و برخي آزادند. براي دسته اول بردگي نه تنها فراخور حال بلكه عادلانه است … كه طبيعتاً مال خودش نيست و از آن ديگري است و طبيعتاً برده است (پوپر،1369 :645). در اين نظر ارسطو كاملاً نگاه طبيعي وي به عدالت ديده مي شود. در اين روش اگر برده با شهروندآزاد نابرابر است پس عدالت آن است كه معامله بين آن دو نابرابر باشد. عدالت، رفتار نابرابر با آنهاست. به اينگونه است كه نيلسن معتقد است كه : «برداشت ارسطو از عدالت آشكارا اشرافي است.» (نيلسن، 1382 : 365) .اما رابطه طبيعت و عدالت چيست؟ آيا مي توان عدالت را بر اساس طبيعت وضع نمود؟ مسلما نظرات موافق و مخالفي در اين زمينه ديده مي شود. بشيريه معتقد است : «هيچ رابطه علمي قانع كننده اي ميان طبيعت و عدالت وجود ندارد و مدافعان طبيعي بودن عدالت، آن را از طبيعت به طور منطقي استنتاج نمي كنند، حال آنكه مي توان عدالت را منطقاً از اصولي كه ساخته و پرداخته عقل انسان است، استنتاج كرد (بشيريه، 1376 : 9).عدالت طبيعي داراي اصول ثابت و لايتغيري است و جنبه تك گويي و استبدادي دارد. در اين دسته بندي در مقابل عدالت طبيعي، عدالت وضعي قرار دارد. در اين تعريف عدالت امري است اخلاقي، انساني، عقلاني وسيال. در اين حالت عدالت امري است كه با توجه به شرايط و مقتضيات و ذهنيات و بر اساس عقل جمعي و بر اساس ضروريات زمان، تعريف، ارزيابي و باز تعريف مي شود. در اين حالت عدالت امري ناشي از توافق عمومي اعضاي يك جامعه و بنابراين قابل تغيير است و

مانند عدالت طبيعي ثابت و لايتغير نيست. بر خلاف ديدگاه طبيعي نسبت به عدالت كه تك گفتار است عدالت وضعي تك گفتار نيست و با گسترش آزادي و عرصه عمومي و حوزه بحث و نقد و زدودن موانع لازم مي تواند، چندگو باشد. ديدگاه متاخرين در برابر ديدگاه كلاسيك قرار مي گيرد، به عنوان مثال كانت معتقد است : «گرچه مشكل به نظر مي رسد، اما معضل تأسيس دولت يا نظام اجتماعي عادلانه حتي براي جامعه شياطين نيز قابل حل است، مشروط بر اينكه آنها داراي عقل باشند. «اشتراوس، 1373 : 267). اين نگرش عقل گرايانه كانت به عدالت را مي توان دست مايه گسترش عدالت وضعي و آغاز تضعيف نگرش طبيعت گرايانه به عدالت دانست. راسل از ديگر نظريه پردازان كه در زمره نگرش وضعي به عدالت قرار دارد، تشخيص اكثريت را مبناي مناسبي براي عدالت تلقي مي كند و مي گويد : «عدالت عبارت است از هر چيزي كه اكثريت مردم آن را عادلانه بدانند يا به بيان ديگر عدالت نظامي است كه آنچه را تصديق عموم، زمينه هايي براي نارضايتي مردم فراهم مي كند، به حداقل برساند.» (كاتوزيان، 1377 : 625). مي توان نگاه عقل گرايانه راسل را در اين تعريف مشاهده نمود كه پايبندي به اجماع عمومي و توافق جمعي و عقل جمعي مي گيرد كه به مقتضاي شرايط در تصميم خود بازنگري مي كند و عدالت را تعريف مي نمايد. عدالت «مقايسه اي» و «غيرمقايسه اي» نگاه خاصي به عدالت مي تواند ما را به تفكيك آن به عدالت مقايسه اي و غيرمقايسه اي رهنمون سازد. چنانكه از نام گذاري

نيز مستفاد مي گردد، عدالت مقايسه اي به شرايطي اطلاق مي گردد كه تعريف عدالت و تشخيص عادلانه بودن امر به مقايسه وضعيت و شرايط امر با ساير امور مرتبط باشد. به اين ترتيب امري براي فرد عادلانه است كه بتوان در مقايسه وضعيت و شرايط فرد باساير افراد براي او لقب عادلانه را به كار برد. در اين حال مي توان عدالت توزيعي را از اين دسته محسوب نمود. چرا كه در عدالت توزيعي بحث از چگونگي و اصول و قواعد حاكم بر تقسيم و توزيع عادلانه امور، امكانات و مزايا در وظايف در رابطه با ديگران و استحقاق هايشان و با در نظر گرفتن وضعيت و شرايط است. در اين حالت توزيع سهم هر كس در ارتباط با استحقاق ديگران، تعداد افراد، و شرايط حاكم بر آن توزيع قرار دارد. در اين رابطه مي توان از توزيع ساده غذا از ظرف غذاي ثابت بين افراد متعدد مثال زد. در اينجا سهم عادلانه هر فرد بستگي به تعداد افراد، ميزان غذا و … دارد. عدالت غيرمقايسه اي شرايطي است كه توزيع سهم به شرايط ديگران بستگي ندارد، بلكه مستقل از در نظر گرفتن، استحقاق، شرايط و وضعيت ديگران و به صرف وضعيت فرد سنجيده مي شود و نيازي به مقايسه و سنجش شرايط فرد با شرايط ساير افراد نيست. مي توان عدالت در قضا و كيفردهي را از اين دسته محسوب نمود. چرا كه در عدالت قضايي بدون توجه به مقايسه با ديگران و عادلانه بودن يا نبودن شرايط قضا براي ديگران، بايد عدالت براي هر فرد به تنهايي و مستقل، اجرا گردد. در

رابطه با مصاديق ديگر عدالت غيرمقايسه اي مي توان به امانت داري، وفا به عهد و التزام به قراردادها اشاره نمود. چنانكه مشخص است در رابطه با هر يك از اين امور هر فرد مستقل از عمل ديگران ملزم به انجام تعهد خود مي باشد. عدالت «رويه اي» يا «صوري» و «محتوايي» در حقوق جعفري لنگرودي در «ترمينولوژي حقوق» خود واژه عدالت را به واژه هاي «عدل و انصاف» ارجاع مي دهد و آن را به دو گونه تعريف مي كند :- گذاشتن پايه احقاق حق بر مساوات در مقابل قانون و احترام به حقوق افراد.- در مقابل قوانين موضوعه به كار مي رود يعني نظري كه از قوانين موضوعه گرفته نشده و حتي ممكن است مغاير با آن باشد، در عين حال كه عرفاً مصداق عدل و انصاف شمرده مي شود (جعفري لنگرودي، 1372). عدالت حقوقي چنانكه مشخص مي گردد با حق و احقاق آن رابطه دارد. بحث حق مطمئناً به دنبال خود نقص حقوق و تجاوز به حقوق افراد را در خود دارا مي باشد. از سويي نيازمند قانون براي تعيين حقوق و مجازات عادلانه براي خاطيان و دريافت غرامت براي صدمه ديدگان است و از سويي بحثي حساس است كه نيازمند رعايت اخلاق مي باشد. در ديدگاه حقوق مي توان عدالت را به صورت عدالت رويه اي يا صوري و عدالت محتوايي بررسي نمود. اين تفكيك از آن روست كه قانون و عدالت رابطه متقابل با يكديگر دارند. از سويي قانون مشروعيت و موجه بودن خود را از عادلانه بودن استمداد مي كند و از سوي ديگر قوانين و چگونگي اجراي آن

و محتوا و كيفيات آن خصوصاً از سوي مجريان قانون است كه به عنوان ملاك و معيار عادلانه بودن در نظر گرفته مي شود. از اين رو در اين رابطه دو سويه عدالت صوري و محتوايي مطرح مي گردد. عدالت رويه اي يا صوري به حقوق (law) مربوط مي شود. مشغله حقوق دانان و قضاوت و وكلاي حقوقي، درك و تطبيق و معرفي و بحث از قوانيني معتبر و رسمي و جاري در آن جامعه است. اما بحث در عدالت محتوايي و تشخيص اينكه چه قوانيني عادلانه و چه قوانيني نا به جا و نا عادلانه است، به حوزه اخلاق و فلسفه سياسي مربوط مي شود. براساس اين تلقي از عدالت صوري و محتوايي، بحث از عادلانه بودن يا نبودن قوانين (عدالت محتوايي) كار فيلسوفان و متفكران اخلاقي است و بحث در چيستي قوانين معتبر و رسمي يك كشور با يك نهاد حقوقي (عدالت صوري) وظيفه حقوق دان و نظريه پردازي هاي حقوقي است (واعظي، 1384 : 91).چنانكه در بحث عدالت سازماني نيز توضيح داده شده است عدالت رويه اي به فرآيندي اشاره دارد كه تصميمات يا نتايج مورد تصويب واقع مي شوند. اعمال قواعد رويه اي و فرآيندهاي مناسب آن است كه مي تواند عدالت را رقم زند. براي درك عدالت رويه اي هي وود (Heywood) به مسابقه دو ميداني در يك ميدان ورزشي اشاره مي كند. وي اشاره مي كند كه در يك مسابقه دو ميداني همه دوندگان به لحاظ شرايط بيروني مساوي هستند. مثلاً همه آنها در ابتداي حركت فاصله هاي مساوي دارند، زمان شروع برابر است و فرض اين است كه

هيچ يك از ورزشكاران از داروي انرژي زا استفاده نكرده اند. در واقع همه چيز غير از استعدادهاي دروني ورزشكاران و تلاش آنان مساوي است. طبق عدالت رويه اي نظام هاي قضايي نيز بايد داراي اين ويژگي باشند، و به شكلي ثبات و استقرار يابند كه مجموعه اي از قوانين و پيامدهاي عادلانه را تضمين نمايند. طبق اصل عدالت رويه اي، دستگاه سياسي با شهروندان درجه 1 و 2 و دستگاه هاي خاص و فرآيندهاي حقوقي خاص درجه 1 و 2 نمي تواند حاكميت عادلانه اي داشته باشد (heywood, 1994 : 237).بحث عدالت رويه اي بر اصل برابري قوانين براساس جنس، نژاد، منزلت، مذهب و … است. بنابراين مي توان فرض كرد فرآيند رسيدگي به اتهامات و حركت تا حصول به نتايج بايد عادلانه باشد و دستگاه نبايد نسبت به افراد، گروه ها، نژادها و مذاهب سوگيري داشته باشد. هي وود معتقد است طبق عدالت حقوقي محتوايي، اصول و محتواي قانون بايد از اصولي عادلانه پيروي نمايد. محتواي قانون بايد نسبت به نژاد، گروه، جنسيت ، مذهب و …عادلانه باشد. هي وود مثال مي زند كه طبق قانوني پدر يا جد پدري يك دختر مي توانند وي را در دوره كودكي به عقد كسي درآورند و پس از بلوغ، وي زندگي مشترك را آغاز كند يا قوانيني كه مشاركت اجتماعي شهروندان را منوط به عقيده، مذهب، نژاد يا قوميت مي نمايد، و حقوق شهروندي آنان را مورد اجحاف قرار مي دهد (heywood, 1994 : 237). عدالت «رويه اي»، «مراوده اي» و «توزيعي»در سازمانبحث عدالت در سازمان به چگونگي تصميم گيري و تصميم سازي و نتايج

و پيامدهاي آن و نيز به روابط بين اشخاص در اثر اين تصميم گيري ها و نحوه تخصيص و توزيع منابع و پاداش ها اختصاص دارد. بحث عدالت در سازمان را مي توان به تفكيك عدالت رويه اي، عدالت مراوده اي و عدالت توزيعي بررسي نمود. بارون (baron) و گرينبرگ (greenberg) معتقد است : عدالت رويه اي در سازمان به رعايت انصاف در فراگردهايي كه به وسيله آنها تصميمات سازماني اتخاذ مي شود، توجه دارد (greenberg baron, 2000 : 145).كريتنر (kreitner) و نيكي (knicki) نيز به همين تعريف اشاره مي كنند و تأكيد خاص بر تصميمات مبتني بر تخصيص دهنده منابع و پاداش ها دارند. آنها معتقدند : عدالت رويه اي در سطح سازمان بر انصاف ادراك شده از فراگردها و رويه هاي مورد استفاده در تصميمات تخصيص دهنده منابع و پاداش ها دلالت دارد (kreitner knicki, 2001 : 243).عدالت مراوده اي مبحث ديگري است كه در رابطه با سازمان مطرح مي گردد. كريتنر و بارون عدالت مراوده اي را در سطح سازمان، انصاف ادراك شده از رفتار و ملاك بينابين اشخاص در تعيين پيامدها و نتايج فعاليت هاي سازماني در نظر مي گيرند (greenberg baron, 2000 : 147) بايس (bies) و ماگ (moag) سازه عدالت مراوده اي را براي مطرح كردن كيفيت رفتار بين شخصي دريافتي از تصميم گيرنده سازماني، معرفي كردند. آنها معتقدند كيفيت رفتار بين اشخاص در طول اجراي رويه ها، در تعيين قضاوت هاي منصفانه مهم و مؤثر هستند. توجيهات و توضيحات ارائه شده در درك انصاف مؤثر هستند و احتمال اينكه رويه هاي تصميم گيري منصفانه نگريسته

شوند، را افزايش مي دهد (krag lind, 2002).عدالت توزيعي شكل سومي است كه مطرح مي گردد. عدالت توزيعي در سطح سازمان منعكس كننده انصاف ادراك شده از تصميمات مربوط به نحوه تخصيص و توزيع منابع و پاداش هاست (kreitner kinicki, 2001). بنابراين ادراكات فردي از اينكه نتايج منصفانه هستند يا غيرمنصفانه به مشابه ساز و كار عدالت توزيعي عمل مي كنند و چنانكه تايلر در 1984 دريافت، ضريب همبستگي قوي بين عدالت توزيعي و رضايت در سازمان ها وجود دارد (orlando, 2002). چنانكه ملاحظه مي گردد در عدالت توزيعي تناسب تقسيم انواع منابع از جمله احترام، پاداش، مزايا و … بررسي مي گردد.

فهرست منابع

-اخوان كاظمي بهرام (1379)، عدالت در انديشه سياسي غرب، اطلاعات سياسي، اقتصادي، شماره 154-153.-اشتراوس، لوي (1373)، فلسفه سياسي چيست؟ ترجمه : فرهنگ رجايي. تهران: نشر علمي و فرهنگي چاپ اول.

-آشوري، داريوش (1373)، دانش نامه سياسي، تهران : نشر مرواريد، چاپ سوم.

-افلاطون، (1367)، جمهوري، ترجمه : محمدحسن لطفي، تهران: نشر خوارزمي. -بشيريه، حسين (1376)، اقتراح در باب عدالت با موسي غني نژاد و حسين بشيريه، نقد و نظر، سال سوم، شماره دوم و سوم.-بشيريه، حسين (1379)، تاريخ انديشه هاي سياسي در قرن 20، جلد دوم، ، تهران: نشر ني.-بشيريه، حسين (1374)، دولت عقل، ده گفتار در فلسفه و جامعه شناسي، تهران: نشر علوم نوين .-پوپر، كارل (1369)، جامعه باز و دشمنان آن، ترجمه : عزت الله فولادوند، تهران : نشرخوارزمي.-جعفري لنگرودي، محمدجعفر (1372)، ترمينولوژي حقوق، تهران : نشر احمدي، چاپ ششم.-راولز،جان (1376)، عدالت و انصاف و تصميم گيري عقلاني، ترجمه : مصطفي مليكان، نقد و نظر، سال سوم، شماره 2

و 3.-صليبا،جميل (1370)، واژه نامه فلسفه و علوم اجتماعي، ترجمه : كاظم برگ نيسي/ صادق سجادي، تهران : شركت سهامي انتشار.-قديري اصل، باقر (1364)، سير انديشه اقتصادي، تهران : نشر دانشگاه تهران-كاتوزيان، ناصر (1377)، فلسفه حقوق، تهران : شركت سهامي انتشار، جلد اول.-مك لين،ايان (1381)، فرهنگ علوم سياسي آكسفورد، ترجمه: حميد احمدي، تهران : نشر ميزان-نيلسن، كاي (1382)، واكاوي مفهوم عدالت، ترجمه، عليرضا كاهه، راهبرد، شماره 30، زمستان.-واعظي،احمد (1384)، عدالت صوري، عدالت محتوايي، فصل نامه علوم سياسي، سال هشتم، شماره 29.-هوفه،اتفريد (1383)، درباره عدالت: برداشت هاي فلسفي، ترجمه : امير طبري، تهران : نشر اختران.

-Campbell Tom, (1990), Justice, Alantic Highlands, Humanities Press International.Heywood, A (1996), political ideas and - conceps, London, mac millan-Greanberg jerald report a.baron (2000), behavior in organizations : understanding and managing the human side of work, seventh edition : prentice hall inc.-Kreitner robert angelo kinicki (2001), organizational behavior, fifth edition : irwin/ mc graw-hill.-Laura j.krag e allan lind, (2002), the injustice of others : social reports and the integration of others experiences in organizational justice judgements, vol 89, issue 1.-Orlando c.richard(2002), procedural voice and distrubtive justice, jornal of business research,, vol 55, issue 9.

با تجديد نظر در چاپهاي قبلي بسيار متفاوت است به طوري كه بخوبي نشان مي دهد كه دستور كار جامعه شناسي يك دهه است كه تغيير كرده است. اين مساله را بايد جدي گرفت. نويسنده دو سايت اينترنتي در صفحه انتشاراتي پالتي براي اساتيد و دانشجويان احداث كرده است و در آن منابع بيشتري را در ارتباط با موضوعات كتاب در اختيار قرار داده است. از جمله اين منابع درسهاي خود وي در مدرسه اقتصادي لندن در چهارسال گذشته است. راهنماي تدريس تكميلي نيز براي اساتيد همراه با منابع الكترونيكي بسياري معرفي شده است . همچنين براي اكثر فصول چون فرهنگ و جامعه ، جهان در حال تغيير ، تعامل اجتماعي و زندگي روزمره ، جنسيت و رابطه جنسي ، جامعه شناسي بدن ، خانواده ، جرم و انحراف ، نژاد ، قوميت و مهاجرت ، طبقه ، قشربندي و نابرابري ، فقر، رفاه و محروميت اجتماعي ، سازمانهاي مدرن ، كار و زندگي اقتصادي ، دولت و سياست ، وسايل ارتباطات جمعي ، آموزش ، دين و مذهب ، شهرها و فضاي شهري ، و رشد جمعيت و بحران زيست محيطي (اكولوژيكي) سايت هاي اينترنتي مختلفي معرفي شده اند.

چاپ چهارم از 21 فصل تشكيل شده است. داده هاي تجربي كتاب كاملا تجديد نظر شده اند. منابع جديدي كه در رابطه با موضوعات در سالهاي اخير در روزنامه ها ، مجلات تخصصي و كتب نوشته شده اند به آن افزوده شده و يا به آنها اشاره رفته است. تمامي فصول مورد تجديد نظر قرار گرفته اند و برخي بخش هاي اساسا براي اولين بار

نگارش شده اند. بطور مثال در فصل 12 ، سازمانهاي مدرن ،بحث بوركراسي زدايي در سازمانهاي مدرن از قسمتهاي جديد مي باشد و در كنار بررسي نظريات بلا (Blau) در مورد مساله وجود روابط غير رسمي سازماني و تحليل وبر از ديوان سالاري كه محور تحليل روابط رسمي در روابط سازماني است اين سوال مورد بررسي قرار گرفته است كه آيا ما بطور تدريجي شاهد ظهور بوركراسي هاي مدل وبري هستيم يا نه. اگرچه گفته شده است كه هنوز در ميان جامعه شناسان وفاقي بر سر اين مساله كه ساختار سازمانهاي مدرن دچار تغييرات اساسي شده است مشاهده نمي شود، نظريات جديد سه نظريه پرداز يعني هنري مينتزبرگ (Henry Mintzberg) ، جرج ريتزر (George Ritzer) و استوارت كلگ (stuart Clegg) در اين مورد تشريح شده است. بطور نمونه كلگ (Clegg) مي گويد پيش بيني وبر كه عقلانيت روز افزون و تمركز در سازمانها بوقوع مي پيوندد تحقق نيافته است. او به گرايشات زيادي در سازمانهاي معاصر اشاره مي كند تا نشان دهد تغييرات اخير در سازمانهاي مدرن نشانه ظهور سازمانهاي پست مدرن هستند. نخست وي به تاثير زمينه هاي فرهنگي در شكل هاي سازماني اشاره مي كند و ارزش و سبك زندگي در يك فرهنگ را بر فعاليت سازمان موثر مي بيند. ويژگي ديگر سازمانهاي پست مدرن تمايز زدايي است. يعني گرايشي كه از وظايف تخصصي شده دوري مي گزيند و بطرف توسعه وظايف وسيع تر و مهارتهاي متنوع تر مي رود. كارگران سازمانهاي پست مدرن درگير با مراحل بيشتري در فرايندهاي كاري هستند. مثلا كارگران در قسمت فروش در تيم هاي طراحي هم شركت

مي كنند . در حاليكه در سازمانهاي مدرن كارمندان تنها به يك كار ويژه مي پردازند.

از تغييرات ديگر مي توان به فصل 21 ، تفكر نظري در جامعه شناسي ، اشاره كرد كه به چهار معماي مطرح در جامعه شناسي يعني ساخت و كنش ، وفاق و تضاد ، مساله جنسيت و شكل گيري جهان جديد پرداخته است و متفكران مربوطه را چون جوديث باتلر (Judith Butler) ، سوزان فلودي(Susan Faludi) ، ميشل فوكو (Michel Foucault) ، اريك بك (Ulrich Beck) ، يورگن هابرماس (Jurgen Habermas) ،مانول كاستلز(Manuel Castells) و آنتوني گيدنز(Anthony Giddens) مورد بررسي داده است.

اما آنچه كه محور تجديد نظرها در اين كتاب است بازتاب و تاثير پديده جهاني شدن (globalization) بر تمامي نهادهاي اجتماعي مي باشد كه در بيشتر موضوعات از جمله فصل 6 ، جامعه شناسي بدن(sociology of Body) ، و فصل 13 ، كار و زندگي اقتصادي بازتاب يافته است. اين تاثيرات در فصل سوم تحت عنوان جهان در حال تغيير مورد بحث قرار گرفته است و منابع زيادي از جمله سخنراني هاي گيدنز در چند سال اخير در سايت اينترنتي بعنوان منابع تكميلي در دسترس قرار دارد. در اين فصل به ترتيب ابعاد جهاني شدن ( يعني عوامل موثر و كمك كننده به افزايش آن مانند تغييرات سياسي،جريان اطلاعات، تشكيل و رشد شركتهاي فرامليتي و تركيب كامپيوتر و فن آوري ارتباطات دور)، رهيافت هاي مختلف له و عليه جهاني شدن ( يعني شك گرايان ، افراطيون و معتدلين)، تاثير جهاني شدن بر زندگي ما ( از جمله ظهور فردگرايي ، الگوهاي جديد كار ، فرهنگ توده اي يا

توده اي شدن فرهنگ (popular culture)، ريسك و جهاني شدن ( يعني ريسك توليد شده (manufactured risk ) و جامعه جهاني در ريسك (global risk society)، و جهاني شدن و نابرابري بطور ساده و روان توضيح داده شده است.

درسالهاي اخير مناقشات زيادي پيرامون وجود اين پديده رخ داده است. بطور عمده سه دسته يعني شك گرايان ، افراطيون و معتدلين در اين مورد اظهارنظر كرده اند. كساني از جهاني شدن بيش از حد (hyperglobalizers) بحث مي كنند و كساني كه در ظهور چنين پديده اي ترديد دارند (skeptics) در دو سوي طيف انديشه يكپارچگي جهاني هستند ، و نظريات ميانه روها(tranflomationalists) ، كه گيدنز چهره شاخص آن است ، در مركز طيف قرار دارند.

دسته اول مربوط به نظريه اي است كه جهاني شدن را مفهومي تام (Total) و جديد مي دانند كه پاياني است بر نهادها بويژه دولت - ملت(Nation-state) ،علم سياست و غيره. بر اساس اين نظريه، هر چه بازار جهاني گسترش يابد همه در موقعيت بازار رقابتي قرار ميگيرند. به عبارت ديگر اين پديده در حال گسترش است به اين معني كه اگر اين فرايند كامل شود دولت رفاه(Welfare state) كه از مفاهيم سياست جديد است از بين ميرود زيرا كه ديگر دولت نقشي نخواهد داشت. سرمايه مالي بسيار متحرك شده است و دولتها نمي توانند توازن بين نيروي كار و سرمايه را كه پيش فرض استقرار دولت رفاه بود برقرار كنند. انديشمندان شاخص اين نظريه اماي(Ohmae) است. اماي به نقش استراتژي و قدرت در بازار جهاني ميپردازد و معتقد است در جهان بي مرز كنوني خبري از منافع ملي نيست و سنت

پرداختن به منافع ملي كمتر مشاهده ميشود . بطور مثال اگر به حجم سرمايه گذاري ها در ايالت هاي شمالي امريكا نگاه كنيد يك سوم سرمايه گذاريهاي سالهاي اخير را ژاپني ها انجام داده اند. اين نظريه از اين بحث مي كند كه اگر هم رقابتي در كار باشد رقابت بين مناطق است نه بين كشورها. رويكرد قديمي كه معتقد بود دولتها بايد مردم را در برابر خطر استثمار حفاظت كنند ديگر مرده است و لازم نيست ديگر دولت ها حتي سرمايه را حفاظت كنند زيرا بازار خود نسبت به تحولات عكس العمل نشان مي دهد و جهت و محل خود را مي يابد. بطور مثال كساني كه تا چندي پيش در هنك كنگ سرمايه گذاري كرده بودند اينك بدليل سپردن اختيار كنترل اين كشور به چين، سرمايه ها را به كانادا برده اند و آنجا مشغول به سرمايه گذاري هستند. مساله ديگر، جريان سريع و گسترده اطلاعات است كه مستقيما به مصرف كننده ميرسد و توانايي دولتها را براي وانمود كردن يا توجيه كردن اين مساله كه چه اطلاعاتي لازم است به مصرف كننده برسد كه متناسب با منافع اقتصاد ملي باشد را از بين برده است. مردمي كه اطلاعات بيشتري دريافت مي كنند ترجيح مي دهند انتخاب هاي خود را داشته باشند بدون توجه به منافع ملي و به مرزها . اماي ميگويد مردم ميخواهند به سبك عمومي و جهاني زندگي كنند. ارزشها متكثر و اقتصاد پلوراليستي شده است، اگر چه در برخي كشورها اين نوع اقتصاد در حال چالش است.

اماي معتقد است همه كشورها بويژه كشورهاي عضو اوپك بايد اين واقعيت

را بپذيرند كه عصري كه منابع طبيعي يك ثروت واقعي تلقي ميشد گذشته است. ديگر مرزهاي ملي جريان واقعي فعاليت صنعتي را جذب نمي كند. ديگر كسي انديشمند تلقي مي شود كه بداند آن طرف جهان چه مي گذرد. بنابر اين ديگر نميتوان در درون مرزهاي ملي خوش زندگي كرد و تحت تاثير ساير زندگي ها قرار نگرفت. البته دولتها منكر وجود چنين وضعي هستند و حقايق را منكر مي شوند و سعي ميكنند تا از جريان سريع اطلاعات جلوگيري كنند، ليكن ديگرقدرت دولتها روي سه منبع اصلي اقتدار دولت در دوران ما قبل جهاني شدن، يعني اخذ ماليات (يا به عبارت ديكر مكانيسم توزيع مجدد درآمد)، تسلط و بهره گيري از منابع طبيعي، و نيز كنترل نيروهاي نظامي قرار ندارد، بلكه بر آگاهي مردم و جريان سريع اطلاعات است. به اعتقاد اماي وظيفه دولتها آموزش و اطلاع رساني آن هم آموزش براي عصر يكپارچگي جهاني است. به عبارت ديگر دولت ها چاره اي ندارند جز اينكه در خدمت رشد و گسترش اين پديده باشند.

جريان جهاني شدن در عرصه تجارت واقتصاد مشهود تر است. بطور مثال نيسان فولكس واگن را در ژاپن توزيع مي كند، فولكس واگن نيسان را در اروپا ميفروشد، مزدا و فورد در امريكا معامله مشترك دارند، جنرال موتور و تويوتا هر دو در امريكا و استراليا رقابت مي كنند، در امريكا جنرال موتور چندين محصول ژاپني را توليد كرده و مي فروشد، حتي برخي از اين شركتها در طرحهاي ”تحقيق و توسعه“ مشاركت و نيز رقابت دارند.

دسته دوم، كساني هستند كه بطور روشن مخالف نظريات اوماي هستند. اينان را

مي توان در زمره شك گرايان به جهاني شدن دانست. اينان معتقدند كه يكپارچگي جهاني يك ايدئولوژي مانند ليبراليزم است. در نظر اين دسته يكپارچگي جهاني براي نهادينه كردن ايدئولوژي اقتصاد مبتني بر بازار مطرح شده است كه در صدد است تا وجود يك اقتصاد جهاني را متحقق كند و در اين فرايند هر چه بيشتر از اقتصاد ملي جدا مي شود و لذا استراتژيهاي داخلي (protectionism) چون سياست جايگزيني واردات و حفاظت از رشد صنايع داخلي در ساختار اقتصاد ملي روز به روز كار كرد خود را از دست ميدهند به عبارت ديگر اقتصاد جهاني در حال دروني شدن است و اساس عمل آن نيز پويايي است كه نيروهاي غير قابل كنترل در بازار آن را تعيين ميكنند و هيج چيزي به دولت - ملتها مديون نيستند و هر كجا بازار ديكته كند كار ميكنند. اين رهيافت چنين پديده اي را بي سابقه و تجربه نمي داند و معتقد است در گذشته نيز پديده اي با اين مشخصات وجود داشته است، زيرا كه سابقه توسعه اقتصاد بين الملل بر بايه فن آوري صنعتي مدرن به دهه 60 قرن 19 بر ميگردد حتي از برخي جهات اقتصاد بين المللي در فاصله سالهاي 1914 -1870 بازتر و يكپارچه تر نيز بوده است . ثانيا شركتهاي در حال انتقال به جهاني شدن حقيقتا تعدادشان اندك است در حاليكه بيشتر شركتها اساس و پايه ملي دارند و تجارت بين الملل روي قدرت توليد و فروش ملي پايبند است و به نظر ميرسد گرايش اصلي و جاري در شركتهاي بين المللي امري واقعي نباشد. ثالثا بيشتر سرمايه گذاري مستقيم

خارجي در كشورهاي پيشرفته متمركز است و جهان سوم هم در تجارت و هم در سرمايه گذاري در حاشيه قرار گرفته است. البته اقليت كوچكي از كشورهاي تازه صنعتي شده را بايد مستثني كرد. رابعا بر خلاف آنطور كه صاحبنظران در رويكرد نخست به اقتصاد جهاني معتقد هستند اين اقتصاد با آن چيزي كه بتوان آنرا گلوبال ناميد فاصله بيشماري دارد. آنچه وجود دارد تمركز جريان تجارت سرمايه گذاري است و جريانهاي مالي بيشتر در محدوده مثلث ژاپن، امريكاي شمالي و اروپاي غربي است، و بنظر ميرسد كه همين تمركز هم ادامه يابد. بنابر اين قدرتهاي اصلي اقتصادي ( يعني سه ضلع اين مثلث) دايما سياستهاي شان را با هم هماهنگ ميكنند و اين استعداد را هم دارند كه بر بازارهاي مالي و ساير گرايشهاي اقتصادي فشار آورند. به اين خاطر است كه بازارهاي جهاني به هيج وجه وراي مقررات و كنترل عمل نميكنند. روشن است كه اين رهيافت، ابعاد اقتصادي جهاني شدن نقد ميكند زيرا اگر جهاني شدن در چالش ابعاد اقتصاديش به زمين بخورد راه به چالش كشيدن ابعاد ديگر آن چون حوزه سياست و فرهنگ آسانتر خواهد بود.

رويكرد سوم متمايز از هر دو ديدگاه قبلي است گيدنز جهاني شدن را بسط و گسترش و دنباله آنچه در گذشته وجود داشته است نميداند بلكه پديده اي تلقي ميكند كه به نحو بنيادي جديد است. بر خلاف ديدگاه نخست، گيدنز معتقد است جهاني شدن صرفا فرايندي نيست كه در بعد اقتصادي بر اساس اقتصاد بازار قابل فهم باشد و نيز لزوما نهادهاي گذشته را از بين برده باشد يا در حال از بين

بردن آنها باشد به عبارت ديگر اين پديده پايان سياست، پايان دولت - ملت (nation-state) ، پايان خانواده، پايان عواطف و رابطه ارتدوكس جنسي، پايان فرهنگ و ... نيست. بلكه بر عكس برخي از آنان را تقويت مي كند. بطور مثال ، تعميق جهاني شدن سياست ملي را تقويت هم مي كند چون بيشتر تصميم هاي اتخاذ شده پيامد سياست هاي ملي است. بطور مثال در بريتانيا سياست عدم تمركز و انتقال قدرت(Devolution) به مناطقي چون ولز، يا پيوستن به سياستهاي اقتصادي اتحاديه اروپا، و يا استقلال اسكاتلند پيامد تصميمات سياسي است. بنابر اين حوزه سياست (politics) است كه در قبال جهاني شدن مسول است. سياستمداران در مورد پديده دولت رفاهي بايد تصميم بگيرند، چه حزب چپ در قدرت باشد چه راست. انجام اصلاحات امري ضروري است.

يكي ديگر از ويژگيهاي جهان درحال تغيير كه ماهيت تجربي دوراني است كه در آن زندگي مي كنيم يعني مدرنتيه متاخر (Late modernity) ، انتشار پديده ريسك يا احتمال خطر(Risk) را افزايش داده است. بشر هميشه با انواع ريسك مواجه بوده است اما ريسك هاي امروزي بطور كيفي از زمانهاي گذشته متفاوت است. در گذشته جوامع انساني با ريسك هاي خارجي مورد تهديد قرار مي گرفتند. در زمان ما اين نوع خطر محصول كنكاش تجربي است كه به آن خطر توليد شده (Manufactured risk) مي گوييم در حاليكه در دوران مدرنيته متقدم(Early modernity) احتمال خطرات طبيعي نسبت بيشتري را تشكيل مي داد. در مورد بوجودآمدن يك جامعه ريسكي (Risk Society) الريك بك (Beck) ميگويد پديده هاي جديد ما را بر آن مي دارد كه در نگرش مان در مورد

همه چيز تجديد نظر كنيم. تغييرات در حال انجام ناظر بر بوجود آمدن جامعه اي ريسكي و پاياني بر طبيعت است. ريسك يا احتمال خطر چبز جديدي نيست و هميشه در زندگي محتمل بوده است. آنچه تغيير كرده است ماهيت ريسك است. ريسك نيروي پويايي براي تغيير زندگي فردي و سياسي شده است. شيوه اي كه ما با آن به تفسير ريسك مي پردازيم، درباره آن صحبت و مذاكره مي كنيم، و با پيامدهاي مدرنيته زندگي مي كنيم، جامعه، فرهنگ، و سياست را در دهه هاي آينده را مي سازد. مفهوم جامعه اي كه با ريسك سر وكار دارد (Risk society) فرصت هاي فردي و سياسي را در چشم ما مي گشايد و بر خلاف انديشه پست مدرنيته كه همه چيز را بر باد رفته مي بيند درك پويايي از تغيير اجتماعي ارائه مي كند. گيدنز معتقد است كه معناي جهاني شدن اين نيست كه جامعه جهاني در حال يكپارچه شدن است. بر عكس اين پديده در برخي ابعاد با تفرق و شقه شقه شدن روبروست تا اتحاد و يكپارچگي. بنابر اين جهاني شدن را نبايد توسعه سيستمي تعريف كرد. از سوي ديگر جهاني شدن يك پديده صرفا اقتصادي نيز نمي باشد كه در پي يكپارچه كردن توليد، توزيع و مصرف كالا و خدمات باشد بلكه اين پديده مجموعه اي است از انتقال و تغيير در حوزه زندگي، خانواده ، عواطف، تمامي روابط و تعاملات انساني ، و حوزه سياست . به همان ميزاني كه انتقال صورت مي گيرد وضع احساسي و عاطفي ما در حوزه عمل زندگي تغيير مي كند. موضوع جهاني شدن روابط

عاطفي افراد و زندگي شخصي آنهاست، روابط محلي و منطقه اي است كه به سراسر جهان كشيده شده است نه صرفا يك مساله اقتصادي. ملي گرايي در اسكاتلند، كشمير، كبك و ساير نقاط مسايلي هستند كه اين روند بايد به آنها پاسخ دهد. گيدنز اين عارضه را جهاني شدن ديالكتيكي ميداند. به عبارت ديگر بر ما روشن نيست كه ميزان تاثير اقتصاد كشورهاي آسيايي بر كشورهاي اروپايي يا امريكا چگونه است. آيا تاثيرات مثبت است يا منفي. لذا ميتوان گفت اثرات ديالكتيكي در جهاني شدن قابل مشاهده است. جهاني شدن را ميتوان افزايش تعميق كنش با فاصله در زندگي انسان دانست، به اين معني كه وقايع و رخدادها حتي با بعد مسافت زياد نيز بر روابط عاطفي و احساسي در زندگي افراد بطور مستقيم تر، كامل تر و بسيار نزديكتر از آنچه در گذشته بوده است تاثير مي گذارد و تصميماتي كه در باره سبك و شيوه زندگي كردن ميگيريم به مراتب بيش از گذشته پيامدهاي جهاني دارد. اگر به اثرات اينترنت، شبانه روزي شدن معاملات سرمايه گذاري و بورس اوراق بهادار و ... رخ داده است بنگريم در مي يابيم كه جهاني شدن پديده اي است كه زمان - مكان (يا تاريخ و جغرافيا) را سريع تر منتقل مي كند. ابداع ارتباطات ماهواره اي و ارتباطات الكترونيكي كه همسويي و همگرايي با فن آوري كامپيوتري دارد به ميزان مسايل اقتصادي اهميت داشته است. در چنين چهان در حال تغييري براي سود بردن و منتفع شدن از مواهب رفاهي آن بايد تصميمات را با احتمال خطر فزاينده اتخاذ كنيد. اين نوع افزايش احتمال خطر منحصر

به امور اقتصادي نيست. تصميم به ازدواج نيز به همان ميزان تصميمات اقتصادي تصميمي با احتمال خطر تلقي ميگردد زيرا كه هر نوع تماس جنسي به دليل افزايش پديده هايي چون ايدز احتمال خطر مرگ را افزايش داده است. در مورد زيست محيط نيز اطلاعاتي كه تحقيقات جديد جمع آوري كرده اند ميزان احتمال خطر را كه ناشي از گرم شدن زمين است افزايش داده است.

يكي از عوامل مهمي رشد جهاني شدن مساله تغييرات سياسي در جهان بر محور دموكراسي است. توسعه دموكراسي ، مسايل مربوط به آن ، و بررسي اينكه چرا دموكراسي در سراسر جهان بنظر در حال گسترش مي رسد، را گيدنز در اين فصل و منابع تكميلي مورد بحث قرار داده است. وي بين نوع دموكراسي هاي كهن و دموكراسي توده اي كه مربوط به ظهور جامعه صنعتي مدرن ميباشد ، كاملا تفاوت قائل مي شود كه در آن هركس، بدون توجه به جنس يا تمكن، بايد حق شركت در روند هاي دموكراتيك را داشته باشد. در اوايل تاريخ دموكراسي ، اشخاص بسياري در مقابل آن مقاومت ميكردند. دموكراسي گزيده اي محبوب، بخصوص در ميان گروههاي حاكم نبوده است، تا اينكه ما وارد قرن بيستم شديم . حالا بسختي ميتوان گروه حاكمي را پيدا كرد كه خودش اعلام نكند كه دموكراتيك ميباشد و يا حداقل متعهد به اصول دموكراسي است. ممكن است كشورهايي، مثل عربستان سعودي كه هنوز بصورت پادشاهي شبه فئودال اداره ميشود، را مستثني كرد، اما حتي در آنجا نيز ايده دموكراسي مطمئنا زنده است ودر مورد آن بخوبي بحث ميشود. اتحاد شوروي و همينطور چين خود را جمهوري

مردمي ميخواندند. البته ايده دموكراسي تا به واقعيت در آمدن فاصله دارد. معذالك ما شاهد توسعه گسترده اي از كشورهايي هستيم كه به لحاظ مشروعيت، دموكراتيك خوانده ميشود.

مطالعات تجربي مقايسه اي اثبات ميكنند كه دموكراسي خيلي بيشتر از گذشته گسترش پيدا كرده است. در قرن بيستم تنها يك توسعه تدريجي در دموكراسي رخ نداده است، بلكه آنچه اتفاق افتاده ، پيشرفت عمق دموكراتيزه شدن نظامهاي سياسي در سراسر جهان است . برغم آنكه اين پيشرفت قابل اثبات است، استثنائات خيلي بزرگي نيز در اين زمينه وجود دارد . به عنوان مثال روسيه، كشوري است كه در تلاش انتقال به دموكراسي است ، اما يك روند نا تمام و مسئله داري از روند دموكراتيزه كردن در آنجا وجود دارد. دموكراسي توده اي حزب كمونيست در چين، با توجه به اين معيارها يك سيستم دموكراتيك نيست . در تعداد زيادي از كشورهاي افريقايي فساد گسترده اي وجود دارد . با هيچ حساب واقعي نميتوان قيمومت و شكلهايي از راي گيري دروغين را دموكراسيهاي موثري به شمار آورد. به علاوه احتمال انحطاط تعدادي از دموكراسيها و درغلتيدن آنها به سوي رژيمهاي اقتدارگرا وجود دارد. به عنوان مثال ، كشورهاي آمريكاي لاتين در گذشته دموكراسي را تجربه كرده اند ، اما بعد تبديل به شكلهايي از اقتدارگرايي يا دولتهاي نظامي شدند و حالا دوباره به دموكراسي تبديل شده اند. اما مي توان گفت كه برگشت به حكومتهاي اقتدارگرا يا نظامي ،حداقل به عنوان يك پديده عام، نا محتمل است . براي اين تصور، دلايل محكمي وجود داردكه دموكراسي نه تنها بطور گسترده اي در حال تاسيس است، بلكه در

آينده بيشتر هم خواهد شد. بعد ديگر تغييرات سياسي مربوط به حوادث سال 1989 در اروپاي شرقي است كه بكلي متفاوت از شكلهاي قبلي انتقال انقلابي هستند . در اين مورد مطالعه نوشته هاي “زيگموند بومن” (Zygmunt Bauman) جامعه شناس دانشگاه ليدز انگلستان نشان مي دهد كه انقلابهاي 1989 بكلي متفاوت از گذشته بودند، چون با خشونت همراه نشدند، اما روند سريعي ازجنبش هاي مردمي از كشوري به كشور ديگر بوجود آمد . روندي كه از لهستان شروع شد ، به سمت مجارستان حركت كرد و بعد به شرق آلمان . در اين جنبش ها توده هاي مردم در خيابانها بودند، اما نخبگان دولتي بدون رويارويي ناپديد شدند، بجز در روماني و يكي دو نمونه ديگر ، رويارويي دنباله داري بين مقامات دولتي و جنبشهاي اجتماعي بوجود آمد. بومن اينها را انقلابهاي پست مدرنيسم (postmodern revolutions) ميداند ، چون ميتوان در آن تاثير تلويزيون و رسانه هاي عمومي را در مردمي ديد، كه به نيروهاي جديد ، در خارج از كشورشان پاسخ ميدادند، آنجا خشونتي در كار نبود و جنبش آنها شباهتي به انقلابهاي كلاسيك و سنتي نداشت.

آنچه كه در روند تغييرات سياسي بر پايه روندهاي دموكرايتك قابل بررسي است اين است كه در دولت هاي دموكراتيك مستقر شده، مقداري بي علاقگي به دموكراسي وجود دارد . اين تناقض جالبي است كه براي توسعه دادن به دموكراسي بايد آن را روشن ساخت. همزمان با گسترش دموكراسي در اطراف جهان ، در كشورهايي كه ميتوان آنها را به عنوان مركز كشورهاي دموكراتيك (دولتهاي دموكراتيك ليبرال اروپاي غربي ، ايالات متحده ، استراليا و غيره ) تعريف

كرد ، بي علاقگي روزافزوني نسبت به نهادهاي دموكراتيك بوجود آمده است. اين مورد بوسيله دانشمندان علوم سياسي بطور گسترده اي تحقيق شده است. بخصوص مطالعه كارهاي دانشمند علوم سياسي دانشگاه هاروارد ”جوزف ناي” (Joseph Nye) درايالات متحده آمريكا و اروپاي غربي . بر اساس اين بررسيها، تقريبا در همه كشورها ، سطوحي از كاهش اطمينان به رهبران سياسي وجود دارد. بطور كل، در اين بررسيها كاهش سطح اطمينان به چهره هاي مقتدر{اجتماعي} از قبيل اساتيد ، دكترها و ديگر افراد متخصص نيز مشاهده مي شود. همچنين در بيشتر كشورها، بخصوص در ايالات متحده، سطح راي دهندگان درانتخابات نسبت به گذشته پايين تررفته است ، و درجه بي علاقگي نسبت به دموكراسي در ميان جوانان افزايش يافته است. براي توضيح اين مساله، بايد به همان پديده توسعه دموكراسي نظر افكند و آن را توضيح داد. نخست ، به تاثير يكپارچگي جهاني بايد اشاره كرد. يكپارچگي جهاني را نبايد صرفا به عنوان توسعه ميدانهاي بازار (Marketplace) جهاني تصور كرد. اين تغييرات بوسيله انقلاب ارتباطات و بوسيله توسعه و تعامل ارتباطات ماهواره اي و فن آوري اطلاعاتي به پيش ميرود، و جهاني را بوجود مي آورد كه هيچ چيز نميتواند در آن مخفي باشد . در جهاني كه به طور روزافزون يكپارچه تر ميشود، مردم به صورت بالقوه به يك اندازه به اطلاعات دسترسي دارند .اين به اين مفهوم است كه امور اين دنيا بسيار شفافتر از گذشته شده است. جهاني كه همه چيزدر آن قابل رويت تر است، براي ماهيت دموكراسي و مشروعيت نظامهاي دموكراتيك موجود عواقبي در بر دارد. اين جهان يكپارچه دارد چيزي را

بوجود مي آورد كه آن را نظام اطلاعاتي باز مي نامند كه بوسيله فن آوري جديد اداره ميشود و با بكار كيري كامپيوترها، راديو يا تلويزيون توليد ميشود. در يك نظم اطلاعاتي باز، فرايندهايي كه قدرت را پنهان مي كردند، براي ادامه روند كذشته با مشكل روبرو هستند. در اين قرن، جنگي كه در پيش است در حول و حوش اين نظم اطلاعاتي در حال ظهور ، توسعه مي يابد .

ما مواجه با ظهور جمعيت بازتابي تري درجهان هستيم . جهان بازتابي(Reflexive World) ، جهاني است كه شما اطلاعات رادر آن بكار ميگيريد و با فعال كردن استفاده از آن اطلاعات، زندگيتان را نظم ميدهيد، با كساني كه تعريف ديگري از آن اطلاعات دارند مجادله ميكنيد و امكاناتي را كشف ميكنيد كه برايتان گشوده شده است. در كل هر چه تحصيل كرده تر و دولتمندتر باشيد استفاده بازتابي بيشتري از دنيا ميكنيد. زندگي براي فقرا و كساني كه دسترسي كمتري به انقلاب اطلاعات دارند، بيشتر شبيه تقدير است . براي بسياري از ما، زندگي بطور روزافزوني از تقدير جدا ميشود، چون ما فعالانه با بسياري از وقايع اطرافمان درگير هستيم . براي مثال، در تشخيص بيماري، وقتي افراد طبقه متوسط بيمار ميشوند، كامپيوتر خود را روشن ميكنند ، سراغ بزرگراه اطلاعاتي (Internet) ميروند ، صفحه وپايگاه اطلاعاتي خوبي گير مي آورند وآخرين تحقيقات راجع به بيماري شان را مي بينند. وقتي به مطب دكتر ميروند همين اطلاعات را به دكتر عرضه ميكنند و سعي ميكنند با او بر اساس آن اطلاعات گفتگو كنند، وديگر منتظر نمي مانند دكتر به آنها بگويد مشكل چيست .

مردم جهان ،در دنياي بازتابي شده اي كه با اطلاعات باز درگير شده است ، بازتابي تر مي شوند.

همه اين ها ، هم عواملي زمينه ساز براي توسعه دموكراسي در سراسر جهان است ، وهم مسئول رشد بي علاقگي به آن هستند كه در دولتهاي دموكراتيك پيشرفته بيشتر احساس ميشود. اين عوامل زمينه ساز دموكراسي اند ، زيرا با ظهور يك نظم اطلاعاتي جهاني شده ، كه در آن مردان و زنان تساوي بيشتري دارند، اين عوامل، در بيشتر كشورها ، به مثابه اهرم هاي ساختاري تاثير ميگذارند . البته ، اين عوامل از طريق فرايند هاي سياسي نفوذ مي كنند و بر خواسته هاي اتباع جامعه تاثير ميگذارند، اما در عين حال ماهيت قدرت را نيز تغيير مي دهند . در حقيقت اين حركتي از قدرت سخت به قدرت نرم است . منظور گيدنز از قدرت سخت قدرت نظامي ، اقتداري ، سلسله مراتبي و ديوان سالاري است . در جهاني كه رو به بازشدن ويكپارچكي است ،قدرت جهان الكترونيكي ،به مثابه قدرتي نرم و غير متمركز در تعين بخشيدن به نوع اقتدار جامعه موثر است. موثر ترين شكل قدرت در جهان ديگر آن چيزي نيست كه قبلا وجود داشت. اين امر را ميتوان ظهور و سقوط انديشه ماكس وبر، جامعه شناس آلماني، بحساب آورد. وبر بحث ميكرد كه موثرترين شكلهاي قدرت، مثلثي شكل است و آن قدرتي است كه بشدت در سيستم هاي ديوان سالاري متمركز شده است ، كه قدرت نظامي بايد به آن اضافه شود اما ديگر اين چيز ها در دنياي كنوني ، تا حد زيادي كارآيي ندارند. يك سازگاري

ساختاري بين اين تغييرات و توسعه تعميم يافته دموكراسي سياسي وجود دارد. البته، بنظر نميرسد كه يكي ديگري را توضيح دهد ، و همه نوع حوادث محتمل الوقوع در نقاط مختلف جهان وجود دارد. مردم براي دموكراسي ،درست همانطور بايد مبارزه كنند كه براي حقوق زنان . نميتوان با اين نيروهاي ساختاري درست مثل كاركردنشان در بيرون رفتار كرد، اما اين نيروها، نسبت به گذشته ،اهرم نفوذ بيشتري براي تلاش ، تغيير و شكل هاي مختلف قدرت سياسي عرضه ميكنند. گيدنز با اين تجديد نظر ها در كتاب درسي جامعه شناسي مي خواهد اين بحث را مطرح كند كه موضوع اصلي جامعه شناسي امروز بررسي پديده جهاني شدن و تغييرات آن در سنت ، خانواده ، دموكراسي ، نابرابري و ريسك است. به عبارت ديگر ما در مدرنيت متاخر با جامعه شناسي جهاني سروكار داريم. در حقيقت مي توان گفت اين كتاب آغازگر تغيير الگو (paradigm shift) در جامعه شناسي تلقي مي شود و برنامه پژوهشي تازه اي را در اين حوزه علوم اجتماعي پيش روي مي نهد. اين نوع تجديد نظر مي تواند الگويي براي نويسندگان بومي باشد تا متون كلاسيك و درسي خود را با توجه به تغييرات درمدرنيت متاخر يا بازتابي مورد تجديد نظر قرار دهند.

چاپ قبلي كتاب با ترجمه روان آقاي صبوري كاشاني به فارسي برگردانده شده است كه يكي از متون اصلي درس جامعه شناسي است. اميد است اين چاپ نيز توسط ايشان و يا ديگرمترجمين توانا هر چه زودتر در اختيار علاقمندان روبه افزايش علوم اجتماعي و جامعه شناسي قرار گيرد.

*لينك: http://www.aa-saeidi.com/course/archives/000009.php

دير متوجه خود شد وپس از سعي در شناخت و كشف عناصر طبيعي ومحيط پيرامون خود به عنوان آخرين مقوله مورد مطالعه،متمايل به شناخت خود گرديد كه البته اين سخن درستي نيست. شايد بهتر آن است كه بگوئيم انسان از لحاظ روش علمي خيلي دير مورد مطالعه قرار گرفت والا سعي در شناخت ماهيت و روابط انساني موضوعي است كه از ديرباز مورد علاقه بشر بوده است و اتفاقاً انسان قبل از پرداختن به طبيعت به خود و رفتارهاي خود مي انديشيده است كه البته اين امر بيشتر مورد توجه فيلسوفان،تاريخ نگاران،جغرافيدانان وسفر نامه نويسان بوده است . از قديمي ترين فرهنگ هاي انساني همواره با تمايل انسان به يافتن يك هويت روبرو هستيم ، انسان بر آن است كه خودرا بشناسد بنابراين در پي يافتن شباهت ها و تفاوت ها با ساير همنوعان خود برمي آيد . بدين ترتيب از طريق مكانيسم مقايسه انسان خود را ازديگري جدا كرده و هويت مي يابد. از طرفي تفكيكي كه باز در ذهن انسان رخ ميدهد و دو عنصر خير و شر را تعريف مي كند، دو جهان تفكيك شده در ذهنيت او بوجود مي آورد كه بايد موجوديت خويش را نيز در رابطه با اين دو جهان تعيين كند و البته خود را به جهان قدسي و ديگري را به جهان ناقدسي تعلق مي دهد و فضاي جغرافيايي خودرا عرصه خدايان مي شناسد كه خارج از مرزهاي آن شياطين حكومت مي كنند. در واقع انسان در نخستين قدمهاي خود نمي توانسته مفاهيمي چون تكثر و نسبيت فرهنگي را درك كند و همين زمينه بيگانه ترسي و

نفرت نژادي و ديني و در نتيجه جنگ و استثمار را براي به ارمغان آورده است و البته اين درست است كه جنگ ، استعمار و برده داري زمينه را براي مطالعه هر چه بيشتر انسان فراهم نمود و انسانها در فرآيند هويت يابي خود با ديگران ديگري آشنا شده اند و افقهاي جديدي براي مطالعه انسان گشود شد. پرداختن به انسان به مثابه يك علم داراي تاريخي رسمي است كه به 150 سال پيش باز مي گردد.

مردم شناسي ، انسان شناسي و جامعه شناسي چه در زادگاه خود يعني اروپاي غربي در اواسط قرن 19 چه در آمريكا و چه در كشور ما همزاد يكديگر بودند اما ريشه گسست در اين علوم را بايد در تقسيم بندي اوليه اي جست كه مردم شناسي را محدود به پرداختن به گروهي از مردمان در سرزمين هاي غير اروپايي ، سنتي و فاقد دولت و تمدن نمود كه به علت عدم كاربرد فراوان آن ( به جز در مواردي سياسي در جهت منافع استعماري ) رشد و توسعه آن اندك مي نمود . در واقع اروپائيان واژه مردم شناسي را كه از ريشه « ethnos» يوناني به معناي قبايل كوچنده و غير شهر نشين و بدوي بود را به ديگران و واژه جامعه شناسي « socio» را در باره جوامع صنعتي و مدرن خود بكار بردندكه اين تفكيك را مي توان ناشي از همان هويت يابي از طريق بازخورد با ديگران تحليل نمود . به هرحال اين تفكيك در خود حامل باري منفي بود ولي واژه انسان شناسي (anthropology ) كه در مكاتب آمريكايي و انگليسي

رواج داشت فاقد اين بار منفي بود و از طرفي بدليل جامعيت و اشتراكي كه درانسان شناسي وجود داشت سريعاً جاي خود را باز كرد . چون انسان شناسي از موجودي واحد يعني انسان سخن مي گفت كه با وجود اينكه در فرهنگ ها و زيستهاي مختلف ، مشخصات متفاوتي يافته اما همواره در بخش بزرگي از خصوصيات خود ، مفهوم انسان را درخود حفظ كرده است . بستر اين قضيه وقتي فراهم شد كه گسترده مطالعات مردم شناسي پس از جنگ جهاني دوم از حوزه جوامع غير اروپائي به كل جوامع جهان رسيد و ازطرفي استعمار و تاثير زندگي مدرن جوامع سنتي را به سرعت مورد استحاله قرار مي داد همچنين انسان شناسي آمريكايي به مجموعه بزرگي از شناخت اطلاق مي شد كه در يك سوي آن انسان به مثابه موجودي طبيعي و در سوي ديگر به مثابه موجود فرهنگي مورد مطالعه قرارمي گرفت و به اين ترتيب مردم نگاري و مردم شناسي به يكي از زير مجموعه هاي انسان شناسي فرهنگي تبديل شد و در واقع اصطلاح مردم شناسي همان كاربرد فرانسوي علمي است كه در مكاتب آنگلوساكسون به انسان شناسي فرهنگي و اجتماعي تعبير مي شود. به هرحال به نظر مي رسد مقصود انسان شناسي انسان است و مقصود مردم شناسي بعضي از انسانها . در دعواي مردم شناسي وانسان شناسي كه بگذريم تازه به اختلافاتي برمي خوريم كه ميان انسان شناسي و جامعه شناسي در باره روشها و همچنين تعيين قلمرو وجود دارد اختلافاتي كه شايد از اين سوالات آغاز شده است : تقدم فرهنگ برجامعه يا تقدم جامعه بر فرهنگ؟

انسان جامعه را مي سازد يا جامعه انسان را؟ روش ذره نگر در مطالعه انسان مفيدتر است يا روش كلان نگر ؟ پژوهشگر انسان شناس نه تنها خود واقعيت را مطالعه مي كند بلكه از آن هم بيشتر درون اين و اقعيت وارد شده و با آن زندگي مي كند پژوهشگر انسان شناس بدون هيچ پرسش و فرضيه اي كار خود را با مشاهده و توصيف آغاز مي كند وبيشتر پرسش مي آفر يند تا پاسخ ، در حاليكه جامعه شناس كار خود را با پرسش و نظريه پردازي آغاز مي كند در اين رويكرد تاكيد بر تحليل است نه توصيف مردم شناس چنان در واقعيت فرو مي رود كه نظريه را تنها بهانه و ابزاري مي داند براي مطالعه گروهها و قبايل و در واقع انسان شناس به نوعي كشف و شهود دست مي زند كه البته اين امر يكي از مشكلات بزرگ انسان شناسي از حيث روش شناختي است چون انسان شناس ممكن است بقدري در مسائل عاطفي و احساسي وروحي جامعه اي كه در آن وارد شده درگير شود كه ديگر نتواند از بيرون دست به تحليل بزند اما جامعه شناس ، مردم نگاري و توصيف را ابزاري مي داند براي تحليل . به اعتقاد جامعه شناس اين عقيده كه يك دانشمند كار خود را با مشاهده حقايق شروع مي كند امكان ناپذير است ، كدام حقايق ؟ ميليونها حقايق در جهان وجود دارد. اولين كار انتخاب موضوع مورد مطالعه و سپس پرسش و نظريه سازي است . جامعه شناس علاوه بر چيستي ، به چرايي مي پردازد و به غير از

سئوالات واقعي ، تطبيقي ( مقايسه اي ) سئوالاتي تكويني ( تاريخي ) و از همه مهمتر سئوالات نظري مطرح مي كند زيرا به قول گيدنز ، حقايق خود سخن نمي گويند و در واقع نظريه ها ما را به درك واقعيت ياري مي كنند و نظريه متضمن ساختن تفسيرهاي انتزاعي است چون با مفاهيم سروكار دارد و درگير مصاديق عيني نيست . جامع شناسي از آنجا آغاز مي شود كه جامعه وراي انسان اصالت پيدا مي كند و جامعه خود به عنوان يك مفهوم مطرح مي شود . مفهومي كه خارج از انسان وجود دارد ، پوياست و بقدري قدرتمند كه انسان را درخود زنداني كرده و مسائلي را براو تحميل مي كند. جامعه شناس به روابط ، كنش ها ، نهادها ، تضادها ، تغييرات و .... مي پردازد كه همگي مفاهيمي انتزاعي هستند و از طرفي جامعه شناسان براين باورند كه بدون فرض هاي نظري هيچ اقدام و تصميمي صورت نمي گيرد . از سوي ديگر با شكلي كه هم اكنون از جهان پيرامون خود مي بينيم ( توسعه ، تكنولوژي ، اطلاعات ، جهاني شدن ) تنها جامعه شناسي است كه به خوبي مي تواند از عهده فهم اين دنياي نوين برآيد و حتي به پيش بيني و آينده نگري بپردازد و بي شك حق با رابرت مرتون است كه عصر ما عصري است كه جامعه شناسي برآن حاكم است . زيرا جامعه تنها مفهومي است كه انسانها در آن مشترك اند در حالي كه فرهنگ فاقد چنين خاصيتي است . در نتيجه جامعه شناس مي تواند قوانيني جهان شمول را

تبين كنيد و ازهمه مهمتر جنبه هاي كاربردي مطالعات جامعه شناسي در زمينه هايي مانند جرم فقر ، بيماري ، نابهنجاري ، عدالت و ... است كه آن را داراي جايگاهي ممتاز مي كند . جامعه شناسي مدعي است كه تنها با ديدن و حس كردن يك سري از واقعيات نمي توان به شناختي كامل از انسان و جامعه دست يافت بلكه بايد به مفاهيمي كه در رابطه انسان با خود ، ديگران و محيط وجود دارد توجه كرد و از اين رو صبغه اي فسلفه اي مي يابد گويي جامعه شناسي همان فلسفه اجتماع ، فلسفه تاريخ ، فلسفه سياسي و فلسفه اخلاق و دين است . با اين حال بين جامعه شناسي و انسان شناسي همواره تبادلاتي در زمينه روشها و مكاتب بوده است كه باعث شده كه بعضي از وقتها ايندو كاملاً به هم نزديك شوند و مي توان دورانهاي همگرايي و واگرايي را در آن مشاهده نمود بطوري كه ابتدا ارتباط بسيار نزديكي بين جامعه شناسي و انسان شناسي وجود دارد و به هيچ وجه از همديگر قابل تمايز نيستند . در دوران ميانه به نحوي جدايي كامل ميان آندو صورت مي پذيرد كه ناشي از ظهور فونكسيوناليزم در انسان شناسي است و حال آنكه جامعه شناسان مانند كاركرد گرايان بررسي تاريخي را رها نمي كنند اما مشاهده مي كنيم كه كاركرد گرايي موفق به نفوذ در جامعه شناسي مي شود و در حال حاضر به نظر مي رسد با گسترش ارتباطات و پيدايي نوعي همگوني بين جوامع بيش از پيش اين دو حوزه را به هم نزديك كرده است .

*لينك: http://www.shafighi.com/forum/showthread.php?t=10352 منابع : • جامعه شناسي ، آنتوني گيدنز، ترجمه منوچهر صبوري • مردم شناسي ( روش ، بينش ، تجربه ) ، دكتر اصغر عسگري خانقاه • نظر جامعه شناسان در باره جامعه شناسي ، باب مولان ، ترجمه يوسف نراقي • تاريخ انديشه و نظريه هاي انسان شناسي ، ناصر فكوهي • مباني انسان شناسي ، دكتر محمد صادق فربد • اصول و مباني جامعه شناسي ، محمد حسين فرجاد

(Organism) با  ويژگي هاي كل گرايي (Holism) يا نگرش سيستمي (Systemic Approach) . 

اتميسم يا ذره گرايي :

پايه هاي اين نحله فكري در آرا و نظريات فلاسفه يونان و برخي كشورهاي شرقي است. اين نحله با رنسانس علمي، مجدداً ترويج يافت. از قرون 16 تا 19 ميلادي با تحقيقات و نظرات انديشمنداني چون بيكن (قرون 16 و 17). برونو (نيمه دوم قرن 16) گاليله (نيمه اول قرن 17) رنه دكارت (نيمه اول قرن 17) نيوتن (قرون 17 و 18) و ديگر متفكران، مكتب اتميسم به عنوان جهان بيني جديدي غالب شد. تجزيه گرايي به عنوان يكي از شاخه هاي جديد اين نحله، تقسيم هر پديده به اجزاي مختلف و بررسي جداگانه اين اجزا را تنها شيوه مطلوب علمي در رابطه با درك و شناخت احوال و طبيعت اشياء و امور موجود مي انگاشت. سهولت اين امر در علوم تجربي و طبيعي، مبناي اين قضاوت قرار گرفت كه اسلوب تجزيه گرايي تنها راه مطالعه امور و پديده هاست. تفكر اتميسم در اصل يك بينش مكانيستي است كه به كليه امور بي جان و جاندار، چونان دستگاهي ماشيني نظر مي افكند كه مي توان كليه اجزا و عناصر آن را به طور جداگانه مطالعه نمود و از اين رهگذر به كل آن دستگاه پي برد (گلابي ، 14).

از نظر اين طرز نگرش مكانيستي و تجزيه گرايانه، هيچ خاصيتي در موجودات وجود ندارد كه اجزايش، آن خاصيت را نداشته باشند؛ از اين رو با شناخت ويژگي هاي عناصر و اجزاي هر شي يا پديده اي اعم از طبيعي و اجتماعي مي توان به خاصيت كلي آن پديده دست

يافت. نگرش تجزيه گرايي با بار مكانيستي خود با وجود تكيه بر اصل علت و معلولي، دامنه اين رابطه علمي را به روابط ميان اجزا محدود كرده و علت نهايي و كاركرد و ساختار كل پديده ها را به فراموشي مي سپارد. با اينهمه ضعف و نارسايي اين نگرش هنگامي آشكار شد كه در تحليل پديده هاي پيچيده جوامع انساني، بخصوص پديده هاي چند بعدي روانشناختي و جامعه شناختي عاجز و درمانده شد .

در ابتدا نظريات كلاسيك در جامعه شناسي نيز بر انديشه هاي مكانيستي و قالب هاي فكري متداول در علوم فيزيك كلاسيك متكي بود. چنان كه مفاهيمي چون تعادل، توازن قوا، سكون اجتماعي و قانون سكون يا « اينرسي »كه در علم فيزيك براي اجسام مادي وجود داشتند، در جامعه شناسي نيز راه يافته بودند. در نتيجه دانش اجتماعي كلاسيك، چهره فيزيكي به خود گرفته، در واقع نوعي جامعه شناسي فيزيكي و علم فيزيك اجتماع پديد آمده بود. روش هاي مطالعه پديده هاي اجتماعي نيز از اين ديدگاه برگرفته شده بودند. در جامعه شناسي فيزيكي يا فيزيك اجتماعي، تفكرات تجزيه گرايانه و عنصر گرايي و كوشش براي دريافت اتم هاي اجتماعي، زيربناي شناخت اجتماعي را تشكيل مي دادند. با پيشرفت علومي چون زيست شناسي و تفكر اجتماعي، مسلم شد كه پديده هاي اجتماعي از قوانين فيزيك پيروي نكرده و سيستم هاي بسته اي نيستند. چنان كه متفكران اوليه جامعه شناسي، همچون اسپنسر جامعه را شبيه ارگانيسم زنده قلمداد كردند (فرشاد ، 82-181). يكي از تنوعات چنين اتميسم اجتماعي، تصوري است مبني بر اين كه جامعه، بعنوان تجمع و تراكم مكانيكي افراد، قلمداد

شده و فرد به مثابه اتم يا ذره اجتماعي، تلقي مي شود و وجه مشخصه آن مجموعه، خصلت هاي تغييرناپذيري است كه ريشه آنها در ماهيت بيولوژيكي يا زيستي و در شرايط ناخودآگاه قرار دارد. 

نگرش كل گرايي :

به زعم پيروان اين نحله فكري، جهان و همه موجودات و پديده هاي آن مرتبط به هم هستند و از يك روند كلي و عمومي حاكم پيروي مي كنند. نگرش كل گرايي در چين، هند، ايران و يونان، ريشه اي تاريخي و ديرينه دارد. در آيين طريقت گرايي چين، زرتشت در ايران باستان و تفكر هر اكليتي و افلاطوني و ارسطويي يونان قديم ، چنين نگرش هايي به چشم مي خورند تفكر ارگانيستي كه در اوايل قرن بيستم شكل گرفت، ارگانيسم يا موجود زنده را « كلي يكپارچه » مي داند كه خاصيت اجزاي آن در تماميت و كليت آن نهفته است. اين تفكر ارگانيستي ، پايه نگرش سيستمي قرار گرفت (گلابي ، 16).

چنين رويكردهايي بتدريج با گسترش دامنه خود در تفكر اجتماعي و رهيابي مسائل و معضلات اجتماعي و تحليل آنها نيز رسوخ كرده، جاي باز مي كند. مفاهيم جامعه شناسي غربي در بررسي پديده ها، مفاهيمي از جزء به كل هستند و به پديده ها در رابطه اي كه با كليت دارند، چون مفاهيم في حد ذات و بدون هيچ گونه پيوستگي منطقي با پديده هاي ديگر مي نگرند. در اين مفاهيم «سيستم روابط اجتماعي » شبيه « شالوده اجتماعي » (Social Base) در نظر گرفته مي شود و شالوده اجتماعي چونان چيزي كه از عناصر متعددي كه هر يك از آنها في حد ذاته

اند و با عنصر ديگر در هيچ رابطه اي نمي باشند، تلقي مي گردد. در چنين تشريح ظاهري و سطحي، در حقيقت، شالوده اجتماعي، مجموعه اي است از اتم اي اجتماعي كه گرد هم آمده اند ( حميد ، 52-251).

رويكردهاي كل بينانه و ارگانيستي نيز كه در فرهنگ هاي چين و هند و ايران باستان، اساس جهان بيني ها را تشكيل مي دادند، در طي قرون پانزدهم تا نوزدهم دچار بي توجهي و غفلت شدند. از طرفي علوم طبيعي، بتدريج استقلال و رشد شگرفي يافتند و شاخه هاي معرفت از يكديگر جدا شدند، همچنين تفكر و جهان بيني مكانيستي و جزءبينانه، جاي نگرش كل گرايانه را گرفت. اين رويكردها، بتدريج دامنه خود را از علوم فيزيك و شيمي به علوم اجتماعي، خاصه روان شناسي و جامعه شناسي، نزديك ساختند و ارتباط بين علوم نيز كاسته شد و اين اعتقاد به گونه اي روزافزون تشديد يافت كه مي توان با شناخت اتم ها به شناخت كل دست يافت. طيف گسترده نظريه هاي جامعه شناسي معاصر، همراه با آشفتگي و تضادهاي دامن گيرش انسان را به اين نتيجه مي رساند كه پديده هاي اجتماعي را به عنوان « سيستم ها » در نظر آورد. اگر علوم اجتماعي را شامل جامعه شناسي، اقتصاد، علم سياست، روانشناسي اجتماعي، مردم شناسي فرهنگي، زبان شناسي و بخش بزرگي از تاريخ قلمداد كنيم  و علم را كوششي مبتني بر قانون تعريف كنيم (ترتيبي از واقعيت ها و تدويني از تعميم ها)، پس با اطمينان مي توانيم بگوييم كه علوم اجتماعي، علم سيستم هاي اجتماعي است و بنابراين به يمن پيدايش وجوه

مشترك بسيار از قبيل تجزه گرايي، ذره گرايي و كل گرايي در علوم مختلف، اعم از فيزيك و زيست شناسي و روان شناسي و علوم اجتماعي، يك تفكر همه جانبه نگر و سيستمي ضروري مي نمود (برتالنفي ، 57 ).

امروزه، همگرايي در رشته هاي علمي، بويژه علوم اجتماعي، رشد روزافزوني مي يابد. روش شناسي صوري جهان را به مثابه تابلويي ترسيم مي كرد كه خطوط اصلي آن را اصولي بديهي و از پيش داده شده يا داده هاي پيش از تجربه تشكيل مي داد و در قالب اين اصول بديهي اجزايش را توجيه مي كرد.. اين روش شناسي اسلوب غالب اسكولاستيك غرب در اروپاي قرون وسطي بود. در عين حال روش شناسي تجربي كه بازتاب افراطي روش شناسي صوري بود، بنيانش بر رويكرد استقرايي استوار بود كه حقايق جهان خارج را تجربي پنداشته و معتقد بود كه هيچ حقيقت غيرتجربي وجود ندارد و بنابراين، تجربه، اولين شرط نيل به حقيقت است .

با اينحال به يمن دانش بشري و به تبع اقتباس از قانونمندي هاي كل نگر و جامع انديش علوم معاصر، روش شناسي علمي پاي به عرصه وجود مي نهد. روش شناسي علمي از تركيب پوياي روش شناسي صوري و تجربي بدست مي آيد كه بنا به نياز از هر دو استفاده مي كند. چنان كه محقق از زندگي عملي اش (تجربه) آغاز مي كند و با واقعيت ها برخورد مي كند و بعد از عالم ذهن، اين واقعيت ها را به هم مربوط ساخته ، موضوعي را از بين موضوعات ديگر انتخاب مي كند . عوامل موثر در آن را نيز در قالب

فرضيه پيش بيني مي كند و براي تأئيد يا رد اين فرضيه ها، دوباره به واقعيت ها يا عمل باز مي گردد؛ همچنين اطلاعات لازم را جمع آوري مي كند و اين اطلاعات را با كمك فكري خود تجزيه و تحليل مي كند و سرانجام با تعميم وجوه مشترك فرضيه ها، ذهن او به يك نظريه مي رسد و اين نظريه باز به ميدان عمل باز مي گردد ( عبداللهي ، 14) .

پس در مرحله حركت از فرضيه به تئوري، از روش شناسي تجربي يا استقراء استفاده مي شود و در مرحله استنتاج فرضيه از تئوري، از روش شناسي صوري يا قياسي استفاده مي گردد؛ يعني هم با عينيت و عالم بيرون از ذهن و هم با ذهنيت يا عالم درون، ارتباط برقرار مي شود .

با وجودي كه جدا كردن «عين» از «ذهن»، مانند همه تجريدهاي مغز انساني، خود يك عمل ذهني براي شناخت آسانتر به حساب مي آيد، اما واقعيت، چيزي يك بعدي نيست، بلكه داراي ابعاد گوناگون و در گوهر خود، يگانه و يكتايي است. واقعيت در ذات خود پراكنده و چند پاره نيست، بلكه يگانه، همبافت و همگون است. گرچه ذهن براي شناخت آسانتر واقعيت به ناچار از سر ناتواني به جدا كردن و گسستن آن مي پردازد، اما در همين مرحله نمي تواند و نبايد بايستد و بايد آنچه را كه گسسته است دوباره پيوسته گرداند ... كار مجدد ذهن، بيرون كشيدن وحدت از ميان كثرت و يگانگي از ميان چندگانگي است . همان گونه كه باز بايد به انتزاعي كلي تر بپردازد و دستگاه هاي منظم نظري بسازد و در

قالب آنها واقعيت را بهتر بشناسد ( ثاقب فر،55 ).

اصولاً برخوردهاي يكسونگرانه با مسائل و موضوع هاي اجتماعي مورد پژوهش در روابط اجتماعي، محقق علوم اجتماعي و جامعه شناسي را در نهايت امر با انعطاف ناپذيري نظريات راهبردي خود در جهت تحليل ، كشف و چاره جويي مسائل و موضوعات روبه رو مي سازد و ناخواسته او را به جانبداري و تعصب و در عين حال ، بي ثمري و نابكارآيي سوق مي دهد . نحله هاي يكسويه متعددي كه در آشفته بازار بينش ها و روش هاي جامعه شناسي به گونه اي روبه رشد در حال شكوفايي و طرح هستند ، همه ناشي از عدم درك يكپارچه واقعيت هاي به هم پيوسته و تام و تمام مي باشند . به قول «گونار ميردال» «حتي اگر كسي پژوهش خود را درباره موضوع مشخصي از سر فرصت طلبي و مصلحت بيني با نظريات تحريف شده ، شروع كند ، ادامه پژوهش اجتماعي ، بخودي خود ، بتدريج نظريات تحريف شده پژوهشگر را تصحيح مي كند ، زيرا كه حقايق لگدپران هستند ... » به اين معنا كه يكسويه نگري محقق در فرآيند تحقيق يا توجه به عينيت ها بدون ذهنيت و نظريه ها و برعكس آن ، خودبخود نتايجي را به دست خواهد داد كه در حل و چاره جويي معضلات و مسائل مورد تحقيق دچار وقفه يا درماندگي خواهند شد و اين به عبارتي يك نوع واكنش واقعيت هاست كه با تعصب ها و يك بعدي نگري ها ، همچنان خدشه ناپذير خواهند ماند ( طايفي ، 37 ). چنين واقع يابي ( Fact Finding

) به مثابه تمثيل زيباي مولانا جلال الدين رومي است كه « حقيقت را چونان آينه اي تمام نماي مي شمارد كه گويي با اصابت بر زمين خرد شده و تكه هايش در دست هر جوينده حقيقتي ، چون رخ مي نماياند ، بينندگان را بر اين امر مشتبه مي سازد كه تمام حقيقت را دريافته اند ».

همچنان كه كثرت با وحدت و مفرد با جمع همراه است ، سيستم نيز نه فقط به عنوان يك مجموعه ، بلكه به عنوان مجموعه به هم پيوسته اي از عناصر ظاهر مي شود كه از كليت خاصي برخوردار است ؛ پس سيستم را مي توان در سطح غيرصوري با خصايص زير تعريف كرد :

1) سيستم ، مجموعه اي كلي از عناصر متقابلاً وابسته است .

2) وحدت ويژه اي با محيط تشكيل مي دهد .

3) معمولاً سيستم مورد بررسي ، عنصري از سيستمي در رده بالاتر است .

4) عناصر هر سيستم مورد بررسي به نوبه خود به عنوان سيستم هايي از دسته پائين تر پديدار مي شوند (سادوسكي ،130)، از اين رو سيستم به عنوان يك مجموعه كلي مركب از عناصر متقابلاً وابسته اي است كه از ساختار و سازمان برخوردار است و در كنش متقابل خود با محيط، رفتار مشخصي را متجلي مي سازد كه ممكن است «واكنشي» باشد؛ يعني به واسطه تأثير محيط، و يا كنش باشد يعني به وسيله تأثيرات محيطي و اهداف خود سيستم كه متضمن دگرگون سازي محيط است .

نقايصي كه در رويكردهاي ديگر تفكر اجتماعي و جامعه شناسي وجود دارند منجر به آن شده تا رهيابي هاي سنتزي يا همگرا

، بيشتر مورد توجه قرار گيرند. مقايسه اي بين اين رويكردها و رهيافت همگرا يا سيستمي ، مي تواند دريچه اي باشد براي طرح هدف و آماج اصلي اين مقاله ، يعني جامعه شناسي سيستمي (Systemic Sociology)، محدوديت ها و كمبودهايي كه بر رويكردهاي ساختار گرايانه و كاركرد گرايانه وارد است به شرح زير مي باشد :

1) تعاريف كاركردي در مورد سيستم هاي بزرگ ، غير ممكن و حداكثر بديهي اند .

2) روش هاي ساختي و كاركردي، گاه در تعريف و تشخيص مكانيسم هاي كاركرد و تحول سيستم هاي اجتماعي ، دچار اشكال مي شوند؛ همچون تحقق مفاهيمي مثل شعور اجتماعي، به عنوان يكي از عوامل تنظيم كننده اجتماعات كه در كاركرد و محيط اجتماعي وارد نمي شوند .

3) روش هاي ساختي و كاركردي، كم و بيش بر اصل شمول (Inclusion) استوارند؛ مثلاً در كاركردگرايي، كاركرد يا كاركردهايي از يك سيستم در قالب شمول آن سيستم در سيستمي جامعتر تعريف مي شود . نظريه «تنش ها» در جوامع نيز بر اين اصل مبتني است. اين روش در تجزيه هايي از سيستم هاي اجتماعي كه كاملاً از اصل « شمول » پيروي نمي كنند، كمبود خواهد داشت .

4) كاركردگرايي عمدتاً با كاركرد سيستم هاي اجتماعي و نه با تحول آن سروكار دارد ، چون تحول سيستم اجتماعي در محدوده اصلي «شمول» قرار نمي گيرد .

5) چون در اين مكاتب «ساخت و كاركرد فعلي» يك سيستم اجتماعي، حائز اهميت و داراي اصالت است ؛ از اين رو بر مفاهيمي چون «تعادل گرايي»، «نهادهاي پايدار اجتماعي» و ... تكيه مي شود (فرشاد ، 87-186)، اما پديده

هايي مثل فرايندهاي اجتماعي، تاريخ، تغيير و تحول جامعه در پشت صحنه تفكر و عمل قرار مي گيرند و به آنها بصورت ارزش ها و عوامل منفي و مطرود نگريسته مي شود؛ از اين رو ، اين تفكرات ساختار گرايانه و كاركردگرايانه، بينش هايي محافظه كارانه بوده، در آنها جايي براي مفاهيمي چون تحول و تغيير وجود ندارد .

اصول كليت در كاركردگرايي و ساختار گرايي به ترتيب در مفاهيم «كاركرد» و «ساختار» به اجرا درآمده است، اما در برخورد سيستمي، مفهوم مركزي، طبعاً مفهوم گسترده تر «سيستم» است كه ارتباطي نزديك با تعداد مفاهيم ديگر دارد كه عبارتند از ساختار، سازمان پيوند، رابطه، عنصر و كنترل، برخورد سيستمي كه بنياد مفهومي اش تا اين حد گسترده تر است، برتري هاي مشخصي بر كاركردگرايي و ساختارگرايي دارد، زيرا تصوير مفصل تري از همبستگي موضوع و روش هاي مطالعه آن عرضه مي دارد.

برخورد سيستمي همراه با دو گرايش ديگر روش شناسي (مذكور) در دانش امروزي، تأكيد خاصي بر جنبه هاي صوري روش شناسي مي گذارد . برخلاف ساختارگرايي و كاركردگرايي ، نظريه سيستم ها ، نه فقط دستگاه هاي رياضي و منطقي را از ساير رشته هاي دانش اقتباس مي كند ، بلكه در ساخت رياضيات عالي ، بيش از پيش به كوشش مستمر و استوار دست مي يازد (سادوسكي ، 40) بنظر مي رسد ما قرباني نيروهاي تاريخ باشيم . رويدادها به نظر ناشي از چيزي بيش از تصميم ها و كنش هاي فردي اند و بيشتر ناشي از سيستم هاي اجتماعي هستند؛ خواه اين سيستم ها، پيش داوري ها، ايدئولوژي ها، گرايش هاي اجتماعي، شيوه

هاي توليد و تباهي تمدن ها باشند يا غير آن (برتالنفي ،30).

انتقاد اصلي از كاركردگرايي، بويژه در تفسير «پارسنز» اين است كه بر حفظ وضع موجود، تعادل، همسازي، هم ايستايي ساخت هاي نهادي پويا و غيره، بيش از حد تكيه مي كند و در نتيجه تاريخ، فرايند ، تغيير اجتماعي تاريخي، تكامل هدايت شده دروني و غيره دست كم گرفته مي شوند و در نهايت به عنوان مفاهيم انحرافي با ارزش منفي ظاهر مي گردند ؛ بنابراين ف نظريه پارسنز از نوع نظريه هاي محافظه كارانه و همنواگرانه اي است كه از سيستم به گونه اي كه هست دفاع مي كند و به طور مفهومي ، تغيير اجتماعي را ناديده مي گيرد و مانع آن مي گردد (برتالنفي،230). حال آن كه در نظريه سيستمي، حفظ وضع موجود و تغيير، نگهداري از سيستم و كشمكش دروني به يكسان در هم مي آميزند و بنابراين مي توان آن را به منزله چارچوب منطقي مناسبي در نظريه پيشرفته جامعه شناسي به كار برد.

مفهوم كاركرد نيز در روش شناسي اين نحله ، داراي نقايصي است . اين مفهوم محدوديت هايي كاملاً صريح بر ساختار و روش واقعي استدلال تحميل مي كند. تحليل كاركردي، بويژه كم و بيش صريح، بر پايه اصل «شمول» استوار است؛ يعني يك كاركرد يا مجموعه مشخصي از كاركردهاي يك سيستم از طريق شمول آن سيستم در يك كل گسترده تر معين مي شود. تحليل كاركردي اصولاً روش ساختاري – كاركردي را از جنبه هاي زير محدود مي سازد :

1)تعاريف كاركردي، در مورد سيستم هايي كه بزرگترين چشم انداز ممكن را دارند، يا غيرممكن يا

حداكثر بديهي اند؛

2)روش ساختاري، كاركردي در شرح و تعريف سازوكارهاي كارگزاري و تكامل سيستم ها با مشكلات چشمگيري برخورد مي كند،

3)روش ساختي – كاركردي براي تجزيه هايي كه مبتني بر اصل شمول نيستند، نامناسب است،

4)كاركردگرايي در شكل نوين خود به سمت تحليل كارگزاري (Functioning)سيستم ها متوجه است و مسائل تكامل سيستم ها به آن مربوط نمي شود ... تكامل را نمي توان بر اساس اصل شمول (يا در برگيري) توصيف كرد (سادوسكي ، 64-263).

اصولاً در نظريه عام جامعه شناسي، بايد بين سه اصل روش شناسي تأثير و تأثر متقابل وجود داشته باشد: الف)رابطه بين جزء و كل جامعه ، ب)رابطه بين تجزيه و نظريه، پ)رابطه بين پديده هاي مادي و آرماني (اديبي و انصاري، 25). بدينگونه كه تحقيق تجربي هميشه مستلزم تجزيه حوزه هاي جزيي مشخصي از كل جامعه است كه در غير اين صورت تحقيق تجربي ، تصورناپذير است، اين تجزيه نيز بدون وجود نظريه اي از كل جامعه ممكن نيست . با وجودي كه تبيين صحيح رفتار هنگامي ميسر است كه به زمينه هاي مادي اش مرتبط مي شود ، در عين حال فرآيند آرماني و كنش متقابل اجتماعي تنها در همبستگي كلي وجود دارد . به عبارت ديگر ، پيچيدگي اجتماعي در تحقيقات جامعه شناسي ابعاد مختلفي دارد كه ارتباط ميان آنها براي تحليل جامع و كل نگر ضروري است: «تأثير و تأثر شرايط اقتصادي، سياسي، ايدئولوژيك، فرهنگي، تكنيكي و سازماني در كل جامعه »، «تأثير متقابل عوامل مادي و آرماني»، «تأثير متقابل كميت و كيفيت» و «پيچيدگي تاريخي» .

از سوي ديگر از بين رويكردهاي مختلف جامعه شناختي ، براي مخالفت

ديالكتيك با برخورد سيستمي، مطلقاً هيچ مبنايي وجود ندارد ... گسترش پژوهش سيستم ها، تجلي تأثير مرامي و روش شناختي است كه ديالكتيك بر علم نوين اعمال مي كند. روش شناسي سيستمي، يكي از كاربردهاي مفاهيم عام روش شناسي ديالكتيك در موضوع خاص است (سادوسكي،10). برتري جامعه شناسي ماركسيستي اين است كه به يك دستگاه نظري كلي (ماترياليسم ديالكتيك و تاريخي) اعتقاد دارد كه دستگاه منطقي بساماني است كه مي تواند واقعيت هاي پراكنده را در درون خود انسجام ببخشد و تبيين كند و ذهن نظم گراي و هماهنگ جوي آدمي را خرسند سازد (ثاقب فر،64).

اساساً تصوير سيستمي از شكل بندي هاي اقتصادي- اجتماعي عمدتاً در نحله ديالكتيك ماركسيستي جامه عمل پوشيد . در نتيجه تلاش هاي ماركس و در رأس همه آنها، با كتاب «سرمايه»، براي نخستين بار در تاريخ تفكر انسان، روش شناسي پژوهش سيستم ها را آنگونه كه در جامعه به عنوان يك كل و در حوزه هاي مختلف زندگي اجتماعي به كار مي رفت، در خود جاي دادند ... وقتي ماركس كتاب سرمايه را مي نوشت وسايل منطقي و روش شناسي ويژه پژوهش سيستم ها را به وجود آورد. اصول ماركس درباره مطالعه «كل هاي » ارگانيك (صعود از مجرد به مجسم، وحدت ديالكتيك تحليل و تركيب، وحدت ديالكتيكي منطقي و تاريخي، شناسايي پيوندهاي گوناگون در موضوع مورد مطالعه و كنش هاي متقابل شان، تركيب تصويرهاي ساختاري – كاركردي و تكويني موضوع و غيره ) به صورت مهمترين مولفه روش شناسي نوين شناخت علمي درآمدند كه توسط ماركسيسم توسعه داده شد (سادوسكي،109). به زغم اين نحله جامعه شناختي، جامعه ارگانيسم

زنده اي است كه در آن نه عوامل تصادفي ، بلكه عناصري از يك مجموعه كه با هم رابطه «فونكسيونل» دارند و خود تابع طرز كار قوانين عيني حاكم بر تكامل اجتماعي اند ، با يكديگر در كنش متقابل هستند، اين كنش هاي متقابل ميان عناصر نيز تصادفي نيستند . بنيانگذاران جامعه شناسي ماركسيستي، جامعه را وحدت تفكيك ناپذير دو جنبه روابط اجتماعي (مادي و معنوي) مي دانستند.

جامعه شناسي مفهوم شكل بندي اجتماعي – اقتصادي را ارائه كرد كه براي نخستين بار در تاريخ علوم اجتماعي، معياري براي تشخيص پديده هاي مهم از غير مهم در شبكه پيچيده پديده هاي اجتماعي فراهم كرده است (كامراني، 54 -153) .

كارهاي فردريك انگلس هم مفاهيمي را در بردارد كه ماهيت برخورد سيستمي و پيش نيازهاي پيدايشش را در علوم نوين ، روشن مي سازد . انگلس از يك سو ماشين گرايي يا سازوكارگرايي (Mechanism) را در علوم طبيعي مورد انتقاد قرار مي دهد و دفاع ناپذيري روش شناسي تبديل «پيچيده» را به «ساده» و «كل» را به اجزايش اثبات كرد كه توسط اكثريت پيروان برخورد سيستمي در كشورهاي سرمايه داري نيز به طور خودآگاه يا ناخودآگاه پذيرفته شده اند و از سوي ديگر انگلس، نظري ژرف درباره فعالترين «نقاط رشد» علم اقامه كرد .

گرچه بنيانگذاران ماركسيسم، هيچ مطالعه خاصي از مسايل في نفسه سيستم ها را براي ما باقي نگذاشتند، اما آنها نظريه سيستم مربوط به توسعه اجتماعي و جواب هاي مشخص زيادي را كه در طي مطالعاتشان از جامعه بعنوان يك كل به دست آورده اند، براي ما به ارمغان گذاشتند. يكي از مهمترين اكتشافات انجام شده

بوسيله نظريه و روش شناسي ماكسيستي، تفسير سيستمي آن از واقعيت اجتماعي بود. اين تفسير در قوانين شكل بندي نظام هاي اجتماعي – اقتصادي، در استقرار روابط سيستم ها در حوزه هاي مادي و معنوي حيات جامعه و در اكتشاف جبريت (عليت گرايي) كيفيت دوگانه پديده هاي اجتماعي تجلي يافته نظريه ماكسيستي توسعه اجتماعي- تاريخي، علت تغيير جهت شناخت شناسي بسيار اساسي در ادراك جهان بود؛ «نظريه موضوع مركزي» (centrism Object) جايش را به نظريه سيستم مركزي ( System-Centrism) داد (سادوسكي،112) . اما آيا برخورد سيستمي فقط تكراري بيهوده است از آن چيزي كه قبلاً در آثار ماكسيستي به قاعده درآمده است ؟ براي پاسخ به اين سوال بايد به دو عامل مهم توجه كرد :

الف) يكي از اساسي ترين خصايص ويژه انقلاب علمي و تكنولوژيك معاصر، عملكرد گسترده مفاهيم سيستم ها در قلمروهاي گوناگون علم به تكنولوژي و مديريت است . چون وظايف و گرايش هاي موجود توسعه علوم و تكنولوژي معاصر، جوابگوي پيدايش برخورد سيستمي اند، لذا كاملاً واضح است كه محتويات و شكل هاي ويژه برخورد سيستمي شديداً به مشخصات توسعه علوم و تكنولوژي معاصر وابسته اند. همچون رشته هاي سيبرنتيك، مهندسي سيستم ها، پويايي شناسي سيستم ها و تحليل سيستم ها در مديريت .

ب) عامل دوم به رابطه بين برخورد سيستمي و ديالكتيك به عنوان يك روش شناسي فلسفي مربوط است. در نوشته هاي اخير پايگاه و وظايف برخورد سيستمي و ديالكتيك يكسان تلقي شده اند (سادوسكي، 14-113) .

بهر حال، اساسي ترين خصيصه جامعه شناسي ماركسيستي اين است كه در تحليل واقعيت اجتماعي، تاريخ گرايي و ديالكتيك را به طور

موفقيت آميزي تركيب مي كند (ماترياليسم تاريخي). روش تحليل ديالكتيكي كه نسبت به تاريخگرايي، يك روش شناسي كلي تر شناخت است، به سبب جهت گيري واقعي اش به سوي تشكيل ساز و كارهاي توسعه و تكامل، نه فقط بررسي تاريخي مناسب، بلكه بررسي ساختاري و كاركردي فرآيندهاي اجتماعي را نيز در بر دارد. كتاب سرمايه ماركس كه به مطالعه سازوكارهاي شكل بندي سيستم سرمايه داري مربوط است، تحليل هاي فرآيند كارگزاري و تكامل را از نزديك درهم مي آميزد و به درستي به عنوان مدل بررسي تاريخي و ساختاري تلقي مي شود؛ مثلاً ماركس كاوش خود را با تعريف پول به عنوان يك عنصر «كاركردي» نظام اقتصادي شروع مي كند و سپس منطق تكامل تاريخي اين عنصر را ارائه مي كند، اما وارد بحث مربوط به شرح تاريخچه پول نمي شود و با ناميدن تحليل خود به عنوان يك تحليل «شبه تكويني» (Pseudo-genetic) و نه به شكل تاريخي واقعي تحقق اش اين نكته را مورد تأكيد قرار مي دهد. از اين رو تحليل تاريخي در اين زمينه يكي از وسايل فهم برخورد ساختاري – كاركردي با موضوع مورد مطالعه ظاهر مي شود و اين روند در شناخت اجتماعي آشكار ساخته بود كه تاريخگرايي به هر صورت تنها راه برخورد با مطالعه پديده هاي اجتماعي نبود (سادوسكي،49-248) . بدينگونه ماركسيسم بطور نظري و از لحاظ روش شناسي ثابت كرد كه اين نوع مسائل قابل حل هستند. امري كه برخورد سيستمي نيز مي كوشد تا كشمكش احكام روش شناختي تاريخگرايي و ساختارگرايي را رفع كند .

در تفكر سيستمي، هر يك از جنبه هاي ساخت، كاركرد، تاريخ و

تضاد و تناقض و وجوه ديگر براي خود داراي اهميتي هستند و بر هر يك از آنها تأكيدي در خور بعمل مي آيد. دانش سيستمي بر خلاف تفكر ساختگرايانه يا تاريخگرايانه، قوانين خاص، دست يابد. در سيستم هاي اجتماعي، عناصر سيستم نه تنها با محيط خارج تبادل اطلاعاتي و انرژي مي كند، بلكه در درون سيستم نيز از آن تبادل برخوردار است. سيستم هاي اجتماعي عموماً داراي مكانيسم هاي پس خوراننده، تنظيم كننده و كنترل هستند. اين مكانيسم ها در سيستم هاي اجتماعي، نه تنها در تنظيم و حفظ موجوديت سيستم، نقش عمده اي دارند، بلكه نسبت به ارگانيسم هاي منفرد از پيچيدگي بيشتري برخوردارند و نيز داراي توانايي جهت گيري عمومي و سازش كه در برابر تغيير رخ مي دهد، مي باشند. سيستم هاي اجتماعي از درون و بيرون باز هستند (فرشاد،189).

با چنين ساز و كارها و ويژگي هايي كه گفته شد، سيستم هاي اجتماعي، شخصيتي متمايز از سيستم هاي مادي و ارگانيسم هاي زنده به خود مي گيرند و گرايش به تعادل گرايي و حفظ ساخت به عنوان اهداف اصلي موجودات زنده ، در سيستم هاي اجتماعي از درجه اولويت ساقط مي شوند. با تغيير شرايط خارجي و تحت تأثير ارتباطات داخلي ساخت و كاركرد سيستم اجتماعي نيز دچار تحول مي شود. تعادل گرايي (homeostasis) در سيستم اجتماعي، جاي خود را به فرم زايي (morphogenesis) مي دهد. به اين ترتيب، شخصيت باز سيستم هاي اجتماعي كه سازگاري و تغييرپذيري، ساخت و كاركرد آنهاست، متجلي مي شود. بر اين اساس ، مباني تفكر سيستمي از چند اصل تشكيل مي شود كه عبارتند از :

1) مفهوم كليت: انديشه سيستمي بر خلاف تفكر تجزيه گرايانه يا عنصر گرا، كل پديده را اساس قرار مي دهد. در اين جا استدلال بر اين است كه شناخت يك سيستم كل از شناخت ماهيت و خواص عناصر ميسر نمي گردد. در اين مكتب، يك كل يا سيستم، خود داراي شخصيت و كاركردي است كه در عناصر متشكله آن وجود ندارد .

2) مفهوم سيستم و تصور يك كل با مفهوم ارتباط بين اجزاء سيستم نزديك است . ارتباط بين اجزاي يك سيستم، ارگانيك، متقابل و پويا مي باشد .

3) تماميت ارتباط هاي يك سيستم در قالب يك مفهوم كلي به نام ساخت و يا سازمان سيستم قابل بيان است . ساخت يا نظام يك سيستم را مي توان متشكل از سطوح يا طبقاتي تصور كرد . ساخت عمقي يك نظام سيستمي، معرف سطوح يك سيستم و سلسله مراتب ميان آن سطوح سيستم مي باشد .

4) از عمده ترين ارتباط ها ، ارتباط كنترلي است كه سطوح مختلف يك سيستم از لحاظ كاركرد ، تغيير و توسعه به يكديگر پيوند مي يابند.

5) هدف گرايي سيستم (فرشاد،41-40).

نگرش سيستمي، كليه پديده هاي موجود در طبيعت و اجتماع را مرتبط به هم و موثر درهم مي داند و روابط پايدار آنها را قانونمند تلقي مي كند كه روند حاكم بر پديده ها را تشكيل مي دهند. حد و مرز هر پديده در رابطه با پديده هاي ديگر تعيين مي شود؛ بدين معنا كه يك پديده به مثابه سيستم عناصر خود ، در عين حال عنصري از يك سيستم بزرگتر است ... هر پديده يا شيء در عين حال كه

نسبت به عناصر خود ، سيستم محسوب مي شود ، نسبت به سيستم هاي بزرگتر ، يك زير سيستم قلمداد مي گردد (گلابي، 16).

هر واقعيت يا پديده اجتماعي، مربوط به جامعه اي است كه در آن يك كليت يا نظام اجتماعي – انساني غالب است و اين نظام تركيبي است پويا از دو جنبه اجتماعي يا عيني و انساني يا ذهني كه «اولي» شامل روابط و ساختارهاي اقتصادي، اجتماعي، سياسي، فرهنگي و ديني مي شود كه بايد در سطح كلان يا كليت نگر بررسي شود و «دومي» مربوط به فرد يا افرادي مي شود كه خصوصيات شخصي آنها مثل گرايش ها، خواست ها، وضع خانوادگي و غيره را شامل مي گردد كه بايد در سطح خرد مطالعه شوند .

بنظر «ريتزر» واقعيت و پديده اجتماعي، در واقع شايد مجموعه درهم و تفكيك ناپذيري از سطوح خرد و كلان عناصر عيني و ذهني متعدد باشد، حال وجه غالب عينيت و ذهنيت در يك پديده در چه سطحي از خرد و كلان واقع است يا بر عكس، سطوح دوگانه واقعيت با چه وجهي از عناصر عيني و ذهني توأم مي باشند ، به نوع پديده اجتماعي وابسته است كه در بوته بررسي قرار دارد .

به زعم جرج ريتزر ف واقعيت اجتماعي از سطوح و ابعاد متفاوت و متعددي تشكيل مي شود كه در روابط متقابل خود از ترتيب خاصي نيز برخوردار بوده و از خرد به كلان يا برعكس رده بندي شده اند . او بر خلاف مدل هاي پيوند سطوح خرد و كلان گورويچ كه اشكال عمده اش پيچيدگي محض مدل اوست ، در دو

پيوستار ( Continum ) به تصوير اين سطوح مي پردازد . پيوستار نخست پيوند دهنده ، سطوح خرد و كلان واقعيت اجتماعي كه برخي نقاط كليدي نيز در آن مشخص شده است (ريتزر،16-515) :

آنتوني گيدنز با نظريه ساختي شدن خود ، نقطه عزيمت تحليل اجتماعي را نه آگاهي و نه ساختار اجتماعي بلكه بيشتر ديالكتيك بين كنش ها و شرايطي مي داند كه در پروسه زمان و مكان در حال وقوع است .

«ريتزر» در تصوير بعدي خود به تركيب متقابل روابي بين دو پيوستار فوق پرداخته و با طرح آن به صورتي شماتيك ، اذعان مي دارد كه واقعيت و پديده اجتماعي به واقع امر شايد مجموعه در هم و تفكيك ناپذيري از سطوح خرد و كلان عناصر عيني و ذهني متعدد باشد ، حال وجه غالب عينيت و ذهنيت در يك پديده در چه سطحي از خرد و كلان واقع است يا برعكس سطوح دوگانه واقعيت با چه وجهي از عناصر عيني و ذهني توأم مي باشند، به نوع پديده اجتماعي وابسته است كه در بوته بررسي قرار مي گيرد . تصوير زير ، نماي يكپارچه و ادغام شده دو پيوستار مختلف پديده هاي اجتماعي را نشان مي دهد :

از ديگر پيشروان پيوند ابعاد خرد و كلان واقعيت اجتماعي، آنتوني گيدنز ( A.Giddens ) مي باشد كه با نظريه ساختي شدن ( structuration ) خود، نقطه عزيمت تحليل اجتماعي را نه آگاهي و نه ساختار اجتماعي ، بلكه بيشتر ديالكتيك بين كنش ها و شرايطي مي داند كه در پروسه زمان و مكان در حال وقوع است . اين نگرش هستي

شناختي گيدنز سبب مي شود نه تنها با تمايز خرد و كلان ، بلكه به شيوه اي تاريخي ، بصورتي فرايندي پويا به سوي تحليل پديده هاي اجتماعي پيش رويم، (ريتزر، ص 89-487). يورگن هابرماس (J.Habermas) نيز در پي ادغام نظريه كنش در سطح خردنگر و نظريه سيستم ها در سطح كلان است . هر چند كه در اين راستا ، بعدها به تبع پارسنز به سوي نظريه كنش، گرايش يافته و نظريه سيستم ها را در آن قابل تقليل و استحاله مي يابد .

جامعه شناسي سيستمي در پي ساختن نظريه ها و سنخ پردازي هايي است كه در مورد تمام تمدن ها قابل تطبيق باشند و در مجموع زبان مشتركي را براي تمام چارچوب ها مشخص مي سازند كه در داخل آنها علوم اجتماعي مي كوشند، قانون ها و سنخ شناسي هاي نسبي را تدوين كنند (دوورژه، 62). بنظر «راپوپورت» (Rapoport) ، يك ارگانيسم زنده داراي مشخصات زير است :

1- هر ارگانيسم داراي ساخت است ؛ يعني از اجزاء مرتبط تشكيل يافته است .

2- هر ارگانيسم زنده داراي كاركرد يا عملكرد است . چنانچه ارگانيسم زنده مادي باشد ، كاركرد آن متوجه حفظ حالت زيستي است .

3- ارگانيسم ها دائماً در حال شدن هستند . ارگانيسم هاي زنده بتدريج رشد مي كنند ، تكامل مي يابند ، مي ميرند و متلاشي مي شوند ، ارگانيسم ها ، اعم از موجودات زنده سيستم هاي حياتي ، ملت ها ، نهادهاي اجتماعي و غيره ، همگي داراي ساخت ، كاركرد و تاريخ ، و يا «بودن» ، «رفتار» و «شدن» هستند . جدول نظريه ارگانيكي

سيستم ها از راپوپورت در زير ارائه مي شود .  سطح سيستم ارگانيگي

ساخت (بودن)

جنبه هاي سيستم

(كاركرد يا رفتار)

تحول (شدن)

اجتماع

جامعه شناسي

انسان شناسي فرهنگي

جامعه شناسي

اقتصاد

تاريخ

نهاد

نظريه سازمان ها

علوم سياسي

جامعه شناسي

تئوري شركت ها

تاريخ

علوم سياسي

مردم شناسي فرهنگي

گروه كوچك

روان شناسي اجتماعي

روان شناسي اجتماعي فرد

آناتومي

روان شناسي

روان شناسي رشد بيوگرافي

اندام

آناتومي

فيزيولوژي

جنين شناسي،نظريه تكامل

ياخته

ياخته شناسي

فيزيولوژي ياخته اي

شيمي زيستي جوامع انساني از ديدگاه سيستمي، سيستم هايي باز هستند كه همانند ساير سيستم هاي متعالي، داراي خواصي چون سلسله مراتب، نظام، قانونمندي و پويايي مي باشند. سلسله مراتب در اين معنا، به ارتباط ميان افراد يك جامعه و كل جامعه به عنوان ساخت عمقي يك سيستم گويند . نظام سيستمي انسان و جوامع انساني نيز از پويش و تغيير بري نيست . در واقع آنچه واقعيت دارد، تغيير و پويايي است. البته تغيير و پويش انسان ها و جوامع انساني تصادفي نبوده، بلكه هر گونه تحولي در آن سيستم ها، نتيجه نياز سيستم مي باشد . از ويژگي هاي تفكر سيستمي بنا به نيازهاي اجتماعي و سيستمي علم و جامعه، وحدت شناختي است؛ يعني ايجاد علوم بين رشته اي (interdisciplinary) ؛ همچون فيزيك زيستي، شيمي حياتي، آمار اجتماعي، شيمي و اجتماع، اقتصاد اجتماعي، اقتصاد سياسي، جامعه شناسي پزشكي، جامعه شناسي رياضيات، جامعه شناسي ديني و غيره .

تأثير نگرش سيستمي در جامعه شناسي عامل وحدت بخش بوده است. در جامعه شناسي سيستمي، نظرگاه مكاتب مختلف جامعه شناسي مانند اصالت ساخت، كاركرد، تطور، تاريخ و تضاد و غيره بصورتي

يكپارچه به هم پيوند مي يابند و با طرد وجوه تفارق، پايه هاي تئوريك آن را تحكيم مي بخشند. جامعه شناسي سيستمي با بهره گيري از اسلوب ها و روش هاي تحليل ساختي، كاركردي ، تطورگرايي و تحليل اسنادي – تاريخي و روش تطبيقي و غيره ، قانونمندي هاي عام و خاص حركت بر پديده هاي اجتماعي را كشف مي كند (گلابي، 18-17). تجزيه و تحليل اقتصادي بايد عوامل اجتماعي، رواني و حتي اخلاقي را هم مورد توجه قرار دهد. به عبارت ديگر اقتصاددانان نيز با اين نياز روبرو شده اند كه مفهوم كاملاً پيچيده مديريت بايد با توجه به فرايندهاي اجتماعي مورد تجزيه و تحليل قرار مي گيرند و محتويات اين مفهوم صورت بندي شود (سادوسكي، 15).

در رويكرد سيستمي، نگرش هاي گوناگون مثل ساختار گرايي، كاركردگرايي و تاريخگرايي وجوه افتراق خود را از دست مي دهند و هر يك در كالبد دانش سيستمي جايي بخصوص مي يابند . البته وجود خصوصيتي مثل كل گرايي در مكتب ساختارگرايي كه اركان تفكر سيستمي است، به مراتب و هماهنگي آن مكاتب با دانش سيستمي و جاي گرفتن انديشه هاي فوق به گونه اي همساز و مكمل يكديگر در چشم انداز جهان بيني سيستمي، كمك زيادي مي كند .

در ارتباط با روش هاي عمومي معرفت علمي جديد بايد از استقرا كه روش استدلالي ذهن در گذار از امور جزيي به قوانين و اصول كلي است كه روش قياس كه استنتاج امور جزيي از احكام كلي مي باشد و همچنين از دو روش تكميلي تجزيه و تركيب كه براي شناخت دقيق تر ، امور و پديده ها را به

عناصر و اجزاء مختلف تقسيم و سپس با تلفي و تركيب اجزاء آن ، پديده را به صورت يك كل بازسازي مي نمايد ، صحبت كرد . روش تجزيه و تركيب به عنوان دو شيوه تفكر و دو شيوه شناخت پديده ها از هم جدايي ناپذير و مكمل يكديگرند . نگرش سيستمي نيز در دانش و فلسفه علمي امروز در تعارض با نگرش تجزيه گرايي نمي باشد ، بلكه تجزيه يك سيستم به عناصر و اجزاء مختلف ، همواره بايد در ارتباط با هم و به صورت كليتي يكپارچه مورد بررسي قرار گيرند ؛ به جداي از كل (گلابي،16) براي تلفيق رويكردهاي جامعه شناختي جهت ايجاد يك مباني بينشي و روش علمي و همگرا در جامعه شناسي ، بايد از تقابل و ديالكتيك ابعاد دوگانه نظر و عمل يا تئوري و پراتيك سود جست . جدول زير تركيب پويا و همگرايي جامع نحله هاي مهم جامعه شناسي را در قالب جامعه شناسي سيستمي نشان مي دهد: ديالكتيك گرايي

كاركرد گرايي و ساختگرايي

برخورد سيستمي

توجه به اصل تضاد در روابط و ساخت نظام اجتماعي،

روابط توليدي تعيين كننده نوع و تغيير ساخت اجتماعي،

تغيير و تحول رو به كمال و مارپيچ،

اصل مبارزه طبقاتي، موتور تحركات اجتماعي،

توجه به تاريخ به عنوان پس زمينه حال و بنيان آينده،

تغيير انقلابي، طريق گذار و دگرگوني اجتماعي،

تبيين علمي- تاريخي ديالكتيك پديده ها در تحليل،

كل نظام اجتماعي به عنوان واحد اصلي بررسي و تبيين،

جمع گرايي مقدم بر فرگرايي،

اصالت برابري و عدالتخواهي اجتماعي،

عليت در امور اجتماعي ،چند جانبه است،

رابطه ديالكتيكي زيربنا و روبناي اجتماعي در نظام،

تأكيد بر مناسبات توليدي درساخت اجتماعي

توجه بر

وفاق جمعي در ارزش هاي اجتماعي ،

وفاق جمعي،

اصل نو نظام اجتماعي،سكون اجتماعي،

اصل كاركردي و نسبتاً ثابت،

تعادل نسبتاً پويا براي توجيه تغييرات تدريجي،

مقتضيات و ضرورت هاي كاركردي در حال تمايل به انطباق با تغييرات برون زاد ،

تبيين غايي،كليد تحليل اجتماعي،

جامعه انساني به عنوان نظام همبسته و متشكل از اجزا،

فردگرايي مقدم بر جمع گرايي،

اصالت سودمندي و تجارت آزاد در اقتصاد،

عليت در امور اجتماعي بصورت دوجانبه،

كلان نگري در تحليل روابط و توجه به اجزاء

تأكيد بر روابط ميانفردي و جزءنگري يا ساخت هاي ذهني.

توافق و تضاد در يك پيوستگي باز، تعارض و وابستگي متقابل دو روي جامعه،

سكون و تغيير به عنوان اصل تز،آنتي تز،سنتز،

توافق بر تعادل پويا ناشي از تز،آنتي تز،سنتز،

توجه به ضرورت ها و مقتضيات كاركردي در فرايند تاريخ،ت

تحول تدريجي، همراه تحول انقلابي :مسير پرنوسان،

تحليل طولي و عرضي: زمان+مكان و علت ها و غايتها،

نظام اجتماعي متشكل از همبستگي اجزا و كل ،

واقعيت نظام اجتماعي،حاكم بر افراد جامعه و نقش فرد در فرايند،

تلفيق مناسب برابري خواهي با انگيزه هاي مشاركت مردمي،

روابط علي متقابل و چند جانبه،

امكان وجود چندين نظام تقريباً مجزا در كل نظام،

تركيب مناسب مناسبات اقتصادي و اجتماعي و فرهنگي و ...

بايد منطق صوري با منطق استقرايي تلفيق شود . به عبارت ديگر با جمع قياس و استقرا بتوان به تلفيق عينيت و ذهنيت ، كميت و كيفيت ، نظريه و عمل ، انتزاع و انضمام ، خرد و كلان پرداخت . هر مسأله اجتماعي يا پديده و واقعيت اجتماعي داراي ابعاد و خصايص ويژه اي است كه مي تواند از طريق تلفيق مذكور در يك مدل جامعه شناسي سيستمي ، به

صورت جامعي مورد بررسي قرار مي گيرد ، مدل زير سعي در ارائه چنين تصويري دارد :   

گرايش به يافتن قانون و نظام كلي، هماهنگ و همبافت، از سرشت خودگيتي و جهان هستي طبيعت، جامعه و ارگانيسم سرچشمه مي گيرد و ذاتي ذهن آدمي و واقعيت هاي متقابلاً مرتبط پيرامون انسان است. هيچ دانشي نتوانسته و نمي توان از اين نگرش همگرا و سيستمي بگريزد. ارائه تفسير نگارنده در اين جا از نظريه عمومي سيستمي، تلاش براي فراتر رفتن از عرصه پژوهش سيستم، به مفهوم دقيق كلمه را توجيه مي كند؛ تلاشي كه هدفش يافتن معنايي براي مقايسه  القا و ترويج برخورد سيستمي با جريان هاي همزاد تفكر علمي معاصر از قبيل ساختگرايي ، كاركرگرايي و ديالكتيك گرايي در جامعه شناسي است .

*لينك: http://sociologyofiran.com منابع :

1-اديبي،حسين و انصاري،عبدالمعبود:

نظريه هاي جامعه شناسي ، نشر جامعه ، تهران ، 58.

2-اديبي،حسين:سيري در گرايش هاي امروزين جامعه شناسي در امريكا، ناه علوم اجتماعي ،دوره 2 ، شماره 1 ، 57 ،صص62-134.

3-اسيپوف و يونچكوك : برخي از اصول نظري،مسائل و روش هاي تحقيق در جامعه شناسي شوروي،ترجمه نگارنده ، چاپ نشده .

4-برتالنفي،لودويك فون : مباني،تكامل و كاربردهاي نظريه عمومي سيستم ها ، ترجمه كيومرث پرياني ، تندر ، تهران ، 66.

5-ثاقب فر،مرتضي:بن بست هاي جامعه شناسي ، مجله نگاه نو ، شماره 1 ، مهر 70 ، صص 68-34.

6-حميد،حميد:جامعه شناسي تاريخي و روش شناسي شناخت جامعه ، در مجموعه انديشه هاي بزرگ فلسفي ، نشر شرق ، 56 ، صص 57-249.

7-دوورژه ، موريس: روش هاي علوم اجتماعي ، ترجمه خسرو اسدي ، اميركبير، تهران ،62.

8-سادوسكي ،بلاوبرگ ويودين:نظريه سيستم ها،مسائل

فلسفي و روش شناختي،ترجمه كيومرث

پرياني،تندر،تهران،61.

9-شيباني،ثريا:مكتب اصالت ساخت،نامه علوم اجتماعي،دوره 1،شماره2،زمستان47،صص39-28.

10-طايفي،علي:تعهد علمي و عملي جامعه شناسي؛علم و اخلاق در تحقيقات اجتماعي،مجله رونق،شماره 14و15،ص40-37.

11-عبداللهي،محمد:جزوه روش هاي تحقيق در علوم اجتماعي،دنشكده علوم اجتماعي،دانشگاه علامه طباطبايي،تهران67.

12-فرشاد،مهدي: نگرش سيستمي ،اميركبير،تهران،62.

13-فرهاني اسلامي،محمدرضا:جامعه شناسي علمي و پويه تاريخ،فروردين ،تهران60.

14-كامراني ،ح و نوريان،ع: نقدي بر جامعه شناسي،ترجمه و اقتباس،زوار،تهران 52.

15-گلابي،سياوش:توسعه منابع انساني ايران؛جامعه شناسي توسعه ايران،؛نشر فردوس،تهران69.

16-لازارسفلد،پل:بينش ها و گرايش هاي عمده در جامعه شناسي معاصر،ترجمه غلامعباس

توسلي،اميركبير،تهران70.

17-نظامي،اسعد:تالكوت پارسنز،تئوري ساز درمان ناپذير،نامه علوم اجتماعي ،دوره1،شماره4،تير53،صص23،116.

18-وثوقي،منصور:فونكسيوناليسم و تغيير اجتماعي،نامه علوم اجتماعي،جلد دوم،شماره1،69.

2004)،. طبق اين انتقادات، مديريت زبان موذيانه اي دارد كه از زبان چوبي كارگذاران در هر بخش جامعه تراوش ميكند. مديريت بظاهر نوعي نوسخني اُوروِل است كه ذهن را تيره ميكند، زبان را ميبندد و جسم را محكم به كارگاههايمان ميبندد. طبق نظر منتقدين، جريان مديريت يكسري از زبانها و كارهائي است كه بواسطه اشكال قاعده مند دانش توسعه يافته است و دنيائي ميسازد كه تحت كنترل مدير و تكنولوژي مديريت است (پاركر 2002: ص 1 – 16)،. جريان مديريت خود را به روشهاي مختلف بيان مينمايد و از كتابهاي خودآموز گرفته تا سياستهاي «نوساز» دولت توسعه يافته است. تاثير روزافزون مديريت توسط تحليل گران عرصه رو به رشد تحليل گفتمان سازماني مستندسازي شده است (ر.ك. به گرانت و همكاران 2004).عليرغم دسترسي بظاهر بدون محدوديت مديريت، نوشتارهاي رو به رشد در مورد ايستادگي بما خاطر نشان ميكند كه مديريت ممكن است بدين سان پر طرفدار و مقاومت ناپذير باشد. اين اثر نشان داده است كه گفتمان مديريت از سوي گروهي از تمرد كنندگان تحت فشار قرار گرفته است كه شامل كاركنان ناراضي بخش دولتي (توماس و ديويس 2005)، اعضاي اتحاديه ها (هايمن 1973)، فعالان سهامدار (ديويس و تامپسن 1994)، گروههاي فشار حافظ محيط زيست (لونسبري 2001)، و جنبشهاي مردمي (ديويس و همكاران 2005) ميباشد. آنچه كه در مورد اين تلاشها قابل توجه ميباشد اينست كه آنها اشكال بسيار متفاوتي از هم دارند. در اين نوشتار ما ميخواهيم به اين اشكال متنوع ايستادگي با پرسيدن اين سئوال كه: چگونه ما اين اشكال چندگانه ايستادگي را در برابر گفتمانهاي مديريت درمي يابيم؟ پي ببريم.بمنظور پي بردن به اشكال

چندگانه ايستادگي، ما به سراغ نوشتجات عميق و غني در اين زمينه خواهيم رفت. ما استدلال خواهيم كرد كه هم نظريه فرايند كار (LPT) (براي مثال بريورمن 1974: آكرويد و تامپسون 1999) و هم مطالعات كارگاهي فوكولدين (براي مثال نايتس و مك كِيب 2000) نشان ميدهند كه چطور با گفتمانهاي مديريت در موقعيتهاي مختلف كار مقاومت ميكنند (براي مثال آكرويد و تامپسون 1999: نايتس و ويلموت 1989). آنچه كه اين مطالعات براي ما مشخص نميكنند اين موضوع ميباشد كه چگونه گفتمانهاي مديريت در مجموع در خارج از محلهاي كار مورد سئوال قرار ميگيرند. با ساخته شدن بر پايه نظريات سياسي ارنستو لاك لائو و چانتال موفه (1985، 2001)، ما استدلال ميكنيم كه گفتمانهاي مديريتي هدف تلاشهاي جمعي ميباشد كه ممكن است آنرا جنبشهاي مردمي بپندارند. ما اثبات ميكنيم كه اين جنبشها در جوامع و نيز كارگاهها روي ميدهند. اين بدان معني است كه بجاي بهره مندي از يك نوع جنبش مقاومت، لازم است در نظر بگيريم كه چگونه با گفتمانهاي مديريت بوسيله جنبشهاي چندگانه در هم كارگاهها و هم جامعه مقاومت ميكند. براي انجام اينكار ما يك نظريه مقاومت چند وجهي براي گفتمان مديريت مطرح ميكنيم. اين بما امكان ميدهد تا، نخست، انواع گوناگون جنبشها را مشخص بنمائيم كه مقاومت در برابر گفتمان مديريت را ميطلبد، ثانياً، مشخصات اين جنبشها را تجزيه و تحليل نموده، و ثالثاً، شرايطي كه در آن بروز ميكنند را بررسي نمائيم. بعلاوه، ما استدلال ميكنيم كه اكثر تلاشهاي جمعي در برابر مديريت يك تعداد جنبشهاي مردمي گوناگون را در يك آن درگير مينمايد. با بررسي بيشتر ارتباطات موجود بين انواع

مختلف جنبشها، ما در نظر داريم نشان دهيم كه چگونه در برابر مديريت بواسطه تغيير پيوستگي گفتمانهاي خلاف مديريتي كه بوسيله انواع مختلف جنبشهاي ضد سلطه بيان ميشوند ايستادگي ميكنند.ايستادگي در مطالعات مديريت و سازمانايستادگي بصورت تصاحب مجددنظريه فرايند كار (LPT) يكي از مسائل خوب مطرح شده را اينگونه مشخص ميكند كه چگونه مردم در برابر مديريت ايستادگي ميكنند (جرماير، نايتس و نورد 1994: نايتس و ويلموت 1990). بدنبال ماركس (1976) و بريورمن (1974)، نظريه پردازان فرايند كار مقاومتي را مشاهده ميكنند كه بصورت پاسخ رفتاري به صاحبان قدرت نميباشد (مقايسه كنيد با داهل 1957)، بلكه بصورت بيان ساختاري مخالفتهايي بين سرمايه و كار بعنوان طبقات اصلي كه روابط سرمايه داري را نشان ميدهد ميباشد. بنظر نظريه پردازان فرايند كار، جايگاه اوليه براي ابراز مخالفتها كارگاههاي سرمايه داران ميباشد مخصوصا به اين علت كه اين جائي است كه سرمايه و كار از نظر ساختاري بهم پيوند خورده و تلاش قدرتمندانه اي در برابر منابع اقتصادي ميباشند (براي مثال آكرويد و تامپسون 1999: تامپسون 1990: تامپسون و آكرويد 1995: تامپسون و اشميت 2001). هدف از ايستادگي در برابر مديريت در كارگاهها تصاحب مجدد «كالاهاي» حياتي است كه فرايند كار بصورت نظام مند از كارگر گرفته است، بعنوان مثال وقت، نيروي كار، محصولات، و احساس شخصيت افراد (آكرويد و تامپسون 1999).شايد اشكال قابل توجه تر تصاحب مجدد كه توسط نظريه فرايند كار مشخص شده اند مخالفتهاي افراد با دگرگوني هاي فني و صنعتي (تامپسون 1967)، تشكيلات اتحاديه هاي صنفي (كول 1917)، و مهمتر از همه، جنبش اتحاديه كارگري ميباشند.  فهرست زيادي از استراتژيهاي ايستادگي سازماندهي شده كارگاهها

از بطن جنبش اتحاديه ها بوجود آمد: براي مثال، اعتصاب كارگاهها كه از مناقشات صنعتي شديد الحن و دراز مدت گرفته تا بر زمين انداختن نمادين و گسترده وسايل كار (هايمن 1973)، مذاكرات و سودا با نمايندگان سرمايه داران بر سر مفاد و شرايط استخدام، مداخله در مسائل سياسي كشور، و «شورش آگاهانه» ميباشد. در راستاي اين فهرست رسمي از ايستادگي متحدالشكل، حملات كلي استراتژيهاي غير رسمي ولي با سازماندهي بالاي مبارزات كارگران ميباشد كه شامل اعتصابات غير مجاز (گولدنر 1954)، «آرام كار كردن كارگران به نشانه اعتراض» و «پايبندي به ضوابط و مقررات كار براي كُند كردن روند كار به نشانه اعتراض» ميباشند. عليرغم نزول نسبي در قدرت اتحاديه ها در دهه 1980 (ديسني و همكاران 1995، والِراِشتاين و وِستِرن 2000)، اتحاديه ها نقش مهم خود را در كارگاهها ادامه دادند. بعلاوه، اشكال جديدي از سازمان اتحاديه كارگري اخيراً ظهور يافته اند، از قبيل تشكيلات اتحاديه فراملّي (مُونك 2000)، تشكيلات اتحاديه «جامعه» يا «جنبش مردمي» (كلاوسون و كلاوسون 1999)، و تشكيلات اتحاديه متصل به اينترنت (كارتر و همكاران 2003). اين نوآوريها بما يادآور ميشود كه سياستهاي اتحاديه ها از منسوخ شدن مصون ميباشند. بر عكس، سازمان اتحاديه ها بصورت پيوسته تغيير كرده و جايگزين ميشود و لذا بعنوان روش مهمي براي ايستادگي در برابر استيلاي مديريت باقي ميماند. همچنين نظريه فرايند كار به كرات بسياري از حالتهاي تصاحب مجدد با عموميت كمتري در كارگاهها را شاهد بوده است. اينها شامل شيوه هاي غيررسمي از قبيل «وقت موز» (رُوي 1958)، انحراف از قانون نظام مند و هماهنگ (بنزمن و گِروِر 1963)، و شيوه هاي «سر

در آوردن» (بوراوي 1979) ميباشد. در مطالعه جامع آنها از اين موضوع، آكرويد و تامپسون (1999) استدلال ميكنند كه فعاليتهاي ايستادگي غيررسمي در كارگاهها - كه آنها نام آنرا «ناهنجاري رفتار سازماني» ناميده اند – شامل يكسري از انواع استراتژي هاي تصاحب مجدد ميباشد: تلاشهائي براي تصاحب كردن مجدد وقت بوسيله فعاليتهائي از قبيل اتلاف وقت (ديتون 1972)، تصاحب كردن مجدد كار بوسيله فعاليتهائي از قبيل كارشكني و خرابكاري عمدي (برآون 1977)، تصاحب كردن مجدد محصول بوسيله فعاليتهائي از قبيل دزدي (مارس 1982)، و تصاحب كردن مجدد هويت كارگران بوسيله فعاليتهائي از قبيل استفاده از شوخي كه بسوي مديريت هدايت ميشوند (تيلور و بِين 2002). اين ادبيات غني بما يادآور ميشود كه كارگران نه تنها نارضايتي خود را بوسيله ابزار رسمي از قبيل تشكيلات اتحاديه ها ابراز ميدارند، بلكه بوسيله ابزاري كه عمدتا غيررسمي ميباشند و مستقيماً در انظار عمومي بيان نميشود با استقرار مديريت مقابله ميكنند.ايستادگي بصورت سياست خُردشيوه هاي ايستادگي روزمره و غيررسمي كانون توجه بدنه كار انجام يافته توسط خوانندگان مورّخ نامي، مايكل فوكالت شده است (براي مثال، نايتس و مَك كِيب 2000، 2003، بال و ويلسون 2000، دولين 2002، توماس و ديويس 2005). بنظر فوكالت (براي مثال 1970، 1991)، واقعيت اجتماعي از درون يكسري انضباط، شيوه هاي خُرد روزمره كه بالغ بر گفتمانهاي قدرتمندانه نهادي سازنده ذهنيت هاي مدرن از قبيل كارگران، زندانيان و بيماران ايجاد ميشود. اين ذهنيت ها بواسطه فرايندهاي پيچيده قدرت، دانش و پايداري حاصل ميشود. با نظر فوكالت، تاكيد از تحليل قدرت و ايستادگي بر پايه طبقات ساختاري، كه كانون توجه بسياري از تحليلگران فرايند كار از

جمله بريورمن (1974) هستند، به پويائي استدلالي سازنده ذهنيت ها و پيچيدگي هاي معرفت شناسانه و اخلاقي تبديل ميشود. لذا، پاسخ فوكالت به نظريه سنتي فرايند كار تاكيد بر گسترش ادراك مان از سازمان قدرت و ايستادگي ماوراء افكار باريك بينانه مخالفت هاي طبقه اقتصادي در كارگاهها ميباشد. طبق روش فوكالت، ايستادگي شامل «خرده سياست» غيررسمي ميباشد كه ميتوان بصورت «فرايند دائمي انطباق، براندازي و باز آفريني گفتمانهاي حاكم» پنداشت كه بصورت «اعتراضات فردي روي داده، عملكرد خو آنها را منعكس نموده، و تناقضات و كشمكشها را شناخته و با انجام اينكار، معناها و ادراكات تغيير مييابد» (توماس و ديويس 2005: ص 687).گروه رو به رشد با شوق و ذوق پويائي خُرد سياست را كشف كرده اند كه از اين طريق كاركنان با موقعيت هاي اعمال شده مديريتي مقابله ميكنند. اين اساساً شامل كشفيات ژرف پيچيدگيهاي سياستهاي مشخص در درون و اطراف كارگاهها ميباشد (توماس، ميلز و ميلز 2004). اين شامل ملاحظاتي است كه چگونه كاركنان با استعمار ذهنيت بوسيله ردّ بيدرنگ هويت مديريتي، پذيرش ساختگي يا مذاكرات واقع بينانه (نايتس و مَك كِيب 2000: 2003: بال و ويلسون 2000، دولين 2002: توماس و ديويس 2005)، مذاكرات بين مردان (كولينسون 1992، 2003) و بيان نارضايتي از طريق بدبيني و دلسردي (وايتل 2005) مقابله ميكنند. بطور خلاصه، شخص ميتواند استدلال كند كه سازمان فوكالتي و نويسندگان مديريت علاقه مند به گسترش مسئله ايستادگي تا فراتر از مفاهيم محدود روابط اقتصادي و كشف خُرد سياستهاي انتقال ذهنيت ها و هويتها در سازمانها هستند.ايستادگي بصورت جنبش اجتماعيروش هاي فوكالت يكسري از اشكال ايستادگي "سياست خُرد" در كارگاهها را

ارائه مينمايد. با وجود اين، با تمركز بر روي مبارزات متعدد در خصوص تشكيل "موقعيت هاي سوژه"، مطالعات  "سياست خُرد" اغلب بر روي افراد يا در مبارزات گروههاي كوچك، با هزينه مبارزات گسترده تر دسته جمعي تمركز داشته است (گانِش و همكاران 2005). اين بدان معني است كه سازمان فوكالتي و استادان مديريت اغلب نتوانسته اند جنبشهاي گروهي ايستادگي را ثبت و تصور نمايند از قبيل جنبشهاي طرفدار محيط زيست، جنبشهاي طرفدار حقوق زنان، جنبشهاي طرفدار حقوق بشر و ضد نژاد پرستي، و حتي اتحاديه هاي كارگران كارگاهها. نتيجه اين است كه روشهاي فوكالت قادرند مطالب زيادي در مورد مبارزات خاص سياست خرد كارگاهها بما بگويند، ولي اغلب از پله هاي مبارزات گروهي در برابر گفتمان مديريت در سطح گسترده تري از جامعه بالا رفته اند (ريد 1997، كونتو 2002، بوهم 2006).بمنظور ثبت اين مبارزات گروهي با اين مقياس گسترده در مورد گفتمان مديريت، ما به چارچوب تحليلي ارائه شده توسط لاك لائو و موفه (1985) روي مي آوريم. در نظر آنها، مكان ايستادگي در زندگي روزمره سازماني سياست خرد نيست: بلكه، ايستادگي در ارتباط با گفتمانهاي برتري روي ميدهد. آنها برتري را بعنوان «تنها قدرت موجود در تشكيلات منسجم اجتماعي» تعريف ميكنند (لاك لائو و موفه 1985: ص 7). اين زماني حاصل ميشود كه «يك قدرت خاص اجتماعي حضور كُُليّتي را كه اساساً مقايسه ناپذير با آن ميباشد فرض ميكنند» (لاك لائو و موفه 2001: ص 10 پيشگفتمان، تاكيد در اصل). اين بدان معني است كه قدرت و ايستادگي نه تنها بصورت حوادث خاص خُرد سياسي عينيت ندارد، بلكه، آنها بعنوان بخشي از گفتمانهاي

گسترده برتري طلبي بيان ميشوند.اولين نقطه مهم در اينجا اينست كه برتري با ابراز و بيان موضوع درگير است. يعني برتري زماني برقرار ميشود كه گفتمان واحد بجاي كل تلقي ميشود. اين تنها زماني ميتواند باشد كه زنجيره معادل بين انواع مختلف گفتمانها تشكيل ميشود (لاك لائو و موفه 1985: 130). نتيجه اينست كه گفتمان برتر يا مستولي ايجاد ميشود كه در مركز منحني گستره پيچيده اي از روابط اجتماعي ظاهر ميشود. دومين نقطه مهم اينست كه برتري مستلزم مبارزه است. اگر به تعريف لاك لائو و موفه برگرديم، متوجه ميشويم كه گفتمان برتر هميشه در كل غير قابل بيان ميماند. اين بدين علت است كه نميتواند كاملا تبيين شده و اجتماع را بصورت كليت توضيح ميدهد. نتيجه اينست كه هر گفتمان برتر ضرورتاً ناقص ميباشد(همان: 111).اين به معناي هر شكل از برتري مي باشد. اين ناقص و ناكافي بودن برتري گفتماني به معناي آن است كه ايستادگي هميشه در درون رژيم مستبد نفوذ مي كند. نكته آخر اين است كه مبارزه برتر توسط جنبش هاي اجتماعي صورت مي گيرند. يعني جنبش هاي اجتماعي عاملان اصلي هستند كه بيان اعتراض را بين آنچه كه مبارزات آشكار مي باشند مي دمد، براي مثال جنبش اتحاديه صنفي قرون 18 و 19 توانست مسائل گروه هاي مختلف شغلي از قبيل درودگران و معدنچيان را بيان نمايد، طوري كه آنها خود را بخشي از گروه واحد طبقه كارگر ببينند( تامپسون، 1967).نقطه نظرات لاك لائو و موفه در خصوص برتري بخصوص براي درك قدرت خاص مديريت مفيد واقع مي شود. طبق نظر پاركر گفتمان مديريت امروز به عنوان تكنولوژي كنترل تلقي شده

و الگوي برتر سازمان مي باشد(2002؛184) يعني گفتمان مديريت واحد با يك سري از گفتمانهاي قابل ملاحظه ديگر مرتبط بيان مي شود كه از طبابت گرفته تا مديريت حكومت هاي دولتي. نتيجه اين است كه اين گفتمان خاص كليَت برتر تلقي مي شود و زبان واحد شده است كه همه چيز را قطعاً توضيح مي دهد. علي رغم كليَت گفتمان مديريت هنوز مبارزات برتري جويانه ادامه دارد يعني اتحاد گفتمان مديريت تنها جزئي مي باشد به اين علت كه برتري مديريت هميشه شكننده بوده و در معرض ايستادگي مي باشد. اين مقاومت به اين علت روي مي  دهد كه جنبش هاي اجتماعي پيوسته سعي در بيان و توسعه زنجيره هاي برابري در بين مبارزات مختلف مي باشند(ويلموت،2005؛772) تا اتحاد گفتمان مديريت دچار چالش شود.ما با نكته نظر ويلموت موافق هستيم كه لاك لائو و موفه(1985،2001) روش هاي نوين از ايستادگي قابل فهم به عنوان جنبش اجتماعي گشوده است با وجود اين آنچه كه در تحليل ويلموت (2005)وجود ندارد چارچوبي براي درك دقيق از اينكه چگونه اين جنبش هاي اجتماعي عمل مي كنند مي باشد و تنوع گسترده اشكالي كه در تمام اقشار جامعه شكل مي گيرد به منظور محيا نمودن درك دقيق از تلاش اين جنبش هاي اجتماعي براي درگير شدن در مبارزات در برابر مديريت، ما به نظريه جنبش اجتماعي مراجعه مي كنيم، ما استدلال خواهيم كرد كه اين روش درك كاملي از فرايندهاي مختلف درگير در سازمان دهي مبارزه در اختيار ما قرار خواهد داد.شايد مهم تر از همه نظريه جنبش اجتماعي ما را هوشيار سازد _ به عنوان ستادان مديريت و سازمان _ تا به

اين نكته برسيم كه مقاومت و مبارزه در برابر گفتمان ميديرت مي تواند بيانيه هاي مختلف در طبقات مختلف زندگي اجتماعي داشته باشد.جنبش هاي اجتماعي   لاك لائو و موفه(1985،2001)پيشنهاد مي كنند كه جنبش هاي اجتماعي عامل اصلي ايستادگي مي باشد،آنچه كه آنها انجام نمي دهند دقيقاً به اين موضوع برمي گردد كه جنبش هاي اجتماعي چگونه مبارزات برتري را سازمان دهي مي كنند. به منظور تفكر در چگونگي برقراري ارتباطات برتري ما به نظريه جنبش اجتماعي برمي گرديم(ر.ك. براي مثال ديويس و همكاران،2005؛ مك آدام و همكاران،1996؛ زالت و مك كارتي،1987؛ زالت و برگر،1978؛ و زالت،2005)جنبش اجتماعي به اين صورت تعريف مي شود كه چالش هاي گروهي مردم با اهداف مشترك در ارتباط متقابل با نخبگان صاحب نظران و افراد ذي صلاح مي باشد(تارو،1994:ص.3و4). از اين تعريف مي توانيم يك سر از مشخصات منحصر به فرد را تشخيص دهيم ابتدا آن روي چالش هاي گروهي متمركز است كه بر گروه هاي نسبتاً منسجم مردم دلالت دارد. اين در مقابل روش هاي سياست خرد مي باشد كه تمايل دارد روي اشكال ايستادگي افراد از قبيل درك موقعيت افراد تمركز مي كند. دوم آن روي اين موضوع تمركز مي كند كه چگونه اين گروه ها با حس هدف مشترك و انسجام در كنار يكديگر هستند و اين با روش سياست خرد متناقض است كه اساساً در مورد هدف مشترك و حس انسجام يا آنچه كه لاك لائو و موفه زنجيره هاي برابري مي نامند چشم خود را بسته است نهايتاً نظريه جنبش اجتماعي توجه ما را به اين نكته جلب مي كند كه چگونه ايستادگي ممكن است با گروه هاي

برتر از قبيل نخبگان مديريت درگير مي شود اين مغاير با روشهاي سياست خرد است كه اساساً ايستادگي را به صورت رخداد و اشكال خيلي خاص درگيري مي بيند با بررسي الگوهاي تقابل ما متوجه مي شويم كه چگونه ايستادگي ممكن است شامل مناقشات در جريان و گروهي به جاي اعتراضات كوتاه و مناقشات سياست خرد باشد، به طور خلاصه نظريه جنبش اجتماعي روشي براي ما فراهم مي سازد تا مبارزات را با گفتمانهاي مديريت بفهميم كه گروهي بوده و به صورت منسجم در كنار هم هستند و در طي زمان و مكان به دست مي آيند.همان گونه كه لاك لائو و موفه اشاره مي كنند جنبش هاي اجتماعي ابزارهاي حياتي براي چالش گفتمانهاي برتري مثل مديريت هستند در واقع در نظر آنها اين جنبش هاي اجتماعي هستند كه محرك هاي اصلي در برتري يافتن ماهيت شكننده استيلا و برتري هستند با وجود اين تمامي جنبش هاي اجتماعي شبيه هم نيستند و تفاوت هاي مهم در چگونگي درگيري جنبش هاي اجتماعي با مبارزات برتري جويانه وجود دارد. در آنچه كه در پي مي آيد ما استدلال خواهيم كرد كه جنبش هاي اجتماعي عمدتاً در استراتژي و نيز در موقعيت زماني متفاوت هستند(رجوع كنيد نمودار اول). با بيان اين مشخصات ما قادر هسيتم چهار نوع ايده آل از جنبش هاي اجتماعي را مشخص كنيم كه ممكن است با گفتمانهاي مديريت مناقشه دشاته باشد.استراتژياولين نكته مهم تفاوت بين جنبش هاي اجتماعي مختلف استراتژي به كار رفته مي باشد. به وسيله كارهاي بوم شناسي جيمز اسكات مردم شناس، دو نوع استراتژي اصلي را مشخص مي كند كه جنبش هاي اجتماعي را تجهيز مي كنند. استراتژي اول

سياست اداري است كه شامل تمامي اشكال باز مقاومت مي باشد(اسكات،1990:198)استراتژي سياسي شامل مناقشات و درگيري هاي نسبتاً باز مي باشد و اغلب  در اوج نخبگان(براي مثال قضات، سياست مداران، انقللابيون، و رؤساي سياسي)و اسناد مكتوب(براي مثال منشور، بيانيه، حوادث اخبار، كيفرخواست)و كارهاي اجتماعي مي باشد(اسكات،1990:200) در ارتباط با مديريت اين ممكن است شكل باز از اين باشد كه سازمان ها چگونه عمل مي كنند و اساساً در برگيرنده كارگذاران نخبه شامل كاركنان اتحاديه ها سازمان هاي جنبش اجتماعي و پرسنل مديريت مي باشند. اين استراتژي بستگي به حالت هاي سلسله مراتب سازمان دارد و به اين علت است كه دنياي سياست تشكيل شده از كانال هاي اداري از قبيل بوروكراسي، ارتباطات و رؤسا.اساساً وقتي جنبشي از استراتژي سياسي پيروي مي كند در سازمان جنبش اجتماعي شكل مي گيرد و اين سازمان پيچيدهه يا رسمي است كه اهداف خود را با رجحان جنبش اجتماعي يا ضد جنبش تعريف مي كند و سعي در رسيدن به اين اهداف دارد(مك كارتي و زالت،1987؛ص.20) سازمان هاي جنبش اجتماعي اساساً سازمان هاي رسمي و نيمه سلسله اي هستند كه روش كار و عملكرد و نظام هاي اداري رسمي دارند و بر اساس قانون هستند.مثل ساير سازمان ها سازمان هاي جنبش اجتماعي تمايل دارند در سياست اجتماعي يا دولتي درگير شوند. هدف اصلي يك سازمان جنبش اجتماعي بيان مسايل متعدد جنبش اجتماعي با يك صداي واحد در جو عمومي مي باشد.حوزه گسترده اي از اين سازمان ها وجود دارد و شامل اتحاديه هاي كارگري كه براي حقوق كارمندان مبارزه مي كنند(سلز كايل و همكاران،2003) سازمان هاي مدافع محيط زيست كه با عملكرد سازمان در آلودگي محيط زيست مبارزه

مي كنند(لونس بري،2001)، سازمان هاي درگير با بازارهاي اگوپوليستي (هنزمانس،2003) كه با نزول در خدمات عمومي سازمان هاي بخش دولتي مبارزه مي كنند(اسپايسر و فلمينگ، در دست تهيه) و شماي تجارت خود را عرضه مي كنند(جافي و همكاران،2004).جنبش هاي اجتماعي اساساً استراتژي سياسي به چند دليل برمي گزينند، ارگ جنبش اجتماعي عضويت زيادي داشته باشد احتمالاض از استراتژي استفاده از ابزارهاي رسمي و سياسي پيروي مي كند به اين علت كه هماهنگي بين گروه هاي معترض از طريق مكانيزم هاي كوچك از جمله رهبري غير رسمي يا تصميم گيري هاي گروهي يا غير ممكن است(ميشلز،1962) ما بايد توجه كنيم كه استثناهاي خيلي مهمي در اين مورد هست، از قبيل لجتماعات بزرگ كه با يك مسئله خاص شروع مي شود با وجود اين اين گروه هاي بزرگ اساساً قادر به حايت از خود در برابر حوادث اعتراض آميز نيستند(كانتي،1962)، مشخصات جنبش هاي اجتماعي همچنين حائز اهميت هستند، زمينه يك سري از سازمان هايي هستند كه منطقه خاصي از زندگي اجتماعي به وجود مي آورند، تأمين كنندگان كليدي، منابع اصلي و مصرف كنندگان محصول ... و ديگر سازمان ها كه خدمات و محصولات مشابه ارائه مي كنند(ديماگيو و پابل،1983:148)اگر جنبش اجتماعي در زمينه نسبتاً ثابتي عمل كند پس از استراتژي سياسي رسمي تري اقتباس كرده اند به اين علت كه وقتي زمينه اي نسبتاً فراهم آمد عاملان برتر قادر خواهند بود اطمينان حاصل كنند كه تعاريف آنها از كنترل و نظم به عنوان قانون پذيرفته شده است(فليگ اشتاين،1996) زماني كه تعريف كنترل پذيرفته شد پس سازمان ها شروع مي كنند به نشان دادن درجات رضايت مندي با يكديگر(ديماگيو و پاول،1983)از اين رو نيازهاي جنبش هاي

اجتماعي به صورت مؤسسات رسمي در آمدند نتيجه اين شد كه آنچه كه زماني گروه هاي جنبش اجتماعي ناهماهنگ در قبال سازمان هاي جنبش اجتماعي سازمان يافته رسمي با سلسله مراتب كه از استراتژي سياسي پيروي مي كند مي باشند.بالاخره ساختارهاي سياسي نقش مهمي در شكل دهي به استراتژي بازي مي كنند كه جنبش اجتماعي از آن استراتژي استفاده مي كند. ساختارهاي فرصت دائمي ولي ضرورتاً رسمي نيستند و ابعاد جنبش سياسي را نشان مي دهند كه كار گروهي مردم با تأثر گذاري بر انتظارات آنها از شكست يا موفقيت را ارائه م ينمايد(تارو،1994:185) اگر جنبش اجتماعي با ساختار فرصت سياسي روبرو شود پس به احتمال بيشتر استراتژي سياسي اتخاذ مي كند، ساختار فرصت ساختاري است كه دسترسي نسبتاض آزاد در آن وجود دارد و اعتلاف هاي سياسي نسبتاً بي ثبات هستند و گروه هاي نخبه در درسترس مي باشند و جامعه ظرفيت نسبتاً كمي دارد(مك آدام،1996:27) در مواردي كه ساختار فرصت وجود دارد تلاش دسته جمعي براي چالش كارگزاران به صورت موفق پنداشته مي شود به منظور كسب فرصت موفقيت عمومي به احتمال زياد چالش سازمان يافته تري در برابر گروه هاي سلطه طلب نشان خواهند داد براي انجام اين كار نظريه جنبش اجتماعي نشان داده است كه آنها احتمالاً استراتژي سياسي اتخاذ مي كنند. خلاصه جنبش اجتماعي به احتمال بيشتر استراتژي هاي سياسي اتخاذ مي كنند وقتي كه از نظر اندازه بزرگ بوده و در عرصه ثابت عمل مي كنند و با ساختار فرصت مواجه هستند.استراتژي دوم، كه گروه هاي مقاومت ممكن است اتخاذ كنند سياست مادون است. كه شامل تلاش هاي سازمان يافته

براي كشمكش با برتري مديريت مي باشد، يعني رأس رهبري غير رسمي و غير خبرگان از مذاكرات و گفتمان شفاهي و ايستادگي مي باشد(اسكات،1990:200) چنين استراتژي شكل تلاش هاي مستقيم و غير سلسله اي توسط فعالان براي بازسازي روابط اجتماعي و احقاق حقوق شان مي باشد. فشار روي عمل مستقيم است كه در بين سازمان هاي رسمي هماهنگي ايجاد نشده است و فعالانه از درگير شدن با مراكز قدرت رسمي از قبيل سلسله هاي دولتي يا ايالتي ممانعت مي ورزد،  در عوض، وقتي كارگزاران استراتژي سياست مادون را اتخاذ مي كنند آنها به دنبال احقاق حقوق هستند. وقتي جنبش اجتماعي سياست مادون سياست را اتخاذ مي كند اغلب از ساختارهاي رسمي تر سازمان جنبش اجتماعي اجتناب مي كند و شكل غير ساختاري به خود مي گيرد كه در روش هاي خيلي غير رسمي هماهنگي شده است. در دل اين جنبش ها تلاشي براي ايجاد دسته جمعي و تجربه هويت هاي متعدد جنبه هاي اقتصاد نمادين و نوآوري فرهنگي وجود دارند(ملوچي،1989و1996)در نتيجه جنبش اجتماعي سياست مادون اساساً درگير مبارزاتي براي شناخت فرهنگي و عدالت مي باشد كه شامل مسائل اقتصادي، نژادي، محيط زيست و غيره مي باشد. همچنين جنبش هاي اجتماعي تمايل  دارند تا از حالت هاي رسمي سلسله مراتبي سازماندهي دوري كنند و از ساختارهاي شبكه اي در سطح محل كه منابع تجهيز آنها را دارد(اسكات،1990؛19) اين به معني اين است كه جنبش هاي اجتماعي اغلب داراري شاخصه ضد گرايش هدفمند مي باشند(كراس لي،2002) لذا جنبش هاي اجتماعي اغلب داراي گرايشات ضد ساختاري هستند و از حوزه هاي سياسي مدرن گريزان هستند(بلاگ،1998) بالاخره جنبش هاي اجتماعي از چالش دستگاه دولت با

عمليات هاي ريز دنباله روي مي كند(بلاگ،1998؛45)كه شامل مبارزات در زندگي روزمره با تصاحب مجدد هويت ها و ريتم هاي روزمره مي باشد.چنين جنبش هاي اجتماعي نقشي در الگوهاي صنعتي بازي مي كنند(رائو و همكاران،2001؛ رائو و همكاران،2003) و در بعضي حوادث برتري دارند(كريد و همكاران،2000) و بهره هاي سهامداران شركتهاي بزرگ را بهبود مي بخشند(ديويس و تامپسون،1994).شرايطي كه تحت آن سياست هاي مادون وجود دارد برخلاف آنهايي است كه استراتژي سياسي اتخاذ مي كنند، جنبش هاي نسبتاً كوچك تمايل دارند از استراتژي سياست مادون استفاده كنند به اين علت كه كوچك هستند و مي توانند روي مكانيزم هاي هماهنگي گروه هاي كوچك و تصميم گيري جمعي اعتماد كنند(براينز،1989)، براي آنها ضروري نيست كه ساختارهاي سلسله مراتبي اتخاذ كنند كه شاخص استراتژي سياسي است هرگاه جنبش اجتماعي در عرصه نسبتاً جديدي عمل مي كند پس به احتمال بيشتر استراتژي سياست مادون اتخاذ مي كند به اين علت كه عرصه هاي جديد تمايل دارند با حوزه وسيعي از شركت كنندگاني كه وجه تشابه ندارند مشخص شوند(فيليپ اشتاين،1996)،فقدان بارز نتايج در يك دنياي رقابتي سر بريده عين بازيگران مختلف در عرصه مي باشند به اين معني كه مبارزات سازمان نيافته و غير رسمي به ندرت به وجود مي آيند و با گروه هاي قدرتمند كشمكش دارند چون جنبش هاي اجتماعي لازم نيست از مؤسسات رسمي جهت ابراز مسائل خود استفاده كند پس استراتژي هاي كمتر سازمان يافته سياسي بروز مي كنند.در نهايت اگر جنبش اجتماعي با ساختار فرصت مواجه شود پس به احتمال بيشتر استراتي سياست مادون را اتخاذ خواهد كرد. به دنبال مك آدام(1996)، ساختار فرصت ساختاري است كه

دسترسي به مؤسسات برتر نسبتاً بسته هستند و مشكل در دسترسي به آنها هست و اعتلافات سياسي نسبتاً ثابت هستند و گروههاي نخبه كمي وجود دارند و دولت ظرفيت نسبتاً بالايي دارد، در اين وضعيت ها، موفقيت نسبتاً پايين و هزينه هاي شكست اغلب بسيار بالا هستند نتيجه اين است كه جنبش هاي اجتماعي استرتي سياست مادون را اتخاذ مي كنند كه شامل اشكال سازماني روان تر و لازمه تاكتيكي مستقيم مي باشند. خيلي مشكل است كه نخبگان جامعه(براي مثال ديكتاتوري نظامي) جنبش را ادامه دهد و از گذشتگان انتقام بگيرد به طور خلاصه، جنبش ها تمايل دارند از استراتژي سياست مادون استفاده كنند. اگر آنها نسبتاً كوچك بوده و در عرصه سازماني نسبتاً جديد عمل كند و با ساختار فرصت سياسي روبرو شوند.موقعيت علاوه بر اتخاذ استراتژي هاي نسبتاً مختلف جنبش هاي اجتماعي تمايل دارند مبارزات خود را در فضاهاي مختلف ادامه دهند، موارد زيادي از ايستادگي در سازمان و مطالعات مديريت روي ايستادگي در داخل كارگاه تمركز دارند، اين نوشتجات گسترده دو شكل از مبارزات را به وضوح نشان مي دهند، برخي اشكال جنبش هاي كارگاهي از قبيل اتحاديه هاي صنفي از يك استراتژي سياسي روشن تر پيروي مي كنند، اين بدان معني است كه آنها ساختارهاي رسمي زيادي دارند و كاركنان حرفه اي اغلب در برقراري مؤسسات درگيرند. ديگر جنبش هاي كارگاهي از قبيل ناهنجاري سازماني شامل استراتژي سياست مادون است و از ساختارهاي غير رسمي دوست و فاميل استفاده مي كنند. از حرفه اي هاي جنبش پرهيز مي كنند و تمايل دارند از طريق عملكرد مستيقيم مقاومت نشان دهند. همان گونه كه قبلاً ديديم اين اشكال

جنبش هاي كارگاهي بخش حيايت مبارزات در برابر گفتمانهاي مديريت هستند بدين معني كه آنها نبايد ناديده گرفته شده يا بي ارزش جلوه كنند. در غير اين صورت با تمركز تنها روي مبارزات در داخل كارگاهها آنها از اينكه چگونه حوزه وسيعي از گروهها در جوامع فعالانه در مبارزات در برابر گفتمانهاي مديريت درگير هستند ناديده گرفته مي شوند.اينها شامل شهرونداني هستند كه براي مثال در مورد افزايش مديريتي خدمات شهري و شهروندان كه نگران افزايش فضاهاي عمومي، توليدكنندگان كشاورزي كه نگران افزايش صنعتي شدن كشاورزي، گروههاي زنان كه سوال از تبعيض مديريت مردان دارند، دانشجوياني كه با عملكرد مديريت در اقتصاد مقابله مي كنند و معترضيني كه با استيلاي رژيم هاي اقتصادي چند مليتي  از قبيل صندوق جهاني پول يا بانك جهاني كه سعي دارد كل اقتصادها را در روش هاي مدرن مديريت كند شامل مي شود(يادداشتهايي از ناكجا آباد،2003). نظريه مقاومت جنبش هاي اجتماعي در برابر گفتمانهاي مديريت بايد تشخيص بدهد كه مبارزه  در برابر گفتمان مديريت تنها در مراحل اوليه روي نمي دهد، بلكه در جلسات عمومي، رسانه ها، خيابانها، دانشگاهها، و زندگي هاي روزمره مردم روي مي دهد، به طور خلاصه مبارزه در برابر مديريت در جامعه و نيز در محل كار روي مي دهد، اين بدان معني است كه نظريه جنبش ها در برابر مديريت لازم است دو شكل از جنبش ها در نظر بگيرد. آنهايي كه تمركز در محل كار دارند و آنهايي كه تمركز در جامعه دارند، در آنچه كه در پي مي آيد، ما جزئيات منحصر به فرد هر محل را توضيح خواهيم داد.همانگونه كه قبلاً بحث شد، بهترين موقعيت ايستادگي

در برابر گفتمان مديريت كارگاه است، نوشتجات مبسوط در مرود ايستادگي واحد و ناهنجاري سازماني روي اين موضوع تمركز مي كند كه كارگران از امر و نهي مديريت در چارچوب روابط استخدامي يا كاري مقاومت نشان مي دهند، اين ايستادگي ممكن است مستقيماً براي شرايط روابط استخدامي باشد از قبيل توزيع منابع درداخل سازمان يا اتحاديه، نمونه هاي مبارزه در برابر چنين منابعي ادعاهاي متحدالشكل براي سطح درآمد بالاتر(هايمن،1973) يا تصاحب مستقيم كالا، به وسيله دزدي(مارس،1982) مي باشد. ايستادگي در محل كار، ممكن است بر توزيع وضعيت و بيان هويت در داخل كارگاه نيز كشمكش داشته باشد. نمونه ها، شامل اتحاديه ها كه در برابر انسجام اتحاديه مي باشند(تامپسون،1967)و تمسخر كه براي كاهش موقعيت مديريت به كار مي رود(كولين سون،1992؛ فلمينگ و اسپايسر،2003). بالاخره ايستادگي در كارگاه ممكن است شامل چالش خط مشي شركت باشد كه اجام كار و خلاقيت را محدود مي كند. نمونه مناسبي از اين بوروكراسي مي باشد كه در كارگران سطح مياني مشاهده مي شود(زالت و برگر،1977)، در هر كدام از اين موارد كارگزاران مقاومت در درون روابط موجود استخدام قرار دارند.كارگاه، هسته مهم جنبش ها و مبارزات در بابر گفتمان مديريت محسوب مي شود. موقعيت ايستادگي در كارگاه با موجوديت فضا براي انجام فعاليت هاي مبارزاتي در كارگاه سنجيده مي شود. ما احتمالاً مبارزه اي ببينيم كه در كارگاه روي م يدهد، اين فضاها ممكن است با مكانيزم هاي رسمي از قبيل قوانين كار ليبرال خط مشي هاي شركت مطابق با اتحاديه كارگري يا درجات بالايي از استقلال عمل در فرايند كار باز باشد. آنها همچنين شكل فضاهاي زندگي روزمره را

دارند اينها فضايي را كه ممكن است چالش هاي گفتمان مديريت انجام گيرد، فراهم مي كنند. مبارزات احتمالاً در كارگاهها بهتر انجام گيرد وقتي وسايل كنترل فرآيند كار مشروط باشد(ادواردز،1979)، اين شامل سوالاتي در مورد كنترل زمان صرف شده در كار، سازمان خود كار، تخصيص محصولات آن كار، و هويت هاي شغلي را زير سوال مي برد كه ناشي از كار هستند(آكرويد و تامپسون،1999) وقتي سوالاتي در مورد اين موضوعات مطرح مي شود ما ممكن است انتظار داشته باشيم شكلهاي مختلفي از جنبش هاي اجتماعي را بيابيم كه در كارگاه هستند، براي مثال اتحاديه ها سعي در ارائه پرسش در خصوص كنترل فرآيند كار توسط عمل اعتصاب برآيند(هايمن،1973). شبيه اين موضوع جنبش هاي كارگاهي غير رسمي تر، سياست مادون، ممكن است سعي در چالش امر و نهي هاي مديريت از طريق شكل هاي پنهان تر عمل مثل مزاح ضد مديريتي برآيند(تيلور و باين،2002). اما، آنچه كه در هر دو وضعيت مشروط است اين سوال است كه چه كسي فرآيند كار را كنترل مي كند به طور خلاصه ايستادگي در برابر استيلاي مديريت احتمالاً در محل كار نهفته است وقتي كه روابط استخدامي فضايي فراهم مي سازد و وقتي مسئله اصلي كنترل بر فرآيند كار باشد.كارگاه موقعيت حياتي جنبش هايي كه سعي دارند در برابر گفتمان مديريت ايستادگي كنند باقي مي ماند با وجود اين اكثر چالش هاي جدي كه امروزه با سازمان ها مواجه هستند از جنبش هايي ناشي مي شود كه در عرصه هاي اجتماعي مي باشد. جامعه محل تقابل اجتماعي است كه از خانواده، جامعه و بازار جدا مي باشد(هگل،1821،2002) برخلاف خانواده يا بازار كه به وسيله زبان نياز طبيعي كنترل مي شوند جامعه با دلايل سياسي

كه درگير تلاش هاي تغيير روابط بين انسان ها مي باشد كنترل مي شود(آرنت،1958) همچنين محلي است كه نيازهاي طبيعي بشر تحت كنترل و نظم درمي آيد(هوپس،1651-1985- الياس 1939،2000) بالاخره هر چند جامعه ممكن است از نظر ساختاري از حكومت و اقتصاد جدا باشد ولي در سياست جامعه عامل اصلي ايدئولوژي را فراهم مي سازد كه آن ساختارهاي اجتماعي و فرهنگي را برقرار مي سازد كه بازسازي دولت و اقتصاد را فراهم مي كند(گرام چي،1971) مبارزات بر عليه گفتمان مديريت در جامعه زماني مهم مي شود كه كارگاه ها فضاي كمتري براي ايستادگي و بيان مشكلات فراهم مي سازد. بعضي شرايط كه فضا را براي مبارزه در داخل كارگاه كاهش داده اند، قوانين كار را شامل خواهد شد كه فعاليت هاي اتحاديه را تقليل داده و فرصت كمي براي ايستادگي فراهم مي سازد.يك مورد بارز، از فرار كاركنان مقررَات شركت ها براي شنيدن نگراني هاي آنها در جامعه مي باشد(پري،1998). تلاشي كه نمونه ديگري از مبارزه است در جوامع ظاهر شد اين به علت آن است كه بسياري از كاخانه ها كه هسته تلاش هستند مقررات بسيار سخت كنترل مديريتي داشتند و فرصت هاي كمي براي ايستادگي كاركنان به وجود مي آمد.با وجود اين جامعه صرفاً محل مبارزات كارگاهي نيست، با پيروي از گرام چي(1971) دولت هاي سلطه طلب هميشه به وسيله ساختارهاي قدرتمند در عرصه هاي وسيع جامعه قانوني شدند، يعني گفتمان مديريتي و اقتصادي همراه با ساختارهاي خاص فرهنگي و اجتماعي خواهد بود كه كمك مي كند تا آنچه كه گرام چي به نام بلوك سلطه طلب مي نامد ايجاد شود. بنابراين جامعه محل مهمي از ايستادگي مي باشد، كه فرآيند مديريت در آن مشروط است(پوگي،2001 ص58-73) اين فرآيند قانوني شدن نحوه عملكرد گفتمان و پذيرش تصحيح و گريزناپذيري آن است(ديماگيو

و پاول،1991). گفتمان برتر جامعه چنان براي نخبگان سلطه طلب مهم است كه اين فرآيند قانوني شدن مديريت را ايفا مي كنند براي مثال، جنبش هاي جامعه مثل صلح سبز، در نظر دارد چالش قانوني شدن فعاليت هاي شركت هاي بزرگ با اعتراضات عمومي و رسانه ها انجام شود(تسوكاس،1999) شبيه اين مورد جنبش آشپزي مدرن به خاطر طرح و الگوي سازماندهي آموزش و پوشش رسانه اي مورد استقبال واقع شد(رائو و همكاران،2003). در هر يك از اين موارد جنبش ها به فضاهاي اجتماعي از قبيل رسانه ها وارد شده اند تا الگوهاي قانوني شدن فعلي را بسط دهند. به طور خلاصه، ايستادگي در برابر گفتمان مديريت احتمالاً در جامعه باشد جايي كه فضاهايي كمتري براي ايستادگي در روابط كاري وجود داشته و موارد اصلي مشروط كنترل فرآيند مديريت باشد.الگوي ايستادگي جنبش اجتماعيتا حال، ما استدلال كرده ايم كه جنبش هاي ايستادگي از لحاظ موقعيت شان(كارگاه يا جامعه) و استراتژي(سياسي يا مادون سياسي) تفاوت دارند،كنار هم نهادن اين دو بعد الگويي ار چهار نوع جنبش هاي ايستادگي ايده آل فراهم مي كند: جنبش هاي سياسي در كارگاه، جنبش هاي مادون سياسي در كارگاه، جنبش هاي سياسي در جامعه، جنبش هاي مادون سياسي در جامعه(ر.ك. نمودار2).در آنچه كه در ذيل مي آيد هر كدام از اين انواع ايده آل را به نوبت بررسي خواهيم كرد.اولين نوع جنبش مقاومت، شامل گروه هاي سياسي سازمان يافته در كارگاه مي باشد. ما نام اين را ايستادگي سازمان يافته كارگاه مي ناميم كه شامل روابط كارگاه بوده و روي كنترل فرآيند كار تمركز دارد اين جنبش ها اهداف خود را از طريق فرايندهاي سياسي سازمان يافته دنبال مي كنند، ما اين جنبش ها را انتظار داريم زماني ببينيم كه از نظر اندازه نسبتاً بزرگ بوده در عرصه مستقر

موجود باشد و با ساختار فرصت مواجه باشد و در كارگاهي باشد كه فضاي كافي براي مناقشات كارگاهي موجود باشد و كنترل روي فرآيند كار موضوع اصلي مشروط باشد. نمونه بارز چنين ايستادگي اتحاديه كارگاه هاست.نوع دوم ايستادگي، شامل ايستادگي مادون سياست در كارگاه است. نام اين را ناهنجاري سازماني مي ناميم(ر.ك. همچنين آكرويد و تامپسون،1999) اين نوع جنبش سعي در مداخله در مبارزاتي دارد كه در كارگاه ها هستند ولي در شبكه هاي غير رسمي تر و سازمان نيافته حركت مي كند. اين نوع ايستادگي زماني تمايل دارد بروز كند كه روابط كار فرصت هاي كافي براي مناقشه را فراهم سازد، زماني كه كنترل فرآيند كار مشروط بوده و جنبش ايستادگي از نظر اندازه نسبتاً كوچك و در عرصه جديدي وجود داشته باشد و زماني كه احزاب مقاومت با ساختارهاي فرصت روبرو مي شوند، نومنه بارز از ناهنجاري سازماني، فرهنگ هاي تمسخرآميز كارگاه هاست.نوع سوم جنبش ايستادگي شامل سازمان هاي جنبش سياسي مي باشد كه در جامعه هست، معمولاً اين سازمان هاي مبارزه با نام سازمان هاي جنبش اجتماعي نام برده مي شوند، با وجود اين به منظور تشخيص آنها از سازمان هاي جنبش اجتماعي در كارگاه مثل اتحاديه هاي كارگري در اينجا به عنوان سازمان هاي جنبش مردمي از آنها ياد مي شود، اين جنبش ها سعي دارند تا با گفتمان مديريت در فضاهاي بيرون از روابط استخوامي از قبيل اعتراضات عمومي، رسانه ها، مذاكرات عمومي و تحصيل به چالش مي كشند، اين اعتراض، از طريق سازمان هاي جنبش اجتماعي سازمان دهي شده پيش مي رود كه اغلب نمايندگان رسمي دارند، ما انتظار داريم اين نوع از جنبش اجتماعي را زماني بيابيم كه از نظر اندازه نسبتاً بزرگ و عرصه مشخصي را مورد خطاب قرار داده و با ساختار فرصت مشخصي

متناقض باشد، و فرصت كمي براي ايستادگي كارگاه وجود داشته باشد و موارد اصلي مشروط مرتبط با فرآيند قانو ن گذاري باشد، نمونه بارز اين جنبش، جامعه اي است كه داراي سازمان جنبش اجتماعي مثل صلح سبز است.نوع آخر جنبش هاي مقاومت كه با گفتمان مديريت درگير هستند،آنهايي هستند كه در جامعه تلاش هاي متمركز نموده ولي استراتژي هاي سياست مادون را اتخاذ كرده اند، اساساً اين جنبش ها با نام جنبش هاي اجتماعي نام برده مي شوند ولي به منظور تشخيص بين جنبش ها در جامعه و جنبش ها در كارگاه، نام آنرا در اين جا جنبش هاي مردمي مي ناميم. مثل ديگر موارد متمركز بر روي سياست سازمان هاي جنبش شهري اين نوع ايستادگي جامعه فضاهاي بيرون از كارگاه را زياد مي كند، با وجود اين، آنها اشكال سازمان يافته اي براي بيان نارضايتي شان اتخاذ مي منند، اين نوع جنبش ايستادگي تمايل دارد تا زماني روي دهد كه جنبش ها از نظر اندازه نسبتاً كوچك بوده و در عرصه جديدي موجود باشند وبا ساختار فرصت مواجه باشد و در مناقشات محل كار فرصت هاي كمتري داشته باشد و مسائل خود را حول مسائل قانون گذاري متمركز كند، نمونهه بارز اين نوع ايستادگي جنبش اجتماعي شهري مي باشد مثل جنبش طرف دار محيط زيست.گروه بندي هاي متفاوت كه در بالا ارائه شد، انواع ايده آل ايستادگي را نشان مي دهد، استفاده اصلي از چنين گروه بندي براي مشخص شدن تحليلي انواع مختلف ايستادگي سازماني مي باشد كه در نوشته جات بحث شده است دبدين معني كه اين گروه بندي ضروري نيست بلكه، آنها ابزاري فراهم مي سازند تا جنبه هاي منحصر به فرد هر نوع ايستادگي را تشخيص داده و به درك ما از اينكه هر نوع ايستادگي چه رابطه اي با يكديگر دارند كمك مي كند، با انجام اين كار ما

چارچوبي فراهم مي سازيم كه به محققان اين امكان را مي دهد كه اين اشكال ايستادگي چندگانه را در برابر استيلاي مديريت در نظر بگيرند.تركيب ايستادگيدر بالا ما به جزئيات چهار نوع ايده آل از جنبشهاي ايستادگي پرداختيم. در اين نقطه مهم است تا مرزهاي بين انواع ايده آل را مشخص كنيم. بوضوح، هر نوع بررسي از اين الگوهاي ايستادگي در برابر گفتمان استيلاي مديريت مرزهاي بين اين انواع مختلف ايستادگي را مشخص خواهد كرد. در واقع، لاك لائو و موفه (1985) بوضوح نشان ميدهند كه گفتمان برتري از قبيل مديريت داراي شمخصه پراكنده اي است. يعني، برتري هرگز در محل واحدي تشكيل نميشود. در حقيقت، دليل اينكه گفتمان مديريت تا اين حد موفق بوده است اينستكه توانسته برتري خود را در هم كارگاه و هم جامعه برقرار كند: در كارهاي سازمان و هويتها و الگوهاي رفتاري روزمره. اين پيشنهاد ميكند كه مبارزات در برابر مديريت بصورت گفتمان برتري طلبي ممكن است در عرصه هاي چندگانه پراكنده باشد. پس، شايد آنچه كه از انواع مختلف و ايده آل ايستادگي جالب توجه تر است فرايندهاي ارتباطي في ما بين است كه بين آنها روي ميدهد. لذا اجازه بدهيد بصورت خلاصه فرايندهاي مختلف تبادل و تقابل بين انواع مختلف ايستادگي سازماني را مد نظر قرار دهيم.سازمانهاي جنبش مردمي و جنبشهاي مردميدر بسياري موارد رابطه آشكاري بين جنبشهاي مردمي و سازمانهاي جنبش مردمي وجود دارد. گو اينكه جنبش مردمي انرژي و قانونمداري را براي بسياري از سازمانهاي جنبش مردمي فراهم مينمايد. در واقع، استراتژيهاي محافظه كار تر بدنبال سازمانهاي جنبش مردمي اغلب بوسيله يك جبهه راديكال حمايت شده اند (هاينز

1988). مشابه همين سازمانهاي جنبش مردمي اغلب نكته روشني براي بسط و بحث مواردي كه جنبشها ميخواهند جلب توجه كنند ارائه كرده است. براي مثال،جنبش طرفدار محيط زيست بوضوح محمك ميشود و به سازمانهاي جنبش مردمي از قبيل صلح سبز مشروعيت ميبخشد. با وجود اين، سازمانهاي از قبيل صلح سبز اغلب مستقيما از طرف اين جنبش صحبت ميكنند، بدون اينكه ضرورتا بتوانند موقعيتهاي چندگانه را در درون آن جنبش ارائه نمايند. برخي از جنبشهاي مردمي بوضوح سازمان يافته تر و منسجم تر شده اند و به موسساتي با سياستهاي عمومي و در نتيجه سازمان جنبش مردمي تبديل شده اند. صلح سبز، براي نمونه، از جنبش طرفدار محيط زيست دهه 1970 و اوائل دهه 1980 بوجود آمد كه در كشورهاي متعدد اروپائي گروههاي سبز نيز ايجاد شدند. در بسياري موارد اين فرايند تبديل به موسسه شدن توانست جنبشهاي مردمي را با تبديل آنها به ساختارهاي موجود موسسه از انگيزه راديكال و تغيير هويت بياندازد (پيون و كلووارد 1979). در راستاي اين فرايند تبديل به موسسه فرايند خارج شدن از موسسه نيز هست كه فعالان در آن سازمانهاي جنبش مردمي ممكن است از ماهيت سياستهاي تبديل به موسسه شدن نااميد شده باشند. آنها ممكن است در فرايند ارائه راي تبديلي به آن سازمان دخيل باشند. آنها ممكن است از سازمان خارج شوند و بدنبال ارضاء نيازهاي راديكال خود در درون جنبشهاي مردمي با سازماندهي ناقص باشند.ناهنجاري سازماني و اتحاديه هاي كارگريهمانند رابطه بين سازمان جنبش مردمي و جنبشهاي مردمي، روابط بين ناهنجاري سازماني و كارگاههاي متحد را بوسيله استراتژيهاي مختلف سياسي و درجات تبديل به موسسات نشانگذاري

شده اند. رابطه بين اتحاد و ناهنجاري سازمان در داخل جامعه شناسي صنعتي شديدا مورد بحث واقع شده است (سيول و ويلكينسون 1992، تامپسون و آكرويد 1995، فلمينگ و سيول 2002). يكي از مباحثات اصلي كه ما در اين نوشتار مي يابيم اينستكه كارهاي ايستادگي روزمره و ناهنجاريهاي سازماني اغلب بنيانهاي ديدگاهها و اعمال مخالف را ارائه نمايد كه با اتحاديه هاي كارگري معناي نظام مند و سازماندهي شده با آن ميدهند. بعضي مطالعات نشان ميدهد كه اتحاديه هاي كارگري با شوق و ذوق حالتهاي ناهنجاري سازماني از قبيل تمسخر و مزاح را به ميان كشيده اند (رودريگوس و كولينسون 1995). همچنين مشاهده كرده ايم كه همچنانكه اتحاديه هاي كارگري بصورت روزافزون به استراتژيهاي مديريت و سياست حكومتي متحجر شده و متحد ميشوند، كارگران از قابليت آنها در عمل بصورت عاملان تغيير و تحول راديكال نا اميد شده اند (هايمن 1973). اين اغلب منجر به فرايندي ميشود كه ايستادگي كارگاهها از حالت موسسه خارج شده و شكل اعتصابي غير مجاز، عمل غير اداري و ناهنجاري سازماني بخود ميگيرد.اتحاديه هاي كارگري و سازمانهاي جنبشهاي مردميپيوندها و ائتلاف هاي بين اتحاديه هاي كارگري و سازمان هاي جنبش مردمي ممكن بوده و اغلب روي مي دهد، آنچه كه شايد جالب توجه است  اين است كه چه وقت هر سازمان مواردي را بيان مي كند كه اساساً با متضاد آن همراه است، سازمان هاي اتحاديه اي براي مثال اغلب مسائل اجتماعي از قبيل سياست هويت را مطرح مي كنند، وقتي اتحاديه ها مسائل اجتماعي را بحث مي كنند ما ممكن است بگوييم آنها عملكرد سازمان جنبش مردمي دارند، شبيه اين مورد سازمان هاي جنبش مردمي ممكن است موارد كاري را كه

به صورت سنتي توسط اتحاديه ها مطرح شده اند ارائه نمايند براي مثال برخي مبارزات براي عدالت اجتماعي در شهرهاي آمريكا از قبيل جنبش مزد، به صورت روزافزون روي مسائل سنتي كار از جمله حقوق و شرايط كار مي پردازد(ليوس،2005) آن چه كه ما به صورت كلي مي توانيم مشاهده كنيم اين است كه به صورت تاريخي عرصه هاي سياست كار و جامعه از هم جدا شده اند و هم چنان كه اتحاديه ها به حركت فراسوي موقعيت سنتي شان در محل كار، مي پردازند و سازمان هاي جنبش مردمي اكنون جامعه را به صورت جمعي از سياست هاي كاري حقوق و عدالت اقتصادي فرض مي كنند.اتحاديه هاي كارگري و جنبش هاي مردمييكي از سوالات عمده در جنبش اتحاديه اي معاصر و بين به اصطلاح چپ گرايان جديد اين است كه جنبش هاي مردمي به صورت روزافزون جايگزين اتحاديه ها به عنوان ابزار اصلي بيان مبارزه و ايستادگي مي باشند، اين برخي از افراد جنبش اتحاديه را به استدلال كشانده است كه اتحاديه ها بايستي خودشان را با جنبش هاي مردمي هم سو كرده يا، برخي از استراتژي هاي به كار رفته در اين جنبش ها را اتخاذ كند. براي جنبش اتحاديه، هم گوني با جنبش هاي مردمي لازم است مبارزات آنها به جامعه كشيده شود و مسائلي از قبيل هويت، مسكن، تحصيل، و فرهنگ مورد بحث واقع شود. هم چنين اتحاديه ها لازم است ابزار سياست مادون بيشتري براي سازمان دهي به وسيله شبكه هاي غير رسمي جامعه در برابر بوروكراسي هاي فورماليته اتخاذ كنندة بعلاوه اتحاديه ها ممكن است زمينه مبارزه را از قوانين اداري و توافقات كاري به الگوهاي غير اداري توزيع مواد، وضعيت و ايدئولوژي تغيير دهند، نمونه هاي اتحاديه ها با اتخاذ استراتژي همراه با جنبش هاي مردمي، جنبش هاي كارگران لباس بافي و اتحاديه طرف دار جامعه با تمركز بر محل مي باشد(برچر و

كوس تللو،1994). مشابه همين جنبش هاي مردمي ممكن است به دنبال شكل دهي فعاليت هاي خود به صورت سازمان هايي باشند كه در ملأ عام مواردي را در كارگاه ها مطرح مي كنند كه نياز به تبديل به مؤسسه كردن روابط غير رسمي مي باشد كه جنبش مردمي را پايه ريزي مي كند و كانون مبارزه را به كارگاه مي كشد، نمونه اي از اين تغيير جنبش هاي اروپاييان براي احقاق حق افراد هم نژاد(كريت و اسكالي،2000) و ساير گروه هاي متفاوت در كارگاه(اسكالي و سگال،2000) مي باشد.جنبشهاي مردمي و ناهنجاري سازمانيهر دوي جنبش هاي مردمي و ناهنجاري سازماني استراتژي هاي مادون سياسي ايستادگي مي باشد و تمايل به سهيم شدن تاكتيك هاي مشابه از قبيل استفاده از مزاح و جك هاي فرهنگي و ايستادگي شبكه اي دارند. آنها با اين مورد مخالفند كه جنبش هاي مردمي مسائل اجتماعي را بيان كنند و ناهنجاري سازماني تمايل دارد تا اين مخالفت ها را در كارگاه بيان نمايد، در نقطه اي ناهنجاري سازماني ممكن است با مسائل اجتماعي مماس بوده و هم پوشاني داشته باشد. نمونه مناسب از اين "سوت زدن" مي باشد(پري،1998) اين نياز به جلب توجه كاركنان به رفتارهاي سازماني در همايش هاي اجتماعي از قبيل رسانه ها دارد. مورد اخير از اين نوع، در مورد يك حساب رس مي باشد كه ناهماهنگي هاي حسابداري را در يك شركت فاش نمود، به همين نحو جنبش هاي مردمي ممكن است با ناهنجاري هاي كارگاه مرتبط يا هم پوشاني داشته باشد.براي مثال اعضاي ائتلاف جنبشي حفظ خدمات عمومي ممكن است درگير لايه هاي مربوط به كراگاه در خصوص خراب كاري باشد. اين ها ممكن است از كارهاي انحرافي مثل سوت زدن گرفته تا كارهايي مثل افشاسازي كارخانه ها، در هر يك از اين موارد جنبش هاي مردمي و ناهنجاري هاي سازماني ممكن است متقابلاً بر همديگر فشار آورند.ناهنجاري سازماني

و سازمان جنبش مردميپيوند آخر و احتمالي در بين اشكال گوناگون ايستادگي بين مخالفت هاي سياست مادون در كارگاه و مخالفت هاي علني در جامعه مي باشد. همان طور كه در بالا مشاهده شد، امكان دارد كه نارضايتي و ناهنجاري در كارگاه با جامعه، هم پوشاني داشته باشد. اين اساساً زماني روي مي دهد كه ايستادگي مواردي را كه در بيرون از كارگاه است بازتاب نمايد. براي مثال نارضايتي در مورد ساعات طولاني كار ممكن است در مورد زمان هاي اياب و ذهاب هم پوشاني داشته باشد كه در اين صورت با مسائل شهري و برنامه حمل و نقل مرتبط است. نارضايتي و مخالفت را ممكن است به وسيله تاكتيك هاي جنبش مردمي از قبيل اعتراضات غير رسمي در مورد حمل و نقل عمومي در يك منطقه خاص بيان نمود ولي ممكن است به صورت رسمي تر و جامع از طريق سازمان جنبش مردمي انتقال  داد. ما ممكن است اثر برگشت را مشاهده كنيم كه در آن استراتژي هاي جنبش مردمي ممكن است اعمال ناهنجاري سازماني را تحت فشار قرار داده يا مشروعيت بخشند. براي مثال، ما انتظار داريم كه عضو سازمان جنبش مردمي طرف دار محيط زيست به احتمال زياد در امور ناهنجاري سازمان دخيل باشد، اگر آنها مشاهده كنند كارمندشان به دنبال كارهاي مخرب محيط زيست است. اثر جانبي اينع اين است كه هرگاه سازماني به صورت روز افزون متحجر شده و تبديل به مؤسسه شود اعضا ممكن است در فعاليت هاي رفتار ناهنجار سازماني با هدف قرار دادن خود سازمان جنبش مردمي به عنوان يك محل كار درگير شود. اين ممكن است نياز به فرآيندهاي خراب كاري سياسي، رفع رضايت مندي، زير سوال بردن فرهنگ سازمان، و در موارد

افراطي درگير در خراب كاري باشند. كه به نوبه خود ارائه رسمي ايستادگي به خود ايستادگي تبديل شود.فرايندهاي ضد برتري سازمانبحث بالا در مورد تبادلات متعدد بين جنبش هاي مختلف ايستادگي اين حقيقت را روشن مي كند كه مبارزات در برابر گفتمان مديريت به ندرت تنهاست. در عوض، اساساً آنها تركيبي از انواع مختلف جنبش مقاومت مي باشند. با وجود اين اين سوال هنوز باقي است كه چگونه دقيقاً اين تركيبات بين جنبش هاي مختلف ممكن است شكل گرفته باشد. به دنبال لاك لائو و موفه(1985)، ما مايل هستيم چنين استدلال كنيم كه اشكال متفاوت ايستادگي به وسيله تشكيل بلوك هاي ضد سلطه طلبي در كنار هم گذاشته مي شوند. اينها زماني كه زنجيره برابري بين گروه هاي مختلف برقرار شد كه به دنبال چالش گفتمان سلطه طلبي هستند شكل مي گيرد و نياز به ساخت هم گوني مشخص بين عاملان مقاومت منجر به هويت سياسي متحد(يك ما) و همچنين دشمن مشترك(يك آنها) دارد. اين زنجيره هاي برابري اجازه مي دهد به جنبش هاي جدا به صورت حس هم سويي با هم يكي شوند. در حالي كه لاك لائو و موفه(1985) در مورد اهميت استراتژيك توسعه زنجيرهاي برابري بين مبارزات مختلف روشن هستند، آنها در خصوص فرآيندهاي خاص سازماني توضيح نمي دهند كه اين زنجيرهاي برابري بين جنبش هاي مختلف تشكيل شده است. براي مشاهده دقيق اين كه چگونه بلوك هاي ضد سلطه طلبي ايجاد مي شوند ما سه فرآيند سازماني را¬_ نهادگرايي، گسترش، پيوستگي __ بحث خواهيم كرد كه به واسطه آنها پيوندهاي بين جنبش هاي اجتماعي شكل گرفتند. نهاد گرائيهمان طور كه در بالا بحث شد تركيب احتمالي جنبش ها نياز به جنبش هاي مادون سياست _ از قبيل ناهنجاري سازماني و جنبش هاي مردمي _ مرتبط با جنبش هاي سياسي تر و سازمان دهي شده

دارد.زنجيره هاي برابري بين جنبش هاي سياس و مادون سياسي، اساساً به  وسيله ساختار مشابه ايجاد مي شود، اين ساختارها همان ابزارهاي گروهي هم رسمي و هم غير رسمي هستند كه به واسطه آن مردم بسيج مي شوند و در عمل دست جمعي شركت مي كنند(مك آدام، مك كارتي و زالت،1996:3) هدف از اين ساختارهاي بسيج تأمين رابطه سازمان دهي شده بين مركز يك جنبش اجتماعي است(تارو 1994 :135_150) ساختارهاي بسيج ممكن است حوزه اي از اشكال شامل شبكه هاي غير رسمي از قبل موجود در مكان هايي مثل كارگاه، همسايه ها و نيز دوستان روي دهد.با وجود اين در بيشتر موارد جنبش هاي مادون سياسي با استراتژي جنبش هاي سياسي به وسيله ساختارهاي رسمي بسيج پيوند خورده اند، جنبش ريز سياست در كارگاه از قبيل فرهنگ تمسخر ضد مديريتي ممكن است با سازمان سياسي رسمي تر از قبيل اتحاديه كارگري پيوند خورده باشد(رودريگوس و كولين سون،1995) نتيجه فرآيندي از نهادگرايي است كه اجزا گوناگون جنبش سازمان دهي شده و اغلب محافظه كارتر هستند(ميشلز،1962). به دنبال چارچوب فرضي كه ابتدا عنوان شد، ما انتظار داريم كه نهادگرايي زماني روي دهد كه جنبشي به صورت گروهي خاص درآيد(ميشلز،1962).ما هم چنين انتظار داريم نهادگرايي زماني كه عرصه جنبش اجتماعي در حركت به سوي عرصه نسبتاً جديد با استانداردهاي مشترك و پذيرفته شده عمل مي كند و بسياري از نفش آفرينان به عرصه ثابتي با استانداردهاي قوي و نقش آفرينان با مقياس كمي بزرگ به وجود آيد(فيليپ اشتاين،1996) نهايتاً ما انتظار داريم كه جنبش ها نهادينه تر شوند، زماني كه آنها با فرصت هاي بيشتر مواجه شوند كه فضاي كافي براي پيگيري دعواي خود از طريق سازمان هاي رسمي باشند(مك آدام،1996) اين نگرش ها زاييده اثر اخير در خصوص چرخه هاي اعتراض مي باشد كه انتقال قدرت جنبش اجتماعي از اعتراضات نسبتاً مجزا،

به جنبش هاي گروهي از طريق تحجر و نهادگرايي به تصوير مي كشد(تارو،1994). تحت اين شرايط ما انتظار داريم كه جنبش هايي كه به دنبال چالش گفتمان مديريت از طريق ابزار ريز سياست هستند، خود را با سازمان هاي جنبش اجتماعي بزرگ تر هم سو نمايند، نتيجه اين خواهد بود كه اين جنبش هاي ريز سياست نهادينه تر و رسمي تر خواهد شد.جنبش "آتاك" كه يكي از منتقدين بي پرده از شركت ها و فرآيند مديريتي جهاني شدن مي باشد نمونه خوبي از اين فرآيند نهادگرايي است. اين جنبش كه بر اساس شبكه جهاني  دانشجويي به صورت رسمي و نيمه رسمي با اقتباس از شكل هاي ريز سياست مبارزات و ايستادگي پايه ريزي شده است سريعاً تبديل به يكي از منتقدين با نفوذ مؤسسات مالي بين المللي از قبيل صندوق جهاني پول و بانك جهاني شده است(دولينگ، 2005) هم چنانكه اين چنبش بزرگ تر مي شد گروه هاي كوچك خصوصيات نهادي رسمي تري را با استخدام كاركنان حرفه اي اتخاذ كردند و در مبارزات رسمي سياسي در بطن خاص ملي، درگير شدند. در واقع، امروزه جنبش آتاك در فرانسه تقريباً مثل حزب سياسي عمل مي كند(آنجلولي چي،2002). اين فرآيند نهادي شدن يك سري از فعاليون اصلي و نيز اعضاي جديد را گرد هم آورد. كه به علت  داد و ستد و فعاليت شديد و ساختار سلسله وار كه تفكيك شدن آن در فرآيند سياسي بسيار دشوار مي نمايد مي باشد. پس در حالي كه از يك سو جنبش آتاك به نظر مي رسد فرآيندهاي سازماني اش را نهادينه كرده است اين نهادگرايي هم چنين توسط حاضران در جنبش مورد مخالفت قرار گرفته است. نمونه آتاك نشان مي دهد كه با متحجرتر شدن مبارزات در برابر گفتمان مديريت برخي فعالان ممكن است بخواهند جنبش خود را از

نهاد بودن درآوردند و به حالت هاي ايستادگي سياسي تر برگردند، كه لازم است اشكال اعتراض با سازمان دهي كمتر را بيابند، به دنبال  شبكه فرضي كه قبلاً ارائه شد جنبش ها ممكن است زماني از نهاد بودن خارج شوند كه در تعداد كاهش يابند و بنابراين روش غير رسمي تر و منسجم تري از اعتراضات سازمان دهي شده ارائه دهند. نيز مبارزات در برابر گفتمان مديريت ممكن است زماني از نهاد بودن خارج شوند، وقتي كه عرصه اي كه در آن عمل مي كنند در دوره نزول بوده و يا كارگزاران بانفوذتر با حملات شديد روبرو شوند(فليپ اشتاين،1996) بالاخره انتظار داريم كه گروه ها، استراتژي هاي سياسي تري را اتخاذ كنند كه ساختارهاي فرصت فضاي كمتري به چالش رسمي گفتمان مديريت مي دهند، با اتخاذ اين حالت هاي غير رسمي تر سازمان دهي گروه هاي مقاومت با اندازه كوچك تر قادر خواهند بود مسير خود را در اطراف طبقات نخبگان بيابند، براي مثال، برخي گروه ها درگير در مبارزات با سياست هاي مديريتي طرف دار محيط زيست از فرآيندهاي سياسي رسمي ناراضي بوده و از تاكتيك به اصطلاح "پارتيزان" براي عمليات مستقيم استفاده مي كنند(پلوز،2006).گسترشعلاوه بر ارتباطات بين جنبش هاي سياسي و ريز سياست چارچوب فوق امكان برقراري ارتباط جنبش ها بين جنبش هاي كارگاهي و جنبش هاي اجتماعي فراهم مي نمايد، اين ارتباطات اساساً از طريق قالب هايي كه مرزهاي هر كدام از اين نيم كره ها را از بين مي برد ايجاد مي شود. اين قالب ها يك سري از اعتقادات و معاني عمل گرا هستند كه فعاليت ها و مناقشات سازمان جنبش اجتماعي را تلقين و مشروع مي نمايد(بن فورد و اسنو،2000:614) اين قالب ها الگويي ايجاد مي كند كه به فهم و استباط گروهي از مسائل مشترك كمك مي كند. وقتي جنبش ها يك سري از قالب هاي مشترك را سهيم مي شوند پس در مورد مشكلات،

اهداف و راه حل ها به صورت معمولي  تعبير و صحبت مي كنند، خلاصه قالب مشترك جنبش ها را با يك زبان مشترك و ساختار مشترك ارائه مي نمايد. به وجود آمدن قالب مشترك به اين معناست كه جنبش ها در دو نيم كره متفاوت ممكناست قادر باشد فرهنگ لغت جديد برايانديشدين و صحبت كردن درباره مشكلات، اهداف و راه حل ها ايجاد نمايند.گسترش نيازهاي يك جنبش به سطح جامعه مسلماً اين امكان را به گروه ها مي دهد تا به يك رأي گستردهه برسند. با وجود اين، برخي اوقات كانون جنبش را بسيار فراتر از مسائل مرتبط با كارگاه تغيير مي دهند. نتيجه ممكن است اين باشد كه رأي جنبش به احتمال كمتر با تصميم گيري سازمان مستقيماً پيوند خورده باشد، اين بدان معني است كه براي افزايش تأثير در ساختارهاي سازمان، گروه هاي مقاومت در جامعه ممكن است به استفاده از زبان كارگاه ترغيب شوند. اين لازمه قالب هاي اجتماعي گشترده تر جنبش از قبيل عدالت اجتماعي براي قالب هاي خاص تر كارگاه از قبيل كارآمدي سازمان دارد. نتيجه، عدم گسترش يك جنبش است. به دنبال چارچوب هاي نظري ذكر شده ما انتظار داريم كه اين عدم گسترش زماني روي دهد كه فضاي كافي در كارگاه موجود باشد تا خط مشي مديريت درگير شده و مسائل مرتبط با فرآيند كا مستقيماً مشروط باشند. در اين نمونه ها، فعالان به دنبال استفاده از كارگاه شان به عنوان فضايي براي استقرار چالش ها خواهند بود ولي، لازم است به وسيله نيازهاي مديريت محدود شود. نمونه خوب از اين فرآيند عدم گسترش، تغيير در استراتژي جنبه هاي جنبش اروپا مي باشد. ابتداً اين جنبش قالب هاي اجتماعي گسترده تري از قبيل انسان ها، حقوق اجتماعي دارند بيان كردند. و نسبت به تغيير وضعيت قانوني

كاركنان تمركز نمودند(كريد و همكاران،2002). سپس جنبش تبديل به كراگاهي شد و روي قالب هاي خاص تأكيد كرد از جمله مزاياي متقابل(كريد و همكاران،2000). جنبش پيام خود را از طريق مخالفان روزمره و مذاكرات كارگاهي به دست آورد(كردي و همكاران، 2000؛ اسگالي و سگال،2000)، اين مناقشات با هدف تغيير اثر متقابل در كارگاه به جاي دنبال كردن آهداف تغيير قوانين برآمد. با وجود اين فعالان كارگاه اين درگيري ها را به عنوان بخش كوچك تري از مبارزه بزرگ براي احقاق حق تعبير كردند. علاوه بر اين با ظرافت آگاه بودند مبارزات قبلي د رجامعه مسير آنها را براي چالش هموار نموده است كه به عنوان برخي از اصول و مباني آشكار در گفتمان مديريت كارگاه مشاهده كرده اند.پيوستگيفرآيندهاي نهادينه شدن و گسترش هر دو روابط برتري طلبي بين اشكال مختلف ايستادگي ايجاد مي كنند. آنها هر دو تغييري از اين اشكال ايستادگي را به وسيله ثبت اين ارتباطات انجام مي دهند، براي مثال وقتي پيوندها بين شكل سياسي و ريز سياست ايجاد مي شود استدلال خواهيم كرد كه اغلب جنبش شاخص رسمي تري مي يابد، مشابه همين وقتي جنبش هاي كارگاه به دنبال گسترش مبارزه خود به جامعه بستند اغلب كانون فعاليت هايشان را تغيير مي دهند. در هر دو حالت ايجاد روابط سلطه طلبانه بين جنبش هاي مختلف منجر به برتري مؤثر يك استراتژي بر استراتژي ديگر مي شود. نهادگرايي شامل برتري استراتژي هاي سياسي بر استراتژي ريز سياسي مي باشد و گسترش نياز به برتري استراتژي هاي جامعه بر استراتژي كارگاه مي باشد. نتيجه اغلب مناقشات شديد و زد و خورد اعضاي جنبش مي باشد كه روش هاي كمتر رسمي از اعتراضات را ارزيابي كرده يا ترجيح مي دهد فعاليت هايشان را روي كارگاه متمركز مي كند.نتيجه حركت هاي

گروهي بين گروه هاي مختلف به دنبال استراتژي هاي مغاير منجر به هماهنگي ناقص مي شود كه ناظران به عنوان پيوستگي از ان ياد مي كنند( دي،2004) اين الگوهاي مشترك منجر به پيوستگي خواهد شده كه بين جنبش هاي سياسي و فرو سياسي ايجاد مي شود و نيز در كارگاه ها و جنبش هاي جامعه. به دنبال چارچوب مطرح شده در اين رساله ما انتظار داريم اين الگوهاي پيوستگي زماني كه جنبش ها با وضعيت هاي دشوار روبرو مي شوند بروز كند. براي مثال، پيوستگي بين جنبش هاي كارگاه و جامعه فضاي كافي براي اعتراض ايجاد كند يا همراه با فرآيند كار و نيز فرآيند مشروعيت به صورت مشروط درآيد. عين همين پيوستگي ها ممكن است بين جنبش هاي سياسي و فرو سياسي بروز كند كه موضوع مشروط لازم باشد به وسيله كارگزاران كوچك و بزرگ زمينه هاي جديد را از بين برده و نياز به ساختار فرصت مختلط داشته باشند كه براي جنبش ها در وضعيت هاي مختلف خويش برنده باشد. براي مثال، حركت هاي موفق طرف دار محيط زيست اغلب نيازمند يك سري روش هاي ايستادگي متفاوت در مورد موارد خاص مي باشند(دلاپورتا و روخت،2002).براي يك جنبش كه با گفتمان سلطه طلبانه مديريت كشمكش مي نمايد نمي تواند منفرد و در يك محل باقي بماند اين مورد اغلب در مطالعات سازمان و مديريت تشخيص داده نمي شود چرا كه محققين به صورت روزافزون اهميت حالت هاي خاص ايستادگي را از قبيل مبارزات ريز سياسي در كارگاه ها به روشني بيان نمودند(توماس و ديويس،2005). آنچه كه مدل ما سعي در نشان دادن دارد اين است كه جنبش هاي ايستادگي نيازمند چندگانگي اشكال دارد كه هم در كارگاه و هم جامعه روي مي دهد. براي جنبش هاي موفق و مؤثر، لازم است آنها بتوانند بين استراتژي هاي سياسي

و فرو سياسي ايستادگي و جامعه و كارگاه به عنوان محل مبارزه شان نقل مكان كنند، اين پيشنهاد مي كند كه حالت هاي جالب توجه ايستادگي با اشكال مبارزه تركيب مي شوند. اين به وسيله ساختارهاي بسيج رو به گسترش و چارچوب هاي ساختاري حاصل مي شود كه نيم كرده هاي اجتماعي را پيموده و احساسات جمعي را برمي انگيزد. اين فرآيندهاست كه ممكن است به بلوك هاي ضد سلطه طلب انگيزه بدهد كه برخيزند و بتوانند به صورت مؤثر گفتمان مديريت را به كشمكش برسانند.نتيجه گيريدر اين رساله ما، به دنبال كشف اين نكته بوديم كه چگونه با گفتمان مديريت مقابله مي شود.ما استدلال كرديم كه روش هاي جاري كه اشكال ريز سياسي ايستادگي در كارگاه را بررسي مي كنند تمايل به در نظر نگرفتن استراتژي هاي ايستادگي گروهي كه در چندگانگي اقشار جامعه روي مي دهد دارند، به منظور خطاب قرار دادن اين خلأ ما استدلال كرديم كه ايستادگي در برابر گفتمان مديريت ممكن است به صورت جنبش هاي اجتماعي پنداشته شود. با توجه به فرضيه جنبش اجتماعي ما استدلال كرديم كه جنبش ها از نظر استراتژي(سياسي يا فرو سياسي) و محل مبارزه(كارگاه يا جامعه)متفاوت است. اين چارچوب چهار نوع جنبش ايده ال را مشخص مي كنند كه با گفتمان مديريت سر و كار دارد. در حالي كه هر كدام از اين جنبش ها مهم هستند شايد جالب توجه ترين اشكال ايستادگي نياز به نوع آوري و ارتباطات جالب بين جنبش هاي مختلف دارند تا، بلوك هاي ضد سلطه طلبي در برابر گفتمان مديريت ايجاد كنند، ما استدلال كرديم كه اين ارتباطات نوين بين جنبش ها با ايجاد ساختارهاي بسيج عمومي،قالب گيري عمومي و احساسات جمعي برقرار مي شوند.چارچوب نظري كه در اين رساله ارائه شد يك تعداد از مساعدت هاي بررسي ايستادگي در

سازمان و مديريت را فراهم مي سازد. ابتدا، ما راهي به حركت فراسوي هسته فعلي اشكال ريز سياسي در كارگاه به صورت نمودار ارائه داديم. ما اين كار را با استدلال اينكه ممكن است تفكر در مورد ايستادگي به عنوان يك جنبش مفيدتر خواهد بود، ا نجام داديم. و به ما اجازه مي دهد تا اين حقيقت را دريابيم كه اكثر اشكال ايستادگي در برابر مقاومت اغلب گروهي بوده و اغلب مسائل گسترده تري از شرايط فعلي كارگاه را ضامل مي شود. بررسي ايستادگي به عنوان يك جنبش به ما اين حقيقت را گوش زد مي كند كه مقاومت در برابر گفتمان مديريت صرفاً در كارگاه اتفاق نمي افتد بلكه مقاومت ممكن است در جامعه نيز روي دهد. بنابراين چارچوب ما كمك مي كند تا استادان مقاومت در برابر كل جنبش هاي كارگاه و جامعه حساس شده و فعالانه در گفتمان مديريت درگير شوند. با استنباط مقاومت به عنوان يك جنبش اميدواريم آثار آتي را كه حوزه گسترده اي از چالش هاي گروهي را در برابر گفتمان مديريت مدنظر قرار مي دهد دعوت به ارائه نكته نظرات بنماييم.مساعدت دوم اين رساله در بررسي ايستادگي نشان دادن روابط في مابين احتمالي است كه ممكن است بين اشكال جنبش هاي مقاومت وجود داشته باشد. با بررسي اين روابط ما به تركيبات جالب توجهي از ايستادگي موجود در مديريت اعتراض اشاره كرديم و فضايي براي استنباط فرآيندهاي سازماني ارائه  داديم، زماني كه، بلوك هاي ضد سلطه طلبي در برابر گفتمان هاي مديريت ايجاد مي شود. حال اين چارچوب كارهاي دقيق را مي طلبد تا فرآيندهاي سازماني مركب از انواع مختلف ايستادگي را بررسي كنند. برخي سوالات كه مي توانست بررسي شود شامل: كدام تركيبات در در كدام موقعيت

خاص معمول تر است، ميزان موفقيت هر تركيب ايستادگي چيست، چگونه پيوندهاي سازماني بين انواع مختلف ايستادگي به وجود مي آيد، و چگونه حالت هاي پيوندي ايستادگي به وجود مي آيند؟به جاي برتري يك جنبش ايستادگي به جنبش ديگر، هدف اصلي ما استدلال ضرورت تشخيص اشكال متنوع ايستادگي در برابر گفتمان مديريت در امتداد يكديگر در اقشار مختلف جامعه بوده است. با وجود اين، اين به عنوان الگوي اختلاط و جدا كردن پنداشته نشده است. به جاي ارائه الگوي چندگانه از جنبش هاي مقاومت ما، مخالفت هاي داخلي و اعتراضات و نيز روابط ديالكتيك بين جنبش هاي مختلف را مورد بحث قرار داده ايم. در صورتي كه وجود داشته باشند، اين رساله سعي كرده است تا استنباط بهتري از چندگانگي موجود بين نياز به جنبش ها براي سازمان دهي و نهادينه كردن ارائه كرده ايم، و نياز يكسان به جنبش ها براي سر ريز شدن نهادينه گي بيان شده است، از نكته نظر ما، آنچه كه اكنون براي محققين سازمان و مديريت ضرورت دارد، اين است كه پيش فرض خود را با مبارزات كارگاه ها پاك كنند و به جاي آن مقاومت هاي چندگانه در برابر كفتمان مديريت كه در عرصه هاي گسترده تري از جامعه روي مي دهند را مدنظر قرار دهند. آنچه كه حياتي است بررسي روش هاي استراتژيك بين جنبش هاي مختلف و پيوندهاي آن به منظور سازمان دهي بلوك هاي ضد سلطه طلبي مي باشد كه قادر هستند به صورت مؤثر سلطه طلبي گفتمان مديريت را به چالش بياورند.

*لينك: http://sociologyofiran.com/

با حوزه جامعه شناسي بيان مي كنم. مبحث شادي در حوزه جامعه شناسي اوقات فراغت قرار مي گيرد. با توجه به اينكه شادي حالتي است كه در فرد بروز و ظهور مي يابد، روان شناسي اجتماعي نيز به آن مي پردازد.در جامعه شناسي اوقات فراغت، مبحث جامعه شناسي شادي، به بررسي تأثير روابط اجتماع بر شادي و ارتباط متقابلي كه شادي در روابط اجتماعي، طبقات و گروه هاي سني مختلف مي گذارد، پرداخته مي شود. مثلاً اينكه آيا شادي زن و مرد با يكديگر متفاوت است يا بايد متفاوت باشد؟ شادي شهري و روستايي داريم؟

  به نظر مي رسد كه در نوع شادي هاي شهري و روستايي تفاوت وجود دارد. (فولكلور ممكن است هنر روستايي باشد كه هنر اصيل تري است، اما شادي شهري ممكن است شادي توده وار و نوعي شادي شكل نگرفته باشد) حتي شادي مي تواند طبقاتي باشد؛ مثلاً شما انواعي از مراسمي داريد كه گروه هاي مختلف، آن را برگزار مي كنند. تحقيقات نشان مي دهد كه در گذشته اين قضيه بسيار رسم بوده و شادي ها بيشتر، طبقاتي بوده اند. فرض كنيد من عضو طبقه متوسط رو به بالا هستم يا من يك بورژوا هستم، بنابراين از شركت كردن در مراسم موسيقي كلاسيك شاد و سرخوش مي شوم تا از رفتن به تماشاي مسابقه فوتبال. در گذشته حتي گفته مي شد كه فوتبال متعلق به طبقه كارگر است ولي به نظر مي رسد با تغييراتي كه در جوامع جديد صورت گرفته است اين نوع روابط نيز تغيير كرده است. يعني افراد بر اساس جنسيت، طبقه، مكان جغرافيايي و... شادي

نمي كنند. ما در جريان جهاني شدن قرار گرفته ايم و همه اين موارد از اين قضيه تاثير پذيرفته اند. از بعد سياستگذاري اجتماعي نيز اتفاقاً شادي مسئله بسيار مهمي است؛ چرا كه تعريف شادي و سياست خيلي به هم نزديك است. سياستگذاران اجتماعي و روشنفكراني كه به اين مسئله مي پردازند بين اين دو تفاوت قائلند اما به طور كلي شادي را نوعي احساس سعادت مي دانند؛ چيزي كه از آن طريق، انسان احساس لذت كرده و به منبع سعادت دست پيدا مي كند. به نظر مي رسد هر قدر ملتي شادتر باشد، احساس رفاه بيشتري دارد. اگر توجه كنيد، مي بينيد كه رفاه را مي توان براساس يك بعد ذهني نيز تعريف كرد. بعضي افراد معتقدند شادي ها مي توانند كنش هايي احساسي باشند؛ پس در اين صورت مي توان شادي را به 2 نوع تقسيم كرد.

1. شادي از نوع احساسي

2. شادي از نوع واكنش شناختي.

بايد توجه داشت كه به خصوص شادي هاي جمعي، شادي هاي شناختي تري هستند چرا كه اگر چه بيشتر آنها ابداعي و ساختگي بوده اند، اما در طول مدت زمان بسياري باقي مانده اند. به نظر من شادي هاي جمعي، زندگي بخش تر هستند و به همين جهت شما مي توانيد در بعضي موارد، شادي هاي جمعي را در مقابل سوگواري هاي جمعي، غم هاي جمعي نيز قرار دهيد. سرخوشي اي كه يك مراسم شاد ملي و مذهبي به شما مي دهد، شايد همان سرخوشي را شما از طريق شركت در سوگواري هاي مذهبي نيز دريافت كنيد؛ يعني هر دو اين موارد، زندگي بخش هستند (برخلاف

عقيده بعضي از افراد كه به نظر من، با فهمي دروني به جامعه و رسومات آن نمي پردازند). در بعضي از سمينارهاي خارجي به برگزاري مراسم مذهبي توسط زنان مسلمان (مثلاً برگزاري سفره هاي مذهبي، ختم ها و روضه خواني ها) اشاره شده و آنها را ناشي از حزن آلودبودن و غمگين بودن جامعه مي دانند در صورتي كه اتفاقاً آن اشكي كه به صورت جمعي در اين مراسم ريخته مي شود، زندگي بخش است و اين گونه افراد از اين طريق سعادت مي جويند و به دنبال كسب نوعي سعادت و رفاه هستند. شما ممكن است تمام نيازهاي اساسي و مادي را تهيه كنيد و بر اساس معيارهاي مرسوم بگوييد يك فرد، گروه يا جامعه در رفاه هستند، اما اگر شما افراد را از دسترسي به چيزهايي كه برايشان واجب است و نياز دارند- مثلاً ابراز شادي- بازداريد، خواهيد ديد كه اين جامعه حتي با داشتن خيلي از تسهيلات مادي در رفاه نيست. نمونه ملموس اين قضيه، اتحاد جماهير شوروي بود كه افراد به راحتي نمي توانستند مراسم ملي، مذهبي و سنتي خود را انجام دهند و بايد كاري را انجام مي دادند كه مثلاً حزب يا چارچوب ايدئولوژيك به آنها مي گفت. در نتيجه، اين جامعه علي رغم داشتن رفاه مادي، احساس رفاه نمي كند.پس در بعد سياستگذاري هاي اجتماعي، شادي به خاطر نقشي كه در بهزيستي و رفاه دارد، از اهميت بسياري برخوردار است. مقولات ذهني باعث مي شوند حتي با وجود رفاه مادي، افراد احساس بدبختي كنند. مثلاً اگر تيم ملي كشور ببازد، افراد احساس بدبختي مي كنند اگر چه از

لحاظ دسترسي به مسكن، شغل و تغذيه مشكلي نداشته باشند.نكته اي كه دوست دارم اكنون به آن بپردازم اين است كه در جامعه شناسي بدن كه به خودآگاهي بدن مي پردازد، يكي از راه ها اين است كه افراد براي بهبود خودشان (كسب رفاه مادي يا درمان بيماري) ديگر به سمت روش هاي علمي و زيست پزشكي (كه فرد را بدون در نظر گرفتن روح و شخصيتش مورد درمان قرار مي دهند) نروند. در دوره جديد، افراد به طب هاي جايگزين و مكمل روي مي آورند. در اينجا يكي از شيوه هايي كه به آن پرداخته مي شود، شيوه self healing است (يعني ارتباط جسم و روح در جهت شفاي بيماري ها). از اين طريق مي توان پذيرفت كه شادي به طور كلي مي تواند ابعاد جديدي پيدا كرده و از طريق سرخوش كردن روح به جسم هم كمك كند تا بعضي از بيماري ها از بين بروند. به همين جهت است كه در حوزه جامعه شناسي بدن، اشك و لبخند به يك ميزان مي توانند در بهبود بيماري ها مؤثر واقع شوند.* پس به نظر شما شادي و غم هر دو بر سلامتي افراد، تأثيرگذار هستند؟- به طور كلي بله اما بايد توجه داشت كه هر نوع شادي و غمي نمي تواند چنين تأثيري داشته باشد. به نظر من، شادي هاي جمعي و شادي هاي محله اي را بايد از شادي هاي توده اي و شادي هاي فردي جدا كنيم. عموماً شادي هاي فردي و شادي هاي توده اي خطرناك هستند زيرا عنصر خودكنترلي در آن وجود ندارد. مثلاً در گذشته مراسم چهارشنبه سوري

(يا هر مراسم شادي بخش ديگري) چون به نحو جمعي انجام مي گرفت، آيين جمعي محسوب شده و آيين جمعي نيز يكي از ويژگي هايش، سنتي بودن و غير مخرب بودن آن است. اما وقتي آييني به صورت شخصي باشد، هيچ كنترلي بر آن وجود نداشته و مخرب است. در همين رابطه آنتوني گيدنز معتقد است آيين هاي شخصي- چه از نوع سرخوش كننده و چه از نوع غم آور،- از نقطه هاي تاريك مدرنيته محسوب مي شود.آيين هاي شخصي- از جمله دسترسي به اينترنت يا هر مورد ديگري- ممكن است باعث سرخوشي و احساس شادي در فرد شود، به طور مكرر يك رفتار انجام گيرد و جنبه اعتياد پيدا كند اما وقتي اجراي مراسم جشني به طور سالانه، ماهانه و مكرر انجام گيرد، هيچ گاه جنبه اعتياد پيدا نمي كند؛ چرا كه در آن عنصر وسواس و اجبار وجود ندارد اما در اعتياد شخصي به بعضي مسائل و عناصر، وسواس و اجبار وجود داشته و براي جامعه بسيار خطرناك است؛ چرا كه رفتار را شكل مي دهد و ابعاد بيروني نيز براي اجتماع دارد. حتي مي توان گفت اثر آن بر سياست هاي آموزشي و بهداشتي تعيين كننده است. مثلاً ممكن است كشيدن سيگار براي فردي لذت بخش باشد اما از آن جلوگيري مي شود؛ نوعي لذت فردي است كه به اجتماعي آسيب مي رساند. نكته بسيار جالب اينجاست كه شما هيچ گاه نمي توانيد چيزي را سراغ داشته باشيد كه به نحو جمعي و به عنوان يك سنت، انجام شود و ضرر داشته باشد. چون خود آن جمع، اثرات مخرب آن سنت جمعي

را كنترل مي كنند. پس اگر شادي جمعي اي را مي بينيد و احساس مي كنيد كه به نوعي در حال خطرناك شدن است (مثلاً همين استفاده از مواد محترقه در چهارشنبه سوري) بدانيد اين نوع شادي، احتمالاً شادي جمعي و سنتي اي است كه كم كم به سمت شادي توده اي و بي شكل سوق پيدا كرده است. شايد به دليل ازبين رفتن نهادهاي سنتي و شادي بخش، محله ها و... باشد كه شادي هاي جمعي نيز به شادي هاي توده اي و خطرناك تبديل شده اند. اينجاست كه بايد به اين انديشيد كه چطور مي توان به طرح توسعه محله اي پرداخت كه به ساماندهي شادي هاي محلي نيز بينجامد. به نظر من همان طور كه ضروري است خدمات شهري از طريق شهرداري و محلات انجام شود، در مورد شادي هاي جمعي نيز بايد همين تدبير انديشيده شود.در اين قسمت ذكر اين نكته را ضروري مي دانم كه شادي هاي جمعي محله اي به دليل اينكه سازمان يافته و براساس قواعد جمع كنترل مي شود، ديگر ويژگي آسيب و تخريب ندارد.بايد اشاره كنم كه شادي هاي خانه محور و خصوصي نيز به همان اندازه شادي هاي توده اي براي جامعه مخرب هستند. در ايران شادي هاي خصوصي نيز وجود دارد كه به علت عدم وجود هيچ گونه كنترل بر آنها، خطرناك هستند. راهكار كنترل اين شادي هاي مخرب اين است كه بايد براي انجام و برگزاري جمعي جشن هاي ملي و سنتي اجازه داده شده و امكاناتي نيز براي اجراي آن فراهم شود. در غير اين صورت، شادي هاي توده اي به سمت

شادي هاي خانگي سوق مي يابد كه به نظر من بسيار خطرناك تر است. البته ممكن است از بعد اجتماعي مضر نباشد اما در بلندمدت براي جامعه بسيار مخرب خواهد بود؛ چون شما هيچ گونه آگاهي اي- حتي از ميزان خسارت وارده در شادي هاي خصوصي- نداريد.* نقش شادي در روابط اجتماعي چيست و چه تاثيري بر فعاليت هاي افراد و روحيه جمعي جامعه مي گذارد؟- اگر شادي هاي جمعي و غيرمضر انجام شوند، تقويت كننده بعضي از روابط اجتماعي هستند. اين نوع شادي ها مانند تمامي اعمالي كه در هر جامعه به قوام آن جامعه كمك مي كنند، مي توانند به روابط آن جامعه نيز كمك كرده و باعث سرخوش شدن افراد جامعه شوند. اين جزو كاركردهاي سنتي لازم و ضروري براي جامعه است. ممكن است در طي زمان، بعضي از اين كاركردها از بين برود ولي چون جامعه به سمت مقولات خاصي مي رود و طالب لذت و رفاه بيشتر است، اعمال سنتي در جامعه جديد تقويت شده و مردم، بيشتر به آن توجه مي كنند؛ چرا كه سرخوش كننده و رفاه دهنده است. مدرن ترين دولت، دولت رفاه است. اين دولت، دولتي است كه سعي مي كند تا حد امكان، منابع سعادت در اختيار تمامي افراد قرار دهد. يعني با پيش بيني وقايع خطرناك در آينده سعي كند افراد را بيمه كرده و زير چتر رفاهي خود قرار دهد. مسائل شادي در زمره مقولات رفاه ذهني است. درست است كه دولت هاي رفاه براي قابل اندازه گيري بودن خدماتشان، به مقولات رفاهي علمي توجه مي كنند، اما هم در مباحث سياستگذاري و

هم در مباحث بررسي هاي جامعه شناختي، به مقولات رفاه ذهني توجه مي شود.* شما فكر نمي كنيد شادي هاي جمعي بر هم زننده نظم و آرامش جامعه هستند؟- يك شادي جمعي كه از سنت ها استخراج شده باشد، نه تنها برهم زننده نظم و آرامش جامعه نيست بلكه لازمه نظم و قوام اجتماعي نيز هست. اين نوع شادي به هيچ وجه برهم زننده نيست، چون ويژگي هاي خاصي دارد.

1- آيين جمعي است؛ اگر آيين شخصي بود، بر هم زننده بود و اگر ما مي بينيم كه شادي هاي جمعي بر هم زننده نظم مي شوند، به دليل آن است كه شكل توده اي به خود گرفته اند. افرادي كه در آن شركت مي كنند از گروه هاي مشخصي نيستند و از گروه هاي بي شكل هستند. مثلاً گروه هاي مختلفي از مكان هاي مختلفي به يك محله مراجعه مي كنند. اين تجمع، حالت شادي جمعي را پيدا نمي كند ولي اگر در يك محله كه افراد شناخت بيشتري نسبت به هم دارند، يك جشن و شادي جمعي برگزار شود، همه افراد تقريباً يكديگر را مي شناسند و نوعي كنترل خود، كنترل محله و كنترل جمع وجود دارد. البته بعضي از مشكلات نيز غيرقابل اجتناب بوده و به دليل پيچيده شدن جوامع، شما قادر به پيشگيري از آن نيستيد، ولي اگر نوعي سامان محله اي براي برگزاري شادي هاي جمعي به وجود بيايد، بسياري از مشكلات، قابل پيشگيري است. مثلاً موردي كه من خود در انگلستان ديدم، مربوط است به مراسمي مربوط به هندوها (كه بسيار شبيه چهارشنبه سوري در ايران بود). در آنجا

ما از يك هفته قبل از برگزاري جشن و مراسم آتش بازي، صداي ترقه مي شنيديم، ولي هيچ خسارتي هم به كسي وارد نمي شد. مواد محترقه هم وجود داشت و با اينكه دولت وظيفه خود مي دانست كه بر ورود و خروج و توليد اين مواد كنترل داشته باشد، ولي وقتي به اين نوع از استفاده مي رسيد، ديگر چون مسأله اي سنتي و جمعي است، به افراد، امر و نهي نمي كرد. واقعاً خسارتي نيز وارد نمي شد. علت اينكه خسارت وارد نمي شد اين بود كه اين مراسم به نحو محله اي انجام مي شد و تمام اين هماهنگي ها با استفاده از انجمن هاي مدني انجام مي گرفت. مثلاً دولت انگليس به فرهنگ هاي چندگانه اهميت داده و به افراد و گروه هاي مذهبي مختلف اجازه مي داد اجتماعات خود را داشته باشند و آنها را حمايت مي كرد. حمايت كردن نيز به اين علت است كه گروه هاي بي شكل- كه از آن ياد كرديم- شكل نگيرند. در اينجا ديگر من كه مسلمان بودم در مراسم گروه هاي ديگر شركت نمي كردم؛ همان طور كه اگر جامعه ما نيز دست به ساماندهي محله اي نسبت به برگزاري برخي شادي ها از جمله چهارشنبه سوري بزند، توده هاي بي شكل ايجاد نشده و با كنترلي كه افراد روي برگزاري مراسم دارند، اتفاق خطرناكي نيز نخواهد افتاد. ساماندهي محله اي باعث مي شود كه افراد خود هر محله- كه هم فكر و هم رده هستند

2- به شادي جمعي بپردازند و بر جمع خود كنترل داشته و بنابراين هيچ اتفاق مضري پيش نيايد.

مي توانيم بگوييم شادي هاي توده اي كه اين رفتارهاي بي شكل از دسته هاي بي شكل بروز مي كند، آسيب رسان خواهد بود. به نظر من علت اين قضيه نيز به رشد يا عدم رشد گروه هاي يك جامعه مدني بازمي گردد.* چه تدابيري مي توان براي داشتن جامعه اي شاد انديشيد؟- در جامعه جديد راهكارهايي كه به يك نظام محله اي و رفاه جامعه محور (از طريق توسعه محله اي) بينجامد، بسيار كمك كننده خواهد بود. من اين قضيه را به صورت بومي كشور خودمان مطرح مي كنم. در ايران هنوز بعضي از مقوم هاي جامعه محلي وجود دارند؛ مثلاً مسجد هنوز به عنوان يك محور در يك محله باقي است. ما بايد اين را با رشد سازمان هاي غيردولتي كه مي توانند بعضي از اين اجتماعات را به وجود آورند، تلفيق كنيم. اين نوع حركت و سياستگذاري به نظر من، هم مي تواند ارائه دهنده خدمات مختلف شهري و محله اي باشد و هم مي تواند با برنامه ريزي در آينده، مراسم سنتي و آيين هاي جمعي را به نحو اصيل تري برگزار كند. اين قضيه امكان پذير است و به نظر، هيچ راه ديگري نداريم. ضمن اينكه در جهان جديد ارتباطات و وسايل ارتباط جمعي بسيار مهم هستند. به نظر من مسائلي مثل چهارشنبه سوري، مسائلي نيستند كه يك هفته قبل از اجراي آن، بتوانيم به طور كامل به آن بپردازيم. در جوامع ديگر تا آنجايي كه من ديدم، مثلاً اگر در ميانه لندن جامائيكايي ها كارناوال هاي مختلفي راه مي انداختند، حتي هفته ها و ماه ها قبل از اجراي

مراسمشان در تدارك برگزاري مراسم بوده و همكاري بين گروه هاي محلي و دولتي (نيروهاي نظم دهنده) وجود داشت. اين همكاري هاست كه نتايج خوبي خواهد داشت. به نظر من دولت بايد برنامه ريزي هاي ميان مدتي را در اين رابطه داشته باشد؛ ضمن اينكه نقش دستگاه هاي ارتباطي نيز در اين ميان بسيار مهم است. به نظر من بايد براي آگاهي سازي در شادي هاي حوزه عمومي، دستگاه هاي ارتباطي در طول سال نيز به اين مسائل بپردازند تا آگاه سازي آنها تاثير بيشتري داشته باشد. علاوه بر اين، براي نتيجه دادن اين امر بايد همكاري بين دولت و مردم وجود داشته باشد. همكاري سازمان يافته دولت و مردم (همكاري مردم با دولت از طريق تشكل هاي غيردولتي، انجمن ها و...) بسيار نتيجه بخش خواهد بود. براي مديريت شادي و اجراي آن در جامعه بايد شهرداري ها يا دولت در هر محله با انجمن هاي آن محله ارتباط برقرار كرده و هر دو با يكديگر همكاري كنند تا موفقيت حاصل شود. در حقيقت بايد مديريت اجتماع را با همكاري خود اجتماع به نتيجه رساند. شادي اصيل و رفاه را دولت رفاه نمي تواند به تنهايي انجام دهد. راه سومي ها و امثال گيدنز معتقدند كه دولت بايد نقش نظارت كننده قوي داشته باشد، ولي بدون كمك گرفتن از مردم نمي تواند اين كار را انجام دهد.* به نظر شما جامعه ما، جامعه اي شاد است؟- به طور روشن نمي توانم پاسخ اين سؤال را بدهم؛ چون اظهارنظر قطعي نياز به تحقيق و ارائه آمار دارد اما به نظر من عناصر زيادي (با مايه هاي

سنتي) در جامعه ما وجود دارند كه مي توانند زندگي بخش باشند. به نظر مي رسد مديريت شادي لازم باشد. بعضي ها مي گويند شادي هايي چون چهارشنبه سوري چون زودگذر هستند نه نياز به برنامه ريزي دارند و نه مديريت. اگر از آنها بپرسيد چرا اين شادي ها زودگذرند، مي گويند چون اين شادي ها يك روز يا يك شب در سال هستند! اما به نظر من شادي هايي چون مراسم چهارشنبه سوري به هيچ وجه زودگذر نيستند. اين شادي ها از نوع شادي هاي اصيل هستند.* نقش خانواده در جلوگيري از آسيب هاي اجتماعي ناشي از عدم ابراز شادي و داشتن روحيه اي افسرده چيست؟- چون در اين سؤال، شما آسيب هاي اجتماعي را در كنار شادي آورديد، بايد بگويم لزوماً جامعه اي كه شاد است، جامعه اي نيست كه در آن آسيب هاي اجتماعي وجود نداشته باشد، چون خود همين شادي ها نيز ممكن است آسيب زا باشد (مثلاً شادي هاي شخصي).در اينجا نقش خانواده بسيار مهم است. همان طور كه گفته شد، ما شادي هايي را مهم و زندگي بخش مي دانيم كه شادي هايي جمعي باشد. خانواده از جمله نهادهايي است كه مي تواند به اين روند كمك كند. به همان اندازه كه جامعه از شادي هاي اصيل دور مي شود، شادي غيراصيل و آسيب زا مي شود.اگر خانواده ايراني باشد و قوام و كاركرد داشته باشد، شما مي توانيد بعضي از شادي ها را به خانواده بسپاريد، ولي ممكن است خانواده اين توانايي را نداشته باشد و چون كنترل درستي بر ابزار اين شادي ها ندارد، بنابراين شايد غيراصيل

و آسيب زا مي شود.* آيا بايد براي جلوگيري از آسيب و صدمه به جامعه، مراسمي چون چهارشنبه سوري را حذف كنيم؟ - جواب من قطعاً منفي است. با اين كار در حقيقت مسأله نظارت نيز حذف مي شود. اين شادي چون اصيل است قابل حذف نيست. به نظر من برخوردها بايد نظارتي باشد تا خودكنترلي تقويت شود و نياز به برنامه ريزي بلندمدت دارد. به نظر من امنيت دادن به اين قضيه بايد به صورت نامحسوس و از طريق ساماندهي گروه ها انجام شود.* آيا مي توانيم شادي ها را مديريت كنيم؟- چهارشنبه سوري در حال حاضر، به نوعي انفجار هيجان و شادي هاي حبس شده تبديل شده است. متاسفانه بيشتر افراد از پيشينه تاريخي و فلسفه وجودي آيين هاي ملي مختلف- از جمله چهارشنبه سوري- اطلاعي ندارند. با تفحص و مطالعه در مورد جزئيات و چرايي برگزاري اين آيين ها، مي بينيم كه بسياري از اين جشن هاي ملي زيبا _ از جمله چهارشنبه سوري- به هيچ وجه جنبه آسيب يا تخريب نداشته، بلكه فقط بهانه اي بوده اند براي شادي هاي جمعي و دوري از روحيه غمگين ناشي از مشكلات روزگار. متاسفانه در حال حاضر مي بينيم جشن چهارشنبه سوري از شكل سنتي اش بسيار فاصله گرفته و به نوعي تخريب و آسيب رساني تبديل شده است. انواع ترقه ها و وسايلي كه به طور آني منفجر مي شود و مي تواند در تخليه شادي يك نوجوان يا جوان، كمك كننده باشد، گاه براي سلامتي استفاده كننده و كساني كه در اطراف او هستند، تهديدي جدي به شمار مي آيد. ديگر از

آن رسم هاي پرمعنايي كه به آن اشاره شد، هيچ خبري نيست. وسايل تشكيل دهنده براي برگزاري جشن، فقط و فقط ترقه هايي است در انواع مختلف كه سر و صداي زيادي ايجاد مي كنند! كافي است در شب چهارشنبه سوري در خيابان هاي شهر قدم بزنيد. آنگاه بعيد است اگر در يك مسير كوتاه، حداقل 3 تا 4 ترقه زير پاي شما انداخته نشود. سر و صداي ناشي از انفجار اين ترقه هاي ريز و درشت- آنگاه كه در دست هر يك از جوانان و نوجوانان محله، چند تايي از آنها موجود باشد- سرسام آور است، اما آيا تا به حال از خود پرسيده ايم چرا بايد سرانجام برگزاري چنين جشن باشكوهي، اين چنين شود؟ جشني كه قدمتي ديرينه داشته و حتي با خواندن جزئيات برگزاري آن در گذشته، انسان شادي و نشاط خاصي را احساس مي كند! پاسخ ، به كاستي هاي موجود در جامعه برمي گردد. آيا تا به حال از خود پرسيده ايم چرا كشوري چون كشور ما كه داراي بافت جمعيتي بسيار جواني است (بيش از 33 ميليون جوان)، برنامه ريزي و مديريت جامعي براي اجراي مراسم شادي جمعي و در نتيجه افزايش نيروي نشاط و روحيه كار و فعاليت در جامعه ندارد؟ چرا در جامعه ما به مسأله شادي مردم كه مسأله اي حياتي و مهم است، نگاهي سراسر جرم گونه و منفي مي شود؟ بايد توجه كرد كه ساماندهي شادي هاي ملي- مانند چهارشنبه سوري- نه تنها سبب آسيب اجتماعي نمي شود، بلكه سبب كنترل بسياري از آسيب هاي اجتماعي و همچنين افزايش روحيه نشاط و شادابي در

زندگي روزمره تمامي افراد جامعه خواهد شد. بنابراين آسيب شناسي و مديريت شادي در جامعه ما مسأله اي بسيار ضروري است كه با داشتن برنامه ريزي دقيق، مي تواند به تغيير و تحولات بنيادين در احوالات و رفتارهاي تمامي افراد منجر شود. در اينجا راهكارهايي جهت مديريت شادي در برگزاري مراسم چهارشنبه سوري پيشنهاد مي شود: 1- در نظر گرفتن مكان هايي كه با شهر و مناطق مسكوني فاصله داشته باشد و هدايت افراد به اين اماكن براي اجراي مراسم2- توليد و توزيع ابزارهاي مختلف تفريح و شادي به صورت علمي و استاندارد3- وضع قوانين و آموزش افراد مجري آن براي برخورد صحيح با افراد در مراسم شادي4- اطلاع رساني و آگاهي دادن به افراد- به خصوص جوان ها- در مورد فلسفه وجود آيين ها و جشن هاي ملي، همچون چهارشنبه سوريدر اين صورت است كه مي توان با تدبير و برنامه ريزي لازم، نه تنها چهارشنبه سوري و ساير جشن هاي ملي را حذف يا كمرنگ نكرد، بلكه فرصتي مناسب ايجاد كرد تا تمامي افراد بتوانند در كنار هم اين مراسم زيبا را با كمترين آسيب برگزار و روحيه اي شاد پيدا كرده، به تخليه هيجان بپردازند.

*دنبالك: http://www.aa-saeidi.com/cgi-bin/mt/mt-tb.cgi/146

يا امكانات دولتي براي همه و رسيدن به مرز بي نيازي در جامعه ، از شاخصه هاي مهم تحقق عدالت اجتماعي است . توزيع عادلانة قدرت در جامعه و فراهم نمودن زمينه هاي رشد اجتماعي براي همة آحاد به تناسب صلاحيت ، شايستگي و نيازمنديهاي واقعي ، فطري و اجتماعي آنها مقوله اي است كه انسان هاي آزاد انديش در چارچوب « بايدها و نبايدها » در جستجوي آنند . امري كه حصول آن بسيار آرماني و دور از دسترس به نظر مي رسد . علي ايحال عدالت چه با پسوند فردي و چه با پسوند اجتماعي و سياسي و بدنبال آن توزيع مناسب ابزارهاي قدرت در جامعه چيزي نيست كه مورد تقديس و حمايت قرار نگيرد و ظلم نيز در طرف مقابل آن مقوله اي مورد نفرت و بي مهري عمومي است . مقدمه : مسلماً « عدالت » پايه اخلاقي ساختار اساسي جامعه است . امري كه امروزه در هزارة سوم حلقة مفقوده كار كرد نظام هاي بشري است و فقدان آن بيش از پيش احساس مي شود . مراد از كاركرد اصول عدالت در جملة فوق الذكر آنست كه نه تنها نهادهاي رسمي جامعه همچون قانون اساسي ، دولت و قوانين مدني و جزايي بايد بر محور اين اصول و متناسب با آنها سامان يابد ، بلكه امكانات ، مواهب ، مناصب ، وظايف و زحمات زندگي اجتماعي نيز بايد بر محور اين اصول توزيع شوند . اين اصول معيار داوري درباره عادلانه يا ناعادلانه بودن ساختار جوامع بشري را در اختيار مي گذارند . عدالت اجتماعي در بردارنده مفاهيم ظاهراً متعارض

است . بدين معنا كه اولاً : مستلزم پذيرش شأن و منزلت مساوي افراد از نظر قانوني و سياسي است كه اين امر به نوبة خود مستلزم پذيرش حقوق و آزادي هاي فردي و اجتماعي شهروندان است . و ثانياً : عدالت اجتماعي به معناي تساوي كامل افراد از نظر شايستگي ها و استعدادها نيست . از اين رو مي بايست نابرابري هاي حاصل از تفاوت در استعدادها ، سطح سواد و آموزش و تجربه را بعنوان نابرابري ها عادلانه پذيرفت و ثالثاً بايد اين نكته مهم را در نظر داشت كه نتايج توزيع درآمد بر حسب توزيع استعدادها و موفقيت طبقاتي افراد در نظام اقتصادي بازار معمولاً قابل پذيرش نيست . در اين صورت سالخوردگان ، افرادي كه داراي معلوليت هاي ذهني و يا جسمي هستند ، بچه هايي كه سرپرست خانوار را از دست مي دهند و بيكاران وضع وخيمي خواهند داشت به همين دليل ، عدالت اجتماعي مستلزم تأثير بر حوزة توزيع درآمد و رفع نابرابري هاي ناعادلانه است .

عدالت اجتماعي از طريق تأمين فرصت هاي برابر براي افراد جامعه ، توجه به تفاوت دراستعداد و توانائيهاي محوري و در عين حال توجه به عدالت توزيعي قابل تأمين است . مسأله اصلي در عرصه عدالت اجتماعي ، بحث هاي مفهومي آن نيست ، بلكه مهم تطبيق آن در عرصه تنظيم قواعد جزئي و انطباق آن با واقعيت خارجي است . اين نكته بدان معناست كه در اين بحث نبايد به تبيين مفاهيم بسنده كرد ، بلكه بايد پيش از اهتمام به مفاهيم و تعاريف ، به كيفيت استنتاج قواعد و شيوه

هاي عيني و عملي عدالت اجتماعي پرداخت و ديدگاه دين اسلام و رهبران ديني را در اين عرصه جويا شد . تبيين عدالت اجتماعي و شيوه هاي عيني و عملي آن منوط به

اصلاح ساختار قدرت در جامعه است . بدين معنا كه توزيع متوازن و متناسب قدرت در جامعه تنها راه تحقق عدالت اجتماعي در معناي واقعي آنست . بدون شك افرادي كه در اجتماع قدرت هاي بدون حدّ و مرزي دارند در زماني نه چندان بلند مدّت زمينه فساد اجتماعي را فراهم مي سازند . عدالت اجتماعي : همانطور كه ذكر شد در عالم واژگان بعضي از كلمات در سطحي هستند كه مورد تقديس و عنايت همگان قرار مي گيرند و يا به عكس كلماتي وجود دارند كه مورد نفرت و بي مهري عمومي هستند . واژه عدل و ظلم به طور مطلق اين گونه هستند . به اين معنا كه واژه عدل همواره مورد تقديس و عنايت همگان قرار مي گيرد و به همين اندازه واژه ظلم مورد نفرت و بي مهري عمومي مي باشد . عدالت به هر صورتي و با هر پسوندي مورد تقديس قرار مي گيرد . به گونه اي كه حتي مي توان گفت عدالت در اين عرصه ، از صدق و آزادي وجود و بخشش نيز گوي سبقت را ربوده است ، چرا كه مخالفان آزادي با دلايلي ، آزادي مطلق را نقد مي كنند و صدق و عطا را به صدق و عطاي نيك و بد تقسيم مي كنند ، امّا كسي عدالت را مقيّد نمي كند و آن را به دو قسم نيك و بد

تقسيم نمي نمايد . بالاتر آنكه در تقسيم بندي ارزش هاي ديگري چون صدق وجود ، آن را با عدالت مي سنجند و صدق قبيح را ظالمانه مي دانند و آنرا مورد انكار قرار مي دهند .

با عنايت به مطالب فوق الذكر اين پرسش به ذهن خطور مي كند كه اگر عدالت در چنين مرتبه والا و بلامنازعي قرار دارد ديگر چه جاي بحث و پژوهش است ؟ يا اينكه مسأله در باب عدالت چيست كه فيلسوفان ، متكلمان و فقيهان و … هر يك در اين باره بحث هاي غامضي را پيش نهاده اند و اختلاف هاي لفظي و معنوي يافته اند .

چرا مسأله اي به اين روشني در پرده خفا قرار گرفته است . آنچه اين مسأله را در عرصه هاي اجتماعي ، ابهام آميزتر و پيچيده تر نموده است « عدالت اجتماعي » است ؟ به نظر مي رسد آنچه در اين مسأله تأثير به سزايي داشته است عيني شدن مقولة عدالت در اجتماع و همچنين تفاوت هاي بين عدالت و مساوات است . مسلماً مساوات با عدالت تفاوت دارد ؟ از اين رو كه مساوات تنها جنبه هاي كمي را مدنظر قرار مي دهد كه اين امر ممكن است گاهي با بي عدالتي همراه گردد . به دليل آنكه در عدالت علاوه بر جنبه هاي كمي و تعدادي ، جنبه هاي كيفي نيز مورد ملاحظه قرار مي گيرند . تناسب ، توازن ، شايستگي ، صلاحيّت و قرار گرفتن هر چيز در جاي خود مهمترين ويژگي هاي عدالت است كه همه با هم آن را از مساوات متمايز مي

كند . با عنايت به مطالب مذكور اگر بخواهيم عدالت را در جامعه تعريف كنيم در واقع به اين صورت است كه :

« عدالت اجتماعي به معناي اعطاي حقوق و مطالبات منطقي هر شخص به تناسب صلاحيت ، شايستگي و نيازمنديهاي فطري و اجتماعي اوست . » عدالت اجتماعي و ساختار قدرت در جامعه : مسلماً تأمين عدالت اجتماعي پايدار در دراز مدّت تنها از طريق تأمين فرصت هاي برابر براي افراد جامعه ، توجه به تفاوت در استعداد و توانائيهاي محوري و در عين حال توجه به عدالت توزيعي قابل تأمين است . كه اين امر تنها در سايه اصلاح ساختار قدرت در جامعه صورت مي پذيرد . اصلاح ساختار قدرت در جامعه از طريق برقراري دموكراسي سياسي ، توسعه نهاد بازار ، وجود دولت توسعه گرا ، مشاركت در تصميم گيريهاي كلان اجتماعي و تقسيم و تسهيم قدرت در ابعاد مختلف اجتماعي ، اقتصادي ، سياسي صورت مي گيرد .

عدالت اجتماعي و ساختار قدرت در جامعه در واقع مقولاتي هستند كه بصورت مستقيمي در گرو يكديگر مي باشند . اصلاح ساختار قدرت و تسهيم توانايي تصميم گيري اجتماعي و پرداخت هاي اقتصادي در دراز مدّت ، عدالت اجتماعي پايدار را پديدار مي سازد .

كه در صورت تحقق اين امر ، اين دو مقوله بصورت متقابلي بر يكديگر تأثير گذاشته و زمينه ظهور جامعه بالنده و توسعه گرا را ايجاد مي نمايد . امري كه تحقق آن در كوتاه مدّت غير ممكن است .

عدالت اجتماعي مانند بسياري از مقولات اجتماعي متأثر از مسائل رفتاري و فرهنگي است . از اين رو

تحقق آن زمان بر و وقت گير است و نيازمند انعطاف پذيري و سعه صدر مي باشد . مسلماً يكي از راههاي اصلاح ساختار قدرت شكل گيري نهاد بازار و محيط رقابتي است . بدون شكل گيري نهاد بازار و محيط رقابتي ، افراد و عاملان اقتصادي نخواهند توانست استعدادهاي ذاتي خود را عرصه اقتصادي ظاهر بسازند و منشأ نوآوري و پيشرفت فني و سازماني در جامعه شوند . در غياب دموكراسي و نظام بازار ، بوروكرات ها و سياستمداران فاسد با سوء استفاده از قدرت بر گرده مردم سوار خواهند شد و بجاي منافع عمومي ، منافع خود را به قيمت محروم كردن مردم از حقوق قانوني خود به حداكثر خواهند رسانيد . اما بالاخره بايد دولت توسعه گرايي وجود داشته باشد كه بتواند به شكل گرفتن نهاد بازار كمك كند ، امنيت و قانون را برقرار سازد ، زير ساخت هاي فيزيكي را بوجود آورد و فضاي كسب و كار مناسب را براي پيشبرد توسعه اقتصادي را ايجاد كند . بدون رشد اقتصادي مستمر ، بهبود رفاه عمومي امكان پذير نخواهد بود . اصلاح ساختار قدرت در جامعه ، گسترش تأمين اجتماعي و گسترش آموزش عمومي از وظايف دولت توسعه گراست كه اين امور مي تواند نابرابري برخاسته از اقتصاد بازار را جبران نمايد .

تأمين عدالت اجتماعي پايدار در درازمدّت نيازمند پيش شرطهايي است كه مهمترين آنها اصلاح ساختار قدرت در جامعه است . مسلماً اصلاح نظامهاي اقتصادي ، سياسي و اجتماعي اساس و پايه تأمين عدالت اجتماعي است . به راه انداختن چرخ هاي اقتصاد كشور از طرق ايجاد محيط كسب و

كار مناسب و تشويق سرمايه گذاران داخلي و خارجي نيز بعنوان يكي از پيش شرطهاي عدالت اجتماعي امري غير قابل انكار است . توزيع مناسب قدرت و برقراري عدالت : جامعه اي كه در آن توزيع منابع مناسب باشد قدرت بصورت استحقاقي در جامعه تقسيم و تسهيم مي شود كه اين شرايط عدالت اجتماعي و رفاه عمومي را به همراه مي آورد . به بيان ديگر جامعه اي كه در آن توزيع منابع عادلانه باشد وضعيت رفاهي بهتري نسبت به جامعه اي كه منابع آن عادلانه توزيع نمي شود دارد . توزيع عادلانه منابع نيز به معني مطلوبيت محرومترين افراد جامعه مي باشد . بنابر اين مي توان گفت كه عدالت اجتماعي و به دنبال آن رفاه اجتماعي مستلزم حذف نابرابري هاي غير عادلانه است نه حذف صرف نابرابري . به بيان ديگر توزيع مناسب رفاه و برقراري عدالت اجتماعي درگير توزيع مناسب منابع و همچنين تسهيم قدرت در اجتماع مي باشد .

به تبع آن توزيع مناسب قدرت است . البته بايد به اين نكته اذعان داشت كه فساد را نمي توان به طور غير مستقيم با محدود كردن قدرت سياسي محدود كرد . به طور كلي به دو صورت مي توان فساد را كنترل كرد :

1 _ با مستقل كردن برخي منابع قدرت مثل قوه قضائيه كه اين ساختارها مي توانند فساد را با كاستن از سود آن هم براي مقامات و هم براي پرداخت كنندگان كنترل نمود .

2 _ روش دوم حالتي است كه در آن به مردم و گروهها اين امكان داده مي شود كه از طريق ايجاد فضاي

اطلاعاتي باز فساد را كنترل نمايند .

حالت اول مذكور بيشتر در ارتباط با ساختار دولت مردمي است و حالت دوم زمينه اي راايجاد مي كند كه از طريق هر چه بيشتر باز شدن جامعه ، فساد تا حداقل ممكن كاهش يابد . عدالت اجتماعي و ضرورت بسط و گسترش آن از ديدگاه قانون اساسي : عدالت اجتماعي و به تبع آن عدالت اقتصادي از اهميّت انكار ناپذيري در جامعه برخوردار است . از اين روي از سوي همة انديشمندان و متفكران آزاد انديش بالاخص انديشمندان اسلامي به آن اهتمام جدي گرديده است . قانون اساسي نيز در اين زمينه اصول مختلفي دارد و زمينه سازي آن را از وظايف دولت اسلامي دانسته است . زيرا همانطور كه در مقدمه قانون اساسي آمده است ، كل اقتصاد وسيله فرض شده است و نه هدف . وسيله اي كه هدفي فراتر از خود را دنبال مي كند . پس ، از وسيله انتظاري جز كارآيي بهتر در راه وصول به هدف نمي توان داشت . به هر روي فراهم نمودن زمينه مناسب براي ظهور و بروز خلاقيّت هاي انساني در جامعه ، جز با استقرار قسط و عدل در جامعه براي تأمين امكانات و شرايط مساوي و مناسب ، و رفع نيازهاي ضروري جهت استمرار حركت تكاملي آحاد جامعه _ كه بر عهده حكومت اسلامي است _ ميسر نيست .

در قانون اساسي ، اصول مختلفي به موضوع عدل و قسط ( عدالت اجتماعي) در جامعه پرداخته اند كه به شرح زير مي باشد :

الف _ فصل اول : « اصول كلي »

_ اصل دوم

: اين اصل در بندهاي ؛ چهارم ، ششم ، نهم و دوازدهم

جمهوري اسلامي را نظامي معرفي مي كند بر پايه ايمان به :

_ عدل خدا در خلقت و تشريع

_ كرامت و ارزش والاي انساني و آزادي توأم با مسئوليت او در برابر خدا ، از راه نفي هرگونه ستمگري ، ستمكشي ، سلطه گري و سلطه پذيري ، « قسط و عدل » و … ( قسمت ج از بند ششم )

_ اصل سوم : دولت جمهوري اسلامي را موظف مي كند كه براي نيل به اهداف مذكور در اصل دوم ، همة امكانات خود را براي اموري از جمله امور ذيل به كار برد :

_ رفع تبعيضات ناروا و ايجاد امكانات عادلانه براي همه در تمام زمينه هاي مادي و معنوي ( بند نهم )

_ پي ريزي اقتصاد صحيح و عادلانه بر طبق ضوابط اسلامي ( بند دوازدهم )

ب _ فصل سوم : « حقوق ملّت »

_ اصل 29 چنين مقرر مي دارد ؛ برخورداري از تأمين اجتماعي از نظر بازنشستگي ، بيكاري ، پيري و … به صورت بيمه ، حقي ست همگاني . دولت مكلّف است طبق قوانين از محل درآمدهاي عمومي و درآمدهاي حاصل از مشاركت هاي مردم ، خدمات و حمايت هاي مالي فوق را براي يكايك افراد كشور تأمين كند .

ج _ فصل چهارم : « اقتصاد و امور مالي »

_ اصل 43 : براي تأمين استقلال اقتصادي جامعه و ريشه كن كردن فقر و محروميت و برآورده كردن نيازهاي انسان در جريان رشد با حفظ آزادگي او ، اقتصاد جمهوري

اسلامي ايران بر اساس ضوابط زير استوار مي شود :

_ تأمين نيازهاي اساسي … براي همه ( بند اول )

_ تأمين شرايط و امكانات كار به منظور رسيدن به اشتغال كامل و قرار دادن

وسايل كار در اختيار همه كساني كه قادر به كارند ، ولي وسايل كار ندارند ( بند دوم )

_ اصل 48 : در بهره برداري از منابع طبيعي … و توزيع فعاليت هاي اقتصادي ميان استان ها و مناطق مختلف كشور ، بايد « تبعيض در كار نباشد »

د _ فصل پنجم : « حق حاكميت ملّت و قواي ناشي از آن »

در اصل 61 كه اعمال قوه قضائيه را برمي شمرد ، « گسترش و اجراي عدالت » را گوشزد مي كند .

ه_ _ فصل ششم : « قوه مقننه »

در اصل 91 از خصوصيات فقهاي شوراي نگهبان ، عادل بودن را در كنار آگاهي از مقتضيات زمان و مسائل روز بر مي شمارد .

و _ فصل هفتم : « كه مربوط به شوراها است »

در اصل 101 يكي از اهداف تشكيل شوراي عالي استان ها را ،« جلوگيري از تبعيض » مي داند و نيز در اصل 104 فصل مذكور ، يكي از اهداف تشكيل شوراها در واحدهاي توليدي و ادارات را ، « تأمين قسط اسلامي » قلمداد مي كند .

ز _ فصل هشتم : « رهبر يا شوراي رهبري »

اصل 109 يكي از شرايط و صفات رهبر _ كه ركن عالي نظام اسلامي محسوب مي شود _ را در بند دوم ، « عدالت و تقواي لازم » براي رهبري امّت اسلام عنوان مي كند

. به همين صورت ، در فصل نهم _ در خصوص قوه مجريه _ در اصل 121 كه سوگند نامه رئيس جمهور ذكر مي شود در متن سوگندنامه رئيس جمهور قسم ياد مي كند كه خود را وقف خدمت به مردم ، اعتدال كشور و در گسترش عدالت بكند .

ط _ فصل دهم : « كه در زمينه سياست خارجي است »

اصل 154 آرمان خود را سعادت بشري دانسته و استقلال ، آزادي و « حكومت حق و عدل » را حق همه مردم جهان برشمرده است . همچنين ، حمايت جمهوري اسلامي را از مبارزات حق طلبانه مستضعفان عالم اعلام ميدارد .

ي _ فصل يازدهم : « كه مربوط به قوه قضائيه است »

علاوه بر آنكه بر اساس اصول 157 و 162 از شرايط رئيس اين قوه و دادستان كل كشور ، « مجتهد عادل بودن » است اصل 156 ، وظيفه « گسترش عدل » آزاديهاي مشروع و احياي حقوق عامه را بر عهده اين قوه مي گذارد .

بنابراين ملاحظه مي شود كه در 9 فصل از 14 فصل قانون اساسي و در قالب 15 اصل ، به صراحت به موضوع عدالت اجتماعي ، لزوم استقرار و گسترش آن در جامعه ، و لزوم وجود آن در حاكمان اصلي نظام اشاره شده است . و ازاين بابت به نظر نمي رسد كه نقصي در قانون اساسي وجود داشته باشد اگر چه در اجرا با مشاهده توزيع ناعادلانه درآمد و ثروت ، وجود فقرا و ثروتمندان ، فاصله طبقاتي غير معقول در جامعه و وجود شكاف ها و عدم تعادل هاي اقتصادي

در بخش هاي مختلف ، شايد بتوان گفت كه اين اصول در جامعه عملاً پياده نشده يا _ در تعبير مسامحه اي _ وجود عوامل و عللي باعث شده اند كه با وجود خواست مسئولان نظام ، قانون اساسي و مردم ، استقرار عدالت اجتماعي در جامعه به طور كامل تحقق نيابد . چگونه رفتار كنيم تا جامعه اي عادلانه داشته باشيم ؟ بحث عدالت ، دغدغه هميشگي بشر بوده است . اگر بخواهيم قضاوت كلي و در عين حال جامع در اين باب داشته باشيم ، بايد توجه كنيم كه نوع نگاه متفكران و فيلسوفان در باب عدالت يكسان نبوده است . در يك تقسيم بندي كلي شايد بتوان گفت كه كساني پيرامون عدالت پژوهيده اند نگاه اخلاقي و ارزشي به عدالت داشته اند . بدين معنا كه درصدد پاسخ به پرسش هايي بودند كه ماهيت آن پرسش هاي اخلاقي بوده است . همان چيزي كه از آن به فلسفه اخلاق تعبير مي شود . چون اين نكته روشن است كه عدالت يك فضيلت و ارزش اخلاقي مانند ؛ درستي ، امانتداري و … است . طبعاً اگر چيزي از سنخ فضيلت اخلاقي باشد ، كليه پرسش هايي كه در باب مقوله هاي اخلاق قابل طرح است ، پيرامون عدالت هم مجال طرح مي يابد .

يك نگرش ديگر كه وجود دارد در باب عدالت ، عدالت پژوهي به عنوان صرفاً تحليل ماهيّت گزاره هاي مشتمل بر عدالت يا تحليل مفهومي نگاه نمي كند ، بلكه جانب هنجاري بحث را نگه مي دارد يعني دغدغه اصلي اين رويكرد فلسفي آن است كه چه كنيم

كه جامعه اي عادلانه و يا رفتاري عادلانه داشته باشيم . در واقع جنبه توصيه اي و تجويزي بحث مورد نظر قرار مي گيرد . به تعبيري ، اكنون كه دانستيم عدالت چيست ؟ و چرا بايد رفتار عادلانه داشت ؟ بايد ببينيم كه بر وفق چه معيارهاي و چگونه بايد رفتار كنيم تا جامعه اي عادلانه داشته باشيم ؟ و اين رويكرد عدالت است . شايد هر چقدر به زمان حال نزديك تر مي شويم ، اين رويكرد اخير قوت بيشتري پيدا مي كند و برجسته تر مي شود . بدين معنا كه پس از فراغ از بحث هايي تحليلي و اخلاقي و ارزشي راجع به عدالت و يا فضايل مشتمل بر عدالت ، بنگريم كه چگونه مي توان عدالت را در جامعه پياده كرد ؟ و يا به بيان ديگر چگونه مي توان عدالت اجتماعي را بوجود آورد ؟

در عصر جديد بحث ها در باب عدالت از حوزه فردي و اخلاقي فاصله گرفته و به بحث عدالت اجتماعي معطوف شده است . عدالت اجتماعي محور فلسفه سياسي است يا به تعبير دقيق تر ، امروزه بحث عدالت توزيعي از اهميت شايان توجهي برخوردار شده است . معناي اين بحث اين است كه چگونه بايد خيرات و مواهب اجتماعي توزيع شود تا شبكه روابط اجتماعي عادلانه باشد .

با توجه به مسائل فوق الذكر در مي يابيم كه بحث كلان عدالت ، يك بحث بين رشته اي است . بدين معنا كه پرسش هايي در حول عدالت مطرح است كه يك رشته خاص عهده دار پاسخگويي به آنها نيست . حتي وقتيكه در پي

اصول عدالت اجتماعي هستيم ، نمي توانيم از پرسش هايي كه در باب مفهوم عدالت مطرح است چشم بپوشيم .

« عدالت » در بحث كلان بعنوان يك بحث ميان رشته اي ، حوزه بسيار وسيعي دارد . از رفتار فردي گرفته تا امور حقوقي ، قانوني و كيفري ، توزيع ثروت ، توزيع قدرت سياسي ، برنامه ريزي اقتصادي ، سيستم آموزشي يا سيستم بهداشتي . در هر كدام از اين ها ، نگرش هاي متفاوتي وجود دارد . فرضاً آنهايي كه در تاريخ تفكر راجع به قانون عادلانه و ظالمانه و ضابطه هاي هر كدان بحث كرده اند ، با پاسخ متفاوت مسائل روبرو بوده اند . بنابر اين در يك نگاه كلّي مي توان همه اين واديها را تحت يك عنوان مشترك در آورد، امّا از اين نكته نمي توان غافل ماند كه بسياري از بحث ها در باب عدالت به عدالت بعنوان يك صفت و فضيلت فردي نگريسته اند . با توجه به مسائل مذكور بايد بر اين نكته تأكيد داشت ، با توجه به اين امر كه عدالت اجتماعي محور سياسي است براي برقراري عدالت در جامعه نيازمند آنيم تا بيش از پيش نسبت به تبيين و عيني نمودن مصاديق عدالت در جامعه حركت نماييم . امري كه ضرورت غير قابل انكار دارد . بر اين اساس شاهد آنيم كه امروزه بحث عدالت توزيعي از اهميّت شايان توجهي برخوردار گرديده است . يعني اينكه اگر در جامعه شبكه روابط اجتماعي عادلانه شكل گيرد و بر اساس آن خيرات و مواهب اجتماعي توزيع گردد و ساختارهاي قدرت در جامعه اصلاح پذيرد

شاهد عدالت همه جانبه اجتماعي خواهيم بود . عدالت اجتماعي از ديدگاه اسلام : اهميت عدالت در اسلام تا حدي است كه هيچ موضوع ديگري به پاي آن نمي رسد . بر اساس تعاليم اسلامي اگر فردي به نفس خويش ستم كند يا در اداي برخي از تكاليف و حقوق الهي سستي ورزد ، اين اشتباه او تنها با استغفار بخشوده خواهد شد ، در حاليكه اگر فردي با تجاوز به حقوق انسان ها ، قوانين عدالت اجتماعي را نقض كند ، در حقيقت معصيتي غير قابل بخشش انجام داده و بنا به تعبير اميرالمؤمنين علي (ع) به ورطه گناه غير قابل بخشايش سقوط كرده است . در حال حاضر ، مواردي از تجاوز به حقوق ديگران در جامعه ما كم نيست . افراد زيادي در اجتماع ديده مي شوند كه در روابط اجتماعي شان با ديگران جانب عدالت را رعايت نمي كنند .

امروزه به هر گوشه اي از جامعه بنگريم ، عده اي از نبود عدالت ، صدايشان بلند است . در ادارات ، در راهروهاي دادگاهها ، در كارخانجات ، در دانشگاهها همه جا صحبت از اين است كه مصاديقي از عدالت رعايت نمي شوند . اين ها جلوه هاي حكومتي بي عدالت نيستند . هر چند كه حكومت هم بايد ساز و كاري را طراحي كند كه رفتارها و منش هاي ظالمانه ، زمينه اجرايي پيدا نكنند ، اما قدرت حكومت در سطح جامعه ، قدرت مطلق نيست . اگر وجدان مردم در اين عرصه فعال نشود ، اگر نيروي دروني بازدارنده آنها به درستي عمل نكند ، نمي توان بي

عدالتي ها را كنترل كرد . اگر عموم مردم انگيزه هاي عدالتخواهي پيدا كنند ، ظلم و ستم خود به خود محو و مهار مي شود . رسول اكرم (ص) شرط سعادتمندي را در تلاش همه مردم براي تحقق عدالت دانسته اند و اين خود تكليفي است بر عهده مسلمانان كه براي تحقق عدالت ، تلاش كنند . علامه طباطبايي در بياني جالب توجه ، به گونه اي ريشه عدالت را در عدالت فردي و اجتماعي جاري دانسته و تصوير روشني از اين مفهوم ارائه كرده است .

عدل در تعبيرات آنان ، لزوم ميانه روي و اجتناب از افراط و تفريط است كه در حقيقت تفسير به لازم معناي عدالت است . چرا كه حقيقت عدل اقامه مساوات و موازنه ميان امور است ، بصورتي كه به هر كس سهمي را كه شايسته است ، عطا گردد .

عدل در اعتقاد ، ايمان به حق است . عدل در كارهاي انسان ها في نفسه با صرف نظر از اجتماع ، آن است كه آنچه را كه سعادت وي در آن است انجام دهد و از آنچه شقاوت وي در آن است پرهيز نمايد عدالت در ميان مردم آن است كه هر شخصي را در جايي كه عقل يا شرع يا عرف براي وي استحقاق قائل است ، قرار داده شود .

شهيد صدر در اين باره مي نويسد :

« اسلام كه عدالت اجتماعي را از مبادي اساسي براي شكل گيري خط مشي اقتصادي خود مي داند ، عدالت اجتماعي را به مفهوم انتزاعي و دور از واقعيت لحاظ نكرده است و آنرا بگونه اي طرح نكرده

كه تفسيرهاي گوناگون را برتابد و آنرا به جوامع بشري ، كه اختلاف نظريه هايي در اين زمينه دارند و بر اساس تلقي آنان از حيات و تمدّن گونه گون مي انديشند ، واگذار نكرده است ، بلكه آنرا به طور دقيق و منضبط با برنامه ريزي و سياست گذاري معين ياد كرده است تا بتواند در واقعيتي زنده مجسم شود ، واقعيتي كه تمام تار و پودش با مفهوم اسلامي عدالت عجين است . » مصاديقي از عدالت اجتماعي در ساختار قدرت حكومت علي (ع) : علي (ع) بعنوان نخستين حاكمي است كه حكومتي بر مبناي عدالت تشكيل داد و سعي در توسعه عدالت اجتماعي در جامعه نمود . از اين رو نمونه هايي از رفتار آن حضرت در اين مجال ذكر مي گردد ؛

1 _ امام علي (ع) در نامه اي كه به مالك دادند و وي را همراه با نامه راهي استانداري مصر كردند نوشتند . « از ميان كارها آنچه كه به حق نزديك تر و در عدالت فرا گيرتر است ، براي تو محبوب تر باشد . »

2 _ امير المؤمنين (ع) بيت المال را بصورت مساوي تقسيم نمودند و مبناي تقسيم فراگير و عام را مطرح ساختند . و زمانيكه بخاطر تساوي در تقسيم مورد سرزنش و انتقاد قرار گرفتند ، فرمودند ؛

« آيا اينگونه نبود كه پيامبر (ص) نيز به طور مساوي بيت المال را بين مسلمانان تقسيم مي كرد ؟ »

3 _ تحليل امام علي (ع) با دخترشان ام كلثوم كه گردن بندي را از بيت المال براي سه روز عاريه گرفته بود حائز اهميت

است . ايشان فرمودند ؛

« اي دختر علي ابن ابي طالب از جاده حق بيرون نرو . آيا همه زنان مهاجر در اين روز عيدي مي توانند مثل اين گردن بند را براي زينت بكار بندند . »

اين معيار بسيار روشني است كه تنها در صورتي دختر علي مي تواند از اين امكان بهره مند گردد كه براي همه چنين زمينه اي فراهم باشد ، آنهم نه چند نفر كه كل مهاجرين .

4 _ برخورد اميرالمؤمنين (ع) با عقيل كه هنگام آغاز خلافت حضرت سهم بيشتري از بيت المال را طلب كرد نيز معيار عيني ديگر در برقراري عدالت در ساختار قدرت حكومت علي (ع) است . عدالت همه جانبه اجتماعي در حكومت مهدي موعود (ع) :

عدالت اجتماعي همانطور كه ذكر شد ، از جمله مهمترين ، حساس ترين و فراگيرترين مصاديق و جلوه هاي قانون عام عدل اسلامي است .

يكي از ويژگي هاي مهم حكومت حضرت مهدي (ع) عدالت است . قرآن كريم در اين زمينه مي فرمايد :

« يملا الارض قسطاً و عدلا بعد ما ملئت ظلماً و جوراً »

يعني ؛ به يمن حكومت آن حضرت ؛ « زمين از عدل و داد پر خواهد شد ، پس از آنكه از ظلم و جور پر شده باشد »

اين منشور حكومت امام مهدي (ع) است در حكومت مهدي (ع) عدالت اجتماعي با كاهش و از بين بردن مصاديق فساد و بي عدالتي ، و همچنين با اعطاي حقوق و مطالبات منطقي هر شخص به تناسب صلاحيت ، شايستگي و نيازمندي هاي واقعي و فطري و اجتماعي تحقق مي

يابد . نتيجه گيري :

عدالت اجتماعي از طريق تأمين فرصت هاي برابر براي افراد جامعه ، با توجه به تفاوت در استعداد و توانائيهاي محوري و در عين حال توجه به عدالت توزيعي قابل تأمين است . تبيين عدالت اجتماعي و شيوه هاي عيني وعملي آن منوط به اصلاح ساختار قدرت در جامعه است . بدين معنا كه توزيع متوازن و متناسب قدرت در جامعه تنها راه تحقق عدالت اجتماعي در معناي واقعي آن است . بدون شك افرادي كه در اجتماع قدرت هاي بدون حد و مرزي دارند در زماني نه چندان بلند مدّت زمينه فساد اجتماعي را فراهم مي سازند .

جامعه اي كه در آن توزيع منابع متناسب باشد قدرت بصورت استحقاقي در جامعه تقسيم و تسهيم مي شود كه اين شرايط عدالت اجتماعي و رفاه عمومي را بهمراه مي آورد . به بيان ديگر جامعه اي كه در آن توزيع منابع عادلانه باشد وضعيت رفاهي بهتري را نسبت به جامعه اي كه منابع آن عادلانه توزيع نمي شود دارد . اگر در جامعه شبكه روابط اجتماعي به طور عادلانه شكل گيرد و بر اساس آن خيرات و مواهب اجتماعي توزيع گردد و ساختارهاي قدرت در جامعه اصلاح پذير باشد شاهد عدالت همه جانبه اجتماعي خواهيم بود .  

م_ن_اب_ع و م_آخ__ذ

1 _ صالحي ، محمّد ، جلو ه هاي عدالت در فرهنگ اسلامي .

2 _ قاضي زاده ، كاظم ، بازخواني مسأله عدالت اجتماعي ، 84 .

3 _ عدالت در انتظار مهدي ، روزنامه كيهان ، 11 مهر 83 .

4 _ قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران .

5 _ واعظي ،

احمد ، اصول عدالت ، 84 .

6 _ رالز ، جان ، عدالت به مثابه انصاف .

7 _ رالز ، جان ، نظريه عدالت

8 _ سيدي ، علي اصغر ، دولت رفاه .

رمزگذاري كرده، و در ارتباط با روايتهايي اساطيري معنادارشان مي­سازد. به اين ترتيب، هويت نه تنها ويژگي­هاي مشابه در ميان آدميان را بر مي­شمارد و صورتبندي مي­كند، كه آنها را ارزيابي و ارزش­گذاري نيز مي­نمايد و به اين ترتيب شباهت را از جايگاه توصيفي ساده به مرتبه­ي عناصري زيبايي شناختي و اخلاقي ارتقا مي­دهد.

در عين حال، هويت اجتماعي بر مبناي تفاوت نيز كار مي­كند. هويت اجتماعي منشهايي را شامل مي­شود كه پا به پاي تشخيص، رمزگذاري، و معنا بخشي به شباهتهاي دروني، تمايزهاي ميان درون و بيرون را نيز تشخيص مي­دهد و تفاوتهاي ميان وابستگان به جامعه­ي خودي و ساير جوامع را نيز رديابي و صورتبندي مي­نمايد. به اين ترتيب، هويت همچون شمشيري جادويي مي­نمايد كه از سويي مرز ميان درون و بيرون را با گسستي عبور ناپذير تعيين حدود مي­كند، و از سوي ديگر گسستهاي دروني سيستم اجتماعي را به مرتبه­ي تفاوتهايي سطحي و نامهم فرو مي­كاهد. تفاوتهايي كه در سطحي فروپايه­تر از تمايزِ بنيادين و مهمِ جاري در مرز ميان درون و بيرون جامعه قرار مي­گيرد و با اختلاف بين خودي­ها و بيگانگان فرق مي­كند. با اين تعاريف، هويت اجتماعي زيرسيستمي در سطح فرهنگي است. خوشه­اي از منشها كه كاركرد آن ايجاد هماهنگي كاركردي، و انسجام ساختاري در اندرون نظام اجتماعي است. مجراي اثر گذاشتن هويت فرهنگي، خودانگاره­ي مشترك اعضاي يك جامعه در مورد خودشان است، و انگاره­هايي هنجارين كه درباره­ي اعضاي جوامع بيروني دارند. به همين دليل هم جمِ (جفت متضاد معنايي) شباهت و تفاوت در محور هويت قرار مي­گيرد و جم­هايي ديگر – مانند درون/ بيرون، خودي/ غيرخودي، و آشنا/

بيگانه- را پديد مي­آورد. هويت از مجراي رمزگذاري عناصر متصل به اين مفاهيم مرزهاي نظام اجتماعي را تعيين مي­كند.

2. هويت اجتماعي نيرويي زورآور و عاملي تعيين كننده در پيكربندي و كارآيي يك نظام اجتماعي است. اين كه اعضاي يك جامعه تا چه پايه در ارتباط با يكديگر به قواعدي مشترك پايبند باشند، و اين كه تا چه پايه از مرزهاي جامعه­ي خويش حراست كنند، به تصوير ذهني مشتركي باز مي­گردد كه از خويش تصور مي­كنند. به همين دليل، دگرديسي هويت اجتماعي، عاملي محوري و اثرگذار در تحول جوامع انساني، و تكامل نظمهاي جديد در بستر تاريخ است. دور از اغراق خواهد بود، اگر هر گذار تاريخي مهم را به تحولي فراگير در هويت اجتماعي مربوط بدانيم، و هر تنش اجتماعي فراگير را با فشاري بر هويت متصل سازيم. و البته اين بدان معنا نيست كه اولي را به دومي تحويل كنيم، يا برعكس. هويت ازاين رو، همواره موضوعي چالش برانگيز بوده، و خواهد بود. طراحي هويتهاي مصنوعي و نوظهور اجتماعي – كه در ساده­ترين سطح در نهادهايي خرد مقياس و موقت مانند گروههاي همسالان يا انجمنهاي كوچك انجام مي­پذيرد،- دستمايه­اي براي جامعه­پذير شدن، و دستيابي به بلوغ رواني در افراد است. به همين ترتيب در مقياسي كلان و سطحي بزرگتر، هويتهايي تكاملي و ديرپا كه در زماني طولاني و در جريان انباشت پردامنه­ي رمزگان و نشانگان پديدار مي­شوند، زيربناي ظهور و سقوط تمدنها و فرهنگها هستند. ظهور امواج تمدني جديد –مانند مدرنيته- همواره با دگرديسي­اي بنيادين در پيكربندي هويت همراه است، و در جريان بازخوردهايي فشرده، بر اين امواج تاثير مي­گذارد. زوال و انحطاط تمدنها

را نيز مي­توان به صورت فروپاشي ساختاري هويتهاي اجتماعي تعبير كرد، و از كاركرد افتادنِ آنها را كليدِ انقراض خوشه­هاي كلان منشهايي دانست، كه يك نظام اجتماعي و يك تمدن خاص را از بقيه متمايز مي­كنند.

در عمل، يك تمدن هنگامي منقرض مي­شود كه نمايندگان خويش را از دست بدهد. يعني كساني باقي نمانند كه خويش را بدان وابسته بدانند، به آفرينش معنا در دل آن مشغول باشند، و براي نگاهباني از آن تلاش نمايند. در گذر تاريخ، اين امر به ندرت با نابودي زيست شناختي بدنهاي نمايندگانِ يك تمدن تحقق يافته است، كه نابودي تمدنهايي مانند آزتك و مايا نمونه­هايي از آن هستند. معمولا آنچه كه رخ داده، هضم شدنِ اعضاي تمدني نيمه جان در تمدني همسايه­ بوده كه هويت اجتماعي زورآورتر و جذابتري داشته­ و به شكلي رقابتي اعضاي جامعه­ي نخست را از دايره­ي "درون" و "خودي"ِ تعريف شده توسط آن هويتِ ناتوان بيرون مي­مكيده است. از ميان رفتن هويت بابلي و نيوانگلندي و ظهور هويتهاي ايراني و آمريكايي را به اين ترتيب بايد فهميد. پس، هويت اجتماعي تنها زيرسيستمي ساختاري و انتزاعي در سطح فرهنگي نيست. بلكه خود نظامي پويا و تكامل يابنده است كه به طور فعال در واكنش به تنشهاي محيطي دگرگون مي­شود، بر سر يارگيري و جذب "اعضاي شايسته" با هويتهاي ديگر به رقابت مي­پردازد، و در سطوحي گوناگون و سلسله مراتبي نيز چنين مي­كند. يعني به همان ترتيب كه نظامهاي علمي، ساختارهاي نظري، و شهرهاي همسايه هويتهاي آكادميك، جبهه­بندي­هاي انتزاعي، و هويتهاي شهري خويش را در رقابت با يكديگر تعريف و بازتعريف مي­كنند، در سطوحي كلان­تر هويتهاي ديني

گسترده و هويتهاي فرهنگي عام مربوط به تمدنهاي بزرگ نيز در قالبي رقابتي و پويا در هر برش تاريخي مدام بازتعريف مي­شود.

هويت از اين رو، نظامي زورآور و تعيين كننده و اثرگذار است، كه به خاطر پويايي و رقابتي بودنش شكننده نيز مي­نمايد. هويت اجتماعي است كه آرايش نيروهاي اجتماعي، و الگوي چفت و بست شدنِ زيرواحدهاي متناقض معنايي را در بستر يك جامعه تعيين مي­كند، و به اين شكل انسجام و يكپارچگي آن جامعه را تضمين مي­نمايد. در عين حال، هويت تنها در شرايطي در انجام اين كار كامياب مي­شود كه بتواند در صورتبندي خودانگاره­اي مشترك و دلپذير از اعضاي جامعه به شكلي كارآمد عمل كند، و يكپارچگي و قوام اين خودانگاره را در شرايط بحراني جامعه شناختي حفظ نمايد. كاركردي كه در شرايط عادي، تنها با دشواري و به شكلي موقت قابل تحقق است.

از اين روست كه هرچه در پلكان سلسله مراتب اجتماعي بالاتر برويم، و به ساختارهاي كلانتر و درشت مقياس­تر برسيم، هويتهايي تنومندتر، پيچيده­تر، و به همين ترتيب ديرپاتر و پايدارتر را مي­بينيم، كه با اين وجود نيمه عمري مشخص دارند و در مورد پايداري و باقي ماندنشان حدسهايي دقيق مي­توان زد. به عنوان مثال، مي­دانيم كه هويت اجتماعي در سطح كوچكترين زيرسيستم­هاي اجتماعي – خانواده، گروه همسالان، انجمنهاي داراي عضويت داوطلبانه- در دامنه­ي سال تا دهه تداوم مي­يابند. در حالي كه در نظامهايي مانند ملت يا تمدن، ممكن است اين پايايي تا چندين قرن و حتي چندين هزاره نيز تداوم يابد. همچنين مي­توان ديد كه هويت در سطوح گوناگون با سرعتها و دامنه­هايي متفاوت دچار دگرديسي مي­شود و در

مرتبه­هايي گوناگون دستخوش تغيير مي­شود. يك گروه همسالانِ كودكانه ممكن است با فرا رسيدن دوران بلوغ – تنشي زيست شناختي- به سرعت در مدت چند ماه يا دست بالا يك سال خود را در قالبي تازه بازتعريف كند و به تداوم خود ادامه دهد، در حالي كه سازگار شدنِ يك تمدنِ سنتي با موجي همچون مدرنيته – تنشي اجتماعي/ فرهنگي- ممكن است همچون جامعه­ي ايراني بيش از يك قرن نيز به طول انجامد. 3. هويت در نهايت، متغيري بنيادين و مهم است كه نمي­توان ناديده­اش انگاشت. مي­توان در مورد ارزش و تقدس شباهت، و تنفر از تفاوت شعار داد و اخلاقياتي زيبا بر ساخت، يا هويتي ساختگي – همچون هويتي بين­المللي- را در برابر هويت ساختگي ديگري – مانند هويت ملي- نهاد و از آن دفاع كرد يا بدان تاخت. با اين وجود، يك نكته آشكار است و آن هم اين كه ناديده انگاشتن هويت اجتماعي كاري ناممكن است. از اين روست كه در ميان نظريه پردازان امروز، گرايش به محوري فرض كردن مفهوم هويت اجتماعي روز به روز بيشتر مي­شود، و هيچ گرايش نظري يا انديشمندِ جدي­اي نداريم كه به ناديده انگاشتن اين مفهوم علاقه داشته باشد يا از چنين امكاني دفاع كند. به تعبيري، هويت قدرت است. از اين روست كه در عصر كنوني ساختارهاي اقتصادي و سياسي كلان و عظيمي براي سازماندهي هويت، بر ساختن هويت، يا دستكاري هويت تخصص يافته­اند. اين وضعيتي است كه همواره در طول تاريخ برقرار بوده است، چرا كه بر مبناي نگاهي افراطي مي­توان تمام نهادهاي اجتماعي را ماشين­هايي براي ترشح هويت دانست.

اگر تاريخ تمدنهاي انساني را

مرور كنيم، مي­توانيم با اطميناني به نسبت زياد ادعا كنيم كه در ميان هويتهاي اجتماعي كلانِ شناخته شده، هويتِ مربوط به تمدن ايراني پيچيده­ترين الگوي تحول را داشته است. اين از سويي، به دامنه­ي گسترده­ي جغرافيايي، و تداوم شگفت انگيز تاريخي اين تمدن و هويتهاي وابسته بدان باز مي­گردد. تمدن ايراني پيكره­ايست كه در قلمروي به وسعت حدود سه ميليون كيلومتر مربع، براي مدت 25 قرن تداوم داشته­ است، كه خود در ميان ساير تمدنها بي­نظير است. در واقع تنها تمدني كه از گستردگي و ديرپايي­اي نزديك به تمدن ايراني برخوردار است، چين است كه وسعتي بيشتر، و قدمت تاريخي كمتري دارد. تمدنهاي بزرگي مانند تمدن آفريقاي شمالي – مصر و مغرب- كه پس از ورود مسيحيت و اسلام به آن قلمرو منقرض شدند، با سابقه­ي سه هزار ساله­شان پيش از ميلاد مسيح، مي­توانند از نظر قدمت با تمدن ايراني مقايسه شوند. به همين ترتيب تمدن يوناني- رومي كه از عصر اسكندر شروع شد و تا پايان عصر قرون وسطا تداوم يافت – و به روايتي بخشهايي از آن هنوز هم تداوم دارد،- مي­تواند دست كم از نظر وسعت با تمدن ايراني هماورد دانسته شود. در اين ميان همچنين بايد تمدن هند را ديد كه قدمتي تقريبا همتاي تمدن ايراني دارد، و گستردگي جغرافيايي آن نيز بزرگتر است، هرچند بخش مهمي از اين دو تمدن در طول تاريخ در هم آميخته و به هم مربوط بوده است. تمدن ايراني در ميان تمام اين تمدنها نه به لحاظ گستره­ي زماني و مكاني، كه به خاطر تاريخ خاص هويت اجتماعي در آن يگانه است. ايران زمين به

دليل موقعيت اجتماعي خود، و الگوي توزيع منابع طبيعي خويش، و بافت جمعيتي و زباني­اش، در طول تاريخ تنشهاي اجتماعي بسيار شديد و تكان دهنده­اي را از سر گذرانده است، و همچنان پيوستگي قابل توجهي از هويت اجتماعي را در خود حفظ كرده است. خودِ اين نكته كه جامعه­ي ايراني در بيست و پنج قرن گذشته دست كم چهار نسل­كشي عمده – مقدونيان، تازيان، تركان و مغولان- را از سر گذرانده است، و دست كم پنج پيكره­ي تمدني متمايز – هلني، مسيحي- رومي، اسلامي، ياسايي، و مدرن- را به شكلي انتخابي و خاص در خود جذب كرده است، به قدر كافي شگفت انگيز هست. ما هيچ تمدن ديگري را نمي­شناسيم كه با تداوم و گسترشي چنين بزرگ، در برابر چنين تنشهايي از پا در نيامده باشد. تمدن مصري با وجود تداوم و قدمت شگفت­انگيزش، در عمل پس از ورود مسيحيت و اسلام به آن سرزمين به كشوري عربي تبديل شد، و حتي هند تجربه­ي به نسبت ملايم استعمار را با هويت زدايي گسترده و عميقي از سر گذراند.

نوشتار كنوني، دستاورد انديشيدن در مورد هويت ايراني است. اين انديشيدن، از منظر نظريه­ي سيستمهاي پيچيده، و به طور مشخص از ديدگاه نظريه­ي منشها و نظريه­ي قدرت – يعني دو چارچوب نظري نگارنده براي فهم نظام اجتماعي- انجام خواهد پذيرفت. زمانه­ي امروزين، -مانند مقاطعي بسيار پرشمار در تاريخ گذشته­ي ايران زمين،- با فشارِ زورآورِ نياز به بازتعريف هويت مشخص مي­شود. از اين روست كه گمانه­زني در مورد هويت جديد ايراني، و نقدِ هويتِ كنوني، نقل محافل است. از ديد من اين گمانه­زني­ها، به دليل متكي نبودن به

يك چارچوب نظري مشخص و منسجم، سردرگم و مبهم هستند، و به سطح گفتمانهاي عاميانه­اي فروكاسته شده­اند كه جز ابراز رضايت يا انزجار از هويت كنوني محتوايي ندارند. به بيان ديگر، فكر مي­كنم بازتعريف هويت ايراني، كه ضرورتِ غيرقابل چشم پوشي زمانه­ي ماست، تنها زماني ممكن خواهد شد كه بتوانيم با پشتوانه­ي نظريه­اي نيرومند و روزآمد هويت ايراني را در چشم انداز تاريخي­اش بفهميم، و خواستهايي كلان را در همين منظر طرح نماييم. بدبختانه چنين مي­نمايد كه قابليت نظري چنين كاري، و اراده­ي مشترك براي دستيابي به چنين تفاهمي در حال حاضر وجود ندارد. از اين رو، هدف اين نوشتار به دست دادن كاربستي از نظريه­ي قدرت و نظريه­ي منشهاست، كه بتواند زيربناي نظري مناسبي را براي هدف ياد شده به دست دهد. در حال حاضر، تقريبا تمام تلاشهاي نظري و پژوهش­هاي جاري در باب هويت ايراني را مي­توان با برچسب ساختارگرا مشخص ساخت. چنين تعريفهايي، در مرز جدي­ترين كارهاي نظري امروزين در مورد هويت ايراني قرار دارند. روش­شناسي مشترك حاكم بر تمام اين آثار، آن است كه هويت را بر مبناي سياهه­اي از شباهتها و تفاوتها بازشناسي كنند. به اين ترتيب، اين نكته كه مثلا زبان فارسي در دوراني طولاني از تاريخ ايران حضور داشته است، يا اين كه عنصري نژادي مانند آريايي­ها در سازماندهي اين تمدن نقشي كليدي ايفا كرده­اند، به عنوان مبنايي براي تعريف هويت ايراني در نظر گرفته مي­شود. به همين ترتيب، گاه بر نقاط تمايز تمدن ايراني و ساير تمدنها تاكيد مي­شود، و مثلا اين نكته بيان مي­شود كه تمدن ايراني به دليل توجه به آسمانها و نگاه اشراقي، با

تمدن مادي­گراي هلني – كه دنباله­اش به غلط مدرنيته دانسته مي­شود- متفاوت است.

از اين رو، رويكرد رايج كنوني آن است كه هويت ايراني با به دست دادن سياهه­اي از شباهتهاي دروني يا تفاوتها با بيرون فهميده شود. چالشها و كشمكشهاي نظري حاكم بر اين شيوه از نگريستنِ هويت، خواه ناخواه تا حدودي به روشِ ياد شده باز مي­گردد. همواره مي­توان در مورد هر ويژگي مشترك، گسستهايي را در تاريخ نشان داد، و شرايطي را فرا ياد آورد كه در آن ويژگي ياد شده غايب بوده است. به همين شكل، در مورد وجوه افتراق تمدن ايراني و ساير تمدنها، همواره مي­توان به رگه­هايي گاه تنومند اشاره كرد كه تمايز زياد شده را زير پا مي­گذاشته­اند. به عنوان مثال، يكي از مواردي كه به عنوان وجه مشترك "ايراني­ها" در طول تاريخ پيشنهاد شده، زبان فارسي و ادبياتِ – به ويژه شاعرانه­ي- آفريده شده در اين زمينه است. براي نقد اين عنصر، به سادگي مي­توان به فارسي زبان نبودنِ طبقه­ي حاكم بر ايران در طول هزار سال گذشته، يا چند زباني بودن قلمرو ايران زمين اشاره كرد. و اين نقد را مطرح كرد كه با تاكيد بر محوريت زبان فارسي اين حقيقت ناديده انگاشته مي­شود كه بخش عمده­ي ادبيات و فرهنگ كتبي دو زبانِ تازي و تركي نيز در زمينه­ي ايران زمين و توسط كساني كه خود را ايراني مي­دانسته­اند صورتبندي و تدوين شده است. متغيري افتراقي مانند دين­مدار بودن ايرانيان، يا توجهشان به امور فرارونده و استعلايي را نيز مي­توان با اين شاهد نقد كرد كه در همين تمدن جنگهاي ديني به معناي واقعي كلمه رخ

نداده است، و برخي از عملگراترين نوابغ – مانند ابن سينا و ابن هيثم- نيز ظهور كرده­اند، و عنصري كاملا مادي و زميني – مانند بازرگاني در تكامل فرهنگ آن بيشترين نقش را ايفا كرده است.

چنين مي­انديشم كه ايراد تعريف­هاي ساختارگرا، به موارد اشتراك يا تفاوتي كه بدان اشاره مي­كنند نيست، كه در اصلِ روش ايشان است. تاريخ ايران زمين به قدري طولاني، و تنشهاي وارد آمده بر جامعه­ي ايراني چندان پيچيده و گوناگون بوده است، كه چشمداشتِ هويتي ساده و سرراست، با مرزهايي مستقر و پايدار –مانند آنچه مثلا در هويت ژاپني ديده مي­شود،- در مورد آن غير واقع بينانه است. از اين رو، در اين نوشتار در پي به دست دادن تاريخي از دگرگوني و تكامل هويت ايراني هستم، كه آن را همچون نظامي تكاملي و پويا تفسير نمايد. همچنين اين هويت را به صورت زنجيره­اي از پاسخ­هاي موفق يا ناموفق نسبت به تنشهايي جامعه شناختي مورد تحليل قرار خواهم داد. در اين ميان به متغيرهاي تعريف كننده­ي اشتراكهاي دروني يا تفاوتها با بيرون به يك اندازه توجه خواهم كرد، و گسستها را به همان اندازه مورد تاكيد قرار خواهم داد كه پيوستگي­ها را.

اين رويكرد را به دو دليل در پيش خواهم گرفت. نخست آن كه اصولا تاكيد بر شباهتها يا اختلافها، و تمركز بر ويژگيهاي منسجم سازنده­ي درون يا حصر كننده­ي بيرون را به تنهايي درك نمي­كنم و به لحاظ منطقي باور به يكي از اين دو عنصر را بدون قطب مقابلش نادرست و تقريبا بي­معنا مي­دانم. ديگر آن كه براي هويت شأني سيال و پويا و تكامل يابنده قايل

هستم كه خواه ناخواه تاريخ دگرگوني خويش را در قالب انباشتي از گسستها و پيوستگي­ها تعريف مي­كند.

*http://sociologyofiran.com/index.php?option=com_contenttask=viewid=769Itemid=54

در دنياي امروز و سلطه آن بر رسانه ها و نيز قدرت آن براي جابه جايي منابع مالي وسيع در سطح جهان، تصريح كرد: در حالي كه در چنين شرايطي مدير ورزشي بايد مسائل داخل و بيرون زمين ورزش را به خوبي بشناسد، متأسفانه عدم آگاهي مسئولان نسبت به اين مسائل در ايران، باعث شده كه امروزه در كشور خود با مشكلات فراواني در اين زمينه مواجه باشيم.

احساني در عين حال ورزشكاران را به عنوان الگوهاي جامعه معرفي و خاطرنشان كرد كه الگوهاي در دسترس به عنوان يكي از تأثيرگذارترين مراجع آموزشي در جامعه شناخته شده و بديهي است كه در اين وضعيت، برنامه ريزي و الگوسازي درست يكي از مهم ترين وظايف مدير ورزشي شناخته مي شود و بايد در نظر داشت كه هيچ پديده اجتماعي نمي تواند مانند ورزش، افراد مختلف را از طبقات گوناگون و با ايده ها و افكار متفاوت به سوي خود جلب كند.

وي همچنين افزود: ورزش در صورت مديريت صحيح مي تواند از تنش هاي اجتماعي بكاهد اما اين در حالي است كه در جامعه ما مشاهده مي شود كه عدم مديريت مناسب اين پديده اجتماعي باعث گسترش تنش در فضاهاي عمومي شده است.

دكتر احساني در بخش ديگري از سخنان خود، به برخي جنبه هاي مثبت و منفي ورزش اشاره كرد و مواردي مانند مصرف مواد مخدر و نيروزا به دليل غلبه جنبه هاي برد و باخت بر هدف اصلي ورزش، سوء استفاده از كودكان، نوجوانان و جوانان به اشكال مختلف در سطح جهان و اعمال فشار بر آنها با تمرين هاي سنگين به بهانه آماده سازي براي قهرماني و همچنين به وجود آمدن اختلالات تغذيه اي در ورزش حرفه اي را

از جمله جنبه هاي منفي اين پديده اجتماعي معرفي كرد و ضمن تاكيد بر لزوم شناخت مديران نسبت به اين موارد، ضرورت تقويت برنامه هاي آموزشي ورزشي در رسانه ها و فراهم كردن ساز و كارهاي مناسب تر براي ورزش بانوان به منظور تقويت سلامت بيش نيمي از اعضاي جامعه و همچنين نسل هاي بعدي را مورد توجه قرار داد. او در اين زمينه، فراهم كردن فضاي رشد براي مديران ورزشي خانم را از جمله مواردي معرفي كرد كه به توسعه ورزش بانوان در كشور كمك خواهد كرد.

وي همچنين لزوم توجه مديران ورزشي به مسائل و جرايم مربوط به تماشاگران را از جمله موضوعات بسيار مهم در اين حوزه دانست و مسئولان مربوطه را دعوت كرد كه با آگاهي و شناخت نسبت به اين موضوع و بهره گيري از محققان، در راستاي كاهش اين گونه مسائل و آسيب هاي اجتماعي گام بردارند.

عضو هيات علمي دانشگاه تربيت مدرس، در عين حال گفت كه معتقد است با توجه به شرايط فرهنگي- اجتماعي و وضع كلي ورزش در كشور ما، جامعه شناسي مديريت ورزش بايد بومي شده و بتواند ضمن بهره گيري از مطالعات غربي، مسائل مربوط به ورزش ايراني را به خوبي تشخيص دهد؛ چرا كه تنها در چنين شرايطي و با برنامه ريزي هاي دقيق در اين زمينه است كه مسئولان جامعه مي توانند با كمك ورزش بر بسياري از مسائل اجتماعي غلبه كنند.

احساني در بخش پاياني سخنان خود، از جمله مهم ترين وظايف مديران ورزشي را بر اساس دستاوردهاي جامعه شناسي ورزش، لزوم شناخت مردم و نيازهاي آنها در طبقات اجتماعي گوناگون و برنامه ريزي بر اساس آن دانست. او در خاتمه تاكيد كرد كه اشاعه ورزش در جنبه هاي مختلف

آن، نوعي سرمايه گذاري اجتماعي بوده و هزينه كردن براي آن نوعي پيشگيري در جنبه هاي مختلف محسوب مي شود كه قطعا مفيدتر از درمان خواهد بود. بنابراين مديران ورزش بايد با خلاقيت و حساسيت و شناخت ارزش ها و سودمندي هاي ورزش در تمامي ابعاد آن، به صورتي هدفمند در راستاي ترويج ورزش در تمامي سطوح جامعه گام برداشته و در مراحل بعد براي ورزش حرفه اي و قهرماني نيز برنامه ريزي كنند و براي اين دستيابي به اين مهم، از علومي مانند جامعه شناسي بهره گيرند.

*http://www.isa.org.ir/node/1577

به خود گرفته كه در هر لحظه با انبوهي از يافته ها و پژوهش هاي جديد روبرو مي شويم. ابزارهايي كه بتواند ملاك درستي را براي ارزيابي انبوه تحقيقات به ما هديه نمايد در كتاب موانع فرهنگي توسعه تحقيق در ايران به درستي شناسايي شده و تسلط لازم در امرشنا سا يي را به مخاطبان خود در اين راستا ارزاني مي دارد. در نهايت بايد بگويم _ بعد از مطالعه كتاب فوق اين فكر در من شكل گرفت كه به نوعي به معرفي اين كتاب به طور مختصر و مفيد براي صدها و هزاران شيفته راه علم و دانش كه هر لحظه در جستجوي ابزارهاي مفيد با نگرشي علمي مي باشند و هم چنين رهايي از اثرات هاله اي پژو هش و جهت گير يها ي ارز شي  مي باشند، بپر داز م. اميد كه معرفي اين كتاب بتواند گامي هر چند مختصر در راه شناسايي آفت هاي نگرش علمي و موانع انديشه سوزي و انديشه ورزي به مخاطبين خود بردارد،چر ا كه شنا سا يي مو ا نع ا ند يشه ورز ي و به بيا ن د يگر ز مينه ها ي ا ند يشه سو ز ي در جا معه ا ير ا ن مهمتر ين هد ف كتا ب حا ضر مي با شد كه بطو ر و يژه به ميد ا ن علم و پژ و هش ا ختصا ص يا فته و به مبا حثي چو ن پنها نكا ر ي ،تقليد گر ا يي ،تقد س گر ا يي در بر ر سي پد يد ه ها ي محيطي و... مي پر دازد.

مقدمه:دغدغه مؤلف كتاب از نوشتن كتاب فوق

همان دغدغة هميشگي فرهيختگان و نخبگان و انديشمندان اين ديار است كه به نوعي براي دسترسي به علل عقب ماندگي توسعه كشور چه در ابعاد فرهنگي، چه در ابعاد اجتماعي، سياسي و اقتصادي همواره در چالش با ابزارهاي روياروي خود مي باشند و در اين راستا از هر گونه تلاش و تحمل رنج و مصائب بسيار فروگذار نمي كنند، به گوشه اي از سخنان آقاي علي طايفي در انگيزه انجام اين كار تحقيقاتي گوش مي سپاريم: «از قريب ده سال پيش تاكنون كه به تدريج پاي در عرصه تحقيقات اجتماعي و فرهنگي گذارده و به دنبال پاسخگويي به دغدغه ها و چالش هاي اساسي توسعه كشور بودم، همواره در انجام تحقيقات، خواه بيش از طرح و تصويب، خواه حين اجرا و خواه پس از آن» با مصائب و مسائل و مشكلات نسبتاً گوناگون و فراگيري برخورد داشته ام و...». «مسائل مذكور و معضلات ديگري از همين دست كه در ساختار و كاركردهاي بخش علم و پژوهش در كشور و به تعبيري انديشه ورزي در ايران رخ نموده است، چنان وضعي را به بار آورده است كه امروزه نه تنها شكاف علمي ايران با جهان بسيار زياد مي باشد، بلكه در مقايسه سال هاي اخير با چند دهه قبل نيز جز تعداد پژوهشگران آن هم با تعاريف خاص ايران و صرف نظر از ميزان هاي جهان شمول، چندان تحولي به چشم نمي خورد. به تعبير ديگر فضاي بسته، توسعه ناموزون، بطئي و بسيار پرنوسان بخش علم و پژوهش در كشور منجر به ايجاد شرايطي شده است كه حتي انديشه هاي خلاق نيز يا زمينه بروز نمي يابند يا در صورت بروز به نحوي خاموش مي شوند يا دست از تعهدات جغرافيايي خود برداشته

و با تكيه بر رسالت هاي تاريخي خود، جغرافياي ديگر را براي انديشه ورزي برمي گزينند و ايران را با همه تنهايي ها، صلابت مردمانش و تمدن ديرينه اش، براي مدتي تنها مي گذارند.»گفته هاي مؤلف محترم كتاب در حالي است كه كشور ما در بسيا ر ي از معيا ر ها ي تعيين كنند ه در ا مر تو سعه در و ضعيت نا مطلو بي قر ار گر فته ا ست.يكي از شا خص ها ي تو سعه يا فتگي را ميز ا ن تو حه به تحقيق و سر ما يه گذار ي در آ ن مي دا نند.هر چند به نظر مي ر سد كه تحقيقا ت در ز مينه ها ي صنعت و تكنو لو ژ ي و علو م پا يه ا ست كه به طو ر مستقيم نتا يج خو د را در تو سعه ا قتصا د ي و صنعتي نشا ن مي د هد،ا ما تجر به نشا ن داد ه ا ست كه حتي اگر بو د جه و ا مكا نا ت كا في در جهت تحقيق و تو سعه پا يه و قتي در نظر گر فته شود،بد و ن تمهيد ات سا ختا ري در عر صه ها ي ا جتما عي و ا نسا ني و ا تخا ذ را هكا ر ها ي منا سب سيا سي،حقو قي و ا خلا قي ،اين ا مكا نا ت نمي تو ا نند با ز د هي و بهر ه ور ي مو رد ا نتظا ر را در تو سعه ي پا يدار و همه جا نبه در

پي دا شته با شند.البته اگر علوم اجتماعي به ابزاري در دست قدرت تبديل نشود و بتواند با رويكردي علمي به بررسي مسائل مبتلابه موانع توسعه تحقيقاتي در كشور بپردازد و در اين راستا دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالي از ديرباز نقش آموزش و پژوهش را تؤاماً در سراسر جهان به عهده داشته آند و به واقع در قرون اخير نيز بزرگ ترين تحقيقات و تتبعات علمي نيز از مراكز آموزش عالي بيرون آمده است، اما اينكه اين انبوه پژوهش ها داراي چه سطحي از كيفيت علمي برخوردارند، در اين مورد نمي توان قضاوت راستيني انجام داد. چرا كه نظام سلطه و اقتدارگرا، همه جا را به زير سيطره خود درآورده و در اين رهگذر بدون ترديد، فضاي پژوهشي در انجام تحقيقات اجتماعي در دانشگاه ها و اماكن آموزش عالي همه از سطح قابل توجهي برخوردار است و در بسياري از موارد تحقيقات پژوهشي هدفمند صورت مي گيرد نه بر اساس مسائل و مشكلات دانشگاه يا جامعه. در حقيقت ارتباط ميان دانشگاه و جامعه قطع مي باشد و اين در حالي است كه جامعه بهترين كارگاه آموزشي و عملي مسائل نظري علوم اجتماعي مي باشد و متأسفانه اين رابطه را در جامعة آكادميك و عام ملاحظه نمي كنيم يا اگر هست بسيار بطئي و كمرنگ مي باشد. يكي از وسايل و اهداف كيفي توسعه در قالب معيارهاي پيشرفت در نظام جهاني امروز، پي ريزي ساختارها و نهادهاي علمي و پژوهشي است. به طوري كه بدون تحقيق و توسعه، تلاش براي دستيابي به شاخص هاي توسعه اي امروز دنيا از ابعاد مختلف اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، سرابي بيش نبوده و ممالكي  كه هزينه هاي تحقيق و توسعه آنها نسبت به كل

توليد ناخالص ملي، اندك مي باشد در بزرگراه هاي توسعه اي كه بسياري از كشورها با شتاب زايدالوصفي در آن رقابت مي كنند، به حاشيه رانده شده اند. نو يسند ه همچنين مي ا فز ا يد:در جامعه ايران امروز نيز به رغم اين كه سالانه درصد اندكي از توليد ناخالص داخلي صرف امور پژوهشي مي شود، مع الوصف، اين نسبت اندك نيز به دليل وجود پاره اي مسائل و موانع از قبيل موانع مالي، تجهيزاتي، مديريتي و ساختاري، از جمله مسائل فرهنگي از وضعيت مطلوب و قابل قبولي برخوردار نيست. علم و پژوهش در جامعه ايران علاوه بر اصول، روش و ابزارهاي پژوهشي، داراي الزاماتي است كه بدون آن امكان انجام تحقيق عيني و شناخت دقيق پديده ها و مسائل وجود نخواهد داشت. يكي از اين الزامات، زمينه سازي بستر ساختار فرهنگي هر جامعه از جمله جامعه ايران مي باشد. به نحوي كه با اشاعه فرهنگ علمي و پژوهشي در كشور، برنامه ريزان، مديران و پژوهشگران كشور بتواننند اين مهم را تسهيل و بهبود بخشند. لذا در بررسي حاضر سعي بر اين است از زاويه نگرش سيستمي يا نظام گرا، به دو بعد دروني و بروني تحقيق به عنوان يك سيستم باز و پويا توجه شود. بدين معنا كه هم به روابط درون نظام علم و تحقيق اهتمام مي شود و هم به روابط نظام و نهاد علم با ساير نظام ها و نهادهاي اجتماعي در جامعه ايران امروز. در جامعه ايران نيز در فراخناي تاريخ پرتشتت آن تا سده اخير علي رغم غليان و خلجان بارقه هاي هر چند كوتاه و بلند در برهه هايي از تاريخ انديشه و دانشوري و اوج گيري ها و گاه كف نشيني هاي پي درپي، معرفت عليم كمتر توانسته است

به صورت يك نهاد در درون ساختار اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جامعه ايران، جاي گرفته و عرض اندام كند. با ورود ايران به قرن بيستم و غليان تموج علم در دنياي اطراف ما، به تبع تكدي گري و جيره خواري هميشگي نظام هاي سياسي ايران، فرهنگ و علم ممالك توسعه يافته غرب نيز وارد اين مرز و بوم شده و بي هيچ تمهيدي از حيث بسترسازي هاي فرهنگي، آموزشي، اقتصادي و زيربنايي، علم و روش هاي تحقيق آن را هر چند به صورت ناقص، نسخه برداري شده و تقليدي به خود تزريق كرديم تا مبادا در مظاهر تمدني و رويارويي با انديشه گران بيروني، در اندرون جز مشتي اوهام و خرافه چيز ديگري براي عرضه نداشته باشيم. به هر حال با چنين نگاه كلي و گذرا بر علم و پژوهش در معنا و در تعين تاريخي ايران، مسألة فرهنگ شناسي علم و تحقيق در ايران هم به عنوان موضوع اصلي بررسي حاضر و هم به عنوان دل مشغولي، چالش اصلي و تجربه زيست شده مجري پروژه هم چون ساير پژوهشگران كشور، طرح و در نهايت تصويب گرديد.او همچنين بر اين نكته تا كيدداردكه: به طور خلاصه بررسي حاضر كه به طور مشخص به ابعاد فرهنگي تحقيق (و علم به طور كلي) در جامعه ايران از نقطه نظر مسأله شناسي مي پردازد، داراي جهت گيري هاي اصلي زير است. داراي يك رويكرد تاريخي است. زيرا علم و تحقيق به عنوان يك پديده زمان مند در فرآيند تاريخ دور و نزديك بستر گزيده و بدون شناخت تاريخي، هويت، ماهيت، مسائل و عوامل و موانع رشد يا ركود آن در پرده ابهام و تغافل خواهد ماند. لذا احراز رويكرد تاريخي در بررسي حاضر گريزناپذير است. غور و

تفحص در نظريه هاي مربوط به جامعه شناسي علم نيز كه در دنياي خارج از مرزهاي جغرافيايي سياسي ايران داراي سابقه و صبغه هاي تعريف شده و معيني است، در جهت شناخت قانون مندي ها، هنجارها، ارزش ها و چگونگي تكوين و رشد علم و تحقيق در جهان و اقتباس براي شناسايي ابعاد مسأله در بررسي حاضر ضروري است. شناخت فرهنگ پژوهش (و علمي) كشور با توجه به ضعف بررسي هاي مشابه و رقيب در فرهنگ شناسي علمي _ پژوهشي كشور در زمان هاي قديم و اخير، ضرورت بررسي فرهنگ شناختي جامعه ايران را از حيث فرهنگ عمومي اجتناب ناپذير مي سازد تا از اين راه نشانه هاي مختصات آسيب شناسي فرهنگ عمومي را بتوان در فرهنگ علمي ايران نيز باز جست. شناخت مؤلفه هاي فرهنگ علمي _ پژوهشي جامعه ايران امروز با گذر از تاريخ علم در جهان و شناخت قانون مندي ها و نظريه هاي مربوط به فرهنگ شناسي و جامعه شناسي علم از يكسو و شناخت و گذر از فرآيند تاريخ علم و مختصات عام شمول فرهنگ عمومي ايران از سوي ديگر، عينيت يافته و مسبوق و مصبوغ به نظريه هاي جامعه شناسي علم و تاريخ علم و فرهنگ شناسي تاريخي ايران مي گردد. دستيابي به نقاط هم پوشان مؤلفه هاي فرهنگ علمي با  فرهنگ عمومي و هم چنين با مفاهيم اصلي و محوري جامعه شناسي علم و تجربه تاريخي علم جهاني، با توجه به امكانات و مضايق موجود بهينه ترين راه نيل به تعين پذيري مختصات و مؤلفه هاي فرهنگ پژوهشي مي باشد. از اين رو ساختار گزارش حاضر نيز داراي چند بخش اساسي است: فصل اول به طرح نظريه هاي اصلي جامعه شناسي علم و تحقيق در دو الگوي اصلي حاكم بر آن در بعد درونگرا و برونگرا اهتمام دارد كه روشنگر بسياري از مفاهيم

اساسي است كه در زمينة فرهنگ شناسي تحقيق در بررسي حاضر كاربرد دارد و محصول فرآيند تكوين، رشد و تكامل علم نوين در كشورهاي توسعه يافته است. فصل دوم، مروري گذرا بر تاريخ علم در ايران از دير زمان تاكنون دارد و در اين رهگذر با شناسايي مشخصه هاي اصلي و عمده فرهنگ عمومي در جامعة ايران، در پي هدايت تحقيق به سوي پيوند اندام واره مفاهيم جامعه شناسي علم از يكسو و مختصات فرهنگ عمومي ايران از سوي ديگر مي باشد. فصل سوم، نيز با الگوي مذكور به تعريف و شناسايي مؤلفه هاي اصلي و محوري موانع فرهنگ علمي _ پژوهشي در جامعه ايران مي پردازد تا ضمن تدقيق اوليه آن، زمينه حركت به سوي شاخص سازي و تنظيم پرسشنامه فراهم شود. فصل چهارم، مختص مباني روش شناسي تحقيق است كه در آن مدل تحليلي، جامعه آماري و روش نمونه گيري و حجم جمعيت نمونه اشاره شده است. فصل پنجم، نيز متضمن توصيف اطلاعات حاصل از 169 پرسشنامه تكميل شده در شش گروه اصلي رشته هاي علمي است. فصل ششم، به بررسي و تحليل فرضيات مبتني بر مدل تحليلي و جمع بندي هر يك از فرضيه هاي چهارده گانه مي پردازد. فصل هفتم، گزارش حاضر نيز به جمع بندي فرصت ها و تهديدها و ارائه راه كارها جهت رفع يا كاهش شدت اثرگذاري موانه فرهنگي بر توسعه تحقيق اهتمام دارد.

اهداف تحقيق:الف) هدف كلي:بررسي حاضر ناظر بر شناسايي و تحليل مجموعه موانع فرهنگي موجود در فرا راه توسعه علم و پژوهش كشور جهت دستيابي به راه كارهاي كلان و عام برنامه اي در راستاي اصلاح و بهبود ساختارهاي فرهنگي توسعه علم در جامعه ايران امروز مي باشد. به طوري كه متأثر از مختصات و بسترهاي عام فرهنگ

مبتني بر علم و پژوهش در دنيا، فرهنگ عمومي كشور تحت تأثير منش و خصوصيات فرهنگي علم و اجتماعات علمي و پژوهشي قرار گيرد. ب) اهداف جزيي:شناخت نظريه و قوانين تجربي مرتبط با جامعه شناسي علم و پژوهش به عنوان نهادهاي مدرن اجتماعي در قرن حاضر و تأسي از فرايندهاي توسعه بخش علم در كشورهاي توسعه يافته دنياي امروز. شناخت مسائل فرهنگي عمده در فرهنگ عمومي كشور جهت شناسايي مشخصات اصلي آن به عنوان بستر تكوين و رشد فرهنگ و نگرش علمي و پژوهشي در كشور. شناخت موانع و مسائل فرهنگي توسعه علم و پژوهش در جامعه علمي ايران امروز كه به نوبه خود متأثر از ساختارهاي فرهنگي عمومي كشور است. ارائه راه كارهاي پيشنهادي براي رفع موانع فرهنگي موجود در توسعه علم و پژوهش در كشور از نقطه نظر نهادي و ساختاري. ارائه راه كارهاي پيشنهادي براي رفع مشكلات فرهنگي پژوهشگران كشور. نگا هي مختصر به ا جز ا ي بد نه تحقيق:قا بل ذكر ا ست با تو جه به هد ف بر ر سي حا ضر كه تلا ش بر اين است تا نما يي از تحقيق به منصه ديد مخا طبا ن محتر م گذ ا شته شو د لذا تلا ش بر ا ختصا ر و خلا صه نگا ري و ذ كر پيا م ها ي مهم پژ و هش مي با شد.در بيس نظر ي تحقيق كه در حقيقت ستو ن تحقيق مي با شد ،در مروري بر نظريه هاي جامعه شناسي علم و تحقيق كه ستو ن و ا ستحكا م پژ و هش فو ق مي با شد، عنوان شده است: هر

چند تاريخ علم قدمتي تقريباً طولاني دارد كه سابقه آن را مي توان به آغاز حيات انسان انديشه ورز منسوب نمود، ليكن توجه به علم به عنوان يك نهاد اجتماعي و در ذيل عنوان و رشته تخصصي «جامعه شناسي علم» (Sociology of Science) به قرن اخير باز مي گردد. اما اين رشته در عين جوان بودن «توانسته است كه نه تنها چتري براي تحقيقات جالب و مثمرثمر جامعه شناسان بشود بلكه زمينه پژوهشي شده است براي مطالعات وسيع و عميق بين رشته اي متفاوتي در باب علم بخصوص از دريچة اجتماعي». (تو كل ،1370،ص7) توجه به جامعه شناسي علم در كشورهاي در حال توسعه مانند ايران از بعد ويژه اي مي تواند موردنظر انديشمندان اجتماعي قرار گيرد. يكي از نمودهاي عقب ماندگي كشورهاي توسعه نيافته، كم رشدي فضاي علم در آنها است. نظام تحقيقاتي و پژوهشي ضعيف، كمبود يا فقدان اجتماعات علمي رسمي، فرار مغزها، جدايي بين نيازهاي داخلي و نظام دانشگاهي و پژوهشي،  ضعف مديريت نهادها و سازمان هاي علمي و...، جملگي معرف كم رشدي و ضعف فضاي علم به شمار مي آيند. مطالعة علم به عنوان يك نهاد اجتماعي كه مشخصات يك پديده اجتماعي را دارا مي باشد، بخشي از ادبيات موجود در جامعه شناسي علم را به خود اختصاص مي دهد. بخش قابل توجهي از ادبيات اجتماعي نهاد علم اختصاص به نقد و بررسي وضعيت علم در كشورهاي موسوم به جهان سوم دارد و نهايتاً بر رشد و گسترش علم و اجتماعات علمي و بر انتقال تكنولوژي مطابق با الگوي غربي (تقليد) تأكيد دارد. چنين ادبياتي كه اغلب توسط دانشمندان علوم طبيعي و مهندسان نگاشته شده كمتر جنبه نظري داشته و بيشتر جنبه راهبردي براي بهبود وضعيت علم در كشورهاي جهان

سوم دارد. در مقابل، بخش اندكي از مطالعات، بر تحقيقات تجربي و مطالعات آماري مبتني هستند و بنيان آنها را مقايسة وضعيت علم در كشورهاي جهان سوم و غرب تشكيل مي دهد. علي رغم خصلت تجربي اين دسته از مطالعات، جنبة نظري آنها از نيرومندي قابل توجهي برخوردار نيست. وجه اشتراك اين دسته از مطالعات با دستة اول غيرتئوريك بودن هر دو است. دستة سوم مطالعات در ادبيات جامعه شناسي علم در كشورهاي جهان سوم، به روابط ساخت اقتصادي، اجتماعي و سياسي با علم (و فن آوري) مي پردازد. تحليل هاي به دست آمده از اين دسته از مطالعات به شدت تحت تأثير بستر و متن اقتصادي، اجتماعي و سياسي قرار دارد. اين گروه از مطالعات كه خودگسترة متنوعي را شامل مي شوند، اساساً علم در كشورهاي توسعه نيافته را پديده اي منفعل و وابسته مي انگارند كه مي تواند تحت تأثير متغيرها و عوامل كلان اجتماعي قرار گيرد. دستة چهارم مطالعات، كه بخش اندكي از ادبيات جامعه شناسي علم را در كشورهاي جهان سوم در برمي گيرد، به بررسي تاريخ علم و مؤسسات علمي در كشورهاي جهان سوم مي پردازد. ويژگي اساسي اين دسته از مطالعات غيرتئوريك و تاريخي بودن آن است. در چارچوب دستة اخبر مطالعات، تحليل وضعيت كنوني پژوهش در كشورهاي در حال توسعه نياز به مطالعة مورد (Case Study)  مفصل دارد كه در پرتو مطالعه تاريخي امكان پذير مي باشد. نهايتاً، بررسي هايي كه به طور تخصصي در حوزة جامعه شناسي علم در كشورهاي در حال توسعه صورت مي گيرد، آخرين بخش از ادبيات موجود در جامعه شناسي علم را در بردارد. البته براي تمركز بيشتر مي توان ادبيات موجود در حوزة جامعه شناسي علم در كشورهاي در حال توسعه را به ره يافته هاي

بزرگ تري مانند ره يافت ساختگرا، ره يافت كنش متقابل، ره يافت كاركردگرايي و ره يافت ماركسيستي تقسيم بندي كرد. نو يسند ه در ا دا مه مبا حث نظر ي كه مفصلا در كتا ب به آن پر دا خته شد ه ،ا ظها ر مي دارد:جامعه شناسي علم، با وجود اينكه دانشي نوپا تلقي مي شود، ليكن تغيير و تحولات فراواني را تجربه كرده است كه عمده ترين آنها تغييرات دو دهه اخير در نظريات رايج در حوزة جامعه شناسي علم بوده است. با توجه به اين تغييرات و تحولات، كليه نظريات ارائه شده در اين حوزه را مي توان در دو دسته قرار داد: نخست، نظريه هايي كه ملهم از رويكرد اثبات گرايي يا پوزيتويستي به علم است؛ دوم نظريه هايي كه بر فلسفة علم نسبي گرا بنا شده اند. نظريه هاي مطرح شده در قالب رويكرد كاركردگرايي و ماركسيستي را مي توان در زمرة دستة اول، و نظريات مطرح شده در رويكرد «منافع» و «تلقي علم به مثابه ساخت اجتماعي» را مي توان در زمرة دسته دوم به شمار آورد. با اين دسته بندي كلان مي توان نظريه هاي موجود را از نظر اصول در درون خود مشترك و با دسته ديگر متفاوت دانست. در حقيقت:«اصل بنيادين دسته اول نظريات كه ملهم از فلسفه علم اثبات گرايي است بديهي انگاشتن «وجود» ما و جهان خارج است. با پذيرش وجود ما و جهان خارج كه مستقل از ما و درك ما است، به تدريج رويكردي عينيت گرا (Objective) نسبت به علم شكل گرفت كه علم را اساساً مقوله اي شناختي معرفي مي كرد. اين رويكرد ريشه اي متافيزيكي داشت. زيرا بر مبناي بحث از معرفت «هستي» بنا شده بود. براساس اين رويكرد، واقعيت هايي در بيرون از ذهن وجود دارند كه براي

هر كس اين واقعيت ها يكسان هستند. به عبارت ديگر، خصوصيات و صفات ثابت و لايتغيري وجود دارند كه علم با فرمول بندي روش شناسي مناسب مي تواند به كشف آنها نايل شود. در چنين رويكردي اين فرض پذيرفته شده كه جهان بيرون داراي صفت هاي ثابتي است و بحث فقط بر سر اين است كه آيا ما در موقعيتي قرار داريم كه چيزهايي از آن   دست آوريم يا خير.» علم شناسي پوزيتويستي معرفت علمي را معرفتي پيراسته از حدس ها و گمان ها، مشحون از تعينات و قطعيات و فارغ و منزه از آراي همواره مناقشه آميز فيزيكي معرفي كرده بود. با چنين نگاهي به علم، قوانين و قواعد علمي از دوران گذشته تاكنون وجود داشته اند، ليكن جوامع مختلف هر يك به اندازه اي از آن آگاه بوده و بهره گرفته اند. با رويكرد اخير به جوامع سنتي و ابتدايي كه كمترين برداشت و آگاهي از قوانين علمي داشتند، تا جوامع جديد كه برداشتي به مراتب غني تر از علم دارند، درجه بندي مي شوند. بدون ترديد اين درجه بندي غيريكسان و نامتقارن است، به اين معنا كه انديشه ها از ابتدا بر اساس نگرش سنتي تجربه گرايي به صادق و كاذب دسته بندي مي شوند و براساس ميزان وجود انديشه هاي صادق، جوامع و انديشه ها درجه بندي مي شوند. بنابراين، در رويكرد اخير، علم مقوله اي معرفت شناختي تلقي مي شود كه از تقدس ويژه اي برخوردار است. چرا كه پرده از اسرار و قوانين پنهان طبيعت برمي دارد. در اين گروه از نظريه ها فرض «حقيقي بودن معرفت علمي و اعتبار آن» بديهي انگاشته مي شود و حوزه مطالعه بر رفتار دانشمندان و فضاي كلي علم در جامعه متمركز است. حاكميت رويكرد پوزيتيويستي بر فلسفة علم اجتماعي دوامي نياورد و با انتقادات

ويرانگر دهه هاي پنجاه و شصت ميلادي در معرض فروپاشي قرار رگفت. اين فروپاشي از چنان گستره و عمقي برخوردار بود كه حتي رويكرد تجربه گرايانه از جمله ابطال گرايي كارل پوپر را نيز در برگرفت. از ويرانه هاي پوزيتيويسم، رويكر نسبي گرا كه عمده ترين بديل رويكرد مذكور تلقي مي گرديد، قدبرافراشت. در رويكرد اخير به جاي اينكه علم مقوله اي معرفت شناختي تعريف شود، مقوله اي جامعه شناختي تلقي مي شد كه اين تغيير را مي توان تحولي جامعه شناختي در نگاه به علم در نظر گرفت. به عبارت ديگر، نگاه به علم در رويكرد اخير، نگاهي اجتماعي است و علم، ايده هاي علمي و ادعاهاي معرفتي تنها از نظر اجتماعي قابل تبيين هستند. اين تحول بيشتر با آثار ويتگنشتان (Wittgenstien) و كوهن (Cohen) مرتبط است. در رويكرد اخير علم وجامعه دو پديدة وابسته و كاملاً مرتبط با هم و اساساً مقوله اي اجتماعي انگاشته مي شود. در اين رويكرد علم به شدت منبعث از مباحث و مفروضات اساسي و بديهي است كه در يك جامعه وجود دارد. بنابراين، مسأله اي كه در يك زمان پرسش عمده است، زماني ديگر و در جامعة ديگر سؤال نخواهد بود به طوري كه ملاحظه مي شود، اين تحول و انتقال، انتقال از معرفت شناسي به جامعه شناسي علم و دانش است و در آن به جاي بحث با حالتي دستوري _ مانند اينكه «چه نوع اعتقاد و باورهايي بايد داشته باشد» _ به شيوه اي توصيفي بحث ميشد كه هدف آن تنها نشان دادن اين است كه در عمل چه نوع اعتقادات و باورهايي وجود دارند. در چنين حالتي علم به شكل بي واسطه با هنجارهاي محلي يك جامعة خاص مرتبط مي شود و با توجه به اين بحث مي توان از

علم «غربي»، «شرقي» و... سخن گفت. چرا كه تصور از علم كمتر ثابت است. چنين نگاهي به علم به فروكشيدن علم از جايگاه مقدس و معتبر مي پردازد و آن را نسبي و تحت تأثير شرايط اجتماعي مي داند. بنابراين رويكرد، نمي تواند از دوره هاي تاريخي جوامع مختلف روش شناسي ثابتي داشت. بنابراين علم نمي تواند مدعي دستيابي به تمايزات ثابت، ماندگار و عام شمول در طول زمان باشد. در رويكرد اخير، علم «بخشي از جامعه» است و عالمان تنها به ارائه توصيف منفعلانه از واقعيات از قبل موجود مبادرت نمي ورزند، بلكه به شكل خلاقانه و فعالانه مبادرت به فرمول بندي و ساخت دهي ويژگي هاي جهان مي كنند. بنابراين، علم، روش ها و روش شناسي هاي مقبول علمي بايد نماينده اي مورد قبول از يك جامعه و اساساً از يك شكل زندگي باشند. در اين رويكرد تأكيد بر ساخت دهي جهان بيرون است تا كشف آن، اين رويكرد جامعه شناختي جامعه را رابط بين ما و واقعيت معرفي مي كند. تمثيل زير دقيقاً نشانگر رابطه تنگاتنگ علم با جامعه و «مجرابودن» جامعه براي دريافت واقعيت است: «... كريستف كلمب امريكا را كشف كرده ولي اين كشف (در اروپاي قرن پانزدهم) در زمرة كشفيات وارد نشد و اصولاً كشف به شمار نيامد، تا آنكه از نظر اجتماعي مورد تأييد قرار گرفت. به معناي دقيق و عميق كلمه، امريكا «هستي» نيافت تا اينكه ادعاي معرفتي كريستف كلمب به لحاظ اجتماعي و به وسيلة اكثريت مردم مورد تأييد قرار گرفت و از اين طريق وارد حوزة بحث اروپايي شد.» همان گونه كه ملاحظه مي شود در چنين حالتي تصور ما از واقعيت چيزي وراي محصول جامعه تلقي نمي شود. علم، در واقع حرفة ساخت دهي است. بنابراين علم

اساساً پديده اي اجتماعي به شمار مي آيد. رويكرد اخير، علاوه بر اينكه به متن اجتماعي فعاليت علمي توجه بسيار دارد، خود توليد علمي را نيز پديده اي اجتماعي مي داند كه نه به طور خلق الساعه، بلكه در نتيجة وجود تعاملات بين دانشمندان و نظريات آنها حاصل مي گردد. در اين رويكرد جامعه شناسان علم و معرفت از مفهوم «شكلي از زندگي» بهره مي جويند تا چگونگي اتصال «كشفيات» و فعاليت هاي علمي به بدنة اجتماع و عدم جدايي آن از اجتماع را نشان دهند. به نظر ويتگنشتاين، كسي نمي تواند بر پاية عناصر صرفاً خصوصي از درون خويش به تصوري از جهان دست يابد و از آنجا مقدماتي را پايه ريزي كرده به جلو برود تا به «جهان بيروني» و وجود ديگران برسد. به عبارت دقيق تر، ويتگنشتاين معتقد است هيچ معيار ثابت و تغييرناپذيري وجود ندارد و هر معيار و ميزاني كه براي سنجش هر چيز (از جمله معنا) به كار مي رود، در نهايت معياري اجتماعي است نه فردي. به ديگر سخن، معيار ثابت و ويژه شخصي يا فردي وجود ندارد. به نظر ويتگنشتاين، معناي واژه اي مثل علم) محصول متني است كه لفظ در آن به كار مي رود و آن متن هم به نوبة خود وابسته با كردارهاي اجتماعي و در نهايت شكل زندگي است. خلاصه اينكه هر زبان خود شكلي از زندگي است. بنابراين نمي توان زبان را جداي از ساير فعاليت هاي انساني ديد. چراكه زبان در هر گوشه اي از جهان زندگي با بقية فعاليت هاي گره خورده و داراي پيوند است. جامعه شناسان با استفاده از استدلال مذكور ادعا مي كنند علم را نمي توان جدا از ساير فعاليت هاي انساني ديد. چراكه علم مانند زبان از ساير

فعاليت ها (در شكلي از زندگي) پيوند خورده است. در پايان اين نوشتار مي توان به اين موضوع اشاره نمود كه در جامعة صنعتي الگوهاي جديد به صورت خصيصه و سمت و سوي علم و تكنولوژي در مي آيند. دانشمندان و پژوهشگران علوم اجتماعي به بررسي اين روندها در هر امر جزيي مي پردازند.و اين بسيا ر طبيعي است كه ، بسياري از تحليل ها در مورد علم به عنوان «يك نهاد اجتماعي» در خلال چند دهه اخير به صورت عميقي در معرض تغيير قرار گرفته و از تصوير مرتوني يك علم مستقل اجتماعي يا به تعبير مولكي «نظريه استاندارد علم» به تصويري از علم رسيده است كه آن را به عنوان يك پديدة اجتماعي و فرهنگي در نظر مي گيرد. بنابراين، مي توان اذعان نمود كه جامعه شناسي علم دچار تحول اساسي شده و اين امر به نوبة خود خصيصه هاي علم را نيز متحول نموده و تغيير داده است. در نتيجه اين تحول، «مشروعيت علم» در معرض ترديد قرار گرفته است و ادعاهاي معرفتي در زمينه هاي اجتماعي شان قرار داده شده اند و بين علم و زمينه هاي مذكور ارتباطاتي ايجاد شده است. در اين سير تحول، پويش هاي سياسي، اقتصادي و اجتماعي به مثابه عوامل مؤثر در ظهور ايده هاي خاص تلقي مي شوند. علم در ايران

مختصات فرهنگ عمومي، مؤلف پس از بررسي نظري واژه فرهنگ از ديدگاه هاي مختلف و نگاهي به فرهنگ عمومي ايران از ديرباز تاكنون و در ادامه بررسي علم در تمدن اسلامي وارد بحث مسأله شناسي در فرهنگ عمومي ايران ميشود كه در اين راستا به بررسي مسأله هايي هم چون: قناعت به اندك در برابر كار و تلاش پديده سه فرهنگ: «ملي، اسلامي، غربي» تقليد در

برابر تحقيق و خلاقيت تجدد و سنت گرايي خاص گرايي: قوميت گرايي و قوم ستيزي خردورزي يا خردستيزي در ايران دنياگريزي در برابر دنياگرايي استبداد، ستم پذيري و تسليم پنهان كاري، بي قانوني و ترس از آينده پساهنگي اداري، ديوان سالاري و بيماري هايش ساختار بستة طبقاتي مي پردازد. از ديدگاه نظريه پردازان غربي و ايراني و بررسي مقايسه آي ديدگاه هاي اين انديشمندان به لحا ظ مفهومي مي پردازد. در بررسي بيشتر كتاب موانع فرهنگي توسعه تحقيق در ايران، نويسنده ،سپس به بررسي علم در ايران: مؤلفه هاي فرهنگ علمي _ پژوهشي مي پردازد. او در اين راستا مي گويد: از آنجا كه علم به عنوان يك نظام باز محسوب مي شود و هيچ تحديد و تهديدي را از محيط خود برنمي تابد و در صورت وقوع تهديدي از سوي نظام اجتماعي محيط خود، به گونه اي از متن نظام اجتماعي جسته و رسالت و مأموريت خود را به نظام هاي اجتماعي مساعد ديگري وامي نهد، لذا داراي مختصات و ويژگي هاي عام و همه شمولي است كه كليه جوامع و اجتماعات علمي نيز آنها را به عنوان قواعد، ارزش ها و هنجارهاي همه پذير قبول داشته و بر آن تأكيد مي نهند. در جامعه جهاني امروز علم نوين بيشتر از هر زمان ديگري، توسعه خود را مرهون فعاليت هاي دانشمندان و دانشوران در دهه هاي اخير است به طوري كه «90 درصد دانشمنداني كه تاكنون به دنيا آمده اند، امروز زنده هستند». به بيان ديگر اگر چه تاريخ شكل گيري معرفت بشري به هزاره هاي پيشين بازمي گردد و حتي پيش از پديداري معرفت ديني در قالب معرفت هنري تجلي يافته و جادوگران و اورادخوانان، رهبران اين سنخ از معرفت به شمار مي رفتند وليكن با تحول معرفت انساني و سعي و خطاها و تجارب بسيار انسان

انديشه ورز حلقه هاي محكم معارف هم چنان در تودرتوي يكديگر پيچيده و افزايش يافته و در عصر امروز پس از حلقه هاي معرفت ديني و فلسفي، حلقه معرفت علمي را در آخرين زنجير اين سلسله پرپيچ وتاب پديدار ساخته است. در اين فراز و فرود سهمگين تحول معرفتي، انديشه و انديشه ورزي تعطيل و بيكار نمي گشت و اگر جنگ و نزاع، بي هنجاري، دانش ستيزي و انديشه سوزي نظام هاي اجتماعي نيز منجربه وقفه اي در اين غليان برخورد ذهن و عين در گوشه اي از جهان و در نزد تمدني مي گرديد، شريان اين جريان پرفتوح علم و انديشه ورزي سر از جاي ديگري مي گشود و هيچ توقفي را برنمي تابيد و چنگ بر سبيل و سلوك تمدن ديگري مي ساييد و دستاويز آن مي شود. در اين روند سال ها طول مي كشيد تا دانشمندي ظهور كند و بتواند بر معرفت عام شمول آن دوران فايق آمده و بر برج عاج بنشيند. اما در عصر نوزايي علمي و فرهنگي و با ناسوتي شدن انديشه هاي انسان و جستجوي چشمان كاوشگر او در كوچه پس كوچه هاي ناهموار، تاريك و گاه بن بست جلوه هاي طبيعي و مناسبات انساني _ اجتماعي، به تدريج سيماي معرفت نويني شكل و تكوين يافت كه بعدها توانست انقلاب هاي علمي و فني پي درپي را به ارمغان آورد. علم امروز پاي در قله هاي معرفتي نهاده است كه پس از گذشت چند دهه قرن حاضر، قله هاي پيشين را بر دامنه هاي پستي تبديل كرده كه تماشاي ستيغ رشد و تعالي اش براي هر انسان غيرمسلحي امكان پذير نيست و درنورديدن پهنا و بلنداي آن براي هر كسي ميسر نمي باشد. از همين رو به دليل پيش گفته، بازبودن نظام علمي در دنياي امروز، فرآورده ها و نهاده هاي علمي امروز جهان علي رغم اين كه

به دليل گستردگي يافته ها و دغدغه هايش، فرايند جهاني را طي كرده است وليكن عمدتاً مرهون فعاليت هاي اهالي ممالك توسعه اي يافته اي است كه پيش از اهتمام بر اين مهم، شالوه هاي اجتماعي، سياسي، فرهنگي و اقتصادي ملازم با توسعه علمي را ساخته و پرداخته اند و امروز بي دليل نيست كه به رهبري بي بديل علمي جهان مبدل شده و قريب 75 درصد توليدات علمي جهان را به نام خود سكه زده اند (ايالات متحده امريكا، اروپاي متحد و ژاپن).پر مسلم است در چنين سيمايي، خصوصيات و قابليت هاي سخت افزاري، نرم افزاري و انسان افزاري موجود در نظام هاي علمي نيز منقوش به نقش و نگار اين ممالك است و هرگونه فرهنگ و روحيه علمي نيز در آن منحصر به سازمان علمي است كه دوران نوزادي و نوجواني خود را در همان جوامع طي كرده و در نوسان بلوغ به سر مي برد. هم چنين در توسعه فراگير انديشه و باور علمي از يك سوي و فرهنگ و روح علمي از سوي ديگر در جوامع توسعه يافته، اين نكته حائز اهميت است كه با سيطره تدريجي فرهنگ عمومي، تحت مديريت، هدايت و حمايت فرهنگ علمي آن جوامع، علم امروز توانسته است به چنين رويكرد و مقامي دست يافته و در عرصه تحقيق و جستجوگري خود هيچ عرصه اي را از وزش باد شك و ترديد سازمان يافته و پرسش و پرسشگري مصون نگذارده است. جامعه ايران امروز نيز علي رغم تلاش هاي بسياري كه در كوران نضج، تكوين و رشد نهاد علم در دوران طفوليت تاكنون از خود نشان داده و به قول گريسون «فقط مشعلدار علم نبوده بلكه مشعل علم خود را به اروپا سپرده است و آن مشعل هنوز با نوري

درخشان تر از هميشه مي سوزد»(سير يل،ص480) وليكن امروزه با تجمع و تمركز نهاده هاي علمي از منابع سرمايه اي تا عوامل انساني و نرم افزاري در جوامع توسعه يافته، بي ترديد علم موجود در جامعة ايران رونوشتي از اصل آن در جوامع پيشرفته بوده و متأثر از خصوصيات، قواعد و تنظيمات علمي ره پيمودگان پيشروي است كه در تعقيب مسير رفته آنان، هنوز اندر ابتداي راه است. نو يسند ه همچنين مي ا فز ايد:از اين رو علاوه بر ورود ساختارها و فرآورده هاي علم نوين در طي سال هاي گذشته به جامعه ايران و تأثيرپذيري فرهنگ جامعه از فرهنگ علمي توأم با ورود زيربناهاي آن و تشكيل رسمي و غيررسمي جمعيت ها و انجمن هاي علمي در رشته هاي مختلف كه خواه ناخواه از فرهنگ علمي نيز متأثر بوده است، نوعي پاره فرهنگ در فرهنگ عمومي تشكيل و رو به رشد نهاده است كه از آن مي توان به فرهنگ علمي ياد كرد. بديهي است فرهنگ علمي موجود در جامعه ايران در تعارض با دو نوع فرهنگ محيطي به سر مي برد: از يك سو به تبعيت از فرهنگ جهاني علم همانند ساير علما و دانشوران ناگزير از اقتدا به مجموعه اي از ارزش ها، هنجارها و تنظيمات حقوقي و قانوني است كه بي ترديد بدون حرمت آنها امكان پايه ريزي اين نهاد در جامعه ميسر نمي گردد. به طور قطع اعضاي اين خانواده بزرگ علمي همگي منبع درآمد يكساني داشته و بر سر يك سفره از مائده ها و فرآورده هاي علمي گردهم مي آيند و دل مشغولي ها و ادبيات مشتركي دارند و لذا از نظر فرآيندهاي جهاني شدن، اين جمعيت خواه در ايران يا هر كشور ديگري داراي هويت، مأموريت، وظايف، دغدغه ها و چالش هاي مشابهي هستند

كه با اشتراك زبان و ادبيات علمي از محدوده مرزهاي سياسي، جغرافيايي و قومي _ ملي فراتر رفته و جهاني شده اند. شايد به تعبيري بتوان اذعان كرد كه اولين ساكنان دهكده جهاني را همين علما و دانشمندان و سپس توليد كنندگان اطلاعات تشكيل مي دهند. از سوي ديگر فرهنگ علمي به دليل وجود تأخر فرهنگي (Cultural Lag) بين فرآورده هاي نوين علمي با زيرساخت ها و قابليت هاي فيزيكي و فرهنگي جامعه در سطح كلان (و به تعبيري بين فرهنگ علمي و فرهنگ عمومي جامعه ايران)، دستخوش نوعي تعارض با فرهنگ عمومي است كه زبان و ادبيات، باورداشت ها، دل مشغولي ها، نگرش و ارزش ها و هنجارهاي متفاوتي با آن دارد. به بيان ديگر فرهنگ علمي در كشاكش اثرگذاري و اثرپذيري از فرهنگ عمومي جامعه ايران بوده و بسياري از انرژي ها، منابع و فرصت هايش صرف كاهش اثرات ناخواسته و نامطلوب فرهنگ عمومي بر مرزهاي فرهنگ علمي مي شود. در چنين وضعيتي كه تأثير گذاري فرهنگ عمومي بر فرهنگ علمي غالب باشد و سيطره آن بر شريان هاي تازه ولي ضعيف فرهنگ عملي چنگ انداخته باشد، جامعه هيچ گاه  روي سعادت را نخواهد ديد و حركت تعالي بخش آن بسيار بطئي و رو به تاريكي خواهد گراييد. مراغه اي در سياحتنامه ابراهيم بيك مي نويسد: «سبب عمده بقا و دوام اين وضع ناگوار (جامعه ايراني) بي علمي است. تا كنون هر چه داد مي زنم كه بيش از همه چيز براي ما علم لازم است به جايي نمي رسد و به گوشي نمي رود. اين بي بصيران نمي بينند كه سبب هر گونه عزت و افتخار مردم مغرب زمين همان علم است و سبب خواري مشرقاين نيز عدم علم وجهالت آنان».(بهنا م ،ص 80 )او همچنين مي

گو يد:اينك با توجه به اوصاف مذكور، در تبيين فرهنگ علمي جامعه ايران امروز از دو روش مي توان استفاده كرد. نخست فرهنگ علمي حاكم بر جوامع علمي ممالك توسعه يافته كه مهم ترين مباحث نظري و تجربي آن در بخش هاي نظري و گزارش هاي مربو ط به آن ارائه گرديد. دوم شناخت مختصات اصلي فرهنگ عمومي جامعه ايران جهت رديابي اثرات اين مختصات در فرهنگ علمي. متأسفانه در هر دو مسير مذكور خواه در بحث از جامعه شناسي علم جهت تبيين فرهنگ علمي اعم از مباحث نظري و تجربي و خواه در بحث جامعه شناسي ايران و فرهنگ شناسي عمومي و به طريق اولي فرهنگ شناسي علمي، يافته هاي علمي و تجربي اندكي وجود دارد و لذا در اين خصوص ناگزير از دريافت استنباطي از فرهنگ جهاني علم و فرهنگ عمومي ايران بوده و در بررسي حاضر بدان استناد خواهد شد. مفا هيم:در بررسي مفاهيم هم چون فرهنگ علمي خواه از نظر كاركردي يا آسيب شناختي دو گستردگي نسبتاً بي حضر و انتزاعي وجود دارد: نخست انتزاعي و عام شمول بودن مفهوم فرهنگ علمي است كه مي بايست در محدوده اي حدود آن را تحديد كرده و عينيت پذيري و انضمام آن را افزايش داد. دوم فرابخشي بودن ماهيت فرهنگ و علم و تحقيق است به طوري كه در تمامي حوزه هاي علوم نظري و عملي و بخش هاي مختلف اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي بسترهايي را تمهيد كرده است. لذا لاجرم جهت مطالعه همه جانبه نگر اين مقوله و روابط بين اين دو پديده بايد همسو با فرايند عملياتي كردن مفهومي هم چون فرهنگ علمي با تأكيد بر بخش تحقيقات، اين دو مفهوم را در ابعاد مختلف و متنوعي مورد مداقه و غور قرار داد تا

بر ابهامات، ناگفته ها و ناپيداهاي آن پرتو بيشتري افكنده شود(طا يفي ،ص1 ) در فرايند مفهوم سازي كه بيشتر از تعريف ساده يا قراردادي واژگان فني يك علم است، ساختن مفهوم انتزاعي براي فهميدن امر واقعي است. لذا در مفهوم سازي به همه جوانب واقعيت موردنظر توجه نشده، بلكه فقط آن جنبه هايي كه از نظر محقق اصلي است برگرفته مي شود.(ر يمو ن ،لو ك وا ن،ص 114) بديهي است براي پرهيز از تحويل گرايي (Reductionism) و سقوط در ورطه نگرش هاي تك عاملي مي بايست به گونه اي عمل كرد كه كليه عوامل موجود در زمينه فرهنگ تحقيقات از زاويه آسيب شناختي در كشور مورد توجه قرار گيرد. به طوري كه مي توان همانند هر واقعيت اجتماعي كه داراي ابعاد مختلف و متعددي است و در يك رويكرد جامع نگر مي بايست مورد توجه قرار گيرد، بررسي موانع فرهنگي تحقيق در ايران را كه به عنوان يك مسأله، مانع و رادع توسعه و تحول تحقيق يا پژوهش و نهادينه شدن هر چه بيشتر علم در جامعه ايراني به شمار مي رود، از ابعاد سياسي، ديني، آموزشي، سازمان در روابط كار، قانوني، فكري _ روحي و معرفتي، زباني مطالعه كرد. در چنين رويكردي تأكيد بر بررسي خصوصيات فرهنگي تحقيق در ارتباط متقابل با حوزه هاي سياسي، ديني و... ساير ابعاد پيش گفته است. به طوري كه در بعد سياسي، نگاه متقاطعي از علم و تحقيق، عرصه هاي سياسي و فرهنگي در شناسايي موانع و مسائل موجود آن پرتو خواهد انداخت. مؤيد چنين رويكردي وجود ارزش هاي مختلف در جوامع انساني است به طوري كه در احكام ارزشي نيز چند نوع ارزش مورد بحث قرار گرفته است كه عبارتند از «ارزش هاي زيستي، ارزش هاي مذهبي، ارزش هاي

اقتصادي، ارزش هاي عاطفي، ارزش هاي اجتماعي، ارزش هاي عقلاني، ارزش هاي هنري و ارزش هاي اخلاقي».(شر يعتمد ار ي،ص9-4 )اينك با توجه به ابعاد مذكور به عملياتي كردن شا خص ها ي  موانع فرهنگي تحقيق در بررسي حاضر اهتمام مي شودكه به دليل طو لا ني بو د ن مبا حث فو ق ،در ا ينجا فقط ا شا ر ه ا ي به عنا و ين شو د و در صو ر ت مطا لعه بيشر لطفا به ا صل كتا ب ر جو ع فر ما ييد.شا خص ها عبا ر تند از:پنهان كاري و پوشيده گويي تفرد و عدم اعتماد افراد به يكديگر فاصله از قدرت در جامعه علمي ايران تقليدگرايي و پذيرش آنچه كه هست به عنوان نوعي تقدير ازلي و اتكاي بر گزاره هاي پيشيني دنياگريزي، آخرت جويي و كم اهميت شمردن حيات اين جهاني تقدس گرايي در برخي پديده هاي محيطي تعصب و غلبه برخي عقايد قالبي (Steriotype) پول محوري در مسأله شناسي و انجام تحقيقات نبود تمايز ساختي و معرفتي كم ارزش بودن جايگاه تحقيق و محققان در كشور عدم شايسته سالاري (Meritocracy) و تخصص گراييضعف روحيه و اخلاق جستجوگري و پرسش گري غلبه خاص گرايي در جامعة علمي ايران نو يسند ه با بهره گيري از تئوري ها و ديدگاه هاي جامعه شناسان غربي و در مواردي نظريه پردازان ايراني مي پردازد كه به دليل تلخيص كتاب به ناچار از نگارش كلي تعاريف و ديدگاه ها مي گذريم و خواننده را به مطالعه كتاب ارجاع مي دهيم. در ادامه بررسي بيشتر كتاب، مؤلف به شرح مباني روش شناختي تحقيق مي پردازد كه در اين راستا و در اين كار پژوهشي از دو روش: الف) روش اسنادي و كتابخانه اي ب) روش پيمايشي مي پردازد و در نهايت به انتخاب جامعه آماري و

نمونه گيري مي پردازد كه از نظر پوشش و جامعيت دربرگيري تحقيق نيز كليه پژوهشگران شش گروه اصلي رشته هاي علمي مشتمل بر فني _ مهندسي، پزشكي، علوم پايه، علوم انساني، كشاورزي و هنر مورد احصا و بررسي قرار گرفتند.

ساختن فر ضيا ت تحقيق:مؤلف كتاب در قسمت توصيف و تحليل فرضيات از فراراه مرور نظريه هاي عام رشد علم در ساير ممالك پيشرفته و به طور كلي پيشرفت علم در جهان و وارسي بخشي از آن نظريه ها در متون تاريخي جامعه امروز ايران سرانجام مجموعه اي از فرضيات به دست آمد كه در اين بخش برپايه داده هاي جمع آوري شده در بين جمعيت پژوهشگران نمونه مورد بررسي نحوه تأثيرگذاري آنها بر يكديگر و در نهايت روابط افراد مورد بررسي قرار گرفته و معني داري روابط بين آنها در زير ارزيابي مي شودكه در ز ير به ا ختصا ر به آ ن ا شا ر ه مي شود.در بررسي فرضيه 1 _ سنجش پنهانكاري:«هر چه امكان انتشار يافته هاي تحقيقاتي و سهولت آن جهت دسترسي كمتر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» يافته ها نشان مي دهد تفاوت بين دو متغير مورد بررسي معنادار است و ميزان معناداري آن نيز تا 9/99 درصد قابل اطمينان است. به طوري كه پژوهشگران رشته هاي كشاورزي، علوم انساني و علوم پايه به ترتيب داراي بيشتري پنهانكاري بوده و از ارائه اطلاعات خودداري مي كنند. به طور كلي قريب 55 درصد پژوهشگران از دادن اطلاعات مربوط به فعاليت پژوهشي محل اشتغال خود به ساير پژوهشگران احتراز دارند. البته بر اساس شواهد به دست آمده در رشته هاي فني و مهندسي و پزشكي بيش از 60  درصد پژوهشگران در ارائه اطلاعات به ساير پژوهشگران هر چند با

شروط مختلف همكاري مي كنند. در نتيجه به نظر مي رسد كه پنهانكاري در بين رشته هاي كشاورزي، علوم انساني و علوم پايه بيشتر از ساير رشته هاي علمي است. به دليل همين تفاوت رابطه بين رشته هاي مختلف نيز ضريب كرامر گوياي شدت اندك اين تفاوت در رابطه مي باشد. فرضيه 2 _ سنجش پوشيده گويي: «هر چه امكان صراحت بيان و نشر عقايد و نظرات علمي پژوهشي كمتر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» در سنجش فرضيه مذكور متغيرهاي مستقلي از قبيل انواع اقدامات فردي در انعكاس يافته هاي پژوهشي مشكل آفرين، وجود مسائل پژوهشي فاقد امكان انعكاس يافته هاي تحقيقاتي آن از حيث سياسي، اجتماعي و ديني، امكان پذيري طرح مسائل و واقعيات پژوهشي در رشته هاي علمي و ميزان شفافيت در طرح مسائل انتقادي و حساس هر رشته علمي، ميزان برخورد با پژوهش هاي مشابه در جريان يا پس از انجام تحقيق مورد بررسي قرار مي گيرند. 88 درصد پاسخگويان گفته اند كه يا احتمال وقوع چنين امري وجود ندارد يا سعي مي شود انعكاس يافته هاي پژوهشي بدون دردسر باشد. در نتيجه رابطه مذكور و نوع واكنش ها گوياي عدم تأييد پوشيده گويي است. فرضيه 3 _ سنجش خاص گرايي: «هر چه ميزان و گرايش به خاص گرايي در فعاليت هاي پژوهشي بيشتر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» اين فرضيه با دو متغير مستقل «اهميت گذاري بر دغدغه هاي فردي تا ملي از سوي فرد» و نوع گزينشت همكار تحقيقاتي مورد سنجش قرار گرفته است. رابطه ميان اهميت گذاري بر دغدغه هاي فردي تا ملي از سوي فرد با رشته تحصيلي مورد سنجش واقع شده است. با توجه به نتيجه آماري، همبستگي معناداري در رابطه مذكور مشاهده نشده است. در مجموع 72 درصد پاسخگويان بر دغدغه هاي شخصي 7/16 درصد بر دغدغه هاي

ديني تأكيد داشته اند كه در كل نشانگر وجود خاص گرايي نسبتاً بالايي در بين پاسخگوين مي باشد به طوري كه دغدغه هاي ملي فقط درصد از كل را به خود اختصاص داده است. فرضيه 4 _ «هر چه تمايل افراد به انجام پژوهش به صورت فردي بيشتر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» اين فرضيه كه مفهوم تفرد و عدم اعتماد به يكديگر را  مورد سنجش قرار مي دهد، خود با متغيرهاي «ميزان عمكاري پژوهشي با همكاران فرد»، «ارزيابي فرد از تجربه همكاري با ساير پژوهشگران»، «فراهم بودن امكان جلب همكاري ساير پژوهشگران غيرهمكار»، «ميزان استفاده از مشورت فرد توسط همكاران و دوستان»، «مطلوبيت انواع تحقيقات فردي تا گروهي»، «تأثير تعويض مديران مركز پژوهشي در عملكرد آن» مورد سنجش قرار مي گيرد. با توجه به عدم وجود معناداري، ميان ميزان همكار پژوهشي فرد با همكار خود به تناسب رشته تحصيلي همبستگي معناداري وجود ندارد. در عين حال 47 درصد پاسخگويان در اكثر موارد و 13 درصد آنها در تمام موارد با همكاران خود همكاري پژوهشي داشته اند. لذا در بين كليه رشته هاي علمي از اين نظر تفرد بالايي به چشم نمي خورد. فرضيه 5 _ سنجش تقدس گرايي: «هر چه ميزان شك سازمان يافته در مسائل و پديده هاي مورد پژوهش كمتر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» «هر چه ميزان تقدس و ممنوعيت مسأله شناسي و تحقيق پيرامون مسائل و پديده هاي محيطي بيشتر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» و «هر چه ميزان بي طرفي ارزشي در فعاليت هاي پژوهشي كمتر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» در بررسي اين فرضيه متغيرهاي «عرصه هاي پژوهشي غيرقابل شك و ترديد علمي با رشته تحصيلي مورد سنجش قرار گرفته است. محاسبات آماري حاكي از عدم همبستگي معنادار (كمتر از 95 درصد اطمينان) در

رابطه مزبور است. حدود 32 درصد پاسخگويان مسائل سياسي را عرصه پژوهشي غيرقابل شك و ترديد معرفي كرده اند. 30 درصد مسائل گروه هاي داراي نفوذ و سپس 22 درصد مسائل ديني و مذهبي را ذكر كرده اند. فرضيه 6 _ سنجش دنياگريزي: «هر چه استناد به داوري هاي پيش از تجربه در تحليل و ارائه يافته هاي تحقيقاتي بيشتر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» و «هر چه تمايل و انديشه دنياگريزي و پرهيز از تلاش جهت شناخت و كشف قانون مندي هاي پديده هاي محيطي بيشتر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» رابطه ميان نگرش فرد پيرامون دنياگرايي به عنوان عامل رشد علم با رشته تحصيلي معنادار نيست. به بيان ديگر 58 درصد پاسخگويان با چنين رابطه و هم سويي موافقت كامل داشته اند و نزديك به 34 درصد بي نظر بودند. كه اين بي نظري نيزناشي از وجود نوي احتراز از تلاش جهت پاسخگويي و كشف قانون مندي ها و درگيرشدن در چالش هاي علمي است، بخصوص از اين حيث كه فقط در سؤال هاي حساس از اين دست ميزان آن افزايش مي يابد. به عبارت ديگر فقط 8 درصد با گزاره مذكور مخالفت ورزيده اند. فرضيه 7 _ سنجش تقليدگرايي و عدم خلاقيت: «هر چه ميزان تقليد و عدم خلاقيت در انجام تحقيقات بيشتر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» چنانكه يافته ها نشان مي دهد رابطه ميان ميزان استفاده از جديدترين يافته هاي علمي در تحقيقات مربوط به رشته علمي پاسخگو را رشته تحصيلي آن معنادار است و ضريب كاي اسكوئر مؤيد آن است. به طوري كه نوگرايي در تحقيقات مربوط به رشته هنر (38 درصد) فني و مهندسي (33 درصد) و علوم انساني (54 درصد) غالباً به ندرت روي مي دهد ولي در رشته هاي علوم پايه، كشاورزي و پزشكي ميل به

نوگرايي در اكثر موارد پژوهشي مشاهده مي شود (به ترتيب 46، 58، 53 درصد) از اين رو مي تواند چنين تحليل كرد كه تقليدگرايي و عدم خلاقيت در رشته هاي هنر با 50 درصد و علوم انساني با 54 درصد از بيشترين مصاديق برخوردار است. البته آزمون ضريب شدت (كرامرز) چندان قابل توجه نيست و شدت رابطه را چندان قوي نشان نمي دهد. فرضيه 8 _ سنجش تعصب در تحقيق: «هر چه ميزان تعصب پژوهشگران در حوزه هاي فرهنگي و علمي بيشتر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» يافته هاي حاصل از سنجش رابطه ميان نظر پاسخگويان درباره وجود يا عدم وجود تفاسير ديني، سياسي و ملي گرايانه در تحقيقات رشته علمي خود با رشته تحصيلي آنان نشان دهنده تأييد ضريب مربوط به تعيين رابطه معنادار ميان آن دو است. به طوري كه با 9/99 درصد مي توان به تفاوت نظرات افراد در رشته هاي مختلف علمي نسبت به نظرات شان درباره وجود تفاسير غيرعلمي اطمينان كرد. هم چنين ضريب شدت نيز از چندان قوت بالايي برخوردار نيست و فقط مي توان اذعان كرد كه رشته هاي علوم پايه با 96 درصد، فني و مهندسي با 78 درصد، كشاورزي با 81 درصد، پزشكي با 81 درصد و هنر با 63 درصد به تأييد وجود تفاسير غيرعلمي در تحقيقات پرداخته اند. به عبارت ديگر، به طور متوسط قريب 71 درصد پاسخگويان رشته هاي علوم پايه، فني، كشاورزي، پزشكي و هنر معتقد به وجود تفاسير غيرعلمي يا تعصب در تحقيقات علمي هستند. فرضيه 9 _ سنجش پول محوري در تحقيق: «هر چه محوريت پول و اعتبار در انجام تحقيقات قوي تر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» يافته ها گوياي سنجش رابطه بين نقش اعتبار تحقيقات در انتخاب آن را رشته تحصيلي

پاسخگويان است كه ضرايب سنجش تفاوت نيز مؤيد معناداري اين رابطه مي باشد. به طوري كه با 98 درصد اطمينان نوع رشته تحصيلي بر نگرش پاسخگويان تأثيرات متفاوتي مي گذارد. به طوري كه در اكثريت رشته ها نقش اعتبار پروژه هاي تحقيقاتي در انتخاب يا عدم انتخاب آنها بسيار كم بوده است و فقط در رشته علوم انساني با 33 درصد اعتبار پروژه ها در قبول يا عدم قبول آن توسط محقق مؤثرتر است. فرضيه 10 _ سنجش كم ارزش بودن محقق: «هر چه جايگاه و منزلت ارزش پژوهشگران و تحقيق پايين تر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» شواهد به دست آمده در تحقيق نشان مي دهد كه با توجه به معنادار نبودن رابطه دو متغير بر اساس آزمون ضريب كاي اسكوئر انواع رشته هاي تحصيلسي داراي وضعيت نسبتاً مشابهي از نظر ارتباط با موضوع تحقيقاتي پژوهشگر با رشته تخصصي او هستند. هم چنين يافته ها نشان مي دهد كه 46 درصد پاسخگويان با ارتباط زياد موضوع پژوهش با تخصص فرد اشاره كرده اند و 42 درصد ديگر نيز اين ارتباط را بسيار زياد ارزيابي كرده اند. لذا به نظر مي رسد منزلت محققان از اين نظر حفظ شده و از موقعيت بهتري برخوردار است. فرضيه 11 _ سنجش عدم تمايزهاي ساختي و معرفتي: «هر چه تمايز نقش ها و وظايف نهادها و سازمان هاي اقتصادي، اجتماعي و علمي كمتر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» و «هر چه ميزان دخالت نهادها و سازمان ها و افراد غيرعلمي در حوزه هاي علمي بيشتر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» سنجش رابطه ميان انطباق تخصص مديران مراكز پژوهشي با موضوع فعاليت آن مراكز و رشته تحصيلي پاسخگويان نيز بر اساس ضريب كاي اسكوئر گوياي وجود تفاوت هاي معنادار ميان دو متغير مذكور است. به طوري كه

در رشته هاي پزشكي با 48 درصد، كشاورزي با 56 درصد و فني با 47 درصد انطباق تخصصي مديران مراكز پژوهشي با موضوع فعاليت آن مراكز زياد مي باشد و فقط در رشته علوم انساني اين انطباق متوسط رو به پايين مي باشد (60 درصد) به عبارت ديگر تمايزهاي نقشي در علوم انساني كمتر از ساير رشته ها است. فرضيه 12 _ سنجش ضعف اخلاق پرسشگري و انتقادگري: «هر چه پذيرش و شيوع فرهنگ نقد و انتقاد ضعيف تر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» همان طوري كه يافته ها نشان مي دهد رابطه ميان نظر فرد درباره انتقادگري به عنوان بخشي از وظايف علمي پاسخگو با رشته تحصيلي آنان داراي تفاوت معناداري است (با 7/99 درصد اطمينان). به عبارت ديگر به جز در رشته پزشكي با 36 درصد عدم قبول انتقادگري و علوم انساني با 27 درصد قبول نقد و نقادي در اين رشته علمي در ساير رشته هاي هنر با 87 درصد، علوم پايه با 89 درصد، فني با 90 درصد و در كشاورزي با 100 درصد آراي پاسخگويان، نقادي و انتقادگري به عنوان وظيفه علمي پژوهشگران مورد پذيرش است. فرضيه 13 _ سنجش فاصله از قدرت: «هر چه ميزان اتصال ساختارهاي پژوهشي كشور به منابع قدرت بيشتر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» سنجش رابطه ميان وجود يا عدم نياز به حمايت پژوهشگران از سوي يك سازمان معتبر و نيرومند اقتصادي و سياسي در انجام پژوهش با رشته تحصيلي پاسخگويان يافته ها بر پايه ضريب كاي اسكوئر معنادار بوده و بر پايه نوع رشته علمي داراي تفاوت معنادار مي باشد. به طوري كه در رشته هاي علوم پايه با 52 درصد، پزشكي با 66 درصد، كشاورزي با 39 درصد و علوم

انساني با 35 درصد اين حمايت ها و اتصال به منابع قدرت بيشتر از ساير رشته ها مشاهده مي شود. به عبارت ديگر فاصله از قدرت در رشته هاي هنر و فني و مهندسي با قريب 13 و 17 درصد (به ترتيب) به چشم مي خورد. فرضيه 14 _ سنجش عدم شايسته سالاري: «هر چه ميزان شايسته سالاري در ساختارهاي مديريتي پژوهشي در كشور كمتر، توسعه تحقيقات ضعيف تر» در سنجش رابطه ميان ميزان اهميت شايستگي علمي در جذب پژوهشگران با رشته تحصيلي در يافته ها ضرايب نشان دهنده عدم وجود تفاوت معنادار بين اين دو متغير مي باشند. با وجود اين قريب 47 درصد ساختار جذب نيروي متخصص در كشور در كليه رشته هاي علمي مبتني بر عدم شايسته سالاري است. شواهد آماري نشان مي دهد كه عدم شايسته سالاري در رشته پزشكي با 66 درصد، كشاورزي با 43 درصد، علوم انساني با 43 درصد، علوم پايه با 44 درصد، فني و مهندسي با 42 درصد و هنر با 38 درصد از بيشترين نسبت برخوردار است. در پايان معرفي و تلخيص اين كتاب نگاهي به بررسي راه كارهاي پيشنهادي از سوي نويسنده كتاب مي پردازيم كه در ا ينجا به د ليل ا هميت را ه كا ر ها عينا از كتا ب نقل مي كنيم. "اينك كه جمع بندي نتايج حاصل از تحقيق حاضر در خصوص فرضيه هاي 14 گانه ارائه گرديد ضروري است با تأكيد بر چارچوب نظري پيش گفته شده در فصل او تحقيق حاضر كه بر دو رويكرد اصلي كاركردگرايي درون گرا (در درون ساختار و كاركردهاي نهاد علم) و برون نگر (در تعامل بين نهاد علم و ساير نهادهاي جامعه) محوريت داشت، يافته هاي تحقيق حاضر از منظر اين ابعاد دوگانه جمع بندي

نهايي شود. نخست از طريق مطالعه تجربي در بين جامعه پژوهشگران ايران در رشته هاي مختلف علمي جهت پاسخگويي به ابعاد درون نگر مباحث نظري جامعه شناسي علم و مسأله شناسي فرهنگي علم و تحقيق در ايران ابتدا به يافته هاي تجربي تحقيق حاضر در بعد درون نگر پرداخته مي شود و با استناد به يافته هاي تاريخي و اسنادي فصل دوم گزارش حاضر، بعد برون نگر چارچوب نظري نيز جمع بندي مي گردد. در نهايت، به عنوان نتيجه گيري حاصل از بررسي حاضر به استناد يافته هاي تحقيق در ابعاد درون نگر و برون نگر راه كارهاي كلان ارائه مي شود. بديهي است به دليل كلان بودن سطح مطالعه حاضر راه كارهاي ارائه شده نيز در سطح كلان بوده و اجرايي تر كردن هر كدام از آنها مستلزم مطالعه موردي و كاربردي تر ديگري است. راه كارهاي تخفيف پنها ن كاري در تحقيق:              آزادسازي اطلاعات و رسانش آن از طريق ايجاد بانك هاي اطلاعاتي و اتصال تمامي سازمان ها و دستگاه هاي توليدكننده و اطلاعات به شبكه فراگير محلي _ ملي و تمهيد امكان عدم مداخله علايق و سلايق فردي و شخصي در تبادل اطلاعات. تمهيد امكان و تسهيلات انتشار يافته هاي پژوهشي، نظريه ها و ديدگاه هاي مختلف از طريق ابزارهاي مطبوعاتي، انتشاراتي و الكترونيك (شبكه هاي اطلاع رساني). راه كارهاي تخفيف پوشيده گويي در تحقيق: اصلاح آموزه هاي تربيتي و آموزشي در آموزش عمومي و عالي در جهت نقدپذيري، انتقادگري و تحمل آراي يكديگر از طريق بازآفريني محتوا و روش هاي تدريس، آزمون و تربيت. اصلاح قوانين مربوط به آزادي بيان و نشر عقايد در قالب مطبوعات و انتشارات و در برخورد با دگرانديشان در جامعه و تضمين امنيت فكري، مالي و جاني صاحبان انديشه و نظريه هاي در رشته هاي مختلف علمي. راه كارهاي تخفيف خاص گرايي در تحقيق: اعمال

روش هاي تربيتي و آموزشي كار گروهي در آموزش عمومي و عالي و گسستن حلقه هاي تنگ خاص گرايي از حيث روابط نسبي، قومي، زباني و مذهبي در انجام پژوهش هاي ملي. كمك به توسعه انجمن هاي علمي _ فرهنگي در رشته هاي مختلف علمي و بخش هاي مختلف اجتماعي، فرهنگي و سياسي جهت تقويت وجود رقابت در كسب توفيقات اجتماعي و اقتصادي و مزايده فرصت هاي اقتصادي و اجتماعي بر پايه مزيت هاي نسبي افراد در يك رقابت سالم و پويا. راه كارهاي تخفيف خاص گرايي در تحقيق: پيش بيني و بازمهندسي نظام پاداش دهي مبتني بر كار و تلاش گروهي و جمعي در حوزه هاي كارشناسي، علمي و پژوهشي.تقويت و توسعه تشكل ها و انجمن هاي صنفي، علمي، سياسي، ادبي و هنري جهت تمرين آموزه هاي خردورزي جمعي، مشاركت هاي گروهي، اعتماد افراد به يكديگر و شكستن جو ترس، ناامني و بي اعتمادي.راه كارهاي تخفيف تقدس گرايي و ضعف شك علمي در تحقيق: ايجاد تحول در نظام آموزش عمومي از حيث محتوايي در خصوص تقويت و ترويج روحيه كنجكاوي و پرسشگري، بي طرفي ارزشي در علم و مشاركت فعال در تصميم گيري ها و سرنوشت فردي و اجتماعي با روش هاي تشويقي مناسب. ايجاد و تضمين فضاي با ثبات و امن سياسي، اقتصادي و اجتماعي براي پژوهشگران در نقد و پرسشگري پيرامون مسائل حساس سياسي، اجتماعي، ديني و ارزشي در جامعه. راه كارهاي تخفيف دنياگريزي و اثرات آن در تحقيق: شناخت نگرش مسؤولان و مديران امور فرهنگي و تربيتي، دانش آموزان، دانشجويان و مدرسان آموزش عمومي جهت اصلاح نگرش ها پيرامون دنياگريزي، عدم پرسشگري عدم بي طرفي در تحقيق و تقديرگرايي. شناسايي دامنه و شمول دنياگريزي با تأكيد بر اثرات زيانبار آن در عرصه ها و قلمروهاي مختلف علمي پژوهشي و پيش بيني

راه كارهاي اجرايي كاهش آنها در برنامه ريزي هاي بخشي و فرابخشي براي نسل كنوني و كودكان و نوجوانان به عنوان نسل آتي. راه كارهاي كاهش تقليدگرايي در تحقيق: اصلاح نظام ترفيع و پاداش دهي در آموزش عالي و نظام پژوهشي بر پايه ارزش گذاري به تحقيق، نوآوري و خلاقيت و اختراع علمي فارغ از كپي برداري و تقليدها و ترجمه هاي صرف.اصلاح ترفيع نظام شغلي و پاداش دهي در نظام اداري و بخش هاي صنعت و كشاورزي و رشته هاي مختلف فعاليت علمي و اجرايي (گروه هاي اصلي علمي و شغلي) مبتني بر ارزش گذاري بر نوآوري، ابداع و خلاقيت. راه كارهاي كاهش تعصب هاي فرهنگي و قوميتي در تحقيق: ايجاد امكان تشكيل و توسعه تشكل هاي قوميتي، سياسي، مذهبي و زباني براي طرح آزاد مسائل، نيازها و انديشه ها جهت آزادسازي فشارهاي محيطي، اصلاح نگرش ها و تعادل در انتظارها و تمايلات. پيش بيني اصلاح نگرش دانش آموزان در آموزش عمومي در راستاي عام گرايي با تأكيد بر رهايي از تعصبات خويشاوندگرايي، جنسيت گرايي، قوم گرايي، گروه گرايي و مطلق انگاري هاي كم شمول با دامنه هاي اندك. راه كارهاي كاهش پول محوري در تحقيق: بهبود وضع بودجه تحقيقات در كشور و شفاف سازي فعاليت هاي غيرپژوهشي از پژوهش هاي علمي و اختصاص اعتبار كافي برحسب شايستگي، تجربه، تخصص و زمان انجام پروژه هاي تحقيقاتي. ايجاد صندوق هاي اعتباري ويژه پژوهشگران در نظام آموزش عمومي، عالي و پژوهشي جهت حمايت از پژوهشگران جوان و كارآمد. دادن اولويت هزينه اي در بودجه سازمان ها و دستگاه هاي اجرايي به تحقيقات و كاهش تأثيرپذيري تحقيقات از كمبود بودجه و عدم تخصيص كامل يا به هنگام اعتبارات پژوهشي. بازنگري و اصلاح دستمزدها در بين اجتماعات علمي و پژوهشگران متناسب با شأن علمي و اجتماعي آنان در جامعه. راه كارهاي ارتقا و بهبود جايگاه محققان

در جامعه: ترويج فرهنگ علم باروري، انديشه ورزي و پژوهشگرايي در جامعه از طريق نهادهاي آموزش عمومي، عالي و رسانه هاي جمعي. الگوسازي و شخصيت پردازي در علم و پژوهش از طريق فعاليت هاي فرهنگي و تبليغي مناسب و تمهيد نظام پاداش دهي و ارج گذاري بر محققان و دانشمندان. راه كارهاي افزايش تمايزهاي ساختي و معرفتي در بين نهادها و سازمان ها و جامعه: اعمال نظام شايسته سالاري و انتصاب افراد متخصص در مشاغل مرتبط در نظام هاي آموزشي، اداري و سياسي. شناساندن و آگاهي بخشي به عامه مردم در خصوص تمايز درست معارف بشري اعم از معارف ديني، فلسفي، هنري و علمي از يكديگر و پيش بيني عدم تداخل اين حوزه هاي معرفتي در يكديگر از طريق آموزش همگاني در وسايل ارتباط جمعي نوشتاري و ديداري _ شنيداري. راه كارهاي ارتقاي اخلاق پرسشگري و اشاعه نقدپذيري و انتقادگري در تحقيق: اصلاح سياست هاي آموزشي در نظام آموزش عمومي از حافظه مداري به پرسشگري و نقادي، شك گرايي سازمان يافته و معطوف به اهداف خلاقيت و نوآوري. اشاعه فرهنگ و آموزه هاي انتقادگري، نقدپذيري و توليدگري در آموزش و تحقيق در نظام آموزش عالي، دانشگاه ها و مراكز پژوهشي و هم چنين واحدهاي پژوهشي سازمان ها و دستگاه هاي اجرايي در كشور از طريق بهره گيري از روش ها و سازوكارهاي آموزشي، ايجابي و نظارتي.

راه كارهاي كاهش وابستگي به منابع قدرت در تحقيق: توسعه نهادهاي مدني جهت توزيع و تكثير منابع قدرت و اطلاعات و خروج از انحصارگرايي در استفاده از رانت ها و فرصت هااي محدود جامعه در راستاي شايسته سالاري. اصلاح نظام جذب نيروي انساني بر پايه آزمون هاي تخصصي، شايسته سالاري و عدالت جويانه و پرهيز از رابطه مداري صرف در اين بخش. راه كارهاي تقويت شايسته سالاري و تخصص گرايي در تحقيق: اصلاح نظام گزينش

عقيدتي و سياسي در نظام اداري _ سياسي كشور و تمهيد امكان حضور و جذب متخصصين رشته هاي مختلف علمي فارغ از انديشه، نگرش و سوابق خانوادگي و عشيره اي يا وابستگي هاي سياسي و گروه گرايانه. اصلاح نظام تصميم گيري بر پايه يافته هاي پژوهشي در سطح ملي و جهاني و تقويت نظام تصميم سازي و مشاركت پژوهشگران و كارشناسان در اين حوزه. اصلاح نظام گزينش مديران بر پايه شايسته سالاري، تخصص گرايي، تجربه و با عنايت به سوابق علمي و اجرايي آنان. با توجه به راه كارهاي پيشنهادي فوق الذكر به نظر مي رسد بخش آموزش اعم از آموزش عمومي، عالي و همگاني در اصلاح نگرش و بهبود ساختار و كاركردهاي فرهنگي در نهاد اجتماعات و مؤسسات علمي _ پژوهشي در يك افق ميان مدت و بلندمدت مي تواند زمينه تعين بخشيدن به راه بردهاي كلاني باشد كه در اين قسمت به اين دو مبحث توجه ويژه اي مي گردد: 1-  نظام آموزش و پرورش در حال حاضر به گونه اي است كه روحيه علمي و پرسشگري را كمتر ايجاد مي كند. حجم زياد مواد درسي و در بعضي موارد لزوم انطباق كامل پاسخ ها با پرسش ها به گونه اي است كه به تقويت حافظه اولويت داده مي شود تا تفكر و تدبر در موضوعات. تحول نظام آموزش و پرورش در اين راستا نيازمند نگرشي نو به فارغ التحصيل دبيرستان مي باشد. اين نگرش در تمامي دروس مي بايست خود را نشان دهد. بر اين اساس شيوه آموزش بستگي به معلم دارد اما جهت گيري هاي كلي از نظر طرح پرسش در اذهان و ايجاد روحيه علمي در دانش آموزان قابل تعميم مي باشد اين امر مستلزم بازآموزي معلمان و دبيران است. ايجاد روحيه علمي مي بايست از مقطع دبستان آغاز شود. كاري

كه در كشورهاي توسعه يافته صورت مي گيرد. متأسفانه گزارش هاي تحقيقي كه در پي ايجاد زمينه فكر كردن در دانش آموز است اغلب به دست والدين تهيه مي شود. لذا ساده كردن محتوا و تأكيد بر دانش آموز بسيار مهم مي باشد. آنچه كه در وهله اول مهم است چگونه فكر كردن مي باشد. با توجه به اينكه دستيابي به اين هدف مستلزم تدوين برنامه اجرايي و وقوع تحول در نظام آموزش و پرورش است لذا در كوتاه مدت نمي توان انتظار اثربخشي سريع داشت. 2-  يكي از ضرورت هاي دستيابي به نيروهاي محققي كه بتوانند در زمينه علوم خالص و كابردي در جامعه مؤثر باشد، شكل گيري متناسب آنها در دوره قبل از دانشگاه است. هر چند در دانشگاه ها دانشجويان هوشمند و باخرد كم نيستند اما چنانچه در سطح جامعه ميزان نياز به انواع متخصص و محقق را در نظر بگيريم، كمبود شديدي محسوس مي شود. كسب رتبه هاي حائز اهميت در المپيادهاي علمي جهان نشانه اي از توان بالقوه علمي در كشور مي باشد كه چنانچه از ابتدا به پرورش اين توان ها توجه شود قطعاً از نيروي محقق بيشتري برخوردار خواهيم شد. بررسي هاي اوليه نشان مي دهد كه بخشي از علل مهاجرت نيروهاي محقق به دليل كمبود زمينه هاي تحقيقاتي در كشور مي باشد. مهمترين عاملي كه بايد در سطح آموزش عالي كشور دچار تحول گردد ماهيت غالب آموزش در دانشگاه ها است. سمت و سو دادن به تحقيقات به نحوي كه به گسترش روحيه علمي و فعاليت هاي متناسب با آن بيانجامد براي شكل گيري جامعه علمي و نهايتاً كمك به ايجاد نهاد علم بسيار مؤثر است. دستيابي به پروژه هاي تحقيقاتي انجام شده و يا در دست انجام هنوز به آساني صورت نمي گيرد. ايجاد

چنين تسهيلاتي هم از تكرار ناخواسته موضوعات جلوگيري مي كند و هم به انباشتگي علمي و تحقيقات مي انجامد. تنظيم صحيح عناوين و اولويت هاي تحقيقاتي كمك مؤثري براي دانشجويان و اساتيد خواهد بود تا عنوان مناسب را برگزينند و بدين ترتيب به فرايند انباشتگي علمي كمك نمايند. گام بعدي در اين زمينه انتشار نتايج تحقيقات است. حداقل تحقيقات دانشجويي و مدرسان دانشگاه كه براساس ضوابطي مناسب تشخيص داده مي شود، تكثير و در اختيار ديگران هم گذارده شود. از اين طريق فضاسازي لازم براي توسعه تحقيقات در سطح دانشگاه و مراكز آموزشي فراهم مي گردد و به تناسب آن تحقيق و محقق از ارزش بيشتر و جايگاه بهتري برخوردار خواهد شد. چنين امري به شكل گيري انجمن هاي علمي و نهايتاً جامعه علمي كه يكي از مقوم هاي نهاد علم است مي انجامد. قا بل ذ كر ا ست كه :چنين راه كارهايي مستلزم دو راه كار بنيادين ديگر است اول توجه تصميم گيران كشور به توسعه تحقيقات و يافتن برنامه، شيوه ها و رويه هاي توسعه تحقيقات در دانشگاه ها و دوم تأمين اعتبار و امكانات لازم براي پيشبرد برنامه هاي مزبور. در مورد مراكز تحقيقاتي به غير از بحث متحول كردن شيوه هاي آموزشي و محتواي دروس كه موضوعيت ندارند، بقيه راه كارها همچون مواردي است كه درباره آموزش عالي مطرح شد. البته مي بايست به ماهيت تحقيقاتي اين مراكز نيز توجه نمود. هم چنين محققان اين مراكز مي بايست حتي الامكان داراي يك شغل باشند تا بر عمق فعاليت آنان افزوده شود و تنها فعاليت ديگر آنان مي تواند آموزش باشد. طبيعي است كه تغييرات پيشنهادي در سطوح آموزش و پرورش، آموزش عالي و مراكز تحقيقاتي امور منفك از يكديگر نبوده بلكه در ارتباط

با هم هستند. اين امر در مورد جنبه هاي فرهنگ عمومي كه تحت تأثير سازوكارهاي زيادي قرار مي گيرد و سپس به صورت سازوكاري در جهت توسعه تحقيقات عملي مي كند نيز صادق است. منظور از سازوكارهاي تلفيقي اثرات هم افزايي (Synergic) اين امور مي باشند كه در ارتقاي ارزش تحقيق و محقق، شكل گيري جامعه علمي و نهايتاً توسعه نهاد علم نقش اساسي دارد. در پايان معرفي اين كتاب وزين و پرمحتوا كه نگاهي همه جانبه به موضوع تحقيق و موانع و راه كارهاي توسعه آن در ايران با بهره گيري از ديدگاه هاي نظريه پردازان جامعه شناختي دارد، يك بار ديگر مخاطبين و خوانندگان محترم را كه يدي در امر پژوهش و تحقيق دارند، به مطالعه اين كتاب فرامي خوانم. اميد كه اين معرفي مختصر چراغ راه همه پژوهندگان علم، دانش و پژوهش و تحقيق در اين ديار عزيز و همه محققين ايراني در هر كجاي اين جهان پهناور باشد.

*http://sociologyofiran.com/index.php?option=com_contenttask=viewid=442Itemid=65

بدون استثنا به شيوه رانندگي ايرانيان نيز گريزي مي زنند و از موتور سواراني سخن مي گويند كه بي باكانه و بي هراس از خطراتي كه براي خود و ديگران ايجاد مي كنند , در بين خودروها مي لولند , يا رانندگاني كه اصولا توجهي به علائم و مقررات و احترام به حقوق ديگران ندارند و در كل از شيوه رانندگي ايراني ياد مي كنند كه در خيابانها بسيار نزديك به هم و بدون رعايت خط مسير ( لاين ) با فاصله سانتي متري از كنار هم حركت مي كنند . دهها و صدها مورد از اين دست گوياي آن است كه شيوه رانندگي قريب به اتفاق ايرانيان , به پديده اي نيازمند توجه تبديل شده كه برايند آن از يك سو خراشيدن روح , آزردن جسم , هرز رفتن توانايي ها , آسيب هاي روحي و اجتماعي و صد البته تلفات جاني و خصارات مالي فراوان و از سويي ديگر و چه بسا مهم تر زير سوال بردن حيثيت و اعتبار ايراني است . بر اساس آمار رسمي تنها در سال 83 بيش از 28 هزار نفر در تصادفات مختلف رانندگي درون شهري و بين شهري جان خود را از دست داده اند . گزارش از وقوع تصادفات عجيب با تلفات بالا در ايران به يكي از محور هاي خبري رسانه هاي خارجي در چند سال اخير تبديل شده است و برايند چنين روندي متاسفانه اين خواهد بود كه بسياري از مخاطبين چنين گزارشها و اخباري , شيوه رانندگي ايرانيان را به ساير وجوه جامعه ايراني تعميم مي دهند و از آن به يك

برداشت كلي در خصوص وضعيت اجتماعي و روحيات ايراني مي رسند . شيوه رانندگي ايرانيان به عنوان يك ناهنجاري اجتماعيزماني كه مي شنويم آمار متوسط ساليانه تلفات جاده اي در ايران از ميانگين كشته شدگان جنگ تحميلي بيشتر است , بدان معنا است كه ما با وضعيتي فاجعه آميز روبرو هستيم و بر اين اساس به دلايل گوناگون بايد گفت كه شيوه رانندگي در ايران به يك ناهنجاري تبديل شده است . هنگامي كه از شيوه رانندگي در ايران به عنوان پديده اي نا هنجار ياد مي كنيم , منظور اشاره به مجموعه رفتارهايي است كه تخلفات جريمه شده تنها سهمي از آنها را در بر مي گيرند ! اين پديده ناهنجار در دو سوي يك صحنه جان و مال ين مردم را به بازي گرفته است . اگر يك سوي پرده اين نمايش را تلفات و خسارات جاني و مالي و يا هزينه هاي بيمه پرداختي ببينيم , متاسفانه در پشت پرده كه سخني از آن نمي رود و يا بسيار كم مورد توجه قرار مي گيرد , روندي پيچيده در جريان است كه در آن تاثيرات متفاوتي از ايجاد يك هراس و اضطراب كوچك يا بروز تنش و آزردگي روحي و درگيري هاي فيزيكي تا درد و آزردگي ناشي از جراحات و در نهايت دلتنگي و رنج از دست دادن عزيزي كه تاثيراتي پايدار و غير قابل جبران بر جاي مي گذارد , قابل شناسايي است .كجروي اجتماعي به مفهوم رفتاري است كه به طريقي با انتظارات مشترك اعضاي يك جامعه سازگاري ندارد و بيشتر افراد آن را ناپسند و نادرست مي دانند

. به ديگر سخن يك رفتار زماني نا هنجار قلمداد مي شود كه از سوي اكثريت جامعه قبيح و زشت شمرده شود و اكثريت بتوانند آن را از رفتار بهنجار يا درست تميز دهند كه به نظر مي رسد بخش عمده اي از رانندگان ايراني چه از نظر آگاهي و رفتاري , به چنين شناختي رسيده اند . بيان دو پديده در سطح جامعه ايراني تاييد كننده اين ديدگاه است : نخست : تقريبا اكثريت مردم شهر نشين از وضعيت كنوني رانندگان در ايران سر خورده و دلزده و از اين وضعيت نالان هستند و نسبت به ضرورن تغيير اين شرايط اصرار دارند اما ...!!!؟رانندگي , نمادي از ويژگي هاي روانشناختي مردم گسستن از سرشت و شخصيت خود , براي بسياري اگر ناممكن نباشد , حداقل بسيار دشوار و نيازمند ممارست و مراقبت طولاني مدت است و اين كار در سطح جامعه بويژه سخت تر خواهد بود اگر بخش بزرگي ( حال اگر آبروداري كنيم و نگوييم اكثريت ) از افراد جامعه بدان ويژگي شهره شوند كه در كمال تاسف شيوه رانندگي در ايران به نمادي از سرشت و ويژگي شخصيتي اكثريت جامعه تبديل شده است .

*http://www.arashrezaei.ir/jameshenasi-ranandegi.html

ايران انجام داد و تكنگاريهايي نگاشت. اواز جمله نويسندگاني است كه مطالب مختلف درزمينه تاريخ ، فلسفه ، جامعه شناسي ، دين ، اقتصاد و سياست رادر قالب " هنر" عرضه مي كرد . تحليل رمانها وداستانهاي آ ل احمد نشان مي دهد كه نويسنده به معني اخص كلمه به كمك " روش مشاهده ، همراه با مشاركت " كه يكي از عمده ترين روشهاي مردم شناسي است ، مواد مورد نياز داستانهاي خود را فراهم مي كرد . ذوق و استعداد هنري و آشنايي او با روشهاي مردم شناسي به آل احمد اين امكا ن رامي دهد كه به نحوي شايسته " واقعيت اجتماعي " را توصيف كند ، و اگربا ژدانف هم رايباشيم كه : " ميزان وفاداري اثر در بازنمايي واقعيت با تمام پيچيدگي آ ن نخستين معياراثر هنري است " ، آثارآ ل احمر نمرۀ بالايي از نظراين معيار به دست آورده اند .همين امر آثار او را موضوعي براي بررسيهاي جامعه شناختي قرارمي دهد . قبل از آنكه تيغ جراحي جامعه شناسي را در كالبد داستان " مدير مدرسه " كه موضوع اين رساله است به كارا ندازيم لازم مي دا نيم ، پيش شرط هاي بررسي جامعه شناسانه آثار هنري آ ل احمد را توضيح دهم تا گستره ومحدودۀ چنين پژوهشي بهتر معلومشود. نخست آنكه هراثر هنري" زبان هنري " خاص خود را دارد. برداشتهاي جامعه شناختي از يك اثر هنري وتجزيه و تحليل آن بر پايۀ يك " زبان علمي " خاص – كه مفاهيم ويژۀ آن علم ، اين زبان را مي سازند – هرگز ما را

قادر به درك زيبا شناختي و معنايي تام آناثر نمي كند ، بلكه تنها براي برخي از سئوالاتي كه فراروي آن اثر نهاده ايم پاسخهاييمي يابيم ؛ بنابراين اثر هنري جنبۀ جادويي اثر گذاري هنري خود را دراين گونه تحليل بازنمي نمايد و تعالي هنر با ابزار راز گشايي نمي شود . به قول آرنولد هاورز : " خوبي و تعالي هنر را به آساني نمي توان تعريف كرد ؛ زيرا ، در جامعه شناسي معادلي براي آن وجود ندارد ... حداكثر كاري كه جامعه شناسي مي تواند بكند ، تبيين منشأ واقعي نگرشي خاص بهزندگي است كه در يك اثر هنري تجلي مي كند . " دوم : منطق داستان نويس وبه صورت كلي منطق هنر با منطق جامعه شناس و يا منطق علم متفاوت است . جامعه شناس موظف است به عنوان دانشمند ، پديده ها و امور را عيني ، دقيق و به نحوتجربي تبيين و توصيف كند ؛ به همين دليل نا گزير از به كاربردن مفاهيم استاندارد شده و پيروي از روشهاي علمي مي باشد . در حالي كه هنرمند اساسا ًدر پي رهايي ازهمه اين گونه استا نداردها ست تا بتواند به اوج قله هاي خلاقيت هنري نزد يك شود . منطق جامعه شناس خشك و انعطاف ناپذيراست ودر پي سنجش و اندازهگيري و عقلاني كردن پديده ها ست . در حالي كه منطق هنرمند از اينروحيه جدا است .بنابراين نقد جامعه شناختي يك اثر هنري از ديد هنرمند هميشه ناقص است و هيچگاه جامعه شناس نمي تواند ادعا كند كه توانسته آخرين سخن را در كشف معاني و

منطقهنرمند بيان كند . عدم توجه به اين نكته ، برخي تحليلگران آ ثار آ ل احمد را به گمراهي كشاندهاست . جمشيد ايرانيان در واقعيت اجتماعي و جهان داستان از اينكه آ ل احمد نتوانستهتاثير ساختار مادي و شيوۀ توليد جامعه را بر نظام آموزش و پرورش ، توضيح دهد انتقادمي كند ، گويي كه آ ل احمد در هنگام تحرير مدير مدرسه كارل ماركس جامعه شناس است كه مي خواهد كا پيتا ل را بنويسد ! سوم : شناخت و تحليل محتواي آ ثار آ ل احمد در گرو درك هدف هايي است كه او براي آگاهي بخشيد ن ، متقاعد كردن ومتأ ثر ساختن جامعه دنبال مي كرد . همچنين كهخانم دانشور همسر آل احمد مي گويد: " به نظر من جلال ، بيشتر يك نويسندۀ سياسي بود وعقايد سياسي اش را زبان قهرمانهايش در كسوت قصه و رمان باز گو مي كرد. " ؛ بنابراين ، جهت گيري او دربرابر نظام سياسي حاكم نقش اساسي در تحليل داستانهايش دارد و بايد اهداف سياسي جلالدر زندگي هنري و ادبي اش را شناخت. خلاصه داستان مدير مدرسه در سال 1337 يعني يك دهه قبل از غربزدگي انتشار مي يابد. ايناثر را يكي از دو اثر ماندگار آ ل احمد معرفي كرده اند .

داستان ماجرايي ساده دارد ،آموزگاري بعد از ده سال درس دادن، از معتمي منزجر شده تصميم مي گيرد " مدير "شود : " از معلمي هم اقم نشسته بود . دهسال الف ، ب درس دادن و قيافه هاي بهتزدهبچه هاي مردم براي مزخرف ترين چرندي كه مي گو يي ...

ديدم دارم خر مي شوم .گفتم مدير بشوم . اين بود كه راه افتادم . رفتم و از اهلش پرسيدم از يك كار چاق كن .دستم را توي دست كارگزيني گذاشت و قول وقرار ، و طرفين خوش وخرم ، ... " وعاقبت روزي ر ئيس فرهنگ او را مدير مدرسه مي كند: " ... و بعد با ماشين خودش مرا به مدرسه رساند و گفت او را زودتر از موعد زدند و در حضور معلمها و ناظمنطق غرايي در خصا يل مدير جديد – كه من باشم – كرد و بعد هم مرا گذاشت و رفت ... ديگر حسابي مدير مدرسه شده بودم . " در قسمتهاي بعد ناظم و معلمين و ساختمان مدرسه را ترسيم مي كند : " معلم كلاس اول باريكه اي سياه وسوخته بود . با ته ريشي و سر ماشين كرده اي و يخه بسته ، بيكروات ، شبيه ميرزابنويس هاي دم پستخانه . حتي نوكر باب مي نمود . ساكت بود و حق هم داشت. ... معلم كلاس دوم كوتاه و خپله بود وجاي حرف زدن جيغ مي زد ... " و بعد معرفي مدرسه و دانش آموزان كه دويست و سي و پنج تا دانش آموز دارد و الي آخر. ادامه داستان تصاويري از زندگي مدير مدرسه در مدرسه اي در حاشيۀ شهراست . دورنمايه اصلي اثر ، فاقد هر گونه طرح و تو طئه و ماجراجويي است . هر روز صبح كه زندگي جديد مدير، معلمين ودانش آموزان درمدرسه با صداي زنگ آغازميشود، فصل جديدي ازكتا ب نيز تحرير مي شود . شبيه يك سفرنامه ،

كه اگر سياح بخواهد واقعه نگا ري كند ، ضرورتا ً نبايد داستاني را به هم ببافد ، مگر آنكه بر سبيل اتفاق ، واقعه اي داستاني ، سراسر سفرنامه را بپوشاند . مديرمدرسه نيز ياد داشتها ي روزانه يك مدير است كه جامعه شناسي ، روان شناسي و سياست جامعه را مي داند با ديد يكمنتقد اجتماعي به تماشاي امور از پشت پنجرۀ دفتر مدرسه نشسته است. مدير كمبودها ، مشكلات ، نا برابريها ، بي عدالتي ، تضاد و نا همگوني فرهنگ ،فقر و ... را در مدرسه و محيط پيرامون آن ميبيند ، چون يك قهرمان بر اصلاح اموركمرهمت مي بندد ، مي خواهد نشان دهد كه آيا با يك گل بهار مي شود ؟ و آيا مي تواندر شرارهزار تباهي گل روياند ؟ در پايان سا ل تحصيلي ، مدير علي رغم كوششهاي سرسختانه كه براي اصلاحفرهنگ و جامعه مي كند بدين نتيجه مي رسد : " چايي ام را كه خوردم روي همانكاغذ هاي نشان دار داد گستري استعفا نامه ام را نوشتم و به نام هم كلاسي پخمه ام ،كه تازه رئيس فرهنگ شده بود ، دم در ، پست كردم "در ضمن سال تحصيلي ماجرا هايي رخ مي دهد كه برخي از آنها به يك داستان كوتاه مي مانند . ماجراي تصادف معلم كلاس چهار با ماشين يك آمريكايي ، يا شكايت يكي از اولياي دانش آموزان ازمشاهده عكسهاي لخت عور زنان دردست فرزند ش ، به گو نه اي توصيف شده اند كه بي شباهت به يك داستان كوتاه نيستند . خلاصۀ كتاب دريك عبارتاين است :

آ لبومي از تابلوها وتصاوير اجتماعي و فرهنگي كه نويسنده توانا تر از يكنقاش آنها را براي خوا ننده نقاشي كرده است . تنها وجهه اشتراك اين عكسها ، بيماريها،مشكلات و نا بسامانيهايي است كه آ موزش و پرورش وجامعۀ ايران در دهۀ 1330 درگيرآن است و بس.ويژگيهاي داستانالف. مدير مدرسه ازنظر رمان اين داستان بر مبناي تعريفي كه " ويليام هر ليت " منتقد و نويسندۀ انگليسي ازرمانداده است يك رمان تمام عيار است : " رمان داستاني است كه بر اساس تقليدي نزديكبه واقعيت ، ازآدمي و عادات و حالات بشري نوشته شده باشد و به نحوي ازانحا شالودهجامعه را در خود تصوير و منعكس كند .

" از نظر جايگاه آن در بين انواع رمانها ، بر اساس طبقه بندي مير صادقي ، مدير مدرسه رماني مركب از چندين نوع رمان مي باشد. رمانها از لحاظ محتوي در چهار دسته قرار مي گيرند : 1. رمان پيكارسك levoN euqseraciP 2. رمان گو ديك levoN cihtoG 3. رمان تاريخي levoN laeirotsiH 4. رمان رسالتي levoN esisehT نوع اختيار عبارت است از رمانها يي كه مسا ئل اجتماعي ، اقتصادي ، سياسي ومذهبي را محور كار خود قرار داده و داراي خصلت اصلاح طلبي هستند. اين گونه رمانها بر دو نوع است : 1. رمان جامعه شناختي (اجتماعي ) : اين نوع عمدتا ً بر اوضاع و احوال و شرايط اجتماعي و فرهنگي متمركزاست كه در واقع نوعي رمان اجتماعي-انتقادي است . كلبهعمو تم (اثر ، هريت پيچراستو ) ، خوشه هاي خشم ( اثر، جان اشتاين بك ) از اين نوعرمانهاست. 2. رمان سياسي

: اين نوع به رماني بر مي گردد كه جنبه هاي سياسي ،از عناصرو اجزاي اساسي آن به شمار مي رود و مستقياً با جنبه هاي معيني از زندگي سياسي سرو كار دارد . مثل رمان عصر نا مطلوب (اثر رژه دبره نويسنده فرانسوي ). چنانچه در بخش " تحليل محتوايي مدير مدرسه " خواهيم ديد ، مدير مدرسه رماني سيالتي است كه آميزۀ اين دو رمان جامعه شناختي و سياسي – را در خود دارد. مدير مدرسه رمان سياسي است ؛ زيرا ويسنده آ شكا را از سيا ستها ي فرهنگي و اقتصادي حاكم انتقاد مي كند ، وابستگي نظام شاهنشاهي به آمريكا را به تمسخر مي گيردو علنا ً رهبري مملكت را نا لايق اعلام مي كند .

همچنين رمان جامعه شناختي است ؛ ازآن رو كه نه تنها مدرسه و آموزش و پرورش بلكه كل جامعه را زير ذره بين انتقادي قرار مي دهد.ب. واقع گرايي در مدير مدرسه رئا ليسم را اگر آن گونه كه اميل زولا در اثر معروف خود ژرمينال تعريف كرده وبدان نام " رمان طبيعي " داده است ، بپذيريم ، مدير مدرسه يك رمان رئا ليستي و يا رمانطبيعي ناب مي باشد : " يك رمان طبيعي يعني ، يك كنكاش در طبيعت موجودات و اشيا .هرگز رمان طبيعي خود را درگير ريزه كاريهاي يك داستان اختراعي ، كه با قواعد خاصيبافته شده ، نمي كند . تخيل ، ديگر جايي ندارد ، نقشه كشي براي رمان نويس مطرح نيست ؛زيرا وي نه در نحوۀ جريان داستا نش نگراني دارد و نه در پي نهفتن اسرار مگوست

كه در آن است و نه در نتيجۀ نهايي كارش مشكلي دارد . مقصودم اين است كه وي در جريان كاردخا لتي نمي كند تا چيزي را حذف و يا بر حقيقت امر بيا فزايد ، وي نمي با يست لبا س را براي يك قواره فرضي ببرد . نقطه آ غاز اين است كه طبيعت ( و عا لم واقع ) كا في است . بايد آن را همان طور كه هست بپذيرد ، بدون هيچ تلاشي براي اضافه يا كم كردن از آن . طبيعت به اندازه كافي عظيم و شگرف است ، به اندازۀ كافي زيبا ست كه هم سرآغاز باشد و هم وسط و هم پا يا ن ! به جاي اينكه شما داستان تهور آ ميزي را تخيل كنيد و آن را پيچيده نما ييد و نتايج صحنه ها را مرتب ، يكي پس از ديگري بچينيد به نحوي كه هر صحنه شما را به صحنۀ بعدي هدايت كند ، خيلي راحت زند گي يك فرد يا يك گروهاز افراد را مطا لعه كرده آ ن را با امانت تصوير كنيد . مسلم نتيجه كار يك گزارش است و نه هيچ چيز اضافه تر از آ ن ، اما روح آن يك ملاحظه دقيق است ، يك تعمق و تحليل درژرفاي امور و ارتباط منطقي حقايق است." از آ ن جهت عبارت طولا ني زولا را آورديم كه توصيفي گويا از چگونگي مدير مدرسههم مي تواند با شد . در مدير مدرسه ، عالم واقع و واقعيت اجتماعي ، طبيعي است كه آ ل احمد آن را توضيحمي دهد .

اين نوع رمان از ديد گاه برخي منتقدين ادبي و جامعه شناسان هنري بالا ترين درجهموفقيت در هنر تلقي مي شود . " آرزوي هر نويسندۀ بزرگ اين بوده كه واقعيت را به شكليهنري بازسازي كند .

وفاداري نسبت به واقعيت ، كوشش بي دريغ براي ارائه واقعيت به وجهيدرست و قابل فهم ، اينهاست ملاك بزرگي آ ثار ادبي هر نويسندۀ بزرگ " اما واقعگرايي و طبيعتگرايي آ ل احمد تفاوت ريشه اي با آنچه اميل زولا معتقد است دارد. زولا مي گويد : رمان نويس صرفا ً يك خبرنگار است كه از قضاوت يا نتيجه گيري قاطعانه منع شده است !نقش يك عالم آگاه اين است كه حقايق را آشكار كند ، تا ، آ خر تحليل پيش رود بدون اينكه دست به تركيب بزند ، بنابر اين تنها قواعد كلي اي كه مي تواند بيان كند از اين قبيل است كه :آزمايشهايي كه در چنين شرايطي انجام شود نتايجي را خواهد داشت و همين جا متوقف مي شود؛زيرا اگر او بخواهد وراي پديده برود ، وارد مقوله فرضيات مي شود و ما ديگر با احتمالات سرو كار داريم نه علم ! عينا ً مانند عا لم حقيقي ، رمان نويس بايد همواره خود را در حقايقي كه معلوم شده اند محصور نمايد ... اما آ ل احمد داراي رسالت روشنفكري و جهت گيري سياسيخاص است او در راستاي مبارزه سياسي و انديشه هاي اصلاح طلبانه اش رمان مي نويسد . براي او واقعيتها بر پا يه فرضيه ها و يا نظريه هاي سياسي و اجنماعي كه در پي اثبات آنهست ، گزينش شده

و بعد عينا ً شبيه دوربين فيلمبرداري ، تصوير برداري مي شوند . واقعگرا يي آ ل احمد از نوع تعريفي است كه جورج لوكاچ و هنري جيمز از رمان رئاليسمي عرضه كرده اند : نگاه لوكاچ متوجه واقعيت است ، به واقعيتي روزمره وانضمامي،و هنرمند كسي را مي داند كه اين واقعيت را " انديشه شده " در اثرش منعكس مي كند. و به قول هنري جيمز كه مي گويد : رمان نويس اطلاعات زندگي اجتماعي را تحليل و بعد تفسير مي كند و سعي مي كند كه خصلتهاي ضروري آن را مشخص سازد تا در هنگام نوشتن بتواند آنها را به خوبي منتقل كند . بنابراين آنچه گفتيم مدير مدرسه رمان واقع مراي تفسيري است نه رمان طبيعتگرايتوصيفي زولا .ج. زاويه ديد در مدير مدرسه از نظر " زاويه ديد " ، رمانها را به دو گونه تقسيم مي كنند ، يكي به رماني بر ميگردد كه از زاويه ديد شخص سوم به سير وقايع داستان نگريسته مي شود ، اغلب شاهكارهاي رمان نويسي جهان به اين شيوه و بر پايه زاويه ديد شخصيتهاي گوناگون نوشته مي شود.دوم به رماني اشاره دارد كه در واقع نويسنده راوي آن محسوب مي شود و به اصطلاح اززاويه ديد اول شخص " من " استفاده شده است. مثل رمان در جستجوي نان اثر ماكسيم گورگي . يا داستاني از گونه طاعون كامو ، دنياي قشنگ جديد هاكسلي و قلعه حيوانات جورج اورول . اين نويسندگان آدمهاي داستاني و فراروند داستان را طوري بر مي گزينند كه در راه اثبات انديشه هاي آنها حركت كنند ، و

در آخر همان چيزي را بگويند كه نويسنده مي خواسته است بگويد . " مدير " در مدير مدرسه ، آ ل احمد است ، در همه جا شخصيت ها ، احساسات ، افكار و انديشه ها مبين نقطه نظر ها و ويژگيهاي شخصيتي اوست . همهجا صداي يك انديشه طنين انداخته است ، انديشه هاي اصلاح طلبانه ، نقادانه ، سياسي وسنتي مؤ لف . حتي درد دلها و نا كا ميهاي شخصي او نيز در شخصيت مدير منعكس است . مي دانيم كه جلال از داشتن فرزند محروم بوده ، آرزوي داشتن آن از زبان مدير اين گونه است : " فقط يادم است كه اشاره ايي به اي كردم كه مدير خيلي دلش مي خواست يكي ازشما را به جاي فرزند داشته باشد و ... " انتقا دات مدير به آموزش و پرورش و فرهنگ جامعه همان نقدهايي است كه چندسال بعد آنها را گاهي با همان انشا در غربزد گي مي نويسد . در اينجا مي بينيم كه چگونهقهرمان مدير مدرسه مؤ لف غربزدگي و چنانچه ايرانيان هم گفته است : " در مدير مدرسه نويسنده خود به راستي مدير است . اين يك نيمه زندگينامۀ اوست " تحليل محتواي مدير مدرسه مدير مدرسه را بايد از دو جهت تحليل كرد ؛ يكي نگاه عام آ ل احمد به كل فرهنگ ايران و كجيها و كاستيهايي كه در آن مي ديد ، ديگر نگاه خاص او به مدرسه و مشكلاتآموزش و پرورش . اينكه مسا ئل عمومي جامعه در كنار مسا ئل خاص آموزش و پرورشقرار مي گيرند ناشي از پيوند

هستي شناختي است كه ميان بخشهاي مختلف نظام اجتماعي وجود دارد ، و آ ل احمد هر يك از اين بخشها را توصيف مي كند ؛ اما به رابطه زير بناو رو بنا اعتقاد ندارد ، و به همين دليل ، در يك تحليل ماده گرايانه ،

او تنها عارضه ها را ديده است ؛ زيرا در اين بينش جز اقتصاد و شيوۀ توليد همه چيز حكم معلول و عارضه را دارد . به اين انتقاد توجه كنيم : " چون آ ل احمد مسئله ها رال در وابستگي روياروي آنها نمي بيند ، گمان مي كند كه دشواري اساسي آموزش و پرورش ما نداشتن يك برنامه ريزي جدي است . و چون آموزش كنوني كوششي بيهوده است بايد آن را دگرگون كرد . حقيقت چيست ؟ چرا در اين زمينه ما نگهبان قبر متن هاي قديمي هستيم ؟ چرا دستگاه آموزش جز كارمند نمي پرورد ؟ پاسخ درست وارونه آن چيزي است كه آ ل احمد مي پندارد . اگر دستگاه آموزش نارسا است از اين رو است كه بر پايه هاي مادي نارسا با فته شده است "آ ل احمد علت را در وابستگي به غرب و نا تواني نظام سياسي مي ديد و ايرا نيان به تبع ماركس در شيوه هاي توليد و پا يه هاي مادي . هر دو بخش از واقعيت را ديده اند . هرچندتأ ثير عوامل اقتصادي بر آموزش نكته ايي نيست كه جلال از آن غا فل بوده با شد : " از راه كه مي رسيد ند دور بخاري ها جمع مي شد ند و گيوه

ها يشان را خشك مي كردند.عده اي هم ناهار مي ماندند . و خيلي زود فهميدم كه ظهر در مدرسه ماندن هم مسئله كفش بود . هر كه داشت نمي ماند . اين قاعدا در مورد معلمها هم صدق مي كرد ... پيش از اينها مزخرفات زيا دي خوانده بودم دربارا اينكه قوام تعليم و تربيت به چه چيزها است . بهمعلم يا تخته پاك كن يا به مستراح مرتب يا به هزار چيز ديگر ... اما اينجا به صورتيساده و بدون قوام فرهنگ به كفش بود "جامعه از دريچه مدرسه در مدرسه تيپيك آل احمد نه تنها دانش آموزان و معلمين ، بلكه كليه افراد جامعه با ويژگيهاي خاص فرهنگي و اجتما عي شان حضور دارند ، مدرسه و تك تك عناصر آن بهانه اي است در د ست نويسنده رمان ، تا از آن ها نمادي براي توضيح و تفسير مسا ئلاجتماعي بسازد . آ ل احمد " پو يا ييها ، تضادها و كاستي ها ... كوتاه سخن جنبه هاي گو ناگون جامعهرا در اين داستان كوچك گرد مي آورد و از مرز طرح مشكل پرورشي يك مدرسه فراترمي رود ، و به كل جامعه تعميم پيدا مي كند ... " گاهي فراتر از مرزهاي ايران ، نظام استعماري حاكم بر جامعه جهاني و دگرگوني چهره استعمار و استعمارگر را به تصويرمي كشد : " كلاس دوم بغل دفتر بود ... و ديوار روبرو پوشيده از عكس ... و ديوار سمت راستپوشيده از يك نقشه بزرگ آسيا و ... هر تكه از پايين نقشه به رنگي . مجمو عه رنگ هايموجود .

مثل بغچه هاي چل تكه . و هر بند انگشتي با سر حدات مشخصي به علامت استقلالمملكتي با قشون و نشان و سكه و تمبر و هارت و هورت و بگير وببند ، هر كدام در دستاميري باخاني يا شيخي كه با خوانواده اش يا قبيله اش آنجا را به سمت شاه راهه آزادي و آبادي رهبري مي كند ! ياذ آن ايام ا فتادم كه خود م همين مرا حل را مي گذراندم و نقشه مي كشيدم . ديدم واقعا ً چه راحت بوديم ما بچه هاي بيست سي سال پيش .

حتي جهان نما كهمي كشيديم براي تمام آسيا و آفريقا و استرليا به دو سه رنگ بيشتر احتياج نداشتيم . قهوه ايرا براي انگليس به كار مي برديم با نصف آسيا و آفريقا و صورتي را براي فرانسه با نصفديگر دنيا ، و سبز يا نمي دانم آبي را براي هلند و آن چند تاي ديگر و ... " بهتر از اين نمي توان پيوندهاي بنيادي جهان استعمارزده را توصيف كرد . استعمارنو با صلاح ريز كردن كشورها به صورت جزيره هاي پراكنده با سكه ، پرچم ، تمبر وهارت و هورت ! و بعد در مجموع روابط اجتماعي ، اقتصادي و سياسي بين المللي ، "دنياي دو نيمه اي " ، نيمي به رنگ قهوه اي براي ابر قدرت اول و يمي به رنگ ديگر براي ابر قدرت دوم . ميبينيم كه چگونه آ ل احمد بر در و ديوار مدرسه نقش استعمار و جاي پايه استعمارگران را مي بيند. اين عبارتهاي مدير مدرسه در غربزدگي يك نظريهاست : " اين روز

ها ديگر ملت ها و زبان ها و نژادها اگر نه تنها ملعبه اي در دست شرق شنا سان ( ! ) ... دست كم مسا ئل آزما يشگاهي اند براي علما و دا نشمندان و محققان ... و گر نه كدام مرز و ساماني را مي شناسيد كه در مقابل پپسي كولا نفوذ ناپذير باشد ؟ يا در مقابل قاچاق چيان هرويين ؟ و يا در مقابل شرق شناسان مشكوكيكه دلالهاي رسمي استعمارند ؟ ... و امروز كه فرانسه و انگليس رفته اند و دولتهايمستقل افريقايي به راه افتا ده اند هر يك مرز ممالك خود را درست بر همان نقطه ايگذاشته اند كه حدود مستعمرات فلان دولت خارجي بوده ... " شرايطي كه آ ل احمد در آن مدير مدرسه را تحرير نموده ، جامعه اي است داراي ويژگيهاي زير :1 . توسعه نظام سرما يه داري وابسته2 . فروريزي نظام سنتي ارباب و رعيتي و شكل گيري طبقه خرده مالك در روستا3 . رشد فزايندۀ شهر نشيني و تخليه روستا ها ( در نتيجه مهاجرت روستا ييان بهشهر )4 . مدرنيزاسيون و صنعتي شدن ( ورود محصولات صنعتي به كشور )5 . نا همگوني و تضاد فرهنگي در ساخت اجتماعي و فرهنگي جامعه شهري6 . اقتصادي متكي بر پول نفت7 . توسعه نظام اداري نوين و نياز به نيروي انساني تأ مين كننده كادر اداري 8. " واپس ماندگي فرهنگي " بين توسعه صنعت ، مدرنيزاسيون ، عقايد و باورهاي سنتي ؛ به عبارتي ميان فرهنگ جديد و فرهنگ سنتي در مدير مدرسه اين ويژگيها هر يك در يك يا چند تابلو

به نمايش گذارده شدهاند و گاهي عوارض اين نابسامانيها را ترسيم مي كند . نا برابري اقتصادي و بيعدالتي اجتماعي ، فقر فرا گير ، كارمند سالاري ، كاغذ بازي ، رشوه و قانون شكني ،مصرف گرايي ، غربزدگي ، بي هويتي ، خشك مقدس مآ بي ، دين ستيزي و دين گيزيماشينزدگي ، و ... مجموعه ويژگي هاي جامعه نا همگني است ، كه آ ل احمد آن را درمدير مدرسه توصيف مي كند . نا همگوني فرهنگي و اقتصادي يكي از ويژگيهاي ايران در دوره است .

مدرسه كوچك آ ل احمد كه كوچك شده ايران بزرگ است اين نا همگوني را نشان مي دهد .در غربزدگي اين جامعه را " جنگ تضادها " مي نامد : تضاد سنت و مدرنيسم ، تضاد دينداري و بي ديني ، تضاد منافع و غرب و شرق ، تضاد فرهنگ بورژوايي تازه به دوران رسيده و فرهنگ روستايي كپر نشين و تضادهاي ديگر. مدرسه در مدير مدرسه داوري هاي آ ل احمد در بارۀ آموزش و پرورش در مقاله بلبشوي كتابهاي درسي وغربزدگي به وضوح آمده است . در نفرين زمين ، هم گريز ها يي به مدرسه مي زند،اما تنها مدير مدرسه است كه منظور تحليل مشكلات آموزشي تدوين شده است . ديدگاههاي آل احمد در مدير مدرسه ده سال بعد در غربزدگي تئوريزه مي شود ، اساساًغربزدگي منشور ديدگاههاي آ ل احمد است . دورنماي كليه آثار او را مي توان به نحوي منظم و طبقه بندي شده در اين كتاب جست . ابتدا غربزدگي را مرور مي كنيم : " در قلمرو فرهنگ مشهور

است و همهمي دانند كه مدرسه هاي ما كارمند مي سازنند ، يا ديپلمه بي كار ، تحويل مي دهند.در اين حرفي نيست . اما آنچه اساسيتر است و ناگفته مانده اين كه مدرسه هاي ماغربزده مي سازند. آدمهاي همچون قش بر آب مي سازند . زمينه هاي آماده براي قبول غربزده گي تحويل مي دهند . اين است بزرگترين خطر مدارس ما و فرهنگما . " در جايي ديگر ، آ ل احمد فصلي را به فرهنگ اختصاص داده و مي نويسد :فرهنگ " دريچه اي كه نگاه من هميشه در چهر چوب آن بوده است " و آن گاه به نقد نظام آموزشي پرداخته و اساسي ترين مشكلات آن را اين گونه توضيح مي دهد : " از نظر فرهنگ ما درست به عتف خودرو مي مانيم . زمين باشد و دا نه اي ، از جايي دم باد ، يا بر منقار پرنده اي بر آن بيفتد و باران هم كمك بدهد تا چيزي برويد . درست همين جور . يا با قصد تظاهر يا ... هيچ نقشه اي از پيش نيست .يا اينكه كجا چه جور مدرسه اي لازم است ... توجه به كميت هنوز مسلط بر عقولفرهنگ است . و هدف نهايي فرنگ ؟ گفتم غربزده پروراندن ... تعيين ارزش استخدامي تحصيلات به دست فقط مي توانند خوراك آيندۀ تشكيلات اداري باشند و براي ارتقا بههر مقامي محتاج يك ديپلم اند . هماهنگي در كار مدارس نيست . ... و تازه در برنامه مدارس هيچ اثري از تكيه بر سنت ، هيچ جا پايي از فرهنگ گذشته ، هيچ ماده

اي از مواد اخلاق يا فلسفه و هيچ خبري در آنها از ادبيات ، هيچ را بطه اي ميان ديروز و فردا ، ميان خانه ومدرسه ، ميان شرق و غرب ، ميان جمع و فرد ... [ نيست ] . اما به هر صورت سالي در حدود 20 هزار ديپلمه داريم و بگو تا بگرديم ... خوراك آيندۀتمام نارحتيها و عقده ها و بحرانها و احتمالا ً قيام ها . آدمهاي بي ايمان خالي از شور وشوق ، آلت بي ارادۀ حكومت ها . مشكلهاي كتاب درسي ، كمبود معلم ، ازدحام كلاسهااختلاف سن و هوش و زبان و مذهب شاگردان ، آموخته بودن و نبودن معلم به اصول آموزش و پرورش ، دخمه بودن مدارس ، بي تكليفي ورزش و موسيقي در آنها و مهمتراز همه بي هدف بودن فرهنگ . و بلبشوي برنامه ها . هنوز معلوم نيست كه دبستان را براي چه بايد گذراند و به چه هدف و براي رسيدن به كدام كار آمديها ؟ و دبيرستان را ؟و دانشگاه را ؟ " در اين متن مشكلات اساسي آموزش و پرورش اين گونه قابل طبقه بندي است :1 . فقدان برنامه و برنامه ريزي در امر آموزش2 . بريدگي از سنتها و فرهنگ بومي و عين گذشته گرايي كور و باستانگرايي3 . غلبه كميت بر كيفيت4 . نا هما هنگي ميان مواد درسي و نيازهاي جامعه5. ناهماهنگي ميان تعليمات مدرسه و تربين خانواده6 . غربزدگي و يا تربيت آدمهاي غربزده7 . مشكلات مربوط به امكانات آموزشي مثل كمبود معلم ، فضاي آموزشي و ...8 . نادرستي شيوه آموزشي و تربيتي

مشكلاتي كه در غربزدگي پيرامون آموزش و پرورش مطرح شده ، محصول مشاهداتياست كه در مدرسه مدير مدرسه بود است .قطعاتي از اين كتاب را كه مستقيما ً به آموزشو پرورش پرداخته مي خوانيم : " صد و پنجاه تومان در كارگزيني كل مايه گذاشته بودم تا اين حكم را به امضا رساندهبودم . تمصيه برده بودم و تازه دو ماه هم دويده بودم ... در كارگزيني كل سفارش كرده بودند كه براي خالي نبودن عريضه ، رونويس حكم را به رويت رييس فرهنگ هم برسانم كه تازهاين طور شد ." ( رشوه و قانون شكني در نظام اداري آموزش و پرورش ) " باز بايد بر مي گشتم به اين كلاس ها و انشا ها و قرائتها و چهار مقاله و قابوسنامه وسالنامه فرهنگ و اين جور حماقت ها " " مي شد حدس زد كه چنين آدمي فقط سر كلاس اول جرأت حرف زدن دارد و آن همفقط درباره آي با كلاه و صاد وسط و از اين حرفها "( فقدان آزادي در كلاس درس ) "كلمات قرآني مطنطن و با تجويد كامل از پنجره كلاس چهارم بيرون آمد ... بانگ مسلماني ! نه غلطي ، نه وقف بي جايي ، نه ادغام بيخودي . حتم داشتم كه معلمش هيچ كاره است . حتما ً شبها به مراسم ختم قرآن مي رود . سوغات مدرسه هاي ما همين قدر هم آب و رنگ ندارد . خيال اهالي آينده محل واقعا ً بايد راحت باشد ."( بي حاصلي مدارس و دين فريبي ) " قسمت بالاي حياط تور واليبال بود كه دو سه جايش

در رفته بود ... و دور حياطديواري بلند . درست مثل ديوار چين . سد مرتفعي در مقابل فرار احتمالي فرهنگ . " " هنوز پشت ديوار نچپيده بودم كه صداي سوز وبريز بچه ها به پيش بازم آمد . تندكردم . پنچ تا از بچه ها تو ي ايوان به خود شان مي پيچيدند و نا ظم تر كه اي به دستداشت و به نوبت به دستشان مي زد . خيلي مقرراتي و مرتب . به هر كدام دو تا چوب كف دو دستشان و از تو صفهاي كلاسها تما شا چيهاي اين مسابقه بودند . بچه ها التماسميكردند ، گريه مي كردند ، اما دستشان را هم دراز مي كردند. عادتشان شده بود ...ميدانم چه پوستي ميكند و يا به مچ دستشان مي خورد كه ... نزديك بود داد بزنم و يا با اگدبزنم و ناظم را پرت كنم آن طرف . "( انتقاد از شيوه هاي تعليم و تربيت . ) " ... و ترسي هم از اين نبود كه بچه ها از علم و فرهنگ ثقل سرد بكنند . "(بي توجهي به فراگيري دانش آموزان ) " پروندۀ تلفن و برق مدرسه را هم از بايگاني بسيار محقر مدرسه بيرون كشيده بودم و خوانده بودم . اگر يك خرده مي دويدي تا دو سال ديگر هم برق مدرسه درست مي شد هم تلفنش. ... مدرسه آب نداشت . زنگ كه مي خورد هجوم مي بردند به طرف آب عجب اتشي داشتند ! صد برابر آنچه براي علم و فرهنگ ." " حالا نا ظم مدرسه داشت به من ياد مي داد

كه به جهي 9 خروار ذغال مثلا ً 18 خروارتحويل بگيرم و بعد با اداره فرهنگ كنار بيايم . هي هي " " نمي دانم در مدرسه چه بود كه بچه ها را به اين شوق و ذوق جلب مي كرد . هر چه بودمسلما ً فرهنگ نبود . مسلما ً به خاطر درسها و معلمهايشان و ناظم و مدير با جوابهاي سلام سربالايشان نبود ... و خيلي زود فهميدم كه ظهر در مدرسه ماندن همئ مسئله كفش بود . هركه داشت نمي ماند . اين قاعده در مورد معلمها هم صدق مي كرد . " " ... تازه خيلي چيزها كشف مي كردم . يكي آنكه جاي معلمهاي پير و پاتال زمان خودمان عجب خالي بود ! چه آدمهايي بودند ! چه شخصيتهاي بي نام و نشان و هر كدام با چهزبان و چه ادا و اطواريي مخصوص به خود شان و اينها چه جوانها ي چلفته اي ! چه مقلدها بي دردسري براي نوكر مأ بي ! نه خبري از ديروزشان داشتند نه ملا ك تازه اي كه با هفتاد واسطه به دستشان داده باشند چيزي سرشان نمي شد. بدتر از همه بي دست و پايي شان بود . مثلا ً به كله هيچ كدامشان نمي زد كه دست به يكي كنند و كار مدرسه را يك هفته نه ، يك روز ، حتي يك ساعت لنگ كنند . آرام و مرتب درست مثل يك واگن شاه عبدالعظيم ما آمدند و مي رفتند ."( غربزدگي و بي هؤيتي ) " ... و چه وحشتي ! مي ديد م كه اين مرد مان آينده

در اين كلاس ها و امتحان ها درآن قدر خواهند ترسيد كه مغزها و اعصابشان را آن قدر به وحشت خواهد انداخت كه وقتي ديپلمه بشوند يا ليسانسه اصلا ً نوع جديدي نخواهند شد . آدمي انباشته از وحشت . انساني ازترس و دلهره . آدم وقتي معلم است متوجه اين چيزها نيست . چون طرف مخاصم است . "(شيوه نادرستي تربيتي در مدارس ) " حالا ديگر حتي وزاراي فرهنگ هم اذعان مي كنند كه اين اسمها و فر مولها و سنه ها ومحفوظات جايي از عمر پر از بي كاري فردا ي بچه ها را نخواهد گرفت : و ناچار بايد درمدرسه هم هر بچه اي چيزي ياد بگيرد . هنري ، فني ، صنعتي تا اگر از تپه ها و كاغذ پاره ها ي قاب گرفته كاري بر نيامد و ميزي خالي نبود كسي از گرسنه گان نميرد ." 

 *http://www.farhangshenasi.com/persian/node/626

سو نظريه اقتدار كاريزماتيك و فرايند عادى سازىRoutinization)) آن و از سوى ديگر, نظريه شكاف هاى اجتماعىSocial Cleavages)) تشكيل مى دهد.نظريه اقتدار سياسى كاريزماتيك به ويژگى اقتدار پيامبر اسلام (ص) بر مى گردد كه خود در فرايند تشكيل و گسترش دولت اسلامى مدينه عليه اقتدار سنتى پاتريمونياليستى عرب شكل گرفته و حداقل آن را در عصر حضور پيامبر اسلام(ص) به كنار زده و بر آن مسلط گرديد. بدون ترديد الگوى اقتدار سنتى عرب پيش از اسلام در طول اين عصر كاملا از بين نرفته و در لايه هاى زيرين در حالت انتظار براى بازخيزى مجدد قرار گرفت. با رحلت پيامبر اسلام و تشكيل سقيفه بنى ساعده نخستين نمودهاى بازگشت اقتدار عصر جاهلى در تركيب با برخى از مولفه هاى اقتدار اسلامى ظاهر گشت. فرايند عادى سازى اقتدار كاريزماتيك پيامبر, آغاز گر عصرى بود كه در تعامل الگوى اقتدار اسلامى با الگوى اقتدار سنتى عرب, نيروها و جريانات سياسى جديدى ايجاد گرديد كه نمود آن را مى توان در شكل گيرى سه شاخه عمده اسلامى تسنن, تشيع و خوارج مشاهده كرد. حميد دباشى از جمله كسانى است كه با استخدام الگوى وبرى به چنين استنتاجى دست يازيده است(1) پيش از وى نيز افرادى چون مونتگمرى وات(2) و برايان ترنر(3) و ديگران از رهيافت وبرى براى تحليل ماهيت اقتدار نبوى و تحولات پس از آن استفاده كرده اند. با اين حال بداعت كار دباشى در پيگيرى فرايند عادى سازى كاريزما, و نشان دادن ظهور شاخه هاى سه گانه مهم اسلامى در تعامل دو الگوى اقتدار اسلامى و سنتى عرب و تلاش برخى عناصر سنتى عرب پيش از

اسلام براى ظهور مجدد در عرصه جامعه پس از پيامبر مى باشد. هر چند نقطه ثقل چارچوب نظرى اثر دباشى رهيافت وبرى است و تا حدودى مى تواند تحولات سياسى صدر اسلام را تا ظهور بنى اميه توضيح دهد, اما به نظر مى رسد چارچوب نظرى وى نيازمند يك چارچوب نظرى مكمل است تا چنين تحليلى را كاملا توضيح داده و پويا كند. فرايند عادى سازى اقتدار كاريزماتيك مستلزم بروز بديل هاى خاصى براى اقتدار كاريزماتيك مى باشد كه ماكس وبرخود در اقتصاد و جامعه بدان اشاره كرده است(4) اما بدون ترديد تعين يافتن هر كدام از اين بديل ها هرگز در خلا اجتماعى شكل نگرفته و طبعا محصول تإثير عوامل اجتماعى موجود خواهد بود از اين رو به نظر مى رسد, براى فهم چگونگى تعين هر كدام از اين بديل ها و به ويژه توضيح چگونگى ظهور سه شاخه عمده اسلامى مذكور - چنان كه دباشى در صدد توضيح آن است - ناگزير از استخدام نظريه شكاف هاى اجتماعى خواهيم بود. به بيان ديگر نوشتار حاضر در صدد است براى فهم تحولات صدر اسلام در كل و بحران هاى عصر حكومت علوى (ع) به طور خاص, بين جامعه شناسى تفهمى وبرى كه در آن بيشتر بر كنشگر و پس ذهن او تإكيد مى شود و جامعه شناسى ساختار گرايانه كه تحولات اجتماعى را محصول ساختارها و تحولات آنها مى داند, تلفيق كند. اين رهيافت تلفيقى, نمودى از تجزيه عاملagent) ) بهI)) )) به عنوان كنشگر ارادى وme)) )) به عنوان كنشگرى كه خود محصول وضعيت اجتماعى خاصى است, مى باشد. چنين رهيافت نظرى در

جامعه شناسى را مى توان در مكتب رئاليست انتقادى يافت.(5) براى تحليل جامعه شناسى بحران هاى حكومت حضرت على, ابتدا لازم است با نگاهى كلان ويژگى هاى كلى جامعه سنتى عرب و تحولات به وجود آمده در آن را بررسى كنيم.ويژگى هاى كلى جامعه سنتى جزيره العرب ويژگى كلى جامعه جزيره العرب پيش از اسلام, نظام قبيلگى و بدويت ساكنان آن است. زندگى در باديه و بيابان نشينى رمز اصالت نژادى عرب محسوب مى گرديد. به تعبير هيتى آنچه اعراب جزيره العرب را متمايز و برجسته مى ساخت, (( انزواى جغرافيايى آنها و يكنواختى پايدار زندگى بيابانى بود. اصالت نژادى عرب باديه نشين نيز پاداش محيط منزوى و خشن جايى چون جزيره العرب مى باشد)).(6) تعصبات قبيله اى شديد, جنگ هاى ميان قبيله اى ناشى از آن, تإكيد بر استقلال فردى عرب و علقه جمعى زندگى قبيله اى همگى را مى توان محصول زندگى باديه اى دانست. در چنين جامعه اى اولويت نخست پيوند اجتماعى صرفا روابط خونى محسوب مى شد. گذار از زندگى كاملا بدوى جزيره العرب به زندگى شهر نشينى در برخى مناطق را مى بايد نتيجه اقدامات قصى بن كلاب, جد اعلاى پيامبر اسلام (ص) دانست كه با ايجاد اصلاحاتى در جامعه جزيره العرب و پيوند دادن قبيله قريش زمينه ساز اشراف و توليت قرشيان بر مكه گرديد. تإسيس ((دارالندوه)), كليد دارى و توليت كعبه, نسخ برخى سنت هاى جاهلى عرب چون خودكشى افتخارى بازرگان ورشكسته, از اقدامات مهم قصى بن كلاب به شمار مى رود. در جامعه قبيله اى, فرد تابع تصميمات رئيسى بود كه خود از طريق انتخاب شيوخ و

بزرگان قبيله برگزيده مى شد. قصى با تإسيس دارالندوه آن را محل تجمع, تصميم گيرى و گردهمايى هاى قريش قرار داد. بدين جهات دارالندوه را مى توان نظام بوروكراتيك خاص آن زمان دانست كه به حل و فصل امور مى پرداخت. در چنين شرايطى مى توان الگوى اقتدار سنتى پاتريمونيالى را صادق دانست. از سوى ديگر, قصى فرزند خويش را جانشين خود ساخت و اين امر تداوم يافت. چنين انتخابى از سوى قصى بن كلاب حاكى از جدا شدن از سنت قبيله اى پيشين و ارائه سنت جديد جانشينى بود. هر چند بعدها بين بنى هاشم, فرزندان عبدالمناف, و بنى اميه, فرزندان عبدالشمس, بر سر جانشينى و توليت كعبه اختلاف حاصل شد كه آثار آن تا تحولات صدر اسلام و حتى بعدها قابل پيگيرى است.در نگاهى جامع تر شاخص كلى جامعه عصر ظهور اسلام را مى بايد در دو بعد داخلى و خارجى مد نظر قرار داد: نخست, كشمكش براى كنترل سياسى شبه جزيره عربستان توسط دولت هاى بيرون از آن دوم, برخورد مداوم بين شهر و بيابان, يعنى ميان گروه هاى تجارى شهرى و قبايل چادرنشين.(7) تإثير اين عوامل از يك سو و همزمانى آن با اهميت يابى راه هاى تجارى مكه و مدينه به دليل فروپاشى و انحطاط دولت يمن در جنوب جزيره العرب (به دنبال شكسته شدن سد مإرب و در نتيجه كساد رونق تجارى در آن منطقه), همگى در افزايش اهميت جزيره العرب و شكوفايى اقتصادى آن دخيل بودند.ظهور شرايط جديد موجب پيدايش گروه هاى تجارى و اشرافى در جامعه قبيله اى عرب گرديد و خود موجب تغيير و تحولاتى در

بافت اجتماعى آن شد, در حالى كه در محيط بيابان و زندگى قبيله اى فرد پايبند رسوم و سنت هاى قبيله اى بود و پايگاه اجتماعى او با تولد در قبيله و رابطه خونى و وفادارى به مروت و عصبيت قبيله اى رقم مى خورد, اقتصاد مكه فردگرايى و انگيزه موفقيت را برانگيخته بود در حالى كه اهميت قطعى همبستگى قبيله اى و وفادارى به آن در محيط تند و خشن بيابان, اساس يك قانون اخلاقى بر جسته, و به تعبير مونتگمرى وات نوعى ((انسان گرايى قبيله اى)) بود, در مركز بازرگانى جديد در مكه در زمان تولد حضرت محمد(ص) مروت به عنوان يك نظام اخلاقى و همبستگى قبيله اى, ديگر از لحاظ اجتماعى تناسبى نداشت. قبيله كه قبلا واحد اصلى اجتماعى بود, جاى خود را به طايفه كه ابزار جديد كنترل اجتماعى بود داد اما اين نيز به تدريج جاى خود را به روابط حامى _ متبوع مى سپرد كه لزوما بر پيوندهاى خونى و خويشاوندى مبتنى نبود.نتيجه همه تحولات جديد, شكسته شدن پيوندهاى سنتى - قبيله اى عرب از يك سو, ظهور طبقه تجارى و اشراف مكه از سوى ديگر و در نهايت سستى اخلاق و ظهور زمينه هاى فساد, اجحاف و تبعيض در جامعه آن روز بود. صفات رذيله و ناهنجارى هايى كه در قرآن و متون اسلامى در مورد عصر جاهلى ياد شده از ويژگى هاى اين دوران است. برخى از اين صفات, خاص زندگى بدوى و نافرهيختگى ناشى از آن است, مثل قتل و غارت, افتخار به حسب و نسب و تكاثر, و برخى ديگر, محصول تحولات جديد آن عصر,

مثل ميگسارى, قمار, فحشا, تبعيض و دنياطلبى.بنابراين عصر گذار جامعه قبيله اى عرب موجب بروز دو نوع سبك زندگى در جامعه جزيره العرب گرديد كه در تحولات بعدى حايز اهميت است. از سوى ديگر, اين امر موجب تقسيم جامعه جزيره العرب به دو گروه اصلى شهرنشين و باديه نشين گرديد. تمركز شهرنشينى را مى توان در شهر مكه دانست كه شاخص اين امر محسوب مى گرديد. ديگر مردمان اين سرزمين اغلب در باديه زندگى مى كردند كه هنوز در آن سنت هاى قبيله اى حاكم و رايج بود. زندگى شهرنشينى با تجارت عجين گشته بود و كاروان هاى تجارى مكيان رونق بخش اين منطقه گرديده بود. شهرنشينى مبتنى بر پايه هاى قبيله اى چون روابط نسبى و خونى, نوعى اقتدار سنتى پاتريمونيالستى را براى جزيره العرب, به ويژه در مناطق شهرنشينى, فراهم كرده بود. اشراف قريش با در دست گرفتن قدرت و رهبرى جامعه به سبب داشتن منصب توليت و كليد دار كعبه اين الگوى اقتدار را اعمال مى كردند. چنين الگويى در سطح قبيله اى بدوى در اقتدار شيخ و رئيس قبيله تبلور مى يافت كه قبيله را بر اساس پيوندهاى خونى اداره مى كرد.ظهور اقتدار كاريز ماتيك پيامبر(ص)نافرهيختگى درونى زندگى باديه اى و عدم رشد و شكوفايى فكرى انسان بدوى, پايبندى و تعصب بر حلقه هاى خونى - نسبى, جنگ و غارت از يك سو و ظهور آسيب هاى اجتماعى ناشى از زندگى شهرى و شيوع فساد و ظلم و ستم از سوى ديگر زمينه ساز و مستلزم ظهور مصلحانى در اين جامعه بودند. ظهور پيامبر الهى اسلام پاسخ به مشكلات جامعه جزيره

العرب محسوب مى شود. اصلاح چنين جامعه اى مستلزم شكستن سنت هاى باطل عصر جاهلى و ارائه سنت هاى جديد الهى بود. براين اساس, ترنر مدعى است كه ((در پژوهش معاصر كه درباره شرايط اقتصادى و فرهنگى قرن ششم ميلادى مكه انجام شده است, شواهدى وجود دارند كه مكه از نظر جامعه شناختى براى ظهور شخصيتى كاريزمايى و براى بيان اساسى تر درباره معنويت و مذهب, در مقايسه با آنچه كه يا به وسيله انسانيت قبيله اى و يا به وسيله حنفا ارائه مى شد, آماده تر بود)). به هر حال, رسالت پيامبر اسلام سرآغاز نهضتى اصلاح گرانه و به دست مصلحى مبعوث و حامل وحى الهى بود كه سنت هاى پيشين را كنار زد و سنت هاى نو را بنا نهاد. چنين جايگاهى پيامبر را در منزلت رهبرى كاريزما قرار مى داد كه مى توانست بر اساس آن, سنت ها را جا به جا كند اين بار جايگزين ساختن سنت هاى الهى به جاى سنت هاى جاهلى - قبيلگى. تعبيرهاى مختلقى از خصلت كاريزماتيك پيامبر در زبان عربى پيشنهاد شده است. مكدونالد واژه عربى ((كرامت)) را مترادف اسلامى كاريزماتيك دانسته است. برخى نيز به واژه ((ولايت)) و دباشى واژه ((رسالت)) را پيشنهاد كرده است. به هر حال, مسإله مهم اين است كه اقتدار كاريزماتيك پيامبر چگونه اقتدار سنتى عرب را به چالش كشيد. ابتدا بايد توجه داشت كه ويژگى هاى اقتدار كاريزماتيك پيامبر(ص) بر ابعاد زير مبتنى بود: 1. رهبرى دينى جامعه اسلامى به عنوان حامل وحى الهى 2. نفوذ معنوى و عاطفى پيامبر بر پيروان خويش 3. فرماندهى نظامى 4. رهبرى تشكيلات سياسى

- اجتماعى جامعه اسلامى.كار ويژه هاى اجتماعى اقتدار كاريزماتيك پيامبر را مى توان ابتدا حذف و رد ابتناى جامعه بر صرف پيوندهاى خونى و نسبى دانست. پيامبر اسلام با بيان آموزه دينى ((ان إكرمكم عندالله إتقيكم)),(8) ايمان دينى را مبناى منزلت اجتماعى و روابط اجتماعى دانست و در نتيجه تعصبات كور قبيله اى و نسبى را رد كرد. بر اين اساس تفاوت هاى قومى - قبيله اى كه در عصر جاهلى اساس تمايز و امتياز بين اعراب بود, درهم كوبيده شد و به جاى آن برادرى و اخوت اسلامى بين تمامى مسلمانان ترويج شد: ((انما المومنون اخوه)).(9)كار ويژه ديگر, نفى امتيازات اشرافى و ترويج ايده برابرى انسان ها جز در ايمان و تقوا بود. در حالى كه كار ويژه نخست مستقيما عليه سنت هاى قبيله اى باديه نشينى جهت گرفته بود, كارويژه اخير عليه امتيازات موهوم قبايل شهرنشين جهت دهى شده بود. بر اين اساس, ايده هاى برابرى و برادرى اسلامى توإمان شاخص هاى اجتماعى جامعه سنتى عرب را, چه در زندگى بدوى بيابانى و چه در زندگى شهرى, فرو مى ريخت و به جاى آنها شاخص هاى جديد ايمان و تقرب به خداوند را مطرح مى كرد همچنين شايسته سالارى در تعيين فرماندهان نظامى چون اسامه, به جاى شيخ سالارى سنتى عرب نشست.علاوه بر كارويژه هاى اجتماعى مهم اقتدار كاريزماتيك پيامبر, توجه به ابلاغ و تلاش براى اعمال و تثبيت شريعت الهى نيز در جامعه اسلامى به جاى سنت هاى جاهلى ضرورى است. اين بعد به قوانين الهى درباره انسان و رد باورهاى خرافى جاهلى مربوط مى شود. از آن جا كه شريعت الهى

مبناى عمل فردى و اجتماعى جامعه اسلامى تلقى مى شد و خود آن چنان گسترده و فراخ بود تا تمامى نيازهاى فردى و اجتماعى جامعه اسلامى را تإمين كند, طبيعى بود كه اقتدار سياسى نيز كاملا متناسب و متلائم با آن باشد. به تعبير ديگر اقتدار كاريزماتيك پيامبر(ص) از يك جهت سنت هاى جاهلى را از بين برد و از جهتى ديگر ارائه كننده سنت هاى الهى جديد بود.اما به رغم امكان و در واقع امر الهى در تداوم شريعت محمدى, اقتدار كاريزماتيك آن حضرت با رحلت ايشان به پايان رسيد و در فرايند جانشينى آن حضرت مسإله ماهيت و ويژگى اقتدار دوباره مطرح گرديد.فرايند عادى سازى اقتدار كاريزماتيك پيامبر و ظهور اختلافات دينى سياسى همان طور كه ماكس وبر متذكر شده است, اقتدار كاريزمايى ذاتا امرى مقطعى و تحول پذير است و در نتيجه به يكى از دو نوع اقتدار سنتى يا قانونى تبديل مى شود:سيادت كاريزمايى در شكل و حالت اصيل خود داراى سرشتى غير معمول است. اين سيادت عبارت است از مناسبات اجتماعى شديدا شخصى كه به اعتبار و اثبات خصايص كاريزمايى بستگى دارد.(10) وبر خود شش بديل مختلف براى كاريز ما مطرح كرده است. آنچه در بحث ما حايز اهميت است و ماهيت تحولات پس از پيامبر به طور كلى و عصر حكومت علوى را به طور خاص تبيين مى كند, توجه به چگونگى جانشينى آن حضرت است. بحث جانشينى آن حضرت در آغاز, مهم ترين اختلاف امت اسلامى, به تعبير شهرستانى, پس از پيامبر بوده است. در اين جا ديدگاه هايى مختلف در قالب فرقه هاى مختلف اسلامى تبلور مى

يابد اما مسإله ديگرى نيز كه اهميت دارد بررسى عوامل تعيين كننده اين بديل هاست. در مورد اسلامى حداقل سه بديل عمده براى اقتدار كاريزماتيك پيامبر مطرح شده است: اقتدار مبتنى بر نظريه سياسى خلافت اهل تسنن اقتدار مبتنى بر نظريه امامت تشيع اقتدار جامعه اسلامى مبتنى بر نظريه خوارج. اين بديل ها هر كدام محصول تلقى خاصى از ماهيت اقتدار اسلامى است كه به نظر مى رسد در برخى موارد كاملا متإثر از پايگاه اجتماعى معتقدان آن مى باشد. همچنين توجه به عوامل تعيين كننده ديگر نيز لازم است. به نظر مى رسد يك عامل مهم و قابل توجه بازخيزى الگوهاى اقتدار سنتى عرب پيش از اسلامى در تلفيق با برخى از الگوهاى اسلامى است. بدون ترديد الگوى اقتدار سنتى عرب در دوره پيامبر(ص) از بين نرفته بود و در لايه هاى زيرين به صورت پنهان نهفته باقى مانده بود. شايد بتوان نخستين و مهم ترين نمود بازگشت سنت هاى پيش از اسلامى را در سقيفه بنى ساعده مشاهده كرد. با تجمع انصار اوس و خزرج و برخى از مهاجران در سقيفه اولا, تجمع در سقيفه كه سمبل تجمع سنتى عرب براى حل و فصل امور بود, جايگزين تجمع در مسجد شد كه نماد اسلامى همفكرى و شورا و حل و فصل امور اجتماعى چون جهاد و... بود ثانيا, در انتخاب خليفه به برترىهاى قومى قبيله اى خود استناد كردند كه معيار و شاخص عصر جاهلى بود, به جاى استناد به ايمان و تقوا. ديگر نمودهاى بازگشت الگوهاى سنتى عرب عبارتند از: تداوم ادعاى برترى قريش بر ديگران, تداوم دشمنى هاى قبيله اى, ادعاى

برترى عرب بر عجم, انتخاب خليفه دوم توسط خليفه اول يا برگزارى شورا در خليفه سوم. عادى سازى اقتدار كاريزماتيك در معناى خاص خود, در جامعه سنى و اكثريت مسلمانان مصداق پيدا كرد. ريشه چنين گرايشى را برخى در نهاد تجارت مكى جست وجو كرده اند. طبق اين ديدگاه (( ضرورت هاى اقتصادى تشكيلات مسلمانان را به ويژه كسانى را كه با تجار مكه در ارتباط بودند, بر آن داشت تا نظام اجتماعى - سياسى با ثبات و عادىترى همساز با فعاليت هاى تجارى در پيش گيرند)).(11) بر اين اساس, اقتدار متمركز پيامبر به شمارى از اجزاى مختلف تقسيم شد كه هر طبقه اى يكى از اين حوزه ها را به خود اختصاص مى داد. بارزترين نمود آنها اختصاص اقتدار سياسى به خليفه, اقتدار قضايى به قضات و مسووليت هاى دينى به علما بود. در قرائت سنى از اقتدار اسلامى, اقتدار كاريزماتيك پيامبر با تلفيقى از عناصر سنتى اقتدار جاهلى خود در صدد عادى شدن و به تعبير ديگر سنتى شدن است. در چنين نمودى, كاريزما خود به سنت منحل مى گردد كه وبر نيز پيش بينى كرده بود. محمل چنين انتقالى را مى بايد فرايند شهرنشينى و تجارت مكه دانست كه در جست وجوى زندگى عادى و آرام براى پيگيرى مجدد فعاليت خويش بود. در اين جا بود كه زمينه بازگشت الگوهاى سنتى اقتدار عرب به تدريج فراهم مى گرديد. ويژگى ديگر اقتدار سنتى عرب كه برخى بدان اشاره كرده اند, يعنى ويژگى پسينى بودن نظريه خلافت يا به تعبير ديگر تقدم امر واقع بر نظريه (12), بدون شك بى ارتباط با چنين فرايندى

نيست. فرايند عادى سازى تنها شامل نظريه خلافت نيست اما چنين فرايندى در ديدگاه هاى ديگر ويژگى كاملا متفاوتى به خود گرفت. الگوى منتخب اقتدار سياسى در ديدگاه شيعى را هرگز نمى توان مشمول اصطلاح ((عادى سازى)) وبرى قرار داد. طبق الگوى اقتدار سياسى شيعى, جانشين پيامبر(ص) يا امام شيعى از سوى پيامبر و به فرمان الهى انتخاب شده و مانند پيامبر از ويژگى شخصى كاريزماتيك برخوردار است. عصمت و اعلميت امام دو شرط اصلى امام هستند كه او را فراتر از انتخاب مردم قرار مى دهد. در اين الگو, كاريزما به جاى ((عادى شدن)), ((نهادينه شدن)) است. برخى با توجه به ويژگى مقطعى و به تعبيرى ساختار شكنانه اقتدار كاريزماتيك, تلاش براى ((نهادينه شدن كاريزما)) را در نظريه شيعى امرى پارادوكسيكال گرفته و در نتيجه سعى كرده اند تاريخ پر تلاطم و پرفراز و نشيب و ناآرام شيعى را محصول چنين تناقض درونى اعلام كنند.(13)به نظر مى رسد چنين استنتاجى بيشتر معلول عدم فهم منطق درونى نظريه امامت شيعى است تا تناقض درونى خود نظريه. از ديدگاه شيعى سعادت اين جهانى و آن جهانى انسان از طريق هدايت تشريعى و تحت رهبرى هادى الهى تإمين مى گردد, و چنين امرى چه در عصر پيامبر و چه پس از او صادق است. برخى چون مونتگمرى وات و ديگران سعى كرده اند تحليل جامعه شناختى ظهور شيعه و اعتقاد به ويژگى هاى خارق العاده در امامان شيعى را ناشى از تإثيرات سنت هاى ايرانى فره ايزدى ازيك سو و سنت هاى پادشاهى ظل اللهى يمن از سوى ديگر معرفى كنند.(14) بر اين اساس, استدلال شده كه

رشد و نمو جريانات شيعى در اين مناطق متإثر از سنت هاى پيشين آنهاست.چنين تحليل هاى جامعه شناختى صرف بر اساس تشابهات درونى پديده ها, اين چنين تعميمات نادرستى را نيز در بر دارد. منطق درونى اقتدار كاريزماتيك پيامبر اسلام خود قوىترين دليل است كه چنين ديدگاهى منشإ الهى دارد. بر اين اساس, پيش از تحليل جامعه شناختى, شناسايى زمينه هاى نزج و گسترش چنين ديدگاهى پس از پيامبر ابتدائا مى بايست با نگاهى كلامى الگوى اقتدار مورد نظر پيامبر را براى پس از خويش شناسايى كرد. از نگاه شيعى توصيه هاى پيامبر در مورد امامت حضرت على چنين ويژگى دارند. مضافا اين كه همان طور كه در مباحث فلسفه دين به خوبى مداقه شده, گاهى مراد از منشإ دين, منشإ فاعلى به وجود آورنده آن است و گاهى منشإ گرايش دينداران به آن و گاهى نيز مراد معقوليت اعتقاد به دين مى باشد. (15) بر اين اساس, به رغم گرايش ايرانيان يا مردم يمن به شيعه اين امر تنها حاكى از انگيزش ديندارى آنهاست نه آن كه شيعه محصول گرايش آنها باشد. توجه به چنين نكته اى حايز اهميت است كه مونتگمرى وات و ديگران كاملا از آن غفلت كرده اند. به هر حال, مقصود آن است كه در تحولات اقتدار پس از پيامبر, يكى از الگوهاى اقتدارى مطرح شده, تداوم اقتدار كاريزماتيك پيامبر و بقاى تمركز آن در جانشين اوست. چنين گرايشى به رغم قلت طرفدارانش (نظير عمار ياسر, مقداد, ابوذر غفارى, سلمان و ابن عباس) در سه دهه نخست پس از پيامبر, بعدها شيوع بيشترى يافته و به عنوان شيعه على معروف

گرديدند.واكنش ديگرى كه در قبال مسإله جانشينى اقتدار كاريزماتيك پيامبر مطرح شده, تحولى است كه به دهه چهارم هجرى و پيدايش گروه خوارج مربوط مى شود كه ارتباط وثيقى با بروز يكى از بحران هاى حكومت حضرت على, يعنى جنگ نهروان, دارد. از نگاه خوارج, اسلام و اقتدار كاريزماتيك با پيام آسمانى خويش نداى برادرى و برابرى انسان ها را سر داده و سنت هاى قبيله اى عرب مبتنى بر روابط خونى و سنت هاى باطلى جاهلى را منسوخ ساخته بود از اين رو آنها با تإكيد بر نوعى دموكراسى مساوات طلبانه دولت ستيز, از يك سو اقتدار سنى را رد كردند و از سوى ديگر با تعميم اقتدار كاريزماتيك به كل جامعه, از هر قشر و قبيله اى كه باشد, اقتدار متمركز كاريزماى شيعى را نپذيرفتند. نكته حايز اهميت درباره خوارج, پايگاه اجتماعى آنهاست. خوارج اوليه عمدتا ازميان قبايل باديه نشين جزيره العرب بودند كه از يك سو از سنت هاى جاهلى عرب به ستوه آمده بودند و در نتيجه, پيام اسلام را مرهمى بر دردهاى ديرين جامعه خويش يافته بودند, و از سوى ديگر, تبعيض ها و اقدامات سه خليفه نخست, به ويژه خليفه سوم, آنها را سرخورده كرده بود. همچنين به جهاتى فاقد قدرت تفكر و تميز لازم براى تشخيص حق از باطل نيز بودند. بدون ترديد رويارويى همزمان آنها در برابر على(ع) و معاويه, محصول چنين سزاجتى بوده است.مسإله اقتدار كاريزماتيك پيامبر(ص) و كنار زده شدن الگوى سنتى اقتدار جاهلى توسط پيامبر مسإله حايز اهميتى در تاريخ صدر اسلام بوده است. آغاز شدن فرايند ((عادى سازى اقتدار كاريزماتيك)) پس از رحلت

آن حضرت نيز بى ارتباط با ماهيت اقتدار كاريزماتيك ايشان نبوده است. هر چند از نگاه شيعى تكليف اقتدار اسلامى پس از پيامبر نيز به سبب برگزيدن شخصى كاريزما مشخص گشته بود اما برخى نيروهاى اجتماعى موجود تلاش كردند با آغاز فرايند ((عادى سازى اقتدار كاريزماتيك)) با احياى برخى سنت هاى جاهلى عرب, اقتدار ديگرى را به منصه ظهور برسانند. چنين تلاشى با حاكم شدن مجدد تعصبات قبيله اى و اشرافى قريشى همراه گرديد كه نتايج تلخ آن را با فعال شدن شكاف هاى اجتماعى موجود جامعه جزيره العرب مشاهده مى كنيم.فعال شدن شكاف هاى اجتماعى در عصر حكومت علوى(ع)طبق نظريه شكاف هاى اجتماعى, زندگى سياسى هر جامعه اى به شيوه هاى گوناگون تحت تإثير شكاف هاى اجتماعى خاص آن كشور و نحوه صورت بندى آن شكاف ها قرار مى گيرد. از حيث تإثير گذارى نيز اين شكاف هاى اجتماعى به شكاف هاى فعال و غيرفعال تقسيم مى شوند. همچنين شكاف هاى اجتماعى به شكاف هاى تاريخى, ساختارى و تصادفى نيز تقسيم مى شوند. آنها همچنين به لحاظ موقعيت شان نسبت به يكديگر مى توانند به شكاف هاى متقاطع و متراكم و متوازى تقسيم شوند. جامعه نيز بر حسب شكاف هاى اجتماعى موجود در آن مى تواند به جامعه تك شكافى, دو شكافى و چند شكافى تقسيم شود.(16) بدون ترديد تطبيق نظريه شكاف هاى اجتماعى بر عصر حكومت على و شناسايى شكاف هاى فعال شده موثر در زندگى سياسى آن عصر, ما را براى فهم بهتر خصوصيات سياسى - اجتماعى آن دوره يارى خواهد كرد.در يك نگاه فكرى مى توان شكاف هاى موجود در آن

عصر را به طريق زير تقسيم بندى كرد:1. شكاف قريشى - غيرقريشى: هر چند چنين شكافى در سقيفه به صورت جدى مطرح گرديد اما با استناد ابوبكر به حديث ((الائمه من قريش)), اين امر تا چند قرن مسكوت و غير فعال باقى ماند. شكاف بالقوه بين انصار و مهاجران نيز تابعى از همين شكاف بود و در نتيجه غيرفعال باقى ماند.2. شكاف ميان هاشميان - امويان: هر چند ريشه هاى چنين شكافى به گذشته دور و نياكان پيامبر اسلام بر مى گشت و حتى برخى جنگ هاى عصر پيامبر نيز بر اين شكاف بار شد اما چنين شكافى با روى كار آمدن عثمان از بنى اميه و به كار گمارده شدن بنى اميه فعال گرديد. تإثير عينى آن جنگ صفين مى تواند باشد.3. شكاف ميان اشراف شهرنشين - باديه نشينان: تفكيك جامعه جزيره العرب به قبايل شهرنشين و باديه نشين سال ها قبل صورت گرفته بود. گسترش فتوحات اسلامى نيز در عصر پس از پيامبر, مى توانست به نحوى اين شكاف را تشديد كند. در دوره پيامبر اسلام با ترويج برادرى و برابرى چنين شكافى عملا غيرفعال شده بود. در دوره خلفاى اول و دوم نيز چنين شكافى غيرفعال باقى ماند مضافا اين كه فتوحات اسلامى اذهان مردم را به خود مشغول كرده بود و زمينه فعال شدن براى آن مهيا نبود. در عصر خلافت عثمان با تبعيض هاى خويشاوندى او عمده اعتراضات از بلاد عراق و قبايل موجود در آن عليه او شكل گرفت و در نتيجه زمينه فعال شدن آن تا حدودى فراهم گرديد.در نهايت نمود بارز و عينى آن را مى توان

در جنگ نهروان و اعتراض مردمان زاهد ولى ساده متعلق به قبايل باديه نشين, به ويژه قبيله تميم, مشاهده كرد. در اين نبرد كه بر سر فهم قرآن و سنت اسلامى شكل گرفت, باديه نشينان عرب كه پايگاه اجتماعى عمده خوارج بود, در جست و جوى برابرى و برادرى كامل, حكميت را رد و بر حضرت على شوريدند.4. شكاف ميان مومنان راستين - منافقين فرصت طلب: شكاف ميان مومنان و منافقان را در عصر پيامبر نيز مشاهده مى كنيم. آيات بسيارى در قرآن, به ويژه سوره منافقين, به معرفى چهره منافقان مى پردازد اما فراهم شدن ثروت و قدرت پس از پيامبر, زمينه رقابت و بلند پروازى برخى افراد را برانگيخت: برخى منافقان پيشين بودند و برخى با طمع به مال دنيوى و قدرت و يا حفظ اموال غير مشروع خويش از راه راست منحرف و روياروى حضرت على قرار گرفتند. جنگ جمل را تا حدودى مى توان نتيجه فعال شدن اين شكاف دانست. رويارويى افرادى چون طلحه و زبير و كمك مالى يعلى بن منيه ساز و برگ جنگ را با على(ع) فراهم كرد. چنان كه شيخ مفيد در كتاب الجمل اشاره كرده است,(17) وجه جامع آنها را مى توان خروج از ايمان واقعى دانست.5. شكاف ميان سنت هاى اسلامى _ سنت هاى عصر جاهلى: چنين شكافى محصول باز خيزى و احياى مجدد برخى سنت هاى جاهلى غير اسلامى پس از عصر پيامبر اسلام مى باشد. چنين شكافى با برخى از شكاف هاى فوق تطابق مى يابد. بروز چنين شكافى را مى توان طبق نظريه دباشى درباره تعارض الگوى اقتدار كاريزماتيك پيامبر با الگوى

دوباره احيا شده اقتدار سنتى عرب جاهلى توضيح داد. در مجموع چنين شكافى را مى توان موكد شكاف هاى فوق نيز دانست.الگوى تركيبى شكاف هاى اجتماعى اين عصرمهم ترين شكاف هاى اجتماعى فعال عصر حضرت على را مى توان چهار شكاف اجتماعى اخير دانست. به نظر مى رسد در هر كدام از تحولات و وقايع سياسى مهم حكومت حضرت على, يك يا دو شكاف فوق عامل اصلى بوده است. با توجه به سه واقعه مهم حكومت آن حضرت: جنگ جمل, جنگ صفين و جنگ نهروان, نحوه تركيب اين شكاف ها را بررسى مى كنيم.1. جنگ جمل اين جنگ محصول رويارويى ميان پايبندى به سنت هاى اصيل اسلامى و سنت هاى جاهلى احيا شده از يك سو و رويارويى ميان مومنان راستين با منافقان و فرصت طلبان از سوى ديگر بود. خواسته هاى ناصحيح طلحه و زبير از بيت المال مسلمانان, ترس افرادى كه مى ترسيدند حضرت على اموال ناحق ايشان را باز پس بگيرند, عقده هاى ديرينه سوار جمل و ديگران همگى نمودهاى نفاق و زياده خواهى هستند و تإكيد على بر حق صرفا بر كتاب و سنت پيامبر اكرم و پرهيز از سيره شيخين همگى مظهر ايمان اصيل و سنت ناب اسلامى است. الگوى شكاف اجتماعى فوق رامى توان به صورت زير ترسيم كرد:در واقعه جمل دو شكاف فعال ايمان اصيل - نفاق و فرصت طلبى و نيز شكاف سنت اسلامى - جاهلى به صورت متراكم كنار هم قرار گرفتند و شكاف هاشمى - اموى هنوز فعال به نظر نمى رسد, هر چند نيمه فعال مى تواند تلقى شود.2. جنگ صفيندر جنگ صفين مهم

ترين رويارويى ميان امويان و هاشميان و نيز تقابل ايمان اصيل بانفاق و فرصت طلبى بود و شكاف شهرنشينى - باديه نشينى هنوز غيرفعال بود. اين جا نيز دو شكاف فوق به صورت متراكم يكديگر را تقويت و زمينه تعارض را فراهم مىآوردند. در اين واقعه, شكاف سنت اسلامى - سنت جاهلى نيز فعال بود.نتيجه آن كه جامعه بر اساس شكاف هاى فوق كاملا روياروى هم قرار گرفته بود.3. جنگ نهرواندر اين جا حادثه جنگ عمدتا بر شكاف باديه نشينى - شهرنشينى استوار شده و تعارض سنت اسلامى - جاهلى فعال و تعيين كننده نبود, زيرا فرض آن است كه خوارج خود از سنت جاهلى كاملا ناراضى هستند. شايد بتوان الگوى اين جنگ را به صورت الگوى تك شكافى فعال زير نشان داد:البته بايد توجه داشت كه در ترسيم چنين الگويى به ورود برخى باديه نشينان مومن و آگاه نيز اذعان كرد اما الگو سازى بر اساس مدل اكثريت صورت گرفته است.نتيجه گيرىنوشتار حاضر صرفا در صدد ارائه پيشنهاد الگويى نظرى براى تحليل جامعه شناختى مشكلات حكومت حضرت على(ع) بود. چنين الگويى از يك سو مبتنى بر نظريه اقتدار كاريزماتيك و فرايند عادى سازى آن, از ماكس وبر, مى باشد و از سوى ديگر در صدد است تا متوجه سازد كه براى تعيين بديل هاى مختلف كاريزماتيك از يك سو و تحليل پديده هاى سياسى اين عصر از سوى ديگر, توجه به نظريه شكاف هاى اجتماعى و تإثير آنها بر زندگى سياسى ضرورى است. در مورد شناسايى و تطبيق شكاف هاى فوق بر حكومت حضرت على, ممكن است اصلاحاتى لازم باشد و مدل هاى فوق

صرفا به عنوان پيشنهاد اوليه مطرح مى گردد.پى نوشت ها* . حجه الاسلام والمسلمين غلامرضا بهروزلك, دانشجوى دكترى علوم سياسى دانشگاه تربيت مدرس.Dabashi, Authority in Islam (New Brunswick, Transaction Pubishers, 1980). Hamid .12. ر.ك: ويليام مونتگمرى وات, فلسفه و كلام اسلامى, ترجمه ابوالفضل عزتى (تهران: انتشارات علمى و فرهنگى, 1370) ص 19 - 54 براياترنر, ماكس وبر و اسلام, ترجمه سعيد وصالى (تهران: نشر مركز, 1379) ص 37 - 67.3. ماكس وبر, اقتصاد و جامعه, ترجمه عباس منوچهرى و ديگران (تهران: انتشارات مولى, 1374) ص 402 - 450.Sayer, Method in Social Science: Arealistic Approach (London: Routledge, . See: A .4 .(1996History of the Arabs (New york: St.Martin's Press, 1970) P.8 Cited From: P.Hitti, .H.Dabashi, op.eit,P.18. 56. در مورد قصى بن كلاب و اقدامات او ر.ك: احمد بن ابى يعقوب, تاريخ يعقوبى, ترجمه محمد ابراهيم آيتى (تهران: مركز انتشارات علمى و فرهنگى, چاپ سوم, 1362) ج1, ص 304 - 311.7. برايان ترنر, پيشين, ص 48.8. حجرات (49) آيه 13.9. همان, آيه 10.10. ماكس وبر, پيشين, ص 402.H.Dabashi, op.cit, P.84. .1112. حاتم قادرى, تحول مبانى مشروعيت خلافت (تهران: انتشارات بنيان, 1375).H.Dabashi, op.cit, P.120. .1314. ويليام مونتگمرى وات, پيشين, ص 41.15. ر.ك: ابوالقاسم فنايى, درآمدى بر كلام جديد و فلسفه دين (قم: نشر معارف, 1377) ص 85 - 100.16. حسين بشيريه, جامعه شناسى سياسى (تهران: نشر نى, 1374) ص 95 - 99. 17. شيخ مفيد, الجمل (قم: مكتبه الداورى, بى تا) ص 121.

*http://www.psas.ir

وظيفه علوم اجتماعي طرح پيشگويي هاي تاريخي است، و پيشگويي هاي تاريخي لازمند اگر بخواهيم در سياست به طريق عقلاني پيش برويم. من اين آموزه را «تاريخگرايي»1 خواهم ناميد. تاريخگرايي را من بازمانده يكي از خرافات كهن مي دانم، هر چند مومنان به آن معمولاً اعتقاد راسخ دارند كه تاريخگرايي نظريه اي بسيار نوين و پيشرو و انقلابي و علمي است. اصول اعتقادي تاريخگرايي - عبارت از اينكه وظيفه علوم اجتماعي طرح پيشگويي هاي تاريخي است، و اين پيشگويي هاي تاريخي در هر نظريه عقلاني لازمند - امروزه موضوع روزند زيرا بخشي از فلسفه اي را تشكيل مي دهند كه علاقه دارد نام خود را «سوسياليسم علمي» يا «ماركسيسم» بگذارد. از اين رو، تحليل من از نقش پيش بيني و پيشگويي ممكن است انتقاد از روش تاريخي ماركسيسم توصيف شود، حال آنكه بواقع به آن گونه تاريخگرايي كه ويژگي ماركسيسم است محدود نمي شود و هدف آن عموماً انتقاد از تاريخگرايي است. با اينهمه، تصميم دارم به نحوي صحبت كنم كه گويي ماركسيسم عمده هدف يا يگانه هدف حمله من است زيرا مي خواهم از اين اتهام بپرهيزم كه پنهاني به ماركسيسم زير عنوان «تاريخگرايي» حمله مي كنم. به هر حال خوشوقت خواهم بود اگر به خاطر بسپاريد كه هر گاه از ماركسيسم نام مي برم، منظورم چند فلسفه تاريخ ديگر نيز هست زيرا مي خواهم از روش تاريخي معيني انتقاد كنم كه بسياري از فيلسوفان قديم و جديد آن را معتبر دانسته اند ولي آرايشان در سياست با آراي ماركس تفاوت وسيع داشته است.در مقام انتقاد از ماركسيسم، خواهم كوشيد از كاري كه برعهده

گرفته ام تعبيري ليبرالي داشته باشم. به خود اين آزادي را خواهم داد كه از ماركسيسم نه تنها انتقاد، بلكه از بعضي از مدعياتش دفاع كنم؛ و دست خود را باز خواهم گذارد كه آموزه هايش را بشدت ساده كنم.يكي از نكاتي كه در آن با ماركسيست ها احساس همدلي مي كنم، پافشاري آنان بر اين است كه مشكلات روزگار ما عاجلند و فيلسوفان بايد با اين مسائل روبرو شوند، و ما نبايد صرفاً به تفسير و تاويل جهان قانع شويم، بلكه بايد به تغيير آن كمك كنيم. من با اين نگرش بسيار احساس همدلي مي كنم، و اينكه اين مجمع «انسان و جامعه» را موضوع كار خويش قرار داده است، نشان مي دهد كه نياز به بحث درباره اين مشكلات وسيعاً مورد تصديق است. خطر مرگباري كه بشر با آن دست به گريبان شده - و بي گمان بزرگترين خطر در سراسر تاريخ اوست - نبايد از سوي فيلسوفان ناديده گرفته شود. ولي فيلسوفان _ نه فقط در مقام آدميان يا شهروندان، بلكه به صفت فيلسوف - چه كمكي از دستشان ساخته است؟ بعضي از ماركسيست ها اصرار دارند كه مشكلات عاجل تر از آنند كه بيش از اين بتوان به تامل و مشاهده نشست، و بايد بي درنگ موضع گرفت. ولي ما اگر به عنوان فيلسوف اساساً كاري از دستمان برآيد، هر قدر هم وقت تنگ باشد بايد از اينكه شتابزده نتايج حاضر و آماده را بپذيريم سر باز زنيم. به عنوان فيلسوف بهترين كار اين است مشكلاتي را كه با آنها مواجهيم و چاره هايي را كه گروه هاي مختلف پيشنهاد مي

كنند مورد انتقاد عقلاني قرار دهيم. به طور مشخص تر، معتقدم بهترين كاري كه به عنوان فيلسوف بتوانم انجام دهم، روبرو شدن با مشكلات با در دست داشتن سلاح هاي يك ناقد روش هاست. قصد من پرداختن به اين كار است.2- به عنوان مقدمه، بايد بگويم كه چرا اين موضوع خاص را برگزيده ام. من پيرو مذهب عقلي يا خردگرايم، و مقصودم از اين سخن اين است كه به بحث و مذاكره و استدلال اعتقاد دارم. همچنين معتقدم كاربرد علم در مورد مشكلات برخاسته از حوزه اجتماعي نه تنها ممكن، بلكه مطلوب است. اما چون به علوم اجتماعي اعتقاد دارم، از علوم اجتماعي كاذب بيمناكم.بسياري از همگنان خردگراي من ماركسيست اند؛ مثلاً در انگلستان عده زيادي از فيزيكدانان و زيست شناسان عالي مقام بر پيروي خود از آموزه ماركسيستي تاكيد دارند. آنچه ايشان را به آن جلب مي كند اين است كه ماركسيسم ادعا دارد 1- علم است، 2- پيشرو است،3- روش پيش بيني را اتخاذ مي كند كه علوم طبيعي به آن عمل مي كنند. البته همه چيز به آن ادعاي سوم بستگي دارد. بنابراين من خواهم كوشيد نشان دهم كه اين ادعا ناموجه است، و آن قسم پيشگويي هايي كه ماركسيسم مطرح مي كند از حيث خصلت منطقي بيشتر مانند پيشگويي ها يا نبوت هاي عهد عتيق غتوراتف است تا شبيه فيزيك مدرن.3- در آغاز، روش تاريخي علم ادعايي ماركسيسم را باختصار بيان و آن را نقد مي كنم. البته اجتناب ناپذير است كه بايد مطالب را ساده كنم اما اين ساده سازي به هدف برجسته كردن نكته هاي مهم و تعيين كننده

است.ايده هاي محوري روش تاريخگرايانه و بويژه ماركسيسم به نظر مي رسد چنين باشند؛الف- واقعيت اين است كه خورشيدگرفتگي ها را مي توانيم با دقت بسيار و مدت هاي دراز پيش از وقوع، پيشگويي كنيم. پس چرا نتوانيم انقلاب ها را پيش بيني كنيم؟ اگر يكي از دانشمندان علوم اجتماعي در 1780 حتي از نيمي از معلومات اخترشناسان قديم بابل بهره مند بود، مي توانست انقلاب كبير فرانسه غدر 1789ف را پيش بيني كند.اين ايده بنيادي كه پيش بيني انقلاب ها نيز همانند پيش بيني خورشيدگرفتگي ها امكان پذير است، به تصور زير از وظيفه علوم اجتماعي نشأت مي دهد.ب- وظيفه علوم اجتماعي در اساس با وظيفه علوم طبيعي يكي است، يعني پيش بيني و خصوصاً پيش بيني هاي تاريخي يا به عبارت ديگر، پيش بيني رشد و تكامل اجتماعي و سياسي بشر.ج- وقتي پيش بيني در دست باشد، وظيفه سياست را نيز مي توان معين كرد، يعني تخفيف «درد زايمان» (به اصطلاح ماركس) كه با تحولات سياسي قريب الوقوع پيش بيني شده بستگي اجتناب ناپذير دارد.من نام اين تصورات ساده - بويژه نام اين تصور را كه وظيفه علوم اجتماعي اقدام به پيش بيني هاي تاريخي از قبيل پيش بيني انقلاب هاي اجتماعي است - آموزه تاريخگرايانه علوم اجتماعي مي گذارم؛ و اين ايده را كه وظيفه سياست تخفيف درد زايمان تحولات سياسي قريب الوقوع است، آموزه تاريخگرايانه سياست مي خوانم. اين هر دو آموزه را مي توان بخش هايي از طرح فلسفي وسيع تري دانست كه ممكن است نام آن را تاريخگرايي گذاشت _ يعني اين نظر كه سرگذشت بشر داراي طرح خاصي

است، و اگر بتوانيم از آن پرده برداريم، كليد آينده را به دست آورده ايم.4-من خطوط پيراموني دو آموزه تاريخگرايانه درباره وظيفه علوم اجتماعي و سياست را اجمالاً ترسيم كرده ام و آنها را ماركسيستي خوانده ام. ولي اين آموزه ها به ماركسيسم اختصاص ندارند. بعكس از جمله كهن ترين آموزه هاي جهان به شمار مي روند. حتي در زمان ماركس، نه تنها او كه از اين جهت وارث هگل بود، بلكه جان استوارت ميل كه اين فكر را از غاگوستف كنت به ارث برده بود، هر دو دقيقاً به صورتي كه توصيف شد پيرو آن دو آموزه بودند. در روزگار باستان، افلاطون، و پيش از او هراكليتوس و هسيودوس، قائل به آنها بودند. به نظر مي رسد اين آموزه ها ريشه شرقي دارند. تصور يهود درباره قوم برگزيده - به معناي اينكه تاريخ طرحي دارد كه طراح آن يهوه است -تصوري نوعاً تاريخگرايانه است. اين تصورات بيانگر يكي از كهن ترين روياهاي بشرند؛ روياي پيشگويي و اين انديشه كه بدانيم آينده براي ما چه در چنته دارد، و با سازگار ساختن مشي خود با آن، از اين دانستن سود ببريم.واقعيتي كه اين انديشه ديرينه را پابرجا نگاه مي داشت، توفيق پيشگويي خورشيدگرفتگي ها و حركات سيارات بود. بستگي نزديك آموزه تاريخگرايي با دانش اخترشناسي بوضوح در علم احكام نجوم2 نمايان است.البته نكات تاريخي مذكور به اين مساله ربطي ندارند كه آيا آموزه تاريخگرايانه وظيفه علوم اجتماعي قابل دفاع است يا نه. اين مساله به روش شناسي علوم اجتماعي تعلق مي گيرد.5-آموزه تاريخگرايانه اي كه مي گويد وظيفه علوم اجتماعي پيش بيني تحولات تاريخي است،

به اعتقاد من، قابل دفاع نيست.تصديق مي كنم كه همه علوم نظري، علوم پيش بيني كننده اند. و باز تصديق دارم كه علوم اجتماعي، علوم نظري اند. ولي آيا آنگونه كه تاريخگرايان معتقدند، اين تصديقات مستلزم آن مي شود كه وظيفه علوم اجتماعي پيشگويي تاريخي است؟ ظاهراً چنين به نظر مي رسد، ولي اين صورت ظاهر رخت برمي بندد وقتي فرق روشن بگذاريم ميان آنچه من آن را «پيش بيني علمي»3 مي خوانم و «پيشگويي هاي تاريخي بلاشرط»4. تاريخگرايي از گذاشتن اين فرق قاصر است.پيش بيني هاي عادي در علوم، مشروطند، بدين معنا كه مي گويند بعضي تغييرات (مثلاً دماي آب در كتري) همراه خواهند بود با تغييرات ديگر (مثلاً جوشيدن آب). به عنوان مثالي ساده در زمينه علوم اجتماعي، همان طور كه فيزيكدان به ما مي گويد در بعضي شرايط فيزيكي ديگ بخار خواهد تركيد، اقتصاددان نيز مي تواند به ما بگويد در برخي شرايط اجتماعي - مانند كمبود كالاها، كنترل قيمت ها و مثلاً نبود نظام تنبيهي - بازار سياه به وجود خواهد آمد.پيش بيني هاي علمي بلاشرط را گاهي مي توان از پيش بيني هاي علمي مشروط به اضافه بعضي گزاره هاي تاريخي به دست آورد كه مي گويند شرط هاي مورد بحث برآورده مي شوند. (بر پايه اين مقدمات مي توانيم به وسيله modus ponens غقياس استثناييف به پيش بيني بلاشرط برسيم.) اگر طبيبي تشخيص مخملك داده باشد، ممكن است به كمك پيش بيني هاي مشروط علم پزشكي، اقدام به اين پيش بيني بلاشرط كند كه بيمار او مبتلا به نوعي كهير خواهد شد. ولي البته امكان دارد كه كسي بدون

هيچ يك از اين قبيل توجيهات در يكي از علوم نظري يا به عبارت ديگر، پيش بيني هاي علمي مشروط، پيشگويي هاي بلاشرط كند، مثلاً بر پايه خوابي كه ديده است، و اتفاقاً پيشگويي هايش درست از آب درآيد. مدعاهاي من دوتاست. نخست، واقعيت اين است كه تاريخگرا پيشگويي هاي تاريخي خويش را از پيش بيني هاي علمي مشروط به دست نمي آورد. دوم (كه مدعاي نخست از آن لازم مي آيد) او ممكن نيست به چنين كاري موفق شود زيرا پيشگويي هاي درازمدت را از پيش بيني هاي علمي مشروط فقط به شرط صدق آنها در مورد نظام هاي كاملاً مجزا و ساكن و تكرارشونده مي توان به دست آورد. اينگونه نظام ها در طبيعت بسيار نادرند، و جامعه مدرن يقيناً يكي از آنها نيست.اجازه دهيد اين نكته را كمي بيشتر بسط دهم. پيشگويي خورشيدگرفتگي ها، و در واقع همه پيشگويي هاي مبتني بر نظم فصول (كه شايد كهن ترين قانون طبيعت باشد كه آدمي به فهم آن كامياب شده)، تنها به اين دليل امكان مي پذيرد كه منظومه شمسي ما نظامي ساكن و تكرارشونده است، و چنين است به علت اين امر تصادفي كه به وسيله پهنه هاي عظيم فضاهاي تهي، از ساير منظومه هاي مكانيكي مجزا شده و بنابراين، نسبتاً از تاثيرات خارجي آزاد است. برخلاف عقيده عمومي، تحليل اين گونه نظام هاي تكرارشونده نوعاً كار علوم طبيعي نيست. نظام هاي تكرارشونده مواردي ويژه اند كه پيش بيني علمي در آنها بخصوص چشمگير است - ولي همين و بس. گذشته از اين مورد بسيار استثنايي، يعني منظومه شمسي، نظام هاي تكرارشونده يا

تناوبي خصوصاً در حوزه زيست شناسي به ما شناخته اند. چرخه حيات موجودات انداموار غارگانيسم هاف بخشي از زنجيره رويدادهاي زيستي است. اين زنجيره يا نيمه ساكن است يا بسيار آهسته تغيير مي كند. پيش بيني هاي علمي درباره چرخه حيات موجودات انداموار تا جايي امكان مي پذيرد كه به تغييرات آهسته تكاملي كليت ببخشيم، يعني تا جايي كه نظام زيستي مورد بحث را ساكن تلقي كنيم. بنابراين مثال هايي از اين قبيل را نمي توانيم مبنايي قرار دهيم براي اين ادعا كه روش پيشگويي درازمدت را مي توان در مورد تاريخ بشر به كار بست. جامعه پيوسته در تغيير و تحول است، و تحول آن عمدتاً تكرارشونده نيست. درست است كه تا جايي كه تحول آن تكرارشونده باشد، مي توان بعضي پيشگويي ها كرد. في المثل، در شيوه ظهور اديان و مذاهب نوين يا جباريت هاي جديد، بدون شك گونه اي تكرار وجود دارد؛ و تاريخ پژوهان ممكن است ببينند كه مي توانند به وسيله مقايسه آنها با موارد پيشين - يعني با بررسي شرايط ظهور آنها - تا حدي چنين تحولاتي را پيش بيني كنند. ولي اين نحوه كاربرد روش پيش بيني مشروط چندان كمكي به ما نمي كند زيرا چشمگيرترين جنبه هاي تحولات تاريخي غيرتكراري اند. شرايط تغيير مي كنند، و وضعيت هايي (مثلاً در نتيجه اكتشافات تازه علمي) به ظهور مي رسند بسيار متفاوت با هر چيزي كه هرگز در گذشته روي داده بود. از اين رو توان ما براي پيشگويي خورشيدگرفتگي ها هيچ دليل معتبري نيست كه بتوانيم انقلاب ها را نيز پيش بيني كنيم.اين ملاحظات نه تنها در مورد

تكامل آدمي، بلكه عموماً در مورد تكامل حيات نيز صدق مي كند. هيچ قانوني براي تكامل نيست، فقط اين واقعيت وجود دارد كه گياهان و جانوران تغيير مي كنند يا به عبارت دقيق تر، تغيير كرده اند. تصور قانوني كه جهت و خصلت تكامل را تعيين كند هم نوعاً يكي از اشتباهات قرن نوزدهم است.6-برخي از پژوهندگان امروزي چون پي برده اند كه علوم اجتماعي از پيشگويي تحولات تاريخي آينده ناتوانند، از عقل نااميد شده اند و از طرد آن غو تكيه بر شهود و ايمان و غريزه و احساسف در سياست دفاع مي كنند؛ و چون قدرت پيش بيني را با فايده عملي يكي مي پندارند، علوم اجتماعي را بي فايده مي دانند. يكي از اين طردكنندگان امروزي عقل كه مي خواهد امكان پيش بيني تحولات تاريخي را تحليل كند، چنين مي نويسد؛ «همان عامل عدم يقين كه مبتلا به علوم طبيعي است، در علوم اجتماعي نيز، منتها بيشتر، تاثير مي گذارد و به علت گسترش كمي، هم گريبانگير ساختار نظري است و هم فايده عملي.»5ولي هنوز نااميدي از عقل لازم نيست. فقط كساني كه ميان پيش بيني عادي و پيشگويي تاريخگرايانه فرق نمي گذارند - به عبارت ديگر فقط تاريخگرايان (و تاريخگرايان سرخورده) - ممكن است به اينگونه نتايج مستاصل كننده برسند. فايده عمده علوم فيزيكي پيشگويي خورشيدگرفتگي ها نيست، به همين وجه، فايده عملي علوم اجتماعي نيز به قدرت پيشگويي تحولات تاريخي يا سياسي بستگي ندارد. فقط يك تاريخگراي سرخورده، يعني يكي از كساني كه وظيفه علوم اجتماعي را بر طبق آموزه تاريخگرايي از بديهيات مي داند، وقتي به ناتواني علوم اجتماعي

از پيشگويي پي مي برد، دل به ياس مي سپرد و حتي ممكن است به جايي برسد كه از عقل متنفر شود.7- پس علوم اجتماعي چه وظيفه يي دارند و چگونه مي توانند مفيد واقع شوند؟براي پاسخ گفتن به اين پرسش، نخست به اختصار به ذكر دو نظريه ناپخته درباره جامعه مي پردازم كه بايد از پيش پا برداشته شوند پيش از آنكه به فهم نقش علوم اجتماعي كامياب شويم.اول اين نظريه است كه مي گويد علوم اجتماعي رفتار كليت هاي اجتماعي، مانند گروه ها، ملت ها، طبقات، جوامع و جز اينها را بررسي مي كنند. اين كليت هاي اجتماعي اشيايي تجربي تصور مي شوند كه علوم اجتماعي آنها را بررسي مي كنند به همان شيوه كه زيست شناسي جانوران يا گياهان را مورد بررسي قرار مي دهد. اين راي خام و ناپخته است و بايد رد شود. اصحاب اين نظر كاملاً از اين واقعيت غافلند كه اين (به اصطلاح) كليت هاي اجتماعي عمدتاً در نظريه هاي اجتماعي مردم پسند به صورت فرض مطرحند و اشياي تجربي نيستند. درست است كه بعضي اشياي تجربي وجود دارند مثلاً از قبيل جمعيتي كه اينجا جمع شده اند، ولي حقيقت ندارد كه نام هايي همچون «طبقه متوسط» بر اينگونه گروه هاي تجربي دلالت مي كنند. مدلول آنها قسمي شيء مثالي غايده آلف است كه وجودش به مفروضات نظري بستگي دارد. پس به جاي ابراز اعتقاد به وجود تجربي كليت هاي اجتماعي كه مي توان از آن به اسم جمع گرايي ناپخته6 ياد كرد، بايد خواست پديده هاي اجتماعي، از جمله كليت ها، بر پايه افراد و اعمال و

مناسباتشان تحليل شود. اما اين خواست به آساني ممكن است راي ناصواب دوم و مهمتري به دنبال بياورد كه بايد از پيش پا برداشته شود و مي توان نام آن را نظريه اجتماعي توطئه7 گذارد. بر طبق اين نظر، هر چه در جامعه روي مي دهد - از جمله چيزهايي كه مردم دوست ندارند مانند جنگ و بيكاري و فقر و كمبود- نتيجه نقشه هاي مستقيم بعضي افراد يا گروه هاي قدرتمند است. اين نظر بسيار شيوع دارد، هر چند شك ندارم كه يكي از اقسام بدوي خرافات است. از تاريخگرايي قديم تر است (كه حتي مي توان گفت يكي از متفرعات نظريه توطئه است) و به شكل امروزي نوعاً محصول دنيوي شدن خرافات مذهبي است. اعتقاد به ايزدان هومري كه مسوول فراز و نشيب هاي جنگ ترويا بودند، رخت بربسته است. اما جاي ايزدان هومر را كه بر فراز قله المپ مقام داشتند، اكنون پيران دانشمند صهيون يا انحصارگران يا سرمايه داران يا امپرياليست ها گرفته اند. در مقابل نظريه اجتماعي توطئه البته من بر اين قول نيستم كه توطئه هرگز به وقوع نمي پيوندد. ولي دو چيز مي گويم. نخست، توطئه ها فراوان نيستند و خصلت زندگي اجتماعي را تغيير نمي دهند. به فرض هم كه توطئه ها پايان بپذيرند، باز در اساس با همان مشكلاتي روبه رو خواهيم بود كه هميشه در برابر ما بوده اند. دوم مي گويم توطئه ها به ندرت قرين توفيقند. نتايج به دست آمده قاعدتاً بسيار با آنچه منظور بوده تفا,ت دارند. (در نظر بگيريد توطئه نازي ها را).8- چرا نتايج محصول توطئه قاعدتاً با نتايجي كه

در نظر بوده بسيار تفاوت دارند؟ زيرا، با توطئه يا بي توطئه، اين همان چيزي است كه معمولاً در زندگي اجتماعي اتفاق مي افتد. اين ملاحظه فرصتي به دست مي دهد براي صورت بندي وظيفه اصلي علوم اجتماعي نظري، كه عبارت است از ريشه يابي انعكاس هاي اجتماعي غيرعمدي اعمال عمدي انسان. مثال ساده يي مي زنم. اگر كسي بخواهد در فلان ناحيه فوراً خانه يي بخرد با اطمينان مي توان فرض كرد كه نمي خواهد قيمت خانه ها را در آن ناحيه در بازار بالا ببرد. ولي خود اين واقعيت كه او به عنوان خريدار پا به بازار مي گذارد، گرايشي به بالا رفتن قيمت ها در بازار ايجاد خواهد كرد. نظير اين ملاحظات در مورد فروشنده نيز صادق است. يا براي اينكه از حوزه اي بسيار متفاوت مثال زده باشيم اگر كسي تصميم بگيرد كه خود را بيمه عمر كند، احتمال ندارد قصد او تشويق ديگران به سرمايه گذاري در خريد سهام شركت هاي بيمه باشد. اما كار او به اين امر خواهد انجاميد. پس اينجا آشكارا مي بينيم كه همه پيامدهاي اعمال ما، پيامدهاي قصد شده يا عمدي نيستند؛ و بنابراين نظريه اجتماعي توطئه نمي تواند راست باشد زيرا به معناي قول به اين است كه تمامي رويدادها، حتي آنها كه به نظر نمي رسد كسي قصد ايجادشان را داشته است، نتايج قصد شده كارهاي اشخاص ذي نفع در آن نتايجند. در اين زمينه همچنين بايد يادآور شد كه يكي از نخستين كساني كه بر اهميت اين نتايج نامقصود يا قصد نشده از نظر علوم اجتماعي تاكيد داشت، خود كارل ماركس بود.

او در اظهارات پخته تر خويش مي گويد كه همه ما در دام نظام اجتماعي گرفتار شده ايم. سرمايه دار توطئه گري اهريمن صفت نيست؛ كسي است كه اوضاع و احوال او را به زور مجبور مي سازد آنگونه عمل كند كه مي كند، و مسووليت وي درباره وضعيت موجود بيش از پرولتر نيست.اين نظر ماركس- شايد به دلايل تبليغاتي يا شايد به اين دليل كه نزد مردم مفهوم نمي شد- اكنون رها شده و نظريه ماركسيستي عاميانه اي داير بر وجود توطئه عمدتاً جاي آن را گرفته است. اين امر به منزله افت يا سقوط است- سقوط از ماركس به گوبلس.8 با اينهمه، روشن است كساني كه معتقدند مي دانند چگونه در دنيا بهشت بسازند، نمي توانند از اتخاذ نظريه توطئه خودداري كنند. يگانه علت اينكه به ايجاد آن بهشت كامياب نشده اند، نيات خباثت آميز شيطاني است كه در وجود جهنم نفع مسلم دارد.9-اين نظر كه وظيفه علوم نظري كشف پيامدهاي قصد نشده اعمال ما است، علوم مزبور را به علوم طبيعي آزمايشي بسيار نزديك مي كند. اين تشبيه را نمي توان در اينجا بيش از اين بسط داد، ولي مي توان ملاحظه كرد كه آن هر دو ما را به سوي صورت بندي قواعدي عملي در تكنولوژي سوق مي دهند كه نشان مي دهند قادر به چه كارهايي نيستيم.قانون دوم ترموديناميك را مي توان در قالب اين هشدار تكنولوژيك بيان كرد كه «نمي توانيد ماشيني بسازيد كه صد درصد بازده داشته باشد.» شبيه اين قاعده در علوم اجتماعي از اين قرار خواهد بود كه «نمي توانيد بدون افزايش بهره وري، درآمد واقعي

جمعيت شاغل را بالا ببريد.» مثال فرضيه اي نويد بخش در اين حوزه كه عموماً پذيرفته نيست- يا، به عبارت ديگر، مساله اي هنوز معلق- چنين است؛ «نمي توانيد بدون تورم، سياست اشتغال كامل داشته باشيد.» اين مثال ها ممكن است نشان دهند علوم اجتماعي از چه جهت اهميت عملي دارند. البته به ما امكان پيشگويي هاي تاريخي نمي دهند، اما احياناً تصوري از اين امر به ما مي دهند كه در حوزه سياست چه مي توان و چه نمي توان كرد.ديديم كه آموزه تاريخگرايي قابل دفاع نيست، ولي اين نبايد ما را به ترك ايمان به علم يا عقل برساند، زيرا، بعكس، باعث روشن بيني بيشتر نسبت به نقش علم در زندگي اجتماعي مي شود كه گرچه نقشي محدود است، اما كمك مي كند كه حتي پيامدهاي دورتر كارهاي ممكن را بهتر بفهميم يا، به عبارت ديگر، در انتخاب اعمالمان خردمندتر باشيم.10-حذف آموزه تاريخگرايي، ماركسيسم را تا جايي كه ادعاهاي عملي آن مطرح باشد، يكسره نابود مي كند. اما هنوز مدعيات فني تر يا سياسي تر ماركسيسم نابود نمي شود داير بر اينكه فقط انقلاب اجتماعي، يعني درآوردن نظام اجتماعي به شكلي كاملاً نو، قادر به ايجاد شرايط اجتماعي درخور زندگي آدمي است. من اينجا وارد بحث درباره هدف هاي بشردوستانه ماركسيسم نخواهم شد. بسياري چيزها در آن هدف ها وجود دارد كه مي بينم براي من پذيرفتني است. به عقيده من، آنچه به ماركس و بسياري از پيروانش الهام مي بخشيد و سرچشمه الهام اغلب ماست، اميد به كاهش بينوايي و خشونت و افزايش آزادي است.ولي اعتقاد راسخ دارم كه اين هدف ها

با روش هاي انقلابي تحقق پذير نيستند بلكه بعكس، روش هاي انقلابي فقط اوضاع را بدتر خواهند كرد، يعني به رنج هاي غيرضروري خواهند افزود، به خشونت بيشتر و بيشتر منجر خواهد شد، و لزوماً آزادي را نابود خواهند كرد.اين موضوع روشن تر مي شود وقتي توجه كنيم كه انقلاب هميشه چارچوب نهادي و سنتي جامعه را نابود مي كند و همراه با آن، ناگزير همان مجموعه ارزش هايي را به خطر مي افكند كه براي تحقق آنها برپا شده بود. در واقع هر مجموعه اي از ارزش ها تنها تا جايي ممكن است از معنا و اهميت اجتماعي برخوردار شود كه سنتي اجتماعي براي پشتيباني از آنها وجود داشته باشد. اين حكم در مورد هدف هاي انقلاب نيز مانند ساير ارزش هاي يكسان صادق است.ولي اگر شروع كنيد به انقلابي كردن جامعه و ريشه كني سنت هاي آن، نمي توانيد اين جريان را اگر خواستيد يا هرگاه خواستيد پايان دهيد. در انقلاب، همه چيزها، از جمله هدف هاي انقلابيون خيرخواه، زير سوال مي روند. اين هدف ها برخاسته از جامعه و ضرورتاً جزيي از آنند- اما جامعه اي كه انقلاب آن را نابود مي كند.بعضي از افراد مي گويند اشكالي در اين كار نمي بينند، و بالاترين آرزويشان پاك كردن كامل بوم و ايجاد يك «لوح پاك و سفيد» اجتماعي و از سر گرفتن همه چيز با ترسيم يك نظام اجتماعي يكسره نوين است. ولي چنين كساني نبايد متعجب شوند اگر ببينند كه با نابودي سنت، تمدن نيز همراه آن رخت برمي بندد. آنان خواهند ديد كه بشر به وضعي برگشته است كه آدم

و حوا از آن شروع كردند، يا- به بياني كمتر متاثر از كتاب مقدس- به وضع حيوانات رجعت كرده است. آنگاه از انقلابگران پيشرو كاري به جز اين ساخته نخواهد بود كه جريان آهسته تكامل آدمي را باز از سر بگيرند (و شايد پس از چند هزار سال دوباره به دوره سرمايه داري ديگري برسند، و سپس به انقلاب همه گير ديگري، و در پي آن، باز رجعت به حيوانات و همين طور الي آخر تا ابد). به عبارت ديگر، هيچ دليلي در دنيا نيست كه جامعه اي كه مجموعه ارزش هاي سنتي آن نابود شده است، به خودي خود جامعه اي بهتر شود- مگر به معجزات سياسي9 معتقد باشيد، يا اميد ببنديد كه به محض دفع توطئه سرمايه داران شيطان صفت، جامعه طبيعتاً خوب و زيبا خواهد شد.البته ماركسيست ها به چنين چيزي اذعان نخواهند كرد. اما نظر ماركسيستي- يعني عقيده به اينكه انقلاب اجتماعي به پيدايش جهان بهتري خواهد انجاميد- فقط با پذيرفتن فرض هاي تاريخگرايانه ماركسيسم قابل درك است. اگر بر پايه پيشگويي تاريخي معتقد باشيد كه نتيجه انقلاب اجتماعي جبراً چه خواهد بود و اگر علم داشته باشيد كه آن نتيجه جامع هر چيزي است كه به آن اميد بسته ايد، در آن صورت- ولي فقط در آن صورت- مي توانيد انقلاب را با همه رنج ها و محنت هاي بي حساب آن وسيله يي براي رسيدن به هدف خوشبختي هاي بي حساب بدانيد. اما همين كه آموزه تاريخگرايي را حذف كنيد، نظريه انقلاب يكسره غيرقابل دفاع خواهد شد.اين عقيده كه وظيفه انقلاب رهانيدن ما از شر توطئه سرمايه داري و

پايان دادن به مخالفت با اصلاحات اجتماعي است، هر قدر هم طرفداران پرشمار داشته باشد و حتي اگر عجالتاً فرض را بر وجود چنين توطئه يي بگذاريم، غيرقابل دفاع است. انقلاب اربابان جديدي را جانشين اربابان قديم خواهد كرد و كيست كه تضمين كند نوآمدگان بهتر از پيشينيان خواهند بود؟ در نظريه انقلاب مهم ترين جنبه حيات اجتماعي ناديده گرفته مي شود، بدين معنا كه آنچه به آن نيازمنديم، بيش از آنكه انسان هاي خوب باشد، نهادهاي خوب است. قدرت ممكن است حتي بهترين انسان ها را فاسد كند؛ اما نهادهايي كه امكان دهند مردم تحت حكومت تا حدي بر حاكمان كنترل موثر داشته باشند، حاكمان بد را مجبور به اقداماتي خواهند كرد كه به عقيده مردم تحت حكومت به نفعشان است. به تعبير ديگر ما هم مي خواهيم حكمرانان خوب داشته باشيم، ولي تجربه تاريخي نشان مي دهد كه محتمل نيست به چنين آرزويي برسيم. به اين جهت است كه طراحي نهادهايي كه نگذارند حتي حكمرانان بد آسيب بيش از حد برسانند، داراي چنين اهميتي است. نهادهاي حكومتي بيش از دو نوع نيستند؛ آنها كه براي تغيير حكومت بدون خونريزي پيش بيني لازم را مي كنند، و آنها كه نمي كنند. ولي اگر حكومت بدون خونريزي تغييرپذير نباشد، در اكثر موارد به هيچ وجه قابل تغيير نيست. لازم نيست بر سر واژه ها و درباره مسائل كاذبي از قبيل معناي حقيقي يا ذاتي لفظ «دموكراسي» نزاع كنيم. مي توانيد هر اسمي را كه دلتان خواست برگزينيد و به آن دو نوع حكومت بگذاريد. من شخصاً ترجيح مي دهم حكومتي را كه بدون خونريزي قابل

تغيير است «دموكراسي» بنامم، و ديگري را «جباريت». ولي چنانكه گفتم، نزاع بر سر الفاظ نيست، بلكه مطلب به فرقي مهم ميان دو نوع نهاد مربوط مي شود.به ماركسيست ها آموخته اند كه در چارچوب طبقات بينديشند، نه نهادها. اما نه طبقات هرگز حكومت مي كنند، نه ملت ها. حكمرانان هميشه اشخاصي معين اند. و صرف نظر از اينكه در گذشته به چه طبقه يي متعلق بوده اند، به محض اينكه به حكومت برسند، به طبقه حاكم تعلق دارند.ماركسيست ها اين روزها در چارچوب نهادها نمي انديشند؛ ايمان شان در گرو بعضي شخصيت هاست، يا شايد در گرو اينكه بعضي اشخاص روزگاري پرولتر بوده اند- كه اين خود حاصل اعتقاد آنان به اهميت فائقه طبقات و وفاداري هاي طبقاتي است. خردگرايان، بعكس، بيشتر به تكيه بر نهادها به منظور كنترل آدميان گرايش دارند. تفاوت عمده در همين است.11-اما حكمرانان بايد چه كنند؟ برخلاف اكثر تاريخگرايان، من معتقدم اين سوال نه تنها به هيچ وجه بيهوده نيست، بلكه بايد درباره آن بحث كنيم. در دموكراسي، حكمرانان به دليل خطر بركناري مجبورند مطابق آنچه افكار عمومي مي خواهد، عمل كنند. اما افكار عمومي چيزي است كه همه كسان، بويژه فيلسوفان، مي توانند آن را تحت تاثير قرار دهند. در دموكراسي ها، انديشه هاي فيلسوفان غالباً در تحولات آينده- البته با مقدار زيادي تاخير زماني- تاثير گذاشته است. سياست اجتماعي بريتانيا اكنون همان سياست بنتم و جان استوارت ميل است كه ميل آن را چنين خلاصه كرده است؛ «تامين اشتغال كامل با دستمزدهاي بالا براي كل جمعيت زحمتكش.»10به اعتقاد من، فيلسوفان بايد با توجه به تجربه پنجاه سال

اخير، همچنان به بحث درباره هدف هاي صحيح سياست اجتماعي ادامه دهند. به جاي محدود كردن خويش به بحث درباره «ماهيت» اخلاق يا خير اعلا و جز اينها، بايد درباره مسائل اخلاقي و سياسي بنيادي و دشوار محصول اين واقعيت بينديشند كه؛ بدون اصل برابري در پيشگاه قانون، آزادي سياسي امكان پذير نيست؛ و چون آزادي مطلق از محالات است، بايد ما نيز همنوا با كانت، در عوض خواستار برابري در زمينه آنگونه محدوديت هاي آزادي شويم كه به طور اجتناب ناپذير از زندگي اجتماعي نتيجه مي شوند؛ و، از سوي ديگر، بدانيم كه مطالبه برابري، به ويژه به مفهوم برابري اقتصادي، گرچه در نفس خويش بسيار مطلوب است، اما امكان دارد آزادي را تهديد كند.به همين وجه، فيلسوفان بايد درباره اين واقعيت بحث كنند كه اصل بيشترين خوشي و خوشبختي غبراي بيشترين عدهف در آموزه فايده نگري، به آساني مي تواند بهانه به دست ديكتاتوري هاي مصلح دهد؛ و در خصوص اين پيشنهاد11 به بحث بپردازند كه جاي آن اصل را به اين اصل كم توقع تر و واقع بينانه تر بدهيم كه پيكار با بدبختي و بينوايي بايد هدف پذيرفته شده سياست اجتماعي باشد و افزايش خوشي و خوشبختي عمدتاً به ابتكار خصوصي افراد واگذار شود.*Karl Popper, Prediction and Prophecy in the Social Sciences, in Patrick Gardiner(ed.) Thearies of Histary (Glencoe, Illinois: The Free press, 1959), pp.276-285.اين نوشته متن سخنراني كارل پوپر در جلسه عمومي دهمين كنگره بين المللي فلسفه در 1948 در آمستردام است.

شناسي در اين مجال نگاه جامعه شناسي اقتصادي مطرح مي گردد. اين نگاه از بعد زماني اقتصاد امروز و ديروز را مورد مقايسه قرار مي دهد.

نگاه جامعه شناسي اقتصادي امروز و ديروز به توليد و مصرف جامعه شناسي اقتصادي گذشته: مطالعه توليد و عرضه جامعه شناسي امروز: مطالعه مصرف و عرضه فرض اساسي جامعه شناسي و اقتصاد در گذشته : كميابي در سطوح بالاي تقاضا براي كالا و خدمات فزوني ظرفيت توليد بر تقاضا مصرفي : عدم موضوعيت فروض كميابي در جامعه شناسي و اقتصاد امروز بيشتر سليقه مصرف كننده و جذب تقاضاي وي مطرح است. لذا : ظهور بازاريابي به عنوان يك رشته علوم اجتماعي كاربستي سبك هاي جديد زندگي ، نام هاي برتر ، مدها ، تخفيف و رفاه تام فروش توليد را مساله ساز كرده استسه دوره تئوريهاي اقتصادي در مورد مصرف دوره اقتصاد مركانتيليست ها يعني مصرف مولد دوره مارژناليست ها يعني مصرف فردي دوره اقتصاد اخير يعني مصرف كاركرديتفاوت اين سه دوره در فرض و هدف با هم متفاوتند يعني در فرض رابطه مصرف و توليد سطح تحليل يعني آيا در اقتصاد خرد مصرف را مطالعه مي كنند يا در اقتصاد كلان آيا مصرف را بعنوان هدفي براي اهداف ديگر و بالاتر نگاه مي كنند يا مصرف را براي مصرفمركانتيليست ها و مصرف اين مكتب ثروت جهان را معين و مشخص در نظر مي گرفت رقابت براي بدست آوردن آن يك نوع بازي سرجمع صفر بود سياست هاي ملي و بين المللي براي رفاه بيشتر مستقيما از طريق بدست آوردن هر چه بيشتر شمش هاي طلا امكان پذير است

بين مصرف توليدات داخلي كه موازنه تجاري را تقويت مي كرد و مصرف غير مولد يعني مصرف كالاهاي خارجي كه موازنه را منفي مي كرد تفاوت قائل بودند.مارژناليست ها و مصرف مارژناليست ها در مقابل مركانتيليست ها بودند مصرف را بعنوان موتور محركه بازارها مي ديدند منحني مارشال : قيمت هاي بازار در بازارهاي رقابتي هنگامي كه منحني هاي عرضه و تقاضا همديگر را قطع كنند بدست مي آيد. در طرف عرضه منحني رفتارهاي خريداراني كه بطور عقلاني وسايل معين و محدود را براي بدست آوردن حداكثر اهداف نامحدود نمايش مي دهند هستند. در اينجا اهداف فردي هستند. خلاصه اينكه در اين مكتب مصرف نه بعنوان وسيله اي براي رسيدن به اهداف ديگر بلكه خود هدف است . هدف فردي به تنهايي. مصرف براي تقاضا ايجاد مي شود و محرك توليد كننده براي توليد كالاست.تئوري كاركردي بازار يك كالا ويژگيهاي مختلفي دارند كه تقاضا و قيمت و مقدار مصرف را تعيين مي كنند. براي مثال براي خريد يك اتومبيل مصرف كننده خصوصيتهاي راحتي و امنيت و اقتصادي بودن را در نظر دارد نه تنها قيمت . مساله دوم بدست آوردن فايده مندي بيشتر از مصرف يك كالاست.جامعه شناسي اقتصادي و مصرف جامعه شناسي هم فرض كميابي منابع را مانند اقتصاد در نظر دارد اقتصاددانان مارژناليست تقاضا را به مثابه متغير مستقل متكي بخود كه از توليد و كل اقتصاد ناشي مي شوند در نظر مي گيرند جامعه شناسان آن را محصول نيروهاي اجتماعي در جامعه مي بينند. در نتيجه بيشتر توجه جامعه شناسي در اطراف ساخت اجتماعي و فرهنگ دور مي زند. اين نيروها مورد

غفلت جريانهاي جاري و مهم اقتصاد هستند جامعه شناسي اين نيروها را شكل دهنده و تعيين كننده مقدار، حجم و محتوي و الگوهاي مصرف مي دانند. جامعه شناسي بيشتر نظر به بررسي انواع محصولاتي دارد كه فروخته شده و مصرف مي شوند و نه صرفا تنها مقدار كل دلارهاي مصرف و خرج شده. براي مثال به يك كالاي مصرفي مانند روزنامه به لحاظ ارزش قيمتي آن بر اساس رابطه مقدار تقاضا و عرضه آن نگاه نمي كند بلكه اين مساله را مطرح مي كند كه چرا مردم روزنامه مي خوانند و چه قسمت هايي بيشتر مصرف كننده دارد مثلا اخبار محلي ، طنز ، آگهي و ورزش. كدام گروه ها و اجتماعات اغلب بيشتر مي خرند.سوالات اساسي تر در جامعه شناسي مصرف چرا خدمات و كالاها توليد مي شوند؟ چطور مردم آن را انتخاب مي كنند؟ از چه كانال هايي آنها به دست مردم مي رسند؟ كساني كه قدرت مالي تامين كالاها را ندارند چطور مصرف مي كنند؟ متغير سن و نژاد و درامد و جنسيت و قوميت چه تاثيري در سبك مصرفي و شيوه زندگي دارد؟ خريداران چگونه يك كالارا مي شناسند؟چرا تمامي اين سوالات در اقتصاد مورد بررسي نيست؟ علت روش شناسي : فرد گرايي روش شناختي است كه نيازمند جدا كردن كنش ها از تاثيرات اجتماعي شان است و نيز محاسبات عقلاني به مثابه تنها اساس هر كنشي است چون اين موضوعات عموما خارج از حوزه هاي مطالعه اقتصادي است ، جامعه شناسي و علوم اجتماعي كاربستي در بازار يابي به ابعاد رفتاري و اجتماعي مصرف پرداخته اند.آدرس دنبالك:     http://www.aa-saeidi.com/cgi-bin/mt/mt-tb.cgi/44لينك ثابت:

    http://www.aa-saeidi.com/course/archives/000078.php

سرمايه مالي، فيزيكي و انساني بدون سرمايه اجتماعي فاقد كارآيي موثر است. به عبارت ديگر استفاده بهينه از سرمايه هاي مالي و فيزيكي و انساني در سازمان بدون شبكه روابط متقابل بين اعضاي سازمان كه توأم با اعتماد، محبت و دوستي و در جهت حفظ ارزشها و هنجارهاي سازماني است، امكانپذير نخواهد بود. اصطلاح سرمايه براي ثروت انباشته (بويژه آنچه براي توليد بيشتر است) به كار مي رود و كلمه اجتماعي در سرمايه اجتماعي نشان مي دهد كه منابع درون شبكه هاي كسب و كار يا شبكه هاي فردي، دارايي هاي شخصي محسوب نمي شوند و هيچ فردي به تنهايي مالك آنها نيست. سرمايه اجتماعي روابطي است كه انسان با كساني كه مي شناسد برقرار مي كند. يعني اندازه، كيفيت و گوناگوني شبكه هاي كسب و كار و شبكه هاي ارتباطي شخصي كه انسان در آنها نقش دارد.سرمايه اجتماعي چيست؟از سرمايه اجتماعي تعاريف مختلفي ارائه شده است. يكي از تعاريف مطرح اين است كه سرمايه اجتماعي مجموعه هنجارهاي موجود در سيستم هاي اجتماعي است كه موجب ارتقاي سطح همكاري اعضاي آن جامعه گرديده و پايين آمدن سطح هزينه هاي تبادلات و ارتباطات مي شود (فوكوياما 1999). بانك جهاني نيز سرمايه اجتماعي را پديده اي مي داند كه حاصل تأثير نهادهاي اجتماعي، روابط انساني و هنجارها بر روي كميت و كيفيت تعاملات اجتماعي است و تجارب اين سازمان نشان داده شده است كه اين پديده، تأثير قابل توجهي بر اقتصاد و توسعه كشورهاي مختلف دارد. سرمايه اجتماعي برخلاف ساير سرمايه ها به صورت فيزيكي وجود ندارد، بلكه حاصل تعاملات و هنجارهاي گروهي و اجتماعي است و از طرف ديگر افزايش آن مي تواند موجب پايين آمدن جدي سطح هزينه هاي اداره جامعه و نيز هزينه هاي

عملياتي سازمانها مي شود.سرمايه اجتماعي را مي توان حاصل پديده هايي ذيل در يك سيستم اجتماعي دانست:اعتماد متقابل؛ تعامل اجتماعي متقابل؛ گروه هاي اجتماعي؛ احساس هويت جمعي و گروهي؛ احساس وجود تصويري مشترك از آينده؛ كار گروهي.يكي از مفاهيم مفيد در تبيين مفهوم سرمايه اجتماعي، «شبكه اعتماد» است. شبكه اعتماد عبارت است از گروهي از افراد كه بر اساس اعتماد متقابل، از اطلاعات، هنجارها و ارزشهاي يكساني در تبادلات خود استفاده مي كنند. از اين رو، اعتماد نقش زيادي در تسهيل فرايندها و كاهش هزينه هاي مربوط به اينگونه تبادلات دارد. شبكه اعتماد مي تواند بين افراد يك گروه و يا بين گروهها و سازمانهاي مختلف به وجود آيد. مفهوم مفيد بعدي «شعاع اعتماد» است. تمامي گروههاي اجتماعي داراي ميزان خاصي از شعاع اعتمادند كه به مفهوم ميزان گستردگي دايره همكاري و اعتماد متقابل اعضاي يك گروه است. در يك نتيجه گيري مي توان گفت كه هر چه يك گروه اجتماعي داراي شعاع اعتماد بالاتري باشد، سرمايه اجتماعي بيشتري نيز خواهد داشت. چنانچه يك گروه اجتماعي برون گرايي مثبتي نسبت به اعضاي گروههاي ديگر داشته باشد، شعاع اعتماد اين گروه از حد داخلي آن نيز فراتر مي رود.در سطح كلان درباره جايگاه كلي يك سازمان در زمينه اجتماعي، سياسي و فرهنگي و شبكه هاي ارتباطات بيروني بحث مي شود و در سطح خرد به دو نوع سرمايه اجتماعي موجود در داخل سازمان پرداخته مي شود. نوع اول سرمايه اجتماعي در سطح خرد، «سرمايه اجتماعي شناختي» نام دارد و در رابطه با پديده هايي نظير ارزشها، نگرشها، تعهدات، مشاركت، اعتماد موجود در سيستم اجتماعي سازمان است و نوع دوم نيز «سرمايه اجتماعي ساختاري» ناميده مي شود كه در رابطه با ساختارها

و فرايندهاي مديريتي نظير پاسخگويي مديران و رهبران در قبال عملكردشان، شفافيت در تصميم گيري و اقدام بر اساس كار گروهي است. البته به نظر مي رسد كه در اين الگو نيز محور اصلي، مؤلفه هاي فرهنگ سازماني است. در جدول (1) تعاريف مختلف با هدف و سطوح تجزيه و تحليل مختلف مطرح شده است.نظريه هاي سرمايه اجتماعي1_ نظريه پيوندهاي ضعيف: اولين تئوري براي مفهوم سازي سرماية اجتماعي، نظريه پيوندهاي ضعيف است. مطابق اين نظريه، هر چه شدت و استحكام روابط ميان اعضاي يك شبكه بيشتر باشد، ارزش سرماية اجتماعي كمتر و به عكس هر چه شدت و استحكام اين روابط ضعيفتر باشد نشاندهنده سرمايه اجتماعي بيشتر است. (سايبرت، 2001)2_ نظريه شكاف ساختاري: مطابق نظريه شكاف ساختاري، اگر يك فرد در شبكة اجتماعي خود با همكاراني كه با هم در ارتباط نيستند يا حداقل ارتباط اندكي با هم دارند، ارتباط برقرار كند، نهايت استفاده را خواهد برد. (سايبرت، 2001) منظور از شكاف در اين نظريه، فقدان ارتباط ميان دو فرد در يك شبكه اجتماعي است، كه مزيتي براي سازمان تلقي مي شود.3_ نظريه منابع اجتماعي: اين نظريه كه ريشه هاي آن به مطالعات «لين و كاتور» در سال 1981 مي رسد، پيوندهاي موجود در شبكه را بدون وجود منابع داخل آن كارآمد نمي داند. از ديدگاه اين نظريه فقط منابع موجود در درون شبكه است كه مي تواند به عنوان يك سرمايه قلمداد شود. (لين، 1981) به عبارتي، نظريه پيوندهاي ضعيف و شكاف ساختاري هر دو بر «ساختار» شبكه ها معطوف هستند در حاليكه نظريه منابع اجتماعي به «محتوي شبكه» توجه دارد.رابطه سرمايه اجتماعي و ابعاد توسعهبا توجه به اهميت سرمايه اجتماعي در توسعه اجتماعي و

سازماني لازم است برنامه هاي مختلفي براي افزايش ذخيره اين سرمايه انجام گيرد. برخي از اين اقدامات در سطح سازماني عبارتند از:1-تشويق و تقويت نهادهاي اجتماعي، صنفي و حرفه اي: تشويق به ايجاد و تقويت نهادهاي اجتماعي يكي از راه حلهاي ساختاري براي افزايش سرمايه اجتماعي است. نتيجه فعاليت گروهي موفق تقويت شبكه هاي اعتماد است. ايجاد چنين نهادهايي در سطوح سازماني نيز امكانپذير است. تشكيل گروهها و انجمنهاي تخصصي و حرفه اي در سازمانها با مشاركت داوطلبانه كارشناسان و متخصصان مي تواند موجب افزايش سرمايه اجتماعي در سازمانها شود. بنابراين نقش مديران رسمي سازمان در اين رابطه را مي توان تشويق و هدايت كلي ايجاد و تقويت چنين نهادهايي دانست.2- برنامه ريزي براي غني سازي فرهنگ اجتماعي و سازماني: سرمايه اجتماعي منتج از ويژگيهاي فرهنگي يك سيستم اجتماعي است. به بيان ديگر سرمايه اجتماعي تبلور اقتصادي فرهنگ اجتماعي يا سازماني مبتني بر اعتماد و مشاركت افراد است. بنابراين هرگونه اقدامي از طرف مديران براي غني سازي فرهنگ سازماني مي تواند موجب افزايش سرمايه اقتصادي شود.3-توجه به ارتقاي سرمايه اجتماعي در آموزشهاي عمومي و آموزش كاركنان: يكي از مهمترين فرايندهاي موجود در جوامع براي ايجاد سرمايه اجتماعي، نظامهاي آموزشي است. گذر افراد از آموزشهاي عمومي در تمامي سطوح و نيز آموزشهاي دانشگاهي، نقش اصلي را در ايجاد اين نوع سرمايه داراست. مؤلفه هاي فرهنگي در سطح جامعه به شدت متأثر از عملكرد نظامهاي آموزشي و تربيتي هستند. در سطح سازماني نيز دوره هاي آموزشي كاركنان مي توانند بستر مناسبي براي تقويت سرمايه اجتماعي باشند.مديريت سرمايه اجتماعي و نقش آن در ابعاد توسعهيكي از مسائلي كه موجب از ميان رفتن سرمايه اجتماعي در سازمان مي شود، جدايي مديران از كاركنان و

سازمان (نظير ساختار سلسله مراتبي) است. مديران از راههاي مختلف مي توانند به ايجاد توسعة سرماية اجتماعي در سازمان ياري رسانند كه بعضي از آنها مربوط به جامعه (در سطح كلان) و بقيه مربوط به درون سازمان (در سطح خرد) است كه عبارتند از:1- پايبندي به اخلاقيات: مديراني كه اصول اخلاقي را در عملكردها و تصميمات سازماني به كار مي گيرند، با ايجاد روابطي مبتني بر اخلاقيات سرمايه اجتماعي ايجاد مي كنند. البته در تعريف و تبيين اصول اخلاقي دشواريهاي بسياري وجود دارد و به سادگي نمي توان اصول اخلاقي واحدي را كه مورد توافق و قبول همگان باشد، به دست آورد. انديشمندان مديريت اصول اخلاقي را در نوشته هاي خود به صورتهاي گوناگون بيان داشته اند. دوبل از سه دسته معيار اخلاقي نام مي برد: احساس مسئوليت در مقابل حكومت، مسئوليت فردي، دورانديشي و خيرخواهي. توجه به اين سه عامل مجموعاً فرد را در سازمان به تصميم گيري اخلاقي قادر مي سازد. از چهار منبع ديگر براي تدوين اصول اخلاقي نام برده مي شود: مصلحت عمومي، مصلحت حكومتي، مصلحت سازماني و مصلحت شخصي. با استفاده از اين چهار منبع مي توان اصول اخلاقي جامعي را براي سازمان تدوين كرد كه از چهار جهت عمومي، حكومتي، سازماني و شخصي، مصلحتها را در نظر داشته و عمل بر اساس آنها تضمين كننده و توسعه دهنده سرمايه اجتماعي باشد و در كل نيل به ابعاد توسعه را راحت تر كند.2- احساس مسئوليت اجتماعي: سازمان و جامعه با هم در تعاملي پويا قرار دارند و در اين رابطه است كه افراد و اعضاي جامعه مايل اند سازمان در مقابل آنان احساس مسئوليت كند و تنها به فكر سود و نفع سازماني

نباشد. هر گاه شهروندان اطمينان حاصل كنند كه مديريت سازمانها نسبت به آنها احساس مسئوليت مي كنند و به پاسخگو بودن در مقابل جامعه مي انديشند، تلقي مثبتي در مقابل سازمان پيدا مي كنند و در پرتو اين جو اطمينان و اعتماد سرمايه اجتماعي توليد مي شود.3- وحدت با جامعه: يكي از مسائلي كه موجب از ميان رفتن سرمايه اجتماعي مي شود، جدايي مديران با جامعه است كه به صورت عارضه متفاوت بودن «ما» و «آنها» جلوه مي كند. در چنين حالتي مديران خود را با ديگران متفاوت ميبينند و بين خود و مراجعه كنندگان جدايي احساس مي كنند. اين نوع نگرش بر تصميمات و رفتارهاي مديران اثر منفي به جاي ميگذارد و اعتماد جامعه را از سازمان سلب مي كند. براي ايجاد سرمايه اجتماعي مديران بايد بر اين جدايي غلبه و نوعي يگانگي و وحدت با ديگران احساس كنند. آنها بايد بدانند كه كاركنان، مراجعان، مشتريان، شهروندان و همسايگان «آنها» نيستند، بلكه جزئي از ما بعنوان مدير و وابسته و پيوسته به «ما» هستند. اگر آنها آسيب ببينند ما هم آسيب خواهيم ديد.4- تلاش در جهت ايجاد اعتماد در سازمان: يكي ديگر از اقدامات مهم در اين زمينه، تلاش مديران و رهبر سازمان براي اعتمادسازي بين اعضاي گروهها و واحدهاي سازماني و نيز بين واحدهاي مختلف است. اعتماد نيز صرفاً با ايجاد روابط و ارتباطات مستمر موفق و تدريجي شكل مي گيرد. انسانها پس از كسب شناخت مناسب و تدريجي از يكديگر، به هم اعتماد پيدا مي كنند. اين امر در روابط بين افراد، واحدهاي مختلف درون سازماني و روابط بين سازمانها داراي اهميت است. متأسفانه در بسياري از سازمانها نوع روابط و ارتباطات سازماني

به گونه اي است كه افراد و واحدهاي سازماني از يكديگر شناخت واقعي مناسبي كسب نمي كنند و طبيعتاً زمينه لازم نيز براي ايجاد شبكه هاي اعتماد فراهم نخواهد بود. (رحمانپور، 1382)5-تأكيد مداوم بر آموزش: ايجاد و استفاده از سرمايه اجتماعي به تغيير رفتار و طرز تفكر نياز دارد. برنامه هاي آموزشي جامع، الگوي مطلوب براي افرادي است كه قصد دارند رفتارهاي جديد را بياموزند، مشاهده، كشف و اجرا كنند. از اين رو، يكي از وظايف مهم مديران براي ايجاد سرمايه اجتماعي، اين است كه فرصتهاي مداوم و مشخصي براي آموزش درون سازماني و برون سازماني تدوين و برنامه سالانه براي تمامي سطوح مشاغل تهيه و به كاركنان ابلاغ كنند. (كاپللي، 2002،ص2)6- چرخش مشاغل: يكي از اهداف مهم چرخش شغلي، ايجاد و تقويت سرمايه انساني و اجتماعي است. چرخش مشاغل، اين فرصت را به كاركنان مي دهد كه ضمن شناخت وظايف و فعاليتهاي ساير مشاغل و افزايش توانمندي خود، ارتباطات و تعامل خود را با همديگر افزايش دهند و در نتيجه روح اعتماد جمعي را (كه جوهره سرماية اجتماعي است) گسترش بخشند كه اين امر موجب تسهيم و تسهيل دانش و تجربه كاركنان مي شود. (بيكر، 1382، ص 235)وجود دستورالعملها و بخشنامه هاي بيش از حد، نهادهاي متعدد نظارتي، تخلفات اداري، شايعه پراكني و بي اعتنايي كاركنان به سازمان از جمله نشانه هاي ضعف سرمايه اجتماعي در سازمان يا به عبارتي ضعف سازمان در ايجاد سرمايه اجتماعي است.7- افزايش رضايت شغلي كاركنان: سرمايه فيزيكي، با ايجاد تغييرات در مواد براي شكل دادن و تسهيل ابزارهاي توليد به وجود مي آيد. سرمايه انساني با تغيير نگرش افراد، مهارتها و تواناييهاي آنان را افزايش مي دهد.

سرمايه اجتماعي نيز هنگامي به وجود مي آيد كه روابط ميان كاركنان به شيوه اي دگرگون شده باشد كه هركدام از آنان بتوانند براحتي نقش و وظيفه خود را انجام دهند. از اين رو، فضاي مبتني بر تفاهم، صداقت، اعتماد و همكاري باعث افزايش رضايت شغلي كاركنان و در نهايت بهره وري سازماني مي شود.8- حمايت از توسعه پايدار: توسعه پايدار مفهوم جديدي را از توسعه اقتصادي، انساني و زيست محيطي ارائه مي دهد و توسعه واقعي را معادل رشد انساني و زيست محيطي قلمداد مي كند. در توسعه پايدار منابع زيست محيطي همچون سرمايه هايي تلقي مي شوند كه حفاظت از آنها وظيفه اصلي سازمانها به شمار مي آيد و توسعه اي مقبول است كه در آن ضمن حفظ طبيعت، انسان ارزش و كرامت خود را از دست ندهد. براساس چنين تفكري از توسعه و رشد كه همانا توسعه پايدار شهرت يافته است، مديران سازمانها با ساختار جديدي از توسعه روبه رو هستند كه در آن تنها اهداف اقتصادي در نظر نيست، بلكه جنبه هاي زيست محيطي و انساني نيز مورد تأكيد فراوان است. پيشرفت و كارايي اقتصادي، حفظ منابع طبيعي، فقرزدايي، توسعه عدالت اجتماعي، ايجاد فرصتهاي برابر براي پيشرفت همگاني، از زمره اهداف اصلي در يك الگوي سه وجهي از توسعه پايدارند.در اين الگو، اقتصاد، انسان و طبيعت همزمان مورد توجه هستند و مديران با استفاده از اين الگو بايد تلاش كنند كه نوعي تقارب و همگرايي در سه ديدگاه اقتصادي، انساني و زيست محيطي به وجود آورند و با اين نگرش به استقبال آينده بروند. ديدگاههاي كارشناسان اقتصادي براي به حداكثر رسانيدن رفاه انساني با توجه به محدوديتهاي منابع، ديدگاه هاي محيط شناسان در زمينه حفظ و نگهداري محيط زيست بشري

به عنوان يك سرمايه طبيعي و تمام شدني و نقطه نظرات جامعه شناسان در مورد ارزش و اهميت انسان به عنوان محور اصلي توسعه، نقشهاي اصلي را در شكل گيري الگوي جامع توسعه پايدار ايفا مي كنند. به عبارت ديگر توسعه مطلوب در عصر ما توسعه اي اخلاقي و انساني است. مدت مديدي است كه معيارهاي كوتاه نظرانه مالي بر تصميم گيريهاي اقتصادي حاكم بوده است. هم اكنون زمان آن فرارسيده است تا واقعيت هاي زيست محيطي و انساني را به علم اقتصاد برگردانيم.نقش سرمايه اجتماعي در نيل به توسعهمزاياي متعدد و زيادي را مي توان براي سرماية اجتماعي برشمرد؛ مزيت اصلي و عمده سرماية اجتماعي در اختيار گذاشتن اطلاعات زياد با هزينه پايين و زمان اندك براي بازيگراني است كه نقش اصلي را در سرماية اجتماعي ايفا مي كنند.كسب قدرت و نفوذ از مزاياي ديگر سرماية اجتماعي است. كلمن در نوشته هاي خود اشاره به واژه «كلوپ نمايندگان مجلس» دارد كه در واقع منظور بحث «قدرت» است. برخي نمايندگان قدرت بيشتري نسبت به نمايندگان ديگر دارند؛ چرا كه آنها تعهدات متفاوت با ساير نمايندگان براي خود ايجاد كرده اند و از اعتبار اين تعهدات براي مشروعيت بخشيدن به رفتار خود استفاده مي كنند. يك چنين قدرتي به بازيگر اصلي (در سرماية اجتماعي) اجازه مي دهد تا به اهداف خود دست يابد. مزيت ديگر سرماية اجتماعي ايجاد «يكپارچگي» در ميان اعضاست. هنجارها و باورهاي محكم موجب ايجاد شبكه اجتماعي قوي مي شود كه دربرگيرنده آداب و رسوم و قوانين خاصي است و اين هنجارها جايگزين كنترلهاي رسمي مي شوند. در اين رابطه اُوچي (1980) چنين استدلال مي كند كه سازمانهاي قبيله اي با هنجارهاي مشترك قوي از هزينه هاي اندك نظارت بهره مند هستند و

تعهد بالايي را در اختيار دارند كه در واقع همان سرمايه اجتماعي است (آدلر، 1999).علاوه بر مزاياي فوق به كارگيري سرماية اجتماعي در سطح سازماني داراي مزايايي مانند: ايجاد سازمان كاري و تيم هاي منعطف، ارائه سازوكارهايي براي بهبود مديريت عملكرد گروهي، زمينه سازي براي توسعة سرمايه هاي غيرمادي در سازمان و افزايش تعهد اعضا و كاركنان سازمان نسبت به مصلحت عامه است. (لينا و بورن، 1999)نشانه هاي ضعف سرمايه اجتماعي در سازمانهرچه ذخيره سرمايه اجتماعي در سازمان بالا باشد، نياز به تدوين قوانين و مقررات، ايجاد نهادهاي اجرايي و نظارتي كاهش مي يابد. به نظر مي رسد مديران از طريق شاخصها و عوامل زير مي توانند درجه و ميزان سرمايه اجتماعي در سازمان را تشخيص دهند؛ بدين معنا كه هرچه ميزان اين عوامل در سازمان بالا باشد، سرمايه اجتماعي كمتر خواهد بود (لينا و برن، 1999، ص3):1- دستورالعملها و بخشنامه ها؛ 2- نهادهاي متعدد نظارتي و بازرسي؛3- شايعه پراكني؛4- ترور و تخريب شخصيتها؛5- تخلفات اداري؛6- بي اعتنايي كاركنان به سازمان؛7- شكست تيم ها و كميته هاي كاري در سازمان؛8- تمايل نداشتن كاركنان به يادگيري دانش روز و تسهيم دانش و اطلاعات؛9- فقدان روحيه رقابت جويي در درون سازمان يا نسبت به رقبا؛10- افزايش غيبت، مرخصي و ... .نتيجه گي_____________ريدر مجموع مي توان گفت كه سرمايه اجتماعي عبارت است از تأثير اقتصادي حاصل از تسهيلاتي كه شبكه هاي اعتماد و مؤلفه هاي فرهنگي در يك سيستم اجتماعي را به وجود مي آورند. شبكه هاي اعتماد علاوه بر كاهش هزينه هاي مديريتي، موجب مي شوند كه زمان و سرمايه بيشتري اختصاص به فعاليتهاي اصلي پيدا كند و علاوه بر آن موجب انتقال دانش اعضاي گروهها به يكديگر مي شود و جريان مناسبي را از يادگيري و دانش در

بين آنها فراهم مي سازد و اين امر نيز مي تواند در كاهش هزينه هاي مديريتي و توسعه اجتماعي و سازماني بسيار مؤثر باشد. سرمايه اجتماعي، پديده اي مديريت پذير است؛ به اين معنا كه مي توان آن را براساس سياستگذاريها در حوزه هاي مشخصي در سازمان بازسازي يا به فرايند شكل گيري آن كمك كرد. اين امر در صورتي ممكن است كه مديران عالي و سياستگذاران سازمان اطلاعات درستي از وضعيت موجود سرمايه اجتماعي در سازمان داشته باشند. منابع1- بيكر، واين (1382)، «مديريت و سرمايه اجتماعي»، ترجمة سيدمهدي الواني و محمدرضا ربيعي، تهران، انتشارات سازمان مديريت صنعتي.2- رحمانپور، لقمان (1382)، «مديريت سرمايه اجتماعي: رويكردي اثربخش در مديريت منابع انساني»، فصلنامه مطالعات مديريت، شماره 19.3- رناني، محسن (1385)، «نقش سرمايه هاي اجتماعي در توسعه اقتصادي»، دريچه، فصلنامه فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي، صص 23-4.4- فقيهي، ابوالحسني، فيضي، طاهره (1385)، «سرمايه اجتماعي: رويكردي نو در سازمان» دانش مديريت، فصلنامه دانشكده مديريت دانشگاه تهران، سال نوزدهم، شماره 72، صص 46-23. 5- Adler, P. W. (1999). "Social Capital: The Good, The Bad, and The Ugly". Management Meeting in Chicago.6- Cappelli, P. (2002)" Social Capital and Retraining", university of Pennsylvania, Philadelphia.7- Coleman, J. S. (1990). "Fundations of Social Theory", Combridge, MA: Harvard University Press, Belknap Press.8- Francis Fukuyama. "Social Capita And Cicil Society", conference on second Generation Rerform. 1999.9- Leana, C. R. Van Burren, H. J. (1999), "Organizational Social Capital and Employment Proactives", Academy of management reviews.10- Seibert, S. Kraimer. M Linden, Robert. (2001). "A Social Capital Theory of Career Success". Academy of Management Journal, Vol. 44. No2. بقيه منابع در دفتر نشريه محفوظ است.*تدبير

بحران مشروعيت

مقدمهاز ديدگاه هابرماس جوامع سرمايه داري بشدت در معرض بحران مشروعيت قرار دارند و اين تهديد وجود دارد كه توده مردم از وفاداري خود دست بشوند و ديگر انگيزه اي براي ادامه حمايت از آن نداشته باشند. هابرماس منشا اصلي بروز بحران را به تناقض هاي طبقاتي مربوط ميكند. اينكه دولت مجبور است منافع طبقه بخصوصي {سرمايه دارها} و در عين حال وفاداري طبقه ديگر {توده مردم} را تحصيل كند.به هرز حال نظام سرمايه داري محتاج كسب مشروعيت است تا دست كم بتواند تا حدودي دخالت دولت در استفاده از سرمايه خصوصي را توجيح كند و شيوه هايي را براي تضمين وفاداري عمومي به كل نظام سياسي فراهم آورد و به همين اعتبار اموري مورد توجه دولتها قرار ميگيرند كه بيشتر جنبه فني داشته باشند {مانند مشكل متخصصان، منابع، بيكاري و ركود اقتصادي} و بدين ترتيب نوعي آگاهي اشراف منشانه جايگزينآرمان تصميم گيري در بستر مباحثه هاي عمومي ميشود. تقويت اين روند موجب ميگردد كه سياست روز به روز، چهره و خصلتي منفي پيدا كند.دولت به خاطر همراه داشتن وفاداري انبوه مردم بايد درآمدهاي مالي را صرف خدمات اجتماعي، آموزشي و رفاهي كند و ايدئولوژي را كه به كل نظام مشروعيت مي بخشد (مثل آگاهي فن سالارانه و از اين قبيل) را تقويت كند.هابرماس در بحران مشروعيت مي گويد در صورتي ممكن است بحراني روي دهد كه هر يك از زير سيستمها نتوانند كميت لازمي را كه سهم آنها در كل سيستم است، توليد كنند. به اين سبب چهار گرايش احتمالي بحران وجود دارد كه به شرح زير ارائه مي شود :سر منشا بحران

سيستم بحران هويت--------------------------------------------------------------------اقتصادي بحران اقتصادي --------------------------------------------------------------------------------سياسي-اداري بحران عقلانيت بحران مشروعيت--------------------------------------------------------------------اجتماعي- فرهنگي -------------- بحران انگيزش--------------------------------------------------------------------وضعيت سيستم به گونه اي است كه هر نوع تلاش براي كنترل و مهار بحران در يك زير سيستم منجر به تغيير شكل و جابجايي تضادهاي ذاتي به زير سيستم ديگر ميشود. براي مثال فرضا ميتوان بحران اقتصادي را با سرازير كردن بودجه دولتي به منظور حمايت از بعضي حوزه هاي كليدي انباشت سرمايه مهار كرد. براي نمونه صنعت اتومبيل يا بخش بانكداري، اما اين امر ميتواند جانبداري دولت از منافع گروههاي سرمايه را نشان دهد و در همان حال كاهش توازني در خدمات رفاهي را ايجاب نمايد و در نتيجه كسري مشروعيت را افزايش دهد.هابرماس معتقد است مناقشات در جامعه ناشي از حوزه توليد مادي نمي باشد بلكه مناقشات جديد از حوزه هاي فرهنگ، اتحاد اجتماعي و جامعه پذيري برپا مي خيزد.اكثريت قريب به اتفاق متفكران غربي اين اجماع كلي را بيان داشته اند كه حركتي غير اجتناب از فضاي سنتي به فضاي مدرن آغاز گرديده كه در سير تاريخي تحولات اجتماعي اجتناب ناپذير است. محيط مدرن حضور همزمان دموكراسي و سرمايه داري را تجربه ميكند كه كلا تحت عنوان ليبراليسم جلوه ميكند. باور غالب اين است كه اكثر جنبشهاي اجتماعي در خارج از دنياي غرب بر محور ارزش هاي مدرن شكل ميگيرند.بايندر معتقد است كه اگر كشوري بخواهد به رشد و توسعه برسد بايد پنج بحران را پشت سر بگذارد.اين پنج بحران عبارتند از بحران هويت، بحران مشاركت، بحران نفوذ، بحران مشروعيت و بحران توزيع. او معتقد است كه وجه تمايز كشورهاي توسعه يافته صنعتي و كشورهاي در حال توسعه

در آن توسعه است كه آنان در گذشته به طريقي موفقيت آميز بحرانهاي فوق به ويژه بحرانهاي هويت و مشروعيت را پشت سر نهاده اند.عطش سيري ناپذير براي بازسازي اسطوره هاي بومي و تلاش براي بازپروري سنتها نمايانگر شكست غول آساي نخبگان جوامع شرقي در جهت پياده سازي تجدد و نوسازي ساخت هاي اجتماعي و ارزشهاي بومي ميباشد. بحران هاي سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي مزمن در بسياري از كشورهاي شرقي ناشي از اين شكست ميباشد چرا كه آگاه هستيم كه مشروعيت دولتها كه جايگاه نخبگان سياسي است از آن ناشي مي شود كه دولتها بتوانند خدمات مورد علاقه مردم را تهيه كنند.در حالي كه در بسياري از جوامع شرقي، جوهره ارزشها، ماهيت تعاملات اجتماعي و طبيعت روابط اجتماعي و فرايند تصميم گيري، مبناي سنتي دارند. ارزشها و ساختارهاي مدرن در اين جوامع كاملا جنبه فيزيكي دارند و فاقد ماهيت اندام وار مي باشند و بدين جهت براي تداوم عملكرد آنها نياز به حيف و ميل منابع اقتصادي، فريب هاي سياسي و بر پايي اسطوره هاي جعلي احساس مي شود و اين چنين است كه شاهد حضور همزمان سنت هاي نا مطلوب و فرسوده بومي در كنار ساختارها و ارزشهاي ناكاراي غربي مي باشيم، به جهت اينكه حضور هيچكدام از اين دو در نگاه مردم مطلوب نمي باشد، تلاشي از جانب مردم صورت نميگيرد كه فعاليت آن ها تسهيل شود و محيط مناسب براي فعاليت آنان آماده گردد. در اين چارچوب است كه مي بايستي به تحليل اين واقعيت پرداخت كه چرا در جوامع شرقي سازگاري انساني با تغيير تحول عقب تر از سازگاري مكانيكي

ميباشد.سير تحول در جوامع غربي، جنبش هاي اجتماعي متناسب با خود را شكل داده است و به همين جهت امروز خصومتي را كه اعضاي القاعده به محيط اطراف خود و سمبل هاي آن احساس مي كردند در كمتر حركت و جنبش اجتماعي در كشورهاي غربي شاهد بوده ايم.مقاطع حساس و فرازهاي بحراني در روند تكامل هر نظام سياسي نيز از ديگر عوامل و زمينه هاي ايجاد گرايش ها، جريانات و احزاب سياسي است. توالي و وقوع بحران هايي چون بحران هويت ملي، بحران مشروعيت، بحران مشاركت، بحران توزيع و بحران نفوذ (ولو بطور موقت) و ميزان همزماني با انطباق آنها نيز در پيدايش ظهور نظام هاي حزبي موثر است.نظام هاي سياسي براي كسب مشروعيت خود و حفظ و تداوم آن مجبورند به توده ها و جامعه ها تكيه كنند و حق حاكميت خود را ناشي از مردم بدانند كه اين نيز مستلزم پيوند آنان با جامعه است. بر اين اساس نياز به احزاب مطرح مي شود زيرا احزاب به مراتب بيش از ساير گروه ها و تشكل ها امكان ايجاد و گسترش شعبات و دفاتر ملي، منطقه اي و محلي را دارند و امكان ارتباط مردم و قشرهاي پايين با طبقات بالا و حاكمان را فراهم مي سازد.حفظ مشروعيتدر مباحث استراتزيك گفته ميشود قدرت و اقتدار مشروع كه از اجزاي اصلي هر پديده سياسي هستند استهلاك پذير ميباشند {حتي اگر به قول روسو قدرت به حق و فرمانبري به وظيفه تبديل شده باشد}. اين استهلاك پذيري هم خاصيت ذاتي است و هم منوط به عوامل و شرايط دروني وبيروني. بنابراين با گذشت زمان، قدرت به

خودي خود در هر مرتبه اي كه باشد مستهلك شده و از ميزان آن كاسته خواهد شد مگر به شرط تغيير. آنچه روشن است ضرورت تغيير است ولي آنچه كه بايد مورد مطالعه و مدافعه قرار بگيرد ميزان و نوع آن است. صاحبنظران مديريت استراتزيك بر اين باورند كه هر نظامي براي حفظ بقاي خود بايد به ايجاد تغيير در عناصر و نه در ساختار خود اقدام نمايد چرا كه تغيير در ساختار موجب استحاله گرديده و نظام جديدي را بوجود مي آورد كه با هدف تحت عنوان ثبات و بقاي نظام مغايرت دارد و به همين دليل تغيير بايد درسطح عناصر هر نظام صورت پذيرد تا هر جزيي از آن نظام بتواند مجددا به احيا و تقويت خود بپردازد. از اين رو تغيير عناصر در چهار چوب ساختار هر نظام براي بقاي آن امري ضروري است اما ميزان اين تغيير به عوامل دروني و بيروني بستگي دارد. به عبارت ديكر شرايط {فرصتها و محدوديتهاي} محيطي تعيين كننده ميزان اين تغيير ميباشند.مثلا در حادثه دوم خرداد شاهد آن بوديم كه شرايط محيطي ايجاد تغيير عميقي را در عناصر نظام سياسي كشور به منصه ظهور گذاشتند و ساده انديشانه خواهد بود اگر نسبت به اين قبيل تغييرات گمان بد برده شود زيرا همان طور كه اشاره شد تغيير تضمين كننده ثبات و بقاي هر نظام است و آنچه موجب انحطاط و سقوط مي شود ايستايي است و هر نظامي نياز مند تغيير است.مردم جهان روز نهم آوريل بر روي صفحه تلويزيون هاي خود ديدند كه چند سرباز آمريكايي در ميان هلهله جمعيت گرد آمده در ميداني

واقع در مركز بغداد طنابي را به گردن مجسمه صدام حسين انداختند تا بعد آن را سرنگون كنند. مجسمه ابتدا در مقابل سرنگون شدن خويش مقاومت مي كرد، اما اندكي بعد از جا كنده شد و پس از نوسان هايي به زمين افتاد. انگار او مي ترسيد و نمي خواست بر زمين بيفتد.نگاه به اين مجسمه از زاويه هاي مختلفي صورت مي گرفت. همان طور كه نگاه هاي مردم نسبت به اين اتفاق متفاوت بود، درك و برداشت عموم هم نسبت به جنگ عراق متفاوت است. پس از چندين روز بمباران بي وقفه مردم بي دفاع عراق اكنون به جاي تصاوير بمباران ها و وحشت غيرنظاميان صحنه هاي شادي مردم عراق پخش مي شود، مردمي كه آزادي خود از شر ترور و سركوب را جشن گرفته اند. هم صحنه هاي بمباران ها و هم صحنه شادي مردم هر دو دربرگيرنده بخش هايي از واقعيت هستند. آنها موضع گيري هاي متفاوتي را نيز بر مي انگيزند. ولي آيا احساسات متفاوت و متناقض بايد به قضاوت ها و داوري هاي متناقضي هم بيانجامد؟در نگاه اول قضيه ساده به نظر مي رسد. يك جنگ غيرقانوني حتي اگر به نتيجه اي مطلوب هم بيانجامد باز هم اقدامي مغاير معيارهاي بين المللي تلقي مي شود. ولي آيا اين پايان ماجرا است؟ نتايج بد مي توانند يك نيت خير را از مشروعيت بياندازند ولي آيا عكس اين قضيه هم صادق است؟ يعني آيا نتايج مثبت مي توانند به نيرويي مشروعيت بخش براي يك نيت ناسالم بدل شوند؟ گورهاي دسته جمعي، سياه چال هاي زيرزميني و داستان هاي شكنجه شدگان، هيچ ترديدي

در مورد ماهيت جنايتكارانه دولت صدام باقي نمي گذارد. رهايي مردمي رنج ديده از شريك رژيم وحشي نيز ارزشمند و قابل توجه است. در اين بخش قضيه همه مردم عراق - چه آنهايي كه شادماني مي كنند، چه آنهايي كه بي تفاوت هستند و چه كساني كه عليه اشغالگران راهپيمايي مي كنند - قضاوت خاصي دارند.دو ديدگاه مخالف و موافقدر نزد اروپايي ها مي توان دو واكنش را نسبت به جنگ مشاهده كرد. عملگرايان به قدرت «واقعيت هاي مشهود» باور دارند و به توان داوري برخاسته از تجربه اي تكيه مي كنند كه با برخوردي متعادل پيروزي را به ستايش مي نشينند. از نگاه پيروان ايده فوق بحث پيرامون مشروعيت جنگ فايده اي ندارد، چرا كه اينك جنگ عراق به واقعيتي تاريخي بدل شده است. گروه دوم يا به عبارتي ايده دوم مخالفان جنگ را متهم مي كند كه با اغراق درباره خطرات جنگ چشم خود را بر آزادي سياسي مردم عراق كه يك ارزش محسوب مي شود، مي بندند. هر دو ايده فوق سطحي و ناقص اند، زيرا عمدتاً ملهم از «اخلاق گرايي خشك و بي احساس» هستند. اغلب پيروان دو ايده فوق از تمامي ابعاد گزينه خشونت كه توسط محافظه كاران جديد در واشنگتن ارائه شده آگاه نيستند. مخالفت محافظه كاران جديد در واشنگتن با مباني اخلاقي، نه از سر واقع گرايي است و نه از روي دلسوزي براي آزادي مردم جهان، هدف اصلي آنها تحول و دگرگون سازي است. از نظر آنها هر گاه معيارهاي بين المللي كارايي خويش را از دست بدهند، برپايي يك نظم ليبرال جهاني مبتني بر سلطه جويي

- حتي اگر نياز به ابزارهايي مغاير حقوق بين المللي داشته باشد – مشروع است. نبايد خود را فريب دهيم، اعتبار و اقتدار معنوي آمريكا اكنون به ويرانه هايي بدل شده است. هيچ كدام از دو شرط حقوقي براي جنگ در عراق فراهم نبود. نه شرايط خطرناكي وجود داشت كه دفاع از خود در برابر يك تهاجم قريب الوقوع را ضروري كند و نه مصوبه اي از شوراي امنيت در دست بود كه بر پايه بند هفتم منشور سازمان ملل مجوز چنين حمله اي مشروع به حساب آيد. به عبارت ديگر نه قطعنامه ???? و نه هيچ كدام از هفده قطعنامه ديگر مربوط به عراق نمي توانست مجوز عمليات نظامي عليه اين كشور تلقي شود. جناح مدافع جنگ عراق چنين توجيه مي كند كه ابتدا سعي شد قطعنامه اي جديد صادر شود اما چون اكثريت در اين زمينه به دست نمي آمد، از آن صرفنظر گرديد.رئيس جمهور آمريكا مكرراً اعلام كرد كه بدون تصويب شوراي امنيت نيز حمله نظامي عليه عراق را آغاز مي كند و اين حرف واقعاً شرايط مسخره اي را پديد آورد. با توجه به ايده جديد دولت بوش مي توان دريافت كه بسيج نظامي آمريكا در خليج فارس از همان ابتدا صرفاً به منظور تهديد نبوده است. اگر آمريكايي ها واقعاً تهديد مدنظرشان بود بايد تنها پس از ناكارايي همه اهرم ها به عراق حمله مي كردند.تصميم دولت بوش به بهره گيري از شوراي امنيت نيز از تمايل براي مشروعيت بخشيدن به حمله نظامي عليه عراق ناشي نمي شد، زيرا چنين مشروعيتي در ميان محافل رسمي آمريكا چندان معنا و ضرورتي

نداشت. اين رجوع تنها براي گسترش «ائتلاف حاميان جنگ» صورت مي گرفت و مي توانست براي كاهش نگراني ها و ترديدها در ميان مردم آمريكا و انگلستان به كار رود.آمريكايي ها چنين القا مي كنند كه براي جنگ هايي كه به بهبود اوضاع جهان مي انجامند نيازي به توجيه و مجوز نيست، زيرا به رفع مشكلاتي مي انجامند كه با ابزارهاي متعارف نمي توان آنها را رفع كرد. تصوير مجسمه در حال سقوط صدام حسين هم ظاهراً براي مشروعيت بخشيدن به چنين نظريه اي كفايت مي كند. نظريه جديد دولت بوش بسيار زودتر از حمله به برج هاي دو قلوي نيويورك طراحي شده بود. اما در واقع بهره گيري زيركانه از پيامدهاي رواني يازده سپتامبر بود كه موجب گسترش نظريه مذكور شد. مسير حركت نظريه مذكور متفاوت از برداشت اوليه از موضوع «مبارزه با تروريسم» است. گسترش نظريه جديد دولت بوش مرهون تعريف پديده اي نوين در مفاهيم جا افتاده مربوط به جنگ است. در مورد رژيم طالبان ميان تروريسم و يك رژيم ياغي ارتباط روشني وجود داشت. در مورد كشوري نظير افغانستان يك جنگ كلاسيك، تهديدات يك شبكه، تروريست پراكنده را از ميان بر مي داشت. با اين حال آمريكا يك جانبه گرايي توأم باسلطه طلبي را با موضوع مقابله با تهديدهاي خزنده پيوندزده است. آمريكايي ها در هر جايي كه به مشكل بر مي خورند، بحث دفاع از خود را پيش مي كشند. البته اين بحث نيز نيازمند ارائه دلايلي است. به همين دليل بود كه واشنگتن چاره اي نداشت جز آنكه افكار عمومي جهان را نسبت به ارتباط ميان القاعده و رژيم

صدام حسين قانع كند. عملكرد دولت بوش در پراكندن اطلاعات نادرست پيرامون ارتباط فوق در خود آمريكا چنان موفقيت آميز بود كه براساس آخرين نظرسنجي ها ?? درصد آمريكايي ها از تغيير رژيم عراق به عنوان «جبران حملات يازده سپتامبر» استقبال كردند.هابرماس با طرح جوامع غربي در مرحله پسا سكولاريسم معتقد است دين در عرصه عمومي حضوري فعال دارد و به عبارتي دينداري نه تنها ضعيف نشده بلكه با تعريف مجدد خود و به رسميت شناختن آراي عمومي مردم در تعبير حق سرنوشت، احترام به حوزه علم و صلاحيت علم در حوزه مربوط به خود و مدارا و رعايت عقايد و باورهاي دينداران ديگر، توانسته با حضور در عرصه عمومي با تشكيل اصناف و احزاب و جمعيت ها در فرهنگ، سياست و اقتصاد جامعه دخالت كند. هابرماس در جوامع جهان سومي به دينداران توصيه ميكند با رعايت سه شرط بالا يعني به رسميت شناختن آزادي و عقايد ديگران، تن دادن به آراي مردم در امر حكومت و ملاك مشروعيت آن، با به رسميت شناختن عرصه علم در حوزه تخصصي آن از مدرنيته پسا سكولاريسم استقبال كنند.هابرماس در بحران مشروعيت با پيگيري پروزه ماركس براي بحران شناسي سرمايه داري مي كوشد به احياي نظريه ماركس در شرايط متاخر سرمايه داري بپردازد. ماركس با اتكا بر تضاد " كار- سرمايه" و "پرولتاريا-بورژوا" پيش بيني كرده بود كه اين تضاد، شيرازه سرمايه داري را خواهد شكافت اما سرمايه داري در قرن بيستم با تاسيس دولتهاي رفاه و بهبود شكاف ميان كارگران و سرمايه داران توانست براين بحران كه ماركس آن را ذاتي و ساختاري مي پنداشت حداقل تا

حدودي و تا اطلاع ثانوي فائق آيد. با وجود اين هابر ماس اصل بحران را منتفي نمي داند و با توصيف مرحله نوين سرمايه داري به نام سرمايه داري متاخر مي كوشد چهار بحران اقتصادي، عقلانيت، مشروعيت و انگيزش را در درون آن بشكافد.هابر ماس هنوز هم رابطه ميان كار و سرمايه را به عنوان مهمترين اصل تشكيلاتي جوامع سرمايه داري ليبرال و جوامع سرمايه داري متاخر مي داند.هابرماس در بحران مشروعيت تعريفي از ايدئولوژي ارائه داده بود كه اينك با اشاره به ايدئولوژي سرمايه داري متاخر معناي خود را آشكار مي سازد. او ايدئولوژي را مجموعه اعتقادات و افكاري مي داند كه به كار پنهان ساختن يا مشروعيت بخشيدن به قدرت مي آيد و وضعيت علم و تكنولوزي در جوامع جديد چنين است.به تعبير هابرماس از انديشه وبر، آرمانهاي اصلي تجدد كه در عقلانيت فرهنگي و ارتباطي نهفته بودند، رو به زوال ميروند. كنش عقلاني معطوف به هدف در حوزه سرمايه داري و بوروكراسي و علم بصورت كنش اجتماعي غالب ظاهر مي شود. در نتيجه اصول اوليه تجدد بواسطه اجراي آنها در عمل نقض ميشوند. عقلانيت ابزاري، عقلانيتي است كه به عدم عقلانيت در مقياسي بزرگ مي انجامد. جهان، افسون زدايي و ابزارگون مي گردد و ابزارها بجاي افسانه ها بر انسان تسلط مي يابند.منبع:1- كتاب بحران مشروعيت نوشته يورگن هابرماس – ترجمه جهانگير معيني2- كتاب يورگن هابرماس3-هانا آرنت وآرزوي روشنايي نوشته رابرت. ب. وستبروك –ترجمه فاطمه ميناييهمشهري ماه – شماره 7 – شنبه مهر804-تنوع و تكثر راههاي توسعه سياسي نوشته برتران بديع – ترجمه نقيب زادهسايت حكومت اسلامي(فصلنامه حكومت اسلامي-شماره 16)5-نظريه گفتمان ديويد

هوارث – ترجمه سيد علي اصغر سلطانيفصلنامه علوم سياسي –شماره 26- جهاني شدن جهان اسلام و سياستهاي جهاني حسام الدين واعظ(دانشگاه ليدز انگلستان)فصلنامه مشكو? –شماره 62-657- آخرين فيلسوف چپ ؟ همشهري ماه –شماره 5 – مرداد 13808- اصلاح سنت روزنامه همشهري -24 آبان 13799- جامعه شناسى تجدد(3) - بحران و تحول در تجدد حسين بشيريهفصلنامه فلسفي ارغوان – شماره 1210- علم وشناخت بشري-تغيير براي ثبات روزنامه همشهري 30 خرداد 137711- پيچيدگى و دموكراسى، يا اغواگريهاى نظريه سيستمها-نوشته تامس مك كارتى-ترجمه على مرتضويانفصلنامه فلسفي ارغوان-شماره1712- نه اين ونه آن روزنامه همشهري- يكشنبه ?? ارديبهشت ????13- هابرماس و مدرنيته تعاملي روزنامه همشهري 25 تير 138114- يازده سپتامبر : سمبل حسرت گذشته دكتر حسين دهشيارهمشهري ماه –سال اول شماره 12-5 اسفند 80انديشكده روابط بين المللwww.irtt.ir

كه به دلايل متعدد ناچارند به  سمتي سوق  يابند كه آنجا به حداقل وضعيت ايده آل خود دست يابند وشايد اصلاً نمي رسند. شايد بتوان علل مواردي همچون سرخوردگي جوانان، افسردگي آنها، انصراف از تحصيل، بي تفاوتي نسبت به پيرامون و . . .   و در بدترين حالت اعتياد در جوانان و همينطور خودكشي آنها را در اين مقوله نيز جستجو كرد  به هر ترتيب  موضوع مدرن كردن  قانونچه اي كه بتواند  هر فرد را  متخصص و علاقه مند به حرفه اي گرداند كه بالاترين بهره وري و كارايي را از خود نشان دهد چه براي خويش و چه براي جامعه خويش كاملاً نياز مي باشد و لذا  در چنين تقاضايي تلاش براي جستجوي دلايل و علل اين نا همگوني كه متاسفانه تقريبا درصد زيادي به خود  اختصاص داده است؛ پژوهش عميق خالي از لطف نباشد تا شايد راهكار هاي  مناسبي با توجه به موارد پيش آمده هم پيشنهاد و هم به كار بسته شود تا  ما شاهد هرزرفتن استعداد هاي انساني و نارضايتهاي شغلي و در شكل وسيع آن هدر رفتن سرمايه هاي ملي خود نباشيم. بنابراين در طول اين تحقيق قصد برآن است  تا شكلي صحيح از واقعيت اجتماع و وضعيت تحصيلي – اجتماعي دانشجويان و فارغ التحصيلان  دانشگاهي ارائه گردد و همزمان با آن با تهيه  نظر سنجي هاي مورد نظر در حجم آماري محدود به دانشگاه  امام رضا (ع) بتوان نمونه اي را ارائه داد تا بدين وسيله  كورسوي  اميدي را در دل جامعه اي روشن كرد كه در آينده نزديك  تناسب علاقه  دانشجويان  به رشته تحصيلي شان به حداكثر خويش

برسد. 2-1 ) بيان مسأله و هدف اصلي تحقيق : دليل و علت اصلي اين تحقيق آن است كه در نگاه اول بتوان آماري از ميزان علاقه دانشجويان به رشته تحصيلشان را بدست آورد و سپس با توجه به اين آمار بدست آمده دلايل و عوامل مؤثر را شناسايي كرده و آنها را مورد تجزيه و تحليل قرارداد و در نگاه بعد تلاشي  گسترده براي يافتن راه حل هاي مورد نياز انجام داد تا بتوان آينده را آنچنان تنظيم كرد كه بهترين شرايط فراهم گردد 4-1) بيان فرضيه هاي تحقيق : 1-3- 1 فرضيه اصلي : دانشجويان رشته تحصيلي خود را با توجه به علاقه اصلي خود را انتخاب مي كنند. 2- 3 - 1  فرضيه هاي فرعي: 1) ميزان آگاهي دانشجويان پيش از ورود به دانشگاه در انتخاب رشته شان مؤثر است. 2) سطح تحصيلات خانواده و خويشاوندان  در انتخاب دانشجويان  نقش دارد. 3) مدرك گرايي صرف باعث انتخاب رشته دانشجويان مي گردد . 4) آينده رشته و بازار كار درانتخاب رشته و علاقه دانشجويان نقش دارد. 5) شيوه تدريس اساتيد و سطح عملي آنان موجب علاقه مند شدن دانشجويان مي گردد. 4-1) اصطلاحات وعبارات كليدي تحقيق : 1-4- 1 دانشجو: فردي كه براي ادامه تحصيل در دانشگاه پذيرفته مي شود. 2-4-1  استاد : فردي كه در دانشگاه تدريس مي كند. 3-5 -1 علاقه و انگيزش : ميل و رغبت در انسان به منظور اشتغال در كار يا امري. 4-5-1 رشته تحصيلي : زمينه اي كه دانشجو يا محصل در آن تحصيل مي كند. 5-5-1  بازار كار : موقعيتي كه در آن افراد به

منظور ارضاي نياز اقتصادي و اجتماعي خود فعاليت مي كنند. 5-1) بيان مسئله تحقيق و سؤالات اصلي تحقيق : مسأله علاقه ورغبت به رشته تحصيلي ، مسأله اي است كه به شدت مورد توجه ادامه  دهندگان راه علم است. پويندگان راه دانش همواره در پي آن هستند تا راه و مقصدي را انتخاب كنند كه درآن بتوانند حداكثر تواناييمان خود را به منصه ظهور برسانند و از اين طريق نيز نيازهاي روحي و رواني خود را پاسخگو باشند. بنابراين مي توان اذعان داشت كه مساله علاقه به رشته تحصيلي يكي اركان پيشرفت در سطح  شخصي  و نيز در سطح كلان در محيط جوامع نيز مي باشد.به طوري كه آثار مثبت ومنفي اين مقوله به طور كاملاً  آشكارا قابل لمس است. چه اگر رشته هاي تحصيلي از روي علاقه و ميل باطني انتخاب شود موجب پيشرفت جامعه گشته و چه اينكه از روي عدم علاقه افرادي به رشته اي كه آورده باشند كاملا بديهي ها،  واضح و مبرهن است كه آثار سوء  و مخرب به همراه خواهد داشت واين مبحثي است كه سهل  و ممتنع گشته است چرا كه در عين ساده بودن شكل نمي توان راه حل ساده اي براي رفع آن داد و لذا مقوله انتخاب رشته تحصيلي  مقوله اي مهم و تأثير گذار كه بايستي مورد توجه بيشتري از درك فرد، خانواده و جامعه قرار بگيرد ، و به همين دليل تصميم بر آن گرفته شده است تا پيرامون اين مبحث مهم و البته كلام جستاري شود تا اينكه ريشه هاي اين مسئله يافت گردد و پس از آن براي رفع اين عضلات

تا سرحد امكان پيشنهادات مربوطه  تقديم مراجع گشته  تا شايد  رهنمودي گردد براي اصلاح معايب روز و فراهم آوردن شرايطي بسيار بهتر براي آيندگان. 1-5-1 سؤال اصلي تحقيق : آيا دانشجويان نسبت به رشته تحصيلي خود علاقه مند هستند؟ 2-5-1 سؤالات فرعي: 1) آيا دانشجويان  رشته تحصيلي خود را با آگاهي انتخاب مي كنند؟ 2) سطح تحصيلات خانواده و حديث و خويشاندان موجب انتخاب دانشجويان مي گردد؟ 3) اساتيد  در جذب و علاقه مند كردن دانشجويان به رشته نقش دارند؟ 4) آينده رشته و بازار كار آن موجب انتخاب رشته از سوي دانشجويان مي گردد؟ 5) آيا مسئله دوري از خانواده و شهر در انتخاب رشته دانشجويان مؤثر مي باشد؟ 6-1 ) روش تحقيق: از آنجاكه تحقيق پيش رو در پي آن است تا ميزان علاقه دانشجويان به رشته تحصيلشان را مورد بررسي قرار دهد  لذا به نظر مي رسد بهترين روش تحقيق براي اين امر مي تواند توصيفي از نوع پيمايشي باشد كه در آن از ابزارهاي جمع آوري اطلاعات همچون پرسشنامه استفاده مي شود. 7-1) روش گردآوري اطلاعات: همانطور كه اشاره شد در اين روش سعي بر آن شده است تا نوعي از تحقيق توصيفي پيمايشي ارائه گردد و در اين روش اهتمام بر آن شده است تا از ابزاري  پرسشنامه و همينطور منابع گذشته تحقيق استفاده شود بنابراين مي توان روش گردآوري تحقيق را ميداني و پرسش نامه اي ناميد كه در اين روش براي جمع آوري اطلاعات هريك آن پرسشنامه ها به افراد واجد شرايط تحويل داده مي شود و سپس به همراه پاسخ دريافت مي گردد. 8-1) جامعه آماري: جامعه

آماري تحقيق مورد مطالعه، دانشجويان دانشگاه امام رضا (ع) مي باشد . 9-1) قلمرو تحقيق : قلمرو تحقيق از لحاظ موضوعي، مكاني و زماني به شرح زير است : 1-9 ) قلمرو موضوعي : بررسي علاقه مندي دانشجويان به رشته تحصيلي خود 2-9) قلمرو مكاني : دانشجويان دانشگاه امام رضا (ع) 3-9) قلمرو زماني : قلمرو زماني اين تحقيق براي دانشجويان ورودي سالهاي 1384 تا 1387  است. 10-1) موانع و محدوديت هاي  احتمالي : از آنجا كه براي بدست آوردن اطلاعات نيازمند آن بوديم تا وارد مسائل شخصي افراد شويم  لذا  همواره  احتمال عدم ارائه اطلاعات نادرست موجب نگراني ما بوده است و نيز مي توان دامنه وسيع اين تحقيق و همچنين حوزه هاي پيچيده مورد بررسي تحقيق پيش رو را هم از جمله موانع و محدوديت در نظر گرفت. فصل دوم: پيشينه وادبيات تحقيق 1-2)    مقدمه : بررسي ميزان انگيزه وعلاقه دانشجويان به رشته تحصيلي خود همواره بخشي از دغدغه هاي اجتماعي را در بر مي گيرد. در جامعه ما نيز اين امر به خوبي مشخص است به خصوص كه اوج هرم سني و رشد جمعيت در طي سالهاي 64 تا 66 هم اكنون مشغول به تحصيل هستند چه به هنگام انتخاب رشته مورد نظر خود در موقع ورود به دانشگاه و چه در هنگام تدريس خود در رشته هاي پذيرفته شده و نيز پس از اتمام تحصيل همواره اين مشكل وجود داشته است كه چقدر وچه ميزان مي توان از تخصص اين افراد استفاده كرد. افرادي كه اگر با فراهم بودن شرايط لازم با آگاهي و از روي علاقه به تحصيل بپردازند قطعا

جامعه اي پويا وخود كفارا پديد خواهند آورد كه در آن خوشبختي و رضايتمندي را مي توان در زندگي افراد جستجو كرد. بنابراين مسئله مورد توجه اين تحقيق به لحاظ اهميت در تحقيقات متعدد نيز مورد بحث قرار گرفته اند اگر چه هميشه به  ذكر مصيبت شبيه بوده اند اما حداقل در حد گزارش توانسته اند اطلاعات در خوري را به خوانندگان  خود منتقل كنند ،همه تلاش اين تحقيق و تحقيقات گذشته در درجه اول دادن آگاهي و خبر از باطن افراد از انتخاب خود است و در درجات بعدي به دنبال آن هستند تا راه حل هاي موجود را بيابند و آن ها را به كاربندند تا  فكري به حال جامعه جوان والبته  هدف گم كرده و سر درگم امروزه ايران كرد. 2-2) تحقيقات انجام شده : دانشجويان بي سواد مي شوند. افت تحصيلي در دانشگاه ها نگران كننده است. گواه اين ادعا، تشكيل كارگروهي در وزارت علوم است تا به بررسي دلايل افت تحصيلي دانشجويان بپردازد. با اين كه وزارت علوم، تحقيقات و فناوري از رشد جايگاه علمي دانشگاه ها و ارتقاي كيفي مراكز آموزش عالي سخن مي گويد؛ چندي پيش سرپرست دفتر مركزي اين وزارتخانه از افت تحصيلي در دانشگاه ها ابراز نگراني كرد. حميد يعقوبي با بيان اين كه 30 درصد دانشجويان به رشته تحصيلي خود علاقه مند نيستند، از اجراي طرح پيشگيري از افت تحصيلي در وزارت علوم خبر داد و البته پس از اعلام اين خبر، با وجود اصرار برخي خبرنگاران، حاضر به ارائه اطلاعات بيشتر و مصاحبه با رسانه ها نشد. طي سال هاي اخير، وزارت علوم، افزايش ظرفيت در دانشگاه ها و يكسان شدن ظرفيت با

تقاضا را از نقاط قوت عملكرد نظام آموزش عالي خوانده؛ در حالي كه به گفته همين مسوول، بسياري از داوطلبان، رشته تحصيلي خود را با علاقه انتخاب نمي كنند و به عبارت بهتر؛ هدف، تنها ورود به دانشگاه است. اين مطلب را حتي محسن اسلامي، مديركل فرهنگي وزارت علوم «خطرناك» مي خواند كه دانشجو پس از ورود به دانشگاه، كار را تمام شده مي داند و در زمينه تلاش علمي به سمت سستي مي رود. با اين حال نبود علاقه به رشته تحصيلي مي تواند تنها يكي از دلايل مهم بي انگيزگي و افت تحصيلي دانشجويان باشد و در اين پديده مي توان دلايل ديگري را جستجو كرد. در اين زمينه، مسوولان وزارت علوم صادقانه از عللي چون مدرك گرايي و خدمت سربازي و حتي افزايش افت تحصيلي در دانشگاه هاي غيرانتفاعي و دوره هاي شبانه كه دانشجوياني مجبور به پرداخت شهريه هستند، بيش از ديگر دوره ها خبر مي دهند. در اين زمينه حتي حسن مسلمي ناييني، مديركل دانشجويان داخل در گفتگو با يكي از روزنامه ها به شيوه انتخاب رشته در آزمون ورود به دانشگاه خرده مي گيرد كه تنوعي كه در زمان انتخاب رشته تا 100 رشته در اختيار داوطلبان قرار مي گيرد، از ديگر عواملي است كه به نارضايتي دانشجو منجر مي شود. چون هنگام انتخاب رشته، داوطلب تا 100 رشته را برمي گزيند كه قطعا به بسياري از آنها علاقه مند نيست. مجلس هم نگران است مجلس اولين واكنش خود را نسبت به افت تحصيلي دانشجويان پس از انتشار اخبار در رسانه هاي مكتوب از دي ماه امسال آشكار كرد؛ به طوري كه اعضاي كميسيون آموزش و تحقيقات مجلس، دعوت از مسوولان وزارت علوم را براي توضيح و پاسخ وضعيت

نگران كننده افت تحصيلي در ميان دانشجويان، سرلوحه كار خود قرار دادند. علي كريمي فيروزجاني يكي از همين نمايندگان است كه بر ارائه آمار افت تحصيلي تاكيد مي كند؛ به عقيده وي، اگر حوزه مشاوره در دوره متوسطه فعال باشد و خانواده ها و مسوولان آموزش و پرورش و وزارت علوم درباره رشته هاي دانشگاهي به داوطلبان آگاهي بدهند، مي توان از افت تحصيلي كاست. ابهام در آينده شغلي اما افت تحصيلي در دانشگاه ها دلايل ديگري هم دارد، از جمله اين كه جعفر توفيقي، وزير سابق علوم و تحقيقات به خبرگزاري مهر مي گويد: در شرايطي هستيم كه ظرفيت دانشجو افزايش يافته ولي دانشگاه ها زياد نشده و استاد، كلاس و امكانات آزمايشگاهي با رشته هاي دانشجويي هماهنگ نيست. از طرفي دانشجو نسبت به قبل در كنار تحصيل بيشتر به كار مي پردازد و به دليل مسائل كسب درآمد، دانشجويان از حالت تحصيل تمام وقت خارج مي شوند، بنابراين نيازهاي اقتصادي و تلاش براي تامين هزينه تحصيل، دانشجو را به اين سمت مي برد تا كمتر به تحصيل توجه كند. توفيقي كه مدت هاست در دانشگاه تدريس مي كند، عقيده دارد كه دانشجو، آينده شغلي روشني نمي بيند، بنابراين تمايل چنداني به فارغ التحصيلي و كيفيت تحصيل ندارد. دانشگاه توده اي نه دانشگاه نخبگان به رغم اصرار وزارت علوم بر افزايش ظرفيت دانشگاه ها و تلاش براي پاسخگويي به تمام نيازهاي تحصيلي جوانان و در حالي كه مسوولان اين وزارتخانه مي كوشند تا ظرفيت دانشگاه ها را در مقاطع مختلف آن قدر توسعه دهند تا صددرصد داوطلبان كنكور در رشته اي پذيرفته شوند، اما اين رويكرد در برخي موارد، مورد نقد استادان دانشگاه است. برخي از اين افراد به تبديل شدن دانشگاه ها به دانشگاه توده اي خبر مي دهند كه بسياري

از افراد، صلاحيت علمي و پايه هاي تحصيلي لازم را براي ورود به دانشگاه ندارند و به اين ترتيب، با ورود به كلاس هاي درس، سطح علمي دانشگاه ها را با افت جدي روبه رو مي كنند. از سوي ديگر، در حال حاضر بسياري از دانشگاه ها اعم از دولتي، آزاد و... ظرفيت ارائه خدمات رفاهي و دانشجويي را به افراد ندارند و دانشجو با ورود به دانشگاه با حجمي از مشكلاتي چون خوابگاه نامناسب، اجاره هاي سنگين مسكن، شهريه هاي طاقت فرسا، مشكل اياب و ذهاب و... مواجه مي شود كه در افت تحصيلي او بي تاثير نيست. استاد بي انگيزه «25 دانشجو روي صندلي هاي خشك چوبي نشسته اند، استاد ميانسال روي صندلي چرمي لم داده و در حالي كه عينك نيمه خود را بر سر بيني گذاشته با تن صداي يكنواخت و آرام صحبت مي كند. يك ساعت و 45 دقيقه به همين منوال مي گذرد، يكي به ساعتش نگاه مي كند، يكي تصوير استاد را بر تكه كاغذي مي كشد، يكي در آخر كلاس پيامك مي فرستد، ديگري خميازه هاي كشدار امانش را بريده، ديگري سرش خم شده شايد چرت مي زند و....> مريم آستان پور، دانشجوي سال سوم ادبيات فارسي است مي گويد بيش از 90 درصد كلاس هايشان خسته كننده است و هيچ تفاوتي با دوره دبيرستان ندارد. همراه او حرف هايش را تكميل مي كند: «وقتي سال اول بوديم، خوره كتاب بوديم، دنبال استاد مي دويديم تا جواب سوال هايمان را بگيريم. با گذشت 5 ترم احساس مي كنم استادان بي انگيزه تر از ما هستند، وقتي سر كلاس مي آيند، به خود زحمت نمي دهند مواد درسي را روي وايت برد بنويسند. بعضي ها حتي به دانشجو نگاه نمي كنند. جواب سوال ها را با بي حوصلگي مي دهند، جزوه هايشان 7 سال پيش نوشته شده و....» هر

چند مستمع، صاحب سخن را بر سر ذوق مي آورد، اما به نظر مي رسد بعضي از مدرسان دانشگاهي نيز شيوه هاي صحيح تدريس را نمي دانند و اين مساله در بروز بي انگيزگي دانشجويان بي تاثير نيست. علل دروني، علل بيروني به طور خلاصه، مرور پژوهش ها نشان مي دهد كه وضعيت افت تحصيلي ناشي از دو دسته عوامل دروني و بيروني است. نبود تناسب بين ظرفيت فعلي دانشگاه ها و نيازهاي آتي بازار كار، آشنا نبودن اعضاي هيات علمي با نحوه انتقال درس و ارتباط با موقعيت رشته در بازار كار، مطرح نبودن مسائل پژوهشي و آموزش هاي كاربردي در دانشگاه و... از مهم ترين عوامل دروني دانشگاه ها در افت تحصيلي دانشجويان است. در اين ميان نبود اميد به آينده شغلي مناسب، كم بودن تعداد كارآفرينان، شهريه هاي سنگين دانشگاه ها، نبود ارتباط ارگانيك بين دوره هاي آموزش متوسطه و دانشگاهي و نبود روحيه رقابت و مشاركت جمعي در اجراي پروژه هاي علمي از جمله علل بيروني در اين پديده است. به هر حال كارگروه وزارت علوم بزودي بايد به نمايندگان مجلس پاسخ دهد كه علت اين افت تحصيلي چيست؛ افتي كه قطعا بار مالي سنگيني به وزارت علوم وارد مي كند و بر جايگاه علمي دانشگاه هاي كشور بي تاثير نخواهد بود.                                                                                               جذب فارغ التحصيلان دانشگاهها و مراكز آموزش عالي كشور در بازار كار منوط به داشتن توانائيها و ويژگيهايي است كه بخشي از آنه__ا مي بايست در طول دوران تحصيل در دانشگاه ايجاد گردد. به نظر مي رسد عدم تناسب بين فرايندها و مواد آموزشي رشته هاي تحصيلي موجود در دانشگاهها با مهارتها و توانائيهاي مورد نياز بازار كار، مهمترين عامل موفق نب___ودن فارغ التحصيلان در كاريابي و اشتغال

است. علاوه بر اين مورد، برخي از عوامل بي____روني كه خارج از حوزه فعاليت و كنترل نظام آموزش عالي است نيز بر اشتغ____ال فارغ التحصيلان تاثير بسزايي دارند. در اين مقاله چالشها و فرصتهاي نظام آموزش عالي در تامين نيازهاي مهارتي نيروي انساني مورد نياز بازار كار از دو بعد عوام____ل بيروني و دروني مورد بحث و بررسي قرار مي گيرد. عوامل دروني، فرايندها و راهبردهايي هستند كه در نظام آموزش عالي به ك____ار گرفته مي شوند و به طور مستقيم يا غيرمستقيم با مقوله اشتغال و كاريابي فارغ التحصيلان ارتباط دارند. مهمترين اين عوامل عبارتند از: 1-     عدم تناسب بين ظرفيت فعلي پذيرش دانشجو در دانشگاه و نيازهاي آتي بازار كار 2-     عدم تناسب بين محتواي آموزش با مهارتهاي شغلي 3-     عدم توفيق دانشگاهها در ايجاد و تقويت روحيه علمي و انگيزه خدمت رساني به جامعه در دانشجويان 4-     مشخص نبودن حداقل قابليتهاي علمي و عملي براي فارغ التحصيل شدن 5-     عدم آشنايي اعضاي هيات علمي با فرايند و نحوه انجام امور در واحدهاي توليدي و خدماتي مرتبط با رشته تحصيلي فارغ التحصيلان 6-     فقدان زمينه مناسب براي آموزشهاي علمي و كاربردي 7-     ناكارآمدي اعضاي هيات علمي در تربيت نيروي كار متخصص مورد نياز جامعه 8-     مطرح نبودن مسائل علمي و پژوهشي به عنوان اولويت اول در دانشگاهها. عوامل بيروني شامل كليه مواردي مي شوند كه بر اشتغال فارغ التحصيلان به طور مستقيم و غيرمستقيم تاثير گذاشته و مانع از جذب آنها در بازار كار مي گردند. اين عوامل عبارتند از: 1 - رواج نيافتن و مشخص نبودن فرهنگ كاريابي 2 - عدم توسعه

بنگاههاي كاريابي خصوصي 3 - عدم توسعه كانونهاي فارغ التحصيلان و ناكارآمدي آنها در كاريابي و هدايت شغلي 4 - تعدد متقاضيان و رقابت شديد براي كسب مشاغل موجود 5 - رواج نيافتن فرهنگ كارآفريني و كم بودن تعداد كارآفرينان 6 - وجود مشكلات اجرايي در پياده كردن سياستها و برنامه هاي كلان اشتغال. مقدمه اكثركشورهاي دنيا با مسائل و مشكلات اشتغال درگيرند ولي تعدد عوامل مشكل آفرين و ناشناخته بودن برخي از آنها در كشورهاي جهان سوم موجب پيچيده تر شدن موضوع شده است. امروزه مديريت كلان كشور به دنبال استفاده از روشهاي علمي براي شناخت و كنترل عوامل مشكل آفرين در زمينه اشتغال و تبديل چالشها به فرصتها براي شتاب دادن به حركت توسعه است. دانشگاهها و مراكز آموزش عالي عهده دار رسالتهايي چون توليد دانش، تربيت نيروي متخصص مورد نياز جامعه، گسترش فناوري، نوآوري و خلاقيت هستند و امروزه صاحبنظران معتقدند دستيابي به توسعه پايدار فقط در سايه به كارگيري دانش روز و فناوري پيشرفته حاصل مي شود. بنابراين، براي قرارگرفتن در جاده توسعه و جلوگيري از عقب ماندگي بايد شرايطي فراهم شود كه دانشگاهها بتوانند دانشجويان را براي به كارگيري فناوري جديد و پذيرش مسئوليتهاي مختلف در سطح سازمان و جامعه پرورش دهند. در اين مقاله به منظور بحث و بررسي پيرامون چالشها و فرصتهاي نظام آموزش عالي در تامين نيازهاي مهارتي نيروي انساني مورد نياز بازار كار، عوامل موثر به دو گروه دروني و بيروني تقسيم مي شوند و سپس تشريح جزئيات هر گروه صورت مي گيرد. عوامل دروني عوامل دروني فرايندها و راهبردهايي هستند كه در نظام آموزش عالي

به كار گرفته مي شوند و به طور مستقيم يا غيرمستقيم با مقوله اشتغال و كاريابي فارغ التحصيلان ارتباط دارند. مهمتري_ن عوامل دروني در زير ذكر شده اند. 1-     عدم تناسب بين ظرفيت فعلي پذيرش دانشجو در دانشگاهها و نيازهاي آتي بازار كار: براساس مطالعات انجام گرفته جمعيت جوان و فعال كشور تا سال 1400 بالغ بر 61 ميليون نفر مي شود و به عبارتي 2/5 درصد رشد خواهد داشت. پس سطح اشتغال نيز بايد رشدي معادل 2/5 درصد در سال داشته باشد تا وضعيت فعلي حفظ شود. يعني تا سال 1400 در ايران بايد 29 ميليون فرصت شغلي ايجاد شود. براساس و باتوجه به اهميت موضوع، دولت تدابيري را اتخاذ كرده است. به عنوان مثال، در برنامه سوم توسعه ايجاد حدود چهارميليون فرصت شغلي پيش بيني شده است. اما نكته اي كه در اينجا مورد نظر است عدم تناسب بين تعداد فرصتهاي شغلي تخصصي ايجاد شده در جامعه و تعداد ف____ارغ التحصيلان است. در ايران فقدان ارتباط نزديك بين دانشگاهها و بخشهاي مختلف جامعه موجب شده است كه بين ظرفيت پذيرش دانشجو و تقاضاي بازار به نيروي متخصص تناسب وجود نداشته باشد كه علت آن عدم هماهنگي و انسجام در تصميم گيري بين نظام آموزش عالي با ساير بخشهاي جامعه به دلايلي چون: عدم وجود آمار واقعي، فقدان نگرش استراتژيك در بخشهاي دولتي و خصوصي، ناتواني مديران در طرح ريزي و برآورد احتياجات نيروي انساني براساس استراتژي هاي كلان توسعه، عدم اجراي برنامه هاي ميان مدت و بلندمدت جذب، اجراي سليق___ه اي سي_استه____ا و خط مشي ها و تغيير در برنامه هاي تدوين شده

پس از هر تغيير در مديريتهاست. ضمن اينكه دفتر گسترش آموزش عالي نيز در صورت تامين امكانات و استاد توسط مقامات محلي و بدون در نظر گرفتن وضعيت اشتغال در آينده براي ايجاد رشته تحصيلي مجوز صادر مي كند. البته باتوجه به هدف و فلسفه وجودي دانشگاهها كه ارتقا سطح علمي و تغيير در نگرش و بينش عمومي مردم و تامين نيازه___اي جامعه به نيروي متخصص است، توسعه آموزش عالي داراي توجيه است. اما فارغ التحصيلان انتظار دارند كه با گرفتن مدرك تحصيلي موجبات اشتغال يا تسهيل شرايط اشتغال آنان فراهم آيد. لذا پيشنهاد مي شود تدبيري اتخاذ گردد كه اولا ظرفيت پذيرش دانشجو براساس نياز آينده بازار كار به نيروي متخصص تعيين شود و ثانياً مجوزهاي ايجاد رشته تحصيلي در دانشگاه دائمي نباشد و با تغيير در كيفيت نيازهاي جامعه و تخصصهاي جديد، مشخصات مجوزهاي صادره تغيير يابند. 2-     عدم تناسب بين محتواي آموزش با مهارتهاي شغلي: يكي از مهمترين اهداف نظامهاي آموزشي جوامع فراهم آوردن امكان ارائه آموزش متناسب با مهارتهاي شغلي مورد نياز جامعه است. بنابراين، در طراحي هر نظام آموزشي اثربخش، عوامل مهمي چون شرايط و ويژگيهاي داوطلبان، محتواي دروس، تسهيلات و تجهيزات مورد نياز، روشهاي تدريس و غيره مدنظر قرار مي گيرند. از طرف ديگر به هنگام طراحي مشاغل، شرح شغل و شرايط احراز (كه تعيين كننده ويژگيهاي رفتاري، توانائيها و مهارتهايي هر شغل است) تنظيم مي گردد. اين مهارتها شامل مهارت فني، مهارت انساني، مهارت اداركي و آشنايي با رايانه هستند. ضمن اينكه داشتن توانائيهاي ذهني، فيزيكي و سطح تحصيلات و همچنين ويژگيهاي رفتاري چون شخصيت، نوع نگرش، انگيزش

و ارزشهاي فردي نيز در اينجا مطرح هستند. مهارتها، استعدادهاي بالفعل و توانائيه_ا، استعدادهاي بالق_وه تلقي مي گردند. در حال حاضر، در آموزش عالي بيشتر سطح تحصيلات به عنوان يك توان يا استعدادهاي بالفعل ايجاد مي شود و اين در حالي است كه فارغ التحصيلان براي صعود به قله اشتغال به مهارت نيز نياز دارند. باتوجه به آنچه بيان شد بازبيني در سرفصلهاي دروس دوره هاي آموزشي و تنظيم آنها براساس اطلاعات علمي (نظري) و عملي مورد نياز رشته ها و زمينه هاي شغلي مرتبط با رشته تحصيلي مورد نظر و ايجاد هماهنگي و همسويي بين سرفصل دروس با شرايط احراز مشاغل مورد نظر ضروري به نظر مي رسد. 3-  عدم توفيق دانشگاهها در ايجاد و تقويت روحيه علمي و انگيزه خدمت رساني به جامعه در دانشجويان: باتوجه به اينكه پايه و اساس دانشگاه را دو عامل مهم و اصلي يعني دانشجو و استاد تشكيل مي دهند علل عدم توانايي دانشگاهها در ايجاد روحيه علمي و انگيزه در دانشجويان را بايد در ويژگيهاي اين دو عامل جستجو كرد. دانشجويان اكثراً روحيه علمي و انگيزه كافي ندارند و معمولاً به جاي توجه به ارتقاي سطح علمي خود فقط به ارتقاي سطح تحصيلي (اخذ مدارج بالاتر) مي انديشند. لذا دانشگاهها بايد به فراخور تغييرات در شرايط سني، سطح اجتماعي و انتظارات جامعه از دانشجويان و همچنين تاثيراتي كه حضور در مراكز علمي در روند زندگي دانشجويان مي گذارد، شيوه آموزشي و تربيتي را ارائه كنند كه در دانشجويان انگيزه و روحيه علمي ايجاد كند و اين امر زماني محقق مي شود كه اعضاي هيات علمي به عنوان

يكي از دو عامل اصلي دانشگاه، داراي روحيه علمي و انگيزه خدمت رساني باشند. بنابراين، پيشنهاد مي شود ضمن انجام اقدامات بنيادي در خصوص تغيير در شيوه آموزش سنتي موجود، در جذب استادان، افرادي كه داراي روحيه علمي و دانش پژوهي هستند در اولويت قرار گيرند و از سوي ديگر، تدابيري نيز براي رفع مشكلات و تنگناهاي اقتصادي اعضاي هيات علمي اتخاذ گردد. 3-    مشخص نبودن حداقل قابليتهاي علمي و عملي براي فارغ التحصيل شدن: در نظام آموزش عالي گرفتن حداقل نمره قبولي پيش شرطي براي اخذ مدرك فارغ التحصيلي است. شرايط نامساعد اشتغال از يك طرف و تميز قائل نشدن بين فارغ التحصيلان از نظر توانمندي علمي و عملي در زمان جذب از طرف ديگ___ر، سبب بي انگيزه شدن و از بين رفتن علاقه مندي جمع كثيري از دانشجويان به ويژه در مقطع كارشناسي به فراگيري دروس نظري و فعاليتهاي عملي شده است. اين شرايط سبب پرورش و توليد فارغ التحصيلاني مي شود كه داراي روحيه علمي نيستند و در عين ناتواني در كسب مدارج علمي بالاتر، روحيه كارآفريني و يافتن كسب و كار مناسب را ندارند. تجربه برگزاري امتحان جامع و ارزيابي دانشجويان در برخي رشته ها (رشته هاي پزشكي) و مشروط شدن ادامه تحصيل آنان به اخذ نمره قبولي، سبب ورود متخصصان و پزشكاني به جامعه شده كه هم در بحث خدمات درماني و هم در ادامه تحصيل موفقتر بوده اند. بنابراين، ضروري است همان طور كه براي هر درس سرفصل آموزشي به صورت استاندارد تعريف شده، معيارهايي نيز براي ارزيابي فارغ التحصيلان به منظور مشخص كردن حداقل دانش نظري و توان

عملي آنان به صورت استاندارد براي هر رشته تحصيلي تعريف شود و براساس آن فارغ التحصيلان ارزيابي شوند. 5-  عدم آشنايي اعضا هيات علمي با فرآيندها و نحوه انجام امور در واحدهاي توليدي و خدماتي مرتبط با رشته تحصيلي فارغ التحصيلان: عدم آشنايي اعضاي هيات علمي با فرآيندهاي عملي انجام امور اجرايي مرتبط با رشته تحصيلي دانشجويان به چند عامل ارتباط دارد: - در فرآيند چندساله پرورش يك عضو هيات علمي به علت فقدان ارتباط موثر بين دانشگاه با واحدهاي مرتبط به رشته تحصيلي دانشجو و عدم امكان ايجاد واحدهاي مشابه محيطهاي كاري در دانشگاهها زمينه آشنايي دانشجويان با مهارتهاي فني و عملي مهي_ا نمي شود؛ -  كم اهميت تلقي شدن واحدهاي درسي عملي، عمليات دانشجويي، دروس آزمايشگاهي و كارگاهي و به ويژه دوره هاي كارآموزي و پروژه هاي درسي؛ - حاكم بودن روابط و تفاوت قائل نشدن بين فارغ التحصيلان تلاشگر و فعال علمي با ساير افراد به هنگام جذب و عدم توجه به توانمنديهاي فني و عملي آنها. پيشنه___اد مي شود در داخل دانشگاه ني_ز به منظور آشنايي بيشتر اعضاي هيات علمي با فعاليت بخشهاي مرتبط با تخصص آنها، با اهميت تلقي كردن پروژه ها و واحدهاي عملي درسي و دوره هاي كارآموزي، تعيين ضوابط جديد براي پذيرش دانشجوياني متناسب با رشته تحصيلي و مطرح شدن سطح اطلاعات و آگاهي عملي و كاربردي در جذب و ارتقاي اعضاي هيات علمي اقداماتي صورت پذيرد. 6-  فقدان زمينه مناسب براي آموزشهاي علمي - كاربردي: در حال حاضر در دانشگاهها انتقال دانش بيشتر به صورت نظري و در قالب تعاريف، تئوري ها و اصول در كلاس

انجام مي پذيرد و به واحدهاي عملي نيز اهميت چنداني داده نمي شود. علي رغم ايجاد برخي رشته ها در دانشگاه جامع علمي - كاربردي و همچنين ايجاد مراكز آموزش علمي - كاربردي با همكاري و سرمايه گذاري موسسات، واقعيت اين است كه بسترسازي مناسبي براي اجراي برنامه هاي آموزشي علمي - كاربردي صورت نگرفت_ه و بعضاً دچار بيماري تئ___وري زدگي شده اند. فقدان زمينه مناسب براي علمي - كاربردي كردن آموزش در دانشگاهها از سه بعد قابل بررسي است. الف - عدم برنامه ريزي در نظام آموزش عالي براي تامين، تربيت و جذب نيروي متخصص مربي؛ ب - كمبود بودجه دانشگاهها در تامين فضا، تاسيسات، تجهيزات، امكانات و وسايل كمك آموزشي، اردوها و بازديدهاي علمي؛ ج - بي انگيزگي دانشجويان براي فراگيري دروس عملي به دليل عدم اطمينان به موثر كاربردي بودن واحدهاي عملي در زمان كاريابي يا در حين اشتغال. بنابراين، پيشنهاد مي شود با توجه به نياز به سرمايه گذاري براي اجراي برنامه هاي آموزشي علمي - كاربردي، دولت و به ويژه سازمان مديريت و برنامه ريزي عنايت بيشتري به بودجه بخش آموزش داشته باشند و درصدي از درآمد يا سود بخشهاي مختلف جامعه را كه مصرف كننده ستاده هاي نظام آموزشي هستند به دانشگاهها به منظور تامين امكانات و تجهيزات لازم اختصاص دهند. 7- ناكارآمدي اعضاي هيات علمي در تربيت نيروي متخصص مورد نياز جامعه: زماني كه بحث تربيت مطرح مي شود هدف هدايت دانشجويان است. به عبارت ديگر، استادان بايد در ابعاد مختلف فكري، احساسي، اخلاقي، معنوي، اجتماعي و حتي سياسي دانشجويان را هدايت كنند. اما آنچه كه در حال

حاضر در بيشتر كلاسهاي درس و در سطوح مختلف در دانشگاهها مشاهده مي شود انتقال مطالب علمي و نظريه هاي از پيش ثابت شده يا نكات خاصي از ذهن استاد به ذهن دانشجو است كه پس از اتمام فرآيند انتقال اگر استاد بدون توجه به بي علاقگي دانشجويان، برانجام امتحان يا پرسش و پاسخ در جلسات بعد تاكيد ورزد دانشجو ناگزير به مطالعه وحفظ مطالب به منظور پاسخگويي مي شود و اگر تراكم زياد جمعيت كلاس درس و محدوديتهاي زماني مانع از اجراي پرسش و پاسخ يا ارزيابي توسط استاد شود حفظ كردن مطالب فقط در زمان امتحانات صورت مي پذيرد. در بررسي علل ناكارآمدي اعضاي هيات علمي باتوجه به هدفهاي آموزش عالي نقش سه عامل برجسته تر به نظر مي رسد؛ الف - ضعف سيستم تحصيلات تكميلي آموزش عالي در ارتقاي سطح علمي دانشجويان؛ ب - ضعف آموزش عالي در تجهيز اعضاي هيات علمي به اصول روانشناختي و تربيتي و شيوه هاي نوين تدريس؛ ج - تراكم بيش از حد دانشجو در كلاسها و عدم رعايت استانداردهاي آموزشي. به طور كلي مي توان گفت اگر اعضاي هيات علمي داراي روحيه علمي، اهل مطالعه، توانمند و آشنا به مباحث روز رشته تخصصي خود باشند و از طرفي نسبت به شيوه هاي نوين تدريس آگاهي كافي داشته باشند مطمئنا در تدريس موفق بوده و اهداف تربيتي تا حدودي زيادي در دانشگاه محقق خواهد شد. بنابراين، آموزش عالي بايد نسبت به شناسايي و جذب افراد مستعد و نخبه اقدام كرده و سياستها و برنامه هايي را براي آشنايي آنها با اصول و فلسفه تعليم و تربيت و

شيوه هاي نوين تدريس، تحقيق و شيوه آموزش مباني علوم تدوين و اجرا كند. 8-  مطرح نبودن مسائل علمي و پژوهشي به عنوان اولويت اول در دانشگاه: تحت تاثير شرايط اقتصادي، سياسي و اجتماعي جامعه برخي از اعضاي هيات علمي نگرش اقتصادي به كار داشته و بيشتر در پي كسب درآمد هستند، تعدادي هم با هدف كسب قدرت و جايگاه اجتماعي بالاتر به تصدي گري امور و در اختيارگرفتن مديريتها و عضويت در احزاب، تشكلها و انجمنهاي مختلف اقدام مي كنند و برخي هم با نيت اصلاح امور و خدمت رساني به مردم و محرومان جامعه وارد فعاليتهاي سياسي و اجتماعي شده از فعاليتهاي علمي و پژوهشي باز مي مانند. دانشجويان به عنوان عامل ديگر تشكيل دهنده دانشگاه با انگيزه هايي چون فراهم شدن زمينه اشتغال در آينده، ارضاي تمايلات و هيجانات روحي و گاهي هم به منظور مطرح شدن در بين دانشجويان به فعاليتهاي سياسي و ديگر فعاليتهاي دانشجويي غيردرسي مي پردازند و البته برخي هم با قرارگرفتن در فضاي باز دانشگاه اسير ارضاي تمايلات نفساني خود مي شوند. در هر صورت در سنوات اوليه به علت عدم آگاهي كافي و غلبه هيجانات و احساسات بر منطق، قسمت عمده انرژي دانشگاهيان صرف انجام فعاليتها و درگيريهاي سياسي و ديگر فعاليتهاي اجتماعي، شخصي غيردرسي و غيرعلمي مي شود و اين امر سبب مي گردد مسائل آموزشي و پژوهشي در دانشگاه به عنوان اولويت اول مطرح نباشد. بنابراين، پيشنهاد مي شود ترتيبي اتخاذ گردد كه دانشگاهها در جايگاه اصلي خود به عنوان مراكز مستقل توليدكننده دانش و علم قرار گيرند و حريمي براي آنها تعريف شود

كه مانع از نفوذ، سوء استفاده و بهره برداري سياسي گروههاي ذي نفوذ شود. عوامل بيروني عوامل بيروني شامل كليه مواردي مي شوند كه بر اشتغال فارغ التحصيلان به طور مستقيم و غيرمستقيم تاثير گذاشته و مانع از جذب آنها در بازار كار مي گردند. مهمترين عوامل بيروني در ذيل آورده شده اند. 1-     مشخص نبودن و رواج نيافتن فرهنگ كاريابي: عليرغم تحولات فرهنگي - اجتماعي جامعه بعد از پيروزي انقلاب اسلامي هنوزبافت سنتي در بيشتر مناطق كشور حاكم بوده و اشتغال در سازمانهاي دولتي و كسب مشاغل لوكس اداري، اشتغال به كار در پايتخت و مراكز استانها، اشتغال در شهرهاي خوش آب و هوا، اشتغال در شركتهاي پردرآمد با مزاياي بالا و يافتن شغل مناسب در شهر محل سكونت به منظور نزديك بودن به خانواده از معيارهايي هستند كه معمولاً فارغ التحصيلان جامعه ما در زمان كاريابي به آنها توجه دارند و به آنها اولويت مي دهند و خانواده ها بر يافتن شغل دولتي در محل سكونت براي فرزندانشان و حفظ خانواده به شكل هسته اي با هدف تامين امنيت خانواده تاكيد مي ورزند. مجموعه اين عوامل و ديگر متغيرها باعث تراكم فارغ التحصيلان بيكار در يك منطقه و اشتغال بي سوادان و غيرمتخصصان در مناطق ديگر به دليل عدم حضور نيروهاي متخصص شده است. هرچند بيكاري و فشار اقتصادي شديد باعث مهاجرت فارغ التحصيلان براي يافتن شغل خواهد شد ليكن پيشنهاد مي شود ضمن ترويج و توسعه فرهنگ كارآفريني در دانشگاهها و تشويق كارآفرينان، دولت در مناطق محروم و دورافتاده و بدآب و هوا تسهيلاتي را فراهم آورد تا فارغ التحصيلان بااين اميد

كه پس از چندسال كار با سرمايه مناسب مي توانند به محل مورد علاقه خود بازگردند به دنبال كاريابي در اين مناطق باشند. 2-     عدم توسعه بنگاههاي كاريابي خصوصي: پس از پيروزي انقلاب اسلامي علي رغم تمهيدات درنظر گرفته شده در قانون اساسي در خصوص تقسيم ساختار اقتصادي ايران به سه بخش دولتي، تعاوني و خصوصي متاسفانه به دليل سوء استفاده بخش خصوصي در شرايط بحراني سالهاي اوليه به ويژه در زمان جنگ و تمايل نيروهاي ذي نفوذ به در اختيار گرفتن و انحصاري كردن خدمات در بخش دولتي با هدف افزايش قدرت نفوذ خود، به بيشتر دولتي شدن امور منجر گرديد كه اين قضيه اشتغال را نيز تحت تاثير قرار داده و آن را دولتي كرد. اين موضوع امكان فعاليت و قدرت رقابت بنگاههاي كاريابي خصوصي را سلب كرد و مانع ايجاد و توسعه اين بنگاهها گرديد. عدم كارايي بخش دولتي و ضرر و زيانهاي وارده به كشور و تحولات ايجاد شده در اقتصاد جهاني توجه مسئولان را به خصوصي سازي بخشهاي اقتصادي معطوف ساخته است. اما وجود قوانين و ضوابط اداري دست و پاگير، قانون كار و برخي قوانين بيمه اي همچنان موانعي را در مسير ايجاد و توسعه واحدهاي توليدي و بنگاههاي اقتصادي كوچك و بزرگ قرار داده و موجب كاهش جابجايي و جايگزيني نيروي كار در بين بخشهاي مختلف اقتصادي جامعه و به حداقل رسانيدن فعاليت بنگاههاي كاريابي خصوصي و نهايتاً تعطيلي آنها به دليل غيراقتصادي بودن فعاليتهايش_ان مي شود. 3-    بدين خاطر همگام با خصوصي سازي بخشهاي مختلف اقتصادي و به تناسب آن بايد اصلاحاتي نيز در قوانين و مقررات

مربوط به نحوه جذب و نگهداري نيروي كار نيز به وجود آيد تا امكان فعالترشدن بنگاههاي كاريابي خصوصي فراهم گردد. 3- عدم توسعه كانونهاي فارغ التحصيلان و ناكارآمدي آنها در كاريابي و هدايت شغلي: پس از پيروزي انقلاب اسلامي و به ويژه در دهه 60 كانونها، انجمنها و تشكلهاي مختلفي از جمله كانونهاي فارغ التحصيلان با هدف افزايش قدرت نفوذ و حضور فعال تر تحصيلكرده ها درجامعه و ايجاد بستر مناسب براي فراهم آمدن زمينه اشتغال اعضاي آنها تاسيس شدند. بررسي اجمالي چگونگي ايجاد و روند كار اين نهادهاي غيردولتي نشان مي دهد در گذشته، جامعه و به ويژه برخي از مسئولان توانايي پذيرش قدرت نمايي چنين نهادهايي را ن_داشته اند و از سوي ديگر، اعضا داراي تجربه كافي در زمينه فعاليتهاي تشكيلاتي و مشاركتي نبودند كه اين امر سبب اختلال در روند فعاليت كانونها شده و با گذشت زمان و تحت تاثير تغيير و تحولات جامعه، كاركرد اين كانونها تغيير يافته بعضاً منحل و برخي نيز در حالت رك___ود و با حداقل فعاليت به راه خود ادامه داده اند. امروزه باايجاد نهادهاي غيردولتي جديد مانند سازمانهاي نظام مهندسي كشاورزي و ديگر رشته هاي كاري عملاً فارغ التحصيلان جذب اين گونه سازمانها مي شوند و اين سازمانها باتوجه به ابزارهايي كه در اختيار دارند مي توانند در بسترسازي براي اشتغال اعضاي خود به نحو موثرتري فعاليت كنند. 4-     تعدد متقاضيان و رقابت شديد براي كسب مشاغل موجود: عدم توجه به روستاها و مناط__ق محروم توسط رژيم پهلوي به گسترش بي سوادي و فقر فرهنگي در اين مناطق منجر شد. ضرورت ارتقاي سطح فرهنگي، شعار محروميت

زدايي انقلابيون و تمركززدايي دولت، انتظار مردم از دولت براي توسعه همه جانبه مناطق، شعار انجام اقدامات عمراني و توسعه اي فعالان سياسي در مناطق مختلف، حكومت مركزي و به ويژه وزارت فرهنگ و آموزش عالي را مجبور ساخت نسبت به توسعه آموزش عالي و تاسيس مراكز آموزشي در مراكز استانها و برخي از شهرستانها اقدام كند كه اين امر به افزايش تعداد فارغ التحصيلان منجر گرديد. از سوي ديگر، تمركز سازمانها، صناي___ع و بنگاههاي اقتصادي كوچ___ك و بزرگ در كلان شهرها و مراكز استانها سبب شد ف_____ارغ التحصيلان ساير مناطق با تصوريافتن مدينه فاضله راهي اين شهرها شده و با اضافه شدن به ديگر متقاضيان كار عرصه رقابت را تنگتر و فشرده تر كنند. ضمن اينكه محدودبودن تعداد فرصتهاي شغلي و وجود تعداد زياد متقاضيان كار، باعث ايجاد رقابت شديد بين آنها شده است. بنابراين، دولت بايد در واگذاري امتياز تاسيس بنگاههاي اقتصادي كوچك و بزرگ، ضمن در نظر گرفتن ساير شرايط توجه بيشتري به تعداد فارغ التحصيلان بيكار مناطق مختلف داشته باشد. 5-  رواج نيافتن فرهنگ كارآفريني و كم بودن تعداد كارآفرينان: وجود جمعيت عظيم جوان و تحصيلكرده اما بيكار در سطح جامعه، از يك طرف به عنوان سرمايه اقتصادي و از طرف ديگر به عنوان تهديدي جدي و بالقوه در ايران مطرح است. متاسفانه علي رغم اهميت و نقش كارآفريني، بعد از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران به علت دولتي شدن امور و مشكلات و تنگناهاي دولت، مقوله كارآفريني مورد توجه نبوده، لذا فرهنگ كارآفريني رواج چنداني نيافته و به عبارتي ناشناخته مانده است. از ديدگاه بسياري از صاحبنظران، كارآفريني موتور توسعه

اقتصادي جامعه است. بنابراين، حذف موانع دولتي موجود در مقابل فعاليتهاي توليدي و اجراي سياستهاي تشويقي و حمايتي از كارآفرينان و فراگيرشدن فرهنگ كارآفريني مي تواند اين تهديدها را به فرصت تبديل كرده و به تحول اقتصاد ملي ايران منجر شود. از سوي ديگر، بررسي اجمالي كشورهاي صنعتي و فراصنعتي نشان مي دهد كه بخش عمده اي از برنامه هاي آموزشي دانشگاهها در اين كشورها به آموزش كارآفريني اختصاص دارد. وجود بيش از 50 دانشگاه در آمريكا، 42 دانشگاه در آلمان، 13 دانشگاه در لهستان و 8 دانشگاه در سوئد و... كه در آنها كارآفريني و مديريت واحدهاي كوچك اقتصادي تدريس مي شود حاكي از درك نقش كارآفريني و اهميتي است كه در اين كشورها براي كارآفرينان در فرايند توسع__ه اقتصادي قائل مي شوند. در ايران نيز طي دو سال اخير نسبت به ايجاد مراكز كارآفريني در بيش از 15 دانشگاه اقدام شده كه به جز چند دانشگاه بقيه فعاليت چنداني نداشته اند كه اين امر حكايت از عدم توفيق دولت در فرهنگ سازي در اين زمين_ه مي كند. بنابراين، براي فراگيرشدن فرهنگ كارآفريني، بايد تغييراتي در سيستم آموزشي و محتواي دروس مدارس و دانشگاهها داده شود و افرادي در راس امور قرار گيرند كه علاقه مند به ايجاد و توسعه فعاليتهاي توليدي بوده و شرايط مناسب را براي ظهور كارآفرينان فراهم سازند. 5-     وجود مشكلات اجرايي در پياده كردن سياستها و برنامه هاي كلان اشتغال كشور: ارزيابي برنامه هاي اشتغال زايي دولتهاي گذشته در ايران نشان مي دهد علي رغم تلاش و جديت آنها در تدوين برنامه هاي بلندمدت اشتغال، اين برنامه ها مانند

ساير برنامه هاي اقتصادي - اجتماعي در اجرا با مشكلات متعددي مواجه بوده است كه اين عدم موفقيت از چند بعد قابل بررسي است: الف - نحوه تدوين سياستها و خط مشي ها: بررسي اجم_______الي نحوه تصميم گيري و خط مشي گذاري در كشور، وجود ناهماهنگي و اختلاف نظر بين قانونگذار و مجري را نشان مي دهد. تمركز تصميم گيري در پايتخت و مجرب نبودن بدنه كارشناسي دولت مركزي مانع از بررسي دقيق و كالبد شكافي مسائل و توجه به واقعيتهاي محلي و منطقه اي توسط كارشناسان مي شود. ل_ذا بعضاً تصميمها و برنامه هايي اتخاذ و تدوين مي شوند كه باتوجه به شرايط زماني و مكاني قابل اجرا نبوده و يا اجراي آن با مشكل مواجه است. ب - عدم نظارت و ارزيابي در اجراي برنامه ها: فقدان نظارت يا نظارت كم بر اجراي دقيق برنامه ها شرايط را براي سوء استفاده مجريان و بنگاههاي اقتصادي فراهم آورده است. ضمن اينكه عدم اجراي ارزيابيها، نقاط ضعف خط مشي ها را به تصوير نمي كشد و قانونگذار از نتيجه تصميم هاي خود مطلع نشده و نسبت به رفع نواقص اقدامي صورت نمي گيرد و همچن_ان مشكلات در اجراي برنامه ها باقي مي مانند. نتيجه گيري باتوجه به تعدد عوامل موثر بر اشتغ_ال فارغ التحصيلان بايد براي حل اين معضل از كليه سازمانهاي مرتبط به منظور تهيه و اجراي يك طرح جامع و فراگير در زمينه اشتغال استفاده شود. آنچه كه در تدوين طرح فوق بايد مدنظر قرار گيرد توجه به عوامل اصلي موثر بر اشتغال فارغ التحصيلان آموزش عالي و مسئوليت دادن به سازمانهاي مرتبط

با آن است. در اين مقاله، برخي از عوامل موثر بر اشتغال فارغ التحصيلان آموزش عالي مورد بررسي قرار گرفت. باتوجه به بررسي هاي به عمل آمده و مباحث مطروحه موارد زير به عنوان نتيجه گيري و همچنين به عنوان يك چهارچوب بنيادي براي تدوين طرح جامع اشتغال ف_ارغ التحصيلان آموزش عالي ارائه مي گردد. - در بخش تامين اجتم_____اعي و رفاه عمومي به نحوي برنامه ريزي شود كه افراد فقط با هدف كسب علم و دانش وارد دانشگاه شوند؛ - ظرفيت پذيرش دانشجو براساس نياز آينده بازار كار به نيروي متخصص تعيين شود؛ - مجوزهاي ايجاد رشته هاي تحصيلي در دانشگاه موقتي باشد و متناسب با زمان و شرايط تغيير كند؛ - سرفصلهاي دروس دوره هاي آموزشي براساس زمينه هاي شغلي مرتبط بازبيني و تنظيم شوند؛ - بين سرفصل دروس با شرايط احراز مشاغل مورد نظر هماهنگي و همسويي ايجاد شود؛ - اقدامات بنيادي در خصوص تغيير در شيوه آموزش موجود انجام گيرد؛ - جذب استادان داراي روحيه علمي و دانش پژوهي در اولويت قرار گيرند و از سوي ديگر، تدابيري نيز براي رفع مشكلات و تنگناهاي اقتصادي اعضاي هيات علمي اتخاذ گردد؛ - براي ارزيابي فارغ التحصيلان، معيارهايي كه نمايانگر حداقل دانش نظري و توان عملي آنان هستند به صورت استاندارد براي هررشته تحصيلي تعريف شود؛ - ارتباط دانشگاه با بخشهاي اجرايي تقويت گردد؛ - در پذيرش دانشجويان، متناسب بودن شرايط دانشجو با رشته تحصيلي مدنظر قرار گيرد؛ - بودجه بخش آموزش عالي تقويت شود و درصدي از درآمد يا سود بخشهاي مختلف جامعه كه مصرف كننده ستاده هاي نظام آموزشي هستند به

دانشگاهها به منظور تامين امكانات و تجهيزات لازم اختصاص داده شود؛ - آموزش عالي بايد سياستها و برنامه هايي را براي شناسايي و جذب افراد مستعد و نخبه و آشنايي آنها با اصول و فلسفه تعليم و تربيت و شيوه هاي نوين تدريس، شيوه هاي تحقيق و شيوه آموزش مباني علوم تدوين و اجرا كند؛ - دانشگاهها و مراكز آموزشي در جايگاه اصلي خود قرار گيرند و حريمي براي آنها تعريف شود كه مانع از نف_وذ، سوء استفاده و به______ره برداري سياسي گروههاي ذي نفوذ گردد؛ - ترويج و توسعه فرهنگ كارآفريني در دانشگاهها و تشويق كارآفرينان؛ - فراهم آوردن تسهيلات در مناطق محروم دورافت_____اده و بدآب و هوا به نحوي كه ف_ارغ التحصيلان به دنبال كاريابي در اين مناطق باشند؛ - انجام اصلاحات در قوانين و مقررات مربوط به نحوه جذب و نگهداري نيروي كار به منظور فراهم آوردن امكان فعاليت بنگاههاي كاريابي خصوصي؛ - استفاده از توانمنديهاي نهادهاي غيردولتي جديد مانند سازمانهاي نظام مهندسي كشاورزي، در بسترسازي براي اشتغال فارغ التحصيلان؛ - برنامه ريزي براي ايجاد مراكز كارآفريني و حركت دولت براي فرهنگ سازي در اين زمينه؛ - نظارت بر اجراي دقيق برنامه ها به نحوي كه از سوء استفاده مجريان و بنگاههاي اقتصادي جلوگي_ري به عمل آورده و امكان اجراي سليق_ه اي برنامه هاي اشتغال را از مجريان سلب كند. تجربه زندگي روزمره دختران دانشجو: مسائل و چشم اندازها توضيح: مركز مطالعات زنان دانشگاه تهران همايشي يك روزه با عنوان ” بررسي علل و پي آمد هاي فزوني دختران در دانشگاه»  برگزار كرد. اين همايش روز سه شنبه اول خرداد 1386 ساعت

8:30 تا 17:30 بعدازظهر در دانشكده علوم اجتماعي دانشگاه تهران( زير پل گيشا)  تشكيل شد و خبر آن پيشتر بر روي همين پايگاه آمد. در زير خلاصه اي از سخنراني ناصر فكوهي را مي خوانيد. اصل اين مقاله در مجله پژوهش زنان( دفتر مطالعات زنان) منتشر خواهد شد.  پيش از هر چيز لازم است ضمن قدرداني از برگذار كنندگان اين همايش كه فرصتي براي بحث و تبادل نظر در اين زمينه را فراهم كردند انتقادي را نيز  مطرح كنم كه در بخش نخست سخنانم به آن خواهم پرداخت. عنوان اين همايش با استفاده از مفهوم “بررسي علل و پي آمدها“ براي برخي از دانشجويان و اساتيد اين  فكر را القا كرده بود كه شايد به پديده بالا رفتن شمار دختران در محيط دانشگاه به مثابه نوعي آسيب اجتماعي نگاه شود،  كه اميدواريم اين تلقي كاملا نادرست باشد. اصولا نگاه به واقعيات اجتماعي و به خصوص چنين واقعيتي با چنين نگاهي خود نوعي آسيب است كه بايد به تحليل آن پرداخت. اين نكته از آن رو حائز اهميت است كه ظاهرا امروزه گروهي از كارشناسان از كاهش رقم دختران در ورود به دانشگاه از طريق سيستم هاي سهميه بندي جنسي دفاع مي كنند كه بسيار زيان بار و غير قابل پذيرش هستند و من نيز ترجيح مي دهم از همين موضوع بحث خود را آغاز كنم. ابتدا بايد توجه داشته باشيم كه پديده افزايش شمار دختران در دانشگاه ها پديده اي ايراني نيست و در اكثر كشورهاي جهان اتفاق افتاده است.. واقعيت آن  است كه با اجتماعي شدن هر چه بيشتر زنان تحصيل در سطوحي هر

چه بالاتر  بدل به ارزش و سرمايه اي اجتماعي شده است كه  كنشگران بدان تمايل دارند و اين امر نيازي رو به افزايش را در جوامع انساني به وجود آورده است كه خود را همگام با بالا رفتن توسعه يافتگي در افزايش رقم  دانشجويان و تحصيلكردگان زن نيز نشان مي دهد. اين افزايش به ويژه در رشته هاي علوم انساني  قوي تر است و اين نيز پديده اي جهاني است و لزوما ربطي به ايران  ندارد. اما اينكه چنين پديده اي را به خودي خود نوعي آسيب اجتماعي تلقي كنيم و تلاش كنيم براي آن راه حل هاي كاربردي بيابيم موضوعي است كه از ابعاد مختلف مي توان آن را به زير سئوال برد. پرسش اول آن است كه آيا ميان پديده اجتماعي پديده اجتماعي شدن زنان و سنت ها و عرف اجتماعي تضاد و اختلافي وجود دارد؟ و اگر چنين اختلافي هست آيا راه حل آن كاهش شمار دختران به شكل مكانيكي در دانشگاه هاست؟ در مورد اول بايد گفت كه تقابل ميان زن/ مرد به مثابه  دو موقعيت دروني/ بروني و يك تقسيم كار  خانگي / كار  معيشتي تقسيم كاري نيست كه لزوما به سنت ما تعلق داشته باشد. در سنت  جوامع مختلف ايراني از اقوام مختلف زنان همواره همان اندازه در خانمه كار مي كرده اند كه در  امور معيشتي دخالت داشته اند. از اين گذشته جماعت هاي ايراني لزوما مرد سالارانه تر از جوامع مشابه خود در كشورهاي  ديگر از جمله اروپا و آمريكا نبوده اند.  اين يك واقعيت است كه مردسالاري سيستمي جهاني است كه ساختارهاي جهان كنوني را تعيين

كرده و آن را به بن بست كشانده است و بهر رو در تمام جوامع وجود دارد. اما اين نيز يك واقعيت است كه سنت هاي موجود در جامعه ما همان اندازه كه ممكن است  از اين مردسالاري تاثير پذيرفته باشند منابعي نيز براي  بالا بردن نقش زن در جامعه دارند كه بايد از آنها استفاده كرد. هم از اين رو اين گفتمان كه ما به ازاي اجتماعي شدن زنان و تحصيلات آنها را به طور خود كار در شكننده شدن نهاد خانواده و  سيستم هاي  تربيتي جامعه عنوان مي كند چندان معنا و  پايه اي ندارد. نياز به تحصيل به مثابه يك ارزش اجتماعي ( صرف نظر از جنبه آسيب شناسانه اين موضوع كه نه به زن يا مرد بودن بلكه به قطع رابطه سيستم دانشگاهي با بازار كار مربوط مي شود) در جامعه ما روندي صعودي دارد. و هرگونه تلاش براي جلوگيري مكانيكي از آن از طريق  سهميه بندي هاي جنسيتي نه تنها غير عادلانه است بلكه غير كارا نيز هست، زيرا سبب مي شود كه بلافاصله دختراني كه بدين ترتيب از تحصيل مخروم مي شوند به سوي  مدارس عالي و دانشگاه هاي خصوصي هدايت شوند كه امكان دارد از كيفيت پايين تري برخوردار باشند. از اين گذشته اين اقدام سبب ضربه خوردن به  دختراني مي شود كه فاقد  در آمد و امكانات مالي  بالا باشند. به عبارت ديگر ما با اين كار صرفا  محرومترين بخش از جامعه را باز هم محروم تر خواهيم كرد. اما اگر به بحث خودم باز گردم و درباره روزمرگي در دانشگاه و براي دختران  سخن بگويم. بايد

اين امر را كاملا در چارچوب مردسالارانه اي  قرار داده و تحليل كنم كه خود را نه تنها به روابط بلكه حتي به فضا ها نيز منتقل كرده است. دانشگاه هاي ما فضاهايي كاملا مردانه هستند كه دختران در آنها احساس امنيت و آسايش لازم را نمي كنند. اين امر به خصوص در چارچوب زندگي روزمره اهميت دارد زيرا چارچوب اصلي موقعيت هاي فرهنگي كنوني در جوامع مدرن زندگي روزمره و سبك زندگي است. دانشگاه ها به مثابه فضاهاي مختلطي كه پس از دوراني طولاني از جدا سازي جنسيتي  جوانان به آن قدم مي گذارند هر چمد براي پسران طراحي شده اند ولي عملا  بايد پذيراي دختراني باشند كه در رفتارهاي خود دچار سردرگمي هويتي هستند. اين سردرگمي  در بررسي كه ما به انجام رسانده ايم و  به طور تفصيلي در مقاله خواهد آمد به گروه بزرگي ازروابط مربوط مي شود. كه عمدتا مي توان آن را از يك سو در رابطه   دختران به عنوان كنشگران اصلي با  ساير دختران و پسران دانشجو با اساتيد و كادراداري دانشگاه تعريف كرد، و از طرف ديگر در رابطه دختران با خانواده هايشان پيش در طول و پس از فراغت از تحصيل. آنچه بيشترين فشار را بر دختران در طول  مدت تحصيل وارد مي كند احساس نوعي نابرابري است كه به باور آنها ميان ايشان و پسران وجود دارد. دختران از لحاظ عددي در برخي از رشته ها از جمله در علوم انساني  اكثريت عددي دارند و در برخي ديگر به ويژه رشته هاي مهندسي در اقليت هستند . اما در هر دو مورد دو واقعيت دائما به

آنها موقعيت فروتر اجتماعي شان را  نشان مي دهد و سبب بازتوليد ساختارهاي مردسالارانه مي شود: نخست نبود چشم انداز براي  اشتغال و ورود واقعي به جامعه به مثابه  يك زن تحصيلكرده و ديگري نبود اساتيد زن كه به خودي خود گوياي  نابرابري در  سيستمي است كه در آن اكثريت عددي در يك سطح ( دانشجويي) غير حرفه اي در برابر خود اقليت عددي را درسطح ديگر (هيئت علمي) حرفه اي  در تقابل مي بيند. افزون بر اين دختران اغلب  موضوع پيش داوري هايي هستند كه ناشي از  موقعيت هاي سخت تري در كنترل كالبدي است:  سخن گفتن با ديگران رفتارهاي كاملا پيش پا افتاده خنديدن نشستن يا ايستادن در جايي و غيره همگي  به نوعي تعبير از جانب پسران و حتي دختران ديگر مي كشئد كه به مثابه نوعي فشار رواني بر  دختران وارد مي آيد. افزون بر اين، همين كنترل كالبدي  سبب مبي شود كه دختران به صورت خود آگاه يا ناخود آكاه و خواسته يا ناخواسته خود را قرباني نوعي پيش داوري ديگر نيز ببينند كه رفتار آنها با اساتيد است در حالي كه پسران در اين امر  همواره خود را در موقعيت برتر مي يابند. همين امر در كل فعاليت هاي دانشگاهي بارز است و  دختران خود را قربانيان شرابيطي مي بينند كه پسران برغم ( و بيشتر شايد به بركت) رقم كوچكتر خود مي توانند دست به بازتوليد سخت موقعيت هاي برتري مردانه خود در روابط  درون دانشگاهي بزنند. چارچوب ديگر روزمرگي در دانشگاه رابطه با خانواده است. دختران پيش از ورود به دانشگاه همچون ديگر دانش آموزان زير فشار

خرد كننده كنكور قرار مي گيرند اما بنا بر مورد  خانواده ها واكنش هاي  متفاوتي در مورد آنچه بايد در اين موقعيت انجام دهند بنا بر دختر يا پسر بودن  نشان مي دهند. اغلب خانواده ها ظاهرا  چندان توهمي نسبت به  اشتغال بعدي دختران ندارند و به تحصيل صرفا به مثابه نوعي سرمايه اجتماعي نگاه مي كنند اما همين امر سبب مي شود تلاش كنند بر انتخاب دختران در  هدف گيري هاي تحصيلي شان تاثير گذاري كرده و گاه حتي آنها را وادار به انتخاب رشته هايي بكنند كه چندان تمايلي بدان ندارند. اما موضوع به اينجا ختم نمي شود زيرا  رابطه خانوادگي براي دختران دانشجو در تمام طول تحصيل و پس از آن همچنان به مثابه عامل و ابزاري  الزام آور تداوم مي يابد كه دختران را وا مي دارد  هر چه بيشتر دست به كنترل كالبدي خود بزنند. اين امر درباره دختراني كه شهرهاي كوچك دور دست به شهرهاي بزرگ مي آيند بسيار بيشتر است و در بسياري موارد سبب مي شود كه فارغ التحصيلان  پس از اتمام تحصيل تمايلي به بازگشت به  شهر خود را نداشته و اگر اين بازگشت انجام بگيرد نيز اغلب دچار مشكلات رواني و اجتماعي مي شوند. موضع خانواده در مواردي كه تحصيل به رده هاي بالاتر مي رسد در سطح خانواده جديد يعني  خانواده اي كه خود دانشجو با ازدواج  كردن تشكيل مي دهد ميز ادامه مي يابد. و اين بار الزامات خانواده سببي به الزامات خانواده نسبي افزوده مي شود. در اين حال دختر دانشجو بايد  دائما  نبود تضاد را ميان نقش هاي مختلف خود( دختر

خواهر همسر، مادر) با نقش اجتماعي خويش به مثابه دانشجو  به خود و به ديگران ثابت كند و فشاري را كه ناشي از عدم پذيرش اين امر به دليل وجود كليشه هاي شناختي است تحمل كند. خروج از دانشگاه نيز به معني پايان يافتن مشكلات نيست و دختران دانشجو با از دست دادن هويت دانشجويي خود و روزمرگي دانشجويي شان دچار مشكل جديد مي شوند و آن  به دست نياوردن هويتي اجتماعي درسطح اشتغال است. اختلاف فاحش ميان نرخ اشتغال زنان  و نرخ تحصيل آنها سبب مي شود كه دختران دانشجوي پيشين تبديل به زنان خانه داري ناراضي شوند كه موقعيت جديد خود را نيز به هيچ رو نمي پذيرند. البته هر اندازه  از ابتدا  رويكرد دانشجو به  تحصيل رويكردي به مثابه يك سرمايه اجتماعي باشد  بيشتر در اين موقعيت تازه احساس آسايش مي كند . اما تضاد موقعيت روزمرگي دانشجويي و موقعيت روزمرگي خانه  بهر رو سبب پديد آمدن موقعيت هاي سردرگمي و  بحران هاي هويتي مي شود كه چنانچه ما به فكر چاره براي آن از طريق تاثير گذاري بر بازار كار نباشيم در آينده اي نه چندان دور مي توانند به بحران هايي هر چه عميق تر تبديل گردند. در نهايت بايد بر اين نكته تاكيد كرد كه  تضادهاي  موقعيتي و هويتي كه دختران در حال حاضر با آن روبرو هستند، حاصل تضادي است كه ميان دو سيستم وجود دارد : نخست سيستمي كه در سطح گفتماني كه از يك طرف از پيشرفت دختران و تحصيل به مثابه ارزش هايي مطلقا مثبت دفاع كرده و بنابراين با تبديل آنها به ارزش ها

و سرمايه هاي اجتماعي تقاضا را براي تحصيل افزايش مي دهد و طرف ديگر  سيستمي كه براي حفظ موقعيت هاي مردسالارانه  اجازه تغيير  در بازار كار و تركيب آن و  سازوكارهاي  اجتماعي همراهي كننده با آن را نمي دهد و به اين ترتيب  اجازه نمي دهد كه ساختاري جنسيتي نابرابر حوزه كار تغيير كنند. اگر ما فكري به حال اين تضاد نكنيم بي شك بحران ها در چشم اندازي  ميان و دراز مدت به شدت  تهديد كننده خواهند شد. راه خروج از اين موقعيت نيز  بايد به مثابه استراتژي اي چند جانبه و با استفاده از منابعي كه ما چه در سنت خود و چه در تجربه زندگي جامعه مان در دوران معاصر داريم تحقق يابد. فصل سوم : متدلوژي تحقيق 1-3)    مقدمه : به طور كلي در اجراي يك تحقيق اينگونه است كه مي بايست به سمت سيستمي بودن حركت كرد بدين معني كه در فرآيند تحقيق بايد از مسائل كلي شروع كرد و سپس مسائل جزئي را كه همان اجزاء ريز گام به گام  تحقيق است را بيان و تحليل كرد.موضوع كلي در يك تحقيق بايد مورد توجه قرار گيرد  نوع نگرش و ديدگاه محقق يا محققين به پديده اي است كه مي خواهند آن تحقيق را انجام دهند و اين يادآور آن است كه حتما در روش اعمال شده در تحقيق مي بايست  چهار چوب كلي و جزئي را بيان نمود تا با استفاده از الگوي ذهني ارائه شده بتوان مراحل و گام هاي بعدي فرآيند تحقيق را شناسايي و به كار گرفت . به طور كلي نوع تحقيق بر اساس اينكه

از چه زاويه اي به آن نگاه مي كنيم به چهار دسته تقسيم مي شوند  كه عبارتند از : الف) هدف تحقيق : دليل اصلي اينكه تحقيق به منظور تحقق آن انجام مي شود . ب) فرآيند تحقيق : مراحل و گام هاي موجود در اجراي تحقيق كه شامل جمع آوري و تحليل اطلاعات نيز مي باشد . ج) منطق تحقيق : روش ارزيابي و تحليل و بررسي فرضيه ها و قضايا را نشان مي دهد . د ) نتيجه تحقيق: اثر و نقشي كه پس از انجام تحقيق بر جاي مي ماند . به طور كلي يك تحقيق با بيان يك مسئله يا مشكل آغاز مي شود بدين صورت كه موضوع مورد مطالعه سؤالات فراواني را در ذهن محقق ايجاد كرده و او پس از بيان آنها و تدوين فرضيه هاي خود به سمت گردآوري اطلاعات و تجزيه تحليل مطالب بدست آمده مي پردازد كه نتيجه آنها منجر به تاييد يا در فرضيات مطرح شده مي گردد به همين دليل است كه مرحله گردآوري و جمع آوري اطلاعات يكي از مراحل مهم تحقيق به شمار مي رود. در اين فصل ، روش تحقيق شامل روش هاي گردآوري اطلاعات ، جامعه آماري و همچنين پرسشنامه مورد نياز جهت رد يا تاييد فرضيه هاي پژوهش مطرح مي شود. 2-3) جامعه آماري تحقيق : به نظر محقق هر چقدر عوامل مؤثر بر متغيرهاي تحقيق محدودتر باشد ، متغيرهاي تحقيق از قابليت  كنترل بيشتري برخوردار خواهد شد و به همين  ترتيب قابليت اتكاي رابط بين اين متغيرهاي و نتايج حاصله از آن معتبرتر خواهد بود جامعه آماري مورد

نظر اين  تحقيق تمامي دانشجويان مشغول به تحصيل در دانشگاه امام رضا (ع) مي باشد. و با توجه به دامنه گسترده اين جامعه آماري به ناچار از روش نمونه گيري تصادفي استفاده گرديده است.جامعه اين تحقيق شامل 1800 نفر مي باشد. 3-3) نحوه انتخاب نمونه ها: با توجه  به جامعه آماري  تحقيق كه در فاصله 1000 تا 2000 مي باشد نمونه  مورد نظر تحقيق مي بايست  يك دهم يا يك پانزدهم  جامعه آماري را شامل مي شود يعني حدود 180 نفر...... 4-3) روش گردآوري اطلاعات : داده هاي مورد نياز براي اين تحقيق با توجه به پرسشنامه هايي كه در اختيار دانشجويان قرار گرفته است و نيز منابع موجود در گذشته بدست آمده است. 5-3) روش آزمون فرضيه ها : تجزيه و تحليل مورد استفاده قرار گرفته در اين تحقيق براساس پاسخ نامه هاي داده شده در پاسخنامه ها مي باشد.پاسخ نامه هاي در نظر گرفته شده براي سؤالات پرسشنامه شامل 5 گزينه 1) كاملاً موافقم 2) تا حدي موافقم 3) بي تفاوت 4) تا حدي مخالفم 5) كاملاً مخالفم مي باشد. در خصوص استفاده از اين مقياس ، لازم به توضيح است كه از طريق اين پرسش ها از پاسخ دهندگان خواسته مي شود كه از ميان چندين گزينه ، يك پاسخ را برگزيند .دستور العمل پرسش نامه ها معمولا به پاسخ دهندگان مي گويند كه بهترين گزينه را انتخاب كنند. اين مقياس يك مقياس ليكرت مي باشد ، انعطاف پذيري انواع روشهاي جمع آوري اطلاعات را دارا مي باشد و جمع آوري و پردازش پاسخ هاي آن مؤثر و كارا بوده و امكان

مي دهد تا در زمان اندك و محدود، حجم قابل توجهي از اطلاعات جمع آوري شود. هنگام استفاده از اين مقياس؛  يك موضوع قابل توجه است كه گزينه هاي پاسخ مي بايست  يك گزينه حد وسط دارا باشند، زيرا به پاسخ دهندگاني كه  بي طرف هستند اجازه مي دهد تا بي طرفي خود را بيان كنند.در مجموع محقق براي عدم استفاده از گزينه حدوسط مي بايست دلايل و انگيزه  هاي بسيار قوي داشته باشد. 6-3) بررسي روايي پرسشنامه: به منظور بررسي و تاييد روايي پرسشنامه نظرات  تني از چندان اساتيد كه در زمينه تهيه پرسشنامه فعاليت دارند مورد توجه قرار داده شده است كه در اين راستا توضيحات ايشان  به منظور حذف و اضافه كردن بعضي از سؤالات و نيز جا به جايي قسمت هاي پرسشنامه اقدام شده است و پس از ارائه نمونه هايي پرسش نامه ،تقريبا تمامي سؤالات از سوي اعضاي جامعه آماري پاسخ داده شده و اين پاسخ ها به صورت تك به تك مورد بررسي قرار گرفت. 7-3) بررسي  پايايي پرسشنامه : اصلاحات و تغييراتي كه در پرسشنامه بوجود آمد به دليل ابهام در بعضي سؤالات و نيز پيچيدگي در تعدادي سؤالات بود كه به توضيحات بيشتري نياز داشتند زيرا باعث مي شدند  كه برداشت هاي مختلفي از آنها بدست آيد. 8-3) فرم پرسشنامه فرم نظرسنجي علاقه مندي به رشته تحصيلي با سلام واحترام مخاطب عزيز! فرم نظر سنجي زير حاوي سوالاتي پيرامون ميزان علاقه مندي به رشته تحصيلي دانشگاهي شما است. اطلاعات بدست آمده صرفا براي انجام تحقيق پژوهشي مورد استفاده قرار مي گيرد . مطمئنا اطلاعات شما در نزد

محقق محفوظ خواهد ماند. لطفا اين پرسشنامه را با كمال دقت و صداقت پر نماييد. مشخصات زير را در صورت تمايل تكميل نماييد. (با تشكر) نام و نام خانوادگي :                          رشته تحصيلي:          جنسيت:                    سال ورودي:    معيار سنجش    تعريف سوال    رديف كاملا مخالفم    تاحدي مخالفم    بي تفاوت    تاحدي موافقم    كاملا موافقم        رشته تحصيلي خود را با آگاهي قبلي انتخاب كردم 1 سطح تحصيلات خانواده و خويشاوندان در انتخاب من موثر بوده است 2 عوامل محيطي و شرايط اجتماعي باعث اجبار من در انتخاب من در رشته شد. (براي آقايان سربازي و براي خانم ها ازدواج) 3 دانشگاه محل تحصيلم در انتخاب رشته ام نقش داشته 4 آينده رشته و بازار كار موجب انتخاب من شده است 5 مسائل مالي و پرداخت شهريه در بي علاقگي نسبت به رشته ام موثر بوده است 6 درگيري در مسائل سياسي و اجتماعي موجب دوري من از رشته ام شده است. 7 مدرك گرايي فقط باعث علاقه مندي من به رشته ام شده است. 8 سطح علمي و نحوه تدريس اساتيد در افزايش علاقه منديم موثر بوده است 9 مايلم در مقاطع بالاتر در رشته ام ادامه تحصيل دهم. 10 ( اگر شرايط ويژه اي بر انتخاب شما حاكم بوده است لطفا توضيح دهيد. ) توضيحات: فصل چهارم: تجزيه وتحليل اطلاعات 1-4)    مقدمه : با توجه با آنكه نتايج تحقيق از بررسي و مداقه بر روي اطلاعات بدست آمده ، حاصل مي گردد پر واضح  است كه اين بخش از فرآيند تحقيق ، بسيار مهم و حائز اهميت مي باشد به طوري كه تاثير مستقيم بر روي آثار نهايي تحقيق

مي گذارد. بنابراين اين مرحله علاوه بر اين كه تاثير مراحل اول (تعيين فرضيات تحقيق)، دوم (بررسي ادبيات پيش و تحقيقات گذشته) و سوم(تعيين روش تحقيق و روش آزمون مناسب)را نشان مي دهد و بر مرحله آخر يعني نتيجه گيري محقق از فرآيند تحقيق هم تاثير گذار است پس به طور قطع مي توان بيان كرد كه اين مرحله مهمترين مرحله در فرآيند تحقيق است. 2-4) تجزيه و تحليل داده ها: با توجه به موضوع اصلي تحقيق كه  بررسي ميزان علاقه دانشجويان به رشته تحصيلي خود مي باشد و فرضيات ارائه شده در فصل نخست ؛ پرسشنامه ها در اختيار افراد نمونه قرار گرفت و نتايج حاصله از بررسي هاي اين پرسشنامه ها بصورت تك به تك به اين شرح بوده است: •     در پاسخ به سؤال 1 : 26 نفر معادل 14% گزينه اول  ، 54 نفر معادل 30% گزينه دوم ، 47 نفر معادل  5/26 % گزينه سوم 35 نفر معادل 5/19 % گزينه چهارم ، 18 نفر معادل 10% گزينه پنجم را انتخاب كرده اند. •    در پاسخ به سؤال 2 : 35 نفر معادل 5/19% گزينه اول، 36 نفر معادل 20% گزينه دوم ، 53 نفر معادل 5/29 % گزينه سوم 29 نفر معادل 16% گزينه چهارم ، 27 نفر معادل 15% گزينه پنجم را انتخاب كرده اند. •    در پاسخ به سؤال 3 : 57 نفر گزينه اول، 23 نفر معادل 13% گزينه دوم ، 21 نفر معادل 5/11% گزينه سوم، 36 نفر معادل 20% گزينه چهارم، معادل 5/31%  و 43 نفر معادل 24% گزينه پنجم را انتخاب كرده اند

. •    در  پاشخ به سؤال 4: 34 نفر معادل 5/18% گزينه اول، 26 نفر معادل 5/14% گزينه دوم ، 19 نفر معادل 10% گزينه سوم ، 43 نفر معادل 5/24% گزينه چهارم، 58 نفر معادل 5/32% گزينه پنجم را انتخاب كرده اند . •    در پاسخ به سؤال 5: 65 نفر معادل 36% گزينه اول ، 48 نفرمعادل  26.5% گزينه دوم ، 27 نفر معادل 15% گزينه سوم 26 نفر معادل 14.5% گزينه چهارم ، 14 نفر معادل 8% گزينه پنجم را انتخاب كرده اند •    در پاسخ به سؤال 6: 11 نفر معادل 5/6% گزينه اول ،24 نفر معادل 13% گزينه دوم ،48 نفر معادل 5/27% گزينه سوم، 32 نفر معادل 17% گزينه چهارم، 65 نفر معادل 36% گزينه پنجم را انتخاب كرده اند . •    در پاسخ به سؤال 7: 31 نفر معادل 17%گزينه سوم،42 نفر معادل 23% گزينه چهارم ،107 نفر معادل  60%گزينه پنجم را انتخاب كرده اند و كسي  گزينه 2و1 را انتخاب نكرد. •    در پاسخ به سؤال 8: 24 نفر معادل13%گزينه اول،63 نفر معادل 35%گزينه دوم، 36نفر معادل 20 %گزينه سوم، 32 نفر معادل 18%گزينه چهارم،25نفرمعادل  14%گزينه پنجم را انتخاب كرده اند . •    در پاسخ به سؤال 9: 16 نفر معادل 9%گزينه  اول ،24 نفر معادل 13.5% گزينه دوم،65 نفر معادل 36%گزينه سوم،45 نفر معادل 25%گزينه چهارم،30 نفر معادل  5/16% گزينه پنجم را انتخاب كرده اند. •    در پاسخ به سؤال 10: 32 نفر معادل 18%  ، 65 نفر معادل 36% گزينه دوم ،37 نفر معادل  20%گزينه سوم، 32نفر معادل 18% گزينه چهارم و 14 نفر معادل

8% گزينه پنجم را انتخاب كرده اند. 3-4) طبقه بندي اطلاعات: در بررسي سؤالات مندرج در پرسشنامه  چنين مي توان گفت كه: در سؤال شماره 1: نشان ميدهد ميزان آگاهي دانشجويان  پيش از ورود به رشته در حالي وارد ادامه تحصيل شده اند  كه اطلاعات  متوسطي از رشته مورد نظر خود را داشته اند. در سؤال شماره 2: كه نشان دهنده ميزان تاثير و نقش والدين در انتخاب رشته دانشجويان است چنين به نظر مي رسد كه والدين به صورت يكي  از مواردي هستند كه در اين انتخاب به طور كلي نقش مهمي را ايفا كرده اند . در سؤال شماره 3: كه تاييد عوامل محيطي و شرايط اجتماعي را در انتخاب رشته بررسي مي كند مشخص مي كند كه عوامل چون  سربازي و ازدواج از جمله عواملي هستند  كه در اجبار دانشجويان به تحصيل در رشته هاي كه بدان علاقه نداشته اند مؤثر بوده است. در سؤال شماره 4: در اين سؤال دانشگاه محل تحصيل  به عنوان عنصر مؤثر مدنظر بوده است و اين چنين بدست آمده كه در مجموع براي دانشجويان  فرقي نداشته است كه در چه دانشگاهي تحصيل كنند و اين عامل بي تاثير بوده است. در سؤال شماره 5: كه نشان دهنده آينده نگري دانشجويان به رشته و بازاركارآن است اينگونه بدست آمده است كه در اين مورد دانشجويان با توجه به آينده رشته خود به اين رشته وارد گشته اند. در سؤال شماره 6: كه توانيي مالي دانشجويان در پرداخت شهريه و تاثير آن برعلاقه دانشجويان مورد بررسي قرار گرفته است نشان مي دهد كه اين مورد به طورقابل توجهي

تاثير بسيار كمي را در انتخاب رشته ايفا كرده است و تقريبا بي تاثير است. در سؤال 7: كه اين مورد ميزان درگيري و توجه دانشجو به مسائل سياسي و اجتماعي را مدنظر قرار داده است بيان مي كند كه اين مسائل تقريبا بي تاثير مي باشد به طوري كه مي توان گفت اصلا تاثير ندارد. در سؤال شماره8 : كه بازگو كننده ميزان مدرك گرايي در بين اعضاي جامعه است اين طور بيان مي شود كه مدرك گرايي مي تواند يكي از عوامل مؤثر در انتخاب رشته باشد. در سؤال شماره9: كه نقش اساتيد و سطح عملي آنها را در جذب دانشجويان و علاقه مند كردن آنها بررسي كرده است اين چنين دريافت مي شود كه اين مورد تاثير مهمي در ميزان دانشجويان نداشته است. در سؤال  شماره 10: كه تمايل دانشجويان را براي ادامه تحصيل در همان رشته مورد بررسي قرار داده است  اين چنين بدست آمده كه اين تمايل در اكثر دانشجويان به چشم مي خورد و آنها مايلند اين كار را انجام دهند. 4-4) بررسي تأثير يافته ها بر فرضيات تحقيق : با توجه به منابع بدست آمده از پرسشنامه و تحليل اطلاعات مي توان راجع به فرضيات مطرح شده در ابتداي تحقيق اينگونه گفت: 1)    در مورد ميزان آگاهي دانشجويان پيش از ورود به دانشگاه در انتخاب رشته مي توان اين چنين گفت كه اين مورد تاثير مستقيمي در انتخاب رشته دارد پس اين نوع فرضيه تأييد ميشود. 2)    سطح تحصيلات خانواده و نقش آنها در انتخاب  رشته دانشجويان فرضيه اي است كه پس از تحليل اطلاعات مشخص گريد كه

اين عامل تاثير مهم و قابل توجهي در انتخاب رشته دارد و لذا اين فرضيه هم تاييد مي شود. 3)    اين فرضيه مدرك گرايي را باعث انتخاب رشته از سوي دانشجويان دانسته كه پس از تحليل اطلاعات بدست آمده كه اين فرضيه هم تاييد شد چراكه همچنان مدرك گرايي باعث انتخاب رشته مي گردد. 4)    فرضيه ديگر بيان مي داشت كه آينده رشته و بازار كار آن در انتخاب رشته مؤثر است كه در پايان بررسي بدست آمد كه در انتخاب رشته، دانشجويان به اين مورد توجه نشان داده اند، لذا اين فرضيه تأييد مي شود. 5)    شيوه تدريس و سطح علمي اساتيد فرض ديگري بود كه در علاقه مندي دانشجويان به رشته شان مورد تجزيه و تحليل قرا گرفت پس از بررسي مشخص شد كه اين فرضيه رد مي گردد زيرا نقش اساتيد و سطح علمي آنان در اين انتخاب كمرنگ بررسي شد. فصل پنجم: خلاصه،نتيجه گيري و پيشنهادات 1-5) مقدمه: در انجام يك فعاليت پژوهشي روند و سير انجام به گونه اي است كه در نهايت منتهي به نتيجه اي مي گردد كه برخاسته از  تجزيه و تحليل اطلاعات بدست آمده از تحقيق است و اين نتايج با توجه به نتايج بدست آمده از تحقيقات گفته و مباني نظري و تعاريف موضوعات اصلي تحقيق ادامه يافته و به منظور تجزيه و تحليل اطلاعات مي بايست روش تحقيق و همين طور فرضيات مطرح شود و درنهايت محقق با در نظر گرفتن همه عوامل به همه اطلاعات آنچه را كه منجر به نتيجه اصلي گشته است را بيان مي دارد. به عنوان آخرين مرحله از

فرآيند تحقيق مي بايست محقق، نتيجه گيري كرده و وضعيت فرضيات مطرح شده را مشخص كند و در پايان نظرات و پيشنهادات خود را ارائه نمايد. 2-5 ) نتايج تحقيق : بر اساس تحقيق انجام گرفته مي توان اينگونه نتيجه گيري كرد كه : •    آگاهي دانشجويان پيش از ورود به دانشگاه نسبت به رشته خود، تأثير مهم و مستقيمي بر ميزان علاقه مندي فرد دارد و مي تواند در طول دوران تحصيل اين را نشان دهد. •    سطح تحصيلات خانواده و نقش آنها در انتخاب رشته دانشجويان نيز يكي از عوامل مهم مؤثر در انتخاب رشته دانشجويان مي باشد كه نشان مي دهد علاقه فرد در اين مورد ممكن است تحت تأثير نظر والدين قرار گيرد. •    از جمله عوامل مهم و مؤثر در انتخاب رشته دانشجويان پيش از ورود به دانشگاه مسأله مدرك گرايي است كه گاه سبب مي شود موضوع علاقه در انتخاب رشته فرد كمرنگ گردد. •    توجه به آينده و بازار كار رشته انتخاب شده ازجمله عواملي بود كه نشان مي دهد در انتخاب افراد تأثيري نداشته است. •    شيوه تدريس و سطح علمي اساتيد هم از آن دسته عواملي است كه مشخص گرديد در جذب و علاقه مند كردن دانشجويان به رشته خود مي تواند مؤثر و مهم قلمداد شود. 3-5) خلاصه تحقيق تحقيق پيش رو ، به جهت مشخص كردن ميزان علاقه دانشجو.يان و نوع نگر ش آنها به رشته تحصيلشان به رشته تحرير درآمده است و پس از بررسيهاي فراوان و تجزيه وتحليل  اطلاعات و بررسي عوامل مهم در اين باره مي توان اينگونه ابراز داشت كه

دانشجويان با آگاهي كافي وارد دانشگاه  نشده اند ونيز  والدين آنها در انتخاب آنها نقش مستقيمي داشته اند ونيز نگاه مدرك گرايي موجب آن گرديده است تا مسئله علاقه اندكي ناديده گرفته شود و همينطور عدم توجه به آينده و بازار كار رشته ونيز عدم توانايي اساتيد در جذب و علاقه مند كردن دانشجويان نشان مي دهد كه در مجموع وبه طور نسبي ميزان علاقه دانشجويان نسبت به رشته تحصيلي خود در سطح پايين قرار دارد .در فرآيند اين تحقيق مراحل زير صورت گرفته است : فصل اول: كليات  تحقيق و هدف از انجام آن به همراه فرضيه هاي  تحقيق و روش انجام تحقيق و. . .  بيان شده است. فصل دوم: منابع گذشته  تحقيق  مورد نظر را مطرح و بيان داشته است. فصل سوم : چگونگي جمع آوري اطلاعات و نمونه گيري از جامعه آماري به همراه خلاصه اي از اطلاعات جمع آوري شده و نحوه آزمون و فرضيات را مطرح كرده است. فصل چهارم: آزمون فرضيه ها و رد يا پذيرش آنها را در برگرفته است شايان ذكر است كه به منظور آزمون فرضيه هاي تحقيق  از پرسشنامه استفاده شده است كه در نهايت بعضي از آنها در و بعضي ديگر پذيرفته شده اند كه در مجموع مي توان ادعا داشت كه فرضيات  مطرح شده  با اكثريت در موضوع مورد نظر مؤثر هستند 4-5 ) پيشنهاداتي با تحقيقات آينده: مسأله علاقه مندي به رشته تحصيلي و نگرش  دانشجويان به رشته خود موضوع بسيار  مهمي در طي سالهاي گذشته بوده است اما به نظر محقق مي بايست اين تحقيقات از زمان انتخاب رشته  در

دوره دبيرستان انجام گيرد؛ آنجا كه دانش آموز براي آينده  تحصيلي خود تصميم مي گيرد كه چه گروه و رشته اي را انتخاب كند كه برآورده كننده نياز تحصيلي او هستند بنابراين پيشنهاد محقق اين است كه براي يافتن نتايج دقيق تر بايد ابتدا از پيش از دانشگاه اقدام كرد و نيز دامنه فرضيات را نيز گسترش داد چرا كه اين موضوع و اين گونه موضوعات انساني از آن دسته موضوعاتي هستند كه وابسته به يك يا چند متغير محدود نمي شوند. 5-5) موانع و محدوديت ها : در زمينه تحقيق پيرامون مسئله مهم ودرعين  حال پيچيده همچون ميزان علاقه دانشجويان به رشته تحصيلي خود همواره موانعي حضور خود را نشان مي دهند كه باعث مي شود نتيجه دقيقي از تحقيق بدست نيايد كه در ذيل به چند نمونه از آن اشاره مي شود. 1-     با توجه به اينكه اين تحقيق منحصر به دانشجويان دانشگاه امام رضا(ع)مي باشد و اين دانشگاه از نوع غير انتفاعي مي باشد شايد برخي سؤالات پرسشنامه از پيش داراي جوابهاي مشخص بودند، بنابراين بهتر  بود كه جامعه آماري و به طبع آن  حجم  نمونه در سطح و وسيعتري انتخاب مي شد اما باز هم اين مورد تحقيق را دچار كندي، اتلاف وقت و سردرگمي و نيز پيچيدگي  در نتيجه ميكرد. 2-     در طول زمان يك تحقيق كه از روش پرسشنامه استفاده مي كند هميشه  بيم  آن است كه مبادا افراد مورد تحقيق از بيان نظرات تحقيق خود امتناع كنند و يا در آن اهمال كننده بنابراين مي توان اين را نيز يك مانع در رسيدن  به نتيجه دقيق دانست. 3-    

با توجه به موضوع تحقيق مي توان متصورشد  كه اين موضوع داراي رضايت بسيار زيادي مي باشد كه مي توان آن را در اين باره مورد سنجش و ارزيابي قرار داد اما پرواضح است كه با توجه به زمان اندك و حجم وسيع اين پروژه، اين عمل انجام نشد. 4-     در مورد اين تحقيق تلاشهاي فراواني انجام شد تا منابع مفيدي در اختيار محقق قرار گيرد. اما متاسفانه موارد مفيدي يا وجود نداشته اند يا اندك بوده اند و اين باعث عدم داشتن اطلاعات كافي نسبت به موضوع تحقيق در ستوه ديگري و در ايام گذشته شد. 5-     با توجه به وجود برخي سؤالات كه در مورد آقايان و خانم ها شرايط متفاوتي را دارا بوده اند  ولي نياز در اين بود كه با توضيحات به آنها پاسخ داده شود اين تحقيق با شرايط ذكر شده در بندهاي فوق در ابتدا بر آن بود تا تحقيق را با تفكيك  جنسيت به همراه تفكيك زمان و دوره تحصيل ارائه نمايد اما موانع فوق الذكر باعث عدم انجام اين كار شده اند . پيوست ها ومنابع ومأخذ منابع و مآخذ: 1-    احمدپور دارياني، محمود (1378)، كارآفريني، تهران شركت پرديس 57 . 2-   عاصمي پور، محمدجواد، (1379)، بررسي نظام آم______وزشهاي علمي - كاربردي و تاثير آن بر بهره وري. مجموعه مقالات دومين همايش بررسي و تحليل آموزشهاي علمي كاربردي ص 55 . 4-    مكنون، رضا، (1380)، راهبرد آموزش عالي، اشتغال و توسعه كشور، مجموعه مقالات كنگره راهبردي توسعه علمي ايران، وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، ستاد پيشبرد علوم ايران 1400 . 5-     نصيري قيداري، حسن، (1381) بسترسازي كارآفريني،

ماهنامه بازاريابي، شماره 22، صفحه 2 . 6-    علي نظري كتولي : كارشناس ارشد مديريت دولتي و كارشناس امور اداري دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي گرگان. 7-    دكتر رامين رحماني: استاديار دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي گرگان. 8-    www.irandiplomacy.ir 9-    www.ghaseedaknews.ir 10-    www.daneshju.ir 11-    www.study.1000.com