبنده فرزند قهرمان ابوطالب روبرو شدند.

واقدی 1/ 299 گوید: از عمروعاص سؤال شد چگونه مشركان در جنگ احد مسلمانان را رها كرده و رفتند؟ گفت: هنگامی كه ما به آنان حمله كردیم و گروهی از ایشان را كشتیم آن ها از هر سو پراكنده شدند، بعد گروهی از آنان به مدینه بازگشته است. قریش با یكدیگر به مشورت پرداختند و گفتند پیروزی با ماست پس بهتر است به مكه بازگردیم، چرا كه خبر رسیده كه ابن ابَی با یك سوم مردم بازگشتند و گروهی از اوس و خزرج هم در جنگ شركت نكرده اند. لذا ما از حمله آنان در امان نیستیم در حالی كه تعدادی مجروح نیز در بین ما هستند و اسبان ما نیز تیر خورده و لنگ شده اند. پس بدین لحاظ به سوی مكه بازگشتند.

طبرسی در مجمع البیان 2/ 539 می گوید: ابوسفیان و مشركان هنگام بازگشت پشیمان شدند و گفتند بازگردیم و مسلمانان را نابود كنیم ولی خداوند وحشت در دل ایشان انداخت به طوری كه از تصمیم خود منصرف شدند.

بودی. ابن اسحاق 3/ 112 گوید: شصت آیه از سوره آل عمران درباره جنگ احد نازل شده است. تعداد زیادی از آیات به صراحت درباره وقایع و حوادث احد است و پاره ای نیز اشاره كلی به آن دارد.

گویا برای مسلمانان این سؤال مطرح بوده كه چرا خداوند آنان را در احد همانند بدر یاری نكرد؟ خداوند در پاسخ شروط امداد الهی را بیان می كند و می فرماید كه اگر بردبار و پرهیزگار باشید خداوند شما را یاری می كند.

درباره شایعه قتل رسول خدا (ص) می فرماید: «همانا محمد پیامبر است كه پیش از او نیز پیامبران دیگر آمده اند، آیا اگر او بمیرد یا كشته شود شما به آیین پیشین خود باز می گردید؟!» آن گاه به فرار مسلمانان اشاره می كند و می گوید: «به یاد بیاورید هنگامی را كه در حال فرار از كوه بالا می رفتید و به احدی توجه نمی كردید و پیامبر شما را از پشت سر فرا می خواند». بعد می فرماید پس از آن كه غم شما را فرا گرفت خداوند آرامش و امنیت بر شما فرو فرستاد. بعد راجع به فرار از جنگ كه گناه كبیره است به حضرت دستور می دهد: «آنان را ببخش و برای شان آمرزش بخواه و در كارها با آنان مشورت كن». سپس به پیامبر می گوید: «مپندار آنان كه در راه خدا كشته شده اند مرده اند، بلكه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند».

سپاه هفتصد نفری اسلام یعنی بیش از یك دهم آن شهید و باقی نیز مجروح و زخمی شدند، حتی خودِ پیامبر سخت مجروح شده بود. منافقان و یهودیان نیز زبان به طعن گشوده و به روایت واقدی 1/ 317 گفتند محمد فقط خواستار پادشاهی است، هرگز هیچ پیغمبری چنین مصیبتی ندیده است. شكست مسلمانان از یك سو و سرزنش یهودیان و منافقان از دیگر سوی موجب دل شكستگی و افسردگی آنان شد. خداوند با فرستادن آیاتی افكار و عقاید آنان را بازسازی و روحیه شان را تقویت كرد و به آنان فرمود: اگر شما در جنگ احد كشته و مجروح دادید آنان نیز در جنگ بدر كشته و مجروح و حتی اسیر دادند و ضمن دلداری و روحیه دادن از ایشان دلجویی كرد.

در ارزیابی جنگ احد در یك كلام می توان گفت مكه طبق قوانین نظامی آن روز حجاز و سنت های قبیله ای چندان برتری بر مدینه پیدا نكرد. مشركان هفتاد نفر از مسلمانان را شهید كردند، مسلمانان نیز در جنگ بدر هفتاد نفر از آنان را كشته بودند، مسلمانان در جنگ بدر چهارده كشته دادند ولی قریش در جنگ احد بیست و هشت كشته داد. یعنی دو برابر مسلمانان كشته دادند. وانگهی مسلمانان در جنگ بدر هفتاد اسیر گرفتند ولی مشركان در احد یك اسیر هم نگرفتند. پس باز هم برتری نظامی با مسلمانان بود. لذاست كه ابوسفیان در احتجاجی كه پس از پایان جنگ بارسول خدا داشت به طور ضمنی به عقیم ماندن اهداف خود اعتراف كرد و برای دستیابی به آن وعده حضور در بدر را داد. به لحاظ همین امور بین محققان اختلاف است كه آیا مسلمانان در جنگ احد شكست خوردند یا نه؟ زیرا از این نظر كه سپاه آنان از هم

ص: 223

پاشید و پا به فرار گذاشتند شكست محسوب می شود. اما از این نظر كه مكه چندان مزیتی بر مدینه پیدا نكرد و پیامبر و مسلمانان به حیات خود و حكومت نوپای شان ادامه دادند نمی توان گفت متحمل شكست شدند.

در بی سامانی سپاه اسلام و شكست آن تأثیر زیادی داشت.

در گیر و دار درگیری های پیش آمده، جان پیامبر (ص) در خطر افتاد و در همین جا بود كه دندان پیامبر شكسته و صورت و لب هایش سخت مجروح و خون آلود گشت. امیرالمؤمنین و چند نفر دیگر حضرت را از تیررس دشمن دور ساخته و به كنار كوه بردند.

نقش امیرالمؤمنین (ع) در جنگ احد در محافظت از جان رسول خدا (ص) سرنوشت ساز و حیاتی بود.

همچنین دلاوری و از جان گذشتگی نسیبه دختر كعب معروف به ام عُماره در دفاع از حضرت رسول در این نبرد ستودنی بود و این در حالی بود كه بسیاری از اسم و رسم دارها از صحنه درگیری فرار كردند.

از جمله وقایع زشت و دور از شأن انسان در این جنگ مثله كردن جنازه شهدا و از جمله حمزه سیدالشهداء به دست زنان قریش و از جمله هند جگرخوار بود.

با این كه در جنگ احد برتری نظامی با سپاه شرك بود و آنان ضربه شكننده ای بر پیكر سپاه اسلام وارد ساختند، با این حال بدون آن كه به هدف خود كه نابودی پیامبر و مسلمانان بود برسند مدینه را به سوی مكه ترك كردند.

3. نقش امیرالمؤمنین را در جنگ احد توضیح دهید.

4. «سیدالشهدا» لقب چه كسی بود؟

5. در چه جنگی مشركان شهیدان را مثله كردند؟

6. كدام سوره از قرآن به جنگ احد پرداخته است؟

7. توضیح دهید در ارزیابی جنگ احد، چه نتیجه ای حاصل می شود؟

ص: 226

تحریم خمر و نزول آیه چهل و سه سوره نساء، غزوات بدر الموعد، ذات الرقاع و دومة الجندل خواهیم پرداخت.

تعقیب دشمن پرداخت. بیشتر افراد را مجروحانی تشكیل می دادند كه دیروز در جنگ احد به شدت زخمی شده بودند و با مشكلات و درد و رنج فراوان روانه جنگ شدند. سه نفر در طلیعه سپاه برای ردیابی دشمن رفتند. دو نفر آنان سَلیط و نعمان پسران سفیان در حمراء الاسد به دست دشمن گرفتار شده و به شهادت رسیدند. حضرت به آن منطقه كه رسید هر دو را در یك قبر دفن كرد. سپاه اسلام تا حمراء الاسد كه در حدود سه فرسنگی راه مدینه به مكه قرار داشت آمد و در آن جا توقف كرد. رسول خدا دستور داد تا سپاهیان روزها هیزم جمع كنند و شب ها هر كس جداگانه آن ها را آتش بزند. شب ها پانصد شعله آتش برافروخته می شد. آوازه این اردو و آتش در همه جا شایع شد و این خود یكی از عللی بود كه خداوند با آن دشمن را منكوب كرد.

به روایت طبرسی/ 86 مَعْبَد بن ابی مَعْبَد خزاعی با رسول خدا (ص) ملاقات كرد و گفت: مصیبتی كه بر شما رسید بر ما گران است، ما دوست داشتیم خداوند منزلت شما را فزونی می داد و این مصیبت برای دیگری اتفاق می افتاد. سپس از حضرت جدا شد و رفت و در منزل رَوْحا به ابوسفیان و همراهانش برخورد كه درباره بازگشت به مدینه رایزنی می كردند. چون ابوسفیان مَعْبَد را دید پرسید چه خبر؟ گفت محمد و یارانش بر شما خشمگین و آتشی هستند، این علی بن ابی طالب است كه پیشاپیش سپاه می آید! ابوسفیان بیمناك شد و فكر بازگشت به مدینه را از سر به در كرد. آن گاه مشركان از ترس تعقیب مسلمانان شتابان گریختند. كلینی در كافی 8/ 321 از امام صادق (ع) روایت می كند كه آنان تا مكه چنین احساس می كردند كه سپاه محمد در تعقیبشان است.

ص: 229

شدند. اما مَرْثَد بن ابی مَرْثَد، خالد بن بُكیر و عاصم بن ثابت گفتند: به خدا قسم ما عهد و پیمان مشرك را نمی پذیریم و به جنگ پرداختند و هر سه شهید شدند.

مردان هُذلی همراه سه نفر اسیر مسلمان راهی مكه شدند. عبدالله بن طارق نیز در بین راه در مر الظّهران بر آنان شورید و شهید شد. خُبیب و زید را به مكه بردند و در مقابل دو اسیر هُذَلی كه در مكه بودند فروختند. ماه های حرام كه گذشت خُبیب و زید را در یك روز برای اعدام به تَنْعِیم در خارج از منطقه حرم آوردند و هر دو را كشتند.

مبلّغان اسلام آمدند تا به بِئر مَعُونَه كه چاه آبی بود از آب های بنی سُلیم و بین سرزمین بنی عامر و بنی سُلیم واقع شده بود رسیدند. در آن جا توقف كردند و چهارپایان خود را برای چرا رها كردند. آن گاه حَرام بن مِلْحان را همراه چند تن از بنی عامر با نامه پیامبر نزد عامر بن طُفیل كه از بزرگان بنی عامر بود فرستادند. او بدون آن كه نامه حضرت را بخواند حَرام بن مِلْحان را كشت و از بنی عامر برای كشتن اصحاب رسول خدا كمك خواست. چون ابوبرا قبلًا به منطقه نجد رفته بود و مردم از پناه دادن او مطلع بودند، تقاضای عامر را رد كردند. او از دیگر قبایل كمك گرفت و مسلمانان را شهید كرد. عمرو بن امیه ضَمْری كه از این حادثه جان سالم به در برد راهی مدینه شد و در بین راه به دو نفر از بنی عامر برخورد و بدون اطلاع از پیمان رسول خدا با بنی عامر آن دو تن را سر برید. چون به مدینه رسید حضرت فرمود: «دو مردی را كشته ای كه باید دیه آنان را بپردازم». سپس فرمود: «این كار ابوبراء است، من این كار را نمی خواستم و از آن بیمناك بودم».

واقدی 1/ 349 گوید: خبر شهدای رجیع و بئر معونه در یك شب به رسول خدا رسید و حضرت بسیار آزرده خاطر گردید. ابوبرا از این حادثه و این كه برادرزاده اش عامر بن طفیل پناه او را نادیده گرفت و خیانت كرد متأثر شد و درصدد جبران برآمد و پسر خود ربیعه و برادرزاده اش لَبید را با هدیه ای برای نوعی عذرخواهی نزد پیامبر فرستاد. حضرت باز هم هدیه او را نپذیرفت.

تذكر دو نكته در این جا مناسب است؛ یكی این كه مؤلف سیرة المصطفی/ 443 در بی گناهی ابوبرا تشكیك كرده و می گوید ابوبرا در

ص: 233

بین قبیله خود رهبری مطاع بود و عرب هم پناه را معتبر می دانست و به آن اهتمام ویژه ای می ورزید و فرض این است كه ابوبرا به یاران پیامبر پناه داده بود. و انگهی ابوبرا با پیمان شكنان برخورد و اعتراض و خونخواهی نكرد. در پاسخ این اشكال می توان گفت شاید ابوبرا در ادای مسئولیت خود كوتاهی كرده باشد ولی تعمد و خیانتی در كار نبوده است. از ملاقاتی هم كه فرزند او پس از وقوع حادثه با رسول خدا (ص) داشته بیش از این استفاده نمی شود. واقدی 1/ 350 می نویسد: بعدها كه ابوبرا بیمار شد و از پیامبر طلب شفا كرد حضرت عسلی را متبرك كرد و برای او فرستاد.

نكته دوم این كه برخی از محققان معاصر در بسیاری از جزئیات این دو حادثه تشكیك و تردید كرده اند و عمده دلایل آنان اختلاف زیاد بین روایات و بعضا تناقضات آن هاست. روشن است كه اگر بر اثر اختلاف نقل ها و یا تناقض بدوی آن ها در وقایع تاریخی تشكیك و انكار شود اكثر حوادث تاریخی قابل اثبات نیست.

بنی نضیر رفت. طبرسی در اعلام الوری/ 88 گفته رفتن حضرت برای گرفتن وام و برخی نیز گفته اند برای سؤال از چگونگی دیه بوده است، زیرا بنی نضیر از هم پیمانان بنی عامر بودند و از قوانین و مقررات دیه آنان اطلاع داشتند. البته برخی هم احتمال داده اند این ظاهر قضیه بوده و حضرت درواقع می خواسته از اهداف و نیات آنان مطلع گردد، چرا كه پس از جنگ احد منافقان و یهود بر پیامبر و مسلمانان جرأت یافتند و درصدد توطئه و ضربه زدن برآمدند. بعضی هم توطئه قتل رسول خدا را در اثناء یك مناظره علمی علت جنگ بنی نضیر دانسته اند.

مؤلف سبل الهدی 4/ 451 گوید: كفار قریش قبل از جنگ بدر به سردسته منافقان عبدالله بن ابی و بت پرستان مدینه نامه نوشتند كه شما محمد را پناه دادید، حال یا او را اخراج كنید و یا ما عرب را بر سر شما می ریزیم ولی آنان نتوانستند كاری كنند. پس از جنگ بدر به یهودیان نامه نوشتند و گفتند شما دارای سلاح و قلعه های مستحكم هستید، پس یا با محمد بجنگید و یا ما چنین و چنان خواهیم كرد. یهود بنی نضیر تصمیم به قتل پیامبر گرفتند كه توطئه شان برملا شد و رسول خدا (ص) به جنگ آنان رفت.

به هر حال پیامبر همراه كمتر از ده نفر از اصحاب راهی قلعه بنی نضیر شد و در كنار دیوار خانه یكی از آنان نشست و راجع به كمك در پرداخت خونبها به طایفه بنی عامر گفتگو كرد. یهودیان گفتند: ای ابوالقاسم هر چه دوست داشته باشی انجام می دهیم. چطور شده به دیدار ما آمده ای؟! بنشین تا از شما پذیرایی كنیم. آن گاه عده ای از آنان خلوت كرده و در باب كشتن پیامبر رایزنی كردند. حُیی بن اخْطَب گفت: ای

ص: 235

یهودیان از بالای بام سنگی بر سرش بیفكنید و او را بكشید! كاری كه یك روز باید انجام بدهید هم اكنون تمامش كنید. سَلّام بن مِشْكَم آنان را از این كار نهی كرد ولی نپذیرفتند. عمرو بن جِحاش سنگ آسیایی را آماده كرد و می خواست آن را بر سر پیامبر بیندازد كه جبرئیل او را از توطئه آنان آگاه ساخت. حضرت به سرعت برخاست و چنین وانمود كرد كه برای كاری می رود و یكسره آهنگ مدینه كرد و به روایت تاریخ الخمیس 1/ 460 علی (ع) را طلبید و فرمود: «از جای خود تكان نخور و هر كس از اصحاب در باره من سؤال كرد بگو به مدینه رفت». آن گاه امیرالمؤمنین و یاران پیامبر مقداری منتظر نشستند، وقتی از مراجعت حضرت مأیوس شدند برخاستند بروند. حُیی بن اخطب گفت: ابوالقاسم عجله كرد حال آن كه ما قصد داشتیم خواسته او را برآورده سازیم و از ایشان پذیرایی كنیم.

این پیشنهاد را می پذیریم.

پیامبر (ص) به مدینه آمد و محمد بن مَسْلَمَه را كه با یهود بنی نضیر هم پیمان بود به سوی آنان فرستاد تا بگوید كه در مدت ده روز از مدینه بیرون بروند. یهودیان چند روزی توقف كردند و در این بین آماده رفتن بودند و تعدادی شتر نیز از قبیله اشجع كرایه كردند.

بهتر است شما سه نفر از اصحاب خود را همراه بیاورید و از علمای ما نیز سه نفر بیایند. حضرت این پیشنهاد را نیز پذیرفت. آن گاه سه نفر عالم یهود خنجر همراه خود پنهان كردند تا به طور ناگهانی رسول خدا (ص) را به قتل برسانند. یكی از زنان خیرخواه بنی نضیر برادر خود را كه مسلمان شده و در جرگه انصار بود از توطئه یهود مطلع ساخت و او نیز سریعاً مطلب را به آگاهی رسول خدا (ص) رساند و ایشان از رفتن به مناظره خودداری كرد و به مدینه بازگشت. نكته قابل تأمّل این كه رسول خدا برای هدایت یهود راضی بود هر شرطی را بپذیرد ولی آنان خود گمراهی و تباهی را انتخاب كردند.

بیهقی در دلائل النبوة 3/ 179 و صالحی شامی در سبل الهدی 4/ 451 نیز این مطلب را نقل كرده اند جز آن كه گفته اند این كار به تحریك قریش انجام شد و هم چنان كه گذشت علت جنگ بنی نضیر نیز بنابر قولی این مسأله بوده است. گویا كعب بن مالك در شعر خود به این مطلب اشاره دارد در آن جا كه به روایت ابن اسحاق 3/ 209 می گوید:

لَقَدْ خَزِیَتْ بِغَدْرَتِهَا الْحُبُورُ كَذاكَ الدَّهرُ ذُو صَرْفٍ یَدُورُ

احبار یهود با خیانتی كه كردند مسلّماً خوار شدند. روزگار این گونه پستی و بلندی دارد.

واقدی 1/ 369 گوید: عبدالله بن ابَی نزد كعب بن اسد رئیس بنی قریظه فرستاد و درخواست كمك كرد ولی او گفت حتی یك نفر از بنی قریظه پیمان شكنی نمی كند. عبدالله پیوسته حُیی بن اخطب را به مقاومت و جنگ تشویق می كرد تا آن كه حُیی برادر خود جُدَی ابن اخطب را نزد پیامبر فرستاد و گفت به او بگو كه ما خانه و اموال

ص: 238

خود را ترك نمی كنیم، هر كاری می خواهی بكن! آن حضرت میان اصحاب نشسته بود چون این خبر را شنید تكبیر گفت! مسلمانان نیز تكبیر گفتند.

آن گاه دستور بسیج داد مسلمانان بی درنگ آماده شدند، پرچم را به دست علی داد و همراه سپاه اسلام به سوی بنی نضیر حركت كرد و نماز عصر را در منطقه بنی نضیر گزارد. یهودیان آن روز را تا شب به سوی مسلمانان تیراندازی و سنگ پرانی كردند. بقیه اصحاب نیز كه به واسطه كارهای خود تأخیر كرده بودند تا وقت نماز عشا خود را به اردوگاه رساندند. پیامبر نماز عشا را خواند آن گاه علی بن ابی طالب را به فرماندهی لشكر منصوب كرد و خود با چند نفر از اصحاب به خانه بازگشت. صبح پس از اقامه نماز ابن ام مكتوم را به جانشینی خود گماشت و به سوی بنی نضیر رفت. یك خیمه چوبی كه بر روی آن چرم و پارچه مویین كشیده بودند و سعد بن عباده آن را فرستاده بود برای رسول خدا برپا كردند. یكی از یهودیان به نام غَزْوَك كه بی باك و شجاع و تیرانداز ماهری بود تیری انداخت كه به خیمه پیامبر اصابت كرد. حضرت دستور داد خیمه اش را از تیررس دشمن دور كردند. یهودیان آن روز را به شب بردند ولی از كمك عبدالله بن ابی خبری نشد.

كارهای شماست». چیزی نگذشت او با سر غَزْوَك آمد، سر را مقابل پیامبر گذاشت و گفت: «ای رسول خدا! من در كمین این مرد پلید بودم دیدم مرد شجاعی است. با خود گفتم ممكن است جرأت پیدا كند و شبانه بر ما شبیخون بزند. او در حالی كه شمشیر برهنه داشت همراه تنی چند از یهودیان پیش می آمد. من بر وی سخت حمله كردم و او را كشتم. یارانش گریختند ولی در همین نزدیكی هستند، اگر چند نفری با من بفرستی امیدوارم بر آنان دست یابم. پیامبر ابودُجانه و سهل بن حُنیف و ده نفر دیگر را همراه آن حضرت فرستاد. ایشان دشمن را تعقیب كرده و پیش از آن كه به قلعه های شان برسند كشتند و سرهای آنان را آوردند و در چاه های بنی خَطْمَه انداختند.

وقتی اخراج یهودیان قطعی شد آنان تا توانستند از اموال منقول همراه خود برداشته و خانه های شان را نیز تخریب كردند تا به دست مسلمانان نیفتد. پیامبر آنان را پس از پانزده روز محاصره، از مدینه اخراج كرد. بعضی از یهودیان رهسپار خیبر شدند، برخی هم به اذْرِعات شام رفتند. هنگام ترك مدینه صف كشیده و بر ششصد شتر سوار شدند و از وسط بازار مدینه عبور كردند. ابن اسحاق 3/ 202 گوید: از طایفه بنی نضیر فقط دو مرد به نام یامین بن عُمیر و ابوسعد بن وَهْب در زمان محاصره شبانه از قلعه خارج شدند و اسلام آوردند و اموال خود را حفظ كردند.

رسول خدا بین مهاجران تقسیم كن و آنان هم چنان در خانه های ما بمانند. همه انصار گفتند: با این پیشنهاد موافقیم و می پذیریم. حضرت فرمود:

«اللَّهُمَّ ارْحَمِ الأَنْصارَ وَ أَبْناءَ الأَنْصارِ».

خدایا انصار و فرزندان انصار را رحمت فرما.

آن گاه قسمتی از اموال آنان را بین مهاجران تقسیم كرد و به انصار جز دو نفر، سهل بن حُنیف و ابودُجانه انصاری كه نیازمند بودند به كس دیگر چیزی نداد. از همین زمان به بعد مهاجران كم كم از منازل انصار بیرون رفتند و زندگی مستقل تشكیل دادند.

نكته قابل تذكر این است كه در غزوة بنی قینقاع هم اموال آنان بدون جنگ و درگیری به دست آمد، با این حال آن جا گفته نشد كه از خالصه رسول خداست. حلبی 2/ 268 اشاره ای به این مطلب دارد. البته ممكن است این حكم در جنگ بنی نضیر تشریع شده و پیش از آن نبوده است. برخی از محققان گفته اند علت این كه اموال بنی نضیر اختصاص به رسول خدا پیدا كرد این بود كه قلعه بنی نضیر به دست امیرالمؤمنین فتح شد و درحقیقت او به تنهایی این جنگ را به پیروزی رساند. بعضی از پژوهشگران معتقدند این اختلاف نشأت گرفته از حكم حكومتی پیامبر بوده است.

ناراحت و غمگین شدند. به نقل ابن اسحاق 3/ 205 ابن لُقَیم عَبْسِی گوید:

فَمَنْ مُبْلِغٌ عَنِّی قُرَیْشاً رِسالَةً فَهَلْ بَعْدَهُم فِی الْمَجْدِ مِنْ مُتَكرَّمِ

كیست كه از سوی من به قریش پیام ببرد كه آیا پس از بنی نضیر در شرافت و بزرگی جایگاهی برای شما مانده است؟!

اخراج بنی نضیر حتی برای برخی از مسلمانان هم پیمان آنان نیز خوشایند نبود تا آن جا كه افرادی چون حسان بن ثابت از رفتن آنان تأسف خوردند. در مقابل برای مسلمانان پیروزی آشكاری بود و تا اندازه زیادی شكست جنگ احد را جبران كرد و خطر بالقوه بزرگی را از بین برد و امنیت مدینه را تا حد زیادی تأمین كرد.

در هیچ یك از منابع سیره و تاریخ اسلام تعداد یهودیان بنی نضیر ذكر نگردیده است. در تفسیر قمی 1/ 168 آمده است: یهودیان بنی نضیر هزار نفر بودند كه گویا با توجه به این كه به قول واقدی 1/ 374 هنگام رفتن ششصد شتر آنان را حمل می كرده و طبق روایت تاریخ الخمیس 1/ 462 از ابن عباس كه هر سه خانوار یك شتر داشتند آنان دویست خانوار بوده اند كه میانگین جمعیت آن تقریباً هزار نفر می شود و اگر روایت دیگر تاریخ الخمیس 1/ 462 كه می گوید به هر سه نفر یك شتر تعلق داشت صحیح باشد می توان گفت تعداد آنان نزدیك به دو هزار نفر بوده است.

«اوست كسی كه كافران اهل كتاب را در نخستین برخورد با مسلمانان از خانه های شان بیرون راند، شما گمان نمی كردید كه آنان بیرون روند. خودشان می پنداشتند كه دژهای شان آنان را از عذاب الهی در امان نگه می دارد. خداوند در دل های شان هراس افكند به گونه ای كه خانه های خود را با دست خویش و با دست مؤمنان ویران می كردند». چون قطع درختان نخل در اذهان برخی شبهه ایجاد كرده بود خداوند این كار را تأیید كرد و فرمود: «هر درخت نخلی را كه قطع كردید یا آن را به حال خود وانهادید به اذن خدا بود تا فاسقان را خوار گرداند». آن گاه به توضیح فَی ء و غنایم می پردازد. در قرآن به علت جنگ بنی نضیر اشاره نشده است.

مست شدند، سپس برخی مشغول نماز گردیدند و یكی از آنان سوره كافرون را در نماز خود این گونه خواند: «قُلْ یَا أَیُّهَا الْكَافِرُونَ أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ». پس از این واقعه آیه چهل و سه نساء فرود آمد:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَوةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَی).

ای كسانی كه ایمان آورده اید در حال مستی گرد نماز نروید.

پس از این ماجرا شرابخواری خیلی كم شد تا آن كه گروهی از انصار همراه سعد بن ابی وقاص در جلسه ای شراب نوشیدند و در حال مستی به تفاخر پرداختند. سعد شعری در هجای انصار خواند و كار به درگیری كشید، پس از آن شكایت نزد رسول خدا بردند. آن گاه آیه نود مائده نازل شد:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالأَنصَابُ وَالأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ).

ای كسانی كه ایمان آورده اید شراب و قمار و بت ها و تیرهای قرعه پلیدند و از كار شیطان اند، پس از آن ها دوری گزینید.

در تاریخ تحریم نهایی خمر اختلاف زیاد است، مشهور آن است كه تحریم نهایی خمر هم زمان با جنگ بنی نضیر بوده است. از آن جا كه شرابخواری در بین عرب ها رایج و نفع تجاری آن نیز زیاد بود تحریم دفعی آن بر آنان سخت و دشوار می نمود، به این لحاظ حرمت آن به تدریج تشریع شد. هر چند از گزارش ابن اسحاق 2/ 28 كه می گوید وقتی اعْشی برای پذیرش اسلام به مكه آمد به او گفتند محمد شراب را تحریم كرده، استفاده می شود كه شراب در همان اوایل بعثت هم نوعی مذمّت و حرمت داشته است.

ص: 245

جنگ با شما فراهم آورده بود. با تبلیغات او اوضاع طوری شد كه بیم آن می رفت كسی در جنگ شركت نكند.

پیامبر (ص) فرمود: «سوگند به آن كه جانم در دست اوست هر آینه به جنگ خواهم رفت هر چند یك نفر با من خارج نشود». پرچم را به دست علی (ع) داد و با سپاه یك هزار و پانصد نفری با ده اسب راهی سرزمین بدصر شد. هشت شب منتظر ابوسفیان ماند. مسلمانان مقداری كالای تجاری كه همراه داشتند فروختند و سپس به مدینه بازگشتند.

ابوسفیان به قریش گفت می دانید كه ما نعیم بن مسعود را برای متفرق كردن یاران محمد فرستادیم ولی ما هم اكنون بیرون می رویم و یكی دو شب بعد بازمی گردیم. ابوسفیان با دو هزار نفر و پنجاه اسب حركت كرد و تا نزدیك مرّ الظهران و یا عُسْفان آمد. مَعْبَد بن ابی مَعْبَد خزاعی كه آن سال در بازار بدر شركت كرده بود نخستین كسی بود كه اخبار بدرالموعود را به مكه برد. صفوان به ابوسفیان گفت: به خدا سوگند من تو را آن روز از وعده دادن بازداشتم و اكنون آنان بر ما جسور شدند و تصور می كنند به واسطه ضعف و ناتوانی است كه از مقابله با آنان خودداری كردیم. از همین جا بود كه قریش دوباره به چاره اندیشی و جمع اموال برای جنگ با پیامبر پرداختند و مقدمات جنگ خندق را فراهم كردند.

تخلف ابوسفیان از وعده ای كه به پیامبر و مسلمانان داده بود موجب سرشكستگی و تضعیف او شد و در بین طوایف عرب انعكاس بدی داشت. شعرا خُلْف وعده او را تقبیح كرده و به سرزنش وی پرداختند. كعب بن مالك گفت:

ص: 247

وَعَدْنا أَباسُفْیانَ بَدْراً فَلَمْ نَجِدْ*** لِمَوْعِدِه صِدْقاً وَ ما كانَ وافِیاً

با ابوسفیان درباره حضور در بدر وعده گذاردیم ولی او را در وعده اش راستگو نیافتیم، او وفاكننده به وعده خود نیست.

شده و قصد حمله به مدینه را دارند. پیامبر با هزار نفر از مسلمانان آهنگ دومة الجندل كرد. شب ها راه می پیمود و روزها خود را از انظار پنهان می داشت. به نزدیكی دومة الجندل كه رسیدند معلوم شد دشمن از آن جا كوچیده است و مسلمانان جز بر گوسفندان و شبانان ایشان دست نیافتند. اهل دومة الجندل نیز با اطلاع از ورود سپاه اسلام پراكنده شدند. پیامبر چند روزی در آن جا توقف نمود و دسته هایی به اطراف اعزام كرد.

مسعودی در التنبیه والاشراف/ 214 گوید: این نخستین جنگ با رومیان بود، زیرا اكَیدِر بن عبدالملك كِنْدی فرمانروای دومة الجندل بر كیش نصرانیت و فرمانبردار هِرَقْل پادشاه روم بود و راه بر مسافران و بازرگانان مدینه می بست.

بنی نضیر به خواسته پیامبر گردن نهادند و از مدینه بیرون رفتند. یهودیان بنی نضیر کشاورز بودند و بیشتر اموال آنان نخلستان و زمینهای زراعی بود و چون اموالشان بدون جنگ و درگیری به دست آمده بود فیء و از خالصه رسول خدا به حساب می آمد و متعلق ب_ه خ_ود آن حضرت بود. پیامبر قسمتی از اموال آنان را بین مهاجران تقسیم کرد و به انصار جز دو نفر سهل بن حنیف و ابودجانه انصاری که نیازمند بودند به کس دیگر چیزی نداد. از همین زمان به بعد مهاجران کم کم از منازل انصار بیرون رفتند و زندگی مستقل تشکیل دادند. جنگ بنی نضیر دومین درگیری مسلمانان با یهود بود اخراج بنی نضیر با توجه به قدرتی که در مدینه داشتند ضربه شکننده ای به یهودیان وارد آورد و برای منافقان و مشرکان نیز شکست غیر مستقیم به حساب می آمد، زیرا آنان امید زیادی به یهودیان داشتند. نوشته اند منافقان به شدت ناراحت و غمگین شدند.

بدر الموعد: این غزوه به نامهای بدر الآخره و ب_در الثالث_ه ن_ی_ز ن_امی_ده شده است. طبق وعده ابوسفیان در جنگ احد قرار شد قریش سال آینده منطقه بدر با مسلمانان برخورد کنند ابوسفیان از رفتن به سرزمین بدر و جنگ با رسول خدا اکراه داشت اما سپاه اسلام به سرزمین بدر رفت و در آنجا هشت شب منتظر ابوسفیان ماند مسلمانان مقداری کالای تجاری که همراه داشتند فروختند و سپس به مدینه بازگشتند. تخلف ابوسفیان از وعده ای که به پیامبر و مسلمانان داده بود موجب سرشکستگی و تضعیف او شد و در بین طوایف عرب برای وی انعکاس بدی داشت.

ص: 250

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

ص: 12

رخداد جنگ بنی قریظه و در نهایت اسارت آنان به دست سپاه اسلام خواهیم پرداخت.

بر توحید ترجیح داده و گفتند بلكه دین شما از دین محمد بهتر است و شما از او به حق نزدیك ترید. خداوند آیه پنجاه و یك سوره نساء را در مذمت و تقبیح آنان نازل كرد:

أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْكِتَابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ كَفَرُوا هَؤُلاءِ أَهْدَی مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلًا.

آیا ندیدی كسانی را كه بهره ای از كتاب به آنان داده شده به جبت و طاغوت ایمان می آورند و به كافران می گویند اینان از كسانی كه ایمان آورده اند هدایت یافته ترند.

باری، قریش از پاسخ یهودیان شاد و در جنگ با رسول خدا راسخ تر شدند. سپس پنجاه نفر از سران طوایف با یكدیگر هم پیمان گشتند و در كنار پرده كعبه گرد آمده سوگند یاد كردند كه تا آخرین نفر بر ضد رسول خدا (ص) بجنگند.

یهودیان نیز غَطَفان و بنی سُلیم را با خود متحد كردند و قرار شد در ازای شركت قبیله غَطَفان خرمای یك سال خیبر و یا به قولی نصف آن را به آنان بدهند. سرانجام از تمامی قبایل ده هزار نیرو، ششصد اسب و چندین هزار شتر در قالب سه لشكر آماده شدند. فرماندهی كل سپاه با ابوسفیان بود. گویا حجاز تا آن روز در هیچ یك از جنگ های خود چنین سپاه بزرگی را ندیده یا كم دیده بود.

صدوق در خصال/ 368 امیرالمؤمنین فرمود جبرئیل بر پیامبر نازل شد و او را از این مطلب آگاه كرد. واقدی 2/ 444 گوید: حضرت یاران خود را از حمله قریب الوقوع قریش باخبر ساخت و آنان را موعظه كرد و فرمود اگر شكیبایی و پرهیزكاری كنند پیروز خواهند شد و مردم را به اطاعت از خدا و رسول او فرا خواند. آن گاه درباره جنگ به مشورت پرداخت و از آنان پرسید برای پیكار با دشمن به بیرون مدینه بروند یا در مدینه بمانند؟ نظر مسلمانان در این مورد مختلف بود.

سلمان گفت: ای رسول خدا (ص) روزگاری كه ما در سرزمین فارس بودیم و از سواران دشمن بیم داشتیم در اطراف خود خندق می كندیم. مسلمانان نظر سلمان را پسندیدند و با توجه به خسارتی كه در جنگ احد متحمل شده بودند بیشتر مایل بودند كه در داخل مدینه بمانند. پیامبر (ص) سوار اسب شد و همراه تنی چند از اصحاب برای تعیین مكان حفر خندق و اردوگاه سپاه بیرون رفت. قرار شد در دامنه كوه سَلْع اردو بزنند و كوه را پشت سر قرار دهند و حفر خندق را از ناحیه مَذاذ شروع و به ذُباب و راتِج ختم كنند. پیامبر همان روز فرمان حفر خندق را صادر كرد. از ناحیه راتِج تا كوه ذُباب كه قسمت شرقی بود به مهاجران واگذار گردید و از ناحیه كوه ذُباب تا كوه بنی عبید به انصار سپرده شد.

پیامبر (ص) هر چهل ذراع را به ده نفر سپرد و این جا بود كه بر سر سلمان كه به تنهایی به جای ده مرد كار می كرد نزاع شد. انصار مدعی بودند سلمان از انصار است و مهاجران می گفتند او از مهاجران است و هر یك خواهان آن بودند كه سلمان را نزد خود ببرند. در این بین پیامبر

ص: 16

داوری كرد و با سخن تاریخی خود به كشمكش انصار و مهاجر خاتمه داد و فرمود:

«سَلْمانُ مِنّا أَهْلَ الْبَیْتِ».

سلمان از ما اهل بیت است.

مسلمانانی كه سهم خود را حفر می كردند به یاری كسانی می شتافتند كه هنوز سهم خود را نكنده بودند.

به روایت ابن اسحاق 3/ 230 سلمان گوید: «من در ناحیه ای از حفر خندق به سنگ بزرگی برخوردم كه كار را دشوار ساخت. رسول خدا (ص) آمد كلنگ را از من گرفت سه بار به آن زد كه هر بار برقی از زیر كلنگ جهید. پرسیدم: ای رسول خدا این برق چه بود؟ فرمود: «خداوند با برق نخستین یمن و با برق دوم شام و مغرب و با برق سوم مشرق زمین را برای من فتح كرد».

خندق به طور دقیق در متون سیره و تاریخ ذكر نشده است.

محققان و نویسندگان متأخر از روی برخی قراین حدود و اندازه آن را متفاوت گفته اند. به نقل واقدی 2/ 447 عمق خندق پنج ذراع بوده است كه حدود دو متر و نیم می شود. با توجه به گزارشی كه گفته عمق خندق بلندتر از قامت یك انسان بوده و اگر شخصی در آن می ایستاد دیگر دیده نمی شده این اندازه صحیح تر به نظر می رسد. عرض آن هم گویا حدود دو متر و نیم تا سه متر بوده كه انسان پیاده و سواره به راحتی نمی توانسته از آن عبور كند. طول خندق را پنج هزار ذراع نوشته اند كه قریب نیم فرسخ می شود. اگر سه هزار نیرویی كه در جنگ احزاب حاضر شدند در حفر خندق هم شركت نموده و همان طور كه تصریح شده هر نفر هم چهار ذراع حفر كرده باشند طول خندق دوازده هزار ذراع بوده است، یعنی حدود یك فرسخ و این دقیق تر به نظر می رسد. محمد حمیدالله حیدرآبادی هم در كتاب رسول اكرم در میدان جنگ/ 114 گفته است: «شخصاً بعد از رسیدگی به وضع خندق چنین استنباط می كنم كه طول اصلی آن در حدود پنج كیلومتر و نیم بوده است». واقدی 2/ 454 گوید: خندق به مدت شش روز حفر شد.

از مردم نجد در ناحیه ای از نَقْما تا كنار احد جای گرفتند. پیامبر (ص)، ابن ام مكتوم را در مدینه به جای خود گذاشت و دستور داد زنان و كودكان را در برج ها و كوشك ها جای دادند و پرچم مهاجران را به علی بن ابی طالب و پرچم انصار را به سعد بن عباده داد و با سه هزار نفر از مدینه خارج شد و در دامنه كوه سَلْع فرود آمد و آن جا را لشكرگاه خود قرار داد. كوه سَلْع پشت سر و خندق در مقابل حضرت بود و بین سپاه اسلام و سپاه شرك خندق قرار داشت.

آن گاه عهدنامه ای را كه با رسول خدا بسته بودند آوردند، حُیی آن را پاره كرد و از قلعه بنی قریظه خارج شد.

واقدی 2/ 457 گوید: رسول خدا (ص) پس از آگاهی از پیمان شكنی بنی قریظه ابتدا زبیر را فرستاد تا خبری بیاورد. زبیر پس از بررسی و بازدید بازگشت و گفت بنی قریظه را دیدم كه چهارپایان خود را جمع كرده و قلعه ها و راه های شان را اصلاح و ترمیم می كردند. باز هم برای كسب اطلاع بیشتر و اتمام حجت سعد بن عباده و سعد بن معاذ و اسید بن حُضیر را نزد آنان فرستاد و فرمود: «بنگرید آن چه از اینان به ما رسیده راست است یا دروغ؟ اگر راست بود سخن به كنایه بگویید من می فهمم تا موجب تضعیف مسلمانان نشود و اگر بر پیمان خود وفادارند آشكارا و در حضور مردم بگویید». اینان نزد یهودیان آمدند دیدند كار از پیمان شكنی هم بالاتر است. وقتی از آنان خواستند نقض عهد نكنند به رسول خدا (ص) اسائه ادب كرده و به سعد بن معاذ فحش های ركیك دادند. فرستادگان پیامبر بازگشتند و با گفتن عَضَل و قاره به آن حضرت رساندند كه مانند قبیله عَضَل و قاره پیمان شكنی كرده اند. رسول خدا (ص) تكبیر گفت و فرمود:

«أَبْشِرُوا یا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ بِنَصْرِ اللهِ وَ عَوْنِهِ».

ای مسلمانان مژده باد شما را به یاری و كمك خداوند.

به این صورت خبر پیمان شكنی یهودیان در بین مسلمانان پخش شد.

مسلمانان بر زنان و كودكان و اموال خود سخت بیمناك بودند. یهود بنی قریظه تصمیم گرفتند شبانه به مركز مدینه شبیخون بزنند. به این منظور حُیی بن اخطب رانزد قریش فرستادند تا هزار نفر از آنان و هزار نفر از غطفان بیایند و به كمك آنان به مركز شهر حمله كنند. این خبر به پیامبر رسید و گرفتاری بسیار سخت شد. رسول خدا (ص)، سَلَمَة بن اسْلَم را با

ص: 20

دویست مرد و زید بن حارثه را همراه سیصد نفر برای پاسداری از مدینه اعزام كرد و فرمود تا سپیده دم تكبیر بگویند.

قمی 2/ 182 گوید: امیرالمؤمنین (ع) برخاست و از رسول خدا (ص) اجازه رفتن به میدان خواست. حضرت فرمود: «نزدیك من بیا». چون نزدیك رفت عمامه از سر خویش برداشت و بر سر وی نهاد و شمشیر خود، ذوالفقار را نیز به او داد. سپس دست به دعا برداشت و فرمود: «خدایا او را بر دشمن یاری فرما» و از خدا خواست تا وی را از هر جهت محافظت فرماید. آن گاه به نقل طبرسی/ 194 و ابن ابی الحدید 13/ 361 سخن مهم و تاریخی خود را درباره عظمت و اهمیت این نبرد چنین بیان داشت: «بَرَزَ الإِیمَانُ كُلُّهُ إِلَی الشِّرْكِ كُلِّهِ» تمامی ایمان در برابر تمامی كفر آشكار شد. ابن ابی الحدید 19/ 63 گوید: علی (ع) هنگامی كه نزدیك عمرو رسید پاسخ رجز او را چنین داد:

لا تَعْجَلَنَّ فَقَدْ أَتا ***كَ مُجِیبُ صَوْتِكَ غَیْرَ عاجِز

ذُو نِیَّةٍ وَ بَصِیرَةٍ ***یَرْجُو بِذاكَ نَجاةَ فائِز

شتاب مكن كه همانا پاسخ دهنده بانگ تو با قدرت تمام به سویت آمد، كسی كه دارای هدف و بینش است و از این نبرد امید رستگاری دارد.

مصدّق بن شَبیب نحوی می گفت: به خدا سوگند پیشنهاد بازگشت برای زنده ماندن علی (ع) نبود بلكه از ترس بود، زیرا او از كشته های علی در بدر و احد اطلاع داشت و می دانست كه اگر با وی به نبرد برخیزد همانا كشته خواهد شد. چون خجالت می كشید ترس خود را اظهار كند چنین گفت و هر آینه دروغ می گفت. امیرالمؤمنین فرمود: «ای عمرو تو در جاهلیت می گفته ای اگر كسی سه خواسته از تو داشته باشد تمامی و یا یكی از آن ها را می پذیری» گفت: آری. حضرت از او خواست مسلمان شود، نپذیرفت. به او گفت جنگ را ترك كند و به مكه بازگردد، قبول نكرد.

سرانجام به او پیشنهاد كرد پیاده به جنگ بپردازد، این را پذیرفت و اسب خود را پی كرد و یا به قولی به صورت آن زد و به كناری راند. آن گاه به پیكار پرداختند، غبار غلیظی برخاست به طوری كه از چشم ها پنهان شدند. عمرو با شمشیر آخته حمله ور شد، حضرت در پناه سپر به استقبال او رفت. عمرو ضربتی زد سپر شكافته شد و بر سر آن بزرگوار اصابت نمود. حضرت بی درنگ ضربتی بر شانه عمرو زد كه او را نقش بر زمین كرد. از حذیفه نقل شده كه زره عمرو كوتاه بود امیرالمؤمنین با شمشیر پاهایش را قطع كرد و او از قفا به زمین افتاد. ابن شهر آشوب در مناقب 2/ 115 گوید: چون علی (ع) روی سینه عمرو نشست تا سرش را جدا كند او به مادر حضرت دشنام داد و آب دهان به صورتش افكند. حضرت خشمناك شد و از بیم آن كه مبادا او را برای انتقام خویش بكشد برخاست و وی را رها كرد، بعد كه خشمش فروكش كرد سر عمرو را برای رضای خدا از بدن جدا كرد.

ص: 24

به روایت شیخ مفید/ 55 امیرالمؤمنین (ع) سر عمرو را جدا كرد و با خود آورد مقابل رسول خدا گذاشت. در این لحظه پیامبر ارزش و عظمت كار آن حضرت را بیان كرد و برای همیشه جاودانه ساخت، به نقل تاریخ بغداد 12/ 19، مستدرك حاكم 3/ 32 و مجمع البیان 8/ 343 فرمود:

«لَضَرْبَةُ عَلِیٍّ یَوْمَ الْخَنْدَقِ أَفْضَلُ مِنْ عِبادَةِ الثَّقَلَیْنِ».

هر آینه ضربت علی در روز خندق برتر از عبادت جن و انس است.

شیخ مفید/ 56 و ابن ابی الحدید 19/ 62 روایت كرده اند كه پس از كشته شدن عمرو، پیامبر (ص) فرمود:

«الآنَ نَغزُوهُم وَ لا یَغْزُونا».

هم اینك ما به جنگ آنان می رویم و آنان دیگر به جنگ ما نمی آیند.

مایل هستید باز هم اجرا كنید كه ما گوش به فرمانیم و اما اگر مشورت می فرمایید پس برای آنان نزد ما جز شمشیر چیز دیگری نیست. پیامبر (ص) به سعد بن معاذ دستور داد نامه را پاره كند و او با آب دهان نوشته ها را محو نمود و سپس آن را پاره كرد.

برخی از محققان معاصر در صحت این مطلب به این گونه تردید كرده و مسائلی را در استبعاد آن ذكر نموده اند. به نظر می رسد اصل داستان صحیح است ولی به گونه ای دیگر و آن این كه درخواست این مطلب از سوی قبیله غطفان بوده است نه از جانب پیغمبر. واقدی 2/ 483 نقل می كند كه زبیر بن باطا در ضمن سخنان خود كه تفاوت موقعیت بنی قریظه را با قریش بیان می داشت گفت: غطفان از محمد خواسته اند كه مقداری از محصول خرمای اوسیان را به آنان بدهد تا برگردند و محمد نپذیرفته و گفته است فقط شمشیر بین ما حكمفرماست. با توجه به این كه قبیله غطفان به گدایان عرب معروف بودند و در شدت فقر و تنگدستی به سر می بردند به احتمال زیاد درخواست قسمتی از خرمای مدینه از سوی خود آنان بوده است.

آن جا نزد بنی قریظه كه در جاهلیت ندیمشان بودم رفتم و گفتم ای بنی قریظه دوستی و صمیمیت مرا با خویش می دانید. قریش و غطفان مانند شما نیستند، اگر پیروز نشوند به سرزمین خود باز می گردند و شما را با محمد رها می كنند و شما هم به تنهایی قدرت مقاومت با او را ندارید. پس در جنگ با آنان همراه نشوید مگر آن كه گروهی از اشراف و بزرگان آنان را گروگان بگیرید.

سپس نزد قریش آمد و به ابوسفیان و بزرگان قریش گفت از دوستی من با خود و مخالفتم با محمد به خوبی آگاهید. بنی قریظه از پیمان شكنی با محمد پشیمان شده و شخصی را نزد او فرستاده و گفته اند ما هفتاد نفر از قریش و غطفان می گیریم و به تو تسلیم می كنیم تا گردن بزنی و ما تا پایان جنگ همراه تو می جنگیم مشروط بر آن كه بنی نضیر را بازگردانی. آن گاه نزد قبیله خود غطفان رفت و همین مطلب را به آنان گفت. ابوسفیان و رؤسای غطفان عكرمة بن ابی جهل را همراه چند نفر از قریش و غطفان غروب جمعه نزد بنی قریظه فرستادند. عكرمه به آنان گفت توقف ما طولانی و مراتع خشك شده است و چهارپایان در معرض هلاكت اند، آماده باشید فردا صبح همگی با این مرد بجنگیم. یهودیان گفتند: فردا شنبه است و ما روز شنبه جنگ نخواهیم كرد. وانگهی ما با محمد نمی جنگیم مگر آن كه شما گروهی از مردان خود را به عنوان گروگان نزد ما بگذارید.

پذیرفتن این داستان بدین صورت مشكل است، محققان در صحت آن تشكیك و تردید كرده اند، چرا كه عموماً راویان آن از قبیله اشجع و درنهایت خود نعیم بن مسعود است و او به گفته ابن دُرید در كتاب

ص: 27

اشتقاق مردی سخن چین بوده است. آری، نعیم به بوقلمون صفتی و دروغگویی شهرت داشته است. او در جنگ بدر الموعد از طرف ابوسفیان مأمور شد در ازای گرفتن بیست شتر به مدینه بیاید و با دروغ پردازی و شایعه پراكنی مسلمانان را از جنگ با ابوسفیان ترسانده و منصرف سازد. لذا نعیم كسی نبود كه به صداقت و راستگویی معروف و مورد اعتماد عرب باشد. آن هم در پذیرش اسرار بسیار خطیر و سرنوشت ساز نظامی. وانگهی چرا احدی به او ایراد نگرفت و وی را در مورد خیانت بزرگی كه در حق قریش و قبیله خود روا داشت سرزنش و توبیخ نكرد.

برخی نیز اشكال كرده و گفته اند نعیم قبل از جنگ خندق مسلمان شده بود. اشكال دیگر این كه اگر علت بازگشت قریش این بوده نباید حُیی بن اخطب نزد بنی قریظه می رفت و خود را تسلیم مرگ می كرد، چون بنی قریظه به وعده ای كه به حُیی داده بودند كه بر ضد پیامبر و مسلمانان بجنگند عمل نكردند و نیز باید هنگامی كه كار بنی قریظه رو به وخامت گذاشت آنان را درباره ترك جنگ سرزنش می كرد.

همان گونه كه گذشت مسأله گروگان و وثیقه گرفتن را واقدی 2/ 486 در یك نقل از ابوكعب قُرَظی روایت می كند كه در همان ابتدای كار بوده است. لذا وقتی عكرمه پرسید كدام گروگان؟ كعب گفت همانی كه خودتان شرط كردید. گفت چه كسی شرط كرده است؟ گفت حُیی بن اخطب. به روایت قُرْب الاسناد/ 133 امیرالمؤمنین (ع) فرمود: «به رسول خدا (ص) خبر رسید كه بنی قریظه كسی را نزد ابوسفیان فرستاده و گفته اند هنگامی كه شما با محمد برخورد كردید ما شما را كمك و یاری

ص: 28

می كنیم. رسول خدا (ص) برخاست خطبه خواند و فرمود: همانا بنی قریظه كسی نزد ما فرستاده اند كه وقتی ما با ابوسفیان به جنگ برخیزیم ما را كمك و یاری دهند. آن گاه این مطلب به ابوسفیان رسید و او گفت یهود خیانت كردند. سپس مسلمانان را رها كرد و رفت».

به هر حال هر چه بوده این مطلب مسلم است كه اختلافی بین مشركان و یهودیان رخ داده، حال علت آن چه بوده، به نظر می رسد كه خود پیامبر در این كار نقش اساسی داشته است. گرچه نعیم نیز در این ماجرا بدون تأثیر نبوده است. اما این كه علت اصلی بازگشت قریش تخلف بنی قریظه بوده به هیچ وجه صحیح نیست و در آینده از آن سخن خواهیم گفت.

گفت از جاسوسان بپرهیزید، هر كسی بنگرد همنشین او كیست؟ حذیفه گوید من دست مردی را كه طرف چپم بود گرفتم و گفتم تو كیستی؟ گفت عمروعاص. دست مردی را نیز كه در پهلوی دیگرم بود گرفتم و گفتم تو كیستی؟ گفت معاویة بن ابی سفیان. آن گاه ابوسفیان گفت ای قریش به خدا قسم این جا جای ماندن شما نیست، همانا اسبان و شتران ما هلاك شدند، بنی قریظه خلف وعده كردند و شدت توفان هم كه می بینید چه بر سر ما آورده است. حركت كنید كه من هم حركت می كنم.

سپس برخاست و به سبب شتابزدگی به شتر پای بسته خود سوار شد. عكرمه ابوسفیان را صدا زد و به او گفت تو سالار و فرمانده این قومی، این گونه می گریزی و مردم را رها می كنی؟ ابوسفیان شرمگین شد و شتر خود را خواباند و از آن پیاده شد. سپس به عمروعاص گفت من و تو ناچاریم با گروهی از سواران این جا در مقابل محمد و یارانش بمانیم تا سپاه بگذرد، زیرا از تعقیب دشمن در امان نیستیم. حذیفه به سوی غطفان رفت دید آنان نیز كوچیده اند. سپس به اردوگاه مسلمانان بازگشت. پیامبر در حال نماز خواندن بود، سلام نماز را كه گفت حذیفه اخبار را به آن حضرت گزارش داد.

رسول خدا (ص) و سپاه اسلام آن شب را در كنار خندق گذراندند و بامداد فردا دیگر هیچ كس از سپاه دشمن در كنار خندق نمانده بود. در این هنگام پیامبر اجازه داد مسلمانان به خانه های خود بروند و آنان با خرسندی تمام و با شتاب به خانه های شان رفتند.

در غزوه احزاب بنابر قول ابن اسحاق 3/ 264 و واقدی 2/ 495 شش نفر

ص: 30

از مسلمانان و سه نفر از مشركان كشته شدند. از شهدای بزرگ جنگ خندق سعد بن معاذ بود كه نخست مجروح و بعد از چند ماه شهید شد. سعد در امور سیاسی و اجتماعی مدینه وزنه سنگینی به شمار می آمد و خدمات بزرگی به اسلام و رسول خدا (ص) كرد. او مردی مؤمن و متعهد و معتقد به مبانی اسلام و مطیع محض پیامبر بود.

مدت محاصره خندق را پانزده، بیست، بیست و پنج، سی و چهل روز و غیر آن هم گفته اند. واقدی 2/ 491 گوید: قول صحیح تر نزد ما پانزده روز است، در شعر ضرار بن خطّاب یك ماه و در شعر ابن زِبَعْری چهل روز آمده است.

می بردید». سپس با توجه به این كه این جنگ امتحان الهی بود می فرماید: «در آن جا بود كه مؤمنان در معرض امتحان قرار گرفتند و سخت تكان خوردند».

بعد به نفاق منافقان و كارشكنی آنان می پردازد و از آنان حكایت می كند كه گفتند خدا و رسولش ما را فریب دادند و بعد از مؤمنان تمجید می كند كه وقتی احزاب را دیدند گفتند این همان است كه خدا و رسولش به ما وعده دادند، خدا و رسول او راست گفته اند و بر ایمان و تسلیمشان افزوده شد.

عاملی كه جلو سپاه بزرگ و ویرانگر قریش و غطفان را گرفت همانا وجود خندق بود. به روایت ابن اسحاق 3/ 267 یكی از مشركان درباره نقش خندق سروده است:

فَلَوْ لا خَنْدَقٌ كانُوا لَدَیْهِ*** لَدَمَّرْنا عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینا

اگر نبود خندقی كه به آن پناه برده بودند همه آنان را نابود می كردیم.

به نقل ابن اسحاق 3/ 269 عبدالله بن زِبَعْرَی نیز گفته است:

لَوْلَا الْخَنادِقُ غادَرُوا مِنْ جَمْعِهِمْ*** قَتْلَی لِطَیْرٍ سُغَّبٍ وَ ذُئاب

اگر خندق ها نبود كشته های زیادی از جمع خود برای پرندگان و گرگان گرسنه برجای می گذاشتند.

ابوسفیان فرمانده كل سپاه شرك نیز در نامه ای به رسول خدا علت عدم پیروزی خود را وجود خندق بیان كرد. لذا سخن مؤلف دولة الرسول فی المدینه/ 252 كه گفته قریش به طور جدی نخواست بجنگد والا عبور از موانع ممكن بود، صحیح به نظر نمی رسد.

علت و عامل بعدی در هزیمت سپاه قریش كشته شدن پهلوان نامدار آنان عمرو بن عَبْدِوُدّ بود. خداوند در آیه بیست و پنج سوره احزاب می فرماید: (وَكَفَی اللهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ). قمی در تفسیر 2/ 189 و حَسْكانی در شواهد التنزیل 2/ 3 گفته اند: مقصود خداوند این است كه به وسیله علی (ع) مؤمنان را از جنگ بی نیاز ساخت. به روایت شیخ صدوق در خصال/ 368 امیرالمؤمنین در این باره فرموده است: «قهرمان عرب و قریش در آن روز عمرو بن عبدوُدّ بود كه مانند شتر مست فریاد می كشید و مبارز می طلبید، هیچ كس به مبارزه او اقدام نكرد. خداوند عزّوجلّ او را به دست من كشت در حالی كه عرب را عقیده این بود كه

ص: 33

هیچ پهلوانی با عمرو برابری نتواند كرد. خداوند قریش و عرب را به سبب این قتلی كه من در بینشان انجام دادم شكست داد».

جابر بن عبدالله انصاری كه از نزدیك صحنه را مشاهده می كرده گفته است همان گونه كه داود باعث شكست سپاه جالوت گشت علی نیز باعث شكست سپاه شرك شد. ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه 5/ 7 تصریح دارد به این كه علت هزیمت سپاه قریش كشته شدن عمرو بن عَبْدِوُد بوده است. آری، با این كه قتل عمرو بسیار خطیر و سرنوشت ساز بود و مسیر تاریخ را به نفع اسلام تغییر داد و قریش را برای همیشه ذلیل و مسلمانان را عزیز كرد ولی آن گونه كه شایسته و حق آن است مطرح نشده است.

در مرحله بعد توفان نیز عرصه را بر مشركان تنگ كرد و تمام تداركات، پشتیبانی، بار و بنه و هستی آنان را بر هم ریخت و نظم و اساس كارشان را دگرگون ساخت. ابوسفیان در توجیه و تعلیل فرمان خود به عقب نشینی و بازگشت به مكه گفت: می بینید كه شدت طوفان با ما چه می كند، نه دیگی بر جایش قرار می گیرد، نه آتشی روشن می ماند و نه خیمه ای بر پای می ایستد. قرآن در آیه نه سوره احزاب می فرماید ما بر سر آنان تندباد فرستادیم. به نقل ابن اسحاق 3/ 368 كعب بن مالك درباره نقش طوفان در شكست سپاه شرك سروده است.

بِرِیحٍ عاصِفٍ هَبَّتْ عَلَیْكُمْ ***فَكُنْتُمْ تَحْتَها مُتَكَمِّهِینا

با طوفان شدیدی كه بر شما وزید و شما در زیر آن همچون كور مادرزاد بودید.

به روایت ابن اسحاق 3/ 270 حسان بن ثابت نیز گفته است:

ص: 34

بِهُبُوبِ مُعْصِفَةٍ تُفَرّقُ جَمْعَهُمْ ***وَ جُنُودِ رَبِّكَ سَیِّدِ الأَرْباب

با وزیدن بادهای شدید جمعشان را پراكنده كرد و لشكریان پروردگارت كه سرور پروردگارهاست.

از دیگر عوامل و علل شكست قریش خشكسالی و كمبود علوفه برای شتران و اسبان آنان بود. به همین لحاظ از بنی قریظه درخواست علوفه كردند. ابوسفیان و عكرمه به این مطلب تصریح نمودند.

علت دیگر شكست سپاه شرك اختلاف بین آنان و یهود بنی قریظه بود كه ابوسفیان به این نیز اشاره كرد. اما این كه این عامل بسیار مهم شمرده شده و برخی گفته اند سبب فرار قریش فقط حیله نعیم بود گویا به این لحاظ بوده كه قتل عمرو بن عبدوُدّ كم رنگ شود و از عظمت آن كاسته گردد و الا پرواضح است كه جداشدن یك گروه چند صد نفری از بدنه سپاه ده هزار نفری چندان ضربه ای بر آن وارد نمی كند، حتی اگر موقعیت سوق الجیشی آن گروه اقلیت مهم و خطیر باشد. این نیز روشن است كه بنی قریظه توان ایجاد رعب و وحشت و ناامن كردن داخل مدینه و در نهایت به خطر انداختن جان زنان و كودكان را داشته اند ولی به هیچ وجه توان مقابله با مسلمانان و شكست آنان را نداشتند.

عظیم ده هزار نفری احزاب را بسیج نمود. او مطمئن بود كه در پناه چنین سپاهی می تواند پیامبر را بكشد و مدینه را ویران كند. با این حال جز این كه مدتی مسلمانان را محاصره و اذیت كرد كار دیگری نتوانست انجام دهد و سرانجام با پذیرش شكست سرافكنده به مكه بازگشت. در واقع پایان جنگ احزاب به سود مسلمانان و به ضرر مشركان تمام شد. موقعیت رهبری ابوسفیان در نظر مردم مكه متزلزل گشت و حیثیت و عظمت قریش در بین قبایل درهم شكست و بسیاری از عرب های حجاز متوجه شدند كه نیروی خارق العاده ای مسلمانان را یاری می دهد. بی شك این آخرین تلاش و كوشش طاقت فرسایی بود كه مشركان برای نابودی اسلام به كار گرفتند، ولی به اهداف خود نرسیده و دست خالی مدینه را ترك كردند. از این به بعد بود كه دیگر ستاره بخت و اقتدار قریش رو به افول گرایید. در مقابل حضور مقتدرانه سپاه اسلام در بسیاری از مناطق حجاز توانمندی بی بدیل اسلام را به منصه ظهور گذاشت و این قدرت تا آن جا پیش رفت كه سرانجام مكه نیز در برابر آن سر فرود آورد و سقوط كرد.

بنی قریظه رفت و همراه آنان بود. برای همه روشن بود كه خیانت بسیار بزرگ بنی قریظه و بیعت شكنی آنان به هیچ وجه قابل عفو و اغماض نبود و خیانت آنان به مراتب از خیانت بنی قینقاع و بنی نضیر بدتر و بزرگ تر بود. از این رو خود آنان هم امیدی به زنده بودن نداشتند و مجازات جرم خود را قتل می دانستند.

واقدی 2/ 496 گوید: روز بیست و چهارم ذی القعده سال پنجم هجرت مسلمانان از اطراف خندق به مدینه بازگشتند. جبرئیل نزد پیامبر (ص) آمد و گفت خداوند تو را امر می كند كه رهسپار دیار بنی قریظه شوی و هم اكنون من بر سر ایشان می روم و در قلعه های شان زلزله می افكنم.

رسول خدا بلال را فرمود تا در میان مردم اعلام كند هر كس فرمانبردار خدا و رسول اوست باید نماز عصر را جز در بنی قریظه نخواند.

آن گاه پرچم را كه هم چنان به حالت خود باقی و پس از بازگشت از خندق باز نشده بود به دست علی (ع) سپرد و او را همراه سی نفر از خزرج به سوی بنی قریظه گسیل داشت. به روایت شیخ مفید/ 58 امیرالمؤمنین (ع) فرمود: «مردم نزد من جمع شدند و من حركت كردم تا نزدیك دیوارهای شان رسیدم، یهودیان بالای پشت بام ها آمدند و چون مرا دیدند یكی از آنان فریاد زد: قاتل عمرو به سراغتان آمد، سپس شروع كردند به رسول خدا ناسزا گفتن».

به روایت ابن اسحاق 3/ 245 امیرالمؤمنین پس از شنیدن كلمات زشت یهودیان به سوی رسول خدا آمد، در بین راه به حضرت برخورد و عرض كرد: «ای رسول خدا به این پلیدها نزدیك نشوید. فرمود: برای چه؟ گمان می كنم از آنان درباره من سخن ناروایی شنیده ای؟ عرض كرد:

ص: 37

آری. فرمود: اگر مرا ببینند از این سخنان نمی گویند».

خاتم پیامبران كه چشمه جوشان رحمت برای تشنگان عدالت بود، ابتدا كوشید تا از مجازات و كشتن یهودیان جنایتكار بنی قریظه نیز درگذرد و سابقه سوء آنان را نادیده بگیرد ولی این بار نیز یهودیان با لجاجت و عناد تمام، با آن كه راه حق برای شان روشن بود راه ضلالت و نابودی را برگزیدند! عبدالرزّاق در المُصَنَّف 5/ 370 و ابونعیم در دلائل النبوه/ 505 گفته اند: رسول خدا ابتدا یهودیان را به پذیرش اسلام دعوت كرد اما آنان نپذیرفتند و به ناچار محاصره ادامه پیدا كرد و هر دو گروه به سوی یكدیگر تیراندازی می كردند.

را به اطلاع آنان رساند.

به نقل ابن اسحاق 3/ 246 و واقدی 2/ 502 در این هنگام كعب بن اسد رو به بنی قریظه كرد و گفت: ای گروه یهود می بینید كه چه بر سرتان آمده است. اكنون سه كار را به شما پیشنهاد می كنم؛ از این مرد پیروی كنیم به خدا سوگند شما می دانید محمد فرستاده خداست، در این صورت بر جان و مال و فرزندان و زنان ایمن خواهید بود. گفتند ما هرگز دست از تورات برنمی داریم. گفت پس بیایید فرزندان و زنانمان را بكشیم و آن گاه بدون آن كه نگران بازماندگان خود باشیم با شمشیرهای آخته بر محمد و یاران وی حمله كنیم. گفتند این بیچارگان چه گناهی دارند، زندگی بعد از ایشان چه ارزشی خواهد داشت! كعب گفت فقط یك راه دیگر مانده است و آن این كه امشب شب شنبه است محمد و یارانش از حمله ما آسوده خاطرند، بر ایشان حمله بریم. گفتند می گویی شنبه خود را تباه سازیم، تو كه می دانی از این كار چه بر سر ما آمده است.

نظامی بود و كار تسلیم بنی قریظه را با مشكل روبه رو می كرد و به تأخیر می انداخت. خود او نیز به سرعت متوجه اشتباه بزرگ خود شد و دانست كه این امر را خداوند از پیامبرش پوشیده نمی دارد.

ابولبابه گوید هنوز گامی برنداشته بودم كه ناگهان متوجه شدم به خدا و رسول او خیانت كرده ام، از راه دیگری از پشت قلعه ها به مسجد النبی آمدم و خودم را به ستون بستم و گفتم از این جا نخواهم رفت تا خدا توبه ام را قبول كند. او هفت و یا به روایتی پانزده شبانه روز كنار ستون مسجد به سر برد تا آن كه توبه اش پذیرفته شد و رسول خدا پس از نماز صبح او را از ستون باز كرد. سهیلی در الرَّوْضُ الأُنُف 6/ 228 از امام زین العابدین (ع) نقل می كند كه حضرت فاطمه (س) آمد تا طناب ابولبابه را باز كند ولی او گفت سوگند یاد كرده ام جز رسول خدا فرد دیگری مرا باز نكند. پیامبر (ص) كه آمد بند او را بگشاید فرمود:

«فاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی».

فاطمه پاره تن من است.

یعنی اگر او هم باز می كرد به سوگند خود وفا كرده بودی. سهیلی گوید این حدیث دلالت دارد بر این كه كسی كه فاطمه را سب كند همانا كافر شده است و كسی كه به او درود بفرستد بر پدر وی درود فرستاده است.

عوام حمله كردند. علی گفت: «به خدا قسم یا همان چیزی را كه حمزه چشید می چشم یا قلعه ایشان را می گشایم». سپس یهودیان گفتند: ای محمد به حكم سعد بن معاذ تسلیم می شویم. ابن عبدالبر اندلسی در الدرر/ 179 می نویسد: در شبی كه فردای آن بنی قریظه تسلیم حكم رسول خدا شدند گروهی از یهودیان از قلعه های شان خارج و مسلمان شدند و جان و مال خود را حفظ كردند.

به روایت واقدی 2/ 509 به دستور حضرت اسیران بنی قریظه را به ریسمان بستند و كالاهای شان را ضبط كردند. یك هزار و پانصد شمشیر، سیصد زره، دو هزار نیزه و یك هزار و پانصد سپر فلزی و چرمی و مقدار زیادی لباس و ظرف و اثاث وجود داشت. تعداد زیادی نیز خم می بود كه شراب آن ها را به زمین ریختند و نابود كردند. هم چنین تعدادی شتران آبكش و نیز دام به دست آمد.

اوسیان نزد رسول خدا آمدند و تقاضا كردند تا همان گونه كه بنی قینقاع را به خزرجیان و عبدالله بن ابی بخشید بنی قریظه را نیز به اوسیان ببخشد. وقتی اصرار كردند حضرت فرمود: «اگر حكم درباره ایشان را به مردی از شما واگذارم خشنود خواهید شد؟». گفتند: آری. فرمود: «حكم كردن در این باره را به سعد بن معاذ واگذار كردم».

پس از آن كه سعد حاضر شد گفت: من حكم می كنم مردانشان كشته، اموالشان قسمت و فرزندان و زنانشان اسیر شوند. پیامبر (ص) فرمود:

«لَقَدْ حَكَمْتَ فِیهِمْ بِحُكْمِ اللهِ مِنْ فَوْقِ سَبْعَةِ أَرْقِعَةٍ».

همانا حكمی كردی كه خداوند از فراز هفت آسمان حكم كرده بود.

ص: 41

آن گاه یهودیان بنی قریظه به سزای خیانت و جنایت خود رسیدند. تعداد آن ها را از چهارصد تا نهصد نفر گفته اند. با توجه به این كه تعداد زنان و فرزندان آنان را هزار نفر گفته اند چهار صد نفر صحیح تر به نظر می رسد.

در این جنگ از مسلمانان یك نفر به نام خَلّاد بن سُوَید انصاری شهید شد. زنی از یهودیان با انداختن سنگ آسیا او را كشت. واقدی 2/ 524 گوید: مجموع اسیران از زن و بچه هزار نفر بودند. پیامبر دستور داد در تقسیم و نیز فروش بین كودكان و مادرانشان جدایی نیفتد. اگر مادری دارای فرزند كوچك بود او را همراه فرزندش به مشركان عرب، یهودیان مدینه و تیماء و خیبر می فروختند ولی اگر كودك نابالغی بی مادر بود او را فقط به مسلمانان می فروختند.

آیات بیست و شش و بیست و هفت سوره احزاب درباره جنگ بنی قریظه نازل شد. خداوند در آن دو آیه می فرماید: «كسانی از اهل كتاب را كه از مشركان حمایت كرده بودند از قلعه های شان فرود آورد و در دل هاشان هراس افكند. گروهی را می كشتید و گروهی را اسیر می كردید و زمین و دیار و اموالشان را و نیز سرزمینی را كه بر آن گام ننهاده بودید نصیب شما ساخت و خدا بر هر چیز تواناست».

بدین سان مدینه از لوث یهودیان پاك شد و قریش متحد بسیار خوبی را از دست داد و حكومت رسول خدا (ص) از خطر بسیار بزرگی رهایی یافت. اعدام دسته جمعی یهودیان بنی قریظه را سیره نویسان، مورخان و مفسران متقدم و متأخر نوشته اند و بین آنان مشهور و معروف بوده و بر

ص: 42

آن اجماع دارند ولی برخی از نویسندگان معاصر در صحت آن تشكیك و بدون ارائه دلیل معتبر قضیه را انكار كرده اند. نگارنده این موضوع را در كتاب فریادی به بلندای تاریخ عنوان كرده و پاسخ شبهات آن را به تفصیل داده است.

سر تسلیم فرود می آوردند و دست از تجاوز و ناامن ساختن مناطق و راه ها برمی داشتند. از این رو بعد از جنگ خندق تا صلح حدیبیه بیشتر اهتمام حضرت صرف جلوگیری از تجاوزات اعراب و سركوبی آنان شد. هم اكنون به تعدادی از غَزَوات و سرایایی كه به این منظور انجام شد اشاره می شود.

متشكل از احزاب مختلف عرب به نزدیك مدینه رسیدند. حُیی بن اخْطَب كه از سران اخراجی بنی نضیر بود به تحریك ابوسفیان نزد كعب بن اسد رئیس بنی قریظه رفت و از او خواست تا پیمان خود را با محمد نقض كند. رسول خدا (ص) پس از آگاهی از پیمان شكنی بنی قریظه ابتدا زبیر را فرستاد تا خبری بیاورد. به این صورت خبر پیمان شكنی یهودیان در بین مسلمانان پخش شد. یهود بنی قریظه تصمیم گرفتند شبانه به مركز مدینه شبیخون بزنند.

رسول خدا (ص)، سَلَمَة بن اسْلَم را با دویست مرد و زید بن حارثه را همراه سیصد نفر برای پاسداری از مدینه اعزام كرد و فرمود تا سپیده دم تكبیر بگویند. رسول خدا (ص) سپاه خود را سازماندهی كرد. مسلمانان هم چنان در محاصره دشمن بودند. عمرو نخستین كسی بود كه از خندق عبور كرد و پیوسته هماورد می طلبید. امیرالمؤمنین برخاست و گفت: «ای رسول خدا من با او مبارزه می كنم». حضرت دستور داد بنشیند. عمرو دوباره مبارز طلبید ولی ترس و وحشت چنان بر سر مسلمانان سایه افكنده بود كه نفس در سینه ها حبس شده، سرها به گریبان فرو رفته و سكوت محض آنان را فرا گرفته بود. علی (ع) برای بار دوم برخاست و اعلام آمادگی كرد و این بار نیز پیامبر به او دستور داد بنشیند. عمرو گفت: از بس فریاد زدم كه آیا در بینشان مبارزی هست صدایم گرفت! امیرالمؤمنین برخاست و از رسول خدا اجازه رفتن به میدان خواست. حضرت فرمود: «نزدیك من بیا». چون نزدیك رفت عمامه از سر خویش برداشت و بر سر وی نهاد و شمشیر خود، ذوالفقار را نیز به او داد. سپس دست به دعا برداشت. عمرو با شمشیر آخته حمله ور شد، ضربتی زد سپر

ص: 45

شكافته شد و بر سر آن بزرگوار اصابت نمود. حضرت بی درنگ ضربتی بر شانه عمرو زد كه او را نقش بر زمین كرد. در این لحظه پیامبر ارزش و عظمت كار آن حضرت را بیان كرد و برای همیشه جاودانه ساخت و فرمود: هر آینه ضربت علی (ع) در روز خندق برتر از عبادت جن و انس است.

حذیفه گوید حضرت مرا فراخواند و فرمود: «ای حذیفه برو میان این قوم ببین چه می كنند، به كاری هم دست نزن تا نزد من بازگردی».

پیامبر (ص) در حال نماز خواندن بود، سلام نماز را كه گفت حذیفه اخبار را به آن حضرت گزارش داد. پیامبر و سپاه اسلام آن شب را در كنار خندق گذراندند و بامداد فردا دیگر هیچ كس از سپاه دشمن در كنار خندق نمانده بود. در این هنگام پیامبر اجازه داد مسلمانان به خانه های خود بروند و آنان با خرسندی تمام و با شتاب به خانه های شان رفتند.

خداوند در سوره احزاب كه به سبب همین جنگ احزاب نامیده شد، به پاره ای از مسائل این جنگ پرداخته است.

جنگ خندق از جنگ های بسیار بزرگ و وحشتناك بود. مشركان با بسیج تمامی قبایل هم پیمان خود یقین داشتند كه رسول خدا را به قتل می رسانند و مدینه را ویران می كنند. اگر كمك ها و امدادهای الهی نبود از نظر نظامی این گمان چندان هم بعید به نظر نمی رسید.

ابوسفیان فرمانده كل سپاه شرك نیز در نامه ای به رسول خدا علت عدم پیروزی خود را وجود خندق بیان كرد. در مرحله بعد توفان نیز عرصه را بر مشركان تنگ كرد. قرآن در آیه نه سوره احزاب می فرماید

ص: 46

ما بر سر آنان تندباد فرستادیم. از دیگر عوامل و علل شكست قریش خشكسالی و كمبود علوفه برای شتران و اسبان آنان بود. به همین لحاظ از بنی قریظه درخواست علوفه كردند.

علت دیگر شكست سپاه شرك اختلاف بین آنان و یهود بنی قریظه بود. در واقع پایان جنگ احزاب به سود مسلمانان و به ضرر مشركان تمام شد. بی شك این آخرین تلاش و كوشش طاقت فرسایی بود كه مشركان برای نابودی اسلام به كار گرفتند ولی به اهداف خود نرسیده و دست خالی مدینه را ترك كردند.

جنگ بنی قریظه: جنگ بنی قریظه در حقیقت بخش پایانی جنگ خندق است، به این بیان كه بنی قریظه نیز قسمتی از سپاه احزاب به شمار می رفتند كه در داخل مدینه بر ضد مسلمانان تحركاتی را شروع كرده بودند. چون مشركان از جنگ خندق به مكه بازگشتند بنی قریظه به شدت ترسیدند و گفتند محمد به جنگ ما خواهد آمد. برای همه روشن بود كه خیانت بسیار بزرگ بنی قریظه و بیعت شكنی آنان به هیچ وجه قابل عفو و اغماض نبود، از این رو خود آنان هم امیدی به زنده بودن نداشتند و مجازات جرم خود را قتل می دانستند.

رسول خدا (ص)، بلال را فرمود تا در میان مردم اعلام كند هر كس فرمانبردار خدا و رسول اوست باید نماز عصر را جز در بنی قریظه نخواند.

آن گاه پرچم را كه هم چنان به حالت خود باقی و پس از بازگشت از خندق باز نشده بود به دست علی (ع) سپرد و او را همراه سی نفر از خزرج به سوی بنی قریظه گسیل داشت. رسول خدا ابتدا یهودیان را به پذیرش اسلام دعوت كرد اما آنان نپذیرفتند و به ناچار محاصره ادامه پیدا

ص: 47

كرد و هر دو گروه به سوی یكدیگر تیراندازی می كردند. بنی قریظه مدتی در محاصره به سر بردند و از سوی مسلمانان به آنان تیراندازی می شد. یهودیان بنی قریظه نَبّاش بن قیس را برای مذاكره فرستادند، او گفت ما به همان گونه كه بنی نضیر تسلیم شدند تسلیم می شویم. پیامبر (ص) فرمود: «نه، مگر آن كه تسلیم فرمان من شوید».

چون كار بر یهودیان سخت شد و خداوند رعب و وحشت بر دلشان افكند از رسول خدا (ص) خواستند تا ابولُبابة بن عبدالمنذر را كه از هم پیمانان بنی قریظه بود، نزد آنان بفرستد تا در كار خود با وی مشورت كنند. ابولبابه با اشاره به گلوی خود فهماند كه آنان را سر می برد! این كار ابولبابه افشای اسرار نظامی بود و كار تسلیم بنی قریظه را با مشكل روبه رو می كرد و به تأخیر می انداخت. ابولبابه گوید هنوز گامی برنداشته بودم كه ناگهان متوجه شدم به خدا و رسول او خیانت كرده ام، از راه دیگری از پشت قلعه ها به مسجد النبی آمدم و خودم را به ستون بستم و گفتم از این جا نخواهم رفت تا خدا توبه ام را قبول كند.

سهیلی در الرَّوْضُ الأُنُف 6/ 228 از امام زین العابدین (ع) نقل می كند كه حضرت فاطمه (س) آمد تا طناب ابولبابه را باز كند ولی او گفت سوگند یاد كرده ام جز رسول خدا فرد دیگری مرا باز نكند. پیامبر كه آمد بند او را بگشاید فرمود: «فاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی» فاطمه پاره تن من است، یعنی اگر او هم باز می كرد به سوگند خود وفا كرده بودی. سهیلی گوید این حدیث دلالت دارد بر این كه كسی كه فاطمه را سب كند همانا كافر شده است و كسی كه به او درود بفرستد بر پدر وی درود فرستاده است.

در شبی كه فردای آن بنی قریظه تسلیم حكم رسول خدا (ص) شدند

ص: 48

گروهی از یهودیان از قلعه های شان خارج و مسلمان شدند و جان و مال خود را حفظ كردند. به دستور حضرت اسیران بنی قریظه را به ریسمان بستند و كالاهای شان را ضبط كردند. اوسیان نزد رسول خدا (ص) آمدند و تقاضا كردند تا همان گونه كه بنی قینقاع را به خزرجیان و عبدالله بن ابی بخشید بنی قریظه را نیز به اوسیان ببخشد. وقتی اصرار كردند حضرت فرمود: «اگر حكم درباره ایشان را به مردی از شما واگذارم خشنود خواهید شد؟» گفتند: آری. فرمود: «حكم كردن در این باره را به سعد بن معاذ واگذار كردم». پس از آن كه سعد حاضر شد گفت: من حكم می كنم مردانشان كشته، اموالشان قسمت و فرزندان و زنانشان اسیر شوند. آیات بیست و شش و بیست و هفت سوره احزاب درباره جنگ بنی قریظه نازل شد.

ص: 50

منافقین، ماجرای افك و بهتان به همسر پیامبر، بیعت شجره یا بیعت رضوان تصمیم بر صلح با مشركان و امضای پیمان صلح حدیبیه، ارزیابی این پیمان و پیامدهای آن خواهیم پرداخت.

رسول خدا (ص) مردم را برای تعقیب راهزنان و اشرار و تأمین امنیت فرا خواند و هشت نفر سواره را به فرماندهی مقداد پیشاپیش اعزام كرد.

آن گاه ابن ام مكتوم را به جانشینی خود گماشت و سعد بن عباده را با سیصد نفر از قبیله اش مأمور پاسبانی مدینه كرد و با سپاهی پانصد و یا هفتصد نفری تا ذی قرد كه در شش فرسنگی مدینه قرار داشت پیش رفت. در آن جا زد و خوردی رخ داد، چند نفر كشته شدند و ده شتر را پس گرفتند. رسول خدا یك شبانه روز در آن جا توقف كرد و پس از پنج روز به مدینه بازگشت. در این غزوه مُحْرِز بن نَضْلَه و وقّاص بن مُجَزِّر به شهادت رسیدند و از مشركان شش نفر، از جمله دو نفر از پسران عُیینَه كشته شدند. برخی گویند پیامبر در ذی قِرَد نماز خوف خواند.

فرمود: «همان گونه كه می دانید این مرد از ماست و از او اموالی به شما رسیده، اگر نیكی كنید و به او باز گردانید ما این كار را دوست داریم و اگر نپذیرید آن غنیمتی است كه خداوند به شما ارزانی داشته و شما به آن سزاوارترید». مسلمانان گفتند: ای رسول خدا بلكه به او باز می گردانیم. ابوالعاص به مكه آمد و اموال مردم را به صاحبانشان باز گرداند. آن گاه گفت من هم اكنون گواهی می دهم خدایی جز خداوند یكتا نیست و محمد فرستاده اوست. همانا من در مدینه اسلام آوردم و فقط به این جهت در مدینه نماندم چون بیم آن داشتم كه شما تصور كنید من برای آن كه اموال شما را تصرف كنم ایمان آورده ام. آن گاه به مدینه بازگشت و پیامبر زینب را دوباره به نكاح ابوالعاص درآورد.

برای جنگ با بنی مصطلق فرا خواند. مسلمانان كه به روایت ابن كثیر 3/ 297 هفتصد نفر بودند بی درنگ آماده شدند. آنان در این جنگ سی اسب داشتند، ده اسب از مهاجران و بیست اسب از انصار بود. واقدی 1/ 405 می گوید: گروه زیادی از منافقان نیز در این جنگ شركت كردند.

گردن زدند. خبر كشته شدن او كه به حارث و یارانش رسید سخت هراسان شده و به وحشت افتادند و كسانی كه از دیگر قبایل عرب همراه او بودند متفرق شدند.

كردند. تعداد شتران دو هزار، گوسفندان پنج هزار و اسیران نیز دویست خانوار و برخی گفته اند هفتصد نفر بودند. جُوَیرِیه دختر حارث در سهم ثابت بن قیس و پسر عمویش قرار گرفت. آنان با او قرار گذاشتند كه با پرداخت نه اوقیه طلا بتواند خود را آزاد كند. در حالی كه پیامبر كنار آبی نشسته بود جویریه نزد رسول خدا آمد و ضمن اظهار اسلام عرض كرد من جویریه دختر حارث بن ابی ضرار هستم كه سالار قوم خود بود و شما می دانید كه چه بر سر ما آمده است. من در سهم ثابت بن قیس و پسر عمویش افتادم. ثابت سهم پسر عمویش را با پرداخت چند نخل در مدینه خرید و برای آزادی من قراردادی گذاشته كه توان پرداخت آن را ندارم، امیدوارم شما مرا یاری فرمایید. پیامبر (ص) فرمود: «كاری بهتر از این هم هست». پرسید چه كاری؟ فرمود: «تعهدی را كه كرده ای من می پردازم و تو را به همسری خود برمی گزینم».

جویریه گفت بسیار خوب. حضرت او را از ثابت بن قیس خرید و آزاد كرد و سپس با وی ازدواج نمود. چون این خبر میان مردم پخش شد مسلمانان تمامی اسیران بنی مصطلق را كه از این پس خویشاوندان سببی رسول خدا به شمار می آمدند به احترام آن حضرت بدون فدیه و یا با فدیه اندكی آزاد كردند. گویند به بركت این ازدواج ده ها خانه وار آزاد شدند و دوباره زندگی عادی خود را آغاز كردند. ظاهر گزارش این است كه این مراسم در همان منطقه مُرَیسِیع رخ داده است. به روایت شیخ مفید/ 62 امیرالمؤمنین (ع) جویریه را اسیر كرد و نزد پیامبر آورد، بعدها پدرش نزد رسول خدا (ص) آمد و درخواست استرداد دخترش را نمود و گفت: ای رسول خدا دختر من به اسارت درنیاید، زیرا او زنی است بزرگوار.

ص: 57

پیامبر (ص)، جویریه را بین ماندن نزد حضرت و رفتن پیش پدر مخیر ساخت. جویریه گفت من خدا و رسولش را اختیار می كنم. آن گاه رسول خدا (ص) او را آزاد كرد و در زمره همسران خویش درآورد.

ارْقَم كه جوانی نورس بود گفت: به خدا من خواری و ذلتی مانند امروز ندیده بودم، كار ما به جایی رسیده كه اینان در سرزمین ما و در شهر ما بر ما برتری می جویند. به خدا مثل ما و این گلیم پوشان قریش همان مثلی است كه می گوید: سگت را فربه كن تا تو را بخورد! به خدا قسم اگر به مدینه بازگردیم افراد عزیر افراد ذلیل را خارج خواهند كرد.

زید بن ارقم برخاست و این مطلب را به اطلاع رسول خدا (ص) رساند، سپس این خبر در لشكر شایع شد. عمر گفت ای رسول خدا به محمد بن مسلمه بگو تا عبدالله را بكشد. حضرت فرمود: «نه، آن گاه مردم می گویند محمد اصحاب خود را می كشد!».

ابن اسحاق 3/ 305 و واقدی 2/ 421 گویند: چون عبدالله پسر عبدالله بن ابی از گفتار عمر در مورد كشتن پدرش با خبر شد نزد رسول خدا آمد و گفت: یا رسول الله اگر می خواهید پدرم را بكشید به خودم امر بفرمایید. به خدا سوگند پیش از آن كه از این جا برخیزید سرش را برای شما می آورم. می ترسم اگر به كس دیگری فرمان دهید كه پدرم را بكشد من ناراحت شوم و تحمل دیدن قاتل پدرم را نداشته باشم و او را بكشم و داخل آتش شوم. البته عفو شما برتر و منت شما بزرگ تر است. حضرت فرمود: «ای عبدالله نه اراده كشتن او را كرده ام و نه به این كار فرمان داده ام، تا هر وقت كه میان ما باشد با وی خوشرفتاری خواهم كرد».

صادر كرد. واقدی 2/ 419 گوید: در گرمای شدید سوار بر ناقه شد و دستور حركت داد. سپاه اسلام آن روز و شب را تا نزدیك فردای آن روز بی وقفه به حركت خود ادامه داد و فقط برای اقامه نماز توقف می كرد. بعد كه پیامبر اجازه فرود آمدن داد مسلمانان بی درنگ به خواب رفتند و سر و صدا و كشمكش ها فروكش كرد. در بحار الانوار 20/ 296 آمده است: رسول خدا ابونَضْلَه طایی را به مدینه فرستاد تا خبر پیروزی جنگ مریسیع را به مردم برساند. مؤلف تاریخ الخمیس 1/ 472 گوید: نزدیك مدینه كه رسیدند عبدالله پسر عبدالله بن ابی جلوتر رفت و در دروازه شهر ایستاد و مانع ورود پدرش به شهر شد و گفت تا پیامبر اجازه ندهد وارد شهر نمی شوی تا بدانی كه امروز عزیز كیست و ذلیل چه كسی است. ابن ابی شكایت پسرش را نزد رسول خدا (ص) برد. حضرت به عبدالله پیغام داد بگذار پدرت وارد شهر شود.

در غزوه بنی مصطلق منافقان نیت پلید خود را آشكار كردند و همان گونه كه گذشت رئیس آنان عبدالله بن ابی به رسول خدا و مهاجران زبان طعن گشود. چون زید بن ارقم به پیامبر خبر داد و عبدالله بن ابی گفتار ناروای خود را انكار كرد، گروهی از انصار هم به لحاظ شخصیت سیاسی او از وی طرفداری كردند و به نكوهش زید پرداختند. كار بر زید سخت شد و به سرزنش ابن ابی گرفتار گردید. اما در راه بازگشت به مدینه با نزول سوره منافقین گفتار زشت عبدالله بن ابی بازگو و دروغ وی آشكار گردید.

علی بن ابراهیم قمی 2/ 369 می گوید: رسول خدا (ص) به زید بن ارقم مژده داد كه گفتار تو راست بود و درباره آن چه گفتی قرآن نازل شد.

ص: 60

آن گاه اصحاب را جمع كرد و سوره منافقین را برای آنان تلاوت فرمود. خداوند در این سوره مُهر دورویی و دروغگویی را تا ابد بر پیشانی منافقان زد.

جَحْش. گویند پیامبر دستور داد حسان، مِسْطَح و حَمْنَه را كه صریح بهتان زده بودند حد زدند ولی واقدی 2/ 434 می گوید: قول صحیح تر نزد ما آن است كه آنان را حد نزدند.

صفوان بن مُعَطَّل كه بعدها معلوم شد نمی تواند با زنان آمیزش كند به سبب بهتانی كه حسان به او زده بود شمشیری به وی زد و او را مجروح ساخت. رسول خدا از حسان خواست تا از صفوان صرف نظر نماید و او را قصاص نكند. پیامبر (ص) در مقابل پذیرش این درخواست نخلستانی به حسان داد و سیرین كنیز مصری را كه مُقَوْقِس پادشاه مصر به آن حضرت هدیه داده بود به او بخشید.

ماجرای افْك به این صورت در اكثر منابع اهل سنت و تعدادی از منابع شیعی آمده است، با این وصف برخی از علما و مفسران شیعه از جمله علی بن ابراهیم قمی 2/ 99 منكر این مطلب هستند و می گویند ماجرای افك درباره ماریه قِبْطِیه بوده است.

البته بر هر دو قول یك اشكال تاریخی به طور مشترك وارد است، قول مشهور می گوید پیامبر، سیرین را به حسان بخشید و حال آن كه سیرین را پادشاه مصر در سال هفتم به پیامبر (ص) اهدا كرد. مگر گفته شود كه ماجرای افك تا سال هفتم ادامه داشته كه این خلاف ظاهر نصوص است. به قول غیرمشهور نیز همین اشكال وارد است كه ماریه قبطیه را هم پادشاه مصر در سال هفتم به پیامبر هدیه كرد. مگر پاسخ داده شود كه داستان افك و ماجرای ماریه در سال هفتم بوده، این نیز خلاف مشهور است كه می گویند نزول سوره نور هم زمان با جنگ بنی مصطلق بوده است. گرچه به گفته علّامه طباطبایی در المیزان 15/ 104 ظاهر آیه

ص: 62

یازده سوره نور كه به صورت جمع می فرماید: (إِنَّ الَّذِینَ جَاؤُوا بِالإِفْكِ) كسانی كه تهمت بزرگ زدند، مؤید نظریه مشهور است.

آن چه در این ماجرا باعث شگفتی و حیرت انسان می گردد بردباری و بزرگواری پیامبر است، حضرت با درایت خاص و شكیبایی بی حد فتنه افك را خاموش و فتنه انگیزان و بهتان زنندگان را عفو كرد و از گناه بزرگشان درگذشت.

خود در مدینه نصب كرد و روز دوشنبه اول ماه ذی القعده سال ششم هجرت با همراهانش به سوی مكه حركت كرد. از نقل واقدی 2/ 575 كه می گوید باران پاییزی بر مسلمانان بارید معلوم می شود كه سفر حدیبیه در فصل پاییز بوده ولی طبق تقویم تطبیقی وُوسْتِنْفِلْد در اسفندماه واقع شده است. مسلمانان با علاقه وافر و شور و اشتیاق وصف ناپذیری راهی مكه شدند، زیرا پس از شش سال برای اولین بار می خواستند خانه خدا را زیارت كنند و از اقوام و خویشان و منازل خود دیدن نمایند. پیامبر در بین راه مدینه به مكه هر قبیله ای را كه می دید از آنان دعوت می كرد تا در این سفر ایشان را همراهی كنند. این كار برای آن بود كه عده كاروان اسلام افزون گردد و قریش از كثرت جمعیت بترسند و اقدام به جنگ و یا جلوگیری از زیارت نكنند ولی اعراب بادیه نشین به بهانه اموال و زن و بچه های شان از فرمان حضرت سرپیچی می كردند.

به روایت ابن اسحاق 3/ 323 پیامبر (ص) فرمود: «وای بر قریش! جنگ اینان را نابود كرده است. به خدا سوگند پیوسته در راه آن چه خدا مرا بدان مبعوث كرده است جهاد خواهم كرد تا خدا آن را پیروز گرداند و یا خود از میان بروم!». آن گاه فرمود: «كیست مرا از غیر آن راهی كه قریش در آن هستند ببرد؟». مردی از قبیله اسْلَم داوطلب شد و پیامبر را از راه ناهموار و سنگلاخی در میان دره های سخت عبور داد تا به سرزمین همواری رسیدند.

خالد بن ولید از این امر آگاه شد بی درنگ خود را بدان نقطه رساند و راه را بر مسلمانان بست و به اندازه ای بدان ها نزدیك شد كه وقتی رسول خدا خواست نماز بخواند عَبّاد بن بِشر را دستور داد تا با گروهی از مسلمانان مقابل خالد صف كشیدند. آن گاه نماز ظهر و عصر را به صورت نماز خوف خواند. سپس لشكر اسلام حركت كرد و روز بعد به سرزمین حُدَیبِیه كه در حدود چهار فرسخی غرب مكه قرار دارد رسید، شتر پیامبر در آن مكان زانو زد. حضرت فرمود: «آن خدایی كه از ورود فیل به مكه جلوگیری كرد این شتر را هم این جا نگه داشت. امروز قریش هر پیشنهادی به من بكنند كه در آن صله رحم باشد من آن را می پذیرم». سپس به مردم فرمود: «پیاده شوید». كاروان اسلام در همان جا اردو زد.

احدی نیامده ایم، ما آمده ایم این خانه را زیارت كنیم». آن گاه بُدیل و همراهان نزد قریش بازگشتند و گفتند: ای گروه قریش شما در مخالفت با محمد عجله كردید، محمد برای جنگ نیامده، او همانا برای زیارت این خانه آمده است. مشركان گفتند گرچه برای جنگ نیامده ولی هرگز نمی گذاریم با زور داخل مكه شود. سپس مِكْرَز بن حَفْص را نزد رسول خدا روانه كردند. حضرت تا مِكْرَز را در حال آمدن دید فرمود: «این مرد حیله گر است». آن گاه همان سخنانی را كه به بُدیل فرموده بود به او نیز بازگو كرد. یعقوبی 2/ 54 نوشته است: پیامبر حاضر نشد با وی مذاكره كند.

ابن اسحاق 3/ 326 گوید: آن گاه سران شرك حُلَیس بن عَلْقَمَه را نزد پیامبر فرستادند. هنگامی كه حضرت او را دید فرمود: «این مرد از قبیله ای است كه خداجوی هستند و قربانی را محترم می شمرند، شتران قربانی را پیش روی وی رها كنید تا آن ها را ببیند». حُلیس وقتی كه شتران نشانه دار را دید و مشاهده كرد كه به علت توقف زیاد و گرسنگی كرك های خود را خورده اند، قبل از ملاقات با رسول خدا (ص) به نزد قریش بازگشت و مشاهدات خود را گزارش داد و تأكید نمود محمد به هیچ وجه برای جنگ به مكه نیامده است. قریش به او می گفتند: بنشین همانا تو عرب بیابانی هستی و از اینگونه امور اطلاعی نداری. حُلیس از سخنان قریشیان به خشم آمد و آنان را به شورش قبیله خود تهدید كرد.

سپس عروة بن مسعود ثقفی را فرستادند. عروه نزد رسول خدا (ص) آمد و گفت: ای محمد از اطراف و اكناف مردم را جمع كرده و آنان را بر سر عشیره خود آورده ای تا ایشان را شكست دهی. آن گاه آمادگی

ص: 66

قریش را برای جلوگیری از ورود مسلمانان گوشزد كرد. پیامبر (ص) همان پاسخی را كه به دیگر نمایندگان قریش داده بود به او نیز داد. عروه كه از شیفتگی اصحاب رسول خدا به آن حضرت به شگفت آمده بود نزد قریش برگشت و به آنان گفت: ای گروه قریش من به دربار خسرو، قیصر و نجاشی رفته ام، به خدا سوگند پادشاهی را در میان رعیت خود چون محمد در میان اصحابش ندیدم، مردمی را دیدم كه هرگز دست از یاری او بر نمی دارند. اكنون ببینید صلاح شما در چیست.

فرمود: «از این جا نمی رویم تا با قریش به نبرد بپردازیم». سپس اصحاب را برای بیعت فراخواند، تمامی مسلمانان به جز جَدّ بن قیس منافق، با آن حضرت بیعت كردند كه هرگز فرار نكنند و تا پای جان در كنار پیامبر بایستند. این بیعت در زیر درختی انجام گرفت و خداوند با فرستادن آیه هجده سوره فتح (لَقَدْ رَضِیَ اللهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبَایِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ) خشنودی خود را از این بیعت اعلام كرد. از این رو آن را «بیعت شجره» و نیز «بیعت رضوان» گویند.

به روایت واقدی 2/ 605 قریش شخصی را نزد عبدالله بن ابی فرستادند و گفتند اگر بخواهی می توانی داخل مكه شوی و خانه خدا را طواف كنی. پسرش كه آن جا نشسته بود گفت: ای پدر تو را به خدا ما را در همه جا رسوا نكن! عبدالله نیز دعوت قریش را نپذیرفت.

صلح كنند كه این مرد را فرستاده اند».

شیخ مفید/ 63 گوید: وحی بر پیامبر نازل شد كه پیشنهاد صلح را بپذیرد و نگارش و تنظیم آن را بر عهده امیرالمؤمنین بگذارد.

پس از آن كه نخستین دور گفتگوهای هیئت قریش با رسول خدا شروع شد و مسلمانان شنیدند پیامبر حاضر شده با مشركان صلح كند، بهت زده شدند و این امر برای بیشتر آنان باوركردنی نبود! مسلمانان شش سال بی وقفه با قریش در حال نبرد بودند و هیچ گاه انتظار صلح با آنان را نداشتند.

واقدی 3/ 606 گوید: هنگامی كه مقدمات صلح به پایان رسید و جز نوشتن متن قرارداد چیزی نمانده بود، عمر با ناراحتی تمام از جای برجست و نزد حضرت آمد و گفت ای رسول خدا! مگر تو پیامبر خدا نیستی؟ فرمود: «چرا». عمر گفت مگر ما مسلمان نیستیم؟ فرمود: «چرا». عمر گفت مگر اینان مشرك نیستند؟ فرمود: «چرا». عمر گفت پس چرا در راه دین خود تن به خواری می دهیم؟ رسول خدا (ص) فرمود: «من بنده خدا و پیامبر او هستم و هرگز با امر وی مخالفت نمی كنم، او نیز مرا تنها نخواهد گذاشت». عمر هم چنان پاسخ پیامبر را می داد تا این كه ابوعبیده جراح بانگ زد: ای پسر خطاب مگر نمی شنوی كه پیامبر چه می گوید!؟ از شیطان به خدا پناه ببر و اندیشه خود را باطل بدان. عمر از شرمساری شروع كرد به گفتن أعوذ بالله من الشیطان الرجیم! او بعدها می گفت: هرگز در پیامبری محمد شك نكردم جز در روز حدیبیه، چنان شك و تردیدی برایم حاصل شد كه از آغاز مسلمانی خود تا به آن روز دچارش نگشته بودم و اگر در آن روز پیروانی می یافتم كه به سبب صلح از جرگه

ص: 69

مسلمانان خارج می شدند من نیز خارج می شدم.

واقدی 2/ 607 گوید: هنوز متن عهدنامه نوشته نشده بود كه ابوجَنْدَل فرزند سهیل بن عمرو كه مسلمان بود و در بند به سر می برد از حبس گریخت و با همان قید و بندی كه بر وی بود با حالت رقت باری خود را به اردوگاه پیامبر رساند و از مسلمانان یاری طلبید. سهیل تا چشمش به فرزندش افتاد برخاست و شروع به كتك زدن او نمود و گفت ای محمد این اولین مورد از مفاد پیمان است، باید او را به من برگردانید. رسول خدا فرمود: «هنوز صلحنامه را ننوشته ایم».

سهیل گفت به خدا سوگند من حاضر به صلح نیستم تا او را به من بازگردانی. پیامبر به ناچار برای حفظ صلح ابوجندل را به پدرش بازگرداند. این صحنه بر نگرانی و اعتراض مسلمانان ناراضی افزود و به روایت واقدی 2/ 608 عمر این جا نیز به حضرت اعتراض كرد و حتی شمشیرش را نزدیك ابوجَنْدَل برد و از او خواست تا پدرش را بكشد ولی او نپذیرفت.

«یا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ لَتَنْتَهُنَّ أَوْ لَیَبْعَثَنَّ اللهُ عَلَیْكُمْ مَنْ یَضْرِبُ رِقابَكُمْ بِالسَّیْفِ عَلَی الدِّینِ، قَدْ امْتَحَنَ اللهُ قَلْبَهُ عَلَی الإِیمانِ».

ای گروه قریش یا دست برمی دارید و یا خداوند فردی كه قلبش را به ایمان امتحان كرده برمی انگیزد و او گردن هایتان را در راه دین با شمشیر خواهد زد.

وقتی برخی پرسیدند این شخص كیست؟ پیامبر نشانی امیرالمؤمنین را داد.

پس از گفتگوهای زیاد و رفت و آمدها قرار شد متن صلحنامه را بنویسند. به روایت ابن اسحاق 3/ 331 و واقدی 2/ 610 رسول خدا (ص) به علی (ع) فرمود: «بنویس بسم الله الرحمن الرحیم». سهیل بن عمرو گفت ما «رحمان» را نمی شناسیم. بنویس «بِسْمِكَ اللَّهُمَ». مسلمانان از این موضوع به تنگ آمدند و گفتند: خداوند رحمان است و جز رحمان چیز دیگری ننویس. سهیل گفت پس من بر هیچ چیز صلح نخواهم كرد. نزدیك بود كار صلح منتفی گردد كه پیامبر عظیم الشأن با بردباری و دوراندیشی از آن جلوگیری كرد و فرمود: بنویس «بِسْمِكَ اللَّهُمَّ هَذا ما صالَحَ عَلَیْهِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ سُهَیْلَ بْنَ عَمْروٍ». سهیل گفت اگر گواهی می دادم كه تو رسول خدایی با تو جنگ نمی كردم. نام خود و پدرت را بنویس. مسلمانان از این سخن سهیل بیشتر ناراحت شدند، صداها بلند شد. گروهی از بزرگان صحابه به پاخاستند و به شدت اعتراض كردند و به علی بن ابی طالب گفتند چیزی جز «محمد رسول الله» ننویس. اسید بن حضیر و سعد بن عباده، دست علی (ع) را گرفتند و گفتند مبادا چیزی جز

ص: 71

«محمد رسول الله» بنویسی، در غیر این صورت بین ما و ایشان شمشیر خواهد بود، چرا باید در دین خود تن به خواری دهیم.

پیامبر (ص) فرمود: «همانا من رسول خدا هستم، گرچه شما تكذیب كنید». آن گاه مسلمانان را آرام نمود و با دست به آنان اشاره كرد كه ساكت شوند و به امیرالمؤمنین فرمود لفظ «رسول الله» را پاك كند. وی گفت: «ای رسول خدا دستم یارای پاك كردن رسالت شما را از كنار نامتان ندارد». پیامبر (ص) از او خواست تا آن كلمه را نشان دهد و بدین سان خود آن حضرت كلمه «رسول الله» را پاك كرد و به امیرالمؤمنین فرمود: «تو خود نیز به زودی به چنین امری فراخوانده می شوی و ناچار به آن تن درمی دهی».

مقصود پیامبر ماجرای حكمیت جنگ صفّین بود كه سال ها بعد اتفاق افتاد و علی (ع) به ناچار كلمه «امیرالمؤمنین» را از كنار نام مبارك خود حذف كرد! باری، سپس صلحنامه حدیبیه به روایت ابن اسحاق 3/ 332، واقدی 2/ 610، قمی 2/ 313، طبرسی/ 97 و نویری 17/ 231 چنین به رشته تحریر درآمد:

به نام تو ای خدا

این پیمان صلحی است كه محمد بن عبدالله با سهیل بن عمرو بستند و توافق كردند مدت ده سال جنگ متوقف گردد، مردم در این مدت در امان باشند و دست از یكدیگر بردارند و هیچ گونه سرقت و خیانت نكنند و متعرض یكدیگر نگردند. هر كس از اصحاب محمد برای حج، عمره یا تجارت به مكه رود جان و مالش در امان باشد و هر كس از قریش در رفتن به مصر یا شام از مدینه عبور كند جان و مال او در امان باشد. دین

ص: 72

اسلام در مكه ظاهر و خداوند آشكارا پرستش گردد و احدی بر دینش اكراه، آزار و سرزنش نشود. هركس بخواهد در عهد و پیمان محمد درآید می تواند و هر كس نیز بخواهد در عهد و پیمان قریش درآید می تواند. هر كس از قریش بدون اذن سرپرست خود نزد محمد برود باید او را نزد سرپرستش بازگرداند و هر كس از محمد نزد قریش رود او را به وی بازنگردانند. محمد و یارانش امسال بازگردند و در سال آینده بیایند و فقط سه روز در شهر مكه اقامت كنند و سلاحی جز سلاح مسافر كه شمشیرِ در نیام است همراه نداشته باشند.

نسخه اول صلحنامه نزد پیامبر (ص) ماند و نسخه دیگری نیز نوشتند و به سهیل بن عمرو دادند. در این هنگام قبیله خزاعه از جای برخاستند و گفتند ما هم پیمان محمدیم و بنی بكر برخاستند و گفتند ما هم پیمان قریشیم.

عده ای از مسلمانان كه به ظاهر صلح می نگریستند و از عمق آن بی خبر بودند و چندان تعبّدی نیز نداشتند، از صلح ناراضی بودند. اینان اعتراض كرده و گفتند این صلح برای ما در حقیقت خواری و ذلت است. چرا مسلمانی كه از مكه به مدینه بیاید باید تحویل آنان دهیم ولی اگر مسلمانی از مدینه نزد قریش رود آنان موظف به تحویل او نباشند؟ با تحریك این عده نزدیك بود نظم و انسجام كاروان مسلمانان به هم خورده و مختل شود كه به روایت حلبی 3/ 22 پیامبر (ص) خطاب به معترضان فرمود: «اگر از آنان كسی نزد ما آید و ما او را به آنان بازگردانیم، به زودی خداوند برای وی وسیله نجات و گشایشی فراهم می آورد و اگر كسی از ما دوری كند و به سوی آن ها برود ما به او نیازی نداریم و او دیگر از ما نیست و به آنان سزاوارتر است».

ص: 73

پریشانشان را بازسازی كرد. در بین راه مدینه ناگهان سوره فتح نازل شد: (بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ* إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحاً مُبِیناً).

نویری در نهایة الارب 17/ 235 گوید: عمر گفت: ای رسول خدا آیا این فتح است؟! فرمود: «آری، سوگند به آن كه جانم در دست اوست هر آینه این فتح است». جبرئیل به مناسبت این فتح و پیروزی به رسول خدا (ص) تبریك گفت، مسلمانان نیز تبریك گفتند. گویند حضرت از نزول این آیه به قدری خوشحال شد كه قابل وصف نیست. به روایت مجمع البیان 9/ 109 و سبل الهدی 5/ 96 پیامبر فرمود: «آیه ای بر من نازل شد كه نزد من از تمامی دنیا محبوب تر است» و به روایت واقدی 2/ 617 فرمود: «از آن چه خورشید بر آن می تابد بهتر است». آن گاه حضرت مسلمانان را جمع كرد و آیات سوره فتح را كه ناظر بر صلح حدیبیه است، برای آنان تلاوت فرمود. مسلمانان از شنیدن پیام خدا شاد شدند و از نگرانی و پریشانی بیرون آمدند.

اما برخی هم گفتند این پیروزی نیست، نه گذاشتند خانه خدا را زیارت كنیم و نه قربانی هایمان را سر ببریم. وقتی رسول اكرم (ص) گفتار اینان را شنید سخت آزرده شد و به روایت دلائل النبوه بیهقی 4/ 160 و سبل الهدی 5/ 96 فرمود: «این سخن بدی است بلكه این بزرگ ترین فتح است. همانا مشركان راضی شدند بگذارند شما (بدون درگیری) سرزمین آنان را ترك كنید و درخواست صلح و امان كردند و از شما چیزی را دیدند كه دوست نداشتند، خدا شما را بر آنان پیروز كرد و سالم و مأجور بازگرداند، پس این بزرگ ترین پیروزی است».

ص: 75

و شتر خُنَیس را كه همراه آورده بود بردارد ولی ایشان قبول نكرد و فرمود: «اگر من خمس این مال را بپذیرم، قریش تصور خواهند كرد كه به پیمانم وفا نكرده ام. تو هستی و آن ها، به هر كجا می خواهی برو». چون خبر قتل خُنَیس به سهیل بن عمرو رسید سخت ناراحت شد و از پیامبر تقاضای دیه كرد. قریش و ابوسفیان به او گفتند محمد در این حادثه نقشی ندارد و تبرئه است، بیش از آن چه كرده است برعهده او نیست، او ابوبصیر را در اختیار فرستادگان شما قرار داده است.

باری، ابوبصیر از مدینه بیرون رفت و راهی ساحل دریا شد و در منطقه عِیص كه راه كاروان قریش از مكه به شام بود منزل گرفت. ابوبصیر كاروانیان قریش را كه از آن جا عبور می كردند به قتل می رساند و مال التجاره آنان را مصادره می كرد. وقتی مسلمانان دربند در مكه از جمله ابوجَنْدَل از داستان ابوبصیر و سخنی كه پیامبر (ص) درباره او فرموده بود باخبر شدند، به هر نحوی بود از حبس گریختند و در عیص به ابوبصیر پیوستند. ابوبصیر یك واحد نظامی هفتاد و یا به روایت طبرسی/ 98 سیصد نفری از آن ها تشكیل داد و ابوجندل را به معاونت خود برگزید. كار سختگیری بر كاروان قریش شدت یافت. وی در حقیقت حكومت خودمختاری را تأسیس كرد كه نه به ظاهر تابع حكومت مدینه بود و نه تابع قریش و طوایف مكه. از این رو بدون هیچ گونه منع قانونی و محذورات سیاسی می توانست ضربات شكننده خود را بر پیكر قریش وارد سازد.

ابوبصیر برای یارانش نماز جماعت می خواند و جلسه درس برقرار می كرد و قرآن، احكام و معارف اسلامی می آموخت. وقتی قریش دیدند

ص: 78

راه ارتباط تجاری شان با شام قطع شد و امنیت از آن رخت بربست، به روایت دیاربكری در تاریخ الخمیس 2/ 25 ابوسفیان را نزد پیامبر (ص) فرستادند و از ایشان عاجزانه درخواست كردند تا ابوبصیر و یارانش را به مدینه فرا خواند و از این پس نیز هر كس از مسلمانان مكه به مدینه بگریزد پیامبر او را نگه دارد و تحویل قریش ندهد. بدین سان طولی نكشید كه این ماده جنجالی به درخواست خود قریش لغو گردید. آن گاه رسول خدا نامه ای به ابوبصیر نوشت تا همراه یارانش به مدینه بازگردد.

فرستاده حضرت در حالی نامه را تسلیم ابوبصیر كرد كه وی در حال احتضار بود. ابوبصیر نامه رسول خدا (ص) را بوسید و شروع به خواندن كرد و در حالی كه نامه در دستش بود مرغ روحش به جنت پركشید. ابوجندل و یاران وی پیكر مقدس فرمانده خود را غسل داده، بر او نماز گزارده و در همان جا به خاك سپردند و بر سر مقبره او به عنوان یادبود و سپاس از زحماتش مسجدی ساختند. سپس عده ای از آنان به سرپرستی ابوجندل به مدینه آمدند و خدمت رهبر محبوب و پیامبر گرامیشان رسیدند و تعداد دیگر نزد قبیله و عشیره خود رفتند.

ب. به روایت تاریخ الخمیس 2/ 23 پس از انعقاد قرارداد حدیبیه چند تن از زنان مسلمان كه تحت شكنجه به سر می بردند به مدینه هجرت كردند و به پیامبر پناه بردند. آن گاه همسران و سرپرست آنان به مدینه آمدند و از پیامبر خواستند تا طبق مفاد صلحنامه ایشان را تحویل دهد. اما خداوند رحمان با نزول آیه دهم سوره مُمْتَحَنَه دستور داد تا زنان مهاجر را امتحان كنند، اگر واقعاً مسلمان هستند از بازگرداندن آنان به كفار خودداری شود، زیرا زن مسلمان نمی تواند در حباله مرد كافر باشد.

ص: 79

وانگهی زنان طاقت و تحمل شكنجه و آزار مشركان را نداشتند. از این رو بود كه به روایت مجمع البیان 9/ 274 پیامبر (ص) فرمود: «قرارداد درباره مردان است و شامل زنان نمی شود».

اسلام در عِیص به كاروان رسیدند و آن را مصادره و برخی از نگهبانان آن را اسیر كردند.

جنگ بنی مصطلق: بنی مُصْطَلِق تیره ای از قبیله خزاعه به شمار می آمدند. رئیس و سالار ایشان حارث بن ابی ضرار بود. او از قبیله خود و دیگر اعراب افرادی فراهم كرد و تعدادی اسب و سلاح خرید و به قصد جنگ با پیامبر آماده شد. بُریده به سوی بنی مصطلق رفت و با حارث رئیس آنان گفتگو كرد. آن گاه نزد حضرت بازگشت و صحت خبر را تأیید كرد. پیامبر مردم را برای جنگ با بنی مصطلق فرا خواند. رسول خدا در منطقه مُرَیسِیع اردو زد و صفوف سپاه خود را منظم نمود. دشمن هم در آن جا آماده جنگ بود. پیامبر (ص) نخست فرمود آنان را به اسلام دعوت كنند. عمر به دستور آن حضرت خطاب به آنان گفت: بگویید «لا إِلهَ إِلَّا الله» جان و مال خود را از تعرض مصون دارید. آنان نپذیرفتند. ابتدا مردی از دشمن تیراندازی كرد سپس به فرمان رسول خدا (ص) یك باره تمامی سپاه اسلام حمله خود را آغاز كردند. در پایان به دست امیرالمؤمنین فتح و پیروزی نصیب سپاه اسلام گردید.

در غزوه بنی مصطلق منافقان نیت پلید خود را آشكار كردند و همان گونه كه گذشت رئیس آنان عبدالله بن ابی به رسول خدا و مهاجران زبان طعن گشود. عبدالله بن ابی گفتار ناروای خود را انكار كرد، گروهی از انصار هم به لحاظ شخصیت سیاسی او از وی طرفداری كردند و به نكوهش زید پرداختند. اما در راه بازگشت به مدینه با نزول سوره منافقین گفتار زشت عبدالله بن ابی بازگو و دروغ وی آشكار گردید.

رسول خدا (ص) در عالم رؤیا دید وارد كعبه شد، سر خود را تراشید و

ص: 81

كلید كعبه را گرفت، آن گاه همراه دیگران به عرفات رفت و وقوف فرمود. حضرت رؤیای خود را برای مسلمانان بازگو نمود و آن را به فال نیك گرفت و از اصحاب برای ادای عمره دعوت كرد. گوید: پیامبر با كاروان خود حركت كرد و در ذوالحُلیفه احرام بست. بیشتر مسلمانان نیز با احرام او محرم شدند.

پیامبر (ص)، بُسْر بن سفیان را به مكه فرستاد تا اخبار و واكنش قریش را به اطلاع ایشان برساند. بُسْر بن سفیان خدمت آن حضرت بازگشت و گفت قریش از حركت شما آگاه شده اند، با زن و بچه از مكه بیرون آمده و در ذی طُوی اردو زده اند و با خدا عهد كرده اند كه هرگز نگذارند وارد مكه شوی. پیامبر (ص) فرمود: «كیست مرا از غیر آن راهی كه قریش در آن هستند ببرد؟». مردی از قبیله اسْلَم داوطلب شد و پیامبر را از راه ناهموار و سنگلاخی در میان دره های سخت عبور داد تا به سرزمین همواری رسیدند.

خالد بن ولید از این امر آگاه شد بی درنگ خود را بدان نقطه رساند و راه را بر مسلمانان بست و به اندازه ای بدان ها نزدیك شد كه وقتی رسول خدا (ص) خواست نماز بخواند به عَبّاد بن بِشر دستور داد تا با گروهی از مسلمانان مقابل خالد صف كشیدند. آن گاه نماز ظهر و عصر را به صورت نماز خوف خواند. سپس لشكر اسلام حركت كرد و روز بعد به سرزمین حُدَیبِیه كه در حدود چهار فرسخی غرب مكه قرار دارد رسید، شتر پیامبر در آن مكان زانو زد. حضرت فرمود: «آن خدایی كه از ورود فیل به مكه جلوگیری كرد این شتر را هم این جا نگه داشت. امروز قریش هر پیشنهادی به من بكنند كه در آن صله رحم باشد من آن را

ص: 82

می پذیرم». سپس به مردم فرمود: «پیاده شوید».

كاروان اسلام در همان جا اردو زد. پیامبر خِراش بن امیه خُزاعی را به مكه فرستاد و شتر خود را كه ثَعْلَب نام داشت در اختیار وی گذاشت و به او دستور داد قریش را از مقصدش آگاه سازد. همین كه خِراش به مكه رسید قریشیان شتر او را كشتند. پیامبر عثمان را نزد ابوسفیان و سران قریش فرستاد. بین مسلمانان شایع شد كه قریشیان عثمان را كشته اند! رسول خدا (ص) فرمود: «از این جا نمی رویم تا با قریش به نبرد بپردازیم». سپس اصحاب را برای بیعت فراخواند، تمامی مسلمانان به جز جَدّ بن قیس منافق، با آن حضرت بیعت كردند كه هرگز فرار نكنند و تا پای جان در كنار پیامبر بایستند. این بیعت در زیر درختی انجام گرفت و خداوند با فرستادن آیه هجده فتح (لَقَدْ رَضِیَ اللهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبَایِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ) خشنودی خود را از این بیعت اعلام كرد. از این رو آن را «بیعت شجره» و نیز «بیعت رضوان» گویند.

پس از پایان بیعت رضوان خبر رسید كه عثمان كشته نشده است در این هنگام چون قریش شتاب و سرعت مردم را در امر بیعت و آمادگی ایشان را برای جنگ دیدند ترس و نگرانی شان بیشتر شد و در امر صلح عجله كردند. وحی بر پیامبر نازل شد كه پیشنهاد صلح را بپذیرد و نگارش و تنظیم آن را بر عهده امیرالمؤمنین بگذارد. ماجرای حدیبیه از آغاز تا انعقاد و امضای پیمان صلح حدود بیست روز طول كشید و رفت و آمدهای بسیاری انجام شد، سهیل بن عمرو چندین بار به مكه رفت و از سران قریش كسب تكلیف كرد. رسول خدا (ص) پس از قرارداد صلح برخاست و قربانی نمود و سپس سر تراشید و از احرام بیرون آمد. كاروان

ص: 83

اسلام در حالی كه هاله ای از غم و اندوه بر آن سایه افكنده بود به سوی مدینه حركت كرد. در بین راه مدینه ناگهان سوره فتح نازل شد. جبرئیل به مناسبت این فتح و پیروزی به رسول خدا (ص) تبریك گفت، مسلمانان نیز تبریك گفتند. عظیم ترین دستاورد صلح مذكور این بود كه در مدت كمتر از دو سال از این قرارداد، بر اثر رفت و آمدهای مسلمانان به مكه و گفتگو با یكدیگر و روشن شدن جوانب اسلام عده بسیار زیادی اسلام آوردند.

حبشه، قیصر روم، امپراتور ایران، پادشاه مصر، زمامداران شام و یمامه.

در ادامه به جنگ خیبر، علت وقوع آن، موقعیت مكانی خیبر، نقش امیرالمؤمنین (ع) در این جنگ، كشته شدن مرحب از قهرمانان بزرگ عرب و یهود و فتح خیبر به دست مبارك و توانای حضرت علی (ع) تسلیم شدن یهودیان، خیانت یهود و قصد جان پیامبر از سوی یهودیان، فتح سرزمین فدك و بخشیدن آن به حضرت فاطمه (س) از سوی پیامبر، غزوه وادی القری، عمرة القضاء و اسلام آوردن عمرو و خالد می پردازیم.

الْقُرآنُ لأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ) این قرآن بر من وحی شده است تا شما و هر كس را كه این قرآن به او برسد هشدار دهم. نكته ظریفی كه در این آیه آمده تعبیر مَنْ بَلَغَ است. آیه به این مطلب اشاره دارد كه این دین به طور عادی و روال طبیعی به هر كسی كه در هر جای دنیا به سر می برد برسد موظف به پذیرش و گرویدن به آن است و روشن است تا آن زمان كه به اشخاص نرسیده و اطلاع از آن حاصل نكرده اند در قبال آن وظیفه ای ندارند. گفتنی است كه بسیاری از خطابات قرآن نیز (یَا أَیُّهَا النَّاس) برای عموم است و حتی یك مورد «یَا أَیُّهَا الْعَرَب» ندارد.

باری، جهان در عصر بعثت متشكل از چند كشور بزرگ بود و تقریبا در قبضه دو امپراتوری بزرگ ایران و روم قرار داشت و مناطق زیادی از دنیا زیر سلطه آن ها بود. قسمتی از خاور زمین مانند عراق و حیره و نیز بخشی از جزیرة العرب مانند یمن از مستعمرات ایران به شمار می آمد و بخش هایی از آسیا نیز زیر سلطه سیاسی و فرهنگی آن بود. امپراتوری روم نیز به دو بخش بزرگ شرقی و غربی تقسیم می شد. قسطنطنیه (تركیه)، شام (سوریه)، فلسطین، لبنان، اردن، مصر و پاره ای از سرزمین های دیگر در قلمرو روم شرقی قرار داشت و اروپای امروزی هم امپراتوری روم غربی را تشكیل می داد. پس مركز ثقل قدرت و سیاست جهان را این دو ابرقدرت تشكیل می دادند.

از این رو رسول خدا (ص) اعلام جهانی بودن رسالت خود را از این دو امپراتوری بزرگ آغاز كرد و هم چنین ممالك مجاور را به اسلام فرا خواند. البته این دعوت تا پایان عمر آن حضرت ادامه داشت و تا آن جا كه در آن روز با وسایل عادی ممكن بود، حاكمان و زمامداران عالم را

ص: 87

به پذیرش اسلام دعوت كرد. اما ابتدای آن از دو امپراتوری كبیر و چند كشور مجاور آغاز گشت. ابن هشام در سیره 4/ 254 می نویسد: پس از انعقاد صلح حدیبیه روزی رسول خدا (ص) به اصحاب گفت:

«أَیُّهَا النَّاسُ، إِنَّ اللهَ قَدْ بَعَثَنِی رَحْمَةً وَ كافَّةً».

ای مردم، همانا خداوند مرا به عنوان رحمت برای تمامی مردم فرستاده است.

بعد مسأله دعوت زمامداران جهان را به دین اسلام مطرح كرد. ابن سعد 1/ 258 گوید: در یك روز از محرم سال هفتم هجرت شش سفیر با شش نامه از مدینه خارج شدند و به دربار شش تن از زمامداران آن روز جهان رفتند. این شش زمامدار عبارت بودند از نجاشی پادشاه حبشه، قیصر امپراتور روم، خسرو پرویز امپراتور ایران، مُقَوْقِس پادشاه مصر، حارث بن ابی شمر فرمانروای شامات و هَوْذَة بن علی فرمانروای یمامَه.

شریكی ندارد، نه دوستی برگزید و نه فرزندی و این كه محمد بنده و فرستاده اوست. تو را به پذیرش دعوت خدا فرا می خوانم، چونكه من فرستاده او هستم. پس اسلام بیاور تا به سلامت بمانی. ای اهل كتاب بیایید به پیروی از سخنی كه بین ما و شما یكی است و آن این كه جز خدا را نپرستیم و چیزی را شریك او قرار ندهیم و یكدیگر را به جای خداوند پروردگار خود برنگزینیم و اگر امتناع می ورزید پس گواه باشید كه ما مسلمانیم و اگر رسالت مرا نپذیرید پس گناه نصارای قومت بر گردن توست».

عمرو بن امیه ضَمْری حامل نامه به نجاشی بود و به قول ابن سعد 1/ 258 او نخستین سفیری بود كه از مدینه بیرون رفت. درباره دعوت نجاشی به اسلام یك معضل بزرگ تاریخی وجود دارد و آن این كه همان گونه كه در اوایل كتاب یادآور شدیم نجاشی سال ها پیش در حضور جعفر بن ابی طالب اسلام آورد و خبر آن را نیز طی نامه ای خدمت رسول خدا (ص) اعلان نمود و به گرمی از جعفر و مهاجران مسلمان استقبال كرد و به عنوان میهمان از آنان پذیرایی نمود. حال چرا دوباره او را به اسلام دعوت كرد؟ در توجیه آن مطالبی گفته شده.

برخی مانند مسلم در صحیح 3/ 1397، ابن حَزْم در جوامع السیره/ 25 و ابن طُولُون در اعلام السائلین/ 57 گفته اند این نجاشی غیر از آن نجاشی بوده كه مهاجران به سوی او هجرت كردند، او مسلمان شده و از دنیا رفته بود ولی این نجاشی كافر بود. روشن است كه لفظ «نجاشی» لقب پادشاهان حبشه بوده است. برخی از محققان در تأیید این توجیه گفته اند به همین دلیل لحن نامه غیرمشهور تا اندازه ای تند است. این توجیه

ص: 89

صحیح نیست، زیرا در زمان دعوت پادشاهان به اسلام در اواخر سال ششم و یا اوایل سال هفتم نجاشی اصْحَمَه زنده بوده است. او به روایت ابن جوزی در المنتظم 3/ 375 و مقریزی در امتاع الاسماع/ 445 در سال نهم هجرت از دنیا رفت و رسول خدا از فاصله دور بر او نماز میت خواند. وانگهی نام او نیز اصْحَمَه بود كه در نامه به آن تصریح شده است. توجیه دیگر این است كه پذیرفتن اسلام نجاشی در ابتدای بعثت شاید رسمی نبوده، گویا در سال هفتم رسول خدا (ص) از او خواست به صراحت و به طور رسمی اسلام خود را آشكار كند. این توجیه نیز با ظاهر محتوا و لحن نامه سازگار نیست.

حلبی 3/ 249 گفته است: احتمال دارد پیامبر این نامه را بعدها پس از درگذشت اصْحَمَه به نجاشی بعدی نوشته باشد. با این همه اشكال همچنان باقی است.

سروری نگیریم. پس اگر روی گردان شدند بگویید گواه باشید كه ما مسلمانیم».

حامل نامه قیصر دِحْیة بن جناب كلبی بود كه پیش از این نیز چند بار به دیدار هِرَقْل رفته بود و به زبان رومی آشنایی داشت. نامه را طبق دستور حضرت به حاكم بُصْری رساند تا آن را به قیصر بدهد. قیصر كه قبلًا نذر كرده بود اگر بر ایرانیان پیروز شود پیاده به زیارت بیت المَقْدِس برود، در این ایام در حال رفتن به زیارت بود و در حِمْص به سر می برد. دِحْیه نامه را به حارث پادشاه غَسّان داد. آن گاه عَدی بن حاتم به دستور حارث دِحْیه را نزد قیصر برد. اطرافیان قیصر به وی گفتند هرگاه امپراتور را دیدی وی را سجده كن و سر برمدار تا تو را بار دهد. دِحْیه گفت هرگز چنین كاری نمی كنم و جز برای خدا سجده نخواهم كرد. آن گاه مردی او را راهنمایی كرد كه نامه اش را مقابل صندلی كه قیصر روی آن می نشیند بگذارد، او نیز چنین كرد. قیصر نامه را برداشت و مترجم را طلبید تا نامه را برای او بخواند. پس از اطلاع از مضمون آن از بزرگان و مردم روم خواست تا دعوت پیامبر (ص) را بپذیرند ولی ناگهان با مخالفت شدید مردم روبه رو شد. برای آرام كردن آنان گفت من هم با شما هم عقیده هستم، فقط خواستم شما را امتحان كنم.

مهربان. از محمد فرستاده خدا به كسری بزرگ فارس. درود بر كسی كه پیرو هدایت باشد و به خدا و رسولش ایمان آورد و گواهی دهد خدایی جز خداوند یكتا نیست، یگانه است و شریكی ندارد و محمد بنده و فرستاده اوست. من تو را به سوی خداوند عزّوجلّ فرا می خوانم، زیرا من فرستاده خداوند عزّوجلّ به سوی تمامی مردم هستم تا كسانی را كه زنده هستند بیم دهم، اسلام بیاور تا به سلامت بمانی. پس اگر امتناع ورزی گناه مجوس بر عهده تو خواهد بود».

چون مترجم نامه را خواند، خسرو پرویز آن را گرفت و پاره كرد و گفت این كیست كه نام خود را بر نام من مقدم داشته است. چون خبر بی حرمتی او به حضرت رسید فرمود: «همان گونه كه نامه را پاره كرد، خداوند پادشاهی اش را پاره كند». سپس خسرو پرویز به باذان كارگزار خود در یمن نوشت دو نفر مرد دلیر را بفرست تا این مرد را كه در حجاز است نزد من بیاورند. در نقلی دیگر آمده است كه گفت: او را توبه بده و اگر نپذیرفت سر وی را برای من بفرست.

مقوقس در اسكندریه داخل كاخی در ساحل رود نیل به سر می برد، حاطب با كشتی به آن جا رفت و نامه را به دست او داد. پادشاه مصر وقتی از مضمون نامه اطلاع حاصل نمود رو كرد به حاطب و از او پرسید: اگر این شخص پیامبر است چرا بر قوم خود كه با او مخالفت كردند و از شهر خویش بیرونش راندند نفرین نمی كند؟ حاطب گفت: آیا تو خود گواهی نمی دهی كه عیسی بن مریم فرستاده خدا بود، پس چرا هنگامی كه قومش او را آزردند و می خواستند به دار بیاویزند نفرین نكرد كه خدا نابودشان سازد؟ مقوقس گفت: احسنت! مردی حكیم از نزد حكیمی آمده است.

آن گاه حاطب او را پند و اندرز داد و گفت: از سرنوشت فرعون كه در همین سرزمین بود عبرت بگیر كه چگونه خداوند از او انتقام گرفت و به كیفر دنیا و آخرت گرفتار ساخت. مقوقس با كمال احترام پاسخ نامه رسول خدا را نوشت و همراه هدایای ارزشمند برای پیامبر ارسال داشت. با آن كه حضرت معمولًا هدیه مشرك را نمی پذیرفت هدایای ایشان را قبول كرد. پادشاه مصر با آن كه نبوت آن حضرت برایش محرز بود ولی همان گونه كه خود او تصریح كرد برای حفظ تاج و تخت و ریاست خود از پذیرش اسلام سرباز زد. پیامبر (ص) درباره او فرمود: «درگذشتن از پادشاهی خود بخل ورزید با آن كه پادشاهی او را دوامی نیست». گویند مقوقس در زمان خلافت عمر در حالی كه بر كیش نصرانیت بود درگذشت.

این نامه شجاع بن وَهْب اسدی بود. حارث در غُوطه دمشق سرگرم فراهم ساختن وسایل پذیرایی قیصر روم بود كه از حِمْص به طرف ایلیاء (بیت المَقْدِس) می آمد. شجاع بن وَهْب دو سه روز منتظر ماند تا موفق به ملاقات حارث شد. حارث پس از خواندن نامه بی حرمتی كرد و آن را كنار انداخت و گفت من به جنگ او خواهم رفت. بعد كه قیصر او را از این كار منصرف ساخت، روش خود را تغییر داد و هدایایی به شجاع اهدا كرد و گفت سلام مرا به رسول خدا (ص) برسان. چون شجاع بن وَهْب نزد پیامبر آمد حضرت فرمود: «پادشاهی وی بر باد است». حارث بن ابی شمر غَسّانی در سال هشتم هجرت درگذشت.

ابن اسعد 1/ 262 و قسطلانی 1/ 448 گویند: رسول خدا (ص) نامه ای هم به هَوْذَة بن علی حاكم یمامه نوشت و سَلیط بن عمرو عامری حامل آن بود. هَوْذَه با دعوت پیامبر برخوردی ملایم داشت و از سفیر آن حضرت پذیرایی كرد و به او هدایایی نیز بخشید.

رسول خدا (ص) در طی سال های بعد نیز نامه هایی برای حاكمان و زمامداران جهان نوشت و آنان را به اسلام دعوت كرد.

خیبر را چهارده هزار نفر نوشته است. واقدی 2/ 634 و دیگران گفته اند: ده هزار نیروی جنگجو و هزار زره پوش در خیبر وجود داشت. یعقوبی 2/ 56 تعداد جنگجویان آنان را بیست هزار نفر نوشته است. یهودیان خیبر در هفت قلعه مستحكم سنگی كه بر بالای كوه بنا شده بود زندگی می كردند كه به روایت یاقوت حَمَوی در معجم البلدان 2/ 409 عبارت بود از ناعِم، قَمُوص، شِقّ، نَطات، سُلالم، وَطیح و كَتیبه. داخل قلعه ها چاه آب و مواد غذایی به مقدار زیادی وجود داشت و ساكنین آن ها می توانستند داخل دژها سنگر گرفته و تا یك سال در مقابل دشمن مقاومت كنند. قلعه های سنگی نفوذناپذیر و جمعیت زیاد و سلاح فراوان و حتی منجنیق، خیبر را به قدرت بزرگی تبدیل كرده بود به طوری كه كلیه یهودیان حجاز تحت نفوذ آنان بودند و چشم امید به آن جا داشتند و اكثر جنگ ها و شورش هایی كه یهودیان و یا حتی قریش بر ضد حكومت پیامبر راه می انداختند به نوعی با خیبر ارتباط داشت. شكست یا پیروزی خیبر در مصاف با مسلمانان برای قریش بی نهایت مهم و سرنوشت ساز بود تا آن جا كه سران قریش مانند صفوان، سهیل و ابوسفیان بر سر این امر شرطبندی كردند.

ابن اسحاق/ 193 گوید: قبلًا رسول خدا (ص) نامه ای به یهود خیبر نوشته و آنان را به اسلام دعوت كرده بود ولی آنان نپذیرفته بودند. باری، صلح حدیبیه امنیت ناحیه جنوب را تأمین كرد اما امنیت نواحی شمال با وجود یهودیان خیبر تضمینی نداشت. به ویژه كه واقدی 2/ 530 می نویسد: چون خبر اعدام بنی قریظه به خیبر رسید یهودیان گرد هم آمدند، رئیس آنان سَلّام بن مِشْكم گفت: محمد از كار یهودیان مدینه آسوده گشت و

ص: 95

اینك به سوی شما خواهد آمد. پرسیدند چاره چیست؟ گفت باید با تمامی یهودیان خیبر كه شمارشان هم زیاد است با او به جنگ برخیزیم و از یهود تَیماء، فَدَك و وادی القُری هم كمك بگیریم. مشكل بزرگ یهودیان خیبر این بود كه پس از انعقاد صلح حدیبیه دیگر قریش و هم پیمانانشان نمی توانستند به آنان كمك نظامی كنند. یهودیان فقط مجاز بودند از قبایلی مانند بنی سعد و غطفان كه با قریش پیمان نداشتند كمك نظامی بگیرند.

راهنماهای خود خواست تا از راهی آنان را ببرد كه بین غطفان و خیبر جدایی بیفتد. سپاه پیش رفت تا به منطقه خیبر رسید. دیار بكری در تاریخ الخمیس 2/ 43 گوید: عبدالله بن ابی شخصی را نزد یهود خیبر فرستاد و به آنان اطلاع داد كه محمد به سوی شما می آید، در برابر وی مقاومت كنید. چون این خبر به خیبر رسید كنانة بن ابی الحُقیق و هَوْذَة بن قیس را نزد غطفان كه هم پیمان آنان بودند فرستادند و از آنان خواستند تا خیبریان را در مقابل پیامبر یاری دهند و اگر بر مسلمانان غلبه پیدا كردند نصف خرمای خیبر را به ایشان بدهند ولی غطفان از ترس مسلمانان نپذیرفتند. به روایتی دیگر پذیرفتند و به سوی خیبر حركت كردند اما در بین راه از بیم مسلمانان بر اموال و خانواده شان پشیمان شدند و بازگشتند.

گفت: سخن مرا نشنیدید و در لشكركشی به سوی او كوتاهی كردید، اكنون در جنگ با او كوتاهی نكنید. آنان اموال و زن و فرزندان خود را در قلعه كتیبه و ذخائرشان را در قلعه ناعم جای دادند. مردان جنگجو نیز در قلعه نَطات موضع گرفتند. قرار شد از برج ها سپاه اسلام را تیرباران كنند و هرگاه نیاز بود در خارج قلعه ها نیز به مبارزه بپردازند. پیامبر چون تصمیم یهود را بر جنگ دید اصحاب خود را موعظه و آنان را تشویق به جهاد كرد و بشارت داد به این كه پیروزی از آن ایشان است.

پرداختند و در همان روز اول با تیراندازی گسترده حدود پنجاه نفر از مسلمانان را مجروح ساختند. به این سبب سپاه اسلام شبانگاه به منطقه رجیع تغییر مكان و آن جا را لشكرگاه خود قرار داد. مسلمانان به مدت یك هفته روزها كنار قلعه ها می جنگیدند و شب ها به اردوگاه خود بازمی گشتند. اما پس از فتح نطات اردوگاه را تغییر داده و در نزدیكی قلعه ها موضع گرفتند.

در ترتیب فتح قلعه های خیبر بین مورخان اختلاف زیاد است. ابن اسحاق 3/ 344 نوشته است: ناعم نخستین قلعه ای بود كه فتح شد و پس از آن قَمُوص. واقدی 2/ 645 گوید: اولین قلعه كه فتح شد نطات بود و سپس شقّ. قسطلانی در المواهب اللدنیه 1/ 286 گوید: قلعه ها یكی پس از دیگری گشوده می شد و فتح آن ها به ترتیب ذیل بود، نطات، ناعم، زُبیر، شِقّ، ابَی، بَراء، قَمُوص، وَطیح و سُلالم. البته برخی از این اقوال با هم قابل جمع است، چون تعدادی از این حصارها داخل یك قلعه بزرگ قرار داشته است، مانند قلعه ناعم، صَعْب و زبیر كه داخل نطات بوده است.

یهودیان جرأت آن را نداشتند كه وارد میدان شوند و به جنگ بپردازند بلكه طبق شیوه دیرین خود در كنار قلعه های شان می جنگیدند. فتح قلعه ها به لحاظ استحكام آن ها و غیرقابل نفوذبودن به كندی صورت می گرفت. به روایت واقدی 2/ 659 پیامبر (ص) پرچم را به حباب بن منذر سپرد. او همراه سپاهیان اسلام پس از سه روز جنگ بسیار سخت قلعه صَعْب را كه پانصد جنگجو داشت فتح كرد. پس از فتح قلعه صعب یهودیان به قلعه زبیر كه برفراز كوهی قرار داشت راه یافتند. پیامبر (ص) آنان را سه روز محاصره و سرانجام آن جا را نیز فتح كرد و پس از فتح

ص: 99

حصارهای نطات به محاصره قلعه شقّ پرداخت. این قلعه با رشادت ابودجانه انصاری و كمك حباب بن منذر فتح شد. روزی در اثنای جنگ مسلمانان تیرباران شدند، تیری هم به لباس رسول خدا اصابت كرد. چون فتح حصارهای نطات و شقّ به پایان رسید، یهودیانی كه جان سالم به در برده بودند به حصارهای كتیبه كه سخت ترین قلعه های آن قموص بود پناه بردند.

قموص به تصریح حِمْیری در الرَّوْضُ الْمِعْطار/ 228 از بزرگ ترین و مستحكم ترین دژهای خیبر به شمار می رفت كه سرانجام به دست توانای قهرمان بی بدیل اسلام امیرالمؤمنین (ع) فتح گردید.

فردا پرچم را به مردی خواهم سپرد كه خدا و رسولش را دوست دارد خدا و رسولش نیز او را دوست دارند، خداوند به دست وی فتح می كند، او پی درپی حمله می برد بدون آن كه فرار كند.

مردم چشم انتظار دیدن این شخص بودند و آرزو می كردند كه فرد مورد نظر پیامبر باشند. رسول خدا (ص) بامداد فردا فرمود: «علی بن ابی طالب كجاست؟». مردم فریاد زدند: او چشم درد دارد به طوری كه جلوی پای خود را نمی بیند. سپس سَلَمَة بن اكْوَع و یا عمار یاسر را دنبال وی فرستاد و آنان او را آوردند. پیامبر (ص) با آب دهان خود چشم ایشان را درمان كرد و فرمود: «خدایا او را از گرما و سرما نگهدار». آن گاه زره آهنین خود را به وی پوشاند و ذوالفقار را به آن بست و پرچم را به دستش داد و به روایت شیخ مفید/ 66 فرمود: «پرچم را بگیر و آن را پیش ببر، جبرئیل همراه توست و پیروزی پیش رویت. ترس در سینه های آنان ریخته شده و بدان كه آن ها در كتابشان یافته اند آن كس كه اینان را نابود می كند نامش ایلیا (علی) است. پس هنگامی كه آن ها را دیدی بگو من علی هستم كه ان شاءالله خوار خواهند شد».

به روایت صحیح مسلم 4/ 1872 و امالی شیخ طوسی/ 380 سپس فرمود: «پیش برو بی آن كه به پشت سر خود توجه كنی تا آن كه خداوند پیروزت گرداند». امیرالمؤمنین كمی پیش رفت، آن گاه بدون آن كه سرش را برگرداند صدا زد: «ای رسول خدا! بر چه چیز با آنان جنگ كنم؟». فرمود: «با آنان جنگ كن تا گواهی دهند كه خدایی جز خدای یكتا نیست و محمد فرستاده اوست. هنگامی كه چنین كردند جان و مال خود را حفظ نموده اند. به خدا سوگند این كه خدا یك نفر را به دست تو

ص: 101

هدایت كند بهتر از آن است كه شتران سرخ موی داشته باشی» و به روایت علامه مجلسی 21/ 29 فرمود: «به یكی از سه چیز آنان را فرا بخوان؛ یا مسلمان شوند یا جزیه بپردازند و یا آماده جنگ شوند».

خیبر می داند كه من مرحبم، غرق در سلاح و پهلوانی كارآزموده، گاهی نیزه فرو كوبم و گاهی شمشیر می زنم!

امیرالمؤمنین (ع) بی درنگ در پاسخ او فرمود:

أَنَا الَّذِی سَمَّتْنِی أُمِّی حَیْدَرَة ***كَلَیْثِ غاباتٍ كَرِیهِ الْمَنْظَرَة

أَكِیلُكُم بِالسَّیْفِ كَیْلَ السَّنْدَرَة

من آنم كه مادرم مرا شیر مرد نامیده است، همانند شیر بیشه ها دارای چهره ای مهیبم، بی درنگ شما را با شمشیر نیست و نابود خواهم كرد!

آن گاه دو پهلوان نامی عرب به نبرد برخاستند، مرحب خواست علی (ع) را با شمشیر بزند كه آن حضرت پیشی جست و با ذوالفقار ضربتی بس محكم بر سر او نواخت كه به روایت طبری 3/ 12 تمامی لشكریان اسلام صدای آن را شنیدند. مرحب با این كه سپر بر سر گرفته بود ولی شمشیر سپر را برید و كلاهخود را نیز پاره كرد و سرش را شكافت و به دندان ها رسید و مرحب نقش بر زمین گردید! به روایت ابن اسحاق 3/ 349 و حلبی 3/ 37 در ابتدای درگیری مرحب ضربه ای به امیرالمؤمنین زد سپر آن حضرت از دستش افتاد، بی درنگ به طرف در قلعه رفت و آن را از پاشنه كند و به جای سپر به كار برد. یعقوبی 2/ 506 گوید: برای گشودن قلعه در را از جای كند. پس از آن كه مرحب را كشت، در را روی خندقی كه اطراف قلعه بود انداخت، سپاه اسلام از روی آن عبور كرده و وارد قلعه شدند. بعد كه كار فتح قلعه تمام شد علی بن ابی طالب در را به پشت سر خود پرت كرد كه هشتاد وجب فاصله را پیمود. به روایت یعقوبی 2/ 56 درِ قلعه سنگی به طول چهار ذرع و عرض دو ذرع و ضخامت یك ذرع بود.

ص: 103

ابورافع آزاد شده رسول خدا (ص) گوید با هفت نفر كه من هشتمینِ آنان بودم كوشیدیم تا آن در را از جای بلند كنیم نتوانستیم. قسطلانی در المواهب اللدنیه 2/ 286 گوید: هفتاد نفر به راحتی نتوانستند آن را از جای بلند كنند. به نقل شیخ مفید/ 68 علی (ع) فرمود: «برای من وزن آن در به اندازه سپرم بود و هیچ تفاوتی با آن نداشت» و نیز به روایت كشف المراد/ 383 و تاریخ الخمیس 2/ 51 فرمود:

«وَاللهِ ما قَلَعْتُ بابَ خَیْبَرَ بِقُوَّةٍ جِسْمانِیَّةٍ ولَكِنْ بِقُوَّةٍ رَبّانِیَّة».

به خدا سوگند! من درِ خیبر را با نیروی جسمانی از جای نكندم، بلكه با نیروی الهی از جای درآوردم.

واقدی 2/ 657 گوید: چون مرحب و یاسر كشته شدند پیامبر (ص) فرمود: «مژده باد شما را! همانا خیبر به شما خوش آمد می گوید و كار آن آسان گردید». طبرسی/ 100 از امام باقر (ع) نقل كرده است: «شخصی نزد پیامبر آمد و مژده ورود علی را به قلعه داد. پیامبر (ص) به سوی قلعه حركت كرد، علی در راه به آن حضرت برخورد نمود. پیامبر فرمود: هرآینه خبر قابل تشكر و كار زبانزد تو به من رسید. همانا خداوند از تو خشنود است و من نیز از تو خشنودم. امیرالمؤمنین گریست! پیامبر (ص) پرسید: برای چه می گریی؟ عرض كرد: از شادی این كه خدا و رسولش از من خشنودند».

سقوط كرد. كنانة بن ابی الحُقیق از رسول خدا درخواست صلح نمود و حضرت هم پذیرفت. در نتیجه قلعه های وَطیح و سلالم بدون جنگ و خونریزی تسلیم سپاه اسلام گردید. واقدی 2/ 670 گوید: كنانة شَمّاخ یهودی را برای انعقاد صلح نزد پیامبر فرستاد. حضرت ضمن مصالحه بر یهودیان منت گذاشت، تمامی مردان، زنان و كودكان را بخشید و آزاد كرد و از اسارت و كشتن آنان به این شرط صرف نظر كرد كه كلیه اموال خود را بگذارند و فقط با لباسی كه بر تن دارند از خیبر كوچ كنند. ابن اسحاق 3/ 352 گوید: یهودیان به رسول خدا (ص) عرض كردند ما صاحبان این نخل ها هستیم و به اصلاح امور و آبادی آن ها آگاه تریم، حاضریم در این جا بمانیم و برای شما كار كنیم. پیامبر به این شرط پذیرفت تا هر زمانی كه حضرت بخواهد بمانند و هر وقت كه آنان را نخواست كوچ كنند و بروند.

بی شك اداره سرزمین وسیع خیبر و اصلاح امور كشاورزی و باغداری آن با توجه به فاصله زیادی كه با مدینه داشت برای پیامبر (ص) مشكل بزرگی بود. لذا سپردن آن به دست یهودیان هم از این جهت صلاح بود و هم از آواره شدن هزاران انسان جلوگیری می كرد. به این ترتیب با عفو و رحمت بی كران پیامبر دیگر بار سرزمین خیبر در دست یهود قرار گرفت.

می كند از سر راه بردارد و با فتح خیبر دیگر نیازی به نگهداشتن پایگاهی در خارج جزیرة العرب دیده نمی شد، عمرو بن امیه ضَمْری را نزد نجاشی فرستاد و از او خواست تا جعفر بن ابی طالب و دیگر مهاجرانی را كه در حبشه اقامت داشتند به مدینه گسیل دارد. نجاشی خواسته حضرت را اجابت كرد و اسباب و وسایل سفر مهاجران را آماده و با احترام كامل آنان را با دو كشتی روانه مدینه نمود. جعفر و یارانش زمانی به مدینه رسیدند كه پیامبر و مسلمانان در منطقه خیبر در حال پیكار با یهود بودند. بی درنگ راهی خیبر شدند و زمانی به سرزمین خیبر رسیدند كه تازه فتح شده بود. یكی از مسلمانان فریاد زد و به حضرت مژده داد كه جعفر آمد! پیامبر (ص) كه پانزده سال پسر عمو و سفیر خود را ندیده بود بی نهایت خوشحال شد، دوازده گام به استقبال جعفر شتافت، او را در آغوش كشید و پیشانیش را بوسید.

آن گاه به نقل واقدی 2/ 683 و یعقوبی 2/ 56 و تمامی مورخان و محدثان، جمله تاریخی خود را چنین فرمود:

«ما أَدْرِی بِأَیِّهِما أَنَا أَشَدُّ سُرُوراً، بِقُدُومِ جَعْفَرٍ، أَمْ بِفَتْحِ خَیْبَرَ؟».

نمی دانم به كدام یك خوشحال ترم، به آمدن جعفر یا به فتح خیبر؟!

و از شادی دیدار وی گریست. آن گاه نماز بسیار ارزشمند جعفر طیار را به عنوان جایزه و پاداش پانزده سال هجرت و تبلیغ اسلام به جناب جعفر (ع) اهدا و تعلیم كرد. این نماز كه كیمیای سعادت و كلید

ص: 106

رستگاری است، بین مسلمین مشهور و معروف است و پیشوایان و امامان شیعه همواره به آن اهتمام ورزیده، خود اقامه می نمودند و یاران خویش را نیز به خواندن آن سفارش می كردند.

به آنان نیز هدایایی بخشید. غنایم قلعه كتیبه در خمس رسول خدا (ص) قرار گرفت و غنایم قلعه های وَطیح و سلالم چون بدون درگیری فتح شده بود از خالصه حضرت به شمار می رفت و متعلق به خود ایشان بود. پیامبر (ص) از سهم خود خرما، جو و گندم و مقداری اثاث و لباس و مهره های جیبی در بین بنی هاشم و فرزندان عبدالمطلب تقسیم كرد. هم چنین از سهام خود به مستمندان، فقیران و یتیمان نیز پرداخت. به روایت یعقوبی 2/ 56 چون از بیچارگی و نیازمندی و سختی و قحطی اهل مكه باخبر شد برای آنان نیز به وسیله عمرو بن امیه ضَمْری مقداری طلا فرستاد. شگفتا كه در اندیشه یاری رساندن به همان كسانی بود كه او را از سرزمین و خانه و كاشانه خویش بیرون راندند!

آن بود گفت آن گنج را در جنگ خرج كردیم و چیزی از آن نمانده است، چون ما آن را برای چنین روزی نگهداری می كردیم. پیامبر (ص) فرمود: «اگر آن گنج نزد شما باشد ذمه خدا و رسولش از شما برداشته خواهد شد». یهودیان پذیرفتند. آن گاه با اطلاعاتی كه از برخی یهودیان به دست آمد صندوق مذكور كه در خرابه ای پنهان شده بود پیدا شد و كنانه به سزای خود رسید.

قلعه كتیبه منتقل كردند و قلعه نطات را برای جنگ آماده نمودند. بنی كنانه تصور می كردند كه قلعه نَزار، استوارترین قلعه هاست به همین جهت در شبی كه رسول خدا (ص) فردای آن آهنگ ناحیه شقّ نمود صفیه و دختر عمویش و چند زن دیگر را به آن جا منتقل كردند كه بعد اسیر شدند. از این رو كسی جز صفیه و دختر عمویش و چند زن دیگر كه همراه او در نزار بودند اسیر نگشت. طبرسی در اعلام الوری/ 100 گوید: علی (ع) صفیه را اسیر كرد و نزد رسول خدا فرستاد.

صفیه دختر حُیی بن اخْطَب نخست همسر سَلّام بن مِشْكَم بود. پس از او با كنانة بن ابی الحقیق ازدواج كرد. كنانه در خیبر كشته شد و صفیه اسیر گشت. صفیه چون اشراف زاده و پدرش از رؤسای یهود بود و رسول خدا به نقل طبرانی در المعجم الكبیر 2/ 304 می فرمود: «إِذَا جَاءَكُمْ كَرِیمُ قَوْمٍ فَأَكْرِمُوهُ» هرگاه شخصیت بزرگوار طایفه ای نزدتان آمد به او احترام بگذارید و نیز به روایت حلبی 2/ 45 می فرمود: «ارْحَمُوا عَزِیزَ قَوْمٍ ذُلَّ» به شخصت بزرگوار طایفه ای كه خوار شده مهربانی كنید، به وی بسیار احترام گذاشت و از ایشان دلجویی كرد و او را برای خود برگزید و فرمود: «اگر خواسته باشی به دین خود بمانی آزادی و من تو را به ترك آن مجبور نمی كنم و اگر خدا و رسولش و اسلام را برگزینی برای تو بهتر است». صفیه گفت من خدا و رسولش و اسلام را برمی گزینم. آن گاه حضرت او را آزاد و با او ازدواج نمود و مهرش را آزادیش قرار داد.

گشود امیرالمؤمنین علی (ع) بود. او با كشتن پهلوانان نامدار خیبر یهودیان را شكست داد و افتخار فتح خیبر در تاریخ اسلام به نام او ثبت شد تا آن جا كه همواره از او با عنوان فاتح خیبر یاد می شود و چون پی در پی و كرارا به دشمن حمله كرد، بدون آن كه فرار كند به «حیدر كرّار» معروف گردید. احمد حنبل 5/ 333، بخاری 3/ 144، مسلم 1/ 12، یعقوبی 2/ 56، طبری 3/ 12، حاكم نیشابوری 2/ 437، بیهقی 8/ 209، ابن قیم 3/ 569، ابن اثیر 2/ 149، دیار بكری 2/ 50، حلبی 3/ 38 و عده ای دیگر از محدثان اهل سنت و تمامی محدثان و مورخان شیعه نوشته اند علی (ع) مرحب را كشت و همو بود كه خیبر را فتح كرد. این كه در برخی روایات محمد بن مَسْلَمَه را شریك در قتل مرحب دانسته و یا كشتن مرحب به وی نسبت داده شده به هیچ وجه صحیح و قابل پذیرش نیست و با گزارشی كه بین مورخان و محدثان متواتر است تاب تعارض ندارد. قبلًا خود پیامبر پیروزی علی را نوید داد و فرمود: «یَفْتَحُ اللهُ عَلی یَدَیْهِ» خداوند به دست او خیبر را فتح می كند و این فتح بدون كشته شدن پهلوان بزرگ آنان چون مرحب ممكن نبود.

حاكم در مستدرك 3/ 437 می گوید: اخبار بسیاری با سندهای متواتر دلالت دارد بر این كه قاتل مرحب علی بن ابی طالب بود. ابن عبدالْبَرّ در الدرر/ 200 می گوید: به روایت ابن اسحاق مرحب را محمد بن مسلمه كشت ولی غیر او می گویند علی بن ابی طالب او را به قتل رساند و همین قول نیز نزد ما صحیح است.

ابن اثیر در كامل 2/ 149 نوشته است: گفته اند كسی كه مرحب را كشت و در قلعه را گشود علی بن ابی طالب بود، همین قول نیز مشهورتر

ص: 111

و صحیح تر است. ابوالفداء در المختصر فی اخبار البشر/ 140 گوید: علی ضربتی بر سر مرحب زد نقش بر زمین گشت و كشته شد. از ابن اسحاق خلاف این نقل شده ولی آن چه ما ذكر كردیم صحیح تر است و خیبر به دست علی رضی الله عنه گشوده شد. ابن شاكر كُتْبی نیز در عیون التواریخ 1/ 266 گوید: قول صحیح تر آن است كه علی بن ابی طالب مرحب را كشت و پیروزی به دست علی بود.

مؤلف بهجة المحافل 1/ 350 گوید: در سیره ابن هشام از ابن اسحاق نقل كرده كه قاتل مرحب محمد بن مسلمه انصاری بود ولی این صحیح نیست، آن چه در اخبار صحیح ثابت شده كه علی بن ابی طالب او را كشت صحیح تر است. دیار بكری نیز در تاریخ الخمیس 2/ 50 گوید: رسول خدا (ص)، علی را به فرماندهی سپاه گمارد و خیبر به دست او فتح شد و این قول كه علی مرحب را كشت صحیح است، اشعار ذیل را كه برخی از شعرا در این باره سروده اند مؤید آن است:

عَلِیٌّ حَمَی الإِسْلامَ مِنْ قَتْلِ مَرْحَب غَداةَ اعْتَلاهُ بِالحُسامِ الْمِضْخَم

علی با كشتن مرحب اسلام را یاری كرد در صبحگاهان نبرد كه شمشیر بزرگ و برّان را بر سر او فرود آورد.

مَقْدِسی در البدء و التاریخ 2/ 226 نوشته: این كه محمد بن مسلمه قاتل مرحب باشد روایت اهل سنت است ولی شیعه اجماع دارند كه علی او را كشت و این مطلب در اشعارشان مشهود است. از همه گویاتر فرمایش خود حضرت است كه به روایت شیخ صدوق در خصال/ 561 فرمود: «شما را به خدا سوگند آیا جز من كسی در بین شما هست كه در مبارزه

ص: 112

با پهلوان یهود مرحب یهودی را كشته باشد؟ گفتند: نه».

طرفه این كه محمد حسین هیكل مصری در كتاب حیاة محمد/ 358 بی پروا تاریخ را تحریف كرده و گفته محمد بن مسلمه مرحب را كشت و حتی اشاره ای هم به نام علی (ع) نكرده است!

گفتند: آری. فرمود: «چه چیز باعث شد كه چنین كنید؟» گفتند: ما گفتیم اگر دروغگو باشی از دست تو راحت می شویم و اگر پیامبر باشی زیانی به شما نمی رساند! عده ای از مورخان و سیره نویسان نوشته اند این كار به دست زینب زن سَلّام بن مِشْكَم، دختر حارث و خواهر مرحب و یا به قولی برادرزاده او انجام شد.

باری، رسول خدا (ص) سریع حِجامت كرد تا از اثر زهر كاسته شود. با این وصف بعدها می فرمود اثر آن سم در بدن من عود می كند.

عبدالمعطی قَلْعَجِی در پاورقی دلائل النبوه بیهقی 4/ 258 نوشته است: استاد منیر عَجْلانی مدیر مجله العربیة الغرّاء طی مطالعات خود به سند بسیار قدیمی دست یافته كه در آن به حادثه مسموم كردن پیامبر در خیبر اشاره و گفته شده این كار از ناحیه رؤسای یهود بوده است. آری، بسیار بعید به نظر می رسد كه یك زن خودسرانه و به تنهایی و بدون مشورت و صلاحدید بزرگان قوم خود جرأت كار بس خطرناكی را داشته باشد.

شایان ذكر است درباره جنگ خیبر كه از بزرگ ترین جنگ ها و غزوات رسول خدا به شمار می رود و در هیچ یك از جنگ های پیامبر دشمن این تعداد كشته نداد آیاتی نازل نشد، فقط قبل از وقوع آن در سوره فتح كه در باره صلح حدیبیه است در یكی دو آیه به آن اشاره شده است.

فدك تا مدینه دو روز راه فاصله است. و ساكنان آن همه یهودی بودند. به روایت واقدی 2/ 706 هنگامی كه پیامبر (ص) به نزدیك خیبر رسید مُحَیصَة بن مسعود را به فدك فرستاد تا آنان را به اسلام دعوت كند و بیم دهد كه اگر مسلمان نشوند با آنان جنگ خواهد شد. محیصه نزد یهودیان فدك ماند. آنان به محیصه گفتند در قلعه نطات عامر، یاسر، اسَیر و حارث سالار یهودیان هستند، گمان نمی كنیم محمد بتواند به سرزمین آنان نزدیك گردد تا آن كه خبر كشته شدن بزرگان و پهلوانان خیبر به اطلاع ایشان رسید، این موضوع آنان را به وحشت انداخت و اركانشان را از هم پاشید. سرانجام مردی از سران یهود به نام نون بن یوشع همراه تنی چند از آنان با محیصه نزد رسول خدا (ص) رفتند و صلح كردند و از او خواستند تا با اینان نیز همانند خیبریان رفتار شود. ایشان نیز پذیرفت. به روایت طبرسی در اعلام الوری/ 100 كار فتح و مصالحه فدك به دست امیرالمؤمنین (ع) انجام شد.

سرزمین فدك چون بدون لشكركشی و جنگ فتح شده بود از اموال خالصه پیامبر به شمار می آمد و متعلق به خود ایشان بود. رسول خدا (ص) كه همواره عنایت خاصی داشت تا هر كسی كه به آن حضرت خدمت كرده آن را جبران كند، به روایت علامه مجلسی در بحار الانوار 29/ 115 فدك را در قبال مهر حضرت خدیجه كه بنا بر قول مشهور خود خدیجه پرداخته بود به دخترش حضرت فاطمه بخشید و فرمود: «دخترم همانا مادرت خدیجه بر گردن من مهر داشت، پدرت فدك را به عوض آن برای تو قرار داد و به تو و پس از تو به فرزندانت بخشید». به روایت كلینی 1/ 543 به عنوان حق ذوی القربی و خویشاوندان به او بخشید. برخی

ص: 115

احتمال داده اند فدك را برای این به فاطمه بخشید كه امیرالمؤمنین در آینده برای اداره حكومت اسلامی از آن استفاده كند. فدك بعدها پس از رحلت رسول خدا (ص) رنگ سیاسی به خود گرفت و در طول تاریخ فراز و نشیب های زیادی پیدا كرد.

یهودیان ترحم كرد، زمین ها و نخلستان های آنان را همانند خیبر در اختیار خود آنان گذاشت و ایشان را عامل حكومت اسلامی مدینه در آن سرزمین قرار داد. چون خبر سرگذشت خیبر، فدك و وادی القری به یهودیان تَیماء رسید آنان نیز با رسول خدا (ص) صلح كردند و متعهد شدند كه جِزْیه بپردازند. بدین سان بود كه یهود در جزیرة العرب سركوب شد و دیگر چندان خطری از ناحیه آنان احساس نمی شد. پس از فتح خیبر، فدك و مناطق وابسته به آن و تنظیم امور آنان رسول خدا و سپاه اسلام به مدینه بازگشتند.

خواهد بود كه اگر حمله ای از قریش صورت گرفت سلاح به ما نزدیك باشد».

نزدیك مكه كه رسیدند سلاح ها را در درّه یأجَج گذاشت و اوس بن خولی را مأمور محافظت آن ها كرد. چند نفر از قریش با دیدن اسبان و سلاح های مسلمانان شتابان خود را به مكه رساندند و سران قریش را از این امر مطلع كردند. قریش بی درنگ مِكْرَز بن حَفْص را همراه تنی چند نزد پیامبر فرستادند و گفتند: ای محمد به خدا سوگند هیچ گاه، نه در دوران كودكی و نه در دوران بزرگی به حیله معروف نبودی، با سلاح وارد حرم و قوم خود می شوی و حال آن كه شرط كرده بودی كه جز با سلاح مسافر داخل نشوی و شمشیرها نیز در غلاف باشد. پیامبر (ص) فرمود: «ما وارد مكه نخواهیم شد مگر به همان گونه».

آن گاه قریش مكه را خالی گذاشتند و به كوه ها رفتند و گفتند به محمد و یارانش نگاه هم نخواهیم كرد. رسول خدا (ص) در حالی كه بر شتر قَصْوا سوار بود و مسلمانان شمشیر بسته اطراف آن حضرت را گرفته بودند وارد مكه شد. سواره طواف كرد و با عصای خود حجرالاسود را استلام نمود، مسلمانان هم همراه آن حضرت طواف كردند. سپس سعی بین صفا و مَرْوَه نمود و در مَرْوَه قربانی كرد و سرش را تراشید و از احرام خارج شد. به روایت دیاربكری 2/ 63 پس از گذشت سه روز ظهر روز چهارم سهیل بن عمرو و حُویطب بن عبدالعزی نزد علی (ع) آمدند و گفتند به رفیقت بگو از نزد ما برود، مدت تمام شد. رسول خدا و مسلمانان از مكه خارج شدند. پیامبر (ص) فرمود: «نباید تا شب احدی از مسلمانان در مكه بماند».

ص: 118

جنگ او خواهم رفت. بعد كه قیصر او را از این كار منصرف ساخت، روش خود را تغییر داد و هدایایی به شجاع اهدا كرد و گفت سلام مرا به رسول خدا برسان. هَوْذَة بن علی حاكم یمامه با دعوت پیامبر برخوردی ملایم داشت و از سفیر آن حضرت پذیرایی كرد و به او هدایایی نیز بخشید.

رسول خدا (ص) در طی سال های بعد نیز نامه هایی برای حاكمان و زمامداران جهان نوشت و آنان را به اسلام دعوت كرد.

جنگ خیبر: خیبر سرزمین حاصلخیز و جلگه سرسبزی بود كه در حدود بیست و پنج فرسنگی شمال مدینه در سر راه شام قرار داشت.

لًا رسول خدا نامه ای به یهود خیبر نوشته و آنان را به اسلام دعوت كرده بود ولی آنان نپذیرفته بودند. چون خبر اعدام بنی قریظه به خیبر رسید یهودیان گرد هم آمدند، گفتند با او به جنگ برخیزیم. مشكل بزرگ یهودیان خیبر این بود كه پس از انعقاد صلح حدیبیه فقط مجاز بودند از قبایلی مانند بنی سعد و غطفان كه با قریش پیمان نداشتند كمك نظامی بگیرند.

رسول خدا نُمیلة بن عبدالله لیثی و یا سِباع بن عُرْفُطه غفاری را در مدینه به جانشینی خود گذاشت و با هزار و چهار صد نفر و دویست اسب رهسپار خیبر گردید. سپاه اسلام به خیبر رسید. یهودیان صبح در حالی كه برای كار روزانه خود از قلعه ها خارج می شدند ناگهان با لشكر اسلام مواجه شده و فریاد كشیدند: محمد و لشكر! آن گاه وحشت زده گریختند و وارد حصارهای خود شدند. پیامبر تكبیر گفت و فرمود: «خیبر ویران شد!». یهودیان به رئیس خود سَلّام بن مِشْكم خبر دادند كه سپاه محمد آنان را غافلگیر كرد. سَلّام گفت: سخن مرا نشنیدید و در لشكركشی به

ص: 121

سوی او كوتاهی كردید، اكنون در جنگ با او كوتاهی نكنید. پیامبر چون تصمیم یهود را بر جنگ دید اصحاب خود را موعظه و آنان را تشویق به جهاد كرد و بشارت داد به این كه پیروزی از آن ایشان است. نبرد در روز اول از قلعه نطات آغاز شد.

در ترتیب فتح قلعه های خیبر بین مورخان اختلاف زیاد است. پیامبر (ص) زره آهنین خود را به امیرالمؤمنین پوشاند و ذوالفقار را به آن بست و پرچم را به دستش داد و فرمود: «پرچم را بگیر و آن را پیش ببر، جبرئیل همراه توست و پیروزی پیش رویت. ترس در سینه های آنان ریخته شده و بدان كه آن ها در كتابشان یافته اند آن كس كه اینان را نابود می كند نامش ایلیا (علی) است. پس هنگامی كه آن ها را دیدی بگو من علی هستم كه ان شاءالله خوار خواهند شد».

پهلوانان نامدار خیبر و در رأس آنان مرحب به دست علی (ع) كشته شدند و قلعه قموص كه مهم ترین و بزرگ ترین قلعه خیبر بود سقوط كرد.

یهودیان به رسول خدا (ص) عرض كردند ما صاحبان این نخل ها هستیم و به اصلاح امور و آبادی آن ها آگاه تریم، حاضریم در این جا بمانیم و برای شما كار كنیم. پیامبر به این شرط پذیرفت تا هر زمانی كه حضرت بخواهد بمانند و هر وقت نخواست كوچ كنند و بروند.

یهودیان كه پیمان شكنی و تزویر و خیانت طبیعت ثانوی آنان شده بود، به جای آن كه از رسول خدا (ص) به پاس عفو و گذشت و آزادی اسیران و اسكان دادن آنان در سرزمین مسلمانان تشكر و قدردانی كنند، طی توطئه ای خطرناك و ناجوانمردانه طرح قتل حضرت را ریختند و سم كشنده

ص: 122

تب آوری تهیه كرده و آن را در غذایی ریخته و به وسیله زنی برای ایشان فرستادند. رسول خدا (ص) سریع حِجامت كرد تا از اثر زهر كاسته شود. با این وصف بعدها می فرمود اثر آن سم هر سال در بدن من عود می كند.

فدك دهكده ای آباد و دارای سرزمین حاصلخیز و نخلستان ها و باغ های زیبا بود كه در نزدیكی خیبر قرار داشت. سرزمین فدك چون بدون لشكركشی و جنگ فتح شده بود از اموال خالصه آن حضرت به شمار می آمد و متعلق به خود ایشان بود. رسول خدا (ص) فدك را در قبال مهر حضرت خدیجه كه بنا بر قول مشهور خود خدیجه پرداخته بود به دخترش حضرت فاطمه (س) بخشید. فدك بعدها پس از رحلت رسول خدا رنگ سیاسی به خود گرفت و در طول تاریخ فراز و نشیب های زیادی پیدا كرد.

همان گونه كه در صلح حدیبیه گذشت مشركان قریش در ذی القعده سال ششم هجرت مانع انجام عُمره پیامبر و مسلمانان شدند.

رسول خدا (ص) در ذی القعده سال هفتم تصمیم گرفت عمره سال گذشته را قضا كند. رسول خدا در حالی كه بر شتر قَصْوا سوار بود و مسلمانان شمشیر بسته اطراف آن حضرت را گرفته بودند وارد مكه شد. سواره طواف كرد و با عصای خود حجرالاسود را استلام نمود، مسلمانان هم همراه آن حضرت طواف كردند. سپس سعی بین صفا و مَرْوَه نمود و در مَرْوَه قربانی كرد و سرش را تراشید و از احرام خارج شد.

پس از جنگ احزاب عمرو عاص كه در عرصه تزویر و شیطنت بسیار قوی و زبانزد عرب بود آینده نگری نمود و خود را برای تسلیم به رسول خدا آماده ساخت. او در بین راه به خالد بن ولید برخورد كه او هم برای تسلیم شدن و پذیرش اسلام به مدینه می رفت.

گناهكار بزرگ یعنی ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب عمو زاده پیامبر و عبدالله بن ابی امیه پسر عمه پیامبر و برادر ام سلمه و اسلام آوردن آن ها، اسلام آوردن ابوسفیان، سقوط مكه و تسلیم قریش، تطهیر خانه خدا از لوث شرك، ماجرای سریه خالد بن ولید و كشته شدن عده ای از مسلمانان بی گناه بنی جذیمه و بیزاری پیامبر از عمل زشت او خواهیم پرداخت.

غَسّانی فرمانروای بُصْری فرستاد و او را به پذیرش اسلام فرا خواند.

حارث به دهكده موته كه رسید شُرَحبِیل بن عمرو او را دستگیر كرد و گردن زد. این كار بر رسول خدا (ص) سخت آمد و در جمادی الاولی سال هشتم هجری سپاهی متشكل از سه هزار نفر به فرماندهی جعفر بن ابی طالب و معاونت زید بن حارثه و عبدالله بن رَواحه بسیج كرد. پس از اقامه نماز ظهر در اردوگاه جُرْف در شمال شهر مدینه حاضر شد و به نوشته یعقوبی 3/ 65، شرح الاخبار 3/ 206، تلخیص الشافی 2/ 227 و اعلام الوری/ 102 جعفر بن ابی طالب را به عنوان فرمانده سپاه معرفی كرد و مقرّر فرمود اگر او كشته شود زید بن حارثه فرمانده باشد و اگر او نیز كشته شد عبدالله بن رَواحه فرمانده باشد و اگر وی نیز كشته شود مسلمانان فردی را به عنوان فرمانده انتخاب كنند.

سپس سپاه اسلام را تا ثنیة الوداع مشایعت كرد و در آن جا در حالی كه مجاهدان اسلام دور حضرت حلقه زده بودند، به روایت واقدی 2/ 757 خطبه بسیار مهم ذیل را در باره رعایت مسائل و قوانین جنگ بیان كرد: «شما را به پرهیزكاری و نیكی به مسلمانان كه همراهتان هستند سفارش می كنم. به نام خدا در راه خدا به پیكار بپردازید. با كسی نبرد كنید كه به خدا كفر می ورزد. خیانت نكنید، مكر نورزید و زنان و كودكان شیرخوار و پیران فرتوت را نكشید. درختان را از جای نكنید و خانه ها را ویران نكنید. وقتی با دشمنان مشرك برخورد كردید به یكی از سه چیز آنان را فرا خوانید؛ نخست به پذیرش اسلام دعوت كنید، اگر نپذیرفتند به پرداخت جزیه فرا خوانید و اگر قبول نكردند از خداوند یاری جویید و با آنان به نبرد برخیزید».

ص: 127

دشمن پشت نكرد. از این رو هنگامی كه شهید شد نود زخم در قسمت جلوی بدن داشت.

پس از شهادت فرمانده كل معاون اول سپاه زید بن حارثه پرچم را به دست گرفت و قهرمانانه جنگید تا آن كه با نیزه ای كه به او زدند به شهادت رسید. سپس عبدالله بن رَواحه معاون دوم سپاه پرچم را برداشت و مردانه به نبرد پرداخت تا سرانجام شهید شد.

سپاهیان سریع به خانه های خود رفتند و از شرمساری از منزل بیرون نمی آمدند. واقدی 2/ 769 تعداد كشته های سپاه اسلام را در موته هشت نفر نوشته و به روایت ابن هشام 4/ 30 دوازده تن بوده اند. از كشته های احتمالی سپاه روم اطلاعی در دست نیست.

واقدی 2/ 761 گوید: پیش از آن كه خبر شهادت جعفر و معاونانش به مدینه برسد رسول خدا (ص) از آن آگاه شد و مردم را مطلع ساخت. حضرت بسیار غمگین شد تا آن جا كه به روایت اسدالغابه 1/ 289 جبرئیل به پیامبر فرمود:

«إِنَّ اللهَ قَدْ جَعَلَ لِجَعْفَرٍ جَناحَیْنِ مُضَرَّجَیْنِ بِالدَّمِ یَطِیرُ بِهِما مَعَ الْمَلائِكَةِ».

ای رسول خدا همانا خداوند برای جعفر دو بال آغشته به خون آفرید كه با آن ها همراه فرشتگان در بهشت پرواز می كند.

این خبر موجب تسلّی پیامبر شد و از این جا بود كه به «جعفر ذوالجناحین» و «جعفر طیار» معروف گردید. آن گاه به نقل یعقوبی 2/ 65 به منزل جعفر آمد كودكانش را نوازش كرد و به اسماء بنت عمیس تسلیت گفت و فرمود:

«عَلی مِثْلِ جَعْفَرٍ فَلْتَبْكِی الْبَواكِی».

زنان گریه كننده باید برای همچون جعفر بگریند.

آن گاه به حضرت زهرا (س) فرمود غذایی فراهم سازد و برای خانواده جعفر ببرد و این كار در بین بنی هاشم رسم شد. به روایت محاسن برقی 2/ 419 و كلینی 3/ 217 امام صادق (ع) فرمود: «از آن پس سنت شد كه برای خانواده داغدیده تا سه روز غذا فراهم سازند».

ص: 131

به نقل واقدی 2/ 766 اسما به پیامبر (ص) گفت: ای كاش مردم را جمع می كردی و فضایل جعفر را به آگاهی آنان می رساندی تا آن كه فراموش نشود. رسول خدا (ص) به مسجد رفت و فضایل جعفر را به آگاهی مردم رساند.

علامه مجلسی 2/ 55 و دیگران گفته اند جعفر (ع) فرمانده سپاه بوده است.

ج. به روایت ابن سعد در طبقات 2/ 130 ابوعامر كه خود شاهد پیكار موته بوده است می گوید نخست جعفر بن ابی طالب پرچم را به دست گرفت و پیكار كرد تا كشته شد، آن گاه زید بن حارثه پرچم را برداشت و به نبرد پرداخت تا آن كه كشته شد.

د. در اشعار شعرا تصریح شده كه فرماندهی سپاه موته با جعفر بن ابی طالب بوده است. به روایت ابن اسحاق 4/ 26 حسان بن ثابت گوید:

فَلا یُبْعِدَنَّ اللهُ قَتْلی تَتابَعُوا ***بِمُؤتَةَ مِنْهُمْ ذُوالْجَناحَیْنِ جَعْفَرُ

غَداةَ مَضَوْا بِالْمُؤمِنِینَ یَقُودُهُم*** إِلَی الْمَوْتِ مَیْمُونُ النّقِیبَةِ أَزْهَرُ

خدا از رحمت خود دور نگرداند كشتگانی را كه به ترتیب در سرزمین موته به میدان شتافتند كه از آنان است جعفر ذوالجناحین. در آن بامدادی كه همراه مؤمنان حركت كردند و سپید چهره ای ایشان را به سوی مرگ رهبری می كرد.

كعب بن مالك نیز سروده است:

إذْ یَهْتَدُونَ بِجَعْفَرٍ وَلِوَائِهِ *** قُدَّامَ أَوَّلِهِمْ فَنِعْمَ الْأَوَّلُ

چون از جعفر و پرچمش پیروی كردند، جعفری كه پیشاپیش آنان در حركت بود، وه چه نیكو سرداری بود.

می كردند نباید در همان درگیری نخست فرماندهان ارشد سپاه كشته می شدند. اما مطلب دوم، این كه در سیره ابن هشام 4/ 16 تعداد سپاه روم دویست هزار و در تذكرة الخواص/ 189 چهارصد هزار نفر آمده است، احتمالًا ذكر این رقم برای توجیه فرار خالد بوده است، زیرا برای مقابله با سه هزار نیرو به دویست هزار نفر احتیاج نیست! در روایت ابان از امام صادق (ع) آمده كه پادشاه روم سپاه زیادی بسیج كرد. تعدادی از محققان معاصر از روی برخی قراین و شواهد حدس زده اند كه سپاه روم حدود بیست هزار نفر و بعضی دیگر گفته اند حدود چهار تا پنج هزار نفر بوده است. از این روست كه برخی از دانشمندان متأخر اهل سنت در مقام توجیه برآمده اند، عبدالوهاب نجّار در السیرة النبویه/ 259 نوشته است: استاد خِضْری می گوید این تعداد را كه مورخان ذكر می كنند مبالغه آمیز است، مسلمانان فقط عده زیادی را در مقابل خود مشاهده كردند و به هیچ وجه ممكن نبود كه تعداد حقیقی آنان را بدانند. محال است سپاه عظیمی با یك لشكر كوچك برخورد كند آن گاه در میدان نبرد بیش از دوازده نفر كشته نشود.

عباس عَقّاد نیز به نقل الحركات العسكریه/ 394 گوید: قول ارجح این است كه این سپاه برای جنگ در آن جا نیامده بود بلكه هِرَقْل با سپاهیان خود كه برای زیارت شكرانه به بیت الْمَقْدِس می رفت در آن جا به سر می برد. سیف الدین سعید هم در الحركات العسكریه/ 394 نوشته است: بی شك هرقل و فرماندهان بزرگ او آن قدر از فنون نظامی بیگانه نبودند كه دویست هزار مرد جنگی را برای رویارویی با سه هزار نفر عرب بیاورند.

ص: 134

نیرو و توان به مدینه یورش برند، پیامبر (ص) نخست ابوبكر را با گروهی اعزام كرد، او بدون آن كه بتواند كاری كند به مدینه بازگشت. سپس عمر را فرستاد، او نیز مانند ابوبكر بدون نتیجه بازگشت. عمروعاص كه تازه مسلمان شده بود عرض كرد یا رسول الله جنگ نیرنگ است، مرا بفرست تا كار را اصلاح كنم. او نیز رفت اما سرنوشت فرماندهان قبلی را داشت. سرانجام پیامبر (ص)، امیرالمؤمنین را به فرماندهی منصوب كرد، علی (ع) به خانه رفت و پارچه مخصوصی را كه هنگام سختی ها و دشواری های جنگ بر سر می بست بر سر خود بست. سپس به سوی دشمن حركت كرد. او با كاربرد اصول دقیق نظامی از قبیل استتار و اختفا، دشمن را غافلگیر كرد و با كشتن هفت نفر از دلاوران و جنگاوران آنان از جمله سعید بن مالك عِجْلی عده ای را اسیر كرد و دست بسته به مدینه آورد. طبرسی در مجمع البیان 10/ 528 گوید: به همین لحاظ كه اسیران را به صف كشیده و با طناب دست های شان را مانند این كه به زنجیر كشیده باشند بستند، به این جنگ ذات السَّلاسِل گویند.

شیخ مفید/ 88 گوید: رسول خدا (ص) همراه صحابه در خارج مدینه به استقبال علی (ع) رفت. هنگامی كه چشم علی به آن حضرت افتاد از اسب پیاده شد. پیامبر فرمود:

«ارْكَبْ فَإِنَّ اللهَ وَ رَسُولَهُ رَاضِیَانِ عَنْكَ».

سوار شو كه همانا خدا و رسولش از تو خشنود هستند.

امیرالمؤمنین از شادی گریست. آن گاه پیامبر (ص) فرمود: «ای علی اگر بیم آن را نداشتم كه طوایفی از امتم آن چه را كه نصارا درباره عیسی بن مریم گفته اند بگویند امروز درباره ات سخنی می گفتم كه هیچ گاه بر

ص: 136

گروهی نگذری مگر آن كه خاك زیر پای تو را (برای تبرك) برگیرند». در تفسیر فرات كوفی/ 598 آمده است: پیامبر (ص) با ردای خود غبار از صورت علی (ع) پاك كرد و پیشانیش را بوسید و در حالی كه می گریست به اصحاب فرمود:

«مَعاشِرَ أَصْحابِی لا تَلُومُونِی فِی حُبِّی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طالِبٍ، فَإِنَّما حُبِّی عَلِیّاً مِنْ أَمْرِ اللهِ وَ اللهُ أَمَرَنِی أَنْ أُحِبَّ عَلِیّاً وَ أُدْنِیَهُ».

ای یاران من مرا برای علاقه ام به علی بن ابی طالب سرزنش نكنید، همانا علاقه من به علی از ناحیه خداست، خداوند مرا فرمان داد تا علی را دوست داشته باشم و مقرّب بدارم.

بسیاری از مفسران و محدثان شیعه نوشته اند سوره العادیات درباره این سریه نازل شده است.

گذشت، بنی نُفاثه كه تیره ای از بنی بكر بودند نزد قریش رفتند و از آنان خواستند تا ایشان را در جنگ با بنی خزاعه با نیرو و سلاح یاری دهند. قرار شد قریش این كار را پنهانی انجام دهند، آن گاه گروهی از سران قریش در حالی كه چهره خود را با نقاب پوشانده بودند، همراه جمعی از یاران خود به كمك بنی بكر شتافتند و شبانه به اتفاق آنان به گروهی از خزاعه كه در سر آب وَتِیر در نزدیكی مكه خواب بودند حمله بردند و حدود بیست و سه نفر از آنان را كه بیشترشان زن و كودك و افراد ضعیف بودند كشتند. بامدادان شركت قریش در این حمله برملا شد و آنان از كار خود پشیمان شدند و دریافتند كه عهد و پیمان خود را با رسول خدا شكستند. عمرو بن سالم خزاعی از تیره بنی كعب همراه چهل نفر برای شِكوه و دادخواهی و طلب یاری رهسپار مدینه شد و در حالی كه پیامبر با اصحاب در مسجد نشسته بودند به حضور ایشان رسید. آن گاه از قریش كه بنی بكر را كمك كرده بودند شكایت كرد و ظلم و مصائبی را كه بر آنان وارد شده بود، در ضمن اشعاری جانسوز بیان نمود. پیامبر (ص) فرمود: «یاری نشوم اگر همان گونه كه خودم را یاری می دهم بنی كعب را یاری نكنم».

سپس بُدیل بن وَرْقاء خزاعی نیز با مردانی از خزاعه رهسپار مدینه شد و آن چه را بر سرشان آمده بود به رسول خدا (ص) گزارش دادند و از قریش شكایت كردند.

اگر اصلاح نشود محمد با اصحاب خود به سراغ ما خواهد آمد. با آن كه ظاهرا ابوسفیان در این ماجرا شركت نداشت و به روایت اعلام الوری/ 105 از امام صادق (ع) او در این هنگام در شام بود و به روایت واقدی 2/ 785 خود او تصریح كرد كه در این كار حضور نداشته و با وی مشورت هم نشده است. با این حال برای جلوگیری از سقوط مكه و سروری قریش صلاح در این دید كه برای تحكیم و تمدید پیمان به مدینه برود، زیرا ابوسفیان می دانست پس از سقوط خیبر كه پشتوانه خوبی برای قریش به شمار می آمد و رفتن سیاستمداران و سردارانی چون عمرو عاص و خالدبن ولید به مدینه، دیگر قریش چندان توان مقابله با سپاه اسلام را ندارد. ابوسفیان سرانجام نزد رسول خدا (ص) آمد و در باب تمدید عهدنامه سخن گفت. به روایت ابن اسحاق 4/ 38 و شیخ مفید/ 96 حضرت به او پاسخی نداد ولی به روایت واقدی 2/ 792 و اعلام الوری/ 105 پرسید: «مگر از ناحیه شما حادثه ای رخ داده است؟».

ابوسفیان گفت: نه، به خدا پناه می برم. حضرت فرمود: «پس ما هم چنان بر صلح حدیبیه و مدت آن پایبندیم».

آن گاه ابوسفیان از ابوبكر و عمر خواست تا در مورد تمدید و تحكیم عهدنامه با پیامبر گفتگو كنند، آنان نپذیرفتند. از آن جا به منزل حضرت علی (ع) آمد و از ایشان خواست تا نزد رسول خدا از وی شفاعت كند. امیرالمؤمنین فرمود: «رسول خدا بر كاری تصمیم گرفته و ما را یارای آن نیست كه با وی سخن بگوییم». سپس از حضرت فاطمه (س) درخواست كرد تا كودكانش را كه در حال بازی بودند دستور دهد قریش را پناه دهند. ایشان فرمود: «فرزندانم هنوز خردسال هستند. وانگهی احدی

ص: 139

برخلاف رسول خدا پناه نمی دهد». ابوسفیان به علی (ع) گفت كار بر من دشوار شده است، چاره چیست؟ حضرت فرمود: «چیزی كه برایت فایده داشته باشد نمی دانم ولی تو سرور بنی كنانه ای، برخیز و بین مردم یك جانبه تمدید پیمان را اعلام كن». پرسید این كار فایده ای دارد؟ فرمود: «نه به خدا، گمان نمی كنم ولی چاره ای جز این نداری». ابوسفیان برخاست به مسجد رفت و گفت: ای مردم من پیمان را تمدید كردم و سپس بر شتر خود سوار شد و به مكه بازگشت.

شیخ مفید/ 70 می گوید: ابتكاری كه امیرالمؤمنین (ع) درباره ابوسفیان انجام داد بهترین تدبیر بود، زیرا هم با نرمی و ملایمت ابوسفیان را از مدینه خارج كرد به طوری كه او گمان می كرد كاری انجام داده است و با بیرون راندن ابوسفیان این خطر دفع شد كه اگر او در مدینه می ماند و فكر خود را دنبال می كرد و كار را بر پیامبر دشوار می ساخت، حداقل كار فتح مكه به تعویق می افتاد و چنان چه ناراحت و دست خالی به مكه بازمی گشت قریش را بر ضد رسول خدا (ص) تحریك و اندیشه جنگ را در سر می پروراند.

وقتی ابوسفیان به مكه رسید و شرح مسافرت خود را به قریش گفت او را ملامت كردند و فهمیدند كه نتوانسته است كاری انجام دهد.

آن كه مقصد خود را بیان كند دستور داد تا مسلمانان آماده شوند.

ابن اسحاق 4/ 40 و واقدی 2/ 796 گویند: ابوقَتادة بن رِبْعی را همراه هشت نفر به منطقه اضَم اعزام كرد تا چنین تصور شود كه پیامبر آهنگ آن ناحیه را دارد و از خدا خواست اخبار جنگ به قریش نرسد. چون سپاه اسلام برای حركت آماده شد برخی از مردم به هر نحوی كه بود از حقیقت امر مطلع گردیدند. حاطب بن ابی بَلْتَعَه كه از بدریون و پیك رسول خدا (ص) نزد پادشاه مصر بود، نامه ای به سه نفر از سران قریش نوشت و آنان را از حركت پیامبر مطلع ساخت. آن گاه نامه را به زنی به نام ساره داد تا آن را از بیراهه به قریش برساند. ساره نامه را در میان بافته موهای خود پنهان كرد و راه مكه را در پیش گرفت. جبرئیل این ماجرا را به رسول خدا خبر داد و ایشان علی (ع) و زبیر یا به روایتی مِقْداد را امر فرمود تا در بین راه نامه را از او بگیرند.

امیرالمؤمنین و زبیر در بین راه به ساره رسیدند و او را از شتر پیاده و بارهایش را جستجو كردند ولی چیزی نیافتند. حضرت علی (ع) فرمود: «به خدا سوگند نه به رسول خدا دروغ گفته شده و نه به ما، یا خودت نامه را بیرون بیاور یا این كه ما تفتیشت می كنیم». همین كه جدیت امیرالمؤمنین را دید گفت كنار بروید و روی خود را برگردانید آن گاه نامه را از میان موهای خود درآورد و به آنان داد. علی بن ابی طالب نامه را گرفت و نزد پیامبر آورد. حضرت از حاطب پرسید: «چه چیز تو را به این كار واداشت؟». گفت: ای رسول خدا من به خدا و رسول ایمان دارم و هیچ گونه تغییر و تبدیل هم در عقیده ام نداده ام. چون در میان قریش عشیره ای ندارم و خانواده ام بین آنان تنها هستند، خواستم به سبب این

ص: 141

كار خانواده ام را حمایت كنند. پیامبر (ص)، حاطب را عفو كرد و سه آیه نخست سوره مُمْتَحَنَه در برائت او نازل شد.

بود، همراه عبدالله بن ابی امیه مخزومی پسر عمه پیامبر و برادر ام سلمه كه او نیز از مخالفان و دشمنان سرسخت آن حضرت بود، در همین ایام برای پذیرش اسلام راهی مدینه شدند. در بین راه به سپاه اسلام برخوردند و خواستند با واسطه شدن عباس بن عبدالمطلب خدمت پیامبر (ص) برسند، ولی حضرت نپذیرفت. ام سلمه نزد حضرت شفاعت آنان را نمود و گفت یكی پسر عمو و دیگری پسر عمه و برادر همسرت است. پیامبر فرمود: «مرا به آنان نیازی نیست، پسر عمویم آبرویم را ریخت، پسر عمه و برادر همسرم هم گفت آن چه را كه گفت!». ابوسفیان بن حارث كه فرزند خردسالش را به همراه داشت گفت به خدا سوگند یا مرا می پذیرد یا دست این پسرم را می گیرم و سرگردان در بیابان ها می گردم تا هر دو از گرسنگی و تشنگی جان دهیم! هنگامی كه این مطلب به پیامبر رسید بر آنان دلسوزی و مهربانی نمود و به حضور پذیرفت و آن دو نزد حضرت مسلمان شدند.

ابن اثیر در كامل 2/ 164 گوید: علی (ع) به ابوسفیان گفت از روبرو نزد رسول خدا برود و در مقابل آن حضرت بایستد و آن چه را برادران یوسف به او گفتند به پیامبر بگوید. ابوسفیان سرافكنده در مقابل رسول خدا ایستاد و گفت: به خدا سوگند كه همانا خداوند تو را بر ما برتری داد گر چه ما گناهكاریم! پیامبر با یك دنیا بزرگواری و رحمت تمام جنایات و بی مهری ها را نادیده گرفت و فرمود: «امروز بر شما سرزنشی نیست!». گویند ابوسفیان بن حارث از خجالت و شرمندگی تا آخر عمر هیچ گاه به چهره رسول خدا (ص) نگاه نكرد.

ص: 143

گوید: علی (ع) خواست با شمشیر او را بكشد، اما پیامبر مانع شد. عباس گفت: وای بر تو! اسلام بیاور قبل از آن كه گردنت زده شود. مقصود عباس این بود كه با اظهار اسلام مصونیت پیدا كند نه این كه در پذیرش اسلام مجبور باشد. ابوسفیان در این هنگام از روی اضطرار شهادتین را بر زبان جاری كرد و به روایت طبرسی/ 108 با لكنت زبان آن را ادا نمود و اسلام آورد. عباس به رسول خدا (ص) عرض كرد ابوسفیان مردی است خواهان فخر، برای او مزیتی قائل شوید. حضرت فرمود: «هر كس وارد خانه ابوسفیان شود، یا در خانه خود را ببندد و یا داخل مسجدالحرام شود در امان است». روشن است دارالامان بودن خانه ابوسفیان هیچ گونه فضیلتی برای وی به حساب نمی آمد، زیرا به گفته ابن حزم در جوامع السیره/ 182 خانه هر فرد مكی چنین حكمی داشت. ابن اسحاق 4/ 46 گوید: چون ابوسفیان خواست برود حضرت به عباس دستور داد او را در تنگنای دره نگهدارد تا سپاهیان خدا بر وی بگذرند و او عظمت و شُكوه آنان را ببیند تا مبادا به فكر مقاومت بیفتد. عباس چنان كرد و واحدهای سپاه اسلام یكایك از تنگنای دره عبور می كردند تا آن كه نوبت به كتیبة الخضراء رسید كه رسول خدا (ص) در بین آنان بود. ابوسفیان با دیدن این صحنه باطن خود را آشكار كرد و به عباس گفت: پادشاهی برادرزاده ات بالا گرفته است! عباس گفت: این پادشاهی نیست بلكه پیامبری است.

یعقوبی 2/ 59 او به مردم مكه گفت اگر اسلام نیاورند نابود خواهند شد. به نقل ابن اسحاق 4/ 47 و نویری 17/ 302 ابوسفیان گفت: ای گروه قریش این محمد است، با سپاهی آمده كه شما توان مقابله با آن را ندارید! همسرش هند او را توبیخ كرد و گفت گوش به سخن این پیر خرفت ندهید و مردم را به پایداری و قتل شوهرش فرا خواند. ابوسفیان گفت به حرف این زن مغرور نشوید كه كار از كار گذشته است، هر كس وارد خانه من شود درامان است. مردم گفتند خدا تو را بكشد، خانه ات كه مشكلی از ما حل نمی كند، مگر خانه تو چقدر وسعت دارد؟! ابوسفیان گفت: هر كس داخل خانه خویش بماند و یا وارد مسجد الحرام شود در امان است. مردم در این هنگام متفرق شدند، عده ای به خانه های خود و گروهی به مسجدالحرام رفتند.

رسول خدا (ص) در ذی طُوی سپاه خود را به چهار دسته تقسیم و شهر مكه را از چهار سو محاصره كرد و به روایت طبرسی/ 110 دستور اكید صادر كرد جز با كسانی كه سر جنگ دارند جنگ نشود. مقصود حضرت این بود تا جایی كه ممكن است از جنگ و خونریزی اجتناب شود و مكه بدون خونریزی فتح گردد. به روایت ابن اسحاق 4/ 49 و شیخ مفید/ 71 سعد بن عباده بزرگ انصار كه پرچم انصار را حمل می كرد بر مشركان قریش خشم برد و فریاد زد:

أَلْیَوْمُ یَوْمُ الْمَلْحَمَة ***أَلْیَوْمُ تُسْبَی الْحَرَمَة

امروز روز كشتار و انتقام است، امروز زنان اسیر خواهند شد!

آن گاه گفت: ای گروه اوس و خزرج انتقام روز احد را بگیرید! عباس به پیامبر گفت: یا رسول الله آیا نمی شنوی سعد بن عباده چه

ص: 146

می گوید؟ پیامبر به امیرالمؤمنین فرمود: «خودت را به سعد برسان و پرچم را از او بگیر و با ملایمت وارد مكه شو». علی پرچم را از سعد گرفت. به روایت ابن شهر آشوب 1/ 208 سعد به علی (ع) گفت اگر جز تو كس دیگری بود هرگز نمی توانست پرچم را از من بگیرد. امیرالمؤمنین به جای شعار تهدیدآمیز سعد فریاد زد:

«أَلْیَوْمُ یَوْمُ الْمَرْحَمَة».

امروز روز مهربانی است.

آن گاه به نقل واقدی 3/ 722 همان گونه كه پیامبر (ص) فرموده بود با پرچم وارد مكه شد و آن را در كنار حجرالاسود برافراشت.

ابوسفیان را نیز امانگاه قرار داد و از همه جالب تر این كه به روایت امتاع الاسماع/ 379 پرچم امانی بست و به دست ابورُوَیحَه عبدالله بن عبدالرحمن خثعمی داد و دستور فرمود فریاد بزند: «هر كس زیر پرچم ابورُوَیحه درآید در امان است».

رسول خدا روز جمعه بیستم ماه رمضان سال هشتم هجرت نزدیك ظهر همراه سپاهیان اسلام به گفته مقریزی در امتاع الاسماع/ 377 در حالی كه بر شتر قصوای خود سوار و به نشانه تواضع و فروتنی در برابر الله سر خود را پایین افكنده بود و سوره «إِذَا جَاءَ نَصْرُالله» را كه در همان وقت نازل شد زمزمه می كرد، وارد مكه گردید و شهر بدون مقاومت تسلیم او شد. حضرت در این هنگام نگاهی به مسلمانان افكند، كثرت و شوكت آنان هیچ گونه تأثیری در او نگذاشت و فرمود: «لا عَیْشَ إِلّا عَیْشُ الآخِرَة» زندگی جز زندگی آخرت نیست.

آن گاه سر بر جهاز شتر گذاشت و خدا را سجده كرد. شگفتا! این لحظه حضرت كه آشكارا و در اوج قدرت وارد مكه می شد با آن لحظه كه در نهایت ضعف و پنهانی از مكه خارج می گشت هیچ تفاوتی نداشت!

صفوان بن امیه، عِكْرِمَة بن ابی جهل و سهیل بن عمرو عده ای را برای جنگ و مقاومت در مقابل مسلمانان در خَنْدَمَه گرد آوردند. اینان با خالد بن ولید درگیر شدند. به روایت ابن اسحاق 4/ 50 دوازده یا سیزده نفر و به روایت واقدی 2/ 875 بیست و چهار نفر از مشركان كشته و دو یا سه نفر از مسلمانان شهید شدند.

سپاهیان اسلام از چهار سو وارد شهر شدند و در میعادگاه خود كه مسجدالحرام بود به هم رسیدند و پیرامون كعبه حلقه زدند. به روایت

ص: 148

واقدی 2/ 825 پیامبر دستور داد فقط ده نفر، شش مرد و چهار زن كه جرمشان بسیار سنگین بود مجازات شوند گرچه زیر پرده كعبه پنهان شده و یا به آن چنگ زده باشند. اینان عبارت بودند از عِكْرِمَة بن ابی جهل، هَبّار بن اسْوَد، عبدالله بن سعد، مِقْیس بن صُبابه، حُوَیرِث بن نُقَیذ، عبدالله بن هلال، هند بنت عُتبه، ساره آزاد شده عمرو بن هاشم، قُرَینا و قُرَیبَه كنیزان ابن خَطَل كه در آوازه خوانی خود رسول خدا را هجو می كردند. از این عده چهار نفر كشته و بقیه بخشوده شدند.

پیامبر (ص) در این مدت كه در مكه بود به خانه كسی نرفت، ابورافع در حَجُون كنار قبر حضرت ابوطالب و خدیجه خیمه ای از چرم برای ایشان برپا ساخت. حضرت در حَجُون اقامت داشت و برای نماز به مسجدالحرام می رفت.

شده بود و آن ها واژگون می شدند و حضرت آیه هشتاد و یك سوره اسراء را قرائت می فرمود: (جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقاً).

چند بت بزرگ از جمله هُبَل در موضع بلند قرار داشت كه دست به آن ها نمی رسید. دیاربكری 2/ 86 و دیگران از امیرالمؤمنین نقل كرده اند كه گفت: «پیامبر به من فرمود كنار كعبه بنشین، نشستم. آن گاه رسول خدا (ص) بر شانه هایم بالا رفت و فرمود برخیز. من برخاستم. وقتی دید من از نگهداری وی ناتوانم فرمود بنشین، نشستم و آن حضرت از شانه من پایین آمد سپس او نشست و به من فرمود بر شانه من بالا برو. بر شانه های حضرت بالا رفتم، بعد مرا بلند كرد. در این هنگام تصور كردم اگر بخواهم می توانم به افق آسمان برسم، آن گاه بر بام كعبه رفتم و رسول خدا (ص) كنار رفت. بت بزرگ قریش را فرو افكندم سپس از طرف ناودان خودم را به زمین پرتاب كردم چون زمین خوردم لبخندی زدم. پیامبر پرسید چرا لبخند می زنی؟ گفتم چون خودم را از مكان مرتفع پرتاب كردم و هیچ گونه دردی احساس نكردم. پیامبر (ص) فرمود: چگونه بدنت دچار درد شود در حالی كه محمد تو را بالا برد و جبرئیل فرود آورد».

دادن كلید امتناع نمی كردی». آن گاه كلید را به زور از دست عثمان گرفت و آورد و در كعبه را گشود. پیامبر داخل كعبه شد و دستور داد تصاویر و صورت هایی را كه مشركان در آن جا حك كرده بودند محو كردند و شستند. آن گاه در كعبه را گرفت و در حالی كه مردم اطراف آن حضرت را گرفته بودند بر در كعبه ایستاد و با چشمانی كه بارقه رحمت و عطوفت از آن ها ساطع بود قریش را نظاره می كرد.

قریش كه بیست سال بزرگ ترین جنایت ها را در حق آن حضرت روا داشته و از هیچ آزار و اذیتی دریغ نورزیده و او را مجبور به ترك وطن كرده بودند، اینك زندگی و مرگ خود را زیر لبان مبارك رسول خدا (ص) می دیدند. نفس ها در سینه ها حبس شده و همه منتظر بودند تا ببینند پیامبر پس از آن همه بدی كه از قریش دیده اكنون با آنان چه می كند. رسول خدا (ص) كه هر چه قدرتش فزونی می یافت فروتنی و مهربانیش بیشتر می شد، نگاهی به قریش كرد و به روایت ابن اسحاق 4/ 54 و واقدی 2/ 835 سخنان خود را چنین آغاز كرد: «سپاس خدایی را كه وعده خویش را انجام داد و بنده خود را یاری كرد و به تنهایی گروه ها را شكست داد. شما چه می گویید و چه می پندارید؟» گفتند: نیك می گوییم و نیك می پنداریم، برادری بزرگوار و فرزند برادری بزرگوار هستی كه قدرت یافته ای. در این هنگام دریای رحمت تمام آزارها، بدی ها، كینه توزی ها، ددمنشی ها و جنگ های بی رحمانه قریش را نادیده گرفت و در حالی كه اشك در چشمان مباركش حلقه زده بود و مردم نیز همه گریان بودند، با یك دنیا مهربانی و عطوفت و رحمت فرمود:

ص: 151

«فَإِنِّی أَقُولُ لَكُمْ كَمَا قَالَ أَخِی یُوسُفُ: لا تَثْرِیبَ عَلَیْكُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ».

من همان را می گویم كه برادرم یوسف گفت. امروز بر شما ملامتی نیست خداوند بیامرزدتان، او مهربان ترین مهربانان است.

«اذْهَبُوا فَأَنْتُمُ الطُّلَقاء».

بروید كه شما آزادشدگان هستید.

از این رو به اهل مكه «طُلَقاء» می گویند.

بی شك این عفو و گذشت حیرت انگیز رسول اكرم (ص) از زیباترین و درخشان ترین جلوه های مهر و محبت بود كه به دست مهرپرور آن پیام آور رحمت تجلی كرد تا آن جا كه در طول تاریخ بشر نمونه ای برای آن نمی توان یافت و جدا قلم و زبان از تحریر و بیان آن عاجز و درمانده است! باری، حضرت كلید كعبه را دوباره به عثمان بن طلحه عَبْدَرِی داد. مردم گروه گروه، كوچك و بزرگ، زن و مرد خدمت آن حضرت می رسیدند و به روایت یعقوبی 2/ 60 خواسته یا ناخواسته ایمان می آوردند.

به روایت عیون التواریخ 1/ 306 مردم بر سر كوه صفا جمع شدند تا با پیامبر (ص) بر پذیرش اسلام بیعت كنند، رسول خدا با مردان بر این موضوع بیعت كرد كه در حد توان پیرو و گوش به فرمان خدا و رسولش باشند و سپس از زنان نیز بیعت گرفت. واقدی 2/ 850 گوید: در این هنگام هند همسر ابوسفیان از بین زنان برخاست خدمت پیامبر آمد و گفت ای رسول خدا با شما دست بیعت بدهم؟ حضرت فرمود:

«إِنِّی لا أُصَافِحُ النِّسَاءِ».

من با زنان دست نمی دهم.

ص: 152

به روایت ابن عبدالبر در الدرر/ 221 روز دوم فتح مكه رسول خدا (ص) خطبه بسیار مهمی برای مردم ایراد فرمود و پاره ای از احكام اسلام را بیان كرد.

در پایان این بحث تذكر چند نكته ضروری است:

الف. گرچه تمامی قریش صلح حدیبیه را نقض نكرده بودند ولی سكوت آنان دال بر رضا بود و به همین لحاظ رسول خدا (ص) پیمان شكنی را از سوی همه آنان تلقی كرد. همان گونه كه در اخراج یهود بنی قینقاع و بنی نضیر و كشتن بنی قریظه همه آنان نقض عهد نكرده بودند ولی با سكوتشان به این امر راضی بودند.

ب. پس از كشته شدن سران قریش در جنگ بدر، از جمله ابوجهل و عتبه ریاست قریش به ابوسفیان رسید و او جنایتكارترین فرد قریش و امّ الفساد بود، كلیه جنگ های قریش بر ضد رسول خدا (ص) را او فرماندهی كرد و شكی نیست كه اگر قرار بود كسی از قریش مجازات شود و تاوان جنایت های چندین ساله خود را بر ضد پیامبر و مسلمانان بپردازد به طور قطع شخص ابوسفیان بود. با این وصف چرا عباس بن عبدالمطلب آن قدر در حفظ جان و نگهداری او كوشید معلوم نیست و اما این كه امان به ابوسفیان داد، عباس در مقامی نبود كه بتواند به او امان بدهد. منتهی با اصرار زیاد این امان را تا حدی بر گردن پیامبر گذاشت. به راستی ابوسفیان كه برادرزاده عباس را آنقدر آزار داده و برادرش حمزه را به فجیع ترین وجه كشته و مثله كرده بود، چرا در نگاه عباس محترم بود؟ روشن نیست. شاید مقصود عباس این بود كه اگر ابوسفیان كشته شود دیگر كسی نمی تواند قریش را یك دست متقاعد به تسلیم

ص: 153

كند و این باعث هرج و مرج و خونریزی زیاد می گردد. هر چه بود كوشش بی دریغ وی در سالم نگهداشتن ابوسفیان مؤثر افتاد و آن عنصر خون آشام از این معركه جان سالم به در برد. البته باید حق داد كه با تسلیم شدن او راه برای تسلیم شدن قریش هموار گشت.

ج. بین علما اختلاف است كه آیا مكه عَنْوَةً، یعنی با قهر و غلبه فتح شد و یا صلحاً؟ ابن قَیم در زادالمعاد 3/ 623 می نویسد: اكثر اهل علم می گویند عَنْوَةً فتح شد، چرا كه گروهی از مكیان با خالد جنگیدند و پیامبر فرمود جنگ در آن حرام است فقط چند ساعتی برای من حلال شد و چون خداوند حرمت مكه را بزرگ شمرده پیامبر (ص) به احترام و حرمت مكه اهالی آن را اسیر نگرفت و اموال آنان را قسمت نكرد و اهل مكه را به عنوان اسیر آزاد كرد. شافعی و برخی دیگر می گویند مكه با صلح فتح شد، چون پیامبر به اهل مكه امان داد به همین جهت خانه و اموالشان را هم قسمت نكرد. برخی هم مانند ابن حزم در جوامع السیره/ 182 گفته اند كه مكه مُؤَمَّنَةً فتح شد. به این معنی كه حضرت به مكیان و زنان و فرزندانشان امان داد، آنان را اسیر نكرد و اموالشان را نیز به غنیمت نگرفت.

د. رسول خدا (ص) تمامی مردم مكه را بخشید و با اصل «الإِسْلَامُ یَجُبُّ ما كانَ قَبْلَهُ» قلم عفو بر جرائم آنان كشید و تمامی دشمنی ها و كینه توزی های سابق را نادیده گرفت.

ه. همان گونه كه قبلًا متذكر شدیم با فتح مكه دیگر راه هجرت بسته و تعطیل شد. رسول خدا (ص) فرمود:

«لا هِجْرَةَ بَعْدَ الْفَتْح».

بعد از فتح مكه دیگر هجرت نیست.

ص: 154

كسانی كه مانند اكثر امویان پس از فتح مكه به مدینه می آمدند، مهاجر محسوب نمی شدند و آیات قرآن درباره فضیلت مهاجران شامل آنان نمی شد.

و. پیامبر (ص) در فتح مكه هیچ كس را بر پذیرش اسلام اجبار نكرد، همه را آزاد گذاشت تا به دلخواه و انتخاب خود مسلمان شوند. حتی ابوسفیان را هم مجبور نساخت تا آن جا كه وقتی ابوسفیان بی حرمتی كرد و گفت من همواره در رسالت تو شك داشته ام و دارم او را تهدید نكرد، خود او به توصیه دوستش عباس به صورت ظاهر اسلام را پذیرفت. به روایت ابن اسحاق 4/ 60 صفوان هم وقتی خدمت پیامبر (ص) رسید گفت دو ماه به من مهلت بدهید تا درباره پذیرش اسلام فكر كنم. حضرت فرمود: «چهار ماه به تو مهلت می دهم». به همین جهت بود كه عده زیادی پس از فتح مكه تا سال نهم، یعنی نزدیك یك سال بر شرك خویش باقی بودند.

ز. «طُلَقاء» جمع طَلیق به معنای اسیران آزاد شده است، این لقب نشان دهنده سوء پیشینه قریش است كه برای همیشه بر پیشانی آنان نقش بست. «مُسْلِمَه» نیز جمع مسلم است، به كسانی كه در فتح مكه مسلمان شدند «مُسْلِمَةُ الْفَتْح» می گویند. این لقب هم تعریضی دارد به این كه اینان كسانی هستند كه تا زمان فتح مكه بر شرك خود باقی بوده اند و پس از فتح مكه مسلمان شدند.

ح. فتح مكه كه فتح الفتوح و فتح اعظم نام گرفت، به سیادت و سروری قریش و سلطه آنان در حجاز پایان داد. طوایفی كه زیر سلطه فكری و سیاسی قریش بودند همواره چنین می پنداشتند كه اگر مكیان بر

ص: 155

باطل بودند و دین اسلام بر حق بود قریش شكست می خورد. ابن سعد در طبقات 1/ 336 از عمرو بن سَلَمَه جَرْمی نقل می كند كه گفت: مردم منتظر بودند كه اگر مكه فتح شود مسلمان شوند و می گفتند منتظر بمانید اگر محمد بر قریش پیروز گردد پس او راستگو و پیامبر است و چون خبر فتح مكه رسید همه اقوام اقدام به پذیرش اسلام نمودند. مسعودی در التنبیه و الاشراف/ 239 گوید: هنگامی كه رسول خدا (ص) مكه را فتح كرد و قریش تسلیم او شد عرب به اسلام روی آورد.

دیرینه ای كه از دوران جاهلیت با آنان داشت، سحرگاه فرمان قتل عام مسلمانان را صادر كرد و بانگ زد هر كس اسیری در دست دارد او را بكشد! بنی سلیم به لحاظ دشمنی كه از قدیم با بنی جَذیمه داشتند اسیران خود را كشتند ولی مهاجر و انصار از فرمان خالد سرباز زدند و اسیران خود را آزاد كردند. واقدی 3/ 884 گوید: نزدیك سی نفر از آنان كشته شدند.

چون خبر جنایت هولناك خالد به پیامبر (ص) رسید بسیار غمگین شد و گریست. سپس رو به قبله ایستاد و دست های خود را به سوی آسمان بلند نمود و سه مرتبه فرمود: «خدایا من از كرده خالد نزد تو بیزاری می جویم!». آن گاه به نقل یعقوبی 2/ 61 اموالی كه از یمن رسیده بود و یا به روایت واقدی 3/ 882 اموالی از صفوان بن امیه، عبدالله بن ابی ربیعه و حُویطب بن عبدالعزی قرض كرد به امیرالمؤمنین داد و فرمود: «نزد بنی جذیمه برو و خونبها و غرامت اموالشان و خسارت آن چه خالد از بین برده پرداخت كن و كارهای دوران جاهلیت را زیر پای خود قرار ده».

علی (ع) نزد بنی جَذیمه رفت و از آنان دلجویی و كارشان را به بهترین وجه اصلاح و همه آنان را راضی كرد تا آن جا كه چون هزینه پرداخت غرامت كم آمد ابورافع را نزد رسول خدا (ص) فرستاد و مال بیشتری درخواست كرد. پیامبر نیز موافقت كرد. حضرت علی تمام خونبهای آنان و بهای اموالشان را كه از بین رفته بود پرداخت، حتی خسارت ظروف غذای سگ ها و حیواناتشان را هم پرداخت و مقداری مال نیز در اختیار آنان گذاشت كه اگر بعدها برخی از اموال نابود شده

ص: 157

یادشان آمد از آن برداشته و به زیان دیدگان بپردازند. هنگامی كه نزد رسول خدا بازگشت حضرت از او پرسید: «یا علی چه كار كردی؟» عرض كرد: «ای رسول خدا (ص) نزد گروهی رفتیم كه مسلمان بودند و در دیار خود مساجدی ساخته بودند. پس خونبهای تمام كسانی را كه خالد آنان را كشته بود پرداختم، حتی تاوان ظروف سگ های شان را هم دادم». حضرت فرمود: «آفرین! كار صحیحی انجام دادی. من به خالد دستور جنگ نداده بودم، همانا فرمان دادم آنان را به اسلام فرا خواند».

به روایت علامه مجلسی در بحارالانوار 21/ 143 فرمود:

«أَرْضَیْتَنِی رَضِیَ اللهُ عَنْكَ. یا عَلِیُّ أَنْتَ هادِی أُمَّتِی، أَلا إِنَّ السَّعِیدَ كُلَّ السَّعِیدِ مَنْ أَحَبَّكَ وَ أَخَذَ بِطَرِیقَتِكَ، أَلا إِنَّ الشَّقِیَّ كُلَّ الشَّقِیِّ مَنْ خالَفَكَ وَ رَغِبَ عَنْ طَرِیقَتِكَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ».

مرا خشنود كردی خداوند از تو خشنود باد. ای علی! تو راهنمای امت منی، تا روز قیامت خوشبخت واقعی كسی است كه تو را دوست بدارد و به راه تو برود و بدبخت واقعی كسی است كه با تو مخالفت ورزد و از راه تو روی گرداند.

و به نقل شیخ صدوق در خصال/ 562 فرمود: «به خدا سوگند اگر به جای این كاری كه كردی شتران سرخ موی نصیب من می شد این چنین شادمان نمی شدم». یعقوبی 2/ 61 می نویسد: در آن روز بود كه پیامبر (ص) به علی (ع) فرمود:

«فِداكَ أَبَوایَ».

پدر و مادرم فدای تو باد!

ص: 158

كفار قریش در آن ایام به تازگی و از روی بی میلی در زمره مسلمانان درآمده بودند و سران آنان در پی فرصتی می گشتند تا كفر خود را آشكار كنند و بر ضد پیامبر (ص) و مسلمانان بشورند. لذا رسول خدا دید اگر بخواهد خالد را با آن موقعیت قبیله ای و اجتماعی كه در بین سران شرك دارد قصاص كند، شورش و اغتشاش بزرگی بر پا می شود كه به هیچ وجه نتوان آن را مهار كرد و صدها مشكل كوچك و بزرگ برای دین نوپای اسلام به دنبال دارد تا آن جا كه مفسده اجرای حد به مراتب بیش از مصلحت آن است. به این علت بود كه از اجرای حد خودداری كرد و به پرداخت دیه و خسارت اكتفا نمود و در عین حال از فعل خالد نیز نزد خداوند سه بار بیزاری جست. در سیره حلبی 3/ 199 و دلائل الصدق 3/ 33 هم به این نكته اشاره ای شده است. فرماندهی یافتن مجدد او نیز گویا در همین راستا بوده است و حضرت می خواسته به نوعی او را مهار كند.

را همراه نامه ای نزد شُرَحْبِیل بن عمرو غَسّانی فرمانروای بُصْری فرستاد و او را به پذیرش اسلام فرا خواند. حارث به دهكده موته كه رسید شُرَحبِیل بن عمرو او را دستگیر كرد و گردن زد. این كار بر رسول خدا (ص) سخت آمد و در جمادی الاولی سال هشتم هجری سپاهی متشكل از سه هزار نفر به فرماندهی جعفر بن ابی طالب و معاونت زید بن حارثه و عبدالله بن رَواحه بسیج كرد. آن گاه مسلمانان به سوی شام حركت كردند تا به منطقه مَعان در سرزمین اردن رسیدند. در آن جا مطلع شدند كه رومیان همراه سپاهی گران در مآب از توابع بَلْقا اردو زده اند. سپاه اسلام حركت كرد تا به بَلْقاء رسید و در آن جا با سپاه روم رو به رو شد و سرانجام در دهكده موته اردو زد و لشكر روم نیز در مَشارف فرود آمد.

پس از شهادت فرمانده كل معاون اول سپاه زید بن حارثه پرچم را به دست گرفت و قهرمانانه جنگید تا آن كه با نیزه ای كه به او زدند به شهادت رسید. سپس عبدالله بن رَواحه معاون دوم سپاه پرچم را برداشت و مردانه به نبرد پرداخت تا سرانجام شهید شد. پس از كشته شدن فرماندهان ارشد انسجام و نظم سپاه اسلام به هم ریخت و شیرازه آن از هم گسست. ثابت بن اقْرَم انصاری پرچم را به دست گرفت و مجاهدان را سوی خود فرا خواند، مسلمانان گرد او جمع شدند. آن گاه ثابت پرچم را به خالد بن ولید داد، اما خالد آن ایثار و رشادت فرماندهان قبلی را نداشت. از این رو بدون آن كه كاری انجام دهد از میدان نبرد گریخت! مسلمانان وقتی دیدند فرمانده سپاه در حال فرار است، آنان نیز پا به فرار گذاشتند و سپاه روم به تعقیب آنان پرداخت. پیش از آن كه خبر شهادت

ص: 161

جعفر و معاونانش به مدینه برسد رسول خدا (ص) از آن آگاه شد و مردم را نیز مطلع ساخت. حضرت از شهادت جعفر بسیار غمگین شد. جعفر پس از شهادت به لحاظ آن كه خدا دو بال به او داد تا در بهشت به هر كجا كه می خواهد پرواز كند، به «جعفر ذوالجناحین» و «جعفر طیار» معروف گردید.

سریه ذات السلاسل: چند سریه در فاصله عُمرة القضاء و فتح مكه واقع شد كه مهم ترین آن ها سریه ذات السَّلاسِل است. اهل سنت این سریه را به گونه ای و شیعیان به نوع دیگر ذكر كرده اند.

فتح مكه: پیش از اسلام بین قبیله خزاعه و بنی بكر اختلاف و درگیری بود، با آمدن اسلام و درگیر شدن با مسائل دین جدید دست از اختلاف برداشتند تا آن كه صلح حدیبیه پیش آمد. بیست و دو ماه كه از انعقاد صلح حدیبیه گذشت، بنی نُفاثه كه تیره ای از بنی بكر بودند نزد قریش رفتند و از آنان خواستند تا ایشان را در جنگ با بنی خزاعه با نیرو و سلاح یاری دهند. گروهی از سران قریش همراه جمعی از یاران خود به كمك بنی بكر به گروهی از خزاعه حمله بردند و حدود بیست و سه نفر از آنان را كشتند. مردانی از خزاعه رهسپار مدینه شدند و آن چه را بر سرشان آمده بود به رسول خدا (ص) گزارش دادند و از قریش شكایت كردند. با پیمان شكنی قریش مانع فتح مكه برطرف و راه آن باز شد. ابوسفیان برای جلوگیری از سقوط مكه و سروری قریش و تحكیم و تمدید پیمان به مدینه رفت ولی كاری نتوانست بكند. وقتی بازگشت به مكه و شرح مسافرت خود را به قریش گفت او را ملامت كردند و فهمیدند كه نتوانسته است كاری انجام دهد. حاطب بن ابی بَلْتَعَه كه از بدریون و پیك

ص: 162

رسول خدا نزد پادشاه مصر بود، نامه ای به سه نفر از سران قریش نوشت و خواست آنان را از حركت پیامبر مطلع سازد.

پیامبر از حاطب پرسید: «چه چیز تو را به این كار واداشت؟» گفت: ای رسول خدا من به خدا و رسول ایمان دارم و هیچ گونه تغییر و تبدیل هم در عقیده ام نداده ام. چون در میان قریش عشیره ای ندارم و خانواده ام بین آنان تنها هستند، خواستم به سبب این كار خانواده ام را حمایت كنند.

پیامبر حاطب را عفو كرد و سه آیه نخست سوره مُمْتَحَنَه در برائت او نازل شد.

رسول خدا (ص) به اعراب بادیه نشین پیام داد كه هر كس به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید ماه رمضان در مدینه باشد. عباس بن عبدالمطلب كه در مكه می زیست و هنوز هجرت نكرده بود، مقارن حركت پیامبر به قصد هجرت از مكه خارج شد و در ذی الحُلَیفَه به رسول خدا برخورد، بار و بنه خود را به مدینه فرستاد ولی خودش همراه آن حضرت به مكه بازگشت. ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب عموزاده پیامبر كه حضرت را هجو می كرد همراه عبدالله بن ابی امیه محزومی پسر عمه پیامبر و برادر ام سلمه كه او نیز از مخالفان و دشمنان سرسخت آن حضرت بود خواستند با واسطه شدن عباس بن عبدالمطلب خدمت پیامبر برسند ولی حضرت نپذیرفت. علی (ع) به ابوسفیان گفت از روبرو نزد رسول خدا (ص) برود و در مقابل آن حضرت بایستد و آن چه را برادران یوسف به او گفتند به پیامبر بگوید. پیامبر با یك دنیا بزرگواری و رحمت تمام جنایات و بی مهری ها را نادیده گرفت و فرمود: «امروز بر شما

ص: 163

سرزنشی نیست!»

تا هنگامی كه مسلمانان در مَرُّ الظَّهْران فرود آمدند هیچ گونه اطلاعی به قریش نرسیده بود. با این حال، آنان بیم داشتند كه شاید رسول خدا (ص) به جنگ ایشان بیاید. عباس بن عبدالمطلب برای جلوگیری از خونریزی به سوی مكه آمد و در نزدیكی شهر ابوسفیان را دید. ابوسفیان از او پرسید چه خبر است؟ عباس گفت: وای بر تو! این رسول خداست با ده هزار نفر از مسلمانان، اگر بر تو ظفر یابد گردنت را می زند.

عباس با شتاب ابوسفیان را نزد رسول خدا (ص) آورد و عرض كرد من او را امان داده ام. ابوسفیان از روی اضطرار شهادتین را بر زبان جاری كرد. ابوسفیان با شتاب به مكه آمد و دستور امان را به مردم ابلاغ كرد و قریش را از مخالفت و مقاومت و سرسختی برحذر داشت.

پیامبر اكرم (ص) در آستانه ورود به مكه و فتح آن شهر فرمان و منشور بسیار مترقی و بشر دوستانه ای صادر كرد و چنین فرمود: هان ای سپاهیان! هیچ مجروحی نباید از پای درآید، هیچ گریزان نباید دنبال گردد، هیچ اسیری نباید كشته شود و هر كس داخل خانه اش بماند در امان است. جالب این كه پرچم امانی نیز بست و آن را به دست ابورُوَیحَه داد و دستور فرمود فریاد بزند: «هر كس زیر پرچم ابورُوَیحه درآید در امان است».

رسول خدا (ص) روز جمعه بیستم ماه رمضان سال هشتم هجرت نزدیك ظهر همراه سپاهیان اسلام وارد مكه گردید و شهر بدون مقاومت تسلیم او شد. سپاهیان اسلام از چهار سو وارد شهر شدند و در میعادگاه خود كه مسجدالحرام بود به هم رسیدند و پیرامون كعبه حلقه زدند.

ص: 164

رسول خدا (ص) سوار بر شتر طواف و با چوبدستی خود حجرالاسود را استلام كرد و تكبیر گفت. مسلمانان همه با تكبیر آن حضرت تكبیر گفتند، آن چنان كه مكه از صدای تكبیر آنان به لرزه درآمد! در این هنگام مشركان بر فراز كوه ها ایستاده و نظاره گر این صحنه بودند. آن گاه با چوبدستی خود اشاره می كرد به هر یك از سیصد و شصت بتی كه پیرامون خانه كعبه نصب شده بود و آن ها واژگون می شدند. رسول خدا تمام بدی های قریش را نادیده گرفت و ایشان را عفو كرد و با یك دنیا مهربانی و عطوفت و رحمت فرمود:

«اذْهَبُوا فَأَنْتُمُ الطُّلَقاء».

بروید كه شما آزادشدگان هستید.

از این رو به اهل مكه «طُلَقاء» می گویند.

سریه خالد بن ولید: رسول خدا (ص) پس از فتح مكه سرایا و دسته هایی به اطراف مكه اعزام كرد تا مردم را به اسلام دعوت كنند ولی فرمان جنگ به آنان نداد. خالد برخلاف دستور پیامبر بر بنی جَذیمه هجوم برد، آنان از ترس مسلح شدند. خالد گفت سلاح را كنار بگذارید. آن گاه دستور داد همه آنان را به اسارت گرفتند. سپس به سبب عداوت دیرینه ای كه از دوران جاهلیت با آنان داشت، سحرگاه فرمان قتل عام مسلمانان را صادر كرد ولی مهاجر و انصار از فرمان خالد سرباز زدند و اسیران خود را آزاد كردند. چون خبر جنایت هولناك خالد به پیامبر (ص) رسید بسیار غمگین شد و گریست. سپس علی (ع) به دستور پیامبر (ص) نزد بنی جَذیمه رفت و از آنان دلجویی كرد و تمام خونبهای كشتگانشان و بهای اموالشان را پرداخت.

ص: 165

بزرگ جاهلیت، درگذشت زینب دختر پیامبر، تولد ابراهیم فرزند پیامبر، سریه امیرالمؤمنین به فلس و اسلام آوردن عدی فرزند حاتم طایی رئیس قبیله طی خواهیم پرداخت.

به شجاعت و جنگاوری بودند شكل گرفت. به روایت طبری 3/ 70 قبایل هوازن و ثقیف هنگامی كه شنیدند پیامبر از مدینه حركت كرده گمان كردند به جنگ آنان می آید، از این رو نیروهای خود را جمع كردند. قبیله های نَصْر، جُشَم، سَعْد و گروهی از بنی غَیلان با هَوازِن و ثَقِیف همراه شدند. بَغَوی در معالم التنزیل 2/ 261 و نویری در نهایة الارب 17/ 324 گوید: سپاه هوازن و ثقیف چهار هزار نفر بوده است. فرمانده كل آنان مالك بن عوف جوان مغروری بود كه بیش از سی سال نداشت.

كسانی كه پشت جبهه هستند به تو ملحق خواهند شد و اگر شكست خوردی خاندان و اموالت محفوظ خواهد ماند. مالك از این گفتار خشمگین شد و گفت به خدا قسم این كار را نمی كنم، تو پیر شده ای و عقلت هم فرتوت گشته است. سپس گفت ای گروه هوازن یا از من اطاعت كنید یا بر این شمشیر تكیه می كنم تا از پشتم به در آید! گفتند همگی از تو اطاعت می كنیم. گفت هرگاه مسلمانان را دیدید شمشیرها را از غلاف بكشید و یك باره هماهنگ و دسته جمعی حمله ور شوید. سپس حركت كردند تا به درّه حنین رسیدند و در آن جا موضع گرفتند.

سوره توبه به این مطلب اشاره دارد. گروهی از سران قریش نیز همراه پیامبر حركت كردند تا ببینند كدام گروه پیروز می شود كه در هر صورت از غنایم بهره مند شوند، در عین حال بدشان نمی آمد كه محمد و یارانش شكست بخورند.

گفتند عرب به دین پدران خود برمی گردد.

ابن ابی شیبه در المصنّف 8/ 553 گوید: جز چهار نفر همه مسلمانان گریختند. بسیاری از مورخان از جمله شیخ مفید در ارشاد/ 74 نوشته است همه فرار كردند جز ده نفر، نه نفر از بنی هاشم و دهمین آنان ایمَن بن امّ ایمَن بود كه شهید شد. مالك بن عُباده غافغی گوید:

لَمْ یُواسِ النَّبِیَّ غَیْرُ بَنِی***هاشِمٍ عِنْدَ السُّیُوفِ یَوْمَ حُنَیْن

هَرَبَ النّاسُ غَیْرَ تِسْعَةِ رَهْطٍ***فَهُمُ یَهْتِفُونَ بِالنَّاسِ أَیْن

روز حنین در مقابل شمشیرها جز بنی هاشم كسی در برابر پیامبر ایثار نكرد. جز یك گروه نه نفری همه مردم گریختند، آنان به مردم بانگ می زدند كجا می روید؟!

عباس بن عبدالمطلب نیز گفته است:

نَصَرْنا رَسُولَ اللهِ فی الْحَرْبِ تِسْعَةٌ***وَ قَدْ فَرَّ مَنْ قَدْ فَرَّ عَنْهُ فَأَقْشَعُوا

وَ عاشِرُنا لاقَی الْحَمامَ بِنَفْسِهِ***لِما مَسَّهُ فِی اللهِ لا یَتَوَجَّعُ

ما نه نفر رسول خدا را در جنگ یاری كردیم، در حالی كه گریختند آنان كه از نزد او گریختند و پراكنده شدند، دهمین ما (ایمن ابن ام ایمن) مرگ را دیدار كرد و از آن چه در راه خدا به او رسیده بود اظهار درد نمی كرد.

نه نفر استوار و ثابت قدم عبارت بودند از علی بن ابی طالب، عباس بن عبدالمطلب، فضل بن عباس، ابوسفیان بن حارث، نوفل بن حارث، ربیعة بن حارث، عبدالله بن زبیر بن عبدالمطلب، عُتْبَه و مُعَتِّب پسران ابولهب.

ابن اسحاق 4/ 86 گوید: در این هنگام گروهی از سران قریش زبان به شماتت گشودند، ابوسفیان بن حرب كه تیرهای قمار را در تیردان خود

ص: 172

پنهان كرده و همراه داشت می گفت این فراریان تا كنار دریا می گریزند. كَلَدَة بن حَنْبَل برادر مادری صفوان گفت امروز سحر باطل شد. صفوان به او تندی كرد و گفت خاموش باش خدا دهانت را بشكند! شیبة بن عثمان عَبْدَرِی كه پدرش در جنگ احد كشته شده بود گفت امروز انتقام خون پدرم را می گیرم، امروز محمد را می كشم! رسول خدا (ص) چون فرار مردم را دید به عباس كه صدای بلندی داشت دستور داد تا آنان را صدا بزند. عباس فریاد می زد: ای اهل پیمان شجره! ای اصحاب بقره! كجا فرار می كنید؟!

قَدْ عَلِمَ الْقَوْمُ لَدَی الصَّباحِ*** أَنِّی فِی الْهَیْجاءِ ذُو نِصاحِ

همانا این گروه در صبحگاهان نبرد می دانند كه من در میدان جنگ خیرخواه هستم.

با كشته شدن ابوجَرْوَل سپاه دشمن رو به هزیمت گذاشت و مسلمانان فراری به سوی رسول خدا بازگشتند. به روایت كلینی 8/ 376، شیخ مفید/ 76 و مقریزی/ 408 علی (ع) به تنهایی چهل نفر از قهرمانان دشمن را كشت. به روایت شیخ طوسی در امالی/ 575 و مقریزی در امتاع الاسماع/ 408 فضل بن عباس گوید: پدرم در آن روز كه مردم پراكنده شده بودند نگاهی كرد علی را در بین ثابت قدمان ندید، با ناراحتی گفت آیا در مثل این موقع باید پسر ابوطالب جان خویش را از رسول خدا (ص) دریغ ورزد و حال آن كه او در مواقع سخت و بحرانی تنها یاور پیامبر بود؟! گفتم این چه سخنانی است كه درباره برادرزاده ات می گویی، آیا او را نمی بینی كه در میان گرد و غبار جنگ است؟! عباس گفت پسرم نشانی او را برایم بگو. گفتم او چنان و چنین است. گفت آن برق چیست؟ گفتم آن برق شمشیر اوست كه در بین پهلوانان می چرخد.

عباس گفت خود جوانمرد است و پسر جوانمرد، عمو و دایی فدایش باد! فضل گوید علی بن ابی طالب در آن روز چهل مرد جنگجو را از میان به دو نیم كرد و ضربات او سخت كشنده بود.

ام عماره (نُسَیبَه) با فریاد به انصار می گفت: این چه كار زشتی است، شما را چه به فرار؟! آن گاه یكی از مردان هوازن را كشت و شمشیرش را برداشت. به روایت قمی 1/ 287 نسیبه بر صورت فراریان خاك می پاشید و می گفت: كجا فرار می كنید؟! آیا از خدا و رسولش فرار می كنید؟! عمر از كنار او گذشت. نسیبه به او گفت: وای بر تو این چه كاری بود كه انجام دادی؟ عمر گفت این كار خداست. به روایت واقدی 3/ 904 این مطلب را ام حارث به عمر گفت.

با پایداری رسول خدا (ص) و دعوت سپاه اسلام به بازگشت، مسلمانان یكی پس از دیگری بازگشتند تا آن كه شمار آنان به صد نفر رسید و جنگ دیگر بار شدت گرفت. پیامبر روی ركاب زین ایستاد و فریاد زد:

«الآنَ حَمِیَ الْوَطِیسُ».

هم اكنون تنور جنگ داغ شد!

بیهقی 5/ 142 گوید: پیامبر در آن روز مشتی خاك از روی زمین برداشت و یا به روایت روضة الصفا 4/ 1540 علی به دست او داد و آن را به صورت مشركان پاشید و فرمود:

«ارْجِعُوا شاهَتِ الْوُجُوهُ!».

بازگردید صورت هایتان زشت باد!

همه پا به فرار گذاشتند و كسی نماند جز آن كه از چشم درد می نالید و چشم های خود را می مالید. با صلابت و استواری رسول خدا و رشادت امیرالمؤمنین و نزول فرشتگان مشركان زن و فرزندان و اموال خود را در میدان جنگ برجای گذاشته و رو به هزیمت نهادند و به گفته

ص: 175

سبل الهدی 5/ 473 هنوز شب فرا نرسیده بود كه خبر پیروزی پیامبر به مكه رسید.

از مسلمانان چهار نفر شهید و از مشركان بنابر قول مشهور هفتاد نفر و به روایت مسعودی در التنبیه و الاشراف/ 235 یك صد و پنجاه نفر كشته شدند. به روایت واقدی 3/ 943، ابن سعد 2/ 152 و دیگران غنیمت جنگ حنین عبارت بود از شش هزار اسیر، بیست و چهار هزار شتر، بیش از چهل هزار گوسفند و چهار هزار اوقیه نقره. پیامبر آن ها را به جِعرِّانه فرستاد و بُدیل بن وَرْقاء خُزاعی یا مسعود بن عمرو غفاری را بر غنایم گمارد. اسیران در آن جا برای خود سرپناهی برپا كردند. رسول خدا به بُسر بن سفیان دستور داد برای اسیران از شهر مكه لباس و پوشاك تهیه كند. بُسر برای تمامی آنان لباس و جامه تهیه كرد. واقدی 3/ 955 گوید: پیامبر فرمان داد خانواده مالك بن عوف فرمانده سپاه هوازن را در شهر مكه نزد عمه شان ام عبدالله دختر ابوامیه نگهداری كنند.

قهرمانانه تر در كنار پیامبر می جنگید. جنگ بدر نخستین جنگ رسول خدا (ص) با مشركان بود كه منجر به درگیری شد، حنین نیز آخرین جنگی بود كه پیامبر با مشركان داشت و در آن زد و خورد رخ داد. این دو جنگ شباهت های دیگری نیز به هم داشتند، از جمله این كه در حنین نیز همانند بدر كشته های دشمن هفتاد نفر بود. در حنین نیز مثل بدر بیشتر آن هفتاد تن به دست علی بن ابی طالب كشته شدند. از این روست كه این دو جنگ را با هم ذكر می كنند و آن حضرت را نیز قهرمان هر دو جنگ قلمداد می نمایند. اصولًا در تاریخ، فرهنگ و ادبیات اسلام و مسلمانان لقب قهرمان بدر و حنین به امیرالمؤمنین (ع) اختصاص دارد.

شدند ولی باز هم وحشت زده بودند و گمان می كردند كه مردان سفیدپوش آنان را تعقیب می كنند.

در پایان این بحث تذكر دو نكته مفید به نظر می رسد؛ نكته اول این كه از دیرباز افرادی مانند ابن سید الناس در عیون الاثر 2/ 227، صالحی شامی در سبل الهدی 5/ 514 و دیگران به توجیه فرار مسلمانان در جنگ حنین پرداخته اند كه در حقیقت چیزی جز اجتهاد در مقابل نص نبوده و مخالف صریح قرآن است كه در آیه بیست و پنج سوره توبه می فرماید: (ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ). رشید رضا مصری نیز در تفسیر المنار 10/ 262 گویا برای آن كه از فضیلت و رشادت امیرالمؤمنین (ع) بكاهد، به توجیه فرار مسلمانان در جنگ حنین پرداخته و گفته است: این فرار گسترده به لحاظ ترس و وحشت از دشمن نبوده است، مسلمانان چون یك مرتبه به طور ناگهانی با هجوم سپاه دشمن مواجه گردیدند مضطرب شدند و موضع خود را رها كردند و این برای انسان یك امر طبیعی است! علامه طباطبایی در المیزان 9/ 221 شبهات او را عنوان كرده و پاسخ آن ها را داده است.

نكته دوم این كه این خالد دیگر آن خالد قهرمان مشركان در جنگ احد و خندق و صلح حدیبیه نیست، این خالد از این پس كارش در جنگ ها فرار و یا انزواست. فرار او در موته كه شهره آفاق شد و در حنین نیز هیچ كاری نكرد و اندك تحركی از خود نشان نداد. او كه با مردان بنی سُلیم به عنوان طلایه دار سپاه رفت گویی خواب او را ربوده بود! در طائف هم هیچ نقش قابل توجه و ابتكار نظامی نداشت. این در حالی است كه وی بعدها در دوران خلافت ابوبكر بی باكانه و متهورانه جنگید و عده زیادی، از جمله بی گناهان و مسلمانان را به خاك و خون كشید! آری، خالد دیگر كارش بیشتر كشتن اسیران مسلمان و پیرزنان و

ص: 180

ارتكاب برخی مسائل خلاف شرع و اخلاق بود. گویا او دیگر به این جنگ ها معتقد نبود و به اصطلاح دل خوشی نداشت.

بسیار مستحكم آن شهر شده و موضع گرفتند. درون قلعه چاه آب و غذای یك سال وجود داشت و نیازی به خارج شدن از قلعه نبود.

مؤلف سبل الهدی 5/ 556 گوید: رسول خدا (ص) نخست خالد بن ولید را همراه هزار نفر به سوی طائف فرستاد، خالد آمد كنار قلعه طائف اردو زد و قلعه را محاصره كرد. حلبی 3/ 117 گوید: خالد مبارز طلبید ولی كسی پاسخ نداد. او سخن خود را تكرار كرد. عَبْدیالیل از سران ثقیف گفت: احدی از ما برای جنگ نزد تو بیرون نمی آید، ما داخل حصار خود می مانیم، چرا كه غذای سالیانی نزد ما وجود دارد، اگر تا هنگامی كه این غذاها تمام شود تو این جا ماندی آن گاه ما دسته جمعی با شمشیرهایمان به جنگ تو می آییم تا آن كه آخرین نفر ما كشته شود.

3/ 927 می نویسد: به فرمان پیامبر (ص) اطراف شهر را پر از بوته های خاردار كردند و راه های خروجی و نفوذی را مسدود نمودند. گویا این كار برای قطع ارتباط دشمن با خارج بوده تا مانع رسیدن تداركات از بیرون قلعه گردد و نیز جلوی حمله شبانه آنان گرفته شود. بلاذری 1/ 367 می گوید: پیامبر با این خارها اطراف سپاه خود را محصوركرد. برای فتح طائف به پیشنهاد سلمان فارسی از منجنیق كه با آن سنگ پرتاب می كردند و همانند توپ های كنونی بود استفاده شد ولی نتیجه ای نداد. از ارّابه های جنگی هم كه شبیه زره پوش ها و نفربرهای امروزی بود و آن ها را از چوب می ساختند و پوست ضخیم روی آن می كشیدند استفاده شد اما ثقیفیان مفتول های گداخته را روی ارّابه ها ریختند و نیروهای اسلام را مجروح كردند.

پیامبر (ص) برای آن كه بتواند با كمترین كشته و خون ریزی دشمن را به تسلیم وادار سازد، به نقل واقدی 3/ 928 دستور داد تاك ها را قطع كنند و بسوزانند. در این هنگام التماس و استغاثه دشمن شروع شد. سفیان بن عبدالله ثقفی گفت درختان را قطع نكن، یا پیروز می شوید كه از آن شما می گردد و یا آن كه برای خدا و خویشاوندی این كار را ترك كن. پیامبر فرمود: «من برای خدا و خویشاوندی قطع كردن آن ها را رها می كنم».

قبیله ثقیف از قبایل ثروتمند جزیرة العرب به شمار می آمد و غلامان و كنیزان زیادی در اختیار داشت. رسول خدا (ص) فرمان داد اعلان كنند هر برده ای از دژ طائف خارج گردد و به مسلمانان پناهنده شود آزاد خواهد شد. حدود بیست نفر از بردگان از جمله ابوبكره از طائف

ص: 183

گریختند و به مسلمانان پیوستند، آنان به پیامبر (ص) گفتند: اگر تا یك سال هم محاصره ادامه پیدا كند ثقیف از نظر آب و غذا در مضیقه قرار نخواهد گرفت.

«یَا عُمَرُ ما أَنَا انْتَجَیْتُهُ بَلِ اللهُ انْتَجاهُ».

ای عمر من با او راز نگفتم بلكه خداوند بود كه با او راز گفت.

ترمذی 5/ 597 نیز این روایت را نقل كرده جز آن كه گفته مردم به پیامبر (ص) اعتراض كردند.

شیخ مفید در ارشاد/ 81 گوید: روزی نافع بن غیلان با گروهی از سواران ثقیف از قلعه طائف خارج شد. امیرالمؤمنین در وادی وَجّ با آنان برخورد و نافع را كشت. مشركان فرار كردند و این باعث وحشت ثقیف شد. بدین جهت گروهی از آنان نزد پیامبر آمدند و اسلام آوردند.

مسلمانان از پیامبر (ص) خواستند بر قوم ثقیف نفرین كند ولی حضرت فرمود:

«اللّهُمَّ اهْدِ ثَقِیفاً وَ أْتِ بِهِمْ مُسْلِمِینَ».

بار خدایا ثقیف را هدایت كن و آنان را مسلمان نزد ما بفرست.

گفتنی است كه بیش از ده سال قبل از جنگ طائف در دورانی كه پیامبر (ص) در مكه به سر می برد وقتی برای تبلیغ اسلام به این شهر سفر كرد، مردم به جای مهمان نوازی او را سخت آزردند و به شدت مجروح ساختند به طوری كه نای و توان حركت نداشت. اما امروز كه با چندین هزار سپاه آنان را محاصره كرد سابقه سوء آنان را نادیده گرفت، حتی وقتی مسلمانان از آن حضرت خواستند آنان را نفرین كند فرمود: «خدایا ثقیف را هدایت كن». این است معنای «رَحْمَةً لِلْعالَمِین» بودن رسول اكرم (ص).

به روایت ابن اسحاق 4/ 129 و واقدی 3/ 938 در جنگ طائف دوازده نفر از مسلمانان شهید شدند. گویا از كفّار كسی كشته نشد.

منتظر شما ماندم و گمان كردم كه دیگر نمی آیید، همانا اسیران تقسیم و داخل سهم ها شده اند». آن گاه از آنان پرسید: «زنان و فرزندان خود را بیشتر دوست دارید یا اموالتان را؟». گفتند اگر زنان و فرزندانمان را به ما بازگردانی برای ما بهتر است. حضرت فرمود: «پس از نماز ظهر برخیزید و بگویید ما رسول خدا را نزد مسلمانان و مسلمانان را نزد رسول خدا درباره آزادی زنان و فرزندانمان شفیع قرار می دهیم». آنان نیز پس از نماز ظهر چنین كردند. پیامبر فرمود: «آنچه حق من و فرزندان عبدالمطلب است به شما بخشیدم». مهاجران هم گفتند حق ما هم از آن رسول خداست. انصار نیز چنین گفتند. بدین سان تمامی شش هزار اسیر آزاد شدند و به محل زندگی خود بازگشتند.

واقدی 3/ 913 گوید: شیما خواهر رضاعی پیامبر (ص) نیز بین اسیران بود، او نزد حضرت آمد و نشانی داد، رسول خدا (ص) به محض این كه او را شناخت اشك هایش جاری شد و عبای خود را برای وی پهن كرد. آن گاه به او فرمود: «اگر دوست داری با اكرام و احترام نزد ما بمان و اگر مایلی چیزی به تو عطا كنم و به سوی قبیله ات باز گرد؟» شیما پیشنهاد دوم را پذیرفت و پس از آن كه اسلام آورد نزد عشیره خود بازگشت.

رسول خدا (ص) از هیئت هوازن پرسید: «مالك بن عوف كجاست؟» گفتند در طائف. فرمود: «به او بگویید اگر مسلمان نزد من بیاید خانواده و مالش را به او پس می دهم و صد شتر نیز به او می بخشم». مالك چون این سخن را شنید شبانه پنهانی از طائف گریخت و در جعرّانه به حضور رسول خدا (ص) رسید و اسلام آورد. حضرت خانواده و

ص: 187

اموالش را با صد شتر به او داد و وی را بر مسلمانان قبیله اش فرمانروا ساخت.

دیگر هرآینه من راه انصار را می روم. بار خدایا انصار و فرزندان انصار و فرزندان فرزندانِ انصار را بیامرز». در این هنگام انصار همگی گریستند و گفتند ما راضی شدیم كه رسول خدا (ص) در سهم ما باشد.

مقریزی در امتاع الاسماع/ 432 گوید: پیامبر سیزده روز در جعرّانه ماند و چون از كار تقسیم غنایم و آزادی اسیران فراغت یافت شب چهارشنبه دوازده روز مانده به پایان ذی القعده راهی مكه شد و با احرام عمره وارد شهر گردید و مناسك عمره را انجام داد و همان شب به جعرّانه بازگشت. آن گاه شب پنج شنبه از راه سَرَف و مر الظهران رهسپار مدینه گردید و در روز جمعه بیست و هفتم ذی القعده پس از دو ماه و شانزده روز وارد مدینه شد. پیش از آن دو نفر از بنی عبدالاشهل مژده فتح و پیروزی حنین را به مدینه برده بودند.

در پایان این بحث چند نكته را باید یادآور شویم، اول این كه آیا آزادی اسیران هوازن پس از تقسیم آنان و یا قبل از آن بوده، اختلاف است. همان گونه كه گذشت واقدی 3/ 950 در یك گزارش از پیامبر نقل می كند كه حضرت به هیئت هوازن فرمود اسیران تقسیم شده اند. اما ابن اسحاق 4/ 134 تصریح دارد كه آزادی اسیران پیش از تقسیم غنایم بوده است. ظواهر امر نیز بر صحت گزارش ابن اسحاق دلالت دارد. گویا هجوم گسترده مردم به سوی رسول خدا و درخواست اكید و صریح آنان درباره تقسیم غنایم به این جهت بوده كه مسلمانان از آن بیم داشتند كه مبادا پیامبر اموال هوازن را نیز مانند اسیرانشان به آنان باز گرداند.

دوم این كه پس از فتح مكه موسم حج فرا رسیده بود. از این رو انتظار

ص: 190

می رفت كه خود پیامبر در مراسم حج شركت كند و آن را هدایت نماید ولی چنین نكرد و به مدینه بازگشت. علت این امر روشن نیست، آیا درباره امنیت مدینه نگرانی داشته و یا مطلب دیگری بوده است، خدا می داند.

سوم این كه در تقسیم غنیمت اگر به تمامی دوازده هزار نیرو سهام تعلق گرفته باشد كه معمولًا هم همین گونه باید باشد و با توجه به این كه پیامبر خمس غنایم را برداشت و مقدار زیادی از آن را به عده ای به عنوان تألیف قلوب داد، سهام كم می آید و به هر نفر این مقدار كه ذكر شده تعلق نمی گیرد و تعداد غنایم كمتر از سهامی است كه ذكر كرده اند.

چهارم با توجه به این كه رسول خدا (ص) پس از جنگ حنین اسیران را تقسیم نكرد و نیز به هیئت هوازن فرمود: «من مدت ها منتظر شما ماندم» معلوم می شود كه به گفته ابن عبدالبرّ در الدرر/ 230 حضرت از اول در این فكر بوده كه اسیران آزاد شوند و بر سر زندگی خویش بازگردند.

برادر خود و بر ضد رسول خدا (ص) سرود و برای بجیر فرستاد و بعدها در اشعار خود نام یكی از زنان بزرگ و با شخصیت مسلمان را می برد و او را هتك حرمت می نمود! رسول خدا (ص) به ناچار خون او را هدر اعلام كرد.

بجیر در جنگ طائف همراه پیامبر (ص) بود، چون از طائف بازگشت نامه ای به كعب نوشت و گفت بدان كه هر كس در حال توبه و پشیمانی نزد رسول خدا بیاید او را می بخشاید. پس هنگامی كه نامه ام به دستت رسید اسلام بیاور و نزد پیامبر بیا، زیرا هركسی مسلمان شود حضرت گذشته وی را نادیده می گیرد. كعب اسلام آورد و چكامه بسیار زیبایی در مدح رسول خدا (ص) سرود و راهی مدینه شد. ابتدا بر مردی از جُهینه كه با او آشنا بود وارد شد، آن گاه صبح همراه آن مرد به مسجد رفت. پس از نماز دوستش به او گفت این رسول خداست برخیز و از او امان بخواه. كعب برخاست پیش رفت و روبروی پیامبر نشست. آن گاه به طور ناشناس دست در دست آن حضرت گذاشت و گفت: ای رسول خدا كعب بن زهیر توبه كرده و مسلمان شده، حال آمده تا از شما امان بگیرد، اگر او را نزد شما بیاورم توبه اش را می پذیری؟

رسول خدا (ص) فرمود: «آری». گفت: ای رسول خدا من كعب بن زهیرم! در این لحظه مردی از انصار خواست گردن او را بزند، حضرت فرمود: «رهایش كن، زیرا در حال توبه و پشیمانی از كار خویش آمده است». سپس كعب چكامه شیوا و پرآوازه خود را برای رسول خدا (ص) قرائت كرد كه از جمله آن این دو بیت است:

ص: 192

نُبِّئْتُ أَنَّ رَسُولَ اللهِ أَوْعَدَنِی*** وَ الْعَفْوُ عِنْدَ رَسُولِ اللهِ مَأْمُولُ

إِنَّ الرَّسُولَ لَنُورٌ یُسْتَضاءُ بِهِ*** مُهَنَّدٌ مِنْ سُیُوفِ اللهِ مَسْلُولُ

خبر یافتم كه رسول خدا مرا تهدید به مرگ كرده است و حال آن كه از رسول خدا امید عفو و بخشش می رود! پیامبر نوری است كه مردم در پرتو آن هدایت می شوند و او بهترین شمشیر خداوند است كه از غلاف بیرون كشیده شده است.

آن گاه پیامبر (ص) عبایی به او بخشید كه بعدها معاویه آن را از وارثان وی به بیست هزار درهم خرید.

جدش ابراهیم خلیل نام فرزندش را ابراهیم گذاشت. آن گاه جبرئیل نازل شد و گفت: سلام بر تو ای ابوابراهیم. روز هفتم ولادتش گوسفندی برای او عقیقه كرد، موی سر نوزاد را تراشید و به وزن آن نقره در راه خدا انفاق كرد. زنان انصار در شیردادن او به رقابت برخاستند و رسول خدا (ص) او را به ام بَرْدَه دختر مُنذر بن زید سپرد.

ولادت ابراهیم سبب شد تا ماریه از كنیزی به مقام همسری ارتقا یابد و مقام و موقعیت بیشتری نزد پیامبر پیدا كند. چون پس از حضرت خدیجه او تنها زنی بود كه افتخار فرزند داشتن از ایشان را پیدا كرد. به روایت بلاذری/ 450 و قمی 2/ 318 این امور باعث حسادت عایشه گردید، او زبان به شماتت و تهمت و سخنان ناشایست و ناروا گشود تا ماریه را از چشم حضرت بیندازد.

منذر، ابوقَتاده و ابونائله برای جمع آوری اطلاعات به اطراف رفتند، آنان غلامی را كه جاسوس قبیله طی بود دستگیر كرده و نزد امیرالمؤمنین آوردند و حضرت از او به عنوان راهنما استفاده كرد. نیروهای اسلام صبحگاهان بر سر قبیله طی هجوم بردند و در یك درگیری بیشتر آنان را اسیر كردند و تعدادی شتر و گوسفند را به غنیمت گرفتند. از خاندان حاتم سَفّانه خواهر عدی و چند دختر بچه دیگر اسیر شدند. اسیران خاندان حاتم جداگانه نگهداری می شدند. رئیس قبیله طی عدی بن حاتم نیز طبق برنامه ای كه از قبل تدارك دیده بود با خانواده خود به سوی شام گریخت. آن گاه علی (ع) به بتخانه فُلْس رفت و آن را ویران كرد و از خزانه آن سه شمشیر و سه زره و مقداری پارچه و لباس همراه آورد. در یكی از مناطق غنایم و اسیران را تقسیم كردند ولی از تقسیم اسیران خاندان حاتم خودداری شد.

به روایت ابن اسحاق 4/ 225 سفّانه دختر حاتم نزدیك مسجد پیامبر در خانه رَمْلَه دختر حارث با احترام نگهداری می شد. هرگاه رسول خدا از آن جا عبور می كرد او می گفت: ای رسول خدا (ص) پدرم درگذشته و یاورم گریخته است، بر من منت گذار خداوند بر تو منت گذارد. در هر مرتبه حضرت می پرسید: «یاورت كیست؟». می گفت: عدی بن حاتم. حضرت می فرمود: «همان كه از خدا و رسولش گریزان است!». خواهر عدی ناامید شد. روز چهارم پس از آن كه پیامبر عبور كرد دیگر سخنی نگفت. علی (ع) به او اشاره كرد برخیز و سخن بگو. سفّانه برخاست و سخن هر روز خود را تكرار كرد. رسول خدا سفّانه را آزاد كرد و به او لباس، مركب و خرجی راه داد و همراه كاروانی از قوم خودش كه مورد

ص: 195

اعتماد بودند به شام فرستاد. سفّانه از مردم پرسید آن مردی كه به من اشاره كرد سخنت را تكرار كن كیست؟ گفتند: علی است و همو است كه شما را اسیر كرد. مگر او را نمی شناسی؟ گفت نه به خدا سوگند از آن هنگام كه اسیر گشتم تا زمانی كه وارد این خانه شدم جامه خود را بر صورتم كشیدم و گوشه چادرم را بر روبندم افكندم نه چهره او و نه چهره هیچ یك از یارانش را ندیدم.

عدی گوید من به توصیه خواهرم به مدینه رفتم و در مسجد خدمت رسول خدا رسیدم. حضرت پرسید: «كیستی؟» گفتم عدی بن حاتم. پیامبر مرا به خانه خویش برد. در بین راه به پیرزنی ضعیف برخورد، او در باره مشكلات خود به تفصیل سخن گفت و حضرت گوش می داد. با خود گفتم به خدا سوگند این مرد پادشاه نیست. سپس وارد خانه حضرت شدیم تشكی از لیف خرما برای من پهن كرد و فرمود: «روی این بنشین». گفتم شما روی آن بنشین، نپذیرفت. آن گاه من روی آن نشستم و خودش روی زمین نشست. با خود گفتم به خدا این رفتار پادشاهان نیست. سپس حضرت از عقیده و امور شخصی من خبر داد. در این هنگام فهمیدم كه او پیامبر مرسل است، اسلام آوردم و نزد خانواده خویش باز گشتم.

هَوازِن و ثَقِیف همراه شدند. به دره حنین رسیدند و در آن جا موضع گرفتند. رسول خدا (ص) پس از فتح مكه كه در روز جمعه بیستم رمضان رخ داد پانزده روز در آن جا توقف كرد، آن گاه تصمیم به سركوبی هوازن و ثقیف گرفت. سپاه اسلام با حمله غیرمنتظره و غافلگیرانه مواجه شد و نتوانست تعادل و ثبات خود را حفظ كند. نخست بنی سُلیم كه به فرماندهی خالد بن ولید در مقدمه سپاه بودند پا به فرار گذاشتند، پس از آن اهل مكه و سپس عموم مسلمانان گریختند. نه نفر استوار و ثابت قدم عبارت بودند از علی بن ابی طالب، عباس بن عبدالمطلب، فضل بن عباس، ابوسفیان بن حارث، نوفل بن حارث، ربیعة بن حارث، عبدالله بن زبیر بن عبدالمطلب، عُتْبَه و مُعَتِّب پسران ابولهب. مرد بی باك و متهوّری از قبیله هوازن به نام ابوجَرْوَل سوار بر شتر سرخ موی شده و پرچم سیاهی را بر سر نیزه بلندی زده بود و بی محابا پیشاپیش سپاه دشمن می آمد. علی (ع) به سوی او رفت و ضربتی به پشت شتر زد و او را به زمین انداخت. با كشته شدن ابوجَرْوَل سپاه دشمن رو به هزیمت گذاشت و مسلمانان فراری به سوی رسول خدا بازگشتند.

علی (ع) به تنهایی چهل نفر از قهرمانان دشمن را كشت. ام عُماره، ام سُلیم، ام سَلیط و ام حارث زنان قهرمانی بودند كه شمشیر به دست گرفته و قهرمانانه پایداری كردند. با پایداری رسول خدا و دعوت سپاه اسلام به بازگشت، مسلمانان یكی پس از دیگری بازگشتند تا آن كه شمار آنان به صد نفر رسید و جنگ دیگر بار شدت گرفت. با صلابت و استواری رسول خدا (ص) و رشادت امیرالمؤمنین (ع) و نزول فرشتگان مشركان زن و فرزندان و اموال خود را در میدان جنگ برجای گذاشته و رو به

ص: 197

هزیمت نهادند و هنوز شب فرا نرسیده بود كه خبر پیروزی پیامبر به مكه رسید. یگانه سردار دلیر و ثابت قدم كه بعد از رسول خدا (ص) از همه بیشتر پایداری و استقامت كرد امیرالمؤمنین (ع) بود. بدون شك در جنگ حنین فرشتگان به یاری مسلمانان شتافتند. قرآن در سوره توبه آیه بیست و شش می فرماید: در روز حنین خداوند سپاهیانی را فرستاد كه شما آنان را نمی دیدید.

ام سُلیم به پیامبر گفت: یا رسول الله (ص) دیدی اینان چگونه تو را تسلیم دشمن كرده و فرار كردند و شما را تنها گذاشتند؟! هنگامی كه به آنان دسترسی پیدا كردی عفوشان مفرما و آنان را همانند مشركان بكش. حضرت فرمود: «خداوند خود كفایت می كند و عافیت الهی گسترده تر از این است».

جنگ طائف: طائف پس از خیبر دومین شهر حصارداری بود كه سپاه اسلام با آن مواجه شد. فراریان هَوازِن و ثقیف سه دسته شدند؛ گروهی از جمله مالك فرمانده سپاه شرك به طائف، دسته ای به اوطاس و عده ای هم به نَخْلَه رفتند. رسول خدا سوارانی را برای سركوبی آنان به نخله فرستاد. سپاهی را نیز به فرماندهی ابوعامر اشعری، عموی ابوموسی اشعری به اوطاس اعزام كرد. ابوعامر ضمن جنگ سختی كشته شد. او قبل از شهادت ابوموسی را به جای خود نصب كرد. ابوموسی جنگ را ادامه داد و پس از شكست دشمن نزد پیامبر بازگشت. تعداد زیادی از ثقیفیان كه همراه فرمانده شورشیان مالك بن عوف به طائف رفته بودند داخل قلعه بسیار مستحكم آن شهر شده و موضع گرفتند. درون قلعه چاه آب و غذای یك سال وجود داشت و نیازی به خارج شدن از قلعه نبود.

ص: 198

رسول خدا نیز همراه سپاه اسلام به قصد محاصره طائف حركت كرد. پیامبر كنار قلعه شهر طائف اردو زد و شهر را محاصره كرد. ثقیفیان كه دیدند تاب و توان مبارزه با سپاه اسلام را ندارند داخل قلعه های خود موضع گرفتند و بیرون نیامدند.

پیامبر (ص) برای آن كه بتواند با كمترین كشته و خون ریزی دشمن را به تسلیم وادار سازد، دستور داد تاك ها را قطع كنند و بسوزانند. در این هنگام التماس و استغاثه دشمن شروع شد. روزی نافع بن غیلان با گروهی از سواران ثقیف از قلعه طائف خارج شد. امیرالمؤمنین (ع) در وادی وَجّ با آنان برخوردند و نافع را كشت. مشركان فرار كردند و این باعث وحشت ثقیف شد. بدین جهت گروهی از آنان نزد پیامبر آمدند و اسلام آوردند. رسول خدا برای گشودن دژ طائف از تمامی شیوه های جنگی استفاده كرد ولی با سرسختی كه ثقیف از خود نشان داد موفق به فتح طائف نشد.

زُهَیر بن ابی سُلْمی از شعرای بزرگ جاهلیت و از سرایندگان معلَّقات هفتگانه مشهور عرب بود. دو پسر او به نام بُجَیر و كعب نیز از شاعران نامدار عرب بودند. بجیر نزد رسول خدا آمد و اسلام آورد. چون خبر به كعب رسید اشعاری در سرزنش و ملامت برادر خود و بر ضد رسول خدا سرود. بجیر در جنگ طائف همراه پیامبر بود، چون از طائف بازگشت نامه ای به كعب نوشت و گفت بدان كه هر كس در حال توبه و پشیمانی نزد رسول خدا بیاید او را می بخشاید. كعب نیز اسلام آورد و چكامه بسیار زیبایی در مدح رسول خدا سرود و راهی مدینه شد.

در سال هشتم حضرت زینب دختر رسول خدا (ص) همسر ابوالعاص بن ربیع بر اثر جراحت و بیماری كه از ضربت هَبّار به او رسیده بود

ص: 199

درگذشت و رحلت او موجب تأثر شدید پیامبر گردید.

در ذی الحجه سال هشتم ابراهیم از ماریه قبطیه متولد شد. پیامبر گویا به یاد جدش ابراهیم خلیل نام فرزندش را ابراهیم گذاشت.

سریه امیرالمؤمنین به فلس: نیروهای اسلام صبحگاهان بر سر قبیله طی هجوم بردند و در یك درگیری بیشتر آنان را اسیر كردند و تعدادی شتر و گوسفند را به غنیمت گرفتند. علی (ع) به بتخانه فُلْس رفت و آن را ویران كرد. در یكی از مناطق غنایم و اسیران را تقسیم كردند ولی از تقسیم اسیران خاندان حاتم خودداری شد.

عدی گوید: من به توصیه خواهرم به مدینه رفتم و در مسجد خدمت رسول خدا (ص) رسیدم. پیامبر (ص) مرا به خانه خویش برد. از كارهای حكیمانه وی فهمیدم كه او پیامبر مرسل است، اسلام آوردم و نزد خانواده خویش بازگشتم.

ساختن مسجد ضرار به عنوان پوششی برای توطئه بر ضد رسول خدا و مسلمانان، نگاه قرآن به جنگ تبوك، دستاوردهای جنگ تبوك، نزول آیات آغازین سوره برائت درباره قوانین جدید، قرائت آیات در روز عید قربان در سرزمین منی به وسیله حضرت علی (ع)، ارسال معاذ از سوی پیامبر به یمن برای گسترش اسلام، اعزام خالد بن ولید به یمن و عدم پذیرش اسلام از سوی قبیله همدان و اسلام آوردن قبیله همدان به دست حضرت علی (ع) به یمن از سوی پیامبر، سریه امیرالمؤمنین در یمن و اسلام آوردن قبیله مذحج خواهیم پرداخت.

شده اند و طلایه سپاه خود را تا بَلْقاء پیش فرستاده و خود هِرَقْل در حِمْص اقامت گزیده است. این خبر به وسیله بازرگانان كه روغن و آرد به مدینه حمل می كردند انتشار یافت.

یعقوبی 2/ 67 نوشته است: علت جنگ تبوك برای خونخواهی جعفر بن ابی طالب (ع) بوده است كه به دست سپاه روم در سرزمین موته شهید شد. در سبل الهدی 5/ 626 علت های دیگری نیز ذكر شده است.

شكم او را می نوشیدند. ابن اسحاق 4/ 159 گوید: با این كه پیامبر در اكثر جنگ ها برای غافلگیری دشمن مقصد و مقصود خود را برای سپاهیان نمی گفت و از راه غیر معمولی حركت می كرد ولی در جنگ تبوك به لحاظ قدرت و عظمت سپاه روم و بُعد مسافت از همان ابتدا مقصد و هدف خود را بیان داشت و به مسلمانان دستور داد تا خود را برای جنگ با امپراتور روم مجهز و آماده كنند.

واقدی 3/ 990 گوید: رسول خدا (ص) از تمام قبایل كمك خواست و افرادی را برای بسیج تیره ها به طوایف مختلف گسیل داشت و از مكه نیز درخواست نیرو كرد. سرانجام سپاهی بزرگ متشكل از سی هزار نفر، دوازده هزار شتر و ده هزار اسب آماده شد.

در این جنگ منافقان به طور گسترده و برنامه ریزی شده در میان مردم كارشكنی می كردند، آنان به مردم می گفتند در این گرمای شدید به جنگ نروید این فصل برای جنگ مناسب نیست.

نیز زیورآلات خود را تقدیم كردند تا در كار تجهیز سپاه مصرف شود. هزینه اساسی و عمده سپاه بر دوش ثروتمندان و متمكّنان بود. به روایت طبرسی/ 122 و مقریزی/ 446 عباس بن عبدالمطلب، سعد بن عباده، عثمان بن عَفّان، عبدالرحمن بن عوف، طلحه، زبیر و عده ای دیگر بیشتر مخارج جنگ را تأمین كردند. برخی از منافقان نیز از روی ریا و خودنمایی كمك هایی كردند.

گشته ای و مرا از روی ناراحتی و بی اعتنایی در مدینه گذاشته ای؟». حضرت فرمود: «دروغ گفته اند بلكه تو را جانشین خود در دار هجرتم و بین اهل بیت و اقوامم می گذارم. برادرم به جای خود بازگرد كه مدینه جز با ماندن من یا تو سامان نخواهد گرفت». سپس به روایت ابن اسحاق 4/ 163 و دیگران جمله تاریخی خود را بیان داشت و فرمود:

«أَفَلا تَرْضَی یا عَلِیُّ أَنْ تَكُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسَی إِلّا أَنَّه لا نَبِیَّ بَعْدِی؟».

ای علی آیا راضی نیستی كه نسبت به من همانند منزلت هارون نسبت به موسی را داشته باشی، جز آن كه پس از من پیامبری نیست؟

عرض كرد «همانا راضی شدم» و در پی آن به مدینه بازگشت.

خود را به دوش گرفت و تنها و پیاده به راه افتاد. در نیمروزی بود كه برخی از مسلمانان او را از دور دیدند و به رسول خدا (ص) گفتند مردی تنها در راه می آید. فرمود: «كُنْ أَباذَرّ» امیدوارم ابوذر باشد. چون دقت كردند گفتند: یا رسول الله به خدا سوگند ابوذر است. حضرت فرمود:

«رَحِمَ اللهُ أَباذَرٍّ، یَمْشِی وَحْدَهُ وَ یَمُوتُ وَحْدَهُ وَ یُبْعَثُ وَحْدَهُ».

خدا ابوذر را رحمت كند، تنها می رود و تنها می میرد و تنها برانگیخته می شود.

مهتابی كه اكیدر با چند نفر از خاندان خود از جمله برادرش حسّان در حال تعقیب و شكار گاو بودند بر آنان یورش برد، برادر او را كشت و خودش را اسیر كرد. خالد به اكیدر به این شرط امان داد كه قلعه دومة الجندل را بر وی بگشاید. آن گاه خالد او و برادر دیگرش مُضاد را نزد رسول خدا آورد. حضرت آن دو را امان داد و قرارداد صلحی مبنی بر پرداخت جزیه با آنان امضا كرد.

210

توطئه كردند تا شتر رسول خدا (ص) را در گردنه ای میان تبوك و مدینه رم دهند و ایشان را به میان دره پرتاب كرده و بكشند. حضرت به وسیله وحی از توطئه آنان باخبر شد. وقتی سپاه اسلام به گردنه رسید پیامبر به مسلمانان فرمود اگر بخواهند می توانند از پایین گردنه نیز عبور كنند، چون هم آسان تر و هم وسیع تر است ولی خود حضرت از بالای دره حركت كرد. به عمار دستور داد مهار شتر را بگیرد و به حذیفه فرمود از پشت سر شتر را براند.

شب هنگام بود كه رسول خدا (ص) به بالای دره رسید. منافقان كه از قبل خود را آماده كرده و صورت های شان را با پارچه پوشاند بودند خود را به نزدیك شتر حضرت رساندند تا توطئه قتل را عملی كنند. پیامبر بی درنگ نهیبی به آنان زد و به حذیفه فرمود: «با عصایی كه در دست داری بر روی شترانشان بزن». حذیفه چنان كرد.

حلبی 3/ 143 در یك نقل گوید: شتر پیامبر رم كرد و قسمتی از بار خود را انداخت. منافقان كه حدس زدند پیامبر از طریق وحی از توطئه آنان مطلع گشته چار وحشت شدند و گریختند. رسول خدا (ص) اسامی آنان را به عمار و حذیفه فرمود و دستور داد مكتوم دارند و به دیگران نگویند. به روایت واقدی 3/ 1043، اسید بن حُضیر صبح نزد پیامبر آمد و از ایشان خواست اجازه دهد تا منافقانی را كه به جان حضرتش قصد سوء داشتند گردن بزند. رسول خدا كه همواره نسبت به افكار عمومی توجه خاصی داشت فرمود: «دوست ندارم مردم بگویند همین كه محمد از جنگ با مشركان فراغت یافت دست به كشتن یاران خود زد». تعداد این منافقان را دوازده، چهارده و پانزده نفر

ص: 210

هم گفته اند. اما درباره این كه اینان چه كسانی بودند بین اهل سنت و تشیع اختلاف زیاد است تا آن جا كه در برخی گزارش ها شیعه و سنی روی یك نفر هم توافق ندارند. گویا بعدها دست سیاست این موضوع را دگرگون و تحریف كرد، نام بعضی را حذف و نام اشخاصی را به جای آنان ثبت نمود.

بعد از فتح مكه به طائف فرار كرد و پس از شكست هوازن و ثقیف در جنگ حنین و طائف به شام گریخت. هنگام فرار به شام به منافقان مدینه پیغام فرستاد كه برای مقابله با پیامبر مسجدی بسازند و در پوشش آن نیرو و سلاح جمع كنند و به آنان گفت من در حال رفتن نزد قیصر پادشاه روم هستم و از آن جا با سپاهی از رومیان به مدینه می آیم. آن گاه محمد و یارانش را از آن شهر اخراج خواهم كرد. منافقان مسجدی ساختند و هنگامی كه رسول خدا عازم تبوك بود عده ای به نمایندگی از آنان خدمت ایشان رسیدند و گفتند ما برای افراد پیر و ضعیف و نیز شب های زمستانی و بارانی مسجدی بنا كرده ایم، دوست داریم نزد ما بیایید و با ما در آن جا نماز بگزارید. پیامبر فرمود: «من آماده سفرم و سرگرم تهیه مقدمات آن هستم، اگر به خواست خداوند بازگشتم پیش شما خواهم آمد و با شما نماز خواهم گزارد».

ابن اسحاق 4/ 174 گوید: در بازگشت از تبوك وقتی به منزل ذی اوان رسید به وسیله وحی از اغراض شوم آنان مطلع گشت. سپس بی درنگ چند نفر از اصحاب خود را فرستاد و فرمود: «بروید این مسجدی را كه اهل آن ستمگرند ویران كنید و سپس بسوزانید». آنان مسجد ضرار را ویران كردند و سوزاندند و جایش را به مزبله تبدیل كردند.

3/ 1049 گوید: وقتی رسول خدا (ص) به مدینه بازگشت طبق معمول به مسجد رفت دو ركعت نماز خواند و سپس با مردم به گفتگو پرداخت. در این هنگام هشتاد و چند نفر از منافقان كه از جنگ تخلف ورزیده بودند عذر و بهانه ای برای كار خود تراشیدند. حضرت ظاهر گفتارشان را پذیرفت و باطن كارشان را به خدا واگذار نمود. اما سه نفر از شخصیت های سرشناس مدینه كعب بن مالك شاعر رسول خدا، مُرارة بن ربیع و هلال بن امیه كه مسلمان مؤمن بودند نزد پیامبر آمده حقیقت را اظهار داشته و گفتند ما بدون عذر در مدینه ماندیم. حضرت سخنانشان را تصدیق كرد و از آنان خواست فعلًا بروند تا ببیند خدا درباره ایشان چه می فرماید. بعد دستور داد كه كسی با آنان ارتباط نداشته باشد، حتی با ایشان سخن هم نگویند. چندی كه گذشت زنانشان نیز مأمور شدند كه از آمیزش با آنان خودداری كنند. با اعمال این محدودیت ها كار به جایی رسید كه زمین بر ایشان تنگ شد و ناچار سر به بیابان گذاشتند. روزها روزه می گرفتند و كارشان گریه و توبه و استغفار بود. پس از پنجاه روز خداوند رحمان توبه شان را پذیرفت و آنان به اجتماع مسلمین و آغوش خانواده بازگشتند.

و یك درباره كارشكنی منافقان فرموده است: «گفتند در گرما رهسپار جنگ نشوید بگو آتش دوزخ گرم تر است اگر می فهمیدید». در آیه نود و یك می فرماید بر ضعیفان و بیماران و مستمندان جهاد واجب نیست و نیز در آیه نود و دو به نیازمندانی كه وسیله سواری و توشه سفر نداشتند و به «گریه كنندگان» مشهور شدند اشاره كرده و جهاد را از آنان ساقط می داند و می فرماید: «و نیز ایرادی نیست بر آنان كه چون نزد تو آمدند تا سوارشان كنی گفتی چیزی نمی یابم تا به آن سوارتان كنم و در حالی از نزد تو رفتند كه از اندوه آن كه چیزی برای انفاق ندارند دیدگانشان اشكبار بود». در آیات صد و هفت تا صدو ده ماجرای مسجد ضرار آمده و نیت سوء و نفاق منافقان را افشا كرده و فرموده است: «كسانی كه مسجد برای زیان رساندن و كفر ورزیدن و تفرقه انداختن و پناهگاه برای كسی كه پیش از این با خدا و رسولش به جنگ ایستاده است بنا كردند، قسم می خورند كه ما جز نیكی نخواسته ایم و حال آن كه خدا گواهی می دهد كه آنان دروغگو هستند». سرانجام در آیه صد و هجده پذیرش توبه سه نفر از مسلمانانی را كه از شركت در جنگ تبوك تخلف ورزیدند بیان می كند.

منزله یك قدرت نمایی بزرگ نظامی بود كه عظمت و اقتدار مسلمانان را به امپراتوری كبیر روم نشان داد و صلابت حكومت اسلام برای هِرَقْل و فرمانروایان مرزی روم شرقی ثابت شد. هم چنین اعراب جزیرة العرب كه به طور عموم روحیه عصیانگری و طغیان داشتند، متوجه شدند كه دیگر با سپاه اسلام و حكومت مركزی مدینه نمی توان به مخالفت و ستیزه برخاست. همین امر باعث شد كه پس از آن كه پیامبر از تبوك بازگشت هیئت های نمایندگی از سراسر جزیرة العرب به حضور رسول خدا (ص) رسیدند و اسلام آوردند.

2. رسول خدا با بستن پیمان و امضای قراردادهایی با فرمانروایان مرزی امنیت مرزهای شمالی حجاز را تأمین كرد.

3. حضور مقتدرانه رسول خدا (ص) در مرزهای شامات و روم شرقی زمینه ای شد برای آشنایی عرب های آن مناطق با دین اسلام و تمایل آنان برای پذیرش آن، زیرا گرچه قرن ها بود كه آن ها تحت سلطه رومیان بودند ولی بیشتر مایل بودند با عرب های هم نژاد خود ارتباط داشته باشند.

4. لشكركشی به مرزهای شام و تحمل دشواری ها و مشكلات راه در این مسیر طولانی كه در كل جنگ های پیامبر بیشترین مسافت را داشت به نوعی نوید فتوحات را می داد و همین باعث شد تا راه برای فتح شامات در آینده هموار و آسان شود.

5. در طی مراحل این جنگ از بسیج نیرو و تأمین هزینه گرفته تا حركت به سوی شام حزبِ نفاق شناخته و رسوا شد و توطئه آنان نقش بر آب گردید.

ص: 215

رسول خدا (ص) به امیرالمؤمنین (ع) دستور داد ناقه قَضْباء حضرت را سوار شود و آیات را از ابوبكر بگیرد و این مأموریت مهم را خود انجام دهد. علی (ع) همراه عده ای از جمله جابر بن عبدالله انصاری به دنبال ابوبكر حركت كرد و در ذی الحُلیفه به او رسید و آیات را از وی گرفت. ابوبكر نزد حضرت بازگشت و پرسید آیا درباره من چیزی نازل شده است؟ فرمود: «نه، اما جبرئیل نزد من آمد و گفت خدای متعال فرموده این آیات را باید خودت و یا كسی كه از تو باشد ابلاغ كند».

به نقل مسعودی در التنبیه والاشراف/ 237 در آن سال مسلمانان و مشركان با هم حج گزاردند. امیرالمؤمنین (ع) به مكه آمد و طبق دستور پیامبر بعد از ظهر روز عید قربان در سرزمین مِنی به پا خاست و به روایت علامه مجلسی در بحارالانوار 21/ 267 فرمود: «ای مردم من فرستاده رسول خدا (ص) به سوی شما هستم». آن گاه آیات اوایل سوره برائت را كه متضمن بیزاری خدا و رسولش از مشركان و عدم امان دادن به آنان است قرائت كرد. موضوع مهم در ابلاغ آیات این بود كه خداوند اراده كرده بود شرك از سرزمین جزیرة العرب ریشه كن شود و توحید جایگزین آن گردد. لذا به گفته مفسران و به روایت مقریزی/ 501 روش پیامبر پیش از نزول سوره برائت این بود كه فقط با مشركانی كه با آن حضرت سر ستیز داشتند می جنگید ولی با آن دسته ازمشركانی كه سر جنگ نداشتند نمی جنگید تا آن كه سوره برائت نازل شد، طبق صریح این سوره مشركان چهار ماه وقت داشتند تا موضع خود را درباره پذیرش اسلام و عدم آن روشن كنند.

در این قسمت كه نخست ابوبكر مأمور ابلاغ سوره برائت شد و سپس به فرمان خدا امیرالمؤمنین مأمور رساندن این پیام گردید، تقریباً بین شیعه و سنی اختلافی نیست. عمده اختلاف این جاست كه آیا ابوبكر به مدینه بازگشت و علی (ع) به تنهایی این مأموریت را انجام داد و یا آن كه ابوبكر هم همراه حضرت به مكه رفت. عموم شیعیان و عده ای از اهل سنت كه اسامی آنان را علامه امینی در الغدیر 6/ 341 ذكر كرده است می گویند ابوبكر به مدینه بازگشت. اما تعداد زیادی از اهل سنت معتقدند ابوبكر همراه آن حضرت به مكه رفت و در واقع ابوبكر سرپرست

ص: 217

حاجیان و ایشان مسؤول قرائت پیام بود. شیخ طوسی در تبیان 5/ 169 می فرماید: اصحاب ما روایت كرده اند كه رسول خدا (ص) ریاست كاروان حج را نیز به علی (ع) واگذار كرد.

جمله ای كه جبرئیل از جانب خدا آورد كه «لا یُؤدِّی عَنْكَ إِلّا أَنْتَ أَوْ رَجُلٌ مِنْكَ» مؤید نظر شیعیان است، چرا كه تصریح می فرماید این مسؤولیت را باید خودت یا كسی كه از توست انجام دهد، تفكیك و تقسیم كار از آن استنباط نمی شود.

حُصیب اسْلَمی را همراه نامه ای شِكوه آمیز نزد رسول خدا فرستاد. بُریده گوید چون به حضور حضرت رسیدم و نامه را برای ایشان خواندند من نیز محتوای آن را تأیید كردم ناگهان رنگشان برافروخته شد و به روایت ترمذی 5/ 597 فرمود:

«ما تَری فِی رَجُلٍ یُحِبُّ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللهُ وَ رَسُولُهُ».

چه می گویی درباره مردی كه خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش نیز او را دوست دارند.

به نقل سبل الهدی 6/ 359 سپس فرمود:

«مَنْ كُنْتُ وَلِیَّهُ فَعَلِیٌّ وَلِیُّهُ، یا بُرَیْدَةُ لا تَقَعْ فِی عَلِیٍّ فَإِنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ وَ هُوَ وَلِیُّكُمْ بَعْدِی».

هر كه را من ولی او هستم پس علی نیز ولی اوست، ای بُریده درباره علی گمان بد مبر كه او از من است و من از او هستم و بعد از من او ولی شما است.

به روایت شیخ مفید/ 86 فرمود:

«إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ یَحِلُّ لَهُ مِنَ الْفَیْ ءِ مَا یَحِلُّ لِی إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ خَیْرُ النَّاسِ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ خَیْرُ مَنْ أَخْلَفَ بَعْدِی لِكَافَّةِ أُمَّتِی. یَا بُرَیْدَةُ احْذَرْ أَنْ تُبْغِضَ عَلِیّاً فَیُبْغِضَكَ اللهُ».

آنچه را از غنیمت برای من حلال است همانا برای علی بن ابی طالب نیز حلال است. علی بن ابی طالب بهترین مردم است برای تو و قوم تو و بهترین فرد است پس از من برای تمامی امتم. ای بُریده بپرهیز از این كه علی را دشمن بداری كه خداوند تو را دشمن می دارد.

ص: 220

جدا شد تا زودتر گزارش كار را خدمت رسول خدا بدهد. مسلمانان از ابورافع خواستند لباس های یمنی به آنان بدهد تا با آن ها محرم شوند، ابورافع به هر یك دو لباس داد. هنگامی كه سپاه نزدیك مكه رسید و علی آمد تا آنان را نزد رسول خدا (ص) ببرد متوجه این امر شد و جامه ها را شناخت. آن گاه ابورافع را مؤاخذه كرد و دستور داد آن ها را از تن بیرون نمودند.

در این كه امیرالمؤمنین چند بار به یمن اعزام شد اختلاف است. ابن اسحاق 4/ 290، ابن سعد 2/ 169 و عده ای دیگر گفته اند حضرت علی دو مرتبه به یمن رفت. در سیره زَینی دَحْلان 2/ 346 آمده است مرتبه اول برای دعوت قبیله همدان رفت كه پس از فتح مكه در سال هشتم بود و مرتبه دوم در سال دهم بود كه به سرزمین قبیله مذحج رفت.

این جنگ منافقان به طور گسترده و برنامه ریزی شده در میان مردم كارشكنی می كردند، آنان به مردم می گفتند در این گرمای شدید به جنگ نروید این فصل برای جنگ مناسب نیست. رسول خدا (ص) تصمیم گرفت فرد لایقی را به عنوان جانشین خود در مدینه بگذارد تا او بتواند امنیت شهر را در غیاب حضرت اداره و حفظ كند. این فرد جز امیرالمؤمنین (ع) كس دیگری نمی توانست باشد.

رسول خدا (ص) در ثنیة الوداع اردو زد و به صف آرایی و تنظیم سپاه خود پرداخت. در این غزوه عده ای از منافقان نیز شركت كردند و اندك مناسبتی كه پیش می آمد به شبهه افكنی و ایجاد شك و تردید در عقاید مسلمانان و زخم زبان به رسول خدا مبادرت می ورزیدند. رسول اكرم و مسلمانان پس از تحمل دشواری های زیاد به سرزمین تبوك رسیدند.

حضور مقتدرانه پیامبر در تبوك و كثرت سپاه آن حضرت موجب نگرانی امپراتور روم شد و به این جهت او صلاح دید كه سپاه خود را به مركز فرا خواند و به جنگ با مسلمانان نپردازد. یوحَنّا بن رُؤبه حاكم ایلَه (بندر عقبه) نزد پیامبر آمد و حضرت قطعه ای پارچه به او بخشید و با وی قرارداد صلح و پرداخت جزیه امضا كرد.

پیامبر (ص) در همان زمان كه در تبوك به سر می برد خالد بن ولید را با چهارصد و بیست سوار در ماه رجب به سوی اكَیدِر بن عبدالملك كِنْدی كه نصرانی و پادشاه دَوْمَةُ الجندل بود فرستاد. خالد با سپاه خود به دومةالجندل رفت و در یك شب مهتابی كه اكیدر با چند نفر از خاندان خود از جمله برادرش حسّان در حال تعقیب و شكار گاو بودند، بر آنان یورش برد، برادر او را كشت و خودش را اسیر كرد. خالد به اكیدر به

ص: 223

این شرط امان داد كه قلعه دومة الجندل را بر وی بگشاید. آن گاه قرارداد صلحی مبنی بر پرداخت جزیه با آنان امضا كرد.

در بازگشت از تبوك گروهی از منافقان توطئه كردند تا رسول خدا (ص) را در به میان دره پرتاب كرده و بكشند. حضرت به وسیله وحی از توطئه آنان باخبر شد. شب هنگام بود كه رسول خدا به بالای دره رسید. منافقان كه از قبل خود را آماده كرده و صورت های شان را با پارچه پوشانده بودند خود را به نزدیك شتر حضرت رساندند تا توطئه قتل را عملی كنند. پیامبر (ص) بی درنگ نهیبی به آنان زد. منافقان كه حدس زدند پیامبر از طریق وحی از توطئه آنان مطلع گشته دچار وحشت شدند و گریختند.

در بازگشت از تبوك سعد انصاری به استقبال پیامبر (ص) رفت، حضرت با او مصافحه كرد و دید دستان وی خیلی زبر است، وقتی علت پرسید، عرض كرد: با بیل و طناب كار می كنم و خرجی خانواده ام را درمی آورم. آنگاه حضرت دست او را بوسید و فرمود: این دستی است كه آتش جهنم به آن نمی رسد.

عده ای از منافقان در محله قبا مسجدی ساختند و زیر پوشش آن به توطئه بر ضد رسول خدا (ص) و مسلمانان پرداختند. ابوعامر راهب همواره بر ضد حضرت فعالیت می كرد. هنگام فرار به شام به منافقان مدینه پیغام فرستاد كه برای مقابله با پیامبر مسجدی بسازند و در پوشش آن نیرو و سلاح جمع كنند و به آنان گفت من در حال رفتن نزد قیصر پادشاه روم هستم و از آن جا با سپاهی از رومیان به مدینه می آیم. پیامبر (ص) در

ص: 224

بازگشت از تبوك وقتی به منزل ذی اوان رسید به وسیله وحی از اغراض شوم آنان مطلع گشت. سپس بی درنگ چند نفر از اصحاب خود را فرستاد و فرمود: «بروید این مسجدی را كه اهل آن ستمگرند ویران كنید و سپس بسوزانید». آنان مسجد ضرار را ویران كردند و سوزاندند و جایش را به مزبله تبدیل كردند.

خداوند در سوره توبه از آیه سی و هشت تا اواخر این سوره سرگذشت جنگ تبوك و سستی مسلمانان و كارشكنی منافقان را بیان نموده و كید و نفاق منافقان را افشا كرده است. با آن كه جنگ تبوك درگیری نظامی نداشت ولی دستاوردهای مثبتی برای مسلمانان در برداشت.

رسول خدا (ص) پس از بازگشت از تبوك چند ماهی در مدینه ماند، سال نهم رو به اتمام بود و مراسم حج فرا می رسید. امیرالمؤمنین به مكه آمد و طبق دستور پیامبر بعد از ظهر روز عید قربان در سرزمین مِنی به پا خاست و فرمود: «ای مردم من فرستاده رسول خدا به سوی شما هستم». آن گاه آیات اوایل سوره برائت را كه متضمن بیزاری خدا و رسولش از مشركان و عدم امان دادن به آنان است قرائت كرد. موضوع مهم در ابلاغ آیات این بود كه خداوند اراده كرده بود شرك از سرزمین جزیرةالعرب ریشه كن شود و توحید جایگزین آن گردد. روش پیامبر (ص) پیش از نزول سوره برائت این بود كه فقط با مشركانی كه با آن حضرت سر ستیز داشتند می جنگید ولی با آن دسته ازمشركانی كه سر جنگ نداشتند نمی جنگید تا آن كه سوره برائت نازل شد، طبق صریح این سوره مشركان

ص: 225

چهار ماه وقت داشتند تا موضع خود را درباره پذیرش اسلام و عدم آن روشن كنند.

در اوایل سال دهم هجرت اسلام اكثر سرزمین شبه جزیره را فرا گرفته بود، فقط در برخی از مناطق دوردست مانند یمن هنوز به طور پراكنده آیین شرك باقی بود. از این رو رسول خدا (ص) معاذ بن جبل را به صنعاء یمن فرستاد و هنگام رفتن او را بدرقه كرد و اشاره نمود كه معاذ دیگر آن حضرت را نخواهد دید.

رسول خدا، خالد بن ولید را به یمن نزد قبیله هَمْدان فرستاد تا آنان را به اسلام دعوت كند. براء بن عازب گوید ما شش ماه در آن جا ماندیم، اما هیچ كس اسلام را نپذیرفت تا آن كه رسول خدا علی بن ابی طالب را به جای خالد اعزام كرد. چون امیرالمؤمنین به خالد بن ولید رسید، هر دو گروه مسلمانان را به یك صف درآورد و نزد قبیله همدان رفت و نامه پیامبر را برای آنان قرائت كرد. قبیله هَمْدان همگی در یك روز مسلمان شدند.

سریه علی بن ابی طالب در یمن: گویا مرتبه دوم بود كه رسول خدا (ص) در ماه رمضان سال دهم علی (ع) را با سپاهی به یمن اعزام كرد.

علی بی ابی طالب به سوی یمن حركت كرد تا به سرزمین قبیله مَذْحِج رسید، آن گاه با گروهی از آنان برخورد كرد و ایشان را به پذیرش اسلام فرا خواند. مَذْحِجیان نپذیرفتند و سپاه اسلام را تیرباران و سنگ باران كردند. فرمانده سپاه اسلام وقتی دید چاره ای جز جنگ نیست به نبرد با آنان پرداخت و بیست نفر را كشت. در این هنگام قبیله مذحج رو به

ص: 226

هزیمت نهاده و فرار كردند. سپس حضرت بار دوم آنان را به اسلام دعوت كرد، این بار سریع پذیرفتند و اسلام آوردند.

ص: 228

قرارداد صلح بین آنان و پیامبر و پذیرفتن پرداخت جزیه، شرفیاب شدن هیئت طی خدمت پیامبر و پذیرش اسلام، آخرین حج پیامبر، نزول آیه شصت و هفت سوره مائده، واقعه غدیر خم و تعیین حضرت علی به عنوان جانشین پیامبر و پذیرش حاضران و تبریك و تهنیت از سوی آنان به امیرالمؤمنین (ع)، اعزام سپاه اسلام به فرماندهی اسامة بن زید به روم و رحلت پیامبر خواهیم پرداخت.

بن شُعْبه ثقفی كه از قبیله آنان بود می رفتند. چند روزی نزد پیامبر رفت و آمد می كردند، یك روز عبدیا لَیل نظر آن حضرت را درباره زنا، ربا و شراب پرسید و گفت ما از ارتكاب این امور ناچاریم، چون قومی عزب هستیم و اموالمان نیز همه اش ربوی است و آب انگورهایمان نیز شراب می شود. رسول خدا همه این امور را حرام برشمرد و آیاتی از قرآن در تحریم آن ها قرائت كرد. ثقیفیان چون خود را در محاصره حكومت اسلامی و مسلمانان می دیدند و جز تسلیم شدن راه دیگری نداشتند، با خود گفتند چاره ای نداریم جز آن كه حرمت این ها را بپذیریم.

بنابراین نزد پیامبر (ص) آمده درخواست معاهده صلح كردند و ضمن قرارداد دو خواسته دیگر خویش را بیان داشتند. یكی این كه تا سه سال از ویران كردن بتخانه آنان صرف نظر شود و دیگر آن كه از نماز خواندن معاف باشند. حضرت حاضر نشد حتی یك ماه از ویران كردن بتخانه صرف نظر كند. هیئت ثقیف در پایان گفتند پس ما را از نماز خواندن و این كه بت هایمان را به دست خود بشكنیم معاف فرما. رسول خدا (ص) این را كه بت ها به دست خودشان شكسته نشود پذیرفت ولی در مورد نماز به روایت ابن اسحاق 4/ 18 فرمود: «لا خَیْرَ فِی دِینٍ لا صَلاةَ فِیهِ» در دینی كه نماز نباشد خیری نیست.

آن گاه عثمان بن ابی العاص را كه از همه جوانتر بود و در فراگیری قرآن ذوق و شوق زیادی نشان داد به عنوان امیر بر آنان گمارد. در این هنگام هیئت ثقیف مسلمان شدند و پیامبر (ص) صلحنامه ای برای آنان نوشت و به سرزمین خود بازگشتند. سپس ابوسفیان و مغیره را به طائف فرستاد و آنان بتخانه ثقیف را ویران كردند.

ص: 231

5/ 382 و عُمْدَه ابن بِطْرِیق/ 189 خداوند به پیامبر (ص) دستور داد تا با آن ها مباهله كند. قرار شد فردا به نقطه ای خارج از شهر مدینه برای مباهله بروند و هر یك دیگری را نفرین كند كه هر كس بر باطل است خدا او را نابود سازد. روز مباهله گروه زیادی از مهاجر و انصار در مكان موعود حاضر شدند، اما پیامبر فقط همراه چهار تن از نزدیكان خود حركت كرد. حضرت در حالی كه امام حسین را در آغوش و دست امام حسن را در دست گرفته بود و امیرالمؤمنین و حضرت فاطمه پشت سر او حركت می كردند راهی میعادگاه شد. اسقف های نجران وقتی این صحنه ساده و با معنویت و در عین حال با جدیت كامل را دیدند از مباهله پشیمان شدند. ابوالحارث گفت ای یاران من گروهی را می بینم كه اگر بخواهند كوه را از جای بركنند می توانند، اگر مباهله كنیم یك نفر نصارا در روی زمین زنده نمی ماند. از این رو به پیامبر عرض كردند: ای ابوالقاسم ما با تو مباهله نمی كنیم بلكه مصالحه می كنیم. قرار شد با حضرت صلح كنند و جزیه بپردازند. صلحنامه نوشته شد و سپس نصارای نجران به سرزمین خود بازگشتند.

و درباره زید فرمود: «هیچ مردی از عرب برایم به فضل ذكر نشد جز آن كه او را كمتر از آن كه برایم می گفتند یافتم مگر زید كه او را بیش از آن كه می گفتند یافتم». آن گاه نام او را زید الخیر گذاشت. هم چنین هیئت های زیادی از دیگر قبایل به حضور رسول خدا (ص) شرفیاب و مسلمان شدند.

را بر پشت سر خود سوار كرده بود، در بین راه زن جوان زیبایی از طایفه خَثْعَم نزد حضرت آمد تا درمورد حج سؤال كند. فضل كه جوانی نیكوروی و سپیدچهره بود شروع كرد به نگاه كردن به آن زن و او نیز به فضل خیره گشت. رسول خدا دست خود را روی صورت فضل گذاشت و سر او را برگرداند. فضل سرش را چرخاند و به سوی دیگر نگریست. حضرت دوباره دست روی صورت او گذاشت و مانع از نگاه وی شد آن گاه فرمود:

«رَأَیْتُ شابّاً وَ شابَّةً فَلَمْ آمَنْ عَلَیْهِمَا الشَّیْطانَ».

می بینم مردی جوان و زنی جوان اند، از كید شیطان در باره آنان ایمن نیستم.

سپس فضل را نصیحت و موعظه كرد.

آن گاه در عرفات در خیمه ای فرود آمد و بعد سوار بر ناقه قَصْوا شد و خطبه ای ایراد فرمود. به روایت واقدی 3/ 1111 در آن خطبه حرمت خانه كعبه و ماه حرام را بیان و نیز بر حرمت خون، مال و آبروی مردم تأكید كرد و اشاره فرمود كه ارتحال وی نزدیك است. مسأله بسیار مهم در این خطبه این بود كه آن حضرت می دانست رحلت او به جهان آخرت نزدیك است بنابراین باید رهبری امت و جانشینی رسالت را تعیین می كرد. احمد حنبل 5/ 99 از جابر بن سَمُرَه نقل می كند كه رسول خدا (ص) در عرفات برای ما خطبه خواند و شنیدم كه می گفت: «همواره این دین قدرتمند و آشكار است تا آن كه دوازده نفر حكومت كنند كه تمامشان …». در این هنگام مردم سخن گفتند و سرو صدا كردند به

ص: 235

گونه ای كه من سخن آن حضرت را نفهمیدم. از پدرم كه از من به رسول خدا نزدیكتر بود پرسیدم پس از كلمه «تمامشان» چه فرمود؟ پدرم گفت فرمود: «تمامی آنان از قریش هستند».

دستور داد تا كاروان توقف كند و همه در یك مكان جمع شوند. زیر درختچه ها را تمیز كردند و در سایه آن ها نشستند.

سپس به فرمان آن حضرت از جهاز شتران جایگاهی ساختند. همه چیز مرتب و منظم بود و بیش از صد هزار مرد و زن مسلمان منتظر بودند تا ببینند رسول خدا (ص) برای چه موضوعی آنان را در این بیابان گرم و سوزان نگاه داشته است. در این هنگام حضرت در جایگاه مخصوص ایستاد و امیرالمؤمنین را در سمت راست خود قرار داد و به ایراد سخن پرداخت و پس از حمد و ثنای خدای سبحان و پند و اندرز به روایت ابن سعد 2/ 194، احمد حنبل 3/ 14 و شیخ صدوق در معانی الاخبار/ 90 و دیگران چنین فرمود:

«إِنِّی أُوْشِكُ أَنْ أُدْعَی فَأُجِیبَ وَ إِنِّی تَارِكٌ فِیكُمُ الثَّقَلَیْنِ، كِتَابَ اللهِ وَعِتْرَتِی؛ كِتابُ اللهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الأَرْضِ وَ عِتْرَتِی أَهْلُ بَیْتِی وَ إِنَّ اللَّطِیفَ الْخَبِیرَ أَخْبَرَنِی أَنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ، فَانْظُرُوا مَا ذَا تَخْلُفُونِی فِیهِمَا».

همانا به زودی من به سوی خدا خوانده می شوم و دعوت حق را لبیك می گویم من دو چیز بسیار گرانمایه را در بین شما می گذارم، كتاب خدا و عترتم، كتاب خدا ریسمان هدایت است كه از آسمان به زمین كشیده شده است و عترتم كه اهل بیت من اند. خداوند مهربان و آگاه مرا خبر داده است كه این دو هرگز از یكدیگر جدا نمی شوند تا آن كه در حوض كوثر نزد من آیند. پس بنگرید كه بعد از من چگونه با آن دو رفتار خواهید كرد!

ص: 237

بعد با صدای بسیار بلند فرمود: «آیا من سزاوارتر از شما به خودتان نیستم؟» گفتند بار خدایا چرا. آن گاه در حالی كه بازوان امیرالمؤمنین را گرفته و به قدری بالا نگه داشته بود كه سفیدی زیر بغل هر دو نمایان بود. به روایت شیخ مفید/ 94، ابن مغازلی/ 18، سبط ابن جوزی در تذكرة الخواص/ 29 و دیگران فرمود:

«فَمَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَه».

پس هر كه را من مولایم این علی مولای اوست، خداوندا دوست دار كسی را كه وی را دوست دارد و دشمن دار كسی را كه با وی دشمنی كند، یاری فرما كسی را كه وی را یاری كند و خوار ساز كسی را كه او را خوار سازد.

مسلمان گشتی. همسران و دیگر زنان مسلمان نیز به دستور پیامبر (ص) نزد علی (ع) آمدند و به او با عنوان «امیرالمؤمنین» سلام دادند. آن گاه به روایت شیخ مفید/ 94، مناقب خوارزمی/ 136 و تذكرة الخواص سبط ابن جوزی/ 33، حسّان بن ثابت با كسب اجازه از محضر پیامبر درباره این حادثه بزرگ چنین سرود:

یُنادِیهِمُ یَوْمَ الْغَدِیرِ نَبِیُّهُمْ ***بِخُمٍّ وَ أَسْمِعْ بِالرَّسُولِ مُنادِیا

وَ قالَ فَمَنْ مَوْلاكُمُ وَ وَلِیُّكُمْ ***فَقالُوا و لَمْ یُبْدُوا هُناكَ التَّعادِیا

إِلهُكَ مَوْلانا وَ أَنْتَ وَلِیُّنا ***وَ لَنْ تَجِدَنْ مِنّا لَكَ الْیَوْمَ عاصِیا

فَقالَ لَهُ قُمْ یا عَلِیُّ فَإِنَّنِی ***رَضِیتُكَ مِنْ بَعْدِی إِماماً وَ هادِیا

فَمَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا وَلِیُّهُ ***فَكُونُوا لَهُ أَنْصارَ صِدْقٍ مُوالیا

هُناكَ دَعا اللَّهُمَّ والِ وَلِیَّهُ*** وَ كُنْ لِلَّذِی عادَی عَلِیّاً مُعادِیا

روز غدیر در سرزمین خم پیامبرشان ندا درداد، وه چه نیكو پیام می رساند رسول خدا هنگامی كه ندا سر می دهد.

فرمود كیست فرمانروا و سرپرست شما؟ بدون آن كه اظهار دشمنی كنند پاسخ دادند.

خدایت فرمانروای ما و تو سرپرست مایی، تو هرگز امروز از ما كسی را نافرمان نخواهی یافت.

آن گاه فرمود ای علی برخیز كه همانا من راضی شدم پس از من پیشوا و راهنما باشی.

هر كه را من فرمانروایم این علی سرپرست اوست، پس شما یاور صمیمی و دوست وی باشید.

در آن جا دعا كرد بار خدایا دوست دار دوستانش را و با كسی كه دشمن علی است دشمن باش.

ص: 239

نقل كرده است. بدین لحاظ بود كه به روایت ابن مغازلی/ 25 و ابن بطریق/ 107 وقتی از آنان خواست گرد هم آیند تا امر مهمی را با آن ها در میان بگذارد، ابتدا نپذیرفتند و كناره گیری كردند. حضرت بسیار ناراحت شد و پس از آن كه علی (ع) مردم را جمع كرد پیامبر (ص) از آنان گله نمود. مسلمانان نیز گریستند و عذرخواهی نمودند و حتی ابوبكر از حضرت خواست تا برای آنان طلب مغفرت كند.

«لَعَنَ اللهُ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ».

خدا لعنت كند كسی را كه از سپاه اسامه تخلف ورزد.

شیخ مفید/ 196 و ابن ابی الحدید 1/ 261 گویند: مقصود رسول خدا (ص) از این همه تأكید این بود كه مدینه از وجود كسانی كه طمع خلافت و ریاست داشتند و مخالف امامت حضرت بودند خالی شود و كار امامت بدون مشكل به ایشان منتقل گردد. خود علی (ع) نیز به روایت خصال شیخ صدوق/ 371 به این امر تصریح كرده است.

ابن سعد 2/ 191 گوید: اسامه به جُرْف لشكرگاه سپاه اسلام آمد و درصدد حركت بود كه پیك ام ایمن رسید و خبر داد حال پیامبر دگرگون شده و رحلت آن حضرت نزدیك است. از این رو اسامه و سپاه او توقف كردند و افراد بهانه جو از این مأموریت سرباز زدند و آرزوی رسول خدا (ص) با آن همه تأكید جامه عمل نپوشید.

این نظر علمای شیعه درباره آخرین نماز رسول خدا (ص) بود. اما گروهی از اهل سنت از جمله ابن اسحاق 4/ 301 و مَقْریزی در امتاع الاسماع/ 548 نقل كرده اند كه ابوبكر به دستور پیامبر بر مردم نماز گزارد. تعداد زیادی از ایشان نیز از جمله مالك بن انس در مُوَطَّأ 1/ 136، بخاری در صحیح 1/ 162 و ترمِذِی در سنن 2/ 197 روایت كرده اند كه رسول خدا (ص) نشسته نماز جماعت را اقامه كرد و ابوبكر ایستاد و به آن حضرت اقتدا نمود، یعنی ابوبكر واسطه اتصال بین پیامبر و مردم بود. در بین اهل سنت درباره این كه خود پیامبر آخرین نماز جماعت را اقامه كرد و یا آن كه ابوبكر به دستور آن حضرت و یا با تمهیدات عایشه، بر مردم نماز خواند اختلاف زیاد است. ولی ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه 9/ 198 از استاد خود شیخ ابویعقوب یوسف بن اسماعیل لَمْعانی معتزلی نقل می كند كه علی (ع) فرموده است: تعیین ابوبكر برای امامت نماز با تمهیدات و زمینه سازی عایشه بود ولی رسول خدا (ص) متوجه و از منزل خارج شد و با كنار گذاردن ابوبكر از محراب جلوی انجام این كار را گرفت.

عمر مانع شد و گفت:

«إِنَّ رَسُولَ اللهِ قَدْ غَلَبَ عَلَیْهِ الْوَجَعُ و عِنْدَكُمُ الْقُرآنُ، حَسْبُنا كِتابُ الله».

همانا درد بر رسول خدا چیره گشته، قرآن نزد شماست و كتاب خدا برای ما كافی است.

خَفاجی در نسیم الریاض فی شرح الشفاء للقاضی عیاض 4/ 278 گوید عمر گفت:

«إِنَّ النَّبِیَّ یَهْجُرُ!».

همانا پیامبر هذیان می گوید!

شیخ مفید/ 98، طبرسی/ 135 و دیگران روایت كرده اند عمر به كسی كه می خواست دوات و ورق بیاورد گفت:

«ارْجِعْ فَإِنَّهُ یَهْجُر!».

برگرد، چرا كه او هذیان می گوید!

به روایت ابن سعد 2/ 242 و ابن ابی الحدید 6/ 51 افرادی كه نزد پیامبر بودند اختلاف كردند، گروهی گفتند دوات و ورق بیاورید بنویسد، سخن همانا سخن پیامبر است، برخی گفتند حرف همان حرف عمر است. چون اختلاف زیاد شد و رسول خدا (ص) اندوهگین گشت فرمود:

«قُومُوا عَنِّی، إِنَّهُ لا یَنْبَغِی لِنَبِیٍّ أَنْ یَختَلِفَ عِنْدَهُ هكَذا».

برخیزید از نزد من بروید كه سزاوار نیست نزد پیامبر این گونه منازعه شود.

ابن سعد 2/ 242، شیخ مفید/ 98 و طبرسی/ 135 گویند: سپس كسانی كه در خانه بودند پشیمان شدند و خود را سرزنش كردند و به حضرت

ص: 245

گفتند: آیا دوات و ورقی كه خواستید برایتان بیاوریم؟ فرمود:

«أَبَعْدَ الَّذِی قُلْتُمْ! لا، وَ لَكِنِّی أُوصِیكُم بِأَهْلِ بَیْتِی خَیْراً».

آیا پس از این سخنان كه گفتید؟! نه، ولی شما را به نیكی به اهل بیتم سفارش می كنم.

آن گاه روی خود را از آنان برگردانید و مردم برخاسته و رفتند و فقط نزدیكان حضرت ماندند. به روایت مسلم 3/ 1259 ابن عباس از آن پس همواره با چشم گریان می گفت: روز پنج شنبه چه روز پنج شنبه ای؟! تمامی مصیبت از آن جا شروع شد كه با سر و صدا و جنجال مانع از نوشتن رسول خدا شدند. آری، این بزرگ ترین اسائه ادب و بی احترامی به ساحت مقدس خاتم پیامبران بود.

شیخ مفید/ 99 گوید: سپس امیرالمؤمنین (ع) را نزد خود فرا خواند و انگشتری خویش را درآورد به او داد و فرمود:

«خُذْ هذا فَضَعْهُ فِی یَدِكَ».

این را بگیر و به دستت كن.

شمشیر، زره و تمامی سلاح جنگی و نیز دستمالی را كه هنگام جنگ بر كمر خود می بست به آن حضرت داد.

شش دینار چه شد؟ گفتند: به فلان همسرت سپرده ای. فرمود: آن ها را بیاورید. وقتی آوردند پنج دینار آن را بین پنج خانوار فقیر انصاری تقسیم كرد و فرمود: این یك بر جای مانده را نیز انفاق كنید. آن گاه فرمود: «الآنَ اسْتَرَحْتُ» هم اینك آسوده خاطر شدم و سپس به خواب رفت.

همچنین به نقل ابن سعد 2/ 237 و 239 رسول خدا (ص) چند سكه طلا نزد عایشه داشت، یك روز به عایشه فرمود: آن طلاها چه شد؟ عایشه گفت: آن ها نزد من است. فرمود: آن ها را انفاق كنید. سپس از هوش رفت! چون به هوش آمد پرسید: عایشه آن طلاها را انفاق كردی؟ عایشه گفت: نه به خدا ای رسول الله! حضرت، طلاها را خواست و در كف دست خود نهاد و شمرد، شش سكه بود. سپس فرمود:

«ما ظَنَّ مُحَمَّدٌ بِرَبِّهِ أَنْ لَوْ لَقِیَ اللهَ وَ هذِهِ عِنْدَهُ؟!».

محمد چه گمانی به پروردگارش دارد اگر خدا را ملاقات كند و این ها نزد او باشد؟!

آن گاه در بحبوحه دشواری بیماری خویش فرمود: ای عایشه! این دینارها را نزد علی بفرست و از هوش برفت. چون عایشه گرفتار بیماری حضرت بود و این كار به تعویق افتاد، حضرت سه مرتبه این درخواست خود را تكرار كرد تا آن كه عایشه طلاها را نزد علی (ع) فرستاد و حضرت علی آن ها را صدقه داد.

قبل از رحلت رسول خدا (ص) خدمت حضرت رسیدم. فرمود:

«یا سَلْمانُ أَلا تَسْأَلُ عَمّا كابَدْتُهُ اللَّیْلَةَ مِنَ الأَلَمِ وَ السَّهَرِ أَنَا وَ عَلِیٌّ؟!».

ای سلمان! آیا از شدت درد و سختی بی خوابی كه دیشب من همراه علی كشیدم نمی پرسی؟!

عرض كردم: یا رسول الله! اجازه بدهید من امشب را به جای علی بمانم و همراه شما بی خوابی بكشم. فرمود:

«لا، هُوَ أَحَقُّ بِذِلِكَ مِنْكَ».

نه، او به این كار از تو سزاوارتر است.

شیخ مفید/ 99 گوید: علی (ع) در دوران بیماری همواره كنار بسترش بود و جز برای كار ضروری آن حضرت را ترك نمی كرد. یك بار كه برای كاری بیرون رفته بود حال پیامبر دگرگون شد و از هوش رفت به هوش كه آمد علی را ندید، فرمود:

«ادْعُوا لِی أَخِی وَ صاحِبِی».

برادر و دوست مرا نزد من فراخوانید.

و دوباره دچار ضعف گردید. عایشه و حفصه به ترتیب ابوبكر و عمر را حاضر كردند ولی حضرت از آنان روی برتافت. آن گاه با راهنمایی ام سلمه، امیرالمؤمنین را فرا خواندند. همین كه آن حضرت آمد پیامبر (ص) به او فرمود:

«ضَعْ رَأسِی یا عَلِیُّ فِی حُجْرِكَ، فَقَدْ جاءَ أَمْرُاللهِ عَزَّوَجَلَّ، فَإِذا فَاضَتْ نَفْسِی فَتَوَلَّ أَمْرِی وَصَلِّ عَلَیَّ أَوَّلَ النَّاسِ وَلاتُفارِقْنِی حَتَّی تُوَارِیَنِی فِی رَمْسِی وَ اسْتَعِنْ بِاللهِ تَعالی».

ص: 248

یا علی سرم را بر دامنت بگذار كه امر خدا فرا رسید، هنگامی كه جان از تنم رفت خودت كار تجهیز مرا برعهده گیر و پیش از همه مردم بر من نماز گزار و تا مرا در قبرم دفن نكردی از من جدا مشو و از خداوند تعالی یاری جوی.

امیرالمؤمنین سر مبارك حضرت را روی زانو گذاشت و گوش خود را نزدیك لب های او برد. رسول خدا (ص) مدت طولانی با علی (ع) راز گفت و اسرار و ودایع الهی را به وی سپرد. وقتی پرسیدند پیامبر چه فرمود؟ به روایت شیخ مفید/ 99، ابن عساكر در تاریخ دمشق 42/ 385 و ابن كثیر در البدایه والنهایه 7/ 359 پاسخ داد:

«عَلَّمَنِی أَلْفَ بابٍ فَتَحَ لِی كُلُّ بابٍ الْفَ بَابٍ و وَصّانِی بِما أَنَا قائمٌ بِهِ إِنْ شاءَ الله».

هزار باب دانش به من آموخت كه هر باب هزار باب دیگر می گشود و به چیزی وصیت كرد كه ان شاءالله به آن عمل خواهم كرد.

ابن عساكر نیز در تاریخ دمشق 42/ 387 نقل كرده كه رسول خدا (ص) به علی (ع) وصیت كرد پس از مرگم تو مرا غسل بده و دفن كن و مشكلات و اختلافات مردم را حل نما. به روایت طبرسی/ 137 و دیار بكری 2/ 166 جبرئیل برای آخرین بار بر زمین فرود آمد و گفت: «یا رسول الله می خواهی به دنیا بازگردی؟ فرمود:

«لا، بَلِ الرَّفِیقَ الأَعْلی».

نه، بلكه می خواهم نزد یار برتر بروم.

یا نزد یاران برتر بروم، یعنی به جمع پیامبران بپیوندم.

ص: 249

جبرئیل گفت: «یا محمد این آخرین بار فرود آمدن من به دنیاست، زیرا من فقط برای شما به دنیا فرود می آمدم». سكوتی آمیخته با حزن و نگرانی همه جا را فرا گرفته بود. مهاجران و انصار در بیرون خانه اجتماع كرده و بی صبرانه نگران حال رسول خدا بودند كه چه خواهد شد؟! ناگهان امیرالمؤمنین سر برداشت و در حالی كه اشك از چشمانش جاری و بغض گلویش را گرفته بود فرمود:

«عَظَّمَ اللهُ أُجُورَكُمْ فِی نَبِیِّكُمْ».

خداوند پاداش شما را در مصیبت پیامبرتان زیاد گرداند.

بنابر قول مشهور بین علمای شیعه روز دوشنبه بیست و هشتم ماه صفر سال یازدهم هجرت و بنابر قول مشهور در بین دانشمندان اهل سنت دوازدهم ربیع الاول در حالی كه سر مبارك پیامبر اكرم (ص) بر دامن علی (ع) بود آخرین سفارش خود را نمود و فرمود:

«الصَّلاة! الصَّلاة!»

نماز! نماز!

آری، به روایت دیار بكری 2/ 166 نخستین سخنی كه در این جهان فرمود: «الله أَكبر» و آخرین سخنی كه از دو لب مباركش خارج شد «الرَّفِیقَ الأَعْلی» بود. به روایت احمد حنبل 6/ 315 ام سلمه گوید: بیشتر وصیت رسول خدا (ص) هنگام رحلت سفارش به نماز و نیكی به بردگان بود. آن گاه دنیا را وداع نمود و با رحلت خاتم انبیا محمد بن عبدالله (ص) جریان وحی برای همیشه قطع شد.

به نقل شیخ مفید/ 100 امیرالمؤمنین طبق وصیت پیامبر (ص) به كمك

ص: 250

فضل بن عباس بدن حضرت را غسل داد و حنوط و كفن كرد و اولین بار به تنهایی بر او نماز گزارد. چون مسلمانان درباره این كه چه كسی در نماز بر پیكر مطهر حضرت امامت را به عهده گیرد و بدن مقدس كجا دفن شود اختلاف كردند، امیرالمؤمنین (ع) بیرون آمد و خطاب به مردم فرمود: «همانا رسول خدا در زندگی و مرگ پیشوای ماست، دسته دسته بیایید و بدون امام بر او نماز بگزارید و خداوند پیامبری را در مكانی قبض روح نمی گرداند، جز آن كه می خواهد همان جا مرقد او باشد، من او را در همان اتاقی كه در آن رحلت نموده دفن می كنم». مردم این را پذیرفتند و راضی شدند. مضمون برخی از این مطالب در طبقات ابن سعد 2/ 281 و شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 10/ 185- 186 نیز آمده است.

در آن هنگام كه علی (ع) و بنی هاشم درگیر مصیبت پیامبر بودند از فرصت استفاده كرده دنبال تصاحب خلافت رفتند و در پی آن ابوبكر به خلافت رسید. هنگامی كه امیرالمؤمنین سرگرم اصلاح قبر پیامبر بود مردی آمد و عرض كرد این گروه با ابوبكر بیعت كردند و انصار به سبب اختلافشان شكست خوردند و طُلَقا از ترس آن كه مبادا شما به خلافت برسید به بیعت با ابوبكر مبادرت ورزیدند. حضرت بیلی را كه در دست داشت بر زمین نهاد و دسته آن را در دست گرفت و اوایل سوره عنكبوت را قرائت فرمود:

(أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَكُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لَا یُفْتَنُونَ).

آیا مردم پنداشته اند همین كه بگویند ایمان آوردیم به حال خود رها می شوند و دیگر امتحان نخواهند شد؟!

جوامع انسانی گسترده و از ارزش های الهی و انسانی پاسداری می كند.

رسول خدا (ص) در طول عمر مبارك خویش به فرموده امیرالمؤمنین (ص) در نهج البلاغه/ 229 برای خود سنگی روی سنگی نگذاشت و به نقل امالی صدوق/ 398 از امام صادق (ص) نان گندم به لب مبارك خود نزد و نان جو نیز سیر نخورد. ابن سعد 1/ 403 نیز گوید: رسول خدا از دنیا رفت ولی نان جو سیر نخورد. و به روایت قرب الاسناد/ 91 و شفاء قاضی عیاض 1/ 124 هنگامی كه از دنیا رفت زره او برای مخارج خانواده اش درگرو بود، نه دیناری از خود به جای گذاشت و نه درهمی، این در حالی بود كه در اوج اقتدار به سر می برد و صدها شتر به نیازمندان و مستمندان می بخشید. و در رفتار پسندیده، حسن سلوك و اخلاق نیك به آن جا رسید كه خداوند در سوره قلم آیه چهارم فرمود:

(إِنَّكَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِیمٍ).

تو دارای اخلاق بس بزرگی هستی.

آری، سرانجام آخرین قافله سالار بزرگ بشر، قافله عظیم بشری را به منزل مقصود و سرحد تكامل رساند و بهترین و جامع ترین برنامه زندگی و طرح مقدس ترین و عادلانه ترین حكومت بی نظیر دینی را در جهان هستی پی ریزی كرد كه براساس عدل و داد و مهر و رحمت پایه گذاری شده بود، عدل و داد در قانونگذاری مراعات می شد و مهر و رحمت در اجرای آن. حكومت از دیدگاه پیغمبر خاتم وسیله بود نه هدف، وسیله بود برای اجرای احكام رهایی بخش الهی و گسترش عدالت همگانی و ارزش های انسانی. حكومت اسلامی مدینه نه حكومت فرد بر مردم بود و نه حكومت مردم بر مردم بلكه حكومت الله بر مردم بود. حكومت

ص: 253

اسلامی رسول خدا (ص) كامل ترین، مترقی ترین و دادگسترترین نوع حكومت در جهان هستی است، زیرا كه این حكومت مشروعیت خود را با نص و انتصاب از جانب خداوند گرفته و مقبولیتش را با بیعت و پذیرش مردم به دست آورده بود، نیمی از آن الهی بود و نیمی دیگر مردمی، یك روی آن خدا و روی دیگر مردم بودند. از این جهت حقوق تمامی گروه ها مراعات می شد و همه اقلیت ها و قبیله ها از آزادی و حقوق كامل برخوردار بودند. مخالفان حكومت اسلامی و حتی محاربان دیدگاه مخالف و انتقادات تند خود را صریح و بدون هیچ گونه ترسی بیان می كردند. این آزادی تا آن جا پیش رفت كه عبدالله بن ابَی رئیس بزرگ ترین گروه مخالف حكومت اسلامی رسول خدا (ص) كه همواره كارشكنی و مخالفت می كرد و در جنگ بنی مصطلق آتش فتنه افك را روشن كرد و سران صحابه اعدام صحرایی او را خواستار شدند، مورد عفو و بخشش آن حضرت قرار گرفت و شگفتا كه بعدها رسول خدا بر جنازه عبدالله بن ابَی نماز خواند!

رسول خدا (ص) برای نخستین بار در طول تاریخ حكومت ها ظلم و زور را كنار گذاشت و عدل و داد را سرلوحه كار خویش قرار داد و قوه قهریه را فقط و فقط در دفع ظلم و جور و اجرای حق و عدالت به كار گرفت و در عین این كه دریای مهر و محبت بود ولی در مقابله با ستمگران، یاغیان و برهم زنندگان نظم و امنیت عمومی برخوردی قاطعانه داشت و با آنان به هیچ وجه انفعالی مقابله نمی كرد. خاتم پیامبران همه مردم را به آشتی و صلح دعوت می نمود چنان كه قرآن در آیه دویست و هشت سوره بقره می گوید: (ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ كَافَّةً) همگی در صلح و آشتی درآیید و از

ص: 254

جنگ و پیكار نیز فقط برای دفع فتنه و آشوب استفاده می كرد. هم چنان كه در این مورد نیز در سوره بقره آیه صد و نود و سه آمده است:

(وَقَاتِلُوهُم حَتَّی لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ).

با آنان نبرد كنید تا فتنه ای نماند.

آری، كلیه جنگ های آن حضرت برای دفع فتنه و آشوب و جلوگیری از ظلم و تجاوز و دفاع از حق و تأمین امنیت و آسایش و صیانت از حقوق مردم و پاسداری از كیان دین بود و چرا این گونه نباشد و حال آن كه وجود نازنین حضرتش رحمة للعالمین، یعنی «پیام آور رحمت» بود!

پاسخ سلامشان را داد و آنان را به اسلام دعوت كرد ولی نصارا از پذیرش اسلام امتناع ورزیده و با ایشان به احتجاج برخاستند. خداوند به پیامبر دستور داد تا با آن ها مباهله كند. اسقف های نجران وقتی این صحنه ساده و با معنویت و در عین حال با جدیت كامل را دیدند از مباهله پشیمان شدند. قرار شد با حضرت صلح كنند و جزیه بپردازند. صلحنامه نوشته شد و سپس نصارای نجران به سرزمین خود بازگشتند.

نمایندگان قبیله طَی به سرپرستی زید الخیل بن مُهَلْهَل در سال نهم هجرت در مسجد به حضور رسول خدا (ص) رسیدند، حضرت اسلام را بر آنان عرضه كرد، اسلام آوردند. هم چنین هیئت های زیادی از دیگر قبایل به حضور رسول خدا شرفیاب و مسلمان شدند.

در سال دهم هجرت موسم حج فرا رسید، پیامبر از جانب خداوند مأمور شد كه مسائل مهم و مبانی دین اسلام و احكام آن را برای مردم جزیرة العرب بازگو و تكمیل نماید و برنامه جهانی و اساسی این دین را به گوش همگان برساند، از تمامی طوایف اطراف و سایر مردم خواست تا در مراسم حج شركت كنند.

رسول خدا (ص) در عرفات در خیمه ای فرود آمد و بعد سوار بر ناقه قَصْوا شد و خطبه ای ایراد فرمود. در آن خطبه حرمت خانه كعبه و ماه حرام را بیان و نیز بر حرمت خون، مال و آبروی مردم تأكید كرد و اشاره فرمود كه ارتحال وی نزدیك است. مسلمانان اعمال و مناسك حج را زیر نظر رسول خدا انجام داده و سپس به دستور آن حضرت راهی مدینه و سرزمین خود شدند. كاروان بزرگ حج به غدیر خم كه رسید پیامبر مأمور ابلاغ رسمی جانشین خود گردید.

ص: 256

با نزول آیه شصت و هفت سوره مائده (یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللهُ یَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ) رسول خدا مأمور شد در غدیر خم توقف كند و ولایت امیرالمؤمنین را به طور رسمی و آشكار ابلاغ نماید.

به دستور حضرت مسلمانان گروه گروه به علی (ع) به عنوان امام تبریك گفتند و به او با لقب «امیرالمؤمنین» سلام دادند. عمر از همه بیشتر در تبریك گفتن مبالغه نمود.

در این دوران رسول خدا (ص) دشمنان و جنگ افروزان داخلی را مهار كرده بود و بیشتر مردم به اسلام گرویده بودند. از این پس دیگر تهدیدات بیشتر از ناحیه شمال و روم شرقی بود. از این رو حضرت در اواسط ماه صفر سال یازدهم هجرت سپاهی فراهم كرد تا روانه روم كند. فرماندهی آن را به اسامة بن زید سپرد و مهاجر و انصار از جمله ابوبكر، عمر و ابوعبیده جرّاح در بین این سپاه بودند. چون اسامه جوان بود و بیش از هجده سال نداشت این كار بر عده ای گران آمد و گفتند نوجوانی را به فرماندهی بزرگان صحابه نصب كرده است.

اسامه به جُرْف لشكرگاه سپاه اسلام آمد و درصدد حركت بود كه پیك ام ایمن رسید و خبر داد حال پیامبر دگرگون شده و رحلت آن حضرت نزدیك است. از این رو اسامه و سپاه او توقف كردند و افراد بهانه جو از این مأموریت سرباز زدند و آرزوی رسول خدا با آن همه تأكید جامه عمل نپوشید.

رسول خدا (ص) در بستر احتضار پیوسته می فرمود: «ای مردم آگاه باشید كه من در میان شما دو چیز گرانبها را به جای گذاشتم؛ كتاب خدا

ص: 257

و عترت و اهل بیتم را، بر ایشان پیشی نگیرید كه پراكنده خواهید شد و در حق آنان كوتاهی نكنید كه هلاك می شوید. آگاه باشید كه علی بن ابی طالب برادر و وصی من است. یك روز رسول خدا (ص) فرمود:

«ائتُونِی بِدَاوِةٍ وَ صَحِیفَةٍ أَكْتُبْ لَكُمْ كِتاباً لا تَضِلُّوا بَعْدَهُ أَبَداً».

برایم دوات و ورقی بیاورید تا برای شما مطلبی بنویسم كه پس از آن هرگز گمراه نشوید.

عمر مانع شد و گفت:

همانا درد بر رسول خدا چیره گشته، قرآن نزد شماست و كتاب خدا برای ما كافی است.

یك روز قبل از رحلت رسول خدا (ص) سلمان به آن حضرت عرض كرد اجازه بدهید من به جای علی امشب نزد شما بمانم. حضرت فرمود: نه، علی به این كار از تو سزاوارتر است.

رسول خدا (ص)، امیرالمؤمنین (ع) را نزد خود فرا خواند و انگشتری خویش را درآورد به او داد و فرمود: «این را به دستت كن». شمشیر، زره و تمامی سلاح جنگی و نیز دستمالی را كه هنگام جنگ بر كمر خود می بست به آن حضرت داد و فرمود: یا علی سرم را بر دامنت بگذار كه امر خدا فرا رسید، هنگامی كه جان از تنم رفت خودت كار تجهیز مرا برعهده گیر و پیش از همه مردم بر من نماز گزار و تا مرا در قبرم دفن نكردی از من جدا مشو و از خداوند تعالی یاری جوی. امیرالمؤمنین سر مبارك حضرت را روی زانو گذاشت و گوش خود را نزدیك لب های او برد. رسول خدا مدت طولانی با علی راز گفت و اسرار و ودایع الهی را به وی سپرد. وقتی

ص: 258

پرسیدند پیامبر چه فرمود؟ پاسخ داد:

«عَلَّمَنِی أَلْفَ بابٍ فَتَحَ لِی كُلُّ بابٍ أَلْفَ بَابٍ وَ وَصّانِی بِما أَنَا قائمٌ بِهِ إِنْ شاءَ اللهُ».

هزار باب دانش به من آموخت كه هر باب هزار باب دیگر می گشود و به چیزی وصیت كرد كه ان شاءالله به آن عمل خواهم كرد.

ناگهان امیرالمؤمنین (ع) سر برداشت و در حالی كه اشك از چشمانش جاری و بغض گلویش را گرفته بود فرمود: «عَظَّمَ اللهُ أُجُورَكُمْ فِی نَبِیِّكُمْ!» خداوند پاداش شما را در مصیبت پیامبرتان زیاد گرداند.

امیرالمؤمنین طبق وصیت پیامبر (ص) به كمك فضل بن عباس بدن حضرت را غسل داد و حنوط و كفن كرد و اولین بار به تنهایی بر او نماز گزارد. امیرالمؤمنین روز سه شنبه بدن مطهّر رسول خدا را درمنزل خود حضرت دفن كرد. بیشتر مردم به لحاظ نزاعی كه بین مهاجران و انصار درباره خلافت درگرفت در نماز بر پیكر رسول خدا حاضر نشدند. حضرت فاطمه (ص) فریاد زد: «چه آینده بدی است!». آن گاه مردم در آن هنگام كه علی (ع) و بنی هاشم درگیر مصیبت پیامبر بودند از فرصت استفاده كرده دنبال تصاحب خلافت رفتند و در پی آن ابوبكر به خلافت رسید. حضرت بیلی را كه هنگام دفن و اصلاح قبر رسول خدا در دست داشت بر زمین نهاد و دسته آن را در دست گرفت و اوایل سوره عنكبوت را قرائت فرمود:

(أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَكُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لَا یُفْتَنُونَ).

آیا مردم پنداشته اند همین كه بگویند ایمان آوردیم به حال خود رها می شوند و دیگر امتحان نخواهند شد؟!

ص: 259

حق و عدالت به كار گرفت و در عین این كه دریای مهر و محبت بود ولی در مقابله با ستمگران، یاغیان و برهم زنندگان نظم و امنیت عمومی برخوردی قاطعانه داشت. خاتم پیامبران همه مردم را به صلح و آشتی دعوت می نمود و از جنگ و پیكار نیز فقط برای دفع فتنه و آشوب استفاده می كرد، كلیه جنگ های آن حضرت برای جلوگیری از ظلم و تجاوز و دفاع از حق و عدالت و تأمین آسایش و امنیت و پاسداری از كیان دین و ملت بود و چرا این گونه نباشد و حال آن كه وجود نازنین حضرتش رحمة للعالمین، یعنی پیام آور رحمت بود!

ص: 262

طبرسی اعْلام الوری

ابن شهرآشوب ←مناقب ابن شهر آشوب

ابن بِطْرِیق ←عُمْدَة ابن بِطْرِیق

ابن ابی الحدید← شرح نهج البلاغه

ابن اثیر← كامل ابن اثیر

نُوَیری← نهایة الارب

ابن قیم← زاد المعاد

مُغُلْطای ←سیره مُغُلْطای

ابن شاكر كُتْبی← عُیون التواریخ

ابن كثیر ←سیره ابن كثیر

مَقْرِیزی← امْتاع الاسماع

قَسْطَلانی← الْمَواهِبُ اللَّدُنِّیه

دِیاربكری← تاریخ الخمیس

حلبی ←سیره حلبی

علامه مجلسی← بحارالانوار

زَینی دَحْلان ←سیره زَینی دَحْلان

ص: 264

1. الإتقان فی علوم القرآن. جلال الدین بن عبدالرحمن سیوطی (م 911 ه) 2 جلد در یك مجلد، بیروت، عالم الكتب.

2. الاحتجاج علی أهل اللجاج. احمد بن علی بن ابی طالب طبرسی (م قرن ششم ه) به كوشش سید محمد باقر خِرْسان. 2 جلد، نجف اشرف، مطبعه نعمان، 1386 ه/ 1966 م.

3. الإرشاد فی معرفة حُجج الله علی العباد. محمدبن محمدبن نعمان، شیخ مفید (م 413 ه) چاپ سوم، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1399 ه/ 1979 م.

4. الاستغاثة فی بِدَع الثلاثة. ابوالقاسم علی بن احمد كوفی (م 352 ه) 2 جزء در یك جلد.

5. الاستیعاب فی أسماء الأصحاب. (در حاشیه اصابه) ابو عمر یوسف بن عبدالله، ابن عبدالبَرّ اندلسی (م 463 ه). 4 جلد، بیروت دارصادر.

6. أُسْدُالغابة فی معرفة الصحابة. عزالدین علی بن ابی الكرم، ابن اثیر جزری (م 630 ه) 5 جلد، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

7. الإشارة إلی سیرة سیدنا محمد المصطفی (سیره مُغُلْطای). علاءالدین مُغُلْطای بن قَلیچ (م 762) تحقیق آسیه كلیبان، چاپ اول، بیروت، دار الكتب العلمیه، 1424 ه/ 2002 م.

8. الاشتقاق. محمد بن حسن، ابن دُرید (م 321 ه) تحقیق عبدالسلام محمد هارون، چاپ اول، بیروت، دارالجیل، 1411 ه/ 1991 م.

9. الإصابة فی تمییز الصحابة. شهاب الدین احمد بن علی، ابن حجر عسقلانی (م 852 ه) 4 جلد، دار صادر.

10. الأصنام (تنكیس الأصنام). ابوالمنذر هشام بن محمد كلبی (م 204 ه) همراه

ص: 265

ترجمه فارسی سید محمد رضا جلالی نائینی. چاپ دوم، تهران، نشر نو، 1364 ه. ش.

11. أطلس السیرة النبویة. شوقی ابو خلیل، چاپ چهارم، دمشق، دارالفكر، 1425 ه/ 2005 م.

12. إعلام السائلین عن كتب سید المرسلین. محمد بن طولون دمشقی (م 953 ه) به كوشش عبدالقادر الأرناؤوط و محمود الأرناؤوط، چاپ دوم، بیروت، مؤسسة الرساله، 1407 ه/ 1987 م.

13. إعلام الوری بأعلام الهدی. فضل بن حسن طبرسی (م 548 ه) به كوشش سید محمد مهدی خِرْسان، چاپ سوم تهران دارالكتب الاسلامیه.

14. الأعمال الكاملة. محمد عَبْدُه (م 1323 ه) تحقیق محمد عماره، چاپ اول، 5 جلد، بیروت، قاهره، دار الشروق، 1414 ه/ 1993 م.

15. الاكتفاء بما تضمّنه من مغازی رسول الله و الثلاثة الخلفاء. سلیمان بن موسی كلاعی اندلسی (م 634 ه). به كوشش محمد عبدالقادر عطا، چاپ اول، 2 جلد، بیروت، دارالكتب العلمیه، 1420 ه/ 2000 م.

16. أمالی الصدوق. محمد بن علی بن بابویه، شیخ صدوق (م 381 ه) چاپ اول، قم، مؤسسة بعثت، 1417 ه.

17. أمالی الطوسی. محمد بن حسن، شیخ طوسی (م 460 ه) به كوشش مؤسسه بعثت، چاپ اول، قم، دارالثقافه، 1414 ه.

18. أمالی المفید. محمد بن محمد بن نعمان، شیخ مفید (م 413 ه) تحقیق حسین استاد ولی و علی اكبر غفاری. چاپ دوم، قم، كنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413 ه.

ص: 266

19. إمتاع الأسماع بما للرسول من الأنباء و الأموال و الحفدة والمتاع. تقی الدین احمد بن علی مقریزی (م 845 ه) تحقیق محمود محمد شاكر، جلد اول، مصر، لجنة التألیف والترجمة والنشر.

20. الأموال. حمید بن مَخْلد بن قتیبه خراسانی، ابن زَنْجُوَیه (م 251 ه)، به كوشش ابو محمد اسیوطی، چاپ اول، بیروت، دارالكتب العلمیه، 1427 ه/ 2006 م.

21. الأموال. ابو عُبید، قاسم بن سَلّام (م 224 ه) تحقیق محمد خلیل هَرّاس، بیروت، دارالفكر، 1408 ه/ 1988 م.

22. أنباء نُجباء الأبناء. محمد بن ظَفَر مغربی (م 567 ه) به كوشش ابراهیم یونس، قاهره، دارالصحوه.

23. أنساب الأشراف. احمد بن یحیی بلاذری (م 279 ه) تحقیق محمد حمیدالله حیدرآبادی، چاپ سوم، جلد اول (السیرة النبویه) قاهره، دارالمعارف.

24. البَدْءُ و التاریخ. منسوب به مطّهر بن طاهر مَقْدِسی (م بعد از 355 ه) 6 جلد در دو مجلد، مكتبة الثقافیة الدینیه.

25. بحار الأنوار الجامعة لِدُرَر أخبار الأئمة الأطهار. محمد باقر بن محمد تقی، علامه مجلسی (م 1110 ه) به كوشش گروهی از فضلا، چاپ دوم، 110 جلد، بیروت، مؤسسة الوفا، 1403 ه/ 1983 م.

26. البرهان فی علوم القرآن. بدرالدین محمد بن عبدالله زَرْكَشی (م 794 ه) تحقیق ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، 4 جلد در یك مجلد، بیروت المكتبة العصریه، 1425 ه/ 2005 م.

27. بَهْجَة المحافل و بُغیة الأماثل فی تلخیص المعجزات و السیر والشمائل. عماد الدین یحیی بن ابی بكر عامری (م 893 ه) 2 جلد، بیروت، دار صادر.

28. تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر والأعلام (السیرة النبویة و المغازی) شمس

ص: 267

الدین محمد بن احمد ذهبی (م 748 ه) تحقیق عمر عبدالسلام تَدْمُری. چاپ اول، بیروت، دارالكتاب عربی، 1407 ه/ 1987 م.

29. تاریخ بغداد أو مدینة السلام. احمد بن علی، خطیب بغدادی (م 463 ه) 13 جلد، بیروت، دارالكتب العلمیه.

30. تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس نفیس. شیخ حسین بن محمد دیار بكری (م 966 ه) 2 جلد، بیروت، مؤسسه شعبان.

31. تاریخ مدینة دمشق. علی بن حسن بن هبه الله، ابن عساكر دمشقی (م 571 ه) به كوشش علی شیری، چاپ اول، 80 جلد، بیروت، دارالفكر، 1421 ه.

/ 2000 م.

32. تاریخ الطبری (تاریخ الأمم والملوك). محمد بن جریر طبری (م 310 ه) تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، 11 جلد، بیروت، روائع التراث العربی.

33. تاریخ المدینة المنوّرة. عمر بن شَبَّه بصری (م 262 ه) تحقیق فهیم محمد شَلْتُوت، چاپ اول، 4 جلد، بیروت، دارالتراث، 1410 ه/ 1990 م.

34. تاریخ الیعقوبی. احمد بن ابی یعقوب، ابن واضح یعقوبی (م 284 ه) 2 جلد، قم، نشر فرهنگ اهل البیت.

35. التبیان فی تفسیر القرآن. محمد بن حسن، شیخ طوسی (م 460 ه) به كوشش احمد قصیر عاملی، 10 جلد، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

36. تثبیت دلائل النبوّة. قاضی عبدالجبّار بن احمد همدانی (م 415 ه)، به كوشش عبدالكریم عثمان، 2 جلد، بیروت، دارالعربیه.

37. تذكرةالخواص. یوسف بن قِزُغْلی بن عبدالله، سبط ابن الجوزی (م 654 ه) به كوشش محمد صادق بحر العلوم، تهران، مكتبه نینوی الحدیثه.

38. تفسیر الصافی. محمد بن مرتضی، مولی محسن فیض كاشانی (م 1091 ه) به

ص: 268

كوشش حسین اعلمی، چاپ دوم، 5 جلد، مكتبة الصدر، 1416 ه.

39. تفسیر العیاشی. محمد بن مسعود سمرقندی (م نیمه اول قرن چهارم) به كوشش سید هاشم رسولی محلاتی، چاپ اول، 2 جلد، تهران، كتابفروشی علمیه اسلامیه.

40. تفسیر فُرات الكوفی. فرات بن ابراهیم كوفی (م قرن چهارم ه.) به كوشش محمد كاظم محمودی، چاپ اول، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1410 ه/ 1990 م.

41. تفسیر القمی. علی بن ابراهیم قمی (م بعد از 307 ه.) به كوشش سید طیب موسوی جزائری، چاپ سوم، 2 جلد، قم، دارالكتاب، 1404 ه.

42. التفسیر الكبیر (تفسیر فخر رازی). محمد بن عمر، فخر رازی (م 606 ه.) چاپ سوم، 34 جلد در شانزده مجلد، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

43. تفسیر المنار (تفسیر القرآن الحكیم) محمد رشید رضا مصری (م 1354 ه.) چاپ دوم، 12 جلد، بیروت، دارالمعرفه.

44. تقویم تطبیقی هزار و پانصد ساله هجری قمری و میلادی. هَنْری فِرْدیناند وُوسْتِنْفِلْدْ (م 1899 م) به كوشش حكیم الدین قریشی، تهران، 1360 ه. ش.

45. تلخیص الشافی. محمد بن حسن، شیخ طوسی (م 460 ه.) تحقیق سید حسین بحر العلوم، چاپ سوم، 4 جلد در دو مجلد، قم، منشورات عزیزی، 1394 ه./ 1947 م.

46. التنبیه والإشراف. علی بن حسین مسعودی (م 346 ه.) به كوشش عبدالله اسماعیل، قم، منابع الثقافة الاسلامیه.

47. تهذیب الكمال فی أسماء الرجال. جمال الدین یوسف بن عبدالرحمن مِزّی

ص: 269

(م 742 ه.) تحقیق بَشّار عَوّاد معروف، چاپ دوم، 35 جلد، بیروت، مؤسسة الرساله، 1413 ه./ 1992 م.

48. جامع البیان عن تأویل القرآن (تفسیر طبری). محمد بن جریر طبری (م 310 ه.) به كوشش محمود شاكر و علی عاشور، چاپ اول، 30 جلد در شانزده مجلد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1431 ه./ 2001 م.

49. الجرح والتعدیل. عبدالرحمن بن ابی حاتم رازی (م 327 ه.) 9 جلد، [بیروت] دارالفكر.

50. جوامع الجامع. فضل بن حسن طبرسی (م 548 ه.) تحقیق ابوالقاسم گرجی، چاپ اول، 4 جلد، تهران، انتشارات دانشگاه تهران و سازمان سمت، 1378 ه. ش.

51. الحركات العسكریة للرسول الأعظم فی كفَّتَیی میزان. سیف الدین سعید آل یحیی، چاپ اول، 2 جلد، الدار العربیه للموسوعات، 1983 م.

52. حیاة محمد. محمد حسین هیكل (م 1376 ه.) قاهره، مطبعه مصر، 1354 ه.

53. الخصال. محمد بن علی بن بابویه، شیخ صدوق (م 1381 ه.) تحقیق علی اكبر غفاری، چاپ اول، قم، انتشارات اسلامی.

54. الدُّر المنثور فی التفسیر المأثور. جلال الدین بن عبدالرحمن سیوطی (م 911 ه) چاپ اول، 6 جلد، جدّه، دارالمعرفه، 1365 ه.

55. الدُّرَر فی اختصار المغازی والسیر. یوسف بن عبدالبَّر اندلسی (م 463 ه.) تحقیق شوقی ضیف، چاپ سوم، قاهره، دارالمعارف.

56. دلائل الصدق (فضائل أمیر المؤمنین من دلائل الصدق). محمد حسن مظفر (م 1375 ه.) 3 جلد، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

57. دلائل النبوة. احمد بن عبدالله، ابو نعیم اصفهانی (م 430 ه.) تحقیق محمد

ص: 270

وَرّاس قَلْعَجی و عبدالبَرّ عباس، چاپ سوم، 2 جلد در یك مجلد، بیروت، دارالنفائس، 1412 ه./ 1991 م.

58. دلائل النبوة. اسماعیل بن محمد اصفهانی، قِوام السُّنَّه (م 535 ه.) تحقیق مساعدبن سلیمان، چاپ اول، 4 جلد، ریاض، دارالعاصمه، 1412 ه.

59. دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة. احمد بن حسین بیهقی (م 458 ه.) تحقیق عبدالمُعْطی قَلْعَجی، چاپ اول، 7 جلد، بیروت، دارالكتب العلمیه، 1405 ه/ 1985 م.

60. دولة الرسول فی المدینة. صالح احمد علی، چاپ اول، شركة المطبوعات للتوزیع والنشر، بیروت، 2001 م.

61. دیوان الضعفاء والمتروكین. شمس الدین محمد بن احمد ذهبی (م 748 ه) به كوشش خلیل مَیس، چاپ اول، 2 جلد، بیروت، دارالقلم، 1408 ه./ 1983 م.

62. راه محمد صلی الله علیه و آله پیغمبر خاتم. سید رضا صدر، چاپ اول، دو جلد، تهران، مركز نشر ارغنون، 1370 ه. ش.

63. رسول اكرم در میدان جنگ. محمد حمیدالله حیدرآبادی (م 1998 م) ترجمه سید غلام رضا سعیدی، چاپ سوم، تهران، كانون انتشارات محمدی، 1362 ه. ش.

64. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. شهاب الدین سید محمود آلوسی بغدادی (م 1270 ه) 30 جلد در پانزده مجلد، مصر، اداره طباعه منیریه.

65. الرَّوْضُ الأُنُف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام. عبدالرحمن بن عبدالله سهیلی (م 581 ه) چاپ اول، 7 جلد در چهار مجلد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1421 ه./ 2001 م.

ص: 271

66. الرَّوْضُ الْمِعْطار فی خبر الأقطار. محمد بن عبدالمنعم حمیری (م 900 ه.) تحقیق احسان عباس، بیروت، مكتبة لبنان، 1984 م.

67. روضة الصفا فی سیرة الأنبیاء و الملوك و الخلفاء. محمد بن خاوند شاه، میرخواند (م 903 ه) به كوشش جمشید كیان فر، چاپ اول، 10 جلد، تهران، انتشارات اساطیر، 1380 ه. ش.

68. روضة الواعظین. محمد بن حسن، فتّال نیشابوری (م قرن ششم ه) دو جزء در یك مجلد، قم، منشورات رضی.

69. الریاض النَّضِرة فی مناقب العشرة المبشّرین بالجنة. محبّ الدین احمد بن عبدالله طبری (م 694 ه) چاپ اول، 4 جلد در دو مجلد، بیروت، دارالندوة الجدید، 1408 ه./ 1988 م.

70. زاد المعاد فی هَدْی خیر العباد. محمد بن ابی بكر دمشقی، ابن قَیم جوزیه (م 751 ه) چاپ اول، 5 جلد، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1421 ه./ 2001 م.

71. سُبُلُ الهدی والرَّشاد فی سیرة خیرالعباد. محمدبن یوسف، صالحی شامی (م 942 ه) تحقیق گروهی از فضلا، چاپ اول، 13 جلد، مصر، المجلس الاعلی للشؤون الاسلامیه، 1392 ه./ 1972 م.

72. سَعْدُ السُّعُود. علی بن موسی، ابن طاووس (م 664 ه) قم، منشورات رضی، 1363 ه. ش.

73. سنن التِرْمذی. محمد بن عیسی تِرْمِذِی (م 279 ه) تحقیق احمد محمد شاكر،5 جلد، بیروت، دارالفكر، 1357 ه/ 1938 م.

74. السنن الكبری (سنن بیهقی). احمد بن حسین بیهقی (م 458 ه) 10 جلد،

ص: 272

بیروت، دارالمعرفه.

75. سیرة المصطفی. هاشم معروف حسنی (م 1404 ه) چاپ دوم، قم، منشورات رضی، 1364 ه. ش.

76. سیرة ابن هشام (السیرة النبویة). عبدالملك بن هشام حمیری (م 218 ه) تحقیق گروهی از فضلا، 4 جلد، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

77. سیرة ابن كثیر (السیرة النبویة) اسماعیل بن كثیر دمشقی (م 774 ه) تحقیق مصطفی عبدالواحد، 4 جلد، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

78. سیرة حلبی (إنسان العیون فی سیرة الأمین المأمون). نورالدین علی بن ابراهیم حلبی (م 1044 ه) 3 جلد، بیروت، المكتبة الاسلامیه.

79. سیرة زَینی دَحْلان (السیرة النبویة و الآثار المحمدیة). سید احمد بن زینی دحلان (م 1304 ه) 3 جلد (در حاشیه سیره حلبی) بیروت، المكتبة الاسلامیه.

80. السیرة النبویة. عبدالوهّاب النجّار، به كوشش زكریا عمیرات، چاپ اول، بیروت، دارالكتب العلمیه، 1417 ه/ 1997 م.

81. شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار. ابو حنیفه نعمان بن محمد مصری (م 363 ه). تحقیق محمد حسین جلالی، چاپ اول، 3 جلد، قم، انتشارات اسلامی، 1412 ه.

82. شرح صحیح مسلم. ابو زكریا یحیی بن شرف نَوَوِی (م 676 ه) 18 جلد در نه مجلد، بیروت دارالفكر، 1401 ه/ 1918 م.

83. شرح نهج البلاغة. عزالدین عبدالحمید بن محمد، ابن ابی الحدید معتزلی (م 656 ه) تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، 20 جلد در ده مجلد، اسماعیلیان.

84. الشفا بتعریف حقوق المصطفی. عیاض بن موسی، قاضی عیاض (م 544 ه)

ص: 273

تحقیق محمد علی بجاوی. 2 جلد، بیروت، دارالكتاب العربی، 1404 ه 1984 م.

85. شواهد التنزیل. عبیدالله بن عبدالله بن احمد، حاكم حَسْكانی (م بعد از 470 ه). به كوشش محمد باقر محمودی. 3 جلد، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1411 ه/ 1990 م.

86. صحیح البخاری. محمد بن اسماعیل بخاری (م 256 ه) 8 جلد در چهار مجلد. بیروت دارالفكر، 1401 ه/ 1981 م.

87. صحیح مسلم. مسلم بن حجاج نیشابوری (م 261 ه) تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی. چاپ دوم، 5 جلد، بیروت، دارالفكر، 1398 ه.

88. الصحیح من سیرة النبی الأعظم. جعفر مرتضی عاملی، چاپ چهارم، 10 جلد، بیروت، دارالهادی، 1415 ه/ 1995 م.

89. الضُّعفاء و المتروكین. ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، ابن جوزی (م 597 ه) تحقیق ابوالفداء عبدالله قاضی. چاپ اول، 3 جلد در دو مجلد، بیروت، دارالكتب العلمیه، 1406 ه/ 1986 م.

90. الضُّعفاء والمتروكین. احمد بن شعیب نَسایی (م 303 ه) به كوشش بوران ضناوی و كمال یوسف حوت. چاپ دوم، بیروت، مؤسسة الكتب الثقافیه، 1407 ه/ 1987 م.

91. الطبقات الكبری. محمد بن سعد، كاتب واقدی (م 230 ه) 8 جلد، بیروت دار بیروت، 1405 ه/ 1985 م.

92. عُمْدة عُیون صِحاح الأخبار فی مناقب الإمام الأبرار (عُمدة ابن بِطْریق). یحیی بن حسن اسدی حلی، ابن بِطْریق (م 600 ه) چاپ اول، قم، انتشارات اسلامی، 1407 ه.

93. عُیون الأثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر (سیرة ابن سید الناس). محمد

ص: 274

بن محمد، ابن سیدالناس یعْمُری (م 734 ه) تحقیق محمد العبد خطراوی و محیی الدین مستو. چاپ اول، 2 جلد، دمشق، دار ابن كثیر، مدینه، مكتبة دارالتراث، 1413 ه/ 1992 م.

94. عُیون التواریخ (السیرة النبویة). محمد بن شاكر كُتْبی (م 764 ه) به كوشش حسام الدین قدسی، قاهره، دارالانصار.

95. الغدیر فی الكتاب والسنة والأدب. عبدالحسین بن احمد، علامه امینی (م 1390 ه) چاپ سوم، 11 جلد، بیروت، دارالكتاب العربی، 1387 ه/ 1967 م.

96. الفصول المختارة من العیون والمحاسن. محمد بن محمد بن نعمان، شیخ مفید (م 413 ه) چاپ اول، ضمن مصنفات شیخ مفید جلد دوم، قم، كنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413 ه.

97. فقه السیرة. محمد غزالی (م 1416 ه) بیروت، عالم المعرفه.

98. قُرْب الإسناد. ابوالعباس عبدالدین جعفر حمیری (م بعد از 304 ه) تحقیق مؤسسه آل البیت، چاپ اول، قم، مؤسسه آل البیت، 1413 ه.

99. الكافی. محمد بن یعقوب كلینی (م 329 ه) تحقیق علی اكبر غفاری. چاپ چهارم، 8 جلد، دار صعب و دار التعارف، 1401 ه.

100. الكامل فی التاریخ. عزالدین علی بن محمد، ابن اثیر جزری (م 630 ه) چاپ ششم، 9 جلد، بیروت، دارالكتاب العربی.

101. الكشّاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل.محمود بن عمر زمخشری (م 538 ه) 4 جلد، قم، نشر ادب حوزه.

102. كشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. حسن بن یوسف علامه حلی (م 726 ه) تحقیق حسن حسن زاده آملی، چاپ پنجم، انتشارات اسلامی،

ص: 275

1415 ه.

103. كمال الدین و تمام النعمة. محمد بن علی بن بابویه، شیخ صدوق (م 381 ه) تحقیق علی اكبر غفاری، 2 جلد در یك مجلد، قم، انتشارات اسلامی، 1405 ه/ 1363 ه.

104. كنز الفوائد. ابوالفتح محمد بن علی كراجكی (م 449 ه) به كوشش عبدالله نعمه، 2 جلد، چاپ بیروت، دار الاضواء، 1405 ه/ 1985 م.

105. لسان العرب. محمد بن مكرّم بن منظور مصری (م 711 ه) 15 جلد، بیروت، دار صادر.

106. مانُزِّلَ فی القرآن فی علی 7. احمد بن عبدالله، ابو نعیم اصفهانی (م 430 ه) جمع و تدوین محمد باقر محمودی، چاپ اول، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1406 ه.

107. مجمع البیان لعلوم القرآن. فضل بن حسن طبرسی (م 548 ه) به كوشش سید هاشم رسولی محلاتی. 10 جلد در پنج مجلد، تهران، كتابفروشی اسلامیه.

108. مجموعة الوثائق السیاسیة للعهد النبوی والخلافة الراشدة. محمد حمیدالله حیدرآبادی (م 1998 م) چاپ پنجم، بیروت، دار النفائس، 1405 ه/ 1985 م.

109. المحاسن. احمد بن محمد بن خالد برقی (م 274/ 280 ه) تحقیق سید جلال الدین محدث ارموی، چاپ دوم، قم، دار الكتب الاسلامیه.

110. الْمُحَبَّر. محمد بن حبیب بغدادی (م 245 ه)، تحقیق ایلزه لیختن شتیتر،بیروت، المكتبة التجاریه.

111. المَحَجَّة البیضاء فی تهذیب الإحیاء. محمد بن مرتضی، مولی محسن فیض كاشانی (م 1091 ه) تحقیق علی اكبر غفاری، چاپ دوم، قم، انتشارات

ص: 276

اسلامی.

112. المختصر فی أخبار البشر (تاریخ أبی الفداء). عماد بن ابوالفداء اسماعیل بن علی (م 732 ه) 4 جلد در دو مجلد، قاهره، مكتبة المتنبی.

113. مُرُوج الذَّهَب و معادن الجوهر. علی بن حسین مسعودی (م 346 ه) به كوشش محمد محیی الدین عبدالحمید. چاپ چهارم، 4 جلد، مصر، مطبعة السعاده، 1384 ه/ 1964 م.

114. المستدرك علی الصحیحین. محمد بن عبدالله، حاكم نیشابوری، (م 405 ه) به كوشش یوسف عبدالرحمن مرعشی، 5 جلد، بیروت، دار المعرفه.

115. مسند احمد. احمد بن محمد بن حنبل (م 241 ه). 6 جلد، بیروت، دار الفكر.

116. المصباح المُضی فی كُتّاب النَّبی الأُمی و رُسُله إلی ملوك الأرض من عربی و عجمی. محمد بن علی، ابن حُدیده انصاری (م 783 ه) تحقیق محمد عظیم الدین، چاپ دوم، 2 جلد، بیروت، عالم الكتب، 1405 ه/ 1985 م.

117. المُصَنَّف (مصنّف عبدالرزّاق). عبدالرزاق بن همّام صنعانی (م 211 ه) تحقیق حبیب الرحمن اعظمی، 11 جلد، بیروت، المجلس العلمی.

118. المُصَنَّف فی الأحادیث و الآثار (مصنَّف ابن ابی شیبه). عبدالله بن محمد، ابن ابی شیبه (م 235 ه) به كوشش كمال یوسف حوت، چاپ اول، 8 جلد، بیروت، دارالتاج، 1409 ه/ 1989 م.

119. المَعالم الأثیرة فی السنّة و السیرة. محمد محمد حسن شُرّاب، چاپ اول، بیروت، الدارالشامیه، دمشق، دارالقلم، 1411 ه/ 1991 م.

120. معالم التنزیل (تفسیر بَغَوی) حسین بن مسعود بغوی (م 516 ه) تحقیق گروهی از فضلا، چاپ اول، 4 جلد، ریاض، دار طیبه، 1423 ه/ 2002 م.

121. معجم البلدان. شهاب الدین یاقوت بن عبدالله حَمَوی (م 626 ه) 5 جلد،

ص: 277

بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1399 ه/ 1979 م.

122. المعجم الكبیر. سلیمان بن احمد طبرانی (م 360 ه) تحقیق حَمْدی عبدالحمید سلفی، 25 جلد، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

123. معجم مَا اسْتَعْجَم من أسماء البلاد والمواضع. عبدالله بن عبدالعزیز بكری اندلسی (م 487 ه) تحقیق مصطفی سقا، چاپ سوم، 4 جلد در دو مجلد، بیروت، عالم الكتب، 1403 ه/ 1983 م.

124. المغازی. محمد بن عمر واقدی (م 207 ه) تحقیق مارسدن جونس، 3 جلد، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1409 ه/ 1989 م.

125. مكاتیب الرسول. علی احمدی میانجی (م 1379 ه. ش) چاپ اول، 3 جلد، مؤسسه دار الحدیث، 1419 ه.

126. مكارم الأخلاق. حسن بن فضل طبرسی (م قرن ششم ه) به كوشش محمد حسین اعلمی، چاپ ششم، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1393 ه/ 1972 م.

127. المِلَلُ والنِّحَل. محمد بن عبدالكریم شهرستانی (م 568 ه) به كوشش سید محمد كیلانی، 2 جلد، بیروت، دار المعرفه.

128. مُنار القاری فی شرح مختصر صحیح البخاری. حمزة بن محمد قاسم. مراجعه عبدالقادر ارناؤوط. به كوشش بشیر محمد عیون. 5 جلد، سوریه، مكتبة دارالبیان، عربستان سعودی، مكتبة المؤید، 1410 ه/ 1990 م.

129. مناقب ابن شهور آشوب (مناقب آل ابی طالب (ع)). محمد بن علی، ابن شهر آشوب مازندرانی (م 588 ه) به كوشش دانش آشتیانی و سید هاشم رسولی محلاتی، 4 جلد، قم، انتشارات علامه.

130. مناقب ابن المغازلی. علی بن محمد، ابن مغازلی (م 483 ه) به كوشش محمد باقر بهبودی، چاپ دوم، تهران، كتابفروشی اسلامیه، 1402 ه.

ص: 278

131. المنتظم فی تاریخ الأمم والملوك. ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، ابن جوزی (م 597 ه). به كوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، مراجعه نعیم زَرْزُور. چاپ اول، 18 جلد، بیروت، دارالكتب العلمیه، 1412 ه/ 1992 م.

132. المُنَمَّق فی أخبار قریش. محمد بن حبیب بغدادی (م 245 ه)، تحقیق خورشید احمد فارق، چاپ اول، بیروت، عالم الكتب، 1405 ه/ 1985 م.

133. المَواهِبُ اللَّدُنِّیة بالمِنَح المحمّدیة. احمد بن محمد قَسْطَلانی (م 923 ه)، به كوشش مأمون بن محیی الدین الجنّان، چاپ اول، 3 جلد، بیروت، دارالكتب العلمیه، 1416 ه/ 1996 م.

134. میزان الاعتدال فی نقد الرجال. شمس الدین محمد بن احمد ذهبی (م 748 ه) تحقیق محمد علی بجاوی، 4 جلد، دارالفكر.

135. المیزان فی تفسیر القرآن. سید محمد حسین، علامه طباطبایی (م 1402 ه) چاپ سوم، 20 جلد، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1393 ه/ 1973 م.

136. النصّ والاجتهاد. سید عبدالحسین شرف الدین عاملی (م 1377 ه) تحقیق ابو مجتبی، چاپ اول، مطبعه سید الشهداء، 1404 ه.

137. نهایة الأَرَب فی فنون الأدب. شهاب الدین احمد بن عبدالوهاب نویری (م 733 ه) تحقیق گروهی از فضلا، چاپ اول، 27 جلد، مصر وزارة الثقافة و الارشاد القومی، 1405 ه/ 1985 م.

138. النهایة فی غریب الحدیث. مبارك بن محمد، ابن اثیر جزری (م 606 ه) تحقیق طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، چاپ چهارم، 5 جلد، قم، اسماعیلیان 1364 ه.

139. نهج البلاغة. محمد بن حسین موسوی، سید رضی (م 406 ه) تحقیق صُبْحی صالح، چاپ اول، بیروت، دارالكتاب اللبنانی، 1980 م.

ص: 279

140. وسیلة الإسلام بالنبی علیه الصلاة والسلام. ابوالعباس احمد بن حسین، ابن قُنْفُذ قُسَنْطینی (م 810 ه) تحقیق سلیمان صید محامی، چاپ اول، دارالغرب الاسلامی، 1404 ه/ 1984 م.

141. وفاء الوفا بأخبار دار المصطفی. نورالدین علی بن احمد سمهودی (م 911 ه) تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید. 4 جلد در سه مجلد، بیروت، دارالكتب العلمیه.

142. الوفاء بأحوال المصطفی. ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، ابن جوزی (م 597 ه) تحقیق مصطفی عبدالواحد، چاپ اول، 2 جلد، قاهره، دارالكتب الحدیثه، 1386 ه/ 1966 م.

ص: 280