ص: 2

ص: 3

ص: 4

باستان و آثاری که از یونان قدیم مانده معلوم می شود که این علم در صورت خام و ابتدائی خود بین اقوام و ملل قدیمی مانند عبرائیان، ایرانیان، و یونانی ها رواج داشته است. اعراب دوره جاهلیت از این دانش آگاهی داشته اند و بعد از اسلام نیز به لحاظ رعایت بعضی از فرایض دینی معرفت بر انساب رواجی گسترده یافته است. (1).

حدیث معتبری از قول رسول اکرم (ص) منقول است که اهمیت این علم شریف را می رساند:

«تَعّلَموا اَنسابکُم تَصلوا (لِتصلوا) اَرحامَکُم» (2) که آنرا به صور مختلف نقل کرده اند.

با این ترتیب پس از اسلام در میان صحابه و تابعین علمای انساب بسیاری پیدا شدند. اولین کسی که علم انساب را به رشته تألیف کشید امام النسابین هشام بن محمد بن سائب کوفی معروف به ابوالمنذر کلبی شیعی است که از اصحاب خاص حضرت امام جعفر صادق (ع) و حافظ قرآن مجید و در علم تاریخ و انساب وحید عصر بوده و وفاتش به نگارش کشف الظنون در سال 204 و بنا بر مشهور در 206 واقع شده و صاحب دویست تألیف در این زمینه است و پس از او دانشمندان دیگری در این رشته کار کرده اند. اما اولین کسی که در خصوص انساب طالبین (یعنی اولاد و اعقاب جناب ابوطالب) کتاب نوشته ابوالحسن یحیی النسابه ابن حسن مشهور به عبیدلی عقیقی (متوفی 277 هجری قمری در مکه) از اعقاب حضرت امام زین العابدین (ع) است که کتاب نسب آل ابی طالب را نوشته است.

ص: 6

این علم در قرون بعدی رو به کمال رفته و علمای این رشته آثار متعدد و گرانبهای تألیف نموده اند. (1).

یکی از کتب معتبر انساب کتاب «المجدی» تألیف السید الشریف نجم الدین ابوالحسن از اعقاب حضرت علی علیه السلام است که در قرن پنجم هجری می زیسته و ما در کتاب حاضر از آن بهره برده ایم. درباره این کتاب بعداً باز هم سخن خواهیم گفت.

در اینجا شاید بی فایده نباشد (ولو بطور معترضه) به این مطلب اشاره کنیم که ملل مغرب زمین اهمیت بسیار به این علم می دهند. در کتابخانه دانشگاه پنسیلوانیا شاید بیش از هزار کتاب در علم انساب مردم کشورهای مختلف اروپا وجود دارد و در آن میان کتبی است که مشتمل بر ضبط انساب مردمان از قرن چهارم میلادی تاکنون می باشد. مثل کتابی بنام نسب و مشجرات انساب خاندانهای ویلز از سال از سال 300 میلادی تا 1400 مسیحی یا نسب نامه خاندان کرس اتریشی از قرن ششم میلادی تا قرن حاضر چاپ وین سال 1930 میلادی. (2).

همچنین در کشورهای قاره آمریکا که بیش از پانصد سال از کشف آن نمی گذرد نسب نامه ها و مشجرات مختلفی برای عامه مردم یا بعضی خاندان ها وجود دارد. از جمله تاریخ انساب و خاندانهای اولیه متوطن در کوبا چاپ هاوانا 1940 و تاریخ انساب خاندانهای اولیه متوطن در ریودوژانیر و (برزیل) در قرن 17 و 18 چاپ ریودوژانیرو (3).

ص: 7

شریف و سیّد: بطور کلی این دو عنوان برای مشخص نمودن اعقاب و احفاد حضرت رسول (با بعضی استثناها) بکار میرود.

شریف بمعنی صاحب شرف است و در بلاد عربی به کسانیکه از جانب پدر از نسل پیغمبر (ص) باشند اطلاق می شود یعنی سادات حسنی و حسینی. اما این اصطلاح در همه جا یکسان نیست. چنانکه در بعضی جاها بر هر کس از اولاد امیرالمؤمنین علی (ع) باشد، اطلاق می کنند، خواه از بطن حضرت فاطمه علیها السّلام و خواه از بطن سایر زوجات آن حضرت، و در بعضی بلاد بر مطلق بنی هاشم اطلاق می شود و در ایران نوعاً آنرا استعمال می کنند برای کسیکه فقط مادرش سید باشد. اطلاق این کلمه بر اولاد پیغمبر (ص) از قرون اولیه اسلامی معمول شده و در قرن سوم کاملاً رایج بوده و در کتب آن عصر دیده شده است.

سیّد نیز به معنی آقا سرور و بزرگ و رئیس و صاحب مجد و شرف و کسی که صاحب کمالات و امتیازات اخلاقی است، می باشد؛ و چون شایسته است که ذره ای پیامبر اکرم دارای این صفحات حسنه باشند و کردار آنان سرمشق نیکویی برای مردم باشد اینست که آنانرا به این عنوان یاد کرده اند. تحقیقاً معلوم نیست که این عنوان از چه زمانی بر اولاد پیغمبر (ص) اطلاق شده است ولی از روایت ابن شهر آشوب (متوفی 588 ه_ ق) مستفاد می گردد که در قرن ششم هجری رواج کامل داشته مثلاً در کتاب (الفهرسه) شیخ منتجب الدین (متوفی 585 ه_ ق) تمام علمایی که از اولاد پیغمبر (ص) بوده اند قبل از نام آنها کلمه (سید) را آورده اند و در هیچ جا (شریف) استعمال نکرده اند، اما در کتب قرن پنجم مثل کتاب (الفهرسه) شیخ طوسی (متوفی 460 هجری

ص: 8

قمری) و کتاب الرجال شیخ نجاشی (متوفی 450 ه_ ق) همه جا کلمه (شریف) را بکار برده اند و اگر در یکی دو موضع از آنها لفظ (سید) دیده می شود به تنهایی ذکر نشده بلکه به صورت «السید الشریف» می باشد و از مجموع این تتبعات مستفاد می گردد که ابتدای استعمال کلمه (سید) برای ذراری پیغمبر در قرن چهارم و پنجم هجری بوده با قرینه (شریف) بکار برده شده و بعداً در اثر کثرت استعمال از این قرینه صرفنظر و عنوان (سید) به تنهایی مورد استفاده قرار گرفته است.

در زمان حاضر ایرانیان منحصراً کلمه (سید) را برای عموم بنی هاشم بکار می برند و در ایران جایی یافت نمی شود که به آنان کلمه دیگری غیر از (سید) اطلاق کنند و یا این لفظ را برای غیر بنی هاشم بکار برند.

اما در حجاز سادات حسنی را (شریف) و سادات حسینی را (سید) می گویند (1) و در اردن عنوان شریف بطور کلی برای سلاله اکرم بکار می رود (2).

جایگاه سادات در معتقدات اسلامی

شرافت نسبی که سادات دارند موهبتی خداداد است که هیچکس نمیتواند آنرا از ایشان باز ستاند. آیات متعددی از قرآن کریم و احادیث و اخبار

ص: 9

بسیار دلالت بر علو مقام آنان دارد که با استفاده از کتاب نفیس جامع الانساب (1) و منابعی دیگر به برخی از آنها اشاره می شود:

1- سوره مبارکه کوثر (2): در این سوره پاسخ به یاوه گویان قریش مکه است که پیامبر را به ابتر بودن طعنه می زدند خدای بزرگ به پیامبر عزیز و محبوب خود وعده می دهد که سلاله او را هر چه بیشتر فزونی خواهد داد (و به راستی که وعده خداوند حق بود). این سوره سند جاودانی افتخار سادات است.

این تفسیر و برداشت از سوره کوثر مختص شیعیان نیست بلکه موضوعی است که عامه و خاصه در آن اتفاق نظر دارند. امام فخر رازی شافعی از بزرگان اهل سنت (تولد 543 یا 544- فوت عید فطر 606 ه_ ق) در جلد هشتم تفسیر کبیر مطالبی در این خصوص دارد که ترجمه آن به قرار زیر است:

«قول سوم آنکه کوثر بمعنی اولاد پیغمبر است. مفسر میگوید: این معنی به این دلیل گوییم که این سوره برای رد عیب جویانی که می گفتند پیغمبر علیه السلام اولاد ندارد نازل شده، پس معنی این باشد که خداوند متعال چنان نسلی به پیغمبر عطا فرماید که تا قیامت باقی و برقرار خواهد ماند. ببین! چقدر از اهل بیت کشته شدند و با این وصف دنیا از ایشان پر است. اما از بنی امیه یک نفر شناسا نیست! باز ببین! چقدر در میان اهل بیت مردان بزرگ پدید آمدند همچون باقر و صادق علیهم السلام و صاحب نفس زکیه (3)».

مفسر بزرگوار شیعه شیخ ابوالفتوح رازی از دانشمندان بزرگ قرن پنجم و ششم در جلد دهم «روض الجنان و روح الجنان» در تفسیر این سوره

ص: 10

مبارکه می فرماید:

«دل تنگ مکن از آنکه تو را ابتر خوانند، که ما تو را کثرتی دهیم در عقب و نسل و فرزندان که بر زمین هیچ بقعه و خطّه نماند الّا جماعتی از فرزندان تو آنجا باشند. نه بینی که روز طف کربلا آن جماعت اهل بیت (ع) را بکشتند، از فرزندان امام حسین علیه السلام جز زین العابدین علیه السلام نماند، خدای تعالی از نسل او تنها عالم پر کرده».

2- آیه شریفه 130 از سوره مبارکه صافات (1): (سَلامُ عَلی إل یاسین). یاسین نام حضرت ختمی مرتبت است و در این آیه خدای تبارک و تعالی بزرگترین احترام را به اولاد ایشان روا می دارد.

3- آیه شریفه 23 سوره مبارکه شوری (2): (.... قُل لا اَسئَلَکُم عَلَیهِ اَجراً اِلّا المَوَّدَهَ فیِ القُربی وَ مَن یَقتَرِف حَسنهً نَزِدُ لهُ فیها حُسناً اِنَّ الله غَفورُ شَکور).

ترجمه: بگو نمی خواهم از شما اجری مگر دوستاری در خویشاوندان و هر که کسب کند نیکویی را بیفزاییم مر او را در آن نیکویی. به تحقیق خدا آمرزنده سپاس پذیرنده است.

به نظر مفسران بزرگی مانند ابوالفتوح رازی (شیعه) و امام فخر رازی (سنی) مقصود از (قربی) در اینجا خویشاوندان پیامبرند و بعضی گفته اند این (قربی) فرزندان عبدالمطلب هستند.

از معاصرین نیز علامه آیت الله طباطبایی در تفسیر المیزان (جلد 18 صفحه 66 تا 82 ترجمه فارسی) پس از بحثی مستوفا در تفسیر این آیه نتیجه می گیرند که قربی در اینجا مقصود عترت پیامبر است.

ص: 11

ذکر تقریری از شیخ صدوق رحمه الله علیه در روشن نمودن مطلب بسیار کمک می کند:

هنگامی که شیخ صدوق (ره) کتاب امالی را بر شاگردان و اهل مجلسش املاء می کرد در یکی از آخرین روزها یعنی جمعه دوازدهم شعبان 368، اهل مجلس و جماعتی از مشایخ و بزرگان گرد آمده و از وی خواهش کردند که دین امامیه (مذهب شیعه) را به نحو موجز و مختصر بر ایشان وصف نماید. شیخ این درخواست را پذیرفت و عقاید شیعه را یکان یکان بیان فرمود. تا اینکه پس از وصف امام و امامت، اعتقاد امامیه را درباره سادات چنین تقریر نمود:

«و مَوَّده ذُریهَ النّبی صلّی الله علیه و آله اِذا کانوا عَلی مِنهاج آبائهم الطاهرین فریضه واجبه فی إعناق العباد ألی یوم القیمه، وَ هُوَ اجر النُبَّوه لِقول الله عزوجل: قُل لا اَسئلَکُم عَلیه اَجراً اِلّا المَوده فی القربی».

ترجمه: و دوستی ذریه پیغمبر صلّی الله علیه و آله مادامی که بر منهاج پدران پاکشان باشند، بر گردن بندگان خدا واجب است تا روز قیامت، و همچنین دوستی مزد رسالت پیغمبر است که خدا عزوجل فرموده: ای پیغمبر بگو به مردم که از شما پاداشی برای رسالتم درخواست نمی کنم مگر دوستی خویشاوندانم را.

از احادیث موجود در این زمینه به ذکر شواهد چندی اکتفا می شود:

1- عن البنی صلّی الله علیه و آله: «اَکرموا اولادی الصّالحون لله و الطالحون لی».

ترجمه: گرامی دارید اولاد مرا، نیکانشان را از برای خدا و بدانشان را از برای من این حدیث را راویان مختلف از جمله فقیه جلیل شیخ یحیی بحرینی در کتاب شریف «الشهاب فی الحکم و الاداب» و مجتهد شهیر مولی مهدی

ص: 12

نراقی در «جامع السعادات» ذکر کرده اند.

2- قال رسول الله صلّی الله علیه و آله: «حَقَّت شفاعتی لِمَن اَعانَ ذریتی بیده و لِسانه و ماله. وروی عنه صلّی الله علیه و آله اَنَّه قالَ: اَربَعَهُ اَنا لَهُم شَفیعُ یُوم القیمه ولو جاءِوا بِذنوب اَهلِ الدّنیا: المُکرمُ لِذُریتی. و القاضی لَهُ» حوائجهُم، والساعی لَهُم عِند اَضطرارهم و المُحّب لَهُم بِقلبه و لِسانه. و قال صلّی الله علیه و آله اَکرموا اولادی الصالحون لله والصالحون لی» (جامع الاخبار) (1).

ترجمه: فرمود رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم: شفاعت من حق کسی است که یاری کند ذریه مرا به دست و زبان و مالش. و روایت شده از پیغمبر (ص) که فرمود چهار دسته اند که من شفیع آنها هستم روز قیامت، اگر چه با گناه همه مردم دنیا بیایند. گرامی دارنده و اکرام کننده ذریه من و برآورنده حاجت های آنان و کوشش کننده در رفع گرفتاری و اضطرار آنان و دوست دارنده آنان به قلب و زبانش. و نیز پیغمبر فرمود: گرامی دارید فرزندان صالح مرا برای خدا و فرزندان طالح مرا برای من.

چنین احادیث و اخباری اختصاص به شیعیان ندارد بلکه در منابع اهل تسنن نیز یافت می شود:

3- و اخراج ابوالشیخ من جمله حدیث طویل: «یا ایّها الناس، انَّ الفضل و الشّرف و المنزَلهَ و الولایَه لِرسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم و ذریّته فَلا تَذهبّنَ بِکُم الَا باطیلُ» (الصواعق المحرقه) (2).

ترجمه: ابوالشیخ در حدیث طویلی از پیغمبر (ص) روایت کرده که

ص: 13

فرمود: ای مردم فضل و شرف و منزلت و ولایت برای رسول خدا و ذریه او است، سخنان بیهوده شما را فریب ندهد.

4- اخرج الخطیب عن عثمان رضی الله عنه: اِنّ رسول الله صلّی الله علیه و آله قال: «مَن صَنَعَ صَنیعه اِلی اَحَدٍ من خَلفِ عَبدِ المطلّب فی الدنیا فَعَلَّی مکافاتُهُ اذا لَقینی» (الصواعق المحرقه).

ترجمه: خطیب از عثمان روایت کرده که پیغمبر (ص) فرمود: هر کس خدمتی به یکی از اعقاب عبدالمطلب نماید بر من است که او را پاداش دهم به هنگام ملاقاتش با من.

احترامی که برای سادات در جوامع اسلامی قایل بودند باعث شده بود که در هر شهری منصبی به نام (نقیب) بوجود آید تا سرپرستی سادات و امور مربوط به آنها را بعهده گیرد. اولین نقیب در سال 251 هجری قمری در زمان خلافت مستعین عباسی، سید جلیل حسین بن احمد بن محمد بن یحیی از علویان (از احفاد زید شهید) بود. حفظ نسب، مراقبت های اخلاقی و حفظ شئون اجتماعی و حقوق مادی سادات به عهده نقیب بود. در زمان صفویه منصب (صدر) جای نقیب را گرفت و وظایف نقیب را صدر به عهده داشت.

موضوع کتاب: از آن هنگام که خلفای جابر بنی امیه و بنی عباس به ناحق بر جای پیامبر گرامی اسلام نشستند برای علویان روزگار سختی آغاز گشت که چندین قرن بطول انجامید. در تمام این مدت تعقیب و کشتار علویان گاه شدید و علنی و گاه مخفیانه و بی سر و صدا ولی با همان شدت و خشونت ادامه داشت. پس اگر این نوادگان پیغمبر می خواستند از چنگال آدمی صورتان دیو سیرت اموی و عباسی جان سالم بدر برند، ناچار بودند به اقصی نقاط بلاد اسلامی پناهنده شوند که در این میان هرگز سرزمینی مهربانتر از ایران نیافتند. زیرا مردم پاکدل این مرز و بوم که رستگاری را در پیروی از راه

ص: 14

علی (ع) می دیدند از اولین روزی که به اسلام گرویدند عهدی ناگسستنی با علی و آل علی بستند و مهر آنان را به جان خریدند. بی سبب نیست که در بیشتر قیام هایی که بر ضد عمال جائر خلفا به وسیله مردم ایران برپا می شد غالباً رهبری به دست علویان بود و یا این نهضت ها به هواخواهی علویان براه می افتاد.

ساداتی که به عنوان پناهنده به ایران می آمدند غالباً در نقاط دور افتاده و حتی در کوهها و جنگلها مأوا می گرفتند و گاه ناچار بودند مدتها نسب خود را مخفی نگه دارند، بنابر این عجبی نیست اگر آرامگاه های این بزرگواران را در نقاط دور افتاده ببینیم.

همانطور که در ابتدای این پیشگفتار اشاره شد موضوع این کتاب ذکر انساب شاخه ای از سادات است که سادات گوشه نام دارند و از احفاد موسی بن جعفر علیه السلام هستند و جد اعلای آنان به نام سید کمال الدین ولی که نسب او با هفده واسطه به حضرت موسی بن جعفر (ع) می رسد کوهستانهای شمال دزفول در (گوشه دره نور آباد) نزدیک (شلها) و (دنیکل) که نزدیک (لیوس) است مدفون می باشد.

بنا به نوشته کتب انساب حضرت امام موسی کاظم (ع) فرزندان متعددی داشته که پسر و دختر بوده اند. طبق نوشته کتاب پر ارج (المجدی فی انساب الطالبین) اولاد ذکور ایشان عبارت بودند از: سلیمان، عبدالرحمن، احمد، عقیل، قاسم، یحیی داوود (بلا عقب)، حسین (که مادرش کنیز بوده و اولاد او از دختر و پسر منقرض شده اند)، هارون (که مادرش کنیز بوده) و علی الرضا (ع) ابراهیم، اسماعیل، حسن، محمد، زید اسحاق، حمزه، عبدالله و جعفر (1).

ص: 15

عبدالله بن موسی الکاظم نیز دختران و پسران متعددی داشته که همگی دارای فرزندان بوده اند عین عبارت المجدی در اینمورد به قرار زیر است:

«و ولد عبدالله الکاظم و هو لام ولد یقال لولده بنوا العو کلانی، ثلاث بنات هن زینب و فاطمه و رقیه و خمسه ذکور و هم احمد و محمد و الحسین و الحسن و موسی اولد کل منهم» (1).

ترجمه: فرزندان عبدالله بن کاظم (که مادرش کنیز بوده) بنام بنو عوکلانی نامیده می شوند سه نفر از آنان دختر بوده اند بنام زینب و فاطمه و رقیه و پنج نفر پسر بوده اند بنام احمد و محمد و حسین و حسن و موسی و تمامی آنها را فرزندانی بوده است.

***

روش تدوین کتاب و مآخذ آن: منابعی که در تهیه شجره خاندان سادات گوشه مورد استفاده قرار گرفته به قرار زیر بوده است:

1- شجره نامه ای که مرحوم سید کمال الدین ولی جد اعلای خاندان سادات گوشه در سال 975 هجری قمری تهیه نموده و به گواهی علمای نسّابه مقیم عراق رسیده. نسخه اصلی و کهن این شجره در خانواده ظهیر الاسلام دزفول نگهداری می شود. این نسخه بر کاغذی کلفت و کهنه و با خطی بسیار زیبا نگاشته شده. متأسفانه چند جای آن از بین رفته و سرتاسر کاغذ را که لوله ای است به عرض 40 سانتیمتر با کرباس گرفته اند. نگارنده این شجره را در تاریخ 7/4/1335 هجری خورشیدی با کمک بانوان گرامی و دانشمند شادروان بی بی فاطمه زهرا امام و خانم دکتر ملیحه السادات منزوی ملاحظه و رونوشتی از آن تهیه نمود. این سند تاریخی چون اقدم نسخ شجره های

ص: 16

موجود خاندان سادات گوشه است اساس کار و تحقیق قرار گرفته است.

2- رونوشتی از شجره مزبور که نزد مرحوم آقا سید عبدالحسین سادات گوشه در تهران موجود بوده در سال 1281 هجری قمری شخصی به نام اسماعیل دزفولی بن حسنی آنرا از نسخه اصلی (نسخه یاد شده در بالا) رونویس نموده است.

3- شجره موجود نزد سادات محترم قدغون بروجرد. این شجره نامه نزد جناب آقا سید محمد جواد مستجاب الدعوه دیده شده است.

با کمک دو نسخه اخیر قسمت های محو شده و از بین رفته شجره اصلی باز نویسی شده است.

4- شجره مرحوم آقا سید صدرالدین کاشف اعلی اعلی الله مقامه الشریف که خود ایشان در بعضی آثارشان (مانند قاصم الجبارین) آنرا ذکر نموده اند.

5- تذکره شوشتر تألیف سید عبدالله بن سید نورالدین بن سید نعمت الله جزایری که در سال 1173 هجری قمری تألیف شده و شجره سادات محترم تِلغر شوشتر در صفحه 40 و 41 آن مذکور است (1).

6- شجره سادات محترم تلغر (قیری) که در تاریخ 24/2/68 نزد چند تن از افراد این خانواده ملاحظه شد و با تذکره شوشتر مقایسه گردید و تفاوتی نداشت. توضیح آنکه سلسله نسب سادات قیری شوشتر و سادات گوشه دزفول به حضرت احمد بن عبدالله الموسی الکاظم (ع) می رسد. در تذکره شوشتر و شجره نامه سادات قیری ایشان را «شهاب الدین احمد» معرفی نموده اند.

7- در سال 1341 هجری خورشیدی حضرت حجه الاسلام

ص: 17

والمسلمین حاج سید محمد نبوی یادداشتی نگاشته و از وجود تیره ای از سادات موسوی که در کوههای بختیاری زندگی می کنند و خود را منتسب به شاهزاده عبدالله می دانند خبر دادند. چون شجره این سادات که ضمن یادداشت مزبور عیناً در صفحه بعد گراور شده است.

8- شجره خانواده محترم شفیعی که توسط مرحوم مغفور آیت الله حاج سید محمد رضا شفیعی رحمه الله علیه تهیه و نزد فرزند ارجمندشان جناب حجه الاسلام و المسلمین حاج سید علی شفیعی نگهداری می شود.

9- شجره خانواده های محترم فارغ، صافی، قدسی مآب، فارغی (سادات محترم سر بطاق) که نزد جناب آقای حاج سید محمد جعفر باقری ملاحظه گردید و فتوکپی آنرا با کمال لطف در اختیار تنظیم کننده این کتاب قرار دادند.

10- شجره ای که آقای سید حسین حجازی برای خانواده های محترم حجازی، مجاهد و آل یاسین تهیه نموده اند.

11- شجره ای که مرحوم سید حسین امینی نژاد در خصوص خانواده های امینی، امینی نژاد و قدوسی ارائه نمودند و طبق اظهار ایشان بوسیله مرحوم حجت الاسلام سید عطاء الله امینی تهیه شده بوده است.

***

ذکر این نکته ضروریست که متن اصلی این کتاب سی و دو سال قبل بوسیله مؤلف محترم تهیه شده بود، در مهر ماه سال گذشته (1367) بدنبال اظهار علاقه شدید عده ای از افراد خاندان سادات گوشه به چاپ این کتاب، موافقت مؤلف محترم جلب گردید و ایشان با نهایت بزرگواری تنها نسخه دستنویس کتاب را در اختیار تنظیم کننده قرار دادند، متعاقباً چند نفری بشرح

ص: 18

عکس

ص: 19

زیر از طرف سادات گوشه مقیم اهواز بعنوان هیئت موظف انتخاب شدند و با علاقه شدید دنباله کار را گرفتند:

1- سید مهدی احمدی

2- سید نورالدین سجادی

3- سید احمد سنادی زاده

4- سید محمد تقی سید صدر

5- سید عبدالحسین نبوی

6- سید محمد رضا فاطمی دزفولی

پس از انتخاب هیئت و تعیین خط مشی جهت حل مشکلات مالی، بازنویسی و تکمیل کتاب انجام گرفت و در اینمورد نکات زیر قابل ذکر است:

1- چون این کتاب سی و دو سال قبل تهیه و ظرف این مدت یک نسل کامل عوض شده و اطلاعات و مدارک جدیدی نیز در دسترس قرار گرفته بود تجدید نظر اساسی و کلی در متن لازم می نمود. این کار در مدت یکسال انجام گرفت، در این فرصت اطلاعات جدید جمع آوری و با گنجاندن در متن، کتاب بازنویسی گردید. اگر چه کتاب با این ترتیب کاملتر شد ولی متن از حالات یکدستی و همگنی خارج گردید، زیرا؛ با عجله ای که برای چاپ بود امکان یکنواخت ساختن از بین رفت.

2- یکی از موارد خارج شدن متن از همگنی، بکار بردن سالهای شمسی و قمری برای تولد و فوت و سایر وقایع است. این تاریخ ها غالباً در متن اولیه به سالهای هجری قمری ذکر شده اند، درباره نسل جدید سالهای هجری شمسی بکار رفته و البته خوانندگان گرامی تصدیق می فرمایند اگر بنا بود تاریخ ها یکسان شوند به زمانی بسیار طولانی تر نیاز داشتیم، حتی در مواردی که تنها سال ذکر شده و از آوردن ماه و روز صرفنظر گردیده این کار

ص: 20

غیر ممکن می گردید. از طرف دیگر این تاریخ ها که در مشجرهای متن اصلی منعکس است در مشجرهای تکمیل شده فعلی بواسطه تراکم اسامی و نبودن جا و در بعضی موارد بواسطه ارائه نشدن از طرف افراد، غالباً ذکر شده ولی در متن حتی المقدور به آن اشاره گردیده است.

3- مطالب جدید جداگانه ذکر نشده بلکه ضمن بازنویسی کتاب در لابلای سطور آن گنجانیده شده، شاید بعضی این کار را نه پسندند، ولی تنظیم کننده معتقد است که کار او در مقابل کار مؤلف نمودی ندارد و خشتی است در مقابل یک بنای رفیع بنار این جدا نمودن مطالب تکمیلی از متن اصلی و مشخص نمودن آنها ضرورتی نداشت.

4- شرح حال افراد بر مبنای اطلاعاتی که از خود آنان یا بستگان بلافصلشان گرفته شده و تنظیم گردیده ولی در بسیاری موارد با وجود مراجعات حضوری و مکاتبه موفق به اخذ نتیجه نشده ایم و چون برای سپردن کتاب به چاپخانه فرصت بیشتری نبود ناچار به همین قناعت شد امیدواریم در چاپهای بعد جبران مافات شود.

***

این پیشگفتار را نمی توان به پایان برد مگر اینکه سپاس خود را تقدیم دانشمندی کنیم که بهترین سالهای جوانی خود را صرف کاری نموده که نتیجه آنرا خوانندگان گرامی ملاحظه می فرمایند و خود درباره ارزش آن داوری خواهند نمود. آیا انگیزه این کار عظیم از طرف کسی که خود هیچ ارتباط نسبی با این خاندان نداشته و مسائل دنیوی و مادی هرگز برایش مطرح نبوده جز اقناع روح جستجوگر و دریافت حقیقت و خدمت به خوزستان و خوزستانیان چه می تواند باشد؟.

شاید سپاسگذاری و ثنا گفتن از طرف تنظیم کننده ترک ثنا باشد و بهتر

ص: 21

است بگوید:

«با وجودت نتوان گفت که من خود هستم».

تنظیم کننده کتاب تشکر از کسانی را که جهت چاپ آن مساعدت خاص نموده اند نیز وظیفه حتمی خود میداند که در این میان باید از جنابان آقایان حاج سید محمد رضا ضیائیان، سید عبدالحسین نبوی، مهندس سید عبدالرحیم شفیعی، سید شهریار حسین کلانتر و محمد جواد صدر زاده نام برد.

راهنمائیهای سودمند و تشویق و ترغیب سروران معظم جنابان آقایان حاج سید علی کمالی، حضرت حجه الاسلام والمسلمین حاج سید محمد نبوی، آقا سید جلال الدین عرفان، سید احمد سیدی، سید محمد جعفر باقری، حاج سید احمد فاطمی، حاج سید محمد جواد قدسی مآب و سید غفار غفاری فراموش شدنی نیست. همچنین از جناب حجه الاسلام سید محمد کاظم حکیم زاده که اوقات گرانبهای خود را صرف تصحیح ویراستاری این کتاب نموده اند باید کمال تشکر را نمود.

آقای سید نورالدین سجادی از نظر نگهداری مدارک و مکاتبات متحمل زحمات بسیاری شده اند و نیز آقایان رضا میر شکار و علیرضا شرنگی ترسیم و خوشنویسی مشجرها را بعهده داشته اند که بوسیله از زحمات بی شائبه آنان سپاسگزاری می شود.

کارکنان محترم و زحمتکش مؤسسه آل البیت قم که در نهایت دلسوزی و دقت مسئولیت چاپ کتاب را بعهده گرفتند تشکر و قدردانی می شود.

و من الله التوفیق و علیه التکلان

سید محمد رضا فاطمی دزفولی

اهواز- 15/9/68

ص: 22

مختصری از گذشته دزفول

شهر دزفول در کنار رودخانه دز بنا گردیده و نام آنرا از قلعه ای که به روزگار ساسانیان بر فراز پرتگاههای شرقی مشرف بر رودخانه ساخته اند گرفته اند. این رودخانه دز ساخته شده بود ایجاد گردیده است. این قلعه چندی بعد به زندان فراموشی تبدیل گشت، بدین معنی که زندانیان سیاسی و اشخاص مهمی را که نمی خواستند بقتل برسانند و در عین حال می بایست نام و خاطره آنان از اذهان محو شود به این قلعه می آوردند. در اینصورت هیچکس حق نداشت اسم این محبوسین را بر زبان بیاورد یا سراغی از آنها بگیرد (1).

در قرون اولیه اسلامی پس از آنکه دو شهر مهم مجاور یعنی شوش و جندیشاپور رو به زوال و ویرانی گذاشت سکنه آنها کم کم دور این قلعه جمع شده و مرکز تجمعی درست کردند که بمرور ایام رونقی گرفت و به شهری تبدیل شد. این شهر را ابتدا (اندامشک) یا (اندالمشک) یا (قصر الروناش) می نامیدند. قصر الروناش از محله قلعه فعلی (جای همان دژباستانی) تا مسجد جامع دزفول را در بر می گرفت. در قرون دهم و یازدهم میلادی (سوم و چهارم هجری) این شهر را (القنطره = پل) یا (القنطره الرومی = پل رومی) می نامیدند (2).

ص: 23

آنچه درباره ظاهر شدن کلمه «دزفول» در کتب تاریخ و جغرافیای قدیمی بنظر رسیده اینست که در حدود سال 375 ه_ .ق نویسنده التقاسیم (دز) را یکی از توابع جندیشاپور دانسته است. در کتاب (مناقب اوحدالدین حامد بن ابی الفخر کرمانی) (1) که از مؤلفات نیمه دوم قرن هفتم هجری است آورده شده که هنگامی که شیخ اوحدالدین در بغداد براهنمایی پیر و مراد خود شیخ رکن الدین سجاسی به ریاضت مشغول بود در نتیجه انقلابی درونی از این شهر به راه افتاده و به شهر (دزپول) رسید (2). در اینجا شیخ اوحدالدین با کمک و دستگیری مردی بنام (بوالعصاف) و همسرش دوباره نزد شیخ رکن الدین سجاسی بر می گردد. چون بنا به نوشته همان کتاب پیوستن اوحدالدین به شیخ رکن الدین در بغداد در حدود سال 577 ه_ .ق رخ داده بنابراین شهر دزفول در اواخر قرن ششم هجری به نام (دزپول) اشتهارد داشته است.

مولانا عبدالرحمن جامی (تولد 817- فوت 898) در کتاب نفحات الانس وجه ملاقات شیخ نجم الدین کبری (مقتول در سال 618 ه_ .ق) با شیخ اسماعیل قصری در خانقاهی در (دزپوهل) که متعلق به شخص اخیر بوده اشاره نموده (3) و می نویسد که شیخ نجم الدین کبری از شیخ اسماعیل قصری خرقه گرفته و کراماتی از او دیده است (4).

ص: 24

در اوایل سده هفتم، یاقوت حموی شهر دزفول را (دزبُهل) خوانده و در کتاب (الحوادث الجامعیه) از شخصی به نام (اصیل محمد دزفولی شافعی) بحث شده و او را مردی صالح و مورد اعتقاد مردم معرفی می کند که در سال 681 ه_ .ق فوت شده است. در آغاز قرن هشتم (حمدالله مستوفی) صاحب (نزهه القلوب) از دزفول و پل و قلعه آن یاد کرده و جهانگرد عرب ابن بطوطه مغربی در سفرنامه خود یکی از دروازه های شوشتر را (دسبول) نامیده است. با این ترتیب نام دزفول فقط در منابع تاریخی بعد از قرن هفتم هجری دیده می شود. بیشتر محققین برآنند که این نام از ترکیب دو واژه است: (دز) یا (دژ) و (فول) که احتمالاً معرّب پُل است.

رویدادهای این منطقه می توان در دوره بعد از اسلام ذکر نمود اینست:

از هنگام فتح خوزستان به دست مسلمین، این استان پیوسته به وسیله حکومت بصره یا احیاناً کوفه اداره می شد و دزفول یکی از آبادیهای جندیشاپور بود و پس از ویرانی شهر اخیر از توابع شوشتر شد و حکام شوشتر از طرف خود نایبی به دزفول می فرستادند. ظاهراً از سده سیزدهم هجری است که گاه به گاه برای دزفول از مرکز ویژه ای گسیل شده است. بنابراین نویسنده تاریخ دزفول ناچار 19 معجم البدان هجری

بنابر روایات مختلف جندیشاپور در سال 17 (1) یا 19 (2) هجری به دست مسلمانان افتاد. یعقوب لیث در 23 رجب سال 262 پس از عقب نشینی در برابر سپاهیان «المعتمد علی الله» خلیفه عباسی به جندیشاپور آمد و هم در

ص: 25

این شهر وفات یافت. در دوره دیلمان (آل بویه) خوزستان جزء متصرفات آنها بود و احمد بن بویه (معزالدوله) در سال 333 ه_ .ق پس از فتح بصره اهواز و حدود آنرا بدست آورد. از آن پس خوزستان جزء متصرفات دیالمه بغداد (معزالدوله و عزالدوله بختیار) و سپس دیلمیان فارس (عضدالدوله و جانشینانش) بود.

پس از آن در آغاز سده ششم خوزستان در دست امرای سلجوقی بود و چندی بعد دوباره بتصرف خلیفه عباسی درآمد. خوارزمشاهیان که از سال 590 تا 628 ه_ .ق بر غرب ایران حکومت کردند روزگاری بر این سامان فرمانروا گردیدند. هلاکو خان مغول، یک سال پس از فتح بغداد یعنی سال 657 ه_ .ق بر عراق و خوزستان تسلط یافت. یوسف شاه بن آلب ارغوان پنجمین اتابک لرستان (لر بزرگ) به حکم (آبا قاخان) مغول (در سال 663 به سلطنت رسیده) بر این دیار حکمروایی کرده و از آن پس تا حدود آخر قرن هفتم هجری خوزستان در دست اتابکان لر بوده است.

پس از آن خوزستان به دست سلسله آل مظفر فارس افتاد و شاه شجاع آل مظفر مدتی در شوشتر بسر برده و در این شهر جنگهایی نموده است. چندی بعد، در سال 796 ه_ .ق امیر تیمور به دزفول و شوشتر وارد و این دو شهر را بتصرف در آورد. صاحب روضه الصفا در این باره چنین می نگارد:

«حضرت صاحبقران چون در موضع دزفول نزول فرمود، دهدار شمس الدین سعادت دستبوس حاصل نمود بیست هزار خروار نقره برسم پیشکش تسلیم خازنان و آن حضرت از دزفول نهضت فرموده متوجه تستر (1) شد ... حضرت صاحبقران خواجه محمد سبزواری را به حکومت تستر بازداشت».

ص: 26

در مسافرت به دزفول، امیر تیمور کراماتی از سید سلطانعلی رود بند (1) دید بشفاعت او اسرایی از الوار را که همراه خود به دزفول آورده و در صدد قتل عام آنان بود در شمال دزفول سکنی داد و اکنون اعقاب آنان به نام سیاهپوش معروفند (2). تا آخر دوره تیموریان خوزستان جزء متصرفات آنان بود.

در اواخر دوره تیموری، سید محمد مشعشعی با شیخ محمد جزری شافعی که از طرف خاندان تیمور در شوشتر جای گرفته و بر خوزستان حکومت می کرد به جنگ پرداخته و واسط و هویزه و خوزستان را از چنگ او بدر آورد. (844 ه_ .ق) از آن پس تمام خوزستان در دست مشعشعیان بود تا در سال 944 ه_ .ق شاه اسماعیل صفوی از عراق عرب به طرف هویزه رفت و پس از برچیدن بساط سلطنت سلطان فیاض پادشاه مشعشعی به جانب دزفول و شوشتر عطف عنان نمود. این شهریار شیخ محمد بن ملا قوام الدین رعناشی را به امارت دزفول و برادرش حاجی محمد را به حکومت شوشتر منصوب ساخت. بعدها خلیل الله بن شیخ محمد عم خویش را مقتول و خود حاکم دزفول و شوشتر گشت (3). شاه طهماسب (984-930) مدتها سید فاضل «میر عبدالوهاب بن میر اسد الله» از سادات مرعشی شوشتر را حاکم شرع و عرف دزفول نمود (4).

ص: 27

در سال 1042 (زمان شاه عباس دوم) (1) واخشتو خان نامی که از سرداران گرجی تبار صفویه و مردی نیک اندیش و علاقه مند به عمران و آبادی بود والی خوزستان شد. او و خاندانش بیش از یکصد سال در خوزستان حکومت کردند. پس از او پسرش اصلان خان و بعد از وی بیجن خان (نواده واخشتو خان) حاکم شوشتر شد. از یادگارهای اصلان خان پسر واخشتو خان در دزفول کاریزی (قمش) بود که از چهار فرسنگی شمال شهر از آبدز جدا می شد و در جنوب شهر مزرعه قمش اصلان آباد را مشروب می ساخت. در سال 1126 بیجن خان از حکومت معزول و عبدالله خان (نواده دیگر واخشتو خان) حاکم شوشتر شد. چنانکه در تذکره دزفول آمده در این اوان مسجد لب خندق دزفول ساخته شد. در سال 1134 در آخرین روزهای حکومت صفویه، حاج محمد خان بن کلبعلی خان بن واخشتو خان حاکم شد و به دزفول آمد. تاریخ پانصد ساله خوزستان می نویسد:

«در سال 1135 که اصفهان به دست افاغنه افتاد شاه طهماسب دوم در قزوین به پادشاهی نشست و بیجن خان [سابق الذکر] از طرف او حاکم کهگیلویه و ابوالفتح خان پسر بیجن خان حاکم شوشتر شد و این شخص مهر علی بیک بن کلبعلی خان بن واخشتو خان را حکومت دزفول داد. در این میان در سال 1137 شخصی از مردم بختیاری یا شوشتر خود را به نام صفی میرزا پسر شاه سلطانحسین نامید و به ادعای سلطنت برخاست و بساط حکومت در شوشتر و کهگیلویه راست کرد و در نتیجه فتنه ای به پا خاست که تا در آمدن نادر (1140) بطول انجامید. در آن هنگام حکومت شوشتر به دست اسفندیار بیک نامی بود که در تواریخ از او به نیکی یاد کرده اند این شخص تا سال 1142 که نادر برای اولین بار به خوزستان آمد حکومت کرد و پس از آن مطیع نادر گشت» (2).

ص: 28

چون کمی بعد اسفندیار بیک در گذشت، نادر مجدداً ابوالفتح خان را حکومت شوشتر داد ولی چندی پس از آن هنگامی که نادر سرگرم جنگ با قوای عثمانی بود و بغداد را در محاصره داشت فرمان حکومت شوشتر و دزفول را به نام عباسقلی بیک بن مرتضی بیک که وکیل مالیات این حدود بود صادر نمود. اندک زمانی بعد نادر در جنگ با عثمانی ها شکست خورد (1) و ابوافتح خان بتحریک عده ای از سرداران نادر شورشی در شوشتر براه انداخت. در این ماجرا مردم دزفول به وسیله پیکی که خود دزفولی و مأمور رساندن خبر دروغ کشته شدن نادر و ایجاب آشوب بود حقیقت را دریافتند و در شورش شرکت نکردند. نتیجه آن شد که نادر پس از جبران شکست های اولیه خود از عثمانیها و با آسودگی خیال به قصد تنبیه سرکشان به خوزستان آمد و قتل عام و غارت عجیبی در شوشتر براه انداخت (1146 ه_ .ق) ولی مردم دزفول به یمن تدبیر عباسقلی بیک حاکم و به پاداش عدم دخالت در شورش مردم شوشتر از قهر فاتح افشاری در امان ماندند. عباسقلی بیک تا آخر دوره افشاریه حاکم دزفول و شوشتر بود. برعکس در زمان کریم خان زند، مردم دزفول به رقیب او علی مردانخان بن علی حیدر و سپس به زکی خان زند، که رانده درگاه کریم خان بود نزدیک شدند و شاید با کمک اعراب آل کثیر در صدد ایجاد بلوایی بودند که کریم خان در سال 1178 به دزفول آمد و قتل عام و غارتی براه انداخت که بقول مؤلف تذکره دزفول (2):

«تاریخ آمدن کریم خان به بلده دزفول عالمی خراب کرد = 1178».

متعاقب آن قحطی و طاعون وحشتناکی شهر را فرا گرفت. در سال

ص: 29

1185 بنا به نوشته مرحوم سید علی بن سید مرتضی در مقدمه کتاب مصباح المتهجدین حاکم این شهر خواجه ابوالقاسم بیکا نام داشت که مردی متقی و زاهد بوده است.

در اوایل عهد قاجار، در زمان فتحعلیشاه، شیخ مهدی بن شیخ محمد رضا از خاندان شیخ الاسلام عاملی چند سالی حاکم شوشتر و دزفول بود و در شب 28 رمضان 1220 به دست دشمنانش کشته شد (1). برادر ایشان شیخ احمد بن شیخ محمد رضا در آن هنگام شیخ الاسلام و حاکم شرع دزفول بودند. پس از آن در سال 1221 حکومت خوزستان همراه با کرمانشاهان از طرف فتحعلیشاه به فرزندش محمد علی میرزا دولتشاه سپرده شد (2) و او نیز به ترتیب مهر قلیخان بن مصطفی خان دولو، محمد خان، و محمد صالح خان مکری (بانی قلعه صالح آباد که نام پیشین اندیمشک است) را از طرف خود برای حکومت دزفول تعیین نمود.

پس از مرگ دولتشاه (1237) حکومت خوزستان و نواحی دیگر غربی ایران به برادرش حسام السلطنه محمد تقی میرزا واگذار شد. حاکم بعدی محمد حسین میرزا حشمت الدوله فرزند دولتشاه بود که در سال 1245 به حکومت کرمانشاه و خوزستان رسید و از طرف او برادرش اسداله میرزا خوزستان را اداره می کرد.

فتحعلیشاه در سال 1244 از راه شیراز به بهبهان و شوشتر و بالاخره در سال 1246 به دزفول آمد و پنج روز در این شهر ماند. در این سال حجه الاسلام آقا شیخ محسن (جد اعلای خاندان معزی) رسماً مجتهد بزرگ

ص: 30

دزفول شناخته شد و به نشر علوم دینیه و ترویج احکام شرعی و امر به معروف و نهی از منکر پرداخت (1).

در سال 1250 محمد شاه برادر خود بهرام میرزا معزالدوله را فرمانروای غرب ایران نمود، در زمان او شورش هایی در خوزستان روی داد که بوسیله ارتشی که توسط افسران انگلیسی از جمله (مستشرق و دیپلمات معروف که بعداً سفیر انگلیس در تهران شد) تربیت شده بود سرکوب گردید و راولنیسن به همین منظور به شوشتر آمد (2).

در سال 1252 بهرام میرزا معزول و منوچهر خان معتمدالدوله گرجی الاصل حاکم کرمانشاه و خوزستان و اصفهان و بختیاری گردید. این شخص یکی از حکام مقتدر و مستبد دوره قاجار است. او توانست شورش جدایی خواهانه محمد تقی خان چهار لنگ را که دامنه وسیعی گرفته و در شوشتر و دزفول هوا خواهانی پیدا کرده بود با شدت و قساوت سرکوب کند. شدت عمل او آنچنان بود که مناطق بسیاری از قراء شوشتر و دزفول خالی از سکنه شد (3). برادر او، سرتیپ سلیمان خان سهام الدوله در سال 1257 به دزفول آمد، سلیمان خان تا آن هنگام به آیین مسیح بود ولی با کراماتی که از مرحوم سید صدرالدین کاشف عارف بزرگوار دید به دست او به دین مبین اسلام مشرف گردید و از خود آثاری در دزفول به یادگار گذاشت که اگر چه غالباً از بین رفته ولی هنوز چندتایی از آن وجود دارد.

حاکم بعدی خانلر احتشام الدوله (4) بود (سال 1267) که در

ص: 31

زمان او جنگ ایران و انگلیس در خرمشهر (محمره) اتفاق افتاد (1273) در آن جنگ بر اثر سوء تدبیر این شاهزاده ارتش ایران شکست ناگواری را تحمل نمود. در واقع، خود شاهزاده در خرم آباد نشسته و خوزستان را به پسرش ابراهیم میرزا سپرده بود (1).

حاکم بعدی حاج علیخان ضیاء الملک (حاجب الدوله) (2) بود که در سال 1278 حاکم خوزستان شد و همراه پسر خود صنیع الدوله (اعتماد السلطنه بعدی از رجال دانشمند دوره ناصری) مدتی در شوشتر و خوزستان بودند.

بعد از آن، در سال 1282 محمد ناصر خان ظهیر الدوله (پدر صفا علیشاه، عارف مشهور) حاکم خوزستان بود. بعداً حکومت خوزستان بعهده میرزا فتحعلی خان صاحب دیوان شیرازی از خانواده قوام الملک قرار گرفت و در سال 1287 میرزا زکی مستوفی آشتیانی ملقب به ضیاء الملک حاکم خوزستان بود. پس از آن در سال 1288 یحیی خان معتمدالملک (برادر میرزا حسین خان سپهسالار) حاکم خوزستان گردید و بعد از او حمزه میرزا حشمت الدوله حاکم خوزستان شد (1289). در سال 1299 ه_ .ق حاکم خوزستان «نواب احتشام السلطنه» (3) بود. از آن پس حکومت خوزستان به ظل السلطان رسید که از طرف خود شخصی بنام مظفر الملک را برای اداره امور آن گمارده بود.

از سال 1305 تا 1308 ه_ .ق حسینعلی خان نظام السلطنه مافی خوزستان بود. این شخص از معدود والیان دوره قاجار است که به خود

ص: 32

زحمت آمدن به خوزستان داد و در آبادی و عمران این سرزمین تا آنجا که توانست کوشید و نام نیکی از خود به یادگار گذاشت.

در سال 1309 ه_ .ق حاکم خوزستان حاج غلامرضا خان آصف الدوله شاهسون (شهاب الملک) بود. نظام السلطنه بار دیگر از سال 1312 تا 1314 ه_ .ق حاکم خوزستان شد و در این سال جای خود را به میرزا احمد خان علاء الدوله از درباریان متکبر و مغرور قاجار داد. چون در آن زمان ناراحتی هایی در شوشتر بروز نموده بود علاء الدوله می خواست ضرب شصت و شدت عملی نشان دهد و حتی قصد به توپ بستن شهر را داشت اما مقاومت مردم و رهبری علمای شوشتر و دزفول نقشه او را عقیم نمود و پس از مدت کوتاهی با ناکامی ناچار به ترک خوزستان شد.

پس از علاء الدوله، (در همان سال 1314 ه_ .ق) ساعد السلطنه همدانی (سردار اکرم قراگوزلو) حاکم خوزستان شد. این شخص آرامگاه مرحوم سید عبدالله داعی را در دزفول تجدید بنا نمود که هنوز باقی است (1). در سال های 1316 و 1320 ه_ .ق حکومت خوزستان با شاهزاده عین الدوله بود که با سخت گیری و روحیه مستبد خود توانست نظم و تمشیتی به امور دهد. در سال 1326 (دوره استبداد صغیر) حاکم خوزستان سیف الدوله برادر عین الدوله بود و پس از او در سال 1327 فخر الملک حاکم خوزستان گردید. در این هنگام چندین سال بود که نظم و امنیت از خوزستان رخت بر بسته و در شهرهایی مانند شوشتر و دزفول در هر محله خان یا آقایی فعال ما یشاء بود.

با این ترتیب مقارن انقلاب مشروطیت که از قدرت دولت مرکزی حتی نامی نمانده بود خوزستان در چنگال پر قدرت شیخ خزعل خان گرفتار آمد که با

ص: 33

اتکاء به ثروت و نفوذ خود و پشتیبانی دولت انگلیس بساط خیره سری در خوزستان گسترده و حتی برای شهرهای شوشتر و دزفول اشخاصی از نزدیکان خود را بعنوان حکومت یا جمع آوری مالیات می فرستاد.

اندکی بعد، مقارن جنگ بین المللی اول، بسیاری از نقاط خوزستان و از جمله دزفول بوسیله نیروهای نظامی انگلیس اشغال شد و ادارات سیاسی انگلیس و قونسولگری ها با کمال قدرت و بدون هیچ مانعی به فروانروایی پرداختند.

در چنین محیطی که سرشار از پریشانی و فقر و نا امنی و بی خبری بود و هیچگونه تماسی با دنیای خارج نداشت، علم کالایی بی مشتری و تجارت و داد و ستد در منتهای کسادی بود. در نتیجه طبقه متوسط شهری که می بایست عامل پیشرفت اجتماع باشد هرگز فرصت خودنمایی پیدا نکرد.

در این میان تنها خانواده هایی چند بودند که در طول سالیان دراز توانستند علمای بزرگی از طریق حوزه های علوم دینی پرورش دهند و چراغ دانش را بر افروخته نگهدارند. از این لحاظ برای شهر دزفول می توان به خانواده های زیر اشاره نمود:

1- خاندان انصاری: منسوب به جابر بن عبدالله انصاری از صحابه رسول اکرم (ص). علمای متعددی از این خاندان برخاسته اند که ذکر نام خاتم المجتهدین علامه بزرگ حاج شیخ مرتضی انصاری در این مقام کافیست.

2- خاندان عاملی (شیخ الاسلام): منسوب به شیخ بهاء الدین محمد عاملی عارف و فقیه و ریاضی دان بزرگ دوره صفوی، این خاندان جلیل از اوایل دوره صفویه در دزفول مقیم شده و از همان زمان منصب شیخ الاسلامی بین آنها موروثی بوده است. آخرین کسی که از این خاندان به این مقام رفیع

ص: 34

مذهبی نائل آمده مرحوم آیت الله محمد جواد بن شیخ عزیزالله (متوفی روز شنبه 24 صفر 1334 ه_ .ق) بوده که مردی عالم و متقی و از شش تن علمای درجه اول نجف صاحب اجازه بوده است (1). از این خاندان علما، شعرا، فقها و ریاضیدانان متعددی برخاسته اند که در اینجا تنها به عارف بزرگوار و مجتهد عالی مقدار مرحوم حاج شیخ سلمان بن شیخ محمد باقر اشاره می کنیم. خاندان عاملی کتابخانه فوق العاده نفیسی داشته اند که متأسفانه از بین رفته است (2).

3- خاندان آقا میر: این خاندان جلیل نیز از ابتدای دوره صفویه در دزفول می زیسته اند و ائمه جمعه دزفول همواره از این خاندان بوده اند. تقوی و کرامت نفسی که در بین افراد این خانواده وجود داشته مردم را نسبت به آنان سخت معتقد و دلبسته نموده است. از علمایی که از خاندان برخاسته اند می توان از سید عبدالباقی بین سید مرتضی (3) و سید محمد حسین آقا میر که هر دو در قرن دوازدهم هجری می زیسته اند نام برد. از علمای اخیر و مشهور این خاندان مرحوم آیت الله سید اسد الله امام (ولادت 27 رجب 1279- وفات 1357 هجری قمری) بوده که بسیاری از علمای خوزستان در زمره شاگردان ایشان بوده اند.

4- خاندان معزی: در طول سالیان دراز به ارشاد و هدایت مردم پرداخته

ص: 35

و از میان آنان افرادی برخاسته اند که از فحول علمای عصر بوده اند. مانند مرحوم آقا شیخ محمد طاهر (متوفی 1315 ه_ .ق)، و آیات عظام حاج شیخ محمدرضا معزی (متوفی 1313 هجری خورشیدی) و شیخ محمد باقر معزی (متوفی 1316 خورشیدی).

5- سادات قاضی: این خاندان نیز از دوره صفوی در دزفول اقامت داشته اند و از علمایی که از بین آنان برخاسته می توان به قاضی مجدالدین دزفولی که در همان زمان می زیسته اشاره نمود (1).

6- سادات داعی: منسوب به سید سلطانعلی رودبند نواده شیخ صفی الدین اردبیلی، از علمای این خاندان می توان به سید عبدالله داعی اشاره نمود، (تولد 1158- فوت 1256 ه_ .ق) که به اغلب علوم زمان خود احاطه کامل داشته و تألیفاتی در طب و تذکره ای بنام (تذکره الاخیار) از او بر جای مانده است.

8- خاندان بیگدلی: این خاندان در طول سالیان دراز به ارشاد و هدایت مردم پرداخته و آیاتی عظام داشته مانند حضرت آیه الله العظمی حاج شیخ محمد مهدی بیگدلی (ره) و ...

9- سادات گوشه: که موضوع اصلی این کتاب هستند.

ص: 36

راهنمای استفادهه از مشجرها و مطالب کتاب

قبل از استفاده از کتاب، لطفاً این قسمت بدقت مطالعه شود

هنگامی که به صفحات مشجرها نگاه می کنیم در سمت راست خود تعدادی خطوط موازی می بینیم که مربوط به افرادی است که نام آنها در صفحات قبل ذکر شده و اولاد آنها در صفحات بعد نام برده خواهند شد. اسم این افراد روی خطوط موازی نوشته شده است، معمولاً در گوشه مشجر یک یا دو خط از این خطوط موازی کوتاه شده و با تغییر جهت (عمود بر خطوط موازی) در همان صفحه مشجر به انشعاباتی منتهی می گردند که اولاد آنها را نشان می دهند.

اسامی افرادی که روی مشجر مشخص می شوند در داخل دوایری نوشته شده (در بعضی موارد بواسطه کمبود جا از ترسیم دایره صرفنظر شده)، در کنار هر اسم معمولاً یک تا سه حرف دیده می شود که بترتیب از راست به چپ علائم اختصاری شهرهای محل تولد، فوت و دفن هستند. تاریخ تولد و تاریخ فوت هر شخصی نیز در کنار اسم نوشته شده است. اسم خانوادگی داخل علامت- درجای مناسب خود نوشته شده است. فرزندان هر شخص در بالای اسم پدر روی یک خط افقی که با خطوط عمودی کوچک به اسم پدر وصل گردیده نوشته شده اند و هر یک از آنان، با توجه به اولاد خود انشعابات مخصوص خود را دارند.

برای یافتن شجره یا اولاد هر شخص به قرار زیر عمل می کنیم:

اول اسم شخص را پیدا کرده و دنباله آنرا تا خط افقی پایین صفحه ادامه می دهیم و بعد این خط افقی را که (با پائین ترین خط موازی کنار راست

ص: 37

صفحه متصل می شود) مربوط نموده و با اسمی که بر روی این خط کوتاه موازی نوشته شده به صفحات عقب بر میگردیم، تا آنجا که این خط به حال خود می ماند به عقب می رویم تا این خط در یکی از صفحات از بالا به پایین به اسم هایی برخورد می کند که اجداد فرد مورد نظر در آن صفحه هستند این کار را آنقدر ادامه می دهیم تا به صفحه اول و اسم مبارک امام موسی کاظم (ع) برسیم.

ذکر مثالی موضوع را روشن می نماید: مثلاً می خواهیم شجره و اولاد و برادران آقای سید مهدی سعیدی را پیدا کنیم:

اسم ایشان را در مشجر صفحه پیدا می کنیم. اشخاصی که در خط افقی متصل به اسم ایشان می بینیم عبارتند از: سید عبدالحسین (سیدی)، سید بهاء الدین (سید)، سید احمد (سیدی)، سید محمد (سعیدی)، سید بزرگ (سید محمد رضا) (موسوی دزفولی). که برادران ایشانند.

اسامی اولاد ایشان را در امتداد خط افقی که از بالای اسمشان می گذرد و با خط کوچک عمودی بآن متصل است میبینیم که عبارتند از: سید محمود، سید محمد حسین، سید محمد حسن (این دو اسم بواسطه نبودن جا با یک خط دو شاخه نشان داده شده اند، سید محمد (نظام الدین)، و سید احمد.

اما نسب:

خط عمودی کوتاهی که از پایین اسم ایشان به خطی افقی وصل و منتهی به خط موازی سمت راست صفحه، می شود مربوط به پدر ایشان «سید علی بن سید محمد رضا» است. حال دنباله این خط را از طریق خطوط موازی بالای صفحات، در صفحات قبل می گیریم تا در صفحه، به این اسم «سید علی» و پدر سید علی یعنی «حاج سید محمد رضا» برسیم، اسم اخیر به خط «سید اسمعیل بن سید شاهمیر» مربوط می شود. این اسم را در تمام

ص: 38

صفحاتی که این اسم روی خطوط موازی نوشته شده تعقیب می کنیم تا رد مشجر صفحه 232 به این اسم برخورد می کنیم و از آنجا که معلوم می شود سید اسمعیل فرزند «سید شاهمیر بن سید محمد مهدی بن سید محمد شفیع» است و در اینجا می بینیم که «سید محمد شفیع» نیز به خط موازی کنار صفحه که اسم «سید مرتضی بن سید حبیب الله» روی آن نوشته شده مربوط می شود. دنباله این اسم را روی خطوط موازی کلیه صفحاتی که «سید مرتضی ابن سید حبیب الله» نوشته شده به عقب بر می بریم تا اینکه در صفحه 47 به اسم «سید مرتضی بن سید حبیب الله» می رسیم. در این صفحه که کلید مشجرها به آن می رسند سلسله نسب ها استثنائاً از پایین به بالا است و می بینیم نسب به این ترتیب ادامه پیدا می کند:

سید مرتضی بن سید حبیب الله بن سید کمال الدین ولی بن سید محمد بن سید احمد بن سید عبدالله بن سید شمس الدین محمد بن سید تاج الدین بن سید شرف الدین بن .___. و در صفحه قبل چنین ادامه می یابد:

سید صدرالدین حسین بن سید عالی بن سید صدرالدین علی بن سید نظام الدین بن سید محمود بن سید جمال الدین بن سید محمود بن سید صدرالدین محمد بن سید مظفرالدین بن ___ و در صفحه اول چنین ادامه می یابد:

سید احمد بن سید عبدالله بن امام موسی الکاظم علیه السلام.

پس سلسله نسب آقای سید مهدی سعیدی به شرح زیر است:

سید مهدی بن سید علی بن حاج محمد رضا بن سید اسماعیل بن سید شاهمیر بن سید محمد مهدی بن سید محمد شفیع بن سید مرتضی بن سید حبیب الله بن سید کمال الدین ولی بن سید محمد بن سید احمد بن سید عبدالله بن سید شمس الدین محمد بن سید تاج الدین بن سید شرف

ص: 39

الدین بن سید صدرالدین حسین بن سید عالی بن سید صدرالدین علی بن سید نظام الدین بن سید محمود بن سید جمال الدین بن سید محمود بن سید صدرالدین محمد بن سید مظفر الدین بن سید احمد بن سید عبدالله بن امام الهمام موسی الکاظم علیه السلام.

در اینجا ذکر چند موضوع لازم است:

اولاً: در روی مشجرها، در کنار اغلب اسامی شماره هایی هست که بین دو پرانتز قرار دارند، این شماره ها برای ارجاع هستند و بکمک آنها می توان اطلاعات مربوط به صاحب اسم را در صفحات بلافاصله بعد از مشجر پیدا کرد.

ثانیاً: ترتیب و توالی این شماره ها هیچگونه ارتباطی با سن، موقعیت اجتماعی یا هر گونه موضوع دیگری ندارد و تنها برای ارجاع و یافتن اطلاعات است.

ثالثاً: در جلوی اسامی ارجاعی بجز در موارد بسیار معدود و نادر از آوردن القاب و عناوینی مانند آقا، حاجی، آیت الله، حجه الاسلام، دکتر یا مهندس خودداری شده ولی در متن حتی الامکان اشاره شده است.

***

ص: 40

22- م مسجد سلیمان.

23- ه_ همدان.

24- ف ف فرهنگ فارسی (دکتر معین).

25- ر.ک رجوع کنید.

26- ر.ش رجوع شود.

27- ظ ظاهراً.

28- ص (متن) صلّی الله علیه و آله.

29- (ع) علیه السلام.

30- (ج)، (ص)، (س) جلد، صفحه، سطر.

31- « » علامت نقل قول.

32 - ( ) با عددی در وسط، ارجاع متن به مشجرها.

33- [ ] با عدد در وسط یا (*) ارجاع به حواشی

شماره های حواشی پس از هر مشجر که بلافاصله پشت سر هم باشند بطور مسلسل نوشته شده است.

تذکر: در مشجرها، در کنار اسم ها، علائم اختصاری شهرها نوشته شده که بترتیت از راست به چپ محل تولد، فوت و دفن را نشان می دهد.

***

ص: 42

از شجره ای که در ماه رجب سال نهصد و هفتاد و پنج هجری قمری بوسیله مرحوم سید کمال الدین ولی (جد اعلای خاندان سادات گوشه برای تطبیق با نسّابه های مقیم نجف، کربلا، کاظمین، سامره، مسجد کوفه و مسجد شمس (در نزدیکی حلّه) آورده شده و در ذیل آن نام چند تن به عنوان حضار مجلس (ملا قاسم زید شوشتری و خواجه احمد بن خواجه محمود و خواجه حیدر) و شهود (سید حسن بن سید حسین استرآبادی و اسمعیل بن طالب نجفی الحسینی و سید احمد نجفی و سید نظام الدین بن سید حسین استرآبادی و خواجه درویش اسپردوز شوشتری و خادم آستانه متبرکه سید محمد بن سید محمود نجفی) نگاشته شده چنین بر می آید که شجره خاندان محترم سادات گوشه دزفول و سایر تیره های این خانواده بقراری است که ذیلاً و در صفحات آتی این کتاب ملاحظه می شود، ضمناً ناگفته نماند که شجره سادات ارجمند قُدغون (بروجرد) و همچنین رونوشت متعلق به جناب آقا سید عبدالحسین سادات گوشه و شجره مرحوم سید صدرالدین محمد کاشف (ره) نیز [چنانکه در جای خود ذکر خواهد شد] مورد استفاده قرار گرفته، و از معاصرین شخصاً یا با واسطه پرسش نموده ام (1):

ص: 44

امام الهمام موسی الکاظم علیه السلام (1) عبدالله علی احمد (2) مرتضی

عکس

ص: 45

عکس

ص: 46

عکس

ص: 47

(1)- سید کمال الدین ولی بن سید محمد: برای نخستین بار در مجله ارمغان (سال هفتم، شماره هشتم صحیفه 468، ذیل مقاله شعرای دزفول) نام آن مرحوم را سید ولی الدین یاد کرده اند. نویسنده مقدمه کتاب چاپی «مصباح العارفین» مرحوم سید صدرالدین کاشف (ره) نیز این اشتباه را تکرار نموده، متأسفانه در دو جای شجره اصلی که نام ایشان ذکر می شود کاغذ از بین رفته و نام خوانده نمی شود ولی در نسخه مرحوم سید عبدالحسین سادات گوشه که در سال 1281 هجری قمری به وسیله شخصی بنام اسماعیل دزفولی بن حسنی رونویسی شده در متن سید ولی بن سید محمد و در پایان آن سید کمال الدین ولی نوشته شده، در نسخه خطی کتاب قاصم الجبارین صفحه 138 که مؤلف آن مرحوم سید صدرالدین کاشف نسب خود را بیان می نماید از ایشان بنام سید ولی نام برده اند، بنابر این در کتاب حاضر از جد اعلای سادات گوشه بنام سید کمال الدین ولی نام خواهیم برد.

مدفن مرحوم سید کمال الدین ولی بنا به مقاله یاد شده در مجله ارمغان محلی به نام (1) در کوهستانهای بختیاری است که با اطلاعاتی که بعداً بدست آمده باید آنرا در شمال دزفول دانست.

در شهریور ماه سال 1337 هجری خورشیدی، در تهران در دفتر آقایان ضیائیان بدیدار مرحوم سید اسدالله سنادی زاده نائل گشتم، مرحوم سید حسین امام و مرحوم حاج سید محمد باقر حکمی و آقایان حاج سید محمد سنادی زاده چنین گفتند:

«مرحوم سید ولی در «گوشه دره نورآباد»، نزدیک «شها» و «دنیکل» که نزدیک «لیوس» است مدفون می باشد. برای رفتن به آنجا به معامله گران لیوس مانند

ص: 48

مشهدی سلطانعلی واثقی، یا مشهدی حسن حسینعلی نژاد دزفولی، یا مشهدی محمد علی یا آقا عباس سیاهپوش و از همه بهتر به آقای سید محمد حجت زاده فرزند سید محمد مهدی باید مراجعه نمود و با یکی از ایشان به آنجا رفت و البته بد نیست کسی که بدانجا می رود به آبادی «پشت لنگر» رفته به مزار سید احمد فداله (فضاله) که مشهور به «تپین» یا «شوین» است نیز سری بزند. مرحوم حاج سید مرتضی سناد الاسلام در بقعه گوشه نورآباد به خرج خود تعمیراتی نموده و اتاق مقبره را بزرگتر کرده است».

در حال حاضر جاده جدید و اتومبیل رویی دزفول را به این محل مربوط می سازد. از زندگانی خصوصی سید کمال الدین ولی اطلاعی در دست نیست جز اینکه بنا به تصریح شجره، در رجب 975 هجری قمری در عتبات بوده بنابراین معاصر بودن ایشان با سلطان محمد خدا بنده (اولجایتو) پادشاه مغول که از 703 تا 716 هجری قمری بر ایران سلطنت می کرده (این مطلب از طرف بعضی محققین عنوان شده) نمیتواند قابل قبول باشد ولی می توان پذیرفت که مرحوم سید کمال الدین ولی با سلطان محمد خدا بنده صفوی (سلطنت از 985 تا 996 ه_ .ق) هم عصر بوده است.

(2)- سید رشید بن سید شمس الدین محمد- در تذکره شوشتر چاپ کلکته صحیفه 54 می نویسد:

«در زمان واخشتو خان (1) سید رشید الدین دزفولی به شوشتر آمد و به خانه و املاک بساخت و او خوشنویس بود... و خوشنویسان آنوقت همه شاگردان او بودند».

این سید رشید که نواده سید کمال الدین ولی بوده جدّ سادات کلانتر شوشتر است و درباره احفاد او در فصل مخصوص خانواده کلانتر سخن خواهیم گفت.

ص: 49

عکس بقعه متبرکه سید کمال الدین ولی

ص: 50

عکس

ص: 51

عکس

ص: 53

خانواده های:

غفاری، سید طالبی، غفاری راد، سید غفوری، طبیبیان، طبیب غفاری، پورغفاری، نوری، غفاری زاده، غفاری حسب.

(1)- سید عبدالغفار بن سید شاه محمد: مُهر آن مرحوم امروز نزد آقای سید غفار غفاری است و بر آن نوشته شده است: «عبده الراجی عبدالغفار الموسوی» تاریخ فوت مرحوم سید عبدالغفار مصراع: «قد برافراشت گفت یا غفار» است.

یعنی از «یا غفار: = 1282، باید کلمه «قدر» = 104 کم شود 1178 هجری می شود.

در تعمیر اخیر بقعه شاهرکن الدین، بر اثر جایی که برای سیم تو کاری ایجاد شده بود گچ دیوار کنده شد.. زیر آن گچکاری قدیمی بنظر رسید که بر ضلع شرقی نزدیک گوشه شمال شرقی نوشته ای که در عکس مقابل

ص: 54

عکس شعر مربوط به سنگ قبر سید غفار (جد سادات غفاری)

ص: 55

ملاحظه می شود یافت شد:

ضمناً چند نوشته دیگر نیز در همان سوی و سوی شمال و مغرب یافتند. نگارنده عکس آنرا در دی ماه 1355 هجری شمسی برابر 13 محرم الحرام 1397 هجری قمری تهیه نمود.

مضمون نوشته به شرح زیر است:

«سید با وقار با تمکین***بد سمّی صفات حقّ غفّار

در نسب دودمان آل عبا***در حسب شرع مصطفی را یار

نکته دانی فهیم در معنی***بد کلامش چه ابر گوهر بار

عاقبت زین سراچه فانی***رخت بر بست شد بدار قرار

سال تاریخ فوت او احسان***کرد از پیر عقل استفسار

غوطه ور شد ببحر فکر بسی***چون نیافتاد گوهرش در بار

گشت حیران که رو بدرگه که***آورد تا شود بمطلب یار

ناگهان هاتفش بگوش رساند***نزد حق دست التماس برآر

لاجرم از پی حصول مراد***قد برافراشت گفت یا غفار

تاریخ وفات مرحوم سیادت و نجابت پناه سید عبدالغفار خلف مرحوم سیادت پناه سید شهر ذو قعده الحرام سنه ثمانیه و من الهجره النبویه».

در بالای عکس که قسمت بالای آن گرفته نشد نوشته است: (کل نفس ذائقه الموت).

(2)- سید عبدالله بن سید عبدالغفار: از فصلاء زمان خویش بوده است.

(3)- سید فرج الله بن سید عبد الغفار: از فضلاء و پزشک بوده است.

ص: 56

(4)- سید عبدالباقی بن سید فرج الله: مردی فاضل بوده است.

(5)- سید اسدالله بن سید فرج الله: علاوه بر فضل علمی، پزشک بوده است.

(6)- سید نور الله بن سید فرج الله: پزشک بوده و در صفحه 46 شرح قانون جلد اول در این باره یادی از ایشان شده است.

(7)- سید ولی بن سید نعمت الله: در نسخه رونوشت مرحوم آقا سید عبدالحسین گوشه چنین آمده: السید ولی بن نعمت الله بن سید ولی.

(8)- سید احمد بن سید محسن: در نسخه رونوشت مرحوم آقا سید عبدالحسین گوشه ثبت شده: السید احمد بن سید محسن بن سید محمد بن سید محسن بن سید شاهمیر.

(9)- سید شاه رضا بن سید شاه محمد: در نسخه رونوشت آقا سید عبدالحسین گوشه ضبط شده: السید شاه رضا بن شاه محمد.

(10)- سید شاه محمد بن سید عبدالغفار: طبق عکس یاد شده، در روز سه شنبه صبح، سنه 1207 در گذشته است.

***

ص: 57

عکس

ص: 58

عکس

ص: 59

(1)- بی بی فاطمه غفاری زارع دختر سید امیر غفاری زارع: دانشجوی رشته زبان فرانسه هستند.

(2)- سید محمد جواد غفاری خلف المحمدی بن سید علی غفاری خلف المحمدی: کارمند شرکت آبیاری دزفول بوده و در سلک عرفا هستند.

(3)- نسرین خانم غفاری خلف المحمدی دختر سید محمد کاظم غفاری خلف المحمدی: دانشجوی علوم آزمایشگاهی اصفهان.

(4)- سیمین خانم غفاری خلف المحمدی دختر سید محمد کاظم غفاری خلف المحمدی: دانشجوی دانشکده پزشکی اهواز.

(5)- سید محمد زمان غفاری خلف المحمدی بن سید علی غفاری خلف المحمدی بن سید علی غفاری خلف المحمدی: در عرفان و سیر و سلوک مقاماتی دارند و از مشایخ می باشند.

(6)- سید علیمحمد غفاری خلف المحمدی بن سید محمد زمان غفاری خلف المحمدی: متولد 1333 هجری خورشیدی، مهندس راه و ساختمان هستند.

(7)- سید جلال الدین غفاری خلف المحمدی بن سید محمد زمان غفاری خلف المحمدی: متولد 1337 هجری خورشیدی، معلم هستند.

(8)- سید محمد حسن غفاری خلف المحمدی بن سید محمد زمان غفاری خلف المحمدی: متولد 1340 هجری خورشیدی پاسدار بودند و در تاریخ 14/2/1360 هجری خورشیدی شهید شدند.

(9)- سید ابراهیم غفاری خلف المحمدی بن سید محمد زمان غفاری خلف المحمدی: متولد 1345 هجری خورشیدی دانشجوی دانشگاه امام جعفر صادق هستند.

(10)- سید عبدالحسین غفاری خلف المحمدی بن سید محمد زمان غفاری خلف المحمدی: متولد 1350 هجری خورشیدی، دانش آموز

ص: 60

دبیرستان (رشته ریاضی) هستند.

(11)- بی بی عالیه غفاری خلف المحمدی دختر سید محمد زمان غفاری خلف المحمدی: متولد 1335 هجری خورشیدی ایشان آموزگار هستند.

(12)- بی بی نجمه خاتون غفاری خلف المحمدی دختر سید محمد زمان غفاری خلف المحمدی: متولد 1343 هجری خورشیدی دانشجوی رادیولوژی هستند.

***

ص: 61

عکس

ص: 62

عکس

ص: 63

عکس

ص: 64

عکس

ص: 65

(1)- سید ابوالحسن بزرگ بن سید نورالله: مجتهدی مسلم و زاهدی کم نظیر بوده و مردم را نسبت به او اعتقادی تمام بود. اما حاضر نبود امامت مسجدی را اختیار کند.

(2)- سید مصطفی بن سید نورالله:

در حدود سال 1245، هجری قمری در دزفول متولد شده، متأسفانه از دوران تحصیل این دانشمند اطلاعی بدست نیامد، اما میدانیم که در دزفول پزشکی ارجمند بوده، و تصانیف و ترجمه هایی هم که از آن شادروان به جای مانده، آشنایی او را به دو زبان پارسی و تازی می نماید. در شب یازدهم شهریور ماه سال 1337 هجری خورشیدی (17 صفر 1378 هجری قمری) با سفارش و همّت آقای سید غفار غفّاری، در منزل جناب آقای سید مرتضی غفاری کتب ذیل (ظاهراً متعلق به آقای سید محمد جواد طبیب غفاری) در اختیارم گذاشته شد و با همکاری نامبردگان و آقای سید حسین حجازی و آقای سید موسی طبیبیان مطالب ذیل از آنها استنساخ گردید:

1- «میزان المآکل و المارب»- کتابی است به طول و عرض 15/5×5/21 سانتیمتر با 408 صفحه که هر صفحه شامل 13 سطر است، چنین آغاز شده است:

«بسم الله الرحمن الرحیم سپاس بی مثل و انباز سزاوار خداوندیست بی نیاز و شکر منعمی است که خوان نعمتش بفقرا در یک نسق و سوانست (1) و صاحب لطف وجود بر عباد بغیر منتهاست که مخلوقات خود را بخود نگذاشته و اطعمه و اشربه را برزّاقیت خود بایشان گماشته و شهوت اکل و شرب بدیشان روزی نموده و بگرسنگی و تشنگی مبتلا ننموده و شرر بگرسنگی و تشنگی مبتلا ننموده و شرر گرسنگی و تشنگی و سیر آبی بدیشان عطا نموده و هو الذی یطعمنی و یسقین و اذا مرضت فهو یشفین از

ص: 66

اعوجاج و کجی به مآکل و مشارب صالحه بیماری آدمی را باستقامت و راستی صحت میل داده است و از هلکه بسر حد حیات رسانیده است... [تا نویسد:] و بعد این بنده خاکسار و ذره بی مقدار بعرض برادران دینی میرساند که بخاطر فاتر این کمترین سادات مصطفی بن نور الله الموسوی رسید که چند کلمه ای در بیان آیه وافی هدایه (کُلوا و اشربوا و لا تُسرفوا اِنّهُ لا یُحّبُ المسرفین) تحریر نماید... [تا نگارد:] پس بنابراین، این رساله را به «میزان المآکل و المشارب» نام نهادیم...».

متأسفانه از آخر این کتاب صحیفه یا صحایفی افتاده و آنچه باقیست آخرین صحیفه اش چنین پایان میابد:

«چنانچه جناب اقدس اللهی میفرماید (بلی مَن کَسَبَ سَیّئه و اَحاطَت بِه خَطیئته فَاولئکَ اَصحابُ النار هُم فیها خالدون» (بقره 81).

یعنی: آری هر کس اعمالی زشت اندوخت و کردار بد به او احاطه نمود و چنین کسی اهل دوزخ است و در آن آتش بعذاب جاوید گرفتار ماند.

(2)- «شرح قانون» کتابیست در 740 صحیفه بطول و عرض 5/21×31 سانتیمتر اینکونه شروع شده:

«هذا کتاب شرح قانون من کلام شیخ ابن سینا بسم الله الرحمن الرحیم الحمدالله الذّی خَلَق الذی خَلَق الاشیاء مِن العَدم... تا نویسد: و بعد چنین گوید این کمترین سادات مصطفی بن نورالله الموسوی غفرالله ذنوبهما که علم طب نیکو علم شریفی است و موضوع آن اشرف مخلوقات است که انسان است بدلیل ....»

تا نویسد:

«بدین سبب این بی بضاعت بر خود واجب و لازم گردانید که کتاب قانون شیخ رئیس را شرحی فارسی بنویسد تا فارسی زبانان از آن بهره مند گردند و مِن الله اَستعین و اَتوکلُ علیه و اَسئله التوفیق و العصمه بالنبی و آله الاطهار الاخیار قال الشیخ: الفن الاول من الکتاب الاول...».

ص: 67

از اینجا مترجم جملات شیخ را قطعه قطعه نوشته و ترجمه نموده است.

این ترجمه در دو جلد تدوین یافته که دو سطر آخر صفحه اخیر از جزء نخست چنین است:

«بدنند باید مذکور شوند انشاء الله تعالی و عونه تمام شد جزء اول از کتاب قانون بید مؤلف»

3- «شرح قانون شیخ الرئیس» (جزء ثانی)- این کتاب که در 739 صحیفه بطول و عرض 5/21×31 سانتیمتر ترجمه و تدوین شده، اینگونه شروع میشود:

«هذا کتاب شرح قانون شیخ الرئیس علیه الرحمه رب وفقنی بالاتمام بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین الجمله الاولی فی النبض و هی تسعه عشر فصلاً الاول کلام کلی فی النبض فیقول النبض حرکه من...».

و در پایان این جزء چنین آمده است:

«تمام شد شرح کتاب اول قانون رئیس حکما و اطبا یعنی شیخ حسین بن عبدالله بن سینا رحمه الله علیه المکنّا بابو علی بحمدالله رب العالمین و صلّی الله علی محمد و آله طاهرین. تمام شد این نسخه شریفه فی سنه 1267 بید مؤلفه سید مصطفی بین سید نورالله بن سید فرج الله بن سید عبدالغفار بن سید شاه محمد بن سید عبدالباقی عفی الله عنهم بحق محمد و آله».

4- ارشاد الطالبین- این کتاب در 512 صحیفه بطول و عرض 5/21×31 سانتیمتر تصنیف شده و بدینگونه آغاز گشته:

«بسم الله الرحمن الرحیم الحمد الله الذی خلق الموالید من ارکان...».

[تا نویسد:]

«اما بعد بنده آثم خاطی مصطفی بن نورالله بن فرج الله بن عبدالغفار

ص: 68

الموسوی الحسینی حشر هم الله مع اجدادهم الطاهرین بحق اجداد هم الطیبین المعصومین: چونکه بنظر تفکر و تذکر التفات نموده معلوم وی گردید که علم صاحب نیکو علم شریفی است و کافه خلایق محتاج آنند از برای بقای صحت و ازاله مرض، بر خود واجب و لازم گردانید که کتابی بلغت فارسی تألیف نماید از برای برادران و اخوان دینی تا او را بدعای خیر در حیات و بعد از ممات یادآوری بنمایند زیرا که اکثر کتب طبی بعد از لغت یونان بلغت عربی تألیف شده اند پس مناسب چنان دانست که این کتاب را بلغت فارسی تألیف نماید تا فارسی زبانان از علم طب نیز بهره مند گردند و امید است مقبول طبع برادران گردد و مسمّی گردانیدم آنرا به «ارشاد الطالبین» و نسئل الله ان یرشدنا بنبیه الی سبیل السالکین مقدمه...»

متأسفانه علاوه بر نقص کتاب، ورق آخر هم از میانه ناقص بوده و برای آنکه از میان نرود اخیراً صحافی شده است.

5- «ارشاد» این کتاب که در 579 صحیفه و بطول و عرض 5/21×31 سانتیمتر تألیف گردیده مقدمه اش تقریباً همان مقدمه کتاب «ارشاد الطالبین» است و از جمله ذیل با آن کتاب اختلاف پیدا میکند:

[«... و مسمی گردانیدم آنرا به «ارشاد» و الله ان یرشدنا بنبیه الی سبیل الرشاد بدانکه طب در لغت بمعنی...».

[متأسفانه این کتاب نیز ناقص است].

بنظر میرسد آنمرحوم ابتداء کتاب «ارشاد الطالبین» را نگاشته و بعد در تجدید نظر کتاب «ارشاد» را تدوین نموده است.

***

در سال 1354 مجدداً کتاب شرح قانون بوعلی مورد مطالعه قرار گرفت و خلاصه ای به شرح زیر از آن تهیه شد:

ص 1 پس از مقدمه: و بعد چنین گوید این کمترین سادات مصطفی

ص: 69

بن نورالله الموسوی غفر الله ذنوبهما.

ص 2 پنج سطر به آخر: مکاشفتاً (رسم الخط چنین است).

ص 6 (پس از نمودن ارزش علم طب گوید): این بی بضاعت بر خود واجب و لازم گردانید که کتاب قانون شیخ رئیس را شرحی فارسی بنویسد تا فارسی زبانان از آن بهره مند گردند ... قال الشیخ: الفن الاول من کتاب الاول ... و ملا سید کازرانی در شرح موجز قرشی با شیخ در این عبارت ایراد نموده ... شارح قسمتی از کتاب قانون را می نویسد و شرح می کند و بعد قسمت دیگر.

ص 7 .... و جواب از آن اینست که شیخ رئیس نیکو شناخته است علم طب را بلکه ملا سدید در اینجا اغمایی بوی طاری شده زیرا که ...

ص 14 .... فصل الثانی فی موضوعات الب.

ص 16 .... یعنی فصل دوم در بیان موضوعات طب است... درس آخر سزاوار است که بیان شوند رؤس ثمانیه.

ص 17 یکی غرض است دویم منفعت است ... س 3 پس اما غرض در این شرح فارسی کتاب قانون اینست که ذکر نمایم تمام مایحتاج را بسوی علم آن و معرفت آن را برای کسیکه اراده کرده باشد باینکه یاد گیرد صناعت طب را چنانکه ماهر و حاذق گردد از برای محافظت نمودن تندرستی را در اصحاء و مداوا نمودن بیماران که از بیماری نجات یابند و طبیب اجر و ثواب برد و اما منفعت کتاب که این شرح قانون جلیل القدر عظیم الخطر و قدر میباشد از سه جهت .... س 11 ... و اما نام کتاب شرح قانون ...

ص 18 س 16 ... و اما اسم واضع کتاب قانون حسین بن عبدالله بن سیناست که شاگرد ابی سهل مسیحی صاحب کتاب ماه است.

ص 24 س 3 سطر بآخر ناپدید میگردد ... پوسیده میکردند.

ص: 70

ص 26- التعلیم الثالث، ثلاثه فصول، الفصل الاول فی المزاج.

ص 31- یعنی تعلیم سیم سه فصل است فصل اول در بیان مزاج است. شیخ الرئیس علیه الرحمه میفرماید مزاج ...

ص 37- س آخر ... و حل این مشکل ص 38 قطب محققین شیرازی در شرح همین عبارت قانون نموده.

ص 39 س 14 ... دیگر صاحب کامل الصناعه میگوید این قول قولیست حق.

ص 40 س 7 ... فصل الثانی فی امزجه الاعضاء.

ص 41 س 19 ... یعنی ...

ص 46 س 3 سطر سوم بآخر ... و سید فاضل کامل مرحوم سید اسد الله ابن مرحوم عالیجناب آقا سید مرتضی دزفولی فرموده که از بعضی ثقات مسموع شد که اجسام موتی را مو و ناخن ص 47 بلند میشود مادام که در ابدان ایشان رطوبت باقی است ... س 4 آنچه جناب ابو یم استفاده نموده اینست که فرموده که قوت حرارت فاعل بخار است و مادام که عضوی از اعضاء ابدان موتی باقیست حرارت اسطقسی که جزء مرکب است باقیست و مؤثر اثر این حرارتست لاغیر ... س 9 الفصل الثالث فی امزجه الانسان.

ص 48 س 11 یعنی پس ...

ص 59 س 14 ... و این حقیر چنان ملهم گردیده ام که گویا چون آخر زندگانی می شود در وقت احتضار حالتی روی خواهد داد ببدن آدمی که صاحب آن بدن احساس مینماید که گویا تمامی ثقل زمین عالم را در بدن او آویزان کرده اند و چنان تمدّد و کشاکشی برسد ببدن که گویا تمامی زمین و آسمان را بدن او فرا گرفته و پر نموده [بالاخره] در سطر آخر ص 60 .... این شمه بود از کیفیت موت که ملهم شده بودم. ص 61 و حدیثی دیده ام که آنرا اسناد با بن

ص: 71

بابویه داده و این ابن بابویه از حضرت صادق صلوات الله علیه روایت نموده ....

ص 288 س 14 ... و میگوید شیخ که مجموع عضله های بدن پانصد و بیست عضله اند و خواجه ابوالقاسم نیشابوری رحمه الله علیه میگوید که بعضی از اطباء ما تقدم چند عضله را دو دفعه شمرده اند و چند عضله زیاد گفته و عدد عضله ها براستی پانصد و هیجده عضله اند و صاحب کامل الصناعه آنها را پانصد و پنجاه و چهار عضله شمرده است بدین تفضیل ...

ص 354 س 14 ... چنانچه مؤلف هدایه گوید ... و درس آخر و در نزد حقیر تمام معادن و غیر معادن تغذیه دارند این و در ص 355 از فعل و انفعال معلوم می شود.

ص 399 ... الفن الثانی فی ذکر الامراض و الاسباب و الاعراض الکلیه و هو تعالیم ثلاثه و الامراض ثمانیه فصول الفصل الاول فی تعلیم السبب و المرض و العرض.

ص 545 ... و هر گاه متعرضی اعتراضی نماید و بگوید پس چه میگویی در سید کاینات و باعث موجودات جناب پیغمبر محمد بن عبدالله صلّی الله علیه و آله و آل اطهارش ائمه معصومین صلوات الله علیهم اجمعین الی یوم الدین که خلقت ایشان که میباید مزاج ایشان معتدل حقیقی بوده باشد پس چرا خواب عارض ایشان میشد و بیدار میشدند و بیمار میگردیدند و موی ایشان سپید میشد و پیر میشدند و چرا موت بایشان میرسید جواب میگوییم که خواب جناب پیغمبر و آل اطهار او مانند سایر خلق نبود.

ص 549 تو بتاریکی علی را دیده ئی***زان سبب غیری بدو بگزیده ئی

و بار امانتیکه جناب اقدس الهی تکلیف بآسمانها و ارضین و کوهها نمود تبّری نمودند و استغاثه از بهر رفع آن بجناب مقدس الهی نمودند

ص: 72

و انسان قبول نمود آن چه انسانی بود آنهایی بودند که ظلوم و جهول نبودند انبیا و اوصیا بودند و سلاطین و انبیا و اوصیا چه جماعتی بودند جناب پیغمبر قرشی هاشمی و اهل بیت او بودند که ختم رسالت و وصایت بایشان مفوض گردید چنانچه کمال سعی بفرمان خدا نمودند بنهایت فرمان برداری و بمنزل رسانیدن امانتی که خداوند عالم بیان فرمود رسانیدند و خصوصاً جناب خامس آل عبا حضرت سید الشهداء که ضرور نیست واقعه او را بیان نمایم ولیکن میگویم که بدانید:

این امانت بود رب العالمین***کرد تکلیفش بافلاک و زمین

جملگی گفتند با صد اضطراب***این چه عمانست ما چون یک حباب

ما چه دودیم این چه کوه بو قبیس***طاقت این بار بر ما لیس لیس

این کرانست ما چه تار عنکبوت***نیست بر ما طرفه العینی ثبوت

این شه لب تشنه و حبل المتین***تا بمنزل برد آنرا اینچنین

ای خدایش روح هر صاحب نفس***کیست غیر از او رسد فریاد کس

آیه نور است و نور عالم است***در شفاعت روز محشر حاکم است

زاین شهادت خلق را احیا کند***ماده اکسیر در اشیا کند

این چه اکسیر است فعلش در فلز***جسم را زر میکند در هر فلز

وای بر حال فلزی کو نشد***قابل زر در فلزی او نشد

ورنه این اکسیر اکسیر خداست***هر فلز زاو زر نشد او نارواست

ص 550 پس باید دانست که جناب خاتم النبین و سید المرسلین و اهل بیت طیبین و طاهرین او ...

ص 555 و از اینجهت فرح موافقت کننده بدنهاست خصوصاً بدنهای معتدل و اما فرح شدید و ناگاه بافراط کشنده است بفرح مفرط بسبب بروز حرارت غریزی و روح بالکلیه از داخل بسوی خارج دفعه از برای ایصال

ص: 73

بمطلوب چنانچه که این واقعه بجده حقیر روی داد و ماجرای او چنین بود که پسر او و مرحوم جدم سید شاه رضا از دزفول بسمت هندوستان رفته بود و گویند سفر او بیست و چهار سال بطول انجامید و بعد از این مدت یکشب بناگاه و بیخبر داخل بخانه خود شد و مادرش در خانه بود و نگاه کرد که مردی بدون اذن و اجازه در خانه او داخل شده و می آید برآشفت و او را نهیب داد زیرا که او را نمیشناخت و سید شاه رضا باو گفت که ای مادر من شاه رضا پسر توام اضطراب منما چون دانست که او پسر وی است نعره کشید و از فرح دهن باز کرد و روح از قالب بدنش مفارقت نمود و دستها بلند کرده و دهن باز شده و بدن سرد گردیده تسلیم نمودن چون پسرش او را چنان دید او را کفن و دفن نمود و در همان زمان آواره گردید و از دزفول برفت و دیگر رو بوطن ننمود. پس سزاوار نیست که کسی را که چیز بزرگ و عظیمی که ازو گم شده بناگاه باو برسانند.

ص 676 س 7 .... حرکت تمطی باصطلاح اهل دزفول کش قود گویند و تثاوب چنانست که دست و پای و تمام بدن کشیدن باشد و دراز کردن باشد و اما تثاوب دهن باز کردن و کشیدن باشد چنانچه مردم خواب آلود که آنرا بدزفول کاش واش گویند.

ص 738 س 11 .... باید مذکور شوند انشاء الله تعالی و بحول الله و عونه تمام شد جزء اول کتاب قانون بید مؤلف.

***

در سه صفحه پس از صفحه اخیر کتاب اشعاری با خط ناخوانا نوشته شده که مفهومش اینست:

در سال 1283 یا 4، بی بارانی باعث خشک شدن زمینها و قطحی شده است و چند سطر آن اینست:

ص: 74

دو صد بگذشت از تاریخ هشتاد سو و چهاری***که در آنسال پر کردم از این اشعار توماری (1)

بخشکی آسمان گردش نمود آنسال که میگفتی***نه ثابت برتری داشت تأثیری نه ثیاری (2)

نبود آنسال بارانی بصحرا و بیابانی***بقدر آنکه مرغی تر کند از آب منقاری

نبودی سبزه ای از خط خوبون (3)، آنهم در حسرت***ز بی برگی بدل میبودشون (4) هر لحظه یی خاری

خلاصه کلیه 24 سطر است.

***

جلد دوم کتاب نیز مجدداً مورد بررسی قرار گرفته و گزیده ای از مطالب آن ذیلاً آورده می شود:

ص 10 س آخر .... این طریق طریق حقی است و مفید بلکه حقیر میگوید ص 11 که از این طریق نیز مردود است باعتبار اینکه ....

ص 162 س 4 .... حاشا که بدزفول آنرا تیغنک میگویند- (در فف: حاشا: گیاه، آویشن شیرازی ج 1382:1)

ص 299 ... غوزه کویره و کنار و زعر ور که آن سیب کوهی که بدزفول آنرا کیچ نامند. (فف: زعر ور: گوجه وحشتی، زالزالک)

ص: 75

(فف: غوزه = گوزه = جوزقه – غلاف پنبه .... غلاف و پوست بعضی گیاهان مانند شقایق، خشخاش و غیره).

ص 326 س آخر ... و اما قمار بازی یا می برند و یا می باخند اگر باخند گناه کار ص 327 و از غم بمیرند ...

ص 496 ... و فاضل علامه قطب محققین میفرماید ...

ص 566 س 16 انجره آنرا گزنه گویند و بدزفول کزکزو نامند (فف انجزه: گیاه، گزنه دو پایه ...).

ص 573 س 1 وارزسی گوید ... س 5 و شیخ میگوید ... س 6 و علی بن عباس مجوسی صاحب کامل الصناعه ... ص 581 س 7 حرف عین عشر، عشر خود است و آنرا بدزفول قلبلب گویند (فف: عشر: گیاه، استبرق).

ص 583 س 4 بآخر ... قثاء الحمار آنرا در دزفول تبّوش نامند (فف: قثاء الحمار: گیاه. سیماهنگ) ص 751 س 15 ... بزرمر و که آنرا بدزفول چلچاور گویند (فف: مرو maru: گیاه. کاجیره).

ص 761 س 10 ... شرح کتاب اول قانون رئیس حکماء و اطبا یعنی شیخ حسین بن عبدالله بن سینا رحمه الله علیه المکنا بابو علی بحمدالله رب العالمین و صلی الله علی محمد واله الطاهرین. تمام شد این نسخه شریفه فی سنه 1267 بید مؤلفه سید مصطفی این سید نورالله بن سید عبدالغفار بن سید شاه محمد بن سید عبدالباقی عفی الله عنهم بحق محمد و آله.

***

این طبیب دانشمند در حدود سال 1315 هجری قمری در دزفول درگذشته است.

(3)- سید نورالله بن سید موسی: متولد 1230 هجری قمری و متوفی 1311 هجری قمری، از علما و ناطقین برجسته و شاگرد حاج شیخ مرتضی

ص: 76

انصاری اعلی الله مقامه بوده و امامت مسجد داشته است در مسجد سر دولاب (مسجد آسیه نورالله) نماز می خوانده و در تقوی منحصر بوده است.

(4)- سید محمد جواد بن سید موسی: متولد 1245 و متوفی 1295 هجری قمری در دزفول، از فضلا بوده است.

(5)- سید ابراهیم بن سید محمد جواد: متولد 1271 و متوفی حدود 1341 هجری قمری در دزفول. امامت مسجد داشته و مجتهد مسلم بوده بوده اند.

(6)- سید عیسی غفاری بن سید ابراهیم: متولد حدود سال 1311 هجری قمری و متوفی حدود سال 1366 هجری قمری. از فضلا و عرفا و در عرفان و حکمت از شاگردان قطب العارفین حضرت آیت الله آقا سید علی سیدی قدس سره بوده اند. امامت مسجد و دفتر اسناد رسمی داشته اند. مدتی در اهواز، تهران و شوشتر نیز زیسته اند. حضرت آیت الله جناب آقای حاج سید هبت الله امام رحمه الله علیه (ابوی نگارنده) که از دوستان یک رنگ ایشان بوده معتقد بودند که مرحوم سید عیسی غفاری شاعر نیز بوده اند.

(7)- سید عمران غفاری بن سید عیسی غفاری: متولد 1396 هجری خورشیدی در دزفول و متوفی 13/11/1364 خورشیدی در دزفول. آموزگار بودند.

(8)- سید محمد رضا غفاری بن سید عمران غفاری: متولد 1331 هجری خورشیدی در دزفول. دارای درجه فوق لیسانس در مهندسی برق از دانشگاه صنعتی شریف تهران. در حال حاضر در شرکت قدس نیرو (موننکو ایران) در اهواز مشغول کار هستند قبلاً در دانشگاه اهواز تدریس می کردند.

(9)- سید محمود غفاری بن سید عمران غفاری: متولد 1321 هجری خورشیدی در دزفول. از دانشگاه اصفهان لیسنانس زیست شناسی و از دانشگاه تهران فوق لیسانس ژنتیک دارند. محقق و مدرس بیوفیزیک دانشکده

ص: 77

علوم داشنگاه تهران هستند.

(10)- خانم ملوک غفاری دختر سید عمران غفاری: دانشجوی رشته روانشناسی هستند.

(11)- سید محمد علی غفاری بن سید عیسی غفاری: متولد 1319 هجری خورشیدی در دزفول. لیسانس ادبیات بوده و دبیر این رشته هستند.

(12)- سید اسمعیل بن سید محمد جواد: متولد 1257 هجری قمری و متوفی 1322 هجری قمری. امامت مسجد داشته است.

(13)- سید تاج الدین بن سید موسی: متولد حدود 1250 و متوفی حدود 1315 هجری قمری. امامت مسجد داشته و امامت ایشان در مسجد آقا شیخ عبدالحسین ششیخ الاسلامی بوده است.

(14)- سید حسین بن سید تاج الدین: متولد حدود 1270 و متوفی حدود 1335 هجری قمری. از فضلا بوده.

(15)- سید حسین غفرانی بن سید محمد تقی غفرانی: کارمند بازنشسته شرکت نفت هستند.

(16)- سید محمد رضا غفرانی بن سید حسین غفرانی: کارمند شرکت نفت هستند.

(17)- سید رضا غفرانی بن سید محمد تقی غفرانی: دندانساز هستند.

(18)- سید بهزاد غفرانی بن سید رضا غفرانی: کارمند شرکت نفت هستند.

(19)- سید موسی غفرانی بن سید محمد تقی غفرانی: ترخیص کالا دارند.

(20)- خانم رؤیا غفرانی دختر سید موسی غفرانی: دانشجوی رشته ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی دزفول.

ص: 78

(21)- خانم رزا غفرانی دختر سید موسی غفرانی: دانشجوی پرستاری دانشگاه شهید بهشتی.

***

ص: 79

عکس

ص: 80

عکس

ص: 81

(1)- حاج سید حسین بن سید مصطفی: متولد 1262 قمری و متوفی 1322 قمری در دزفول پزشک بوده.

(2)- سید عبدالسلام بن حاج سید حسین: متولد 1290 قمری و متوفی 1355 قمری در دزفول. ایشان نیز پزشک بوده است.

(3)- سید مرتضی بزاز غفاری بن حاج سید حسین: متولد 1317 خورشیدی چشم پزشکی حاذق و مقیم شیراز هستند.

(4)- مهناز خانم طبیبیان دختر سید محمد کاظم طبیبیان: دانشجوی رشته مدیریت بازرگانی دانشگاه الزهرا تهران.

(5)- سید مسعود طبیبیان بن سید محمد کاظم طبیبیان: متولد 1339 هجری خورشیدی، لیسانس برق از دانشگاه علم و صنعت هستند و فعلا در سازمان آب و برق خوزستان در اهواز مشغول هستند.

(6)- سید حمید طبیبیان بن سید موسی طبیبیان: متولد 1327 خورشیدی در دزفول دارای درجه دکترا در زبان و ادبیات عرب هستند و تألیفات و ترجمه های زیادی دارند.

(7)- سید محمد بن حاج سید حسین: متولد 1283 هجری قمری و متوفی 1328 هجری قمری پزشک بوده است.

(8)- سید محمد بن سید حسن: پزشک و مقیم مشهد هستند.

(9)- سید محمود طبیب غفاری بن سید محمد طبیب غفاری: متولد 1346 هجری خورشیدی، دانشجوی دانشکده کشاورزی.

(10)- سید مسعود طبیب غفاری بن سید محمد طبیب غفاری: متولد 1340 هجری خورشیدی، دانشجوی رشته طراحی و معماری.

(11)- سید رضا طبیب غفاری بن سید محمود طبیب غفاری: دانشجو مقیم اتریش.

ص: 82

(12)- سید احمد طبیب غفاری بن سید عبدالرحمن: متولد 1313 خورشیدی آموزگاری باتقوا مورد اعتماد مردم دزفول در امور خیریه.

(13)- سید حسین طبیب غفاری بن سید احمد طبیب غفاری: متولد 1350 خورشیدی دانشجوی دانشگاه پیام نور.

(14)- سید محمد طبیب غفاری بن سید عبدالرحمن طبیب غفاری:متولد 1314 خورشیدی در دزفول کارمند سازمان آب و برق خوزستان در دزفول.

(15)- سید مصطفی طبیب غفاری بن سید عبدالرحمن طبیب غفاری: متولد 1316 خورشیدی در دزفول کارمند سازمان آب و برق دزفول می باشد.

(16)- سید عبدالامیر طبیب غفاری بن سید مصطفی: متولد 1343 خورشیدی در دزفول.

(17)- سید رضا طبیب غفاری بن سید مصطفی: متولد 1350 خورشیدی در دزفول.

***

ص: 83

عکس

ص: 84

(1)- سید محمد جعفر بن سید ابوالحسن بزرگ: متولد 1231 هجری قمری و متوفی حدود 1311 هجری قمری در دزفول. امامت مسجد داشته و پزشک نیز بوده.

(2)- سید حسن بن سید محمد جعفر: متولد 1265 هجری قمری و متوفی حدود 1340 هجری قمری در دزفول پزشک بوده است.

(3)- سید عبدالسلام بن سید محمد جعفر: متولد حدود 1306 هجری قمری در دزفول. در حدود سال 1335 هجری قمری از دزفول خارج شده و جز دو نامه که یکی از هند و دیگری از مصر فرستاده اطلاعی از او در دست نیست.

(4)- سید غفار غفاری بن سید ابراهیم پور غفاری: متولد 1301 هجری خورشیدی در دزفول. از فرهنگیان شریف و با سابقه، عارفیست وارسته، با ذوق، نکته سنج و اهل مطالعه، صحبت ایشان برای دوستانشان همواره دلنشین و محضرشان پر از صفا است. اکنون دوران بازنشستگی را می گذرانند.

(5)- سید محمد غفاری بن سید ابراهیم پور غفاری: متولد 1318 هجری خورشیدی در دزفول دارای لیسانس ادبیات فارسی از دانشگاه اصفهان هستند و دبیر دبیرستانهای دزفول می باشند. آقای غفاری تحقیق جامعی در ادبیات و موسیقی زادگاه خود نموده اند که موضوع تز دوره لیسانس ایشان بوده و با درجه ممتاز پذیرفته شده است.

(6)- حاج سید اسمعیل غفاری بن سید محمد جعفر: متولد 1271 هجری خورشیدی و متوفی 11 آبان ماه 1339 هجری خورشیدی در دزفول. از محترمین و فضلای دزفول و به کارهای علمی علاقمند بودند. از حدود پنجاه سال قبل برای تهیه شجره سادات دزفول رنجها برده و نتیجه کار خود را برای

ص: 85

حضرت آیت الله العظمی نجفی مرعشی فرستاده اند.

(7)- سید محمد رضا غفاری بن حاج سید اسمعیل غفاری: متولد 1306 هجری خورشیدی در دزفول. دارای لیسانس حقوق از دانشگاه تهران، از قضات دادگستری هستند.

(8)- سید مسعود غفاری بن سید محمد رضا غفاری: متولد 1338 هجری خورشیدی. پزشک هستند.

(9)- سید شاهرضا جلال غفاری بن سید نعمت الله: متولد 1283 هجری خورشیدی و متوفی 1333 هجری خورشیدی در دزفول خوشنویس بوده است.

***

ص: 86

عکس

ص: 87

عکس

ص: 88

(1)- سید عبدالسلام بن سید محمد طاهر: متولد حدود 1278 قمری و متوفی 1348 قمری در دزفول. از طلاب علوم دینی بوده اند.

(2)- سید مرتضی غفاری زاده بن سید عبدالرحیم غفاری زاده: دانشجوی دانشکده کشاورزی هستند.

(3)- سید مهران غفاری زاده بن سید عبدالرحیم غفاری زاده: دانشجوی تربیت بدنی هستند.

(4)- سید محمود غفاری زاده بن سید عبدالرحیم غفاری زاده: دانشجوی دانشکده ادبیات هستند.

(5)- سید مهدی غفاری زاده بن سید عبدالرحیم غفاری زاده: مهندس مکانیک هستند و در کارخانه نورد اهواز مشغول کار هستند.

(6)- سید محمد علی غفاری زاده بن سید عبدالرحیم غفاری زاده: مهندس برق هستند.

(7)- سید محمدی غفاری زاده بن سید عبدالرحیم غفاری زاده: لیسانس زمین شناسی و معدن بوده و در معدن مس ملایر مشغول کار هستند.

(8)- سید محمد رضا غفاری زاده بن سید عبدالرحمن غفاری زاده: لیسانس زمین شناسی هستند و در شرکت تعاونی اسلامی تهیه و توزیع آهن آلات اهواز و حومه مشغول کار هستند.

(9)- سید محمد طاهر غفاری زاده بن سید عبدالرحمن غفاری زاده: مهندس کشاورزی بوده و در شرکت کشت و صنعت نیشکر کارون مشغول کار هستند.

(10)- نغمه خانم نوری دختر سید هدایت الله نوری: متولد 1347 خورشیدی دانشجوی دانشکده پزشکی.

(11)- الهام خانم نوری دختر سید هدایت الله نوری: متولد 1346

ص: 89

هجری خورشیدی دانشجوی تربیت بدنی.

(12)- سید محمد صادق بن سید محمد باقر: متولد 1270 قمری و متوفی 1340 قمری در دزفول، خوشنویس بوده است.

(13)- سید شاه محمد بن سید محمد صادق: متولد 1295 قمری و متوفی 1348 قمری در دزفول، خوشنویس بوده است.

(14)- سید عبدالحسین غفاری حسب بن سید شاه محمد: متولد 1321 قمری و متوفی 1363 هجری خورشیدی. ذاکری دقیق و با اینکه اعمی بود علاقه زیادی به کتاب داشت وقتی دانست که شجره خانوادگی ایشان را درست و کامل یافته ام بقدری خوشحال شد که در پوست نمی گنجید. در فراهم آوردن جزئیات این شجره سهم بسزائی داشته اند.

(15)- سید احمد غفاری حسب بن سید عبدالسلام غفاری حسب: روحانی هستند.

***

ص: 90

عکس

ص: 91

(1)- سید ابوالقاسم بن سید اسد الله: از فضلا و خطاط بوده است.

(2)- حاج سید محمد رضا بن سید ابوالقاسم: متولد 1212 و متوفی 1282 هجری خورشیدی از علمای دینی و بازرگان بوده است.

(3)- سید محمد رشید بن سید ابوالقاسم: از فضلا و خطاط بوده است. در شوال 1283 هجری قمری، دیوان قطور غزلیات مرحوم سید صدرالدین کاشف قدس سره را بخط خویش بپایان رسانیده و از نوشته خاتمه آن چنین می نماید که با اهل طریقت بستگی داشته است.

(4)- سید محمدی بن سید محمد رشید: متولد حدود 1287 و متوفی حدود 1357 هجری قمری از فضلا و خوشنویس بوده است.

(5)- حاج سید محمد حسین بن حاج سید محمد رضا: متولد 1277 و متوفی حدود 1327 هجری قمری، بازرگان بوده است.

(6)- سید مرتضی غفاری بن حاج سید حسین: متولد 1278 خورشیدی و متوفی 1352 خورشیدی. وکیل دادگستری بوده است.

(7)- سید محمد رضا غفاری بن حاج آقا مندنی (حاج سید محمد علی): متولد حدود 1300 خورشیدی و متوفی 1375 هجری قمری کارمند شهرداری دزفول بوده است.

(8)- سید ناصر غفاری بن سید عبدالحسین غفاری: پزشک عمومی هستند.

***

ص: 92

عکس

ص: 93

(1)- حاج سید محمد باقر بن سید عبدالباقی: متوفی حدود 1285 هجری قمری در دزفول. بازرگان بوده است.

(2)- حاج سید عبدالمحمد بن حاج سید محمد باقر: متولد حدود 1265 هجری قمری و متوفی 1320 هجری قمری در دزفول بازرگان بوده است.

(3)- خانم مژگان غفاری دختر سید مرتضی غفاری: پزشک هستند.

(4)- سید حمید غفاری بن سید محمد کاظم غفاری: متولد 1341 هجری خورشیدی، مهندس عمران هستند.

(5)- سید حبیب الله غفاری بن سید حسن غفاری: متولد 1341 هجری خورشیدی، مهندس عمران هستند.

(6)- سید محمد غفاری بن سید حسن غفاری: لیسانس زیست شناسی هستند.

***

ص: 94

عکس

ص: 96

عکس

ص: 97

خانواده های:

کلانتر، کلانتری، کلانتر صادقی، کلانتر نژاد، رشید کلانتر، میرکلانتر، کلانتر گوشه، کلانتر محمدی، کلانتر موسوی، کلانتر هاشمی، کلانتر پور، کلانتر نیا، کلانترزاده، کلانتر مهدوی، کلانتر شوشتری.

(1)- سید خلف بن سید رشید الدین.

(2)- سید محمد صادق بن سید خلف.

(3)- سید نعمت الله بن سید محمد صادق.

(4)- سید محمد حسین خان بن سید نعمت الله.

در صحیفه 54 تذکره شوشتر (چاپ کلکته) پس از بیان آمدن سید رشید الدین دزفولی به شوشتر چنین می گوید:

«... سید خلف پسر او داماد حاجی محمد تقی کلانتر بوده و باین نسبت بعد از انقراض اولاد ذکور حاجی محمد تقی منصب موروثی بسید محمد صادق بن سید خلف رسید و بعد از او به خلف سید نعمت الله و اکنون با سید محمد حسین بن سید نعمت الله است ...».

ص: 98

باید یادآوری نمود که صاحب تذکره شوشتر مطالب تا سال 1169 هجری قمری را نوشته است (1).

(5)- سید فرج الله خان بن سید محمد صادق: ظاهراً با برادرش سید نعمت الله در امر کلانتری همکاری نموده است.

(6)- سید ابوالفتح خان بن سید فرج الله خان: بنا به گفته مرحوم سید شکر الله خان کلانتر: «در زمان آغا محمد خان قاجار، مدتی بصورت ظاهر حکومت شوشتر با شیخ الاسلام بوده ولی عملاً ایشان (سید ابوالفتح خان) حاکم شوشتر اطراف بوده است».

(7)- سید اسدالله خان بن سید فرج الله خان: با برادرش سید ابوالفتح خان کلانتر شوشتر بوده است.

(8)- سید سلطانحسین خان بن سید نصرالله: بنا به گفته مرحوم سید شکرالله خان کلانتر در زمان فتحلیشاه یا محمد شاه حاکم عربستان و بنی طرف بوده است.

(9)- سید خلیل میر کلانتر بن سید محمد میرکلانتر: کارمند شرکت نفت هستند.

ص: 99

عکس

ص: 100

عکس

ص: 101

(1)- سید عبدالوهاب (ایرج) کلانتر مآب بن سید حسینعلی کلانتر مآب: متولد 1319 هجری خورشیدی در شوشتر: فوق دیپلم ادبی دارند و کارمند اداره آموزش و پرورش شهرستان کرج هستند.

(2)- سید علی کلانتری بن سید احمد علی کلانتری: متولد 1321 هجری خورشیدی در شوشتر، متوفی 5/10/1358 خورشیدی در شوشتر، دارای لیسانس زیست شناسی از دانشگاه تهران بودند و ریاست دبیرستان پاسداران شوشتر را بعهده داشتند.

(3)- سید محمد علی بن سید زمان: کارمند شرکت نفت در مسجد سلیمان بوده اند.

(4)- سید حسین بن حاج سید ابراهیم: متولد در شوشتر و متوفی در آبادان.

(5)- حاج سید محمد تقی بن سید رحیم: در حدود سال 1326 هجری قمری در شوشتر متولد شده و در حدود سال 1374 هجری در خرمشهر درگذشته و در نجف مدفون است.

(6)- سید محمد بن سید طاهر: بدون فرزند درگذشته است.

(7)- سید مجید کلانتر بن سید حسین: متولد بهمن 1305 هجری خورشیدی در شوشتر، شخصی خیّر و نیکوکار و به فعالیت های اجتماعی بسیار علاقمند بودند. ایشان تا پایان عمر مدیر عامل انجمن حمایت زندانیان دزفول بودند و بامور کشاورزی وارد و علاقه بسیار داشتند. در دزفول چندین هکتار باغ غرس نمودند. ضمناً به کارهای پیمانکاری ساختمان نیز اشتغال داشتند. مرحوم سید مجید کلانتر طبع شعری داشتند و از اردتمندان استاد شهریار شاعر عالیقدر معاصر بودند و با ایشان همواره در تماس و مکاتبه بودند. علاقه به شهریار باعث شد که اسم هر سه فرزند خود را با «شهریار» آغاز نمایند.

ص: 102

مرحوم کلانتر بعضی از اشعار استاد شهریار را تضمین می نمودند و بعد آنها را در معرض نقد و بررسی استاد قرار می داد.

از نمونه اشعار ایشان غزل زیر است:

شکوه از دست تو و سوز نهان خواهم کرد***راز دل پیش همه خلق عیان خواهم کرد

رخ نهان کرده ز من تا که ستاند جانم***من شکایت ز تو و قاتل جان خواهم کرد

چون توآئی بچمن سر و خجل می گردد***سر فدای قدم سرو روان خواهم کرد

گر که بینم رخ زیبای تو را بار دگر***بوسه ها بر لب آن غنچه دهان خواهم کرد

ور که تیرم زند از ناوک مژگان سیاه***دل خود را سپر تیر و سنان خواهم کرد

ناله ها از ستمت کردم و دانم چه کنم***این زمان ناله بصد آه و فغان خواهم کرد

راز عشقت چو بیفتاد از این پرده برون***آنچه کردی تو بمن با تو چنان خواهم کرد

سوختی جان کلانتر اگرم دست دهد***بعد از این چاکری پیر مغال خواهم کرد

سید مجید کلانتر را در اردیبهشت ماه 1365 هجری شمسی در شوشتر به رحمت ایزدی پیوستند.

(8)- سید محمد کلانتر بن حاج سید محمد تقی: بازرگان و مقیم خرمشهر بوده و در سال 1364 هجری خورشیدی در آمریکا فوت شده است.

(9)- سید رضا کلانتر بن سید محمد کلانتر: دکترای اقتصاد دارند.

(10)- سید علی کلانتر بن سید محمد کلانتر: تحصیلات خود را در رشته مهندسی شیمی در آمریکا انجام داده اند.

(11)- سید حسین کلانتر بن سید محمد کلانتر: مهندس الکترونیک از آمریکا هستند.

(12)- سید محسن کلانتر بن سید محمد کلانتر: دکتر رادیولوژیست و مقیم امارات متحده عربی هستند.

ص: 103

(13)- سید محمد حسن کلانتر بن حاج سید محمد تقی: پزشک متخصص بیماریهای کودکان قبلا مقیم خرمشهر بوده و فعلا در تهران بطبابت اشتغال دارند.

(14)- سید جمشید کلانتر بن سید محمد حسن کلانتر: پزشک مقیم استرالیا و در این کشور مشغول گذرانیدن دوره تخصصی هستند.

(15)- سید جواد (جاوید) کلانتر بن سید محمد حسن کلانتر: دارای دیپلم مهندسی الکترونیک و فعلاً مشغول گذرانیدن دوره دکترا در امریکا هستند.

(16)- سید محمود کلانتر بن حاج سید محمد تقی: قبلاً در سازمان آب و برق خوزستان بوده و فعلاً در تهران در شرکت خصوصی مشغول هستند.

(17)- سید مسعود (سید علی) کلانتر بن سید محمود کلانتر: در وزارت نیرو مشغول هستند.

(18)- خانم هما کلانتر دختر سید محمود کلانتر: لیسانسه حسابداری از انگلستان دارند و مقیم این کشور هستند.

(19)- سید احمد کلانتر بن حاج سید محمد تقی: پزشک و مقیم قطر هستند.

(20)- سید شهریار حسین کلانتر بن سید مجید کلانتر: متولد سال 1330 هجری خورشیدی در آبادان. تحصیلات خود را در رشته مدیریت بازرگانی در امریکا انجام داده و فعلاً در دزفول به امور کشاورزی مشغولند.

ضمناً مدیر عامل انجمن حمایت زندانیان دزفول هستند.

(21)- سید شهریار حمید کلانتر بن سید مجید کلانتر: متولد سال 1335 هجری خورشیدی در خرمشهر مقیم آمریکا و مشغول تحصیل هستند.

(22)- سید شهریار فرید کلانتر بن سید مجید کلانتر: متولد سال

ص: 104

1338 هجری خورشیدی، لیسانس مدیریت از دانشگاه دالاس (آمریکا). مقیم آمریکا هستند.

(23)- سید جمال الدین کلانتر بن سید باقر کلانتر: دیپلم مهندسی در رشته کشاورزی از دانشگاه شیراز گرفته و رتبه اول شده اند، بعداً موفق باخذ درجه دکترا در رشته اقتصاد از دانشگاه آریزونای آمریکا شده اند.

(24)- سید جلال الدین کلانتر بن سید باقر کلانتر: پزشک متخصص گوش و حلق و بینی. تحصیلات خود را در دانشگاه اهواز انجام داده و در خرم آباد مطب دارند.

(25)- سید علاء الدین کلانتر بن سید باقر کلانتر: دارای دیپلم مهندسی آبیاری از دانشکده کشاورزی اهواز هستند و در ورامین مشغول کارند.

(26)- سید حسام الدین کلانتر بن سید باقر کلانتر: تحصیلات خود را در رشته مهندسی راه و ساختمان در امریکا انجام داده است.

***

ص: 105

عکس

ص: 106

(1)- سید احمد خان بن سید ابوالفتح خان و سید محمد باقر خان بن سید ابوالفتح خان: این دو برادر برای پنجمین دوره کلانتر شوشتر بوده اند.

(2)- سید ابوالفتح خان بن سید محمد باقر خان: همراه سید اسد الله خان بن سید احمد خان (به مشجر بعدی صفحه 108 رجوع شود) برای ششمین دوره کلانتر شوشتر بوده اند. سید ابوالفتح خان بن سید محمد باقر خان در حدود سال 1277 هجری قمری متولد و در 1307 قمری وفات یافته و در مقبره براء بن مالک در شوشتر مدفون است.

(3)- سید عبدالحسین خان بن سید ابوالفتح خان: برای هفتمین دوره کلانتر شوشتر بوده است فرزند نداشته، متولد شوشتر و متوفی در بهبهان بوده، از طرف حسینقلی خان نظام السلطنه مافی در حدود سال 1313 هجری قمری در بهبهان حاکم بوده است.

(4)- سید مهدی بن سید ابوالفتح خان: متولد حدود سال 1292 هجری قمری در شوشتر و متوفی به سال 1352 هجری قمری.

(5)- سید مصطفی خان بن سید ابوالفتح خان: متولد حدود سال 1254 هجری قمری در شوشتر و متوفی به سال 1314 هجری قمری در شوشتر.

(6)- سید محمد علی بن سید محمد باقر خان: در شوشتر متولد شده و در گذشته است.

***

ص: 107

عکس

ص: 108

(1)- سید عبدالله کلانتر بن سید مهدی: متولد شوشتر حدود سال 1337 هجری قمری.

(2)- سید سلطان کلانتر گوشه بن سید مصطفی: متولد شوشتر، سال 1262 هجری خورشیدی (1300 هجری قمری).

(3)- سید عبداللطیف بن سید احمد و سید سلطانعلی بن سید احمد: هر دو بدون فرزند درگذشته اند.

(4)- سید اسدالله خان بن سید احمد (1). با اشتراک سید ابوالفتح خان در ششمین دوره کلانتر شوشتر بوده اند.

(5)- سید محمد کلانتر بن سید سلطان کلانتر گوشه: ملقب به «نور الدین» متولد سال 1301 هجری خورشیدی (1341 هجری قمری) در سامرا و مقیم نجف.

علامه فاضل سید محمد کلانتر بن سید سلطان تحصیلات ابتدایی را در سامرا گذرانده و بعد به حوزه علیمه نجف وارد و از تلامیذ مرحوم آیه العظمی آقا سید ابوالحسن اصفهانی (ره) بوده اند و از ایشان درجه اجتهاد دارند. این فاضل جلیل تألیفاتی در فقه و اصول و صرف و نحو دارد و آنچه به چاپ رسیده عبارتست از:

1- دراسات فی اصول الفقه که شرحی است بر کفایه مرحوم خراسانی.

2- حاشیه بر تذکره الفقهاء علامه حلّی.

ص: 109

3- لمعه شهیدین که در جلد چاپ و منتشر شده است.

4- حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری فعلاً در 13 جلد چاپ شده است.

کلیه تألیفات ایشان مورد تحسین و قبول فقها و حوزه های علمیه قرار گرفته است. همچنین از خدمات دیگر ایشان تأسیس مدرسه علمیه بنام «جامعه النجف الدینیه: در نجف است که مرکز تربیت و تعلیم طلاب علوم دینی است و خود وی مسئولیت و سرپرستی آنرا دارد. از کارهای دیگر ایشان تأسیس و تعمیر دربهای طلای حرم مطهر مولی الموحدین حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) است.

(6)- سید حسین کلانتر بن سید سلطان کلانتر گوشه: ملقب به «فخرالدین» متولد سال 1303 هجری خورشیدی (1343 هجری قمری) در نجف.

(7)- سید حسن کلانتر بن سید سلطان کلانتر گوشه: ملقب به «صدرالدین» متولد نجف سال 1307 هجری خورشیدی (1347 هجری قمری).

(8)- سید احمد کلانتر بن سید سلطان کلانتر گوشه: متولد تهران سال 1316 هجری خورشیدی (1356 هجری قمری).

(9)- سید مصطفی کلانتر بن سید محمد کلانتر: ملّقب به «علاء الدین» متولد نجف سال 1330 هجری خورشیدی (1370 هجری قمری).

ایشان در ادبیات عرب از کشور مصر درجه دکترا دارند.

(10)- سید محمد رضا کلانتر بن سید حسین کلانتر: متولد تهران سال 1332 هجری خورشیدی (1373 هجری قمری).

(11)- سید علی اصغر کلانتر بن سید حسن کلانتر: متولد تهران سال 1330 هجری خورشیدی (1370 هجری قمری).

(12)- سید حسن کلانتر بن سید احمد کلانتر: در جنگ ایران و عراق شهید شهید شده است.

ص: 110

(13)- سید کاظم کلانتر بن سید احمد کلانتر: در جنگ ایران و عراق شهید شده است.

(14)- سید کیومرث کلانتر بن سید عبدالله کلانتر: متولد 1320 هجری خورشیدی در شوشتر، کارمند شبکه بهداشت و درمان این شهرستان هستند.

(15)- سید حشمت الله کلانتر بن سید عبدالله کلانتر: متولد 1324 هجری خورشیدی در شوشتر، کارمند شبکه بهداشت و درمان این شهرستان هستند.

(16)- سید عمادالدین کلانتر بن سید محمد کلانتر: از فضلاء حوزه علمیه نجف اشرف هستند.

***

ص: 111

عکس

ص: 112

(1)- سید رضا ابن سید احمد (سید خنبابا): متولد حدود 1323 قمری در شوشتر و متوفی سال 1313 هجری خورشیدی در شوشتر.

(2)- سید عبدالمجید کلانتر هاشمی بن سید محمد رضا: متولد 1336 هجری قمری در شوشتر.

(3)- بی بی خدیجه کلانتر هاشمی دختر سید محمد رضا: از بانوان با اطلاع و متدینه که تمام اوقات خود را مصروف مطالعه و تدریس قرآن و علوم دینی می نمایند.

(4)- سید جلیل (سید اسکندر) کلانتر هاشمی بن سید عبدالمجید کلانتر هاشمی: متولد 1315 هجری شمسی در شوشتر کارمند شهرداری شوشتر هستند.

(5)- سید محمد رضا کلانتر هاشمی بن سید جلیل (سید اسکندر) کلانتر هاشمی: متولد 1341 هجری شمسی دیپلم اقتصاد دارند و در سازمان آب شوشتر مشغولند.

(6)- سید محمد حسن (سید علیرضا) کلانتر هاشمی بن سید جلیل (سید اسکندر) کلانتر هاشمی: دیپلم اقتصاد دارند و به کسب آزاد مشغولند.

(7)- سید عبدالمجید کلانتر هاشمی بن سید جلیل (سید اسکندر) کلانتر هاشمی: متولد 1346 هجری خورشیدی دیپلم تجربی دارند.

(8)- سید مجتبی کلانتر هاشمی بن سید جلیل (سید اسکندر) کلانتر هاشمی: متولد 1348 هجری خورشیدی دیپلم تجربی دارند.

(9)- سید حسینعلی بن سید رضا علی: متولد حدود سال 1255 هجری قمری و متوفی سال 1325 هجری قمری در شوشتر.

(10)- سید عبدالله بن سید حسینعلی: متوفی به سال 1330 هجری قمری در شوشتر.

ص: 113

(11)- سید مرتضی بن سید حسینعلی: در حدود سال 1294 هجری قمری متولد و در سال 1352 هجری قمری بدون داشتن فرزند درگذشته است.

(12)- سید مصطفی بن سید حسینعلی: در حدود سال 1311 هجری قمری متولد و در سال 1336 هجری قمری در آشوبی که هنگام اشغال شوشتر بدست انگلیسیان برپا شده بود کشته شد (تفصیل این واقعه در صفحات بعد آمده است). سید مصطفی اولاد نداشته است.

(13)- سید مهدی کلانتر محمدی بن سید جعفر کلانتر محمدی: متولد سال 1330 هجری خورشیدی در شوشتر، فوق دیپلم ریاضی داشته و شاغل در آموزش و پرورش شوشتر هستند.

ص: 114

عکس

ص: 115

سید محمد (سید محمد شاه) بن سید سدالله خان: در شوشتر متولد شده، در وقایع سال 1336 هجری قمری بوسیله قوای انگلیس که خوزستان را باشغال درآورده بودند به هندوستان تبعید شد و در آنجا درگذشت.

(2)- سید حسن خان بن سید اسدالله خان: حدود سال 1263 هجری قمری در شوشتر متولد شده و سمت کلانتر داشته است. در سال 1328 هجری قمری در اهواز درگذشته و جنازه اش به نجف حمل و در آنجا مدفون شده است.

(3)- سید باقر خان بن سید حسین خان: در حدود سال 1281 هجری قمری در شوشتر متولد شده و کلانتر بوده اما در زمان ایشان سمت کلانتری رسماً از میان برداشته شده، بنابراین سید باقر خان را باید آخرین کلانتر شوشتر دانست.

سید باقر خان در بحبوبه جنگ بین الملل اول و اشغال خوزستان بدست انگلیسیان بمخالفت با آنها برخاست (1335 هجری قمری). در همان هنگام یکی از مقامات اداری شوشتر که از طرف انگلیسیان منصوب شده بود بقتل رسید و در غیاب قونسول انگلیس که به دزفول رفته بود شورشی برپا شد. (بنظر بعضی از مطلعین این قتل و آشوب مخصوصاً از طرف انگلیس ها تدارک دیده شده بود تا بدستاویز آن نیروهای خود را وارد شهر کنند). به هر حال از نظر انگلیسی ها سید باقر خان در این حوادث دخالت داشت. پس ابتدا سواران خزعل به شهر ریختن و چند محله را غارت کردند. سید باقر خان در آغاز ایستادگی کرد و رویاروی آنان ایستاد. ولی با فشاری که به مردم شهر وارد می شد پس از چند روز مقاومت سید باقر خان خود را ناچار به تسلیم دید

ص: 116

و به همین منظور شهر را ترک و به «شلیلی» (1) رفت. با ورود قنسول انگلیس و تسلیم شدن سید باقر خان آرامش به شهر بازگشت. در این ماجرا شانزده نفر از کلانتریان، از پیر و جوان و زن و بچه کشته شدند از جمله آنها دو جوان بیست و پنج ساله بنام سید مصطفی بن سید حسینعلی و سید عبدالمناف بن سید حسین خان (برادر سید باقر خان) بودند که بدست نیروهای اشغالگر بیگانه اعدام شدند. همچنین بانوی بارداری از این خانواده که در حال زایمان بود با کودک خود بر سر زا رفت.

متعاقب این وقایع، سید باقر خان همراه عده ای از بستگان خود بوسیله انگلیسی ها به هندوستان تبعید شد و اموال خانواده کلانتر از طرف دولت انگلیس مصادره گردید، از جمله منازل سید باقر خان که در آن هنگام از عمارات مجلل شوشتر بوده و جایگاه قونسولگری انگلیس گردید.

در این میان برادر دیگر سید باقر خان که سید عزیزالله خان نام داشت (و انگلیسی ها در صدد دستگیری او نیز بودند) با تحمل دشواریهای بسیار و لباس مبدل عشایری خود را به تهران رسانید و به دادخواهی پرداخت.

اگرچه در محیط آشفته آن روز تهران گوش کسی به چنین حرفهایی بدهکار نبود، ولی بالاخره سید عزیزالله خان موفق شد که دولت ایران را وادار سازد با حکومت انگلیس مذاکره و موافقت آنان را با رهایی سید باقر خان و کسانش و استرداد اموال آنها جلب نماید. با این ترتیب سید باقر خان و بستگانش پس از چهار سال تبعید به ایران برگشتند و دولت ایران کوشید ضررهای آنان را جبران نماید. اما بازگشت او به شوشتر سه سال بعد بود و او در این مدت در تهران ماند. در همان هنگام خزعل در خوزستان با او سر

ص: 117

ناسازگاری داشت و به انحاء محتلف در صدد آزار و اذیت او بود.

سید باقر خان ناچار به رئیس الوزرای وقت (مرحوم مستوفی الممالک) (1) شکایت برد. مستوفی به او توصیه نمود که با خزعل از در سازش درآید. با این خیال سید باقر خان به خوزستان آمد اما در همین حال وقایع سیر دیگری می پیمود و سردار سپه که پس از استعفای مستوفی الممالک دولت را قبضه نموده بود در صدد قلع و قمع شیخ خزعل بود. این وضع سوء تفاهمی بین دولت و سید باقر خان پیش آورد که بزودی رفع شد. بطوریکه مؤلف تاریخ پانصد ساله خوزستان می نویسد در رویدادهای سال 1343 هجری قمری (فتنه شیخ خزعل) سید باقر خان جانب خزعل را گرفته بود. ولی آنچه مسلم است سید باقر خان از شیخ طرفداری خاصی نکرد و دلیل آن اینست که از آن پس ایشان با آسودگی در شوشتر می زیست و حتی در سالهای پایانی عمر رئیس انجمن شهر بود.

مرحوم سید باقر خان سخت پای بند سنن ملی و مذهبی بود. یک بار در مسافرتی به عتبات، با اصرار به رعایت یک سنت مذهبی شیعه نزدیک بود کار را به جاهای باریک بکشاند. عکسی که در حدود سال 1309 هجری خورشیدی گرفته او را با لباس بلند ایرانی و کلاه ماهوت بدون لبه نشان می دهد در حالیکه در آن هنگام استفاده از کلاه پهلوی لبه دار اجباری و پوشیدن لباس های سنتی منسوخ بود.

سید باقر خان در سال 1353 هجری قمری در شوشتر درگذشت.

جنازه اش را به نجف اشرف حمل و در آنجا مدفون نمودند (2).

ص: 118

(4)- سید فرج الله (آقا خان) کلانتر نیا ابن سید باقر خان: در سال 1323 هجری قمری در شوشتر متولد و در سال 1330 هجری خورشیدی در تهران درگذشته و در قم مدفون شده است.

(5)- سید محمد رضا کلانتر نیا ابن سید فرج الله (آقا خان) کلانتر نیا: دارای دیپلم طبیعی و شاغل در اداره مخابرات شوشتر.

(6)- سید محمد کلانتری بن سید باقر خان: متولد 1329 هجری قمری در شوشتر و متوفی به سال 1326 هجری خورشیدی در شوشتر. در نجف مدفون است.

(7)- سید خسرو کلانتری بن سید محمد کلانتری: دارای دیپلم ادبی شاغل در اداره مخابرات شوشتر.

(8)- سید محمد باقر کلانتری بن سید محمد کلانتری: دارای لیسانس آموزش ابتدایی شاغل در آموزش و پرورش شوشتر.

(9)- سید ناصر کلانتری بن سید محمد کلانتری: متولد 1320 هجری خورشیدی دارای شغل آزاد شخصی عارف مسلک بوده و در این راه گام بر می دارند.

(10)- سید عزیزالله بن سید حسین خان: در کسوت روحانیت بوده اند. در شوشتر متولد و در گذشته و در نجف مدفونند.

(11)- سید ذکاء الله کلانتر پور بن سید نصرﮤ الله کلانتر پور: متولد 1370 هجری قمری، مقیم سوئد هستند.

(12)- سید حسام الدین کلانتر پور بن سید هدایت الله کلانتر پور: متولد 1372 هجری قمری و متوفی به سال 1366 هجری شمسی.

(13)- سید محی الدین (شهاب الدین) کلانتر پور بن سید هدایت الله کلانتر پور: مقیم انگلستان و فوق لیسانس الکترونیک هستند.

ص: 119

(14)- سید اسدالله کلانتر پور بن سید عزیزالله: متولد 1327 هجری قمری در شوشتر متوفی به سال 1314 هجری خورشیدی در شوشتر. در نجف مدفون است.

(15)- سید عبدالمناف بن سید حسین خان: متولد سال 1291 هجری قمری، در وقایع سال 1336 هجری قمری (بشرحی که گذشت) بدست انگلیسی ها اعدام شد.

(16)- سید کاظم خان بن سید اسدالله خان: در حدود سال 1278 هجری قمری متولد شده و با کمک سید عبدالحسین خان بن سید ابوالفتح خان در شوشتر کلانتر بوده و در سال 1323 هجری قمری بدون فرزند درگذشته است. (هفتمین دوره کلانتری این خانواده).

(17)- سید جواد خان بن سید اسدالله خان: متولد حدود سال 1264 هجری قمری، در شوشتر ریاست خانوادگی و کلانتری داشته و در سال 1334 هجری قمری درگذشته است.

(18)- سید احمد علی بن سید اسدالله خان: در حدود سال 1236 هجری خورشیدی متولد و در سال 1321 هجری خورشیدی درگذشته است.

ص: 120

عکس

ص: 121

(1)- سید شکرالله خان کلانتری بن سید جواد خان: متولد سال 1326 قمری در شوشتر. ایشان فرد شاخص خاندان خویش و سالها رئیس انجمن شهر شوشتر بودند. معلومات ادبی کافی و خطی خوش داشتند. ایشان نام تمام افراد خاندان خود را با خصوصیات مربوطه از حفظ داشتند و در تنظیم شجره کمک افراد خاندان خود را با خصوصیات مربوطه از حفظ داشتند و در تنظیم شجره کمک شایانی نمودند. سید شکرالله خان کلانتر در تاریخ 14/2/1349 خورشیدی برحمت ایزدی پیوستند.

(2)- سید محمد جواد (خانجان) کلانتری بن سید شکرالله خان کلانتری: متولد 1307 هجری خورشیدی در شوشتر از بدو جوانی به شغل کشاورزی پرداخته و به این رشته علاقه زیادی دارند. شخصی متکی به نفس و در حرفه خود با ابتکار عمل می کنند.

(3)- سید ابوالفتح کلانتری بن سید محمد جواد (خانجان) کلانتری: کارمند شرکت نفت در شوشتر هستند.

(4)- سید فضل الله کلانتری بن سید محمد جواد (خانجان) کلانتری: کارمند شرکت نفت در شوشتر هستند.

(5)- سید اسمعیل کلانتر مهدوی بن سید احمد علی: متولد سال 1304 خورشیدی در شوشتر. پس از تحصیلات در آموزش و پرورش بکار پرداخته و فعلاً دوران بازنشستگی را می گذرانند. آقای سید اسمعیل کلانتر مهدوی چون بکار کشاورزی علاقه داشته اند علاوه بر خدمت فرهنگی در این رشته نیز اشتغال داشته اند. ایشان بسیار اهل مطالعه و تحقیق بوده و بجرأت می توان گفت از اوقات شبانه روزی خود همواره بیش از 10 ساعت را صرف مطالعه و نویسندگی و تهیه یادداشت می نمایند.

(6)- سید حمید رضا کلانتر بن سید اسمعیل کلانتر مهدوی: کارمند بانک کشاورزی شوشتر هستند.

ص: 122

(7) سید رشید الدین کلانتر مهدوی بن سید اسمعیل کلانتر مهدوی: متولد سال 1334 هجری خورشیدی در شوشتر دارای لیسانس زیست شناسی از دانشگاه ایالتی تکزاس آمریکا. در دانشگاه علوم پزشکی اهواز کارشناس آموزش هستند.

(8)- سید مسعود کلانتر مهدوی بن سید اسمعیل کلانتر مهدوی: دارای دیپلم طبیعی، کارمند آبیاری شوشتر هستند.

***

ص: 123

عکس

ص: 125

(1)- سید شاهمیر بن سید محمد مهدی: بنا به مشهور در مقبره سر مقام (سرمقوم) دزفول مدفونست اما در این مقبره قبری که نامی داشته باشد نیافتم.

آنچه معلوم است مرحوم سید شاهمیر بن سید محمد مهدی تا سال 1218 هجری قمری زنده بود و کتابخانه بزرگی و مجلس تدریسی داشته، از بقایای کتابخانه او نسخه های خطی روشن نامه و کنز الکحالین و صوامع الملکوت و تحفه الشاهی در کتابخانه ظهیر الاسلام موجود است (1).

(2)- سید محمد مهدی بن سید محمد شفیع: در سال 1333 هجری خورشیدی برای اولین مرتبه مشغول جمع آوری اطلاعات مربوط به اولاد مرحوم سید محمد مهدی شدم و در 15/9/39 هجری خورشیدی با تجدید نظر پاکنویس شد و اکنون با مطالعه بیشتر بدین صورت درآمد.

(3)- سید اسدالله بن سید عنایت الله بن سید عنایت الله: در نسخه رونوشت آقا سید عبدالحسین گوشه چنین آمده:

«السید اسدالله بن سید عنایت الله بن سید اسدالله»

(4)- سید محمد رشید بن سید اسدالله: در نسخه مزبور چنین یاد شده:

ص: 126

«السید محمد رشید بن سید اسدالله بن سید عنایت الله».

(5)- سید ابراهیم بن سید اسدالله: همچنین در آن نسخه نوشته شده:

«السید ابراهیم بن سید محمد مهدی: گاهی بنام سید محمد بن سید محمد مهدی خوانده شده است. در هنگام اذان صبح چهارشنبه چهارم محّرم سال 1223 هجری قمری درگذشته است. ایشان پدر مرحوم آسید صدرالدین کاشف عارف مشهور بوده که در صفحات بعد مفصلاً از او یاد خواهد شد. در مقدمه کتاب المعراج المؤمنین (از مؤلفات مرحوم کاشف) شادروان دکتر سید موسی گوشه گیر می نویسند:

«پدر کاشف که از فقها و زهاد و سالها در کرمانشاه اقامت داشته- آقای عارف معتقد است که: سید محمد باقر، سالها در نجف اقامت داشته و بعد به صحنه و کرمانشاه رفته و اقامت جسته و در صحنه مدفون است».

(7)- سید مرتضی بن سید محمد شفیع: در مقبره «سرمقام» که نام مربوط آن «مقام حسین» می باشد و در محله کتکتان دزفول واقع است و در بالا مذکور افتاد مدفون است. مرحوم آسید مرتضی طبیب بوده اند.

(8)- سید محمد شفیع بن سید مرتضی: نخستین فردی از خاندان سادات گوشه بوده که در شهر دزفول اقامت داشته و بساط تعلیم گسترده است (1).

ص: 127

عکس

ص: 129

(1)- سید العلماء الربانیین و سند الآلهیین مخزن انوار الهدایه و کاشف اسرار الولایه سید صدرالدین محمد بن سید محمد باقر: در آخر شب یکشنبه هیجدهم ماه صفر المظفر سال یکهزار و یکصد و هفتاد و چهار هجری قمری (1174) در شهر دزفول متولد شده. مدتی در تحصیل علوم اسلامی کوشیده (1) اما چون بدانوسیله نتوانسته است خویشتن را قانع نماید، قدم در جرگه عرفان نهاده، و گوئی بعدها بدین مناسبت سروده است:

مظهر شمس حقیقت بصفا درویش است***بهتر از جمله ارباب وفا درویش است

حامی سرّ ولایت همه جا درویش است***محرم اندر حرم خاص خدا درویش است

مخزن سرّ الهی بخدا درویش است

ص: 130

و خود در این باره می نویسد:

«در ایّام شباب که عقل طفل هنوز به حد رشد نرسیده، شبی چون زلف مهوشان تار این مست شراب غرور زندگانی با احوال پریشانی به خواب رفتم، در آن واقعه چنان دیدم که در آنجا آل عبا تشریف دارند و کاسه ای پیش آنها گذاشته بود و در آن چیزی بود از مأکولات امّا نمیدانستم که چه بود و آن عالی حضرات از آن تناول می نمودند. ناگاه چشم حضرت رسالت بر این حقیر افتاد فرمود بیا با ما در خوردن رفاقت کن چون حقیر به حکم و اطیعو الرسول اجابت آن حضرت را واجب دانستم و پیش دویدم و ایشان بر گرد کاسه نشسته بودند و جای حقیر نبود که بنشینم لهذا از پشت سر آن ماه تمام امام همام و رهنمای اجله انام دست دراز کردم در میان کاسه گذاشتم و ظّن غالب آنستکه از آن لقمه ای خوردم از کثرت شوق و محبت اهل عصمت از خواب بیدار شدم از آن خواب در خود وجد و شعوری دیدم و طبع خود را موزون مشاهده نمودم و بگفتن اشعار مایل شدم چون سنّ این حقیر اقتضای کمال نمی نمود ذوقی نبود».

امّا چون والدش از علماء ظاهر بود نمی خواست که فرزندش در آن طریق سیر نماید و او را ممنع می نمود، و به حوزه درس و مسجد راهبری می فرمود چنانکه خود گوید:

برفتم مدّتی در مدرس علم***بغیر از قیل و قال و قُل ندیدم

شدم وقتی امام اهل مسجد***بجز جهال و کور و شُل ندیدم

شب قدری که در میخانه رفتم***بجز رندان مست از مُل ندیدم

و معتقد بود:

ص: 131

در ازل دوست مرا از گِلِ عشاق سرشت***نیست پروای من از صومعه و دیر و کنشت

چون مرا کاتب حق در همه جا خوب نوشت***برو ای زاهد و دعوت مکنم سوی بهشت

که خدا در ازل از بهر بهشتم بسرشت

لذا بجای پیروی از فرمایشات پدر و ناصحان دیگر، بمطالعه بیشتر پرداخته و کتب عرفا و اشعار اولیا می خواند و همچنان برای خوابهای خود ارزش زیادی قائل می شد، بطوریکه خویشتن نگاشته که:

«شبی از شبهای زمستان که سن این حقیر قریب بیست سال بود اتفاقاً شبی در خدمت والد نشسته بودم بیان حال اهل معرفت و صاحبان کشف و یقین در ما بین شد والد این حقیر انکار اهل تحقیق می نمود و شروع کرد به لعن و طعن این طایفه کرام چون این حقیر به حد کمال نرسیده بودم لهذا مباحثه بسیار با والد خود نمودم و بعد به مضمون (واخفض لهما جنا الذل) بزبان نرم و آهسته کلام خود را قطع کردم، پس برخاسته با خاطر آشفته به رختخواب رفتم. در خواب از عالم جسمانی به فضای قدسی روحانی چون شهباز روح ملکوتی هم راز قدسیان شدم در آن واقعه خود را در مکانی دیدم که ایستاده بودم ناگاه حالتی بخود مشاهده کردم که ورای بیان و تقریر زبان است. دیدم که طوطی روح به هیئت همین قالب به آسمان عروج نمود، آنقدر بالا رفت که زمین از پیش دیده ناپدید شد ناگاه پرده ای پدید آمد و نوری از آن پرده ساطع بود که آفتاب جهانتاب در سایه آن گم می شد و دیده تاب اشعه آنرا نداشت، چون قدری بالا رفتم صدایی از آن پرده شنیدم که به عمر خود هرگز چنان صدایی نشنیده بودم و لذّتی از آن صدا بردم که لذّات دنیا و آخرت در جنب آن ناچیز بودند و چنان مشاهده کردم که گویا اجزای روح من از هم پاشید و هنوز هر وقت که تصوّر آن صدا می کنم لذت بی حد می یابم و آن صورت مشتمل بود بر کلامی مثل آن جوابی که موسی در وقت تجّلی شنید و چون آن صدا به گوش من رسید از عشق آن صدا

ص: 132

برنگ بسمل تپیدم و بیخود شدم... بعد از بیخودی خود را در همان حال دیدم که جسم من افتاده بود روح من در آن قالب شده به سجده رفتم و این آیه خواندم چنانکه حضرت موسی بعد از تجّلی خواند: (سّبحانکَ تُبتُ اِلیکَ وَ اَنا اَوّلَ المُؤمنین)، چون از آن بیدار شدم در خود حالت عشقی یافتم که به وصف در نیاید و وجد و شوری از آن مرا حاصل شد که بگفتن نشاید، تا مدت سه روز بلکه هفت روز هر که با من حرف می زد مرا حالتی دست می داد نزدیک به بیهوشی و طالب انزوا و گوشه گیر شدم، از آن وقت صاحب حال اهل دل شدم و به این سبب به طلب اهل تحقیق به سعی ریاضت و مجاهده کوشیدم در آن چند روز قوّت خیال من چنان بود که در روزی زیاده از صد شعر می گفتم بغیر از احوالاتی دیگر که به حقیر روی داد».

و از سال یکهزار و دویست (1200) هجری قمری بریاضات دیگر دست زده و در سال چند دوره اربعین صائم می بود، و چنانکه مشهور است روزه و عبادات خود را از خانواده و دیگران مخفی می داشت و در «کهف سه در» (1) روز را به پایان می رسانید. و در این هنگام است که خود می نویسد:

ص: 133

«در اوقاتی که این کمترین مشغول ریاضت بود اتفاقاً در اربعین اول که ماه مبارک رمضان بود در سال هزار و دویست شبی از شبهای ماه مبارک بعد از اتمام وظیفه عبادت و دعا و ذکر، خواب بر من غلبه کرد و در آن واقعه دیدم که به این حقیر گفتند که: این عالم آخرت است چون نگاه کردم فضائی در نظرم آمد پر از نور و ضیاء نه چون آفتاب بود که چشم را خیره کند و نه چون ماهتاب که او را جرمی باشد بلکه نوری در نهایت صفا و روشنایی و در آن نور چنان مستغرق شدم که خود را نمیشناختم و نمی دیدم و لذّتی یافتم از دیدن آن نور که به شرح هیچ کتابی در نیاید از بسکه محو و بیخود شدم از خواب برآمدم در خود شور تازه ای یافتم که هستی غیر حق را نمی شناختم».

و بالاخره در سن بیست و شش سالگی یعنی سال 1201 هجری و قمری برای آنکه آثارش جاودانی گردد و پیروی از بزرگان طریقت چون سعدی، حافظ، شاه نعمت الله ولی، شاه قاسم انوار، شیخ فخرالدین عراقی و آخوند ملامحسن فیض تخلص «کاشف» را برای خود برگزیده است.

سفرهای کاشف: این عارف بزرگوار دانش پژوه که در شهر خویش خریداری برای کالای پربهای خود نمی یافت (1)، برای استفاده و استفاضه و اندشه زیارت مراقد مطهر ائمه اطهار علیهم السلام و سایر اماکن متبرکه (2) بفکر

ص: 134

سیر و سیاحت افتاده و برای یافتن اهل دل، دامن همت بر کمر زده و پای در راه نهاده و سالها در مغرب و مرکز و مشرق و جنوب و شمال ایران و بلاد عراقِ عرب گردش کرده و در بعضی از بلاد ماهها سکونت اختیار نموده، به عبارت دیگر شهرهای بروجرد (1)، کرمانشاه (2)، همدان (3)، دولت آباد (4)، اصفهان، یزد، مشهد، شیراز (5)،

ص: 135

قزوین، تبریز (1)، تهران، نهاوند (2)، تویسرکان (3)، و عراق عرب (4) را دیده و شاید در خلال همین مسافرتهاست که گاهی بیاد یاران پیشین خود در دزفول می افتد که می سراید:

دهد چون تاب آن دلبر سر زلف پریشان را***کند آشفته و حیران دل عشاق سوزان را

ندارد دیده بینا چه تاب دیدن رویش***چه تقصیر است ای عاشق دگر آن مهر تابان را

کسی کز غیر مستغنی بود جویای معشوقی***گدای خویشتن بیند به عالم مرد سلطان را

در این دیر خراباتی که می گوید دزفول است***بتی دارم که از حسنش زند صد طعنه خوبان را

رُخش چون شمع تابانی شب افروز من بیدل***که می سوزد چه پروانه زسر تا پا دل و جان را

ص: 136

اگر برقع براندازد ز روی ناز و استغنا***برد از جلوه عشقش ز مردم دین و ایمان را

نظر گر افکند آن بت به موری از ره احسان***توان دیدن به او یک سر همه ملک سلیمان را

تجلی گر کند حسنش شود دزفول چون ایمن***ز خود بیهوش گرداند دو صد موسی عمران را

خدنگ غمزه اش دارد به گردن خون بسیاری***کشد هر لحظه با این هم به عاشق تیغ مژگان را

و یا در این باره می سراید:

برون از پرده می آرد بت ما روی زیبا را***کند آشفته چون زلفش دل عشاق شیدا را

کسی عاشق بود ای دل به حسن یار لیلی وش***که چون مجنون توان کردن مکان خویش صحرا را

در این دزفول .............. (1)***(2) ........ توان دیدن به عالم عشق سودا را

نسیم آباد او دارد هوای روضه جنت***غنیمت دان برو آنجا که خوش جائیست دلها را

صفای آب شیرینش زند صد طعنه بر گوهر***عیان از وی توان دیدن ید بیضای موسی را

لب شیرین دلداری که می بینم ز خوبانش***شکر داده است پنداری سمرقند و بخارا را

قدش چون سرو و موزونی به حد اعتدال آمد***بغیر از او به رعنایی ندیدم هیچ بالا را

ص: 137

شود دزفول هندوستان فرنگی مذهب و ایمان***اگر بگشاید آن دلبر سر زلف سمن سا را

کند از کشته صد پشته به تیر غمزه جادو***معاذ الله که بگشاید چه نرگس چشم شهلا را

دمی بی فکر دیدارش دل کاشف نمی باشد***ولی آن بی وفا هرگز نپرسد حالت ما را (1).

خلاصه، پس از یک مسافرت طولانی که شهرتی کافی یافته بود به دزفول برگشته و تا پایان عمر به ارشاد خلق پرداخته است (2).

معارضین کاشف: کاشف در دورانی زندگی می کرد که دولت قاجاریه بطور کامل به طرفداری از اهل ظاهر جهت گیری سیاسی نموده و حتی در مقابل آنان تسلیم محض بود. درویش کشی های شاهزاده محمد علی میرزا دولتشاه، اطاعت کامل فتحعلیشاه و محمد شاه از فقها، و زمامداری کسانی مانند حاج میرزا آقاسی شواهد قابل ذکر از این مقوله هستند. بنابراین این در کشوری که شاه به جانبداری از فقها در ولایتی خلیفه و مرشد وقت را مورد سخط قرار دهد و مصادره نماید (3)

ص: 138

و در ناحیه ای فقیهی کامل (1) حدود شرعی را اجر کند و بدین سبب درویشی چند به قتل رسند، بی شک عارفی هر چند محو در جمال پروردگار باشد، باز گوشه ای از عقایدش با مخالفت هایی روبرو میگردد. ملاحظه بفرمایید: مرحوم کاشف آفریدگار خویش را معشوق حقیقی می داند و پس از آن به چهارده معصوم عشق می ورزد، چنانکه می فرماید:

مرا عشق است بس با ذات یکتا***پس آنگه هست با آن چهارده تا

و همچنین گوید:

خدا و چهارده کاشف مرا بس***که میدانند ایشان مذهبم را

اما برای معبود یکتا، به مظهری در بشر قائل است، چنانکه در مطلع غزلی سروده:

هر کس عیان بدیده است این مظهر خدا را***در عشق او ملامت هرگز نکرده ما را

ص: 139

و بخشی از مسافرتها و اشعار و نامه های مرحوم کاشف مربوط به همین مظاهر است؛ البته با این روش متعهدّین به حفظ ظواهر چه در خوزستان و چه در سایر ایالات ایران با او معاوضه نموده اند، و این مطلب در آثارش منعکس گشته، آنجا که می فرماید:

مدعی اصرار دارد در خصوص ترک عشق***راه حق این است آن بیچاره گمراه من است

و یا:

روی ایشان وجه باقی باقی با خدا خواهند بود***شیخ و مُلّا زین سخن باشد مکدر یا ملیک

و گاهی از رفتار این گروه سخت آزرده شده که گوید:

برو زاهد گرفتاری به ظلمت***ندیدی در دلت نور یقین را

و یا:

آنقدر خائف نیم از شرّ ابلیس لعین***کز وجود ناپسند زاهد خامی مرا

و در مقام طعن به ایشان گفته است:

زاهد مغرور خود بین غرق بحر شهوت است***بهر عقبی سهل کاری تارک دنیا شده است

نیست پُر کار بزرگی آنکه از شوق نعیم***تا رسد بر حور جنّت طالب عُقبی شده است

و یا:

همه طاعت زاهد بهر این است***بدامان حوران به محشر نشیند

ص: 140

و گاهی ایشان را می ترساند تا دست از مخالفت بردارند، آنجا که گوید:

برو زاهد که هستی هیمه خشک***دل پر آتش من بی شرر نیست

اما باید چنین داوری نمود که حقیقت کاشف را باید از غزل ذیل و بخصوص آخرین بیت آن شناخت که می فرماید:

ای خون دل از دیده ز هجر تو روانه***بر تیر نگاهت تن من گشته نشانه

هر جا نگرم حسن تو پیداست ز خوبان***خوبان همه عاشق به تو ای یار یگانه

بر مرغ دلم دام نمودی سر زلف***خال تو به رخ گشته در این دام چه دانه

هستی تو اظهر بود از هستی اشیاء***در دیده عشاّق وجود تو بهانه

هر دیده که روی تو ندیده است بکونین***خفّاش صفت ضعف بصر کرده بهانه

دوشم گذر افتاد سوی دیر خرابات***دیدم همه در وجد و سما ند و ترانه

دیدم به کف مغبچگان ساغر وحدت***زیشان طلبیدم می گلرنگ شبانه

گفتند برو نیست نصیب تو از این می***چون نیست دلت خالی از آن عشق یگانه

بگریستم از این غم ناقابل فیضم***کردند ترحّم به من از چنگ و چغانه

دادند به من جرعه می از کف ساقی***کردند مرا جانب میخانه روانه

ص: 141

مستغرق عشق تو شدن بحر محیط است***این بحر ندارد بخدا هیچ کرانه

کاشف اگرش رو به سوی کعبه نماید***مقصود از این خانه بود صاحب خانه (1)

مقام کاشف: صرفنظر از معاندانی که همیشه بر سر راه متفکران بزرگ از این دشمنان پیدا می شوند و نمی توانند اندیشه های آنانرا درک کنند (و مرحوم کاشف نیز از این دشمنان ایمن نبوده است)، ایشان در زمان خود از حسن قبول کامل برخوردار بوده است. هنوز همشهریان او داستانهای فراوان از کراماتش نقل می کنند و خوارق عادات بسیار به او نسبت می دهند. ما از ذکر چنین مطالبی صرفنظر می کنیم زیرا مقام معنوی این عارف ربانی بلندتر از آنست که به چنین داستانهایی نیازمند باشد. این مقولات اگر چه کمال ارادت مردم عادی کوچه و بازار را به ایشان نشان می دهد ولی به هر حال گویای این حقیقت است که خورشید شخصیت کاشف آن چنان پر فروغ است که دیدگان عادی تاب و تحمل آنرا ندارد و باید تصویری مجازی از آن برای خود بسازد.

امّا از خواص: ایشان مریدان و شاگردان بسیاری داشته و با بزرگترین رجال عهد خود که نهایت احترام را در حق او داشته اند مکاتبه و مراوده داشته که ذیلاً به شمه ای از آن می پردازیم:

حاج زین العابدین شیروانی که از معاصرین مرحوم کاشف بوده در کتاب بستان السیاحه در گلشن هشتم ذیل (دزفول) می نویسد:

ص: 142

«از مردان صاحب حال و فضل و کمال دزفول یکی سید صدرالدین است که سیدی عالیقدر و منشرح الصدر و جامع علوم ظاهری و باطنی و کمالات صوری و معنوی است...».

خود مرحوم کاشف در نامه ای (1) نگاشته:

«این حقیر جمع کثیری از عراق و فارس و خوزستان و کردستان براه خیر آورده ام».

مرحوم سید صدرالدین ظهیر الاسلام زاده (2) در این باره نگاشته اند:

«درجه زهد، قناعت، مناعت، کثرت عبادت (3) و استجابت دعوت کاشف در اندک زمانی چندان اشتهار یافت که ... حکام دوره فتحعلیشاه و محمد شاه در این راه رضایش می کوشیدند (4) و تمام شفاعات او را با افتخار می پذیرفتند، کاشف تمام عمر را یا به رفع ظلم امراء ستمگر و جلوگیری از اشخاص ستمکار و کمک از ضعفا و فقرا صرف کرده یا با استکتاب و تصنیف و تألیف پرداخته و به راستی قوه قلم غریبی داشته است» (5).

ص: 143

اشعار و آثار کاشف: با آنکه مرحوم ظهر الاسلام زاده تعداد اشعار کاشف را متجاوز از یکصد هزار بیت دانسته و می نویسد:

«اشعارش شامل مطالب توحیدی و ادبی است و در اغلب مسودات اشعارش یک کلمه حک و اصلاح نیست و مرتبه سرشاری طبعش را می توان از این فهمید».

اما نگارنده فقط قریب بیست و نه هزار بیت از آن مرحوم در کتبی که بدستم رسیده دیده و خوانده ام ولی از دیدن مطلعهایی که کاشف آنها را تضمین نموده توان گفتار مرحوم ظهیر الاسلام زاده را پذیرفت.

کاشف به اشعار خود که زادگان طبع وقاد او هستند می نازد و در برابر رقبایی که او را برای نماندن فرزند با زبان آزاد می داده اند، می فرماید:

دُرهای نظم من هر یک بود طفلی رشید***کاشف مسکین مگو لَم یعقب و ابتر شده است

ذیلاً چند غزل از آن مرحوم ثبت نموده و پس از آن به ذکر آثارش می پردازیم:

غزل اول

اگر بینم رخ آن نازنین را***قرین جان و یار بی قرین را

چنان از خلوت آیم مست و واله***برم از یاد صوفی اربعین را

کشم در عین کثرت هوی وحدت***کنم شیدا دل خلوت نشین را

اگر دستم رسد بر گردن یار***کنم عرش برین فرش زمین را

ص: 144

جهنم را کنم سرد و سلامت***کشم بر وی چه آه آتشین را

اگر گویم دمی از سوز هجرش***زنم آتش همه خلد برین را

بدیدم یار خود در آستینم***فشاندم چون بکونین آستین را

چه دیدم خویش را حق الیقینم***گذشتم رتبه عین الیقین را

چنان دلبسته ام بر زلف و رویش***مپرس از من حدیث کفر و دین را

سرشک و آهم از مه تا به ماهیست***کنم پر آب و آتش آن و این را

مگو با زاهد بیچاره از عشق***ندیده عارض آن مه جبین را

کجا نوشیده از لعل بتان می***چه داند ذوق و طعم انگبین را

غلط گفتم چنین تشبیه بیجا است***کجا جان میرسد جان آفرین را

مگو او اقرب از حبل الورید است***به پیش آنکه دارد دوربین را

چشیدم باده اش با ذوق عرفان***چه دیدم محو عشقش ماء وطین را

ز عشقش گر گشایم بال همّت***نمایم محو خود روح الامین را

ندارم آرزویی در دو عالم***بغیر از نوش لعل نازنین را

برو کاشف تو در عین وصالی***ز هجر او مگو قلب حزین را

غزل دوّم

به دل مهر ترا گر جا نمی کردم چه می کردم***ز عشقت گر غمی پیدا نمیکردم چه می کردم

اگر رخسار نیکویت نمی دیدم چه می دیدم***وگر با زلف تو سودا نمی کردم چه می کردم

اگر دل را به عشق تو نمی بردم چه می بردم***وگر خود را چنین رسوا نمی کردم چه می کردم

اگر محبوبی همچون تو نمی جستم چه می جستم***وگر دل در غمت شیدا نمی کردم چه می کردم

اگر شب قصه زلفت نمی گفتم چه می گفتم***وگر صبح از رخ زیبا نمی کردم چه می کردم

به گرد شمع رخسارت نمی گشتم چه می گشتم***فدا، جان بَر قد رعنا نمی کردم چه می کردم

به دل عقد محبت را نمیبستم چه می بستم***ز وصلت این گره را وا نمی کردم چه می کردم

دل کاشف ز هجرانت نمی رستم چه می رستم***به زلف مسکن و مأوا نمی کردم چه می کردم

ص: 145

غزل سوم

تا قبای عشق خود را دوخت بر بالای ما***آتشی زد بر تن و جان سوخت سر تا پای ما

نیستی چون موسی عمران بر او اَرنی مگو***این مقام انس باشد نیست آنجا جای ما

چهره گلگون کرده ام از خون دل در عشق تو***می توان احوال دل را یافت از سیمای ما

از غم هجر جمالت ای صنم دل خون شدیم***شاهدی بهتر کجا از چشم خون پالای ما

زاهد از میخانه عشاق هستی بی خبر***از چه یابی همچه مستان لذت صهبای ما

دیدن روی تو ما را بهتر از حور و قصور***چون وصالت پیش دل شد جنت اعلای ما

التفاتی گر نمایی از دو عالم بگذرم***بیش از این باشد ز عشقت همت والای ما

وادی عشق تو اوسع از زمین و آسمان***صد چه مجنون گم شود در گوشه صحرای ما

در دل ما ریختی از عشق خود بحر محیط***هر دو عالم قطره ای در جنب این دریای ما

ما تهی دستیم در بازار عشق روی تو***حسن یوسف پر بها کی میشود سودای ما

حلقه زلف تو ما را بسته در زنجیر عشق***تا پریشان حال گردد این دل شیدای ما

گویم ارنی تا جواب «لن ترانی» بشنوم***هرچه گوید خوش بود آن دلبر یکتای ما

گشته بد نام تو کاشف در میان جمله خلق***هیچ می پرسی چه شد آن عاشق رسوای ما؟

غزل چهارم

به یک جلوه حسن، دل بر مرا***بکن بیحود از هست دلبر مرا

به فرق شهان تاج زرین بنه***چه مجنون شکن کاسه سر مرا

تو ای ظاهر و مظهر از کائنات***بغیر از رخت نیست منظر مرا

چه آب حیاتم بود وصل تو*** لبت سلسبیل است و کوثر مرا

ز کونین اگر بگذرد نفس من*** شود هر دو عالم مسخّر مرا

ز مژگان رگ دل اگر می زنی***چه حاجت بفسّاد و نشتر مرا

ص: 146

خبر میدهد از غم عشق تو***لب خشک با دیده تر مرا

حرام است جز قد و قامتت***نگه سوی شمشماد و عرعر مرا

دل کاشف خسته جویای وصل***دهی وعده آن به محشر مرا

غزل پنجم

در این غزل حالت تسلیم و رضای مطلق عارفانه ای پیداست:

اگر سرما کند سرما خوش آمد***وگر گرما کند گرما خوش آمد

اگر صحرا کند مجنون اویم***وگر دریا کند دریا خوش آمد

به عالم هر چه میبینی که زشت است***بگو زیباست آن زیبا خوش آمد

اگر عاقل کند عاقل چه نیکوست***وگر شیدا کند شیدا خوش آمد

به هر جایی که بینی جلوه دوست***اگر دوزخ بود کانجا خوش آمد

اگر پستت کند پستی نکو دان***.گر بالا کند بالا خوش آمد

اگر در سر کند چون درد زلفش***بگو سودا است این سودا خوش آمد

اگر روزت کند روشن بگو خوب***وگر شبها کند شبها خوش آمد

اگر دُرد مِیت بدهد چه صافیست***وگر اصفا دهد اصفا خوش آمد

اگر مرگت دهد نیکوست نیکو***وگر احیا کند احیا خوش آمد

درون دل نماید منزل خویش***اگر با ما وگر بی ما خوش آمد

اگر کاشف کند خوشنام زیباست***وگر رسوا کند رسوا خوش آمد

آثار مرحوم کاشف:

با آنکه برخی از نویسندگان شرح حال مرحوم کاشف (نامشان در صحیفه های بعد خواهد آمد)، کتب این عارف بزرگوار را بین پنجاه تا یکصد

ص: 147

مجلد، در علوم مختلفه از: توحید، حکمت، ادعیه و منطق می دانند اما تا تمام کتب دیده نشود، ذکر تعداد و طبقه بندی آنها علمی نیست، لذا فعلاً از این داوری میگذرم.

در تاریخ شانزدهم تیرماه 1332 هجری خورشیدی (مطابق شوال سال 1372 هجری قمری) که مشغول مطالعه دیوانی از مرحوم کاشف بودم، قطعه کاغذی در میان کتاب دیدم که بر آن پس از ذکر تاریخ دقیق فوت کاشف نوشته بود: «تألیفات کاشف نقل از خط عارف 1258»-. به عقیده نگارنده این صورت که فقط شامل نام کتابها (آنهم به اختصار) در همان سال درگذشت مرحوم کاشف بوسیله برادرش مرحوم سید محمد علی عارف تهیه شده و معتبر است. ذیلاً بدون ترتیب آن کاغذ به ذکر کتابها می پردازد و اطلاعات خود را بر آن می افزاید:

1- مکاتیب- مجموعه ای از نامه های مرحوم کاشف نزد فاضل ارجمند آقا سید محمد جزایری در نجف، موجود است که شامل 86 نامه است بدینقرار: دو نامه برای شیخ علی میرزا (1)، هشت نامه برای مادر شیخ علی

ص: 148

میرزا و هفتاد و شش نامه برای برادرش آقا سید محمد علی عارف. متأسفانه در هیچ نامه ای تاریخ سال نوشته نشده ولی اغلب محل نوشته نامه از سیاق عبارت بدست می آید. این مجموعه چنین آغاز می گردد:

«این مکتوبی است که مسوّده آنرا مرحوم جنّت مکان جناب قطب العارفین آقا سید صدرالدین اعلی الله مقامه العالی نوشته اند، با خوی خود آقا سید محمد علی داده اند که از روی آن بمرحوم شیخ علی میرزا بنویسد. از نامه های فوق الذکر فقط یکی عربی است، و چون تاکنون نمونه هایی از نوشته های فارسی آن مرحوم در خلال این سطور گنجانیده شده، ذیلاً آن نامه عربی نگاشته می شود:

«یا اخی و اعزّ من روحی اکتم سرّی فاستمع لما اتلوا علیک انی قد صرت من المجذوبین مفارقاً من البین میانیا عن الاین لا یعرف الشین من الزین متفرقاً فی بحر بجذبه من جذب بابا الرحمن توازی عمل الثقلین و صلت بالاصل و فصلت من الفصل و خلعت النعلین و ترکت اخافقین و فرغت من الثقلین و فرغت من الطبع و الرین قد تجلی سلطان حق الحقیقه علی شجره

ص: 149

طور قلبی و فؤادی و یشاهدنی ظهور یوم ینادی المنادی فاین ابناء الملوک من هذه اللذﮤ الباقیه قد اسکرنی خمر محبته و وداده من کؤس السرائقه و تلالا، انوار جماله فی مرات روحی لیلاً و نهاراً ولو ترانی لقت اری السکارا و ما هو بسکارا قد اخذ المعشوق بمجامع نفسی و روحی و ملاء صدری من محبته حتّی صار واحدا متحداً قبضی و فتوحی اَه: اَه: من غفله النائمین و من رقدﮤ المحجوبین یا اخی لا تزعم انی معک متکلم و ناطق و لا تقل انک کاذب بل الصادق حسبک و السماء و الطارق و خفت علیک الزلق و لم ار فیک الاطلاق من المضاف المطلق لذلک اخذک عنان الکلام من هذا المرام و علیک السلام من الملک المعشوق العلام الذی ملک و جلس فی عین قلبی و قلب عینی بما لا یصل الیه الافهام و لا یمکن التکلم بحقیقته عند الخاص و العام

عزیز برادر سخن از این عالم که نامش عالم گذاشته اند بجبر طبیعت میگویم ........... حقیر را بسمت معبود میکشند که از این سوی کشندم که از آن سوی برندم والسلام علیکم و علی من اتبع الهدی».

از مطالعه نامه ها، خواننده، صداقت، صراحت لهجه، امر بمعروف و نهی از منکر و کمک به دیگران و بالاخره آن روح بزرگ همراه با عزت نفس را درک می کند، با آنکه پیر و بیمار است، روح عالی دارد، پیوسته در کار است، با آنکه علاقمند به داشتن وقت بیشتری است و مردم مادّی او را معذب می داشته اند، باز هم وقت را با تدوین کتب او علاقه پیدا می کند که بیشتر با او مأنوس باشد، زیرا آنچه هست همان است که در خلال سطور جلوه می کند.

در صحیفه 398 که صفحه آخر کتاب است، چنین ثبت شده:

«تمّت بید المذنب الجانی ابن حسنی کاتب اسماعیل الدزفولی فی تاریخ دوازدهم شهر ذوالقعده الحرام سنه 1284 هزار و دویست و هشتاد و چهار».

2- دیوان کلیات قدیم- در آغاز مرداد ماه سال 1332 هجری خورشیدی (11 ذیقعده 1372 هجری قمری) بوسیله آقای حاج سید محمد

ص: 150

منزوی دزفولی، این کتاب به دستم رسید، که به طول سی و نیم (5/30) و عرض بیست (20) سانتیمتر بود، در صفحه نخست این کتاب که گویی صفحه نخست آن مفقود شده، پایان نعت نبی (ص) و مدح حضرت علی (ع) دیده می شود و پس از آن چنین می نویسد:

«اما بعد بر دیده مهر تنویر اهل بینش و صفا و بر الواح زاکیه قلوب صاحبان نور و ضیا چنین می نگارد که راقم این کلمات و منشی این آیات خادم علمای ربانی و عرفانی سبحانی تشنه زلال سرچشمه توحید طالب خضر حیات جاوید عندلیب گلشن قّل اِدعوا الرحمن پروانه شمع وَ لِمن خافَ مَقامَ رَبّه جَنتّان آتش سوز عشق قَد اَفلح مَن تزکی قمری سرور اَلَّذین جاهدوا فینا گداخته بوته نارُ اللهِ الموُقَدَه جان باخته وَیل لِکُلِّ هُمَزَﮤ طالب گنج اِنَّ من العلم کهیئه مکنون شمع سوخته صبح و ما یعقلها اِلّا العالمون صدر الدین بن محمد باقر الموسوی الدزفولی عفی الله عن جرائمهما بلطفه الخفی ...».

و بعد از معرفی خود و ثبت نسبت خویش مطالعی از دیگر شهرا چون قاسمی، محوی، عرفی، حافظ، صفی و صائب در نظر گرفته و مسمط یا قصیده یا غزل سروده که رویهم 2287 بیت است. و در پایان در صحیفه 176 چنین ثبت شده:

«تمّت بعض المقدمات من هذا الدیوان فی یوم السبت رابع عشر شهر ربیع الثانی من شهور عام واحد و مأتین و الف من هجرﮤ سید الانبیاء و الاولیاء علیه و آله صلوات و برکات من خالق الارض و السماء علی ید مذنب العاصی کاشف عیوب نفسه للنواصی خادم علماء الراسخین و تراب نعال اقدام العارفین ابن محمد باقر الموسوی الدزفولی صدرالدین حشره الله یوم القیمه مع سید المرسلین و الائمه المعصومین آمین یا رب العالمین».

و بعدها پس از مرگ کاشف، برادرش سید محمد علی عارف قطعاتی را که سابق از قلم افتاده بر آن کتاب افزوده که مجموع ابیات کتاب حاضر رویهم 8213 بیت شده و در پایان آن نگاشته اند:

ص: 151

«اینست تتمه های اشعاری که مرحوم جناب مولایی قطب العارفین آقا سید صدرالدین اعلی الله تعالی مقامه العالی در جواب شعرا و عارفین دیگر فرموده اند و چون بعد از رحلت آنجناب مستطاب از این دار فانی بسرای باقی کمترین العبد الجانی محمد علی الموسوی ملاحظه آنها کرده و در فکر و صدد جمع آنها بر آمده نسیاناً ترتیب آن اوراق مسوّده ها بقسمی که در بخچها (1) آنجناب قرار داده بودند و نشانه هم باسمهم نداشتند و فراموش آنجناب شده بود که علامتی بگذارند بهم خورده شدند ندانستم که هر یک از تتمه دیوان اشعار آن شعرا کدامست لهذا تمام تتمها را بترتیب حروف هجا یکجا گفتیم که کاتب آنها را نوشته است که مضبوط باشند در یک مجلد آن جوابها با تتمهای آنها تا خود و طالبان از آنها مستفیض بشویم و بناء آنجناب معّلا القاب قطب الاقطاب عارف آگاه و کاشف اسرار الله در نوشتن منظومات شریفه عالیه و واردات غیبیه الهیه سرکار فیض آثار خود آنعالی جناب چه بدون جواب که فرموده اند و چه آنچه در جواب اشعار شعرا و دیوانهای عرفا فرموده اند و در تحقیقات معارف و حقایق را در رشته نظم درآورده اند باین طرز و طریق بوده است که در نیم ورق کاغذ شش مطلع غزلها را در نظر شریف داشتند می نوشتند اولاً و ثانیاً رجوع میفرمودند» (در پاورقی کلمه «و تمام» دیده می شود) و کتاب به انتها می رسد یعنی واضح است که لااقل از آن صفحه ای مفقود شده است.

3- دیوان جدید- این کتاب که بطول سی و به عرض بیست و یک سانتیمتر است در تاریخ 18 تیر ماه سال 1332 خورشیدی (28 شوال المکرم سال 1372 هجری قمری) بوسیله نوادگان برادری مرحوم کاشف یعنی آقا سید محمد رضا و آقا سید محمد طاهر (کاشف پور) به دستم رسید. چون همه همه غزلیات آن را خود مرحوم کاشف سروده و تضمین در آن نیست و از جوانی بحثی نرفته باید «دیوان جدید» باشد. تاریخ ختم کتاب نیز گواه این

ص: 152

مطلب است.

در آغاز این کتاب چنین نوشته شده:

«هذا دیوان واردات الغیبیه من کلام مولانا حضرت کاشف اسرار الالهیّه. جناب مستطاب قطب العارفین و قدرﮤ العاشقین و زبدﮤ الکاملین الواصلین السید صدرالدین اعلی الله مقامه العالی فی اعلا علییین بحق محمد و آله الطیبین:

باب حرف الالف***بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین

اگر بینم رخ آن نازنین را***قرین جان و یار بی قرین را»

این کتاب شامل 1528 غزل است که با رعایت قافیه بترتیب حروف الفباء تنظیم گردیده و 16 قصیده که رویهم از غزل و قصیده مرکب از 20338 بیت است. و در حاشیه صحیفه آخر (صفحه 1022) نوشته شده:

«تمت الدیوان و القصاید المبارکه الشریفه للاخ الاعز الاکرم المعظم حضرت قطب الاقطاب و سند الاطیاب خاتم العارفین و تاج العاشقین و قدرﮤ المحققین و زبدﮤ الواصلین و الکاملین العالم العامل و الولی الکامل و المرشد الباذل جناب مولانا قطب العارفین و مقتدانا السید السند و الموالی المعتمد صدر الملّه و الدین اطال الله تعالی بقاه و عمره و فیضه السهامی و ادام الله ظله العالی علی الادانی و الاغانی بحق النبی و الولی و مد الله فیضه للطالبین السالکین السایرین من العارفین الی یوم الدین بجاه محمد و آله الطیبین فی منزل جنابه المسمی به «سه در» من بلده دزفول صانها الله عن الزوال والا فول بحق الرسول و آل الرسول بید الحقیر الجانی ابن محمد باقر الموسوی الدزفدلی محمد علی غفرالله عنهما بالنبی والولی فی یوم الاثنین خمسه عشر فی شهر ذی الحجّه الحرام سنه 1245 الحمد لله علی اتمامه و الصلوﮤ علی محمد و آله واسئل الدعا من الناظرین و الطالبین».

ناگفته نماند که کلمه باقر در اسم پدر مرحوم سید محمد علی با خطی ریزتر و قرمز نوشته است در حالی که نام با خط سیاه است

ص: 153

4- منتخب دیوان قدیم- در تاریخ سی ام تیر ماه 1332 هجری خورشیدی (9 ذیقعده سال 1372 هجری قمری) کتاب شعر فوق، متعلق به آقای حاج سید محمد منزوی دزفولی، نزد آقا سید محمد باقر نقیب دزفولی دیدم، طول آن سی و یک و عرض آن بیست و یک و نیم سانتیمتر بود.

این کتاب چنین آغاز شده:

«هو المعین و المفیض یا علی مدد***بسم الله الرحمن الرحیم و به ثقتی:

هر گه کند تجلی رخسار با صفا را***حیران خود نماید عشاق بینوا را».

این کتاب شامل چند بخش است: 1- از صحیفه نخست تا صفحه 95 متضمن 149 غزل که از نظر قافیه بترتیب حروف الفباء مرتب شده – چیزی که در این غزلیات توجه خواننده را جلب می نماید اینست که در هر غزل حرف «ع» کنار یکی از ابیات دیده می شود که رویهمرفته از خواندن مجموع غزلیات با این قرائن که در حاشیه صحیفه های 22 و 46، کلمه «عارف» دیده می شود، چنین استنباط می گردد که مرحوم عارف منتخبی از اشعار مرحوم سید صدرالدین ترتیب داده و خود آنها را کامل ساخته باینمعنی که گاهی از یک غزل فقط یک بیت از عارف است و بعضی اوقات بیت اول از سید محمد علی عارف و چند بیت از کاشف و سپس چند بیت دیگر از عارف دیده می شود، و بالاخره بجایی میرسیم که در برخی غزل ها فقط مطلع از کاشف است. و گاهی برای یک مطلع مرحوم کاشف سه غزل از عارف می بینیم. و از این بیت که:

از آن روزی که «کاشف» رفت سوی روضه رضوان***کند «عارف» فغان دائم که من بیت الحزون دارم

چنین بر می آید که این کتاب پس از فوت مرحوم کاشف فراهم آمده و در این بخش ظاهراً 381 بیت از کاشف و 965 بیت از عارف ثبت شده که

ص: 154

او نیز در همه غزلها «کاشف» تخلص نموده: باید گفت که مرحوم عارف فقط در این بخش شرکت کرده و در قسمتهای ذیل الذکر دخالتی ندارد: پس از قسمت فوق: منتخب «چند بیتی» از اشعار کاشف آغاز می گردد که بی شک از حیث قافیه بترتیب الفبا مرتب بوده، ولی فعلاً از قسمتی از بحر «دم» ببعد دیده می شود، به عبارت دیگر فقط 4 صحیفه از این بخش موجود است.

پس از آن بخش سه و دو بیتی است که باز هم به ترتیب قبل مرتب و موجود است و سی و نه صحیفه را فرا گرفته. سپس از صحیفه 138 تا 450 (یعنی پایان کتاب) یک بیتی است که بترتیب قافیه مرتب شده فقط از صحیفه 426 و آخر کتاب اندکی مفقود شده، ولی بنظر می رسد که این نقصان باید ناچیز باشد- بنابراین بعید نیست که این کتاب همان کتاب منتخب دیوان قدیم باشد.

5- مصباح العارفین- این کتاب با مقدمه ای در شرح حال مرحوم کاشف، با استفاده از مقاله «شعرای دزفول» در مجله ارمغان که ذکر آن رفت، و فرمایشات شادروان حضرت مستطاب فخر الافاضل قدوﮤ الاماثل ذی المناقب و الفضائل السید السند جناب آقای آقا سید علی سیدی دزفولی (ره) بوسیله جناب آقای سید عیسی صافی، در چاپخانه صافی، در سال 1336 در اهواز به چاپ رسیده است.

فهرست مطالب این کتاب چنین است: پس از مقدمه، باب اول: بیان توبه. باب دوم: بیان ایمان. باب سیم: بیان معرفت. باب چهارم: بیان طریقه عبادت کردن. باب پنجم: در بیان طلب و حال طالب. باب ششم: بیان ترک غفلت و حال غافل. باب هفتم: بیان خودشناسی. باب هشتم: بیان عجز و فروتنی. باب نهم: باب سیر و سلوک. باب دهم: بیان فقر و درویشی. باب

ص: 155

یازدهم: بیان طریقه ریاضت و کیفیت آن. باب دوازدهم: متابعت شریعت مصطفوی و ولایت ائمه اثنی عشری. باب سیزدهم: بیان محبت. باب چهاردهم: بیان عشق و مراتب آن بر سبیل اجمال. باب پانزدهم: بیان حال مرشد و مرید. باب شانزدهم: بیان حال صوفی. باب هفدهم: بیان سماع و معنی آن. باب هجدهم: بیان معنی تفکر. باب نوزدهم: بیان رضا و تسلیم. باب بیستم: بیان مشیت و ارداه. باب بیست و یکم: بیان نفی جبر و تفویض و اثبات امر بین الامرین. باب بیست و دوم: بیان فناء عارف در ذات احدیت و معنی آن. باب بیست و سوم: بیان توکل و حال متوکلی. باب بیست و چهارم: بیان معنی صبر و حال صابران. باب بیست و پنجم: بیان ترک شهوت و خمولی. باب بیست و ششم: بیان صدق. باب بیست و هفتم: بیان خوف. باب بیست و هشتم: بیان رجاء. باب بیست و نهم: بیان یقین. باب سی ام: بیان اخلاص. باب سی و یکم: بیان زهد. باب سی و دوم بیان شکر. باب سی و سوم: بیان محاسبه نفس و مراقبت او. باب سی و چهارم: بیان معنی صبر و حال صابران. باب سی و پنجم: بیان جوع. باب سی و ششم: بیان سهر و آن معنی بیداری است از خواب. باب سی و هفتم: بیان عزلت. باب سی و هشتم: بیان ذکر. باب سی و نهم: بیان اتحاد. باب چهلم: بیان توحید و مراتب آن- در یکصد و چهل و یک صحیفه و چنین آغاز می گردد:

«بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله الذی خلق الانسان و لم یک شیئا و اوضح للساکلین مراتب العلیا و الصلوﮤ علی من نور السموات و الارض محمد المصطفی (ص) من الانبیا و آله مصابیح العارفین و اذهب عنهم کل الرجس و طهرهم تطهیرا- حمد بیحد و درود بیعد پادشاهی را سزاست که دیده دلها از نور هدایت او بی رمد و ثنای نامعدود و صفات محمود الهی را رواست که هر ذرّه از پرتو وجود او موجودانّه غفور ودود و حمد نامتناهی سزاوار پادشاهیکه بشئونات مختلفه جلوه گر و از ادراک و فهم بشری و ملکی برتر و از کثرت ظهور در خفای خویش مستتر- شعر:

ص: 156

ای گشته نهان ز غایت پیدائی***عین همه عالمی ز بس یکتائی

زان بیشتری که در عبارت گنجی***زان پاکتری که در اشارت آئی»

در آخرین قسمت کتاب چنین به نظر میرسد:

«تمت هذه الرساله الوجیره علی ید مؤلفه الراجی الی عفو ملک المنان المعلی صدرالدین ابن محمد باقر الموسوی الدزفولی فی سنه تسع و تسعین و مائه بعد الف من هجره النبویه علی صاحبها افضل الصلوﮤ و اکمل التحیات فی یوم الثللاثاء سادس شهر ذی حجه الحرام- 1199».

6- معراج المؤمنین- نسخه خطی این کتاب در کتابخانه مرحوم حاج سید اسدالله طبیب «گوشه گیر» بن سید حسن، موجود بوده، و ظاهراً در سال 1326 هجری خورشیدی، به همت آقای سید موسی عالمشاه، ب مناسبت نخستین سال فوت مرحوم حاج سید اسد الله گوشه گیر در کتابی بطول و عرض 11×17 سانتیمتر بچاپ رسیده است- 22 صحیفه محتویات کتاب اینست:

ص 1: نام کتاب و مؤلف و ناشر.

ص 2 تا ص 10: مقاله ای تحت عنوان «کتابخانه گوشه دزفول» در شرح حال و آثار مرحوم کاشف، به قلم آقای دکتر سید موسی گوشه گیر «فرید».

از صحیفه 11 تا 21: کتاب معراج المؤمنین.

ص 22: شرح حال مرحوم حاج سید اسد الله طبیب.

7- مناهج الموحدین: در تاریخ شانزدهم شهر صفر المظفر سال یکهزار و سیصد و هفتاد و هشت هجری قمری (10/6/1337 هجری خورشیدی)، در دزفول نزد مرحوم سید محمد صادق پزشکی، این کتاب را دیدم

ص: 157

که به طول و عرض 5/15×22 سانتیمتر در حکمت و کلام و بعضی اصطلاحات عرفا است و چنین آغاز شده:

«هذا کتاب مناهج الموحدین من کلام حضرت قطب العارفین آقا سید صدرالدین اعلی الله مقامه فی اعلا علیین.

بسم الله الرحمن الرحیم

و بک اتوکل و منک استعین یا کریم الحمدلله الواحد الفرد المتعال المنزه فی الوهیه عن الشبه و الامثال....».

تا نویسد:

«اما بعد فیقول الحقیر المحتاج الی رحمه ربه العلی صدرالدین بن محمد باقر الموسوی الدزفولی غفر الله ذنوبهما و ستر بکرمه و لطفه عیوبهما انی قد صنفت فی علم الکلام رساله و جیزه بطریق ارباب القیل و المقال و الفت رساله اخری بطریق اهل العرفان و اصحاب الحال و فی الحقیقه لا یسیر السالک موحداً و لا یصل الی توحیده کما ینبغی الوصول الیه الّا بذوق السلیم و الشوق الکریم....».

تا نگارد:

«الباب الاول فی التوحید و فیه فصلان....».

و در صحیفه 55 نویسد:

«الفصل الثانی: فی اسمائه تعالی»

و در صحیفه 135 نوشته شده:

«الفصل الثالث: فی ذکر حجه الله علی خلقه و بیان شرف الانسان و مراتب النفس...».

و در صحیفه 338 مینویسد:

«الباب الخامس فی المعاد قال الله تعالی...».

این کتاب که 482 صحیفه و در هر صحیفه 15 سطر نوشته شده چنین پایان می یابد:

ص: 158

«قد تمت الرساله الوجیزه فی علم الاصول المسمی به مناهج الموحدین لارشاد کل العباد من السالکین. فی یوم الاحد ثالث عشر شهر ذی قعده الحرام علی ید مؤلفه الراجی الی رحمه ربه العلی صدرالدین ابن محمد باقر الموسوی الدزفولی حشرهما الله مع النبیین و الصدیقین و الشهداء و الصالحین و جعل له هذا الکتاب ذخیره فی یوم الدین بحق محمد و آله المعصومین و قد مضی من سنه الهجریه سبع و مئتان بعد الالف علی صاحبها افضل الصلوﮤ و اکمل التحیات اللّهم اغفرلی و لوالدی و لجمیع المؤمنین و المؤمنات کتبه العبد الاثیم تراب اقدام السادات ابن ابی القاسم الموسوی محمد رشید وقع الفراغ فی یوم الجمعه رابع عشر شهر ذی الجه الحرام سنه خمس و سبعین و مئتین الالف من الهجرﮤ النبویه المصطفویّه 1275».

8- امل المشتاقین- درباره تحقیق عشق و مراتب آن بطور مختصر تهیه شده (1)

9- منیه المحبین- در موضوع تحقیق عشق و مراتب آن مفصلاً نگاشته شده.

10- زبدﮤ المعارف- این کتاب جزء مجموعه متعلق به آقای شیخ محمد تقی بن مرحومه حجه الاسلام آقا شیخ محمد کاظم محیط بوده که بعداً درباره آن سخن خواهیم گفت. کتاب چنین آغاز شده:

«زبدﮤ المعارف فی شرح اشعار مولی العارف بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله الذی تجلی فی صوراعیان الممکنات لذاته بذاته و جعل ظهور

ص: 159

الافاق و الانفس من اول آیاته و الصلوﮤ علی سید الانبیاء مظهر اسمائه و صفاته محمد المصطفی من جمیع بریاته و آله مصابیح الهدی فی لیله الدجا الذین هم زبدﮤ المعارف فی الارضین و سمواته اما بعد بر ضمیر منیر مهر تنویر ارباب تحقیق و شاربان باده رحیق و مزاجه من تسنیم عیناً یشرب بها عباد الله و ساقیان بزم توفیق معروض میدارد که این حقیر کثیر التقصیر الغریق فی بحر العصیان الراجی الی عفو ملک المنان المستمسک بکرم العلی الجلی صدرالدین ابن محمد باقر الموسوی الدزفولی غفر الله ذنوبهما و ستر عیوبهما چون دید که بعضی از علمای ظاهر...».

و در آخر کتاب نوشته شده:

«اللهم اغفرلی و لوالدی و لجمیع اخوانی المؤمنین بحق محمد و آله الطیبین الطاهرین برحمتک یا ارحم الراحمین کتبه الحقیر الفقیر الکثیر التقصیر اضعف عباد الله و اقل خلق الله عبد الله بن محمد زمان الکرمانشاهی سنه 1210».

11- مصباح الذاکرین- این کتاب را جناب آقای سید عیسی صافی در بیست و نهم ذیقعده 1377 هجری قمری (28/3/1337 هجری خورشیدی) در اختیارم گذاشتند.

مقدﻣﮥً باید گفت که نسخه ایشان رونویسی از اصل است که با نظر آقای صافی مقدمه ای بر آن نوشته شده و پس از ذکر نام کتاب و مؤلف، مرحوم کاشف چنین آ؛ز سخن می نماید:

«بسم الله الرحمن الرحیم هو المستعان بر طالبان مهر و وفا می نگارد که چون غرض از خلقت عالم وجود آدم و مقصود از ایجاد موجودات ظهور کمالات الهیه بود در سرایات قلوب ایشان و غرض از ارسال رسل همین بوده که خلق را دعوت بسوی حق و رجوع کند بمبداء که بعد از انبیاء و اوصیاء صاحب دعوت بودند تا امر رسالت خاتم شد بسّید رسل و هادی سبل و بعد از آنحضرت باوصیاء او رسید که اول ایشان حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام و آخر

ص: 160

ایشان حضرت صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه است و اکنون حی است و از انظار غائب میباشد و چون آنحضرت بنابر حکمت و مصلحت چندی از نظر شیعیان و دوستان غائب گردید نائب عام او بنابر عقیده این حقیر اولیاء الله اند که صاحب علم شریعت و طریقت و حقیقت میباشند که هر یک از آنها در زمان خود قطب اند و هر کس طالب راه حق باشد باید که دست ارادت بدامن ایشان بزند هرگاه یکی از ایشان را بیابد و اگر چنانچه نیافت تفحص و تجسس کنند اگر رفتن از شهری بشهری و از کوهی بکوهی باشد بنابر حدیث شریف نبوی «اطلبوا العلم ولو کان بالصیّن» پای وصول از خدمت ایشان کوتاه ننمایند و بحکم من طلب شیئاً وجدّ وجدّ و من قرع باباً ولجّ ولجّ امید هست که هرگاه از اهل طلب باشد و صلاح در رسیدن بخدمت کاملی باشد هرگاه ممکن نشد که بخدمت کاملی برسد و با تفحص نیافت و یا نتوانست بشناسد در اینصورت کسی را طلب نماید که بخدمت کاملی رسیده باشد و یا طلب ارشاد نماید از کسی که بمرتبه کمال رسیده و بطریق شرع مطهّر با نفس مجاهده کرده باشد و با منافیات ظاهر شریعت مجاهده نموده باشد و مخالفتی در امر شرع انور از او سر نزده باشد و بینا باشد زیرا که راهزنان طریق علوی بسیارند مبادا او را فریب دهند و از راه راست بچاه ضلالت پرتاب کنند زیرا متشبّه باین گروه و اولیاء حق بسیارند و از حد و حصر بیرون و بسیار صاحب ذهن و فراست و مرد دانائی باید که حق تعالی او را از تسویلات شیطانی و فریب این قبیل راهزنان حفظ نماید و توفیق دهد که گوش بسخنان این گروه شیطان پرست حقیقت نما ندهد وگر نه در چاه ضلالت آن طالب بیچاره را سرنگون خواهند ساخت.

ای بسا ابلیس آدم رو که هست***پس بهر دستی نباید داد دست

«در اینموقع عده ای از سالکان راه طریقت و طالبان شراب حقیقت که همت ایشان همگی صرف بندگی و عبادت حقتعالی میشد و آنان را در راهنمائی براه حق ولی و مرشد کاملی نبود تا دست ارادت بدامنش زده باشند ناچار بعضی از آنان که در تفحص و جستجو بودند و شخصی را که بمرتبه بقاء بالله و مقام جمع الجمع رسیده باشد نیافتند و شائق و تشنه این امر بودند مجبور شدند بر حسب سلیقه خودشان بطوریکه در بعضی کتب مشایخ و بزرگان دیده بودند بریاضت مشغول

ص: 161

و خودسرانه کفّ نفس کرده و خود را در تعب مجاهده و عبادت بدون استاد و پیر کامل انداختند نظر باینکه این عمل بدون مرشد و مراد انجام میشد مثمر ثمر واقع نمیشد و عده دیگری در وادی ضلالت حیران و مضطّر و سرگردان گشته و نفهمیده بودند که راه کجا است و طریق سلوک در آن چگونه است دو سه نفر از این طالبان مذکور که فی الحقیقه طالب صادق و سالک شایق بودند بگمان اینکه این حقیر از این طایفه است و حال آن که خاک نعال آنان نمی توانم شد، چه جای آنکه از آنان باشم خواهش قلاووزی و راهنمائی نمودند هر چند حقیر ابا میکرد و پاسخ میدادم که مرا قابلیت این راهنمائی نیست اصرار آنان زیادتر میشد چون مبالغه و اصرار آنان را دیدم بخود گفتم هر چند ترا قابلیت ارشاد و راهنمائی این طریق نیست اما نظر باینکه این بیچارگان در وادی حیرت سرگردانند بقدریکه از دولت نفس مرشد کامل و ولی باذل قدوﮤ العارفین و زبدﮤ الواصلین سر حلقه اولیاء الله آقا محمد بید آبادی اصفهانی قدّس سرّه باجازه اذکاری که فرموده بودند و بنتیجه آن رسیده بودم لازم شد که این حیرت زدگانرا از این وادی برهانم بتوفیق حضرت حق و امداد روحانیت رسول اکرم (ص) و ائمه معصومین علیهم السلام و بعد بامداد نَفس مرشد کامل زیرا این حقیر را مطلقاً قابلیت هیچ امری نیست و آنچه یافته است آیات و احادیث در این طریقت همه از دولت آنان بوده و امیدوار است که مسبّب هدایت دیگران باشد زیرا آنچه میگوید از خود نمیگوید و اعتماد بر خود ندارد پس بنابراین لازم شد حقیر رساله مختصری در طریق ریاضت و مجاهده و آداب ذکر وضع و تدوین نماید و بیان سلوک در اربعین بطوریکه خاصه رای حقیر است که اگر سالکی باینطریق عمل کند مستفیض خواهد شد و از دستورات مشایخ بزرگ بی نیاز می گردد زیرا در این اوقات کسی از مشایخ بزر بهم نمیرسد مگر اشخاصی که از راه مکر و تلبیس ادعای کاملی و وارستگی میکنند و خود را جزو این طایفه قلمداد میکنند و حال آنکه صد هزار سال راه از این معنی و حقیقت دورند و از طُرق حقه مهجور و چون ذکر و خلوت نشستن آنان موقوف است بوجود مرشد و ولی کاملی که صاحب سلسله صحیحه باشد و بمقام اهل کمال رسیده باشد الحال در این گروه مذکور نیست و وجود ندارد و چنین شخصی که بتوان بدو اعتماد کرد و از هر لحاظ شرایط کمال در او

ص: 162

وجود داشته باشد نیست. بنابراین عمل کردن باینطریق که حقیر بیان کرده ام اولی وانسب است و انشاءالله هر کس از راه اخلاص و ارادات قلبی باین ترتیب عمل نماید امید میرود که بدرجه اولیاء الله برسد و از شراب سقیهم ربّهم شراباً طهورا جامها نوشد و این رساله مختصر مرسوم شد به «مصباح الذاکرین». و اسئل الله ان یوفقنی لا تمامها و العمل بها کانوا من السالکین و الله ولی المؤمنین».

پس از آن کتاب را بسه فصل تقسیم نموده و برای هر فصل شرحی وافی نگاشته.

اینست عنوان فصول:

«فصل اوّل: در آدابی که پیش از نشستن بخلوت برای سالک لازم است که بدان عمل کند و اعتقاد بدو داشته باشد».

«فصل دوم: در آداب خلوت نشستن و اربعین داشتن».

«فصل سوم: در بیان اذکار و آداب آن».

و در پایان رساله چنین نوشته:

«این بود مجمل و مختصری از آنچه در خاطر فاطر قاصر حقیر کثیر التقصیر صدرالدین محمد بن محمد باقر الموسوسی رسیده در تحقیق ذکر و طریق خلوت نشستن و اربعین داشتن بجهه برادران ایمانی و اخّلاء روحانی مسطور شد و الحمد لله علی اتمامها و الصلوﮤ و السلام علی محمد و آله خیر الانام. تمام شد این رساله مختصر».

در این کتاب به سالک توصیه شده که چهل روز (نه کم و بیش) خلوت نشیند و عبادات واجب را ترک نکند و از مستحبات نیز غفلت ننماید، هر بامداد قرآن و صحیفه سجادیه بخواند. طعام را چندان خورد که طاقت طاعت باقی باشد، اما یک ثلث تا دو سوم خوراک عادی خویش بیش نخورد. لباس خشن پوشد. نان جو، روغن زیتون و سرکه را بر سایر اغذیه برتری دهد، و در هر حال نان با چیزی که از دو جنس و بیشتر ترکیب یافته نخورد، در دو جا برای

ص: 163

دانستن مطالب بیشتر خواننده را به کتاب «هداﯾﮥ السالکین» خویش رهبری می نماید. اذکار ساده است، اما شرط اجرای آنرا اجازه خود یا نایب خود نگاشته اند.

***

در تاریخ 26 محرم سال 1378 هجری قمری (11 شهریور 1338 خورشیدی) رونوشتی از این کتاب خدمت حجه الاسلام حاج آقا سید فخرالدین فیض دزفولی دیدم که اینگونه شروع شده بود:

«بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله الذی جعل الذکر وسیله النیل قربه و کماله و وعد المجاهدین المرتاضین هداﯾﮥ الی سبیل وصاله و الصلوﮤ والسلام علی قاموس العلم و العرفان و مجمع الوجوب و الامکان محمد (ص) سید الانس و الجان و آله المعصومین من کل خطاء بالنص و البرهان و بعد ....».

تا نویسد:

«.... اما نظر باینکه اینها (دوستانی که تقاضای راهنمائی نموده اند). در وادی حیرت سرگردانند بقدریکه از دولت نفس مرشد کامل و ولی باذل قدوﮤ العارفین و زبدﮤ الواصلین سر حلقه اولیاء الله آقا محمد بید آبادی اصفهانی قدس الله سره باجازه ذکری فرموده بودند نتیجه آن رسیده بود لازم شد که این حسرت زدگان را از این وادی برهانیم...».

و در پایان این رساله نگاشته شده:

«این بود مجمل و مختصری از آنچه بخاطر فاطر حقیر التقصیر صدرالدین محمد باقر الموسوی الدزفولی رسیده در تحقیق ذکر و طریق خلوت نشستن و اربعین داشتن بجهه برادران ایمانی و اخلاء روحانی مسطور شد و الحمدلله علی اتمامها و الصلوه علی محمد و آله خیر انامه. تمت هذا الرساله بید اقل القاصر ... فخر الدین الموسوی فی یوم الثلثا ... من شهر ذیقعده

ص: 164

الحرام من شهور سنه 1337 سبعه و ثلاثین و مائه بعد الالف من الهجره النبویه».

12- هدایت السالکین- این کتاب یکی از مآخذ مرحوم ظهیر الاسلام زاده دزفولی، برای نوشتن مقاله «شعرای دزفول» در مجله ارمغان شماره هشتم سال هفتم بوده است. شادروان آقا سید حسین امام دزفولی نسخه ای از آن کتاب را در کتابخانه ملک تهران دیده اند.

فاضل گرامی آقا سید محمد جزایری در مجموعه ای که مشتمل بر چند رساله عرفانی است، در مقدمه راجع بنخستین رساله چنین نوشته اند:

«جلد اول از « هداﯾﮥ السالکین» که از اول ناقص و مؤلفش مجهولش است نهایت محتمل است که از سید صدرالدین دزفولی باشد زیرا که او در یکی از نامه هایش ببرادرش مینویسد که بعضی از کتابهایش را برایش بفرستد و منجمله «هداﯾﮥ السالکین» را چون در این مجموعه دو رساله از سید صدرالدین میباشد، احتمال مذکور قوی است».

نگارنده گوید: نام فوق در صورت مرحوم عارف نیز یاد شده، و این دلیل دیگریست بر تعلق کتاب مزبور به مرحوم کاشف. در هر حال رساله مذکور چنین آغاز شده:

«که غنا عبارتست از ترجیع صوت مطربست و ترجیع عبارت از آنست که صدا را فقره فقره در گلو یا خیشوم بگرداند مثل آ آ آ چنانکه کبک و کبوتر میخوانند».

ظاهراً این کتاب لااقل مشتمل بر پنج اصل بوده که سه اصل آن مفقود و از اصل چهارم نیز هفت قسمت و قدری نیست و قسمت هشتم در غنا و حرمت آن بوده که از ابتدا کم دارد. قسمت نهم: درباره شعر است. که در ضمن آن آمده:

«حقیر گوید که شعر هر چند کلام حق باشد گفتن او خالی از کراهتی نباشد

ص: 165

بلکه خواندن او خصوص در حالت روزه و در اوقات شریفه مثل روز و شب جمعه بجهه آنکه عمر عزیز است و عوضی ندارد بهتر آنست که بچیزی صرف شود که سبب...».

قسمت دهم مزاح و خوش طبعی کردن. یازدهم: افشاء سرّ. دوازدهم: وعده دروغ. سیزدهم: دروغ. چهاردهم: غیبت کردن. که در باب گناهان کبیره مذکور شد مفصلاً. پانزدهم: سخن چینی. شانزدهم: سخن صاحب دو زبان. هفدهم: مدح و ذم، اما ذم پس به تحقیق مذکور شد در باب غیبت. هیجدهم: غفلت از دقایق خطاست. نوزدهم: سئوال عوام است از صفات خدا. اصل پنجم: در بیان ذکر است و تحقیق، این اصل بر دو اشاره میرود: اشاره اول در فضیلت ذکر: ... – بالاخره در پایان کتاب می نویسد:

«تمام شد جلد اول «هدایت السالکین» و الحمدلله رب العالمین و الصوﮤ علی خیر خلقه محمد و آله اجمعین» (1)

ص: 166

در آغاز سال 1378 هجری قمری در تهران جناب حجه الاسلام آقا سید محمد علی مدرس مجموعه ای در اختیارم گذاشتند که ارثاً به ایشان رسیده، بر ظهر جلد آن کاغذی چاپی چسبانیده شده بود که بر آن با دست نگاشته بود: کتاب ادعیه مرحوم کاشف- متعلق به کتابخانه این مجموعه چنین شروع شده:

صحیفه 1: بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین مجموعه من الادعیه و الاذکار و القرآن للخصم و دفع الصدر ... تا صحیفه 5 (نیمه این صفحه بعد سفید مانده) صحیفه: 7 بسم الله طریق ختم سوره الواقعه ... تا اواخر صحیفه 21. (چند صحیفه سفید مانده). صحیفه 29: بسم الله این انتخابیست از خواص اسماء الله بجهت حل مشکلات و کفایت مهمات ... تا اوایل صحیفه 51 (چند صحیفه سفید مانده). صحیفه 69 قوله تعالی: (وَلَمّا بَرَزو الجالُوت وَ جُنُودِه قالوا رَبّنا افرغ عَلینا) ... تا صحیفه 105 (چند صحیفه سفید مانده). صحیفه 117: بسم الله فایده از بعضی از اکابر منقولست که هر کس 12 هزار بار بسمله بگوید ... تا اواسط صحیفه 145. (چند صحیفه سفید است). صحیفه 149 بسم الله بجهت قضای حوائج مشروعه 12 هزار بار صلوات بر محمد و آل محمد (ص) بفرستید تا اوائل صحیفه 201 (باز هم چند صحیفه سفید مانده) صحیفه 205: بسم الله قال السبلی بلغنا ان متحابین کانا رکبا بعض البحار ... تا صحیفه 215 (چند صحیفه سفید مانده است). صحیفه 221: بسم الله الرحمن الرحیم تفسیر آیه نور بر وجهی که بعضی از مفسرین شیعه نوشته اند .... تا صحیفه 230 (دو صفحه سفید مانده) (در صفحات 233 و 234 – ابیاتی از شیخ محمد بهاء الدین شاید با خط مرحوم سید صدرالدین ظهیر الاسلام زاده نوشته شده). (دو صفحه دیگر سفید مانده). (صحیفه 237: بسم الله الرحمن الرحیم هذا منتخب من علل الشرایع تألیف الشیخ الثقه

ص: 167

جلیل القدر ... ابوجعفر محمد بن علی ... القمی ... تا صحیفه 248). صحیفه 249: بسم الله شیخ مفید علیه الرحمه روایت کرده باسناد متصل از داود بن کثیر ... تا صحیفه 250 (یک صحیفه سفید مانده). صحیفه 252: بسم الله تنبیه جید فی التجوید اعلم ... (پس از صحیفه اخیر پنج صفحه سفید است و کتاب تمام می شود. قطع کتاب مذکور تقریباً 5/14×16 سانتیمتر است.

13- مرآت الصفا- در تاریخ 26 محرم سال هجری قمری،6 رونوشتی از این کتاب نزد جناب حجه الاسلام آقای حاج سید فخرالدین فیض دزفولی دیدم که چنین آغاز شده بود:

«بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین و الصلوه و السلام علی سید الانبیاء و المرسلین محمد و آله المعصومین اما بعد بر ضمیر منیر مهر تنویر ارباب دانش و اصحاب بینش می نگارد حسب الخواهش شخصی از برداران اعیانی و اخلاء روحانی که طلب دعاء بجهت ازدیاد قوه حافظه و دفع نسیان و توفیق تحصیل علم و معارف از این بنده خاطی تراب اقدام العارفین ابن محمد باقر الموسوی الدزفولی صدرالدین سقاهما الله من کأس المعرفه و الیقین این چند کلمه قلمی شد و مسمی گردید به مرآت الصفا للاخ الاعز الارشد من اهل الصدق و الوفاء و این رساله مشتمل است بر چند فصل. فصل اول در بیان ادعیه چند که بعضی از مشایخ مثل صاحب...».

و در پایان کتاب چنین آمده:

«... قد تمت هذه الرساله الوجیزه الموسومه بمرآت الصفا مؤلفه الراجی الی عفو ربه العلی تراب اقدام العارفین ابن محمد باقر الموسوی الدزفولی صدرالدین سقاهما الله به من کأس المعرفه و الیقین و لقد حرر تلک الرسالته الوجیزه بید اقل تراب اقدام المؤمنین ابن محمد علی الموسوی الدزفولی فخرالدین سقاهما من ماء المعین بتاریخ یوم السبت الخامس عشر من شهر شوال المکرم من هذه سنه خمسه و ثلثین و ثلاثه مائه بعد الالف سنه 1335».

این رساله در چهل و پنج صفحه خشتی ثبت شده بود.

ص: 168

14- ارشاد الضالین- این کتاب در «مقدمه زلزله» نوشته شد و در صحیفه 380 کتاب «مکاتیب کاشف» نام کتاب و موضوع آن ثبت گردیده است.

15- مسالک الزاهدین- در مذمت دنیا، محتوی آیات و احادیث بیشمار از ائمه معصومین (ناتمام). در صفحه 57 مکاتیب کاشف نام و موضوع آن نگاشته شده.

16- رشحات قدسیه- در معرفت نفس انسانی با بسطی تمام نوشته شده و به مادر شیخ علی میرزا که در طریق سلوک قدم بر می داشته اهداء شده – در صحیفه 54 کتاب «مکاتیب کاشف» نام برده شده و این مطالب درباره آن نوشته شده است.

17- زاد العارفین (1).

18- کنز العارفین (2).

19- بیاض (3).

20- بیاض(4).

ص: 169

21- حق الحقیقه- این کتاب را نیز جناب آقای سید عیسی صافی در بیست و نهم ذیقعده 1377 هجری قمری (28/3/1337) هجری خورشیدی) در اختیارم گذاشتند. کتاب چنین آغاز می شود:

«بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین الحمدلله الذی اظهر نور وجوده فی اعیان الممکنات و اشرق شمس تجلیاته فی مرأت المتعینات و تلالاء جواهر حسنه فی هیاکل مظاهر الربوبیته بالاسماء و الصفات واحتجب بنوره فی نوره عن العقول والا رواح و خفی لشده ظهوره عن النفوس و الاشباح و هو الهادی لارباب الطریقه و المفیض الیهم بحق الحقیقه و الصلوه علی مجمع البیان و مبین الفرقان و قاموس العلم و العرفان الذی کان وجوده سبب الکونین القریب الی قرب حضرته کقاب قوسین فخر الانبیاء و المرسلین و کان نبیّا و آدم بین الماء و الطین قد اضاء نور وجوده اقطار السموات و الارضین شمس عالم اللاهوت و بدر افق الملکوت محمد المبعوث للارشاد فی هذا المنزل الناسوت واله مصابیح الافلاک و افلاک الاملاک اسرار الایات و آیات الاسرار انوار الشموس و شموس الانوار ابرار الخیره و خیره الابرار و هم المجردون عن العلائق الدّنیه و المقدسون من المتعلقات الدنیویه المتخلقون بالاخلاق المرضیه المنعوتون بالاوصاف القدسیه المبرؤن من خطرات القلبیع سیما سید الزهاد و العابدین قطب الابدال و الاوتاد و السلئحین مرشد الاولیا و الاتقیا و الواصلین الذی ینتهی الیه سلسله العارفین و یتوجه الی حضره کماله ارواح المقربین و هو سید الوصیّین و امیر المؤمنین و قائد الغر المحجلین مولانا و مولی الاولین و الاخرین علی بن ابی طالب صلوات الله علیه و آله اجمعین اما بعد فیقول المفتقر الی الله الغنی العلی صدرالدین بن محمد باقر الموسوی الدزفولی غفر الله ذنوبهما ...».

و در پایان آن نوشته شده:

«قد تمّت هذا الرساله الوجیزه فی یوم السبت اثنا عشر من شهر ربیع الاول فی سنه عشر و مأتین بعد الالف من الهجره النبویه علی صاحبها افضل الصوه و التحیه علی ید مؤلفها الراجی رحمه الله تعالی صدر

ص: 170

الدین بن محمد باقر الموسوی الدزفولی و قد انتسخت هذه الرساله الشریفه من خط مؤلفه و انا عبدالمذنب اضعف عبادالله و اقل خلق الله عبد الله بن محمد زمان الکرمانشاهانی».

رساله مذکور بعنوان «حق الحقیقه لارباب الطریقه» با همت جناب آقای سید عیسی صافی بوسیله آقای علی فتحی پور ترجمه و نگارش یافته و در مهرماه 1335 هجری خورشیدی به سرمایه آقای صافی در چاپخانه ایشان با مقدمه مختصری در شرح حال مرحوم کاشف در 97 صحیفه به چاپ رسیده و چنین آغاز می شود:

«بسم الله الرحمن الرحیم دیباچه سپاس بی قیاس خداوندی را که نور وجودش روشنی بخش مخلوقات است و پرتو آفتاب تجلی وی جلوه گر آئینه ممکنات».

در دوم مرداد ماه سال 1337 هجری خورشیدی مجموعه ای متعلق به آقای شیخ محمد تقی بن مرحوم حجه الاسلام آقا شیخ محمد کاظم محیط، در تهران نزد جناب حجه الاسلام آقای حاج سید فخرالدین فیض بنظر رسید، محتوی سه کتاب که کتاب نخستین آن ظاهراً نسخه اصل کتاب حق الحقیقه (نسخه آقای صافی که در بالا از آن قطعاتی نقل شد ظاهراً رونوشتی از این کتاب است) بود. این کتاب در هشتاد و یک صفحه و نیم، کاغذ آن به قطع 15×20 سانتیمتر و نوشته آن به عرض 5/7 سانتیمتر و هر صحیفه 14 سطر بود.

22- حق الیقین: در «ادعیه» است. (ناتمام) (1).

ص: 171

23- تحفه المؤمنین: در «ادعیه» است. (نا تمام) (1).

24- ریاض المتعبدین: در «ادعیه» است. (نا تمام) (2).

25- کنز الاسرار: در «ادعیه» است. (نا تمام) (3).

26- هدایه الطریق: در «ادعیه» است. (نا تمام) (4).

27- هدایه الظالین.

28- ارشاد المریدین (5).

29- دلیل المتحیرین (6).

30- اصول الدین.

31- صراط الحق.

32- صراط المستقیم.

33- مفتاح النجاه: در اعتقادات شیعه تاریخ تألیف 1211.

34- نصایح الطریقه.

35- حکمه الالهیه.

36- ولایت نامه.

37- درّ مکنون.

38- فوائد مختلفه عرفانیه.

39- واقعات و نوحه ها.

40- بحرز خار: در صحیفه 396 کتاب مکاتیب مرحوم کاشف از آن یاد شده.

41- روضه الابرار.

ص: 172

42- مخزن الاسرار: در شانزدهم صفر المظفر سال 1378 هجری قمری (10/6/1337 هجری خورشیدی) در دزفول نزد شادروان آقا سید محمد صادق پزشکی، کتابی دیدم به طول و عرض 5/15×22 سانتیمتر در 138 صحیفه که فقط در اواسط دو سطر سفید مانده، مشتمل بر چند قسمت که بخش نخست آن چنین آغاز شده:

«مخزن الاسرار من کلام حضرت مولانا کاشف الاسرار بسم الله الرحمن الرحیم و به ثقتی.

بنام قادر قیوم ستار***علیم الغیب با علان اسرار

بنام فرد حی ذوالجلالی***جلیل الحکم باق لایزالی

بنام کردگار هر دو عالم***ز فیض روح او شد زنده آدم

تعالی الله بود اسم عظیمش***حیوﮤ جان بود لطف عمیقش

مقدس ذات او از شبه و امثال***مُبّری از همه تحویل و احوال

نهان شد از دو چشم اهل ادارک***در سطحش توان دید نه در خاک

در خط آخر این قسمت فرماید:

«بطور دل گذشتم تا ز کونین***نمودم همچه موسی خلع نعلین

شراب عشقشان تا کرده ام نوش***دو عالم با خودی کردم فراموش

و بخش دیگر این کتاب اینگونه شروع می گردد:

«مثنویات و تحقیقات للتنبیه و هدایه السالکین و جدتها فی کتاب مصباح العارفین. قال سلمه الله فی باب معرفه النفس:

بسم الله الرحمن الرحیم

ز نو تا این دوی یک ذره باقیست***تو را هر لحظه هر دم نفس ساقی است

برو بگذار این هستی موهوم***که تا دلدار گردد بر تو معلوم»

پس از آن ابیاتی تحت عنواین زیر دارد:

ص: 173

«فی باب ترک الشهره. فی باب الخوف. فی باب الیقین. فی باب الخلاص. فی باب الذکر. در تنبیه شخصی. قال اطال الله ذل فی بیان ارکان ریاضه.

کم بخور کم خواب کن کم گو سخن کم نشین با غیر یاران وطن.

سنه 1237

بخش دیگر بدین گونه آغاز گردیده:

«حدیقه الاحرار ایضا و له اطال الله بقاه من کلام

حضرت کاشف الاسرار اعلی الله مقامه فی جنان

الاخیار. بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین

ای بحمد تو هر دلی آگاه***ورد او لا اله الا الله»

این نیز بخش دیگر از آن کتاب است:

«روضه الابرار من کلام حضرت کاشف الاسرار اعلی الله مقامه فی

جنان الاحرار...

بنام آنکه عالم کرد پیدا***پی اظهار خود در جمله اشیا»

43- مناهج السالکین

44- حدایق الواعظین

45- روضه السالکین

46- ارشاد العارفین

47- برهان المحققین

48- سرور العارفین

49- امین المریدین

50- فتوحات الدینیه

51- طریق الحقیقه فی الذوعه

ص: 174

52- قرائن الصلوﮤ

53- رساله ارشاد مسمی به «حقایق و فواید مختلفه»

54- رساله شرح حال خود

55- قاصم الجبارین

فهرست فوق بر اساس صورت کتبی است که مرحوم سید محمد علی عارف در سال 1258 هجری قمری یعنی سال فوت مرحوم سید صدرالدین کاشف از کتب ایشان برداشته- غیر از اینها نگارنده آنچه از کتب بزرگوار دیده یا شنیده بدین قرار است.

56- حدائق العارفین

57- کلمات مکنونه

58- ارشاد الطالبین: این کتاب در 24 تیر ماه سال 1335 هجری خورشیدی (شوال 1375 هجری قمری)، نزد آقای سید عیسی صافی در اهواز بود. همچنین در تاریخ دهم شهریور ماه سال یکهزار و سیصد و سی و هفت خورشیدی (16 صفر 1378 هجری قمری)، در دزفول نزد جناب آقا سید محمد صادق پزشکی، این کتاب را که به طول و عرض 5/15×5/10 سانتیمتر و 116 صحیفه بود دیدم که چنین شروع شده:

«هذا رساله «ارشاد الطالبین» من «سید صدرالدین» بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد للمنعم الخالق الرزاق و صلوﮤ علی سید الخلایق محمد النبی الصادق و آله مصابیح الهدایه و مفاتیح المنصوص من الملک الفالق اما بعد پوشیده نماند که این کلمه ای چند است در بیان طریق سلوک راه خدا و ارشاد بندگان حیّ بی همتا بجهت وصول بدرجات عالیات قرب واجب العطیات دور

ص: 175

شدن از مهالک بعد ونکال و پایمال شدن از قهر حضرت ذوالجلال بالتماس بعضی از برادران دینی مرقوم می گردد ... و مسمی شد این رساله به «ارشاد الطالبین» ... و این مشتمل است بر سه فصل و خاتمه ...»

و در پایان کتاب نوشته شده:

(این چند کلمه که بر سبیل اختصار در معنی این بیت مسطور گردیده. فی شهر ذی القعده الحرام فی یوم الاحد من سنته 1239 بید الحقیر الجانی ابن محمد باقر الموسوی الدزفولی محمد علی فی شهر ربیع المولود یوم الاحد 124 (بی شک مراد سال 1240 هجری قمری است) ...»

59- تنبیه الغافلین: شادروان آقا سید حسین اما این کتاب را دیده اند.

60- کلیات کاشف مرآت الغیب و اسرار الکاشفیه: این کتاب یکی دیگر از مدارک مرحوم ظهیر الاسلام زاده دزفولی برای نوشتن مقاله «شعرای دزفول» در شماره هشتم سال هفتم مجله ارمغان بوده- و نگارنده در یکی از کتب مرحوم کاشف برگ نخستین این کتاب را دیده که بر آن نوشته بود:

«هذا دیوان مرآت الغیب من کلام قطب العارفین آقا سید صدرالدین قدس سره العزیز بسم الله الرحمن الرحیم شیرین ترین سختی که طوطی زبان از آئینه دل به آن گویاست حمد خداوندیست که بمحض قدرت قاهره خود آسمان را چون سایه افراخته (و جعلنا السماء سقفاً محفوظاً) و زمین را چون بساط فرش دواب و انعام ساخته (و جعلنا العرض فراشا) حکیمی که از ظلمت خانه عدم اشیاء را بنور وجود خود در ساحه عالم ایجاد بیرون برآورده و سایه خورشید مرحمت بی کرانه خود را بر سر ایشان افکنده (اَلَم تَر اِلی رَبّکَ کَیفَ مَدَّ الظِلَّ وَ لَو شآءِ لَجَعَلهُ ساکناً) مدیری که از رباعی عناصر بدست فرد قدرت خود ترجیع بند بنیه انسانی را بنا کرده و در صدف سینه او جواهر معارف را جا داده و بلبل غزل خوان ناطقه را بگلستان محامد و شکرگزاری انعم ایاد بزبان

ص: 176

بیان اهل معرفت گویا کرده قادری که مخمس حواس را آلت ادراک و شعور چون مشاغل کواکب سیّاره در فلک دوار برای افروختن نور معرفت بخلوت خانه دل عارف نمود واهبی».

این بود نوشته آن صحیفه و در ظهر آن نوشته بود:

«هو انتقل الی العبد الجانی***ابن محمد الموسوی الدزفولی محمد علی (مهر)».

در تاریخ 16 صفر سال 1378 هجری قمری (10/6/1337 هجری خورشیدی)، در دزفول نزد شادروان آقا سید محمد صادق پزشکی، از صحیفه دوم به بعد از این کتاب را دیدم؛ که مصنف پس از تکمیل حمد و ثنای باری عزّ اسمه و درود بر نبی (ص) و وصی (ع) شرحی از حال خود نگاشته (یعنی همان شرحی که در کلیات قدیم، موجود است) و بعد به ترتیب حروف تهجی اصطلاحات عرفانیه را تا صحیفه 51 ثبت نموده. پس از این موضوع ها اشعار آغاز شده.

به این ترتیب که موضوع اولین قطعه در صحیفه 51 اینست:

«قطعه که برای بعضی از دوستان بنظم آورده شده:

ای برادر سوخت جانم از فراق***شمع سان از سوز درد اشتیاق

هجر رویت آتش سوزان بود***دیده در زه دیده گریان بود»

این کتاب مشتمل است بر مخمس ها و قطعه ها و قصیده ها و ترجیع بندها، که غالباً تضمین شده اند. بالاخره در صحیفه 281 این کتاب که به قطع 18×23 سانتیمتر می باشد چنین آمده:

«تمت بعض المقدمات من هذا الدیوان فی یوم السبت رابع عشر شهر ربیع الثانی من شهور عام واحد و مأتین و الف من هجره سید الانبیاء و الاولیاء ... علی ید مذنب العاصی کاشف عیوب نفسه للنواصی .. ابن محمد باقر الموسوی سنه 1201».

ص: 177

ناگفته نماند که پس از موضوع بالا یازده صحیفه دیگر شعر ثبت شده است.

***

در کتابخانه ملک در تهران به شماره 5072 کتابی است به نام «دیوان کاشف» که در ظهر آن نوشته شده: در تاریخ 1203 هجری بخط خود نوشته و تمام کرده، 380 ورق و هر صحیفه شامل 17 سطر.

کتاب چنین آغاز شده:

«هذا دیوان کلیات المسمی بمرآت الغیب و اسرار الکاشفیه من کلام مولانا حضرت کاشف الاسرار الهّیه قطب العارفین الکاملین و قدوﮤ العاشقین الواصلین السید صدرالدین اعلی الله مقامه العالی فی اعلا علییّین بحق محمد و آله الطیبین.

بسم الله الرحمن الرحیم شیرین ترین سخنی که طوطی زبان از آئینه دل بآن گویاست حمد خداوندیست.

[و تا صحیفه 9] حمد و ستایش پروردگار و نعت نبی و وصی است.

و در سطر دوم صحیفه 10 خود را چنین معرفی میکند:

«صدرالدین ابن محمد باقر الموسوی الدزفولی عفی الله».

تا در اواسط صحیفه 11 نوشته:

«در محرم سال هزار و دویست و یک از هجرت ختم رسالت صلوات الله علیه و آله که سّن این حقیر به بیست و شش سال رسیده بود و تولد این فقیر در سال هزار و صد و هفتاد و چهار بوده و در آخر شب یکشنبه هجدهم ماه صفر المظفر سنه 1174 بعضی از دوستان التماس نمودند که این خیالات باطله و طامات فاسده را بیک جا نوشته شوند بترتیب حروف هجا ...».

در صحیفه 12 نسب خود را می نگارد، و در آخر همین صحیفه خواب نخستین را با اندک تعبیرات شاعرانه و معرفی آل عبا شرح داده، و در آخر صحیفه 13 خواب دوم را نیز با اندک تفاوتی در عبارت پردازی تا اواخر صحیفه

ص: 178

15 نگاشته و از اواخر صحیفه 15 تا اوائل صحیفه 16 خواب سوم را شرح داده و در صحیفه 16 دو خواب دیگر می نویسد. و از اوایل صحیفه 17 شروع به نگارش اصطلاحات عرفانی نموده (بترتیب حروف تهجی) که تا صحیفه 44 پایان می پذیرد. از آغاز صحیفه 45، اشعار شروع می شود بدین ترتیب که سطر اول اینست:

«قطعه که برای بعضی دوستانم بنظم آورده شده: (مثنوی).

ای برادر سوخت جانم از فراق***شمع سان از سوز درد اشتیاق»

......

قطعه دیگر در ذکر عروج روح به عالم ملکوت (مثنوی).

دوش رفتم بدر میخانه***بهر نوشیدن یک پیمانه

......

قصیده دیگر:

دوش بمیخانه شدم از طریق***بیخبر از ساقی خمخانه نوش

......

قطعه دیگر : (مثنوی).

شوق پابوس نجف دارد دلم***همچه ذره سوی مهرش مایلم

......

قطعه دیگر: (قصیده).

ای بذاتت عقل کل حیران شده***واله و سرگشته است ارض و سما

از صحیفه 59 غزلها بترتیب حروف تهجی آغاز می شود که بالای آن صحیفه نوشته شده:

«باب حرف الالف بسم الله الرحمن الرحیم

یک لحظه بیا در برم ای دلبر زیبا***در دیده من مردمک دیده بکن جا».

ص: 179

و بترتیب حروف دیگر چنین آغاز می شود:

صحیفه 103 حرف «ب» صحیفه 111 حرف «ت»

تا صحیفه 191 که از پاورقی پیداست چیزی افتاده.

صحیفه 192 حرف «ث» صحیفه 194 حرف «ج»

صحیفه 196 حرف «چ» صحیفه 197 حرف «ح»

صحیفه 200 حرف «خ» صحیفه 202 حرف «د»

صحیفه 293 حرف «ذ» صحیفه 294 حرف «ر»

صحیفه 309 حرف «ز» صحیفه 316 حرف «س»

صحیفه 318 حرف «ش» صحیفه 331 حرف «ص»

صحیفه 332 حرف «ض» صحیفه 334 حرف «ط»

صحیفه 335 حرف «ظ» صحیفه 336 حرف «ع»

صحیفه 337 حرف «غ» صحیفه 338 حرف «ف»

صحیفه 340 حرف «ق» صحیفه 352 حرف «ک»

صحیفه 354 حرف «ل» صحیفه 358 حرف «م»

صحیفه 454 حرف «ن» صحیفه 485 حرف «و»

صحیفه 502 حرف «ه» صحیفه 523 حرف «ی»

و از صفحه 585 رباعیات، و از صحیفه 614 مخمسات و از صحیفه 651 قصاید و از صحیفه 716 ترجیع بند. و از صحیفه 744 مثنوی ساقی نامه.

[و در حاشیه صحیفه 758 نوشته شده که در نسخه اصل تاریخ اتمام

ص: 180

یوم سبت رابع عشر شهر ربیع الثانی من شهر عام واحد و ماتین من هجره]- [و در خاتمه این نسخه در متن چنین نوشته]:

«قد تمت الدیوان الملک المنان فی یوم الخمیس الرابع شهر شعبان المعظم علی ید ناظمه اقل العباد عملاً و اکثرهم زللاً تراب اقدام العارفین ابن محمد باقر الموسوی الدزفولی صدرالدین عفی الله عنهما ذنوبهما و ستر بلطفه عیوبهما فی سنه ثلاث و مأتین بعد الالف من هجرت سید المرسلین صلوات الله و سلامه علیه و آله اجمعین».

دو صحیفه آخر کتاب یعنی صحیفه 759 و 760 درباره اصطلاح دزفول و زاهد که در کتاب آمده شرح داده شده که مراد از دزفول، عالم مادی و مقصود از زاهد پارسا نمایانیست که بوئی از عرفان نبرده و مخالف آندسته اند. و پس از آن شرحی در مذمت اهالی دزفول نوشته، بطور خلاصه در اینکتاب در حدود یازده هزار بیت دیده می شود. ناگفته نماند که با تطبیق خط متن و حواشی معلوم می شود که متن کتاب به خط کاتبی دیگر است و تنها گاهی در حواشی یا تصحیح لغات خط مرحوم سید صدرالدین کاشف دیده می شود. (نگارنده با خط کاشف آشناست) (1).

***

در مقدمه مجموع مکاتیب نام کتب ذیل به خط آقا سید محمد جزایری به نظرمیرسد که باز هم از مؤلفات مرحوم سید صدرالدین کاشف است:

61- نفحات: در احوال عارفات (در صحیفه 18 مکاتیب از آن یاد شده).

ص: 181

62- نامیه: در احوال مادر علی میرزا (در صحیفه 33 مکاتیب از آن یاد شده).

63- شرح نهج البلاغه فارسی: (بنا بنوشته آقا سید محمد جزایری، این کتاب نزد مرحوم آقا شیخ محمد مهدی شرف الدین- شوشتر- موجود بوده است).

64- فوائد النوریه: در مقدمه مذکور نام این کتاب نیز نگاشته شده.

***

65- حدائق العاشقین: (دیوان غزلیات)- در تاریخ 16 شهر صفر 1378 هجری قمری (10/6/1337) هجری خورشیدی) نزد شادروان آقا سید محمد صادق پزشکی در دزفول این کتاب را دیدم، به طول و عرض 5/21×5/31 سانتیمتر که متأسفانه نیمه اخیر کتاب را موریانه بطوری خورده که در آخر کتاب معلوم نیست که آغاز صفحه ها چیست. آغاز کتاب چنین است:

«هذا دیوان الغزلیات من کلام حضرت کاشف اسرار رب العالمین قطب العارفین و قدوﮤ العاشقین و زبدﮤ الواصلین و الکاملین السید السند و المولی المعتمد صدر المله والدین اعلی الله مقامه العالی فی اعلا علیین بمحمد و آله الطیبین المسمی به «حدائق العاشقین».

بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین حرف الف

عشق تو گرفته ز جان شهوت ما را***کم کرده ز لطفت بجهان محنت ما را

هر چند غم عشق تحمل نتوان کرد***امید نگیرند از آن دولت ما را»

و بالاخره در صحیفه 562 نوشته شده:

«چون ز دنیا و ز عقبی هر دو کاشف درگذشت***هیچ کارش نیست با خلق جهان خیر و شری

ص: 182

تمام شد در روز سه شنبه بیست و یکم شهر شوال المکرم سنه 1283 بقلم شکسته اقل عباد الله و تراب نعال العملاء العاملین و العرفاء الکاملین لا سیما مولینا و سیدنا الموحدین کاشف اسرار رب العالمین السید صدرالدین سقاه الله من ماء المعین و حشره الله مع الائمه الطاهرین العبد الفانی العاصی محمد رشید بن ابی القاسم الموسوی عفی الله عنهما».

پس از صحیفه 562، ده صحیفه دیگر نیز دیده می شود که در آنها مدایح و یادآوری هایی ثبت شده.

***

بحثی درباره کتاب قاصم الجبارین- آقای دکتر سید موسی گوشه گیر، در مقدمه ای که بر کتاب معراج المؤمنین چاپی در ذیل «کتابخانه گوشه دزفول» نوشته می نگارد: آنرا دیده و خوانده و درباره آن چنین قضاوت نموده که

«این رساله در دفاع از کتاب مصباح الذاکرین است که مرحوم شیخ محمد علی درویش کش (صوفی کش)، بر آن ایراد گرفته، و کاشف درباره اصول دین اظهار عقیده نموده، و با آنکه ایرادهای شیخ محمد علی مزبور جنبه علمی و منطقی ندارد، و بخوبی نشان می دهد که تهمت هایی هستند که برای تضییع مقام کاشف زده شده اند، و کاشف بحدی منصفانه جواب داده که تاکنون کمتر کسی توانسته است به این نرمی و ملاطفت از افتراهایی که به او می زنند دفاع نماید».

این کتاب به سال 1235 هجری قمری در کرمانشاه تألیف گردیده است.

***

نسخه خطی این کتاب بوسیله یکی از روحانیون دانشمند و بزرگوار دزفول در تاریخ سی و یکم تیر ماه هزار و سیصد و چهل خورشیدی در تهران در اختیار نگارنده قرار گرفت. متأسفانه بواسطه کارهای علمی دیگر استنساخ

ص: 183

کامل از آن ممکن نشد ناچار مانند سایر تألیفات و نوشته های دانشمندان خوزستان مطالبی از آن اقتباس گردید تا بتوان بدینوسیله آنرا معرفی نمود.

اینک کتاب:

طول کتاب 21 (بیست و یک) سانتیمتر و به عرض 15 (پانزده) سانتیمتر تعداد صفحات 263 و هر صفحه 15 سطر است.

صفحه نخستین کتاب چنین شروع شده:

«هذا رساله قاصم الجبارین. بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین، الحمدالله المنزه عن النقایص و العیوب الامکانیه و الصوﮤ علی خیر خلقه محمد و آله خیر البّریه. بعد پوشیده نماند بر هر که در مقام استعلام و استخبار از عقاید حقه که می باشد حقیر کثیر التقصیر صدرالدین ابن محمد باقر الموسوی الدزفولی بر آن هست و اقرار بزبان و اعتقاد بجنان دارد معروض بخدمت اخوان ایمانی و دوستان روحانی و مسطور درین چند ورق می نماید بجهت دفع مظنه که بعضی از اعلام برده اند در حق این حقیر که نعوذ بالله من العقاید الفاسده مثل اینکه در اصول دین بنده کمترین را بر مذهب اهل تصوف تصور کرده اند سبحانک هذا بهتان عظیم و غافل از آن که مورد این آیه وافی هدایه می شوند (اِنَّ بَعضَ الظَّنِّ اثم) موافق آیات قرآنی و احادیث حججهای حضرت ربانی آنچه مستفاد می شود اینست که هر کس اقرار بلسان نماید تنها لا اله الا الله محمد رسول الله محقون الدم و مال میباشد و در ظاهر پاک است اما در باطن نجس و اهل جهنم و از جمله هالکین خواهد بود و هر کس با اقرار لسانی بدل.

(ص 2) اعتقاد کرد. آن نشانه او اینست که ایمان آورد بآنچه حق تعالی به پیغمبران فرستاده و آنچه امر کرده است و نهی نموده است و اعتقاد کند که حق تعالی صد و بیست و چهار هزار پیغمبر فرستاده است پنج تن ایشان اولو العزم می باشند یعنی صاحب عزیمت و شریعتی که هر یک دین او ناسخ دین سابق بر آن بوده است و آنها بنابر مشهور نوح است و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد صلّی الله علیه و آله و علیهم اجمعین و افضل و خاتم همه پیغمبران محمد است که حلال او حلال است تا روز قیامت و حرام او حرام است تا روز قیامت دین او ناسخ همه ادیان سابقه و غیر منسوخ الی یوم الدین بر اخوان دینی مخفی نماند که

ص: 184

مجمل اعتقاد حقیر در اصول این است بر سبیل اجمال و اختصار که اصول دین پنج است و اول توحید و آن اعتقاد کردنست بدل که تعالی یگانه است ...

ص 6 ... مثلی در این خصوص می آوریم بشرط آنکه حضرات مخادیم طوری دیگر حمل نفرمایند ...

ص 6 ... شیخ صدوق علیه الرحمه در توحید و عیون الاخبار ذکر کرده است ...

ص 7 ... محقق طوسی علیه الرحمه ... در بعضی از کتب خود نوشته است ...

ص 9 ... چنانکه در احادیث و خطب ائمه معصومین خصوص سید الموحدین و امام العارفین امیرالمؤمنین صلوات الله علیه و آله المعصومین در توحید و بیان صفات کمالات حق جل شانه کلماتی چند فرموده اند که سرمشق معرفت تمام عباد الله می شوند احتیاج نیست عاقل منصف را که متوسل شود بادّله ضعیفه حکماء و متکلمین یا دست آویز نماید خیالات باطله صوفیه را. چه ایشان کشی دریای طریقت اند و هادی راه شریعت اند و اصلان در حقیقت اند هر که راه ایشان گزید بقرب حق تعالی رسید ...

ص 11 ... حکما گویند کل ممکن زوجّ ترکیبی از صفات لازمه ما سوی الله است و بهمین سخن می توان رد کرد بر صوفیه ملحده که قایل بوحدت وجود شده اند باین معنی که وجود اشیاء عین وجود حق اند تعالی الله عن ذلک علواً کبیراً ... وحدت وجود را عرفای شیعه امامیه بطوری بیان کرده اند که منافات با ظاهر شرع انور ندارد ...

ص 13 ... این معنی اشاره است گویا حدیثی که در کافی منقولست که حضرت فرمودند اعرفوا الله بالله.

ص 18 ... شیخ جلیل القدر عظیم الشأن ثقه الاسلام در کتاب کافی بسند صحیح روایت کرده است از احمد بن اسحق قمی که او روایت کرده است از امام علی نقی (ع) و او ثقه است نزد علمای رجال و اختصاص داشته است بجناب حضرت هادی (ع) چنین روایت کرده است که چیزی نوشتم بخدمت آن سید

ص: 185

و سرور و فرزند سید بشر و سئوال نمودم از آن حضرت (ع) از رؤیت و آنچه اختلاف دارند در آن سنیان پس نوشت آن حضرت (ع) جایز نیست رؤیت مادامی که نبوده باشد میان بیننده و دیده شده هوایی که نفوذ کند بسبب او در آن بصر پس هر گاه بریده شود هوا از بیننده و دیده شده صحیح نیست رؤیت و خواهد بود در این اشتباهی بعلت اینکه هرگاه رائی مساوی باشد مرئی را در سببی که موجب هر دواست که هوا باشد در رؤیت واجب می شود اشتباه خواهد بود آن اشتباه ثابت از جهه آنکه اسباب را ناچار است از اتصال بمسبّبات خود الله و رسوله و اولو الامر اعلم بذلک حقیر میگوید گویا مراد آن حضرت (ص 19) از تشبیه اینست که رائی و مرئی هر دو واقع اند در طرف هوا و لازم میاید از این که هر دو شبیه هم باشند در خصوص احتیاج تعلق هر دو در جهتی و همچنین در جسمیت هر دو این تعلق هست پس لازم میآید از این مشابهت رائی در رؤیت بذات خدا و این محالست و قریب باین معنی است حدیثی دیگر که در آن کتاب بسند صحیح روایت کرده است از عاصم بن حمید که او را علامه (ره) در خلاصه توثیق کرده و او را صدوق دانسته است که از حضرت صادق روایت کرده است.

ص 21 ... بجهت رفع شبهه معاندین و منکرین که هر که از این مقوله صخنی بگوید بلا تأمل و تدبّر حضرات جاهلین فی الحقیقه و المنتسبین الی العلماء فی الظاهر تکفیر او می کنند و این اعتقاد را فاسد می دانند و آن معتقد را صوفی می خوانند و حال آنکه قاطبه صوفیه اهل سنه خذلهم الله فاسد العقیده می باشند و اکثر ایشان بر مذهب غلات میباشند و فایل هستند که حق تعالی بچشم سر دیده می شود در آخرت و اکثر حلولی و اتحادی مذهب هستند حاشا وکلا که کسی از علمای شیعه اثنای عشری باین اعتقاد باشد بلی رؤیت قلبی که در بعضی اخبار وارد شده است اشاره و کنایه بمعرفه تامّه کامله است و این هیچ ضرر و مخالفت با آن معرفت و نفی رؤیت که در آیات قرآنی و اخبار مقربان حضرت ربانی ذکر شده است ندارد و این حقیر قلیلی از آن کثیر مذکور میسازد تا رفع اشتباه بالکلیه از میان بشود ثقه الاسلام در کتاب کافی بسند معتبر بلکه صحیح از عبدالله ابن سنان از پدرش روایت کرده است که گفت حضور داشتم در خدمت حضرت باقر (ع) که شخصی از خوارج داخل شد بر آن حضرت پس عرض کرد.

ص: 186

(ص 22) ... بآن جناب که چه چیز را عبادت میکنی حضرت فرمود الله را آن مرد گفت آیا دیده او را حضرت فرمود بلکه ندیده است او را چشمها بمشاهده حسّ بصرها ولیکن دیده است او را دلها بحقایق ایمان ...

(22) ... گویا اشاره باین معنی است کلام معجز نظام سید انام حضرت امیرالمؤمنین و قبله الموحدین صلوات الله.

ص 23 ... علیه و آله اجمعین در دعای صباح که می فرمایند: یا مَن دَلّ علی ذاته بذاته و همچنین ثقه الاسلام باسناد خودش که ظاهراً سند او معتبر باشد که سئوال کرده شد حضرت امیرالمؤمنین صلوات الله علیه و آله که آیا دیده پروردگار خود را از زمانی که او را بندگی کرده.

(ص 25) ... حضرت فرمودند ویللک نبوده ام که عبادت کرده باشم پروردگاری را که ندیده باشم عرض کرد سائل که چگونه دیده او را حضرت فرمودند ویللک ادراک نمی کند او را چشمها در مشاهده ابصار یعنی باین حس بصری نمی توان او را دید ولیکن دیده است او را دلهای مقربان از موحدین بسبب حقایق ایمان ...

ص 25 محدث کاشی علیه الرحمه در کتاب حقایق که آخر تصانیف اوست و از آن معلوم میشود که مرحوم آخوند تابع آثار و اخبار ائمه معصومین صلوات الله علیهم بوده و هر که در حق او ظّن تصوف برده است غلط فهمیده است چه در آن کتاب بسیار مذمت صوفیه کرده است ... در هرحال در آن کتاب در باب انس و محبت میگوید که روایت کرده است شیخ ما صدوق که محمد بن (ص 26) بابویه باشد طاب ثراه باسناد خودش از ابی بصیر ظاهراً این ابی بصیر همان لیث بن البختری است که علامه در خلاصه توثیق کرده است و او را صحیح الحدیث می داند و ظاهراً حق با اوست و اگر کسی تأمل در مضمون این حدیثی که او روایت کرده است بکند معلوم او می شود که ثقه و جلیل القدر بوده است روایت کرده از حضرت صادق صلوات الله علیه ...

ص 28 ... اینست مجملی از مفصل و مختصری از مطول در ذکر صفات ثبوتی وسلبی و تفضیل اینها را از کتب مبسوطه طلب دارند و هر گاه مدعی غرضش مشوب بمرض نفسانی نیست در دانستن اعتقادات حقه نسبت باین حقیر العاقل یکفیه الاشاره در خانه اگر کس است یک حرف بس است. و اگر بنای او بر اغراض نفسانی و شیطانی میباشد صد کتاب که بنویسم (ص 29) در

ص: 187

تحقیق اعتقادات خود که تمامی موافق مذهب حق جعفری و مطابق با دین امامیه اثنا عشریه باشند قبول نخواهند کرد...

ص 30 ... و آنچه معلوم این حقیر شده است که هر که بد نیست بهر مسلمانی میدهند بی اجازه شارع یقین منشاء و سبب او حب مال یا جاه است خصوص اشخاصی که در این زمان تازه بعرصه خودنمایی پر و بالی گشوده اند و خود را از اهل علم میدانند و غافل از اینکه حق تعالی نشانه از برای اهل علم قرار داده است که هر که متصف بآن صفت باشد او را عالم می توان گفت و اگر نباشد نسبت جهل باو دادن اولی است از نسبت علم باو چنانکه فرموده است اِنّما یَخشی الله مِن عِباده العُلماء اِنّما کلمه حصر است موافق عربیت یعنی منحصر است خشیت بعلماء پس در هر که خشیت شد بی امر خدا و رضای او آزار بخلق نمی رساند اگر همه بکیک یا شپش باشد چه جای آنکه مباح بداند غیبت (ص 31) مسلمانی یا صاحب ایمانی سیّما هرگاه آن مسلمان یا مؤمن سید باشد ...

و احادیث بسیاری در فضل سادات خاتم المجتهدین و برهان المحدثین آخوند ملامحمد باقر مجلسی رحمه الله در بحار الانوار روایت کرده است و اشاره در فصل خمس در آخر کتاب زادالمعاد که آخر تصانیف آن مرحوم بوده نیز نموده است اگر چه در این زمان اذّل عبادالله سادات اند با وجود اینکه از ذریه طیبه اشرف بنی آدم اند بعلت استخاف نمودن بعضی از جهال منتسبین بعلم که سبب جرأت عوام کالانعام شده اند در بی باکی و بی پروایی باذیت کردن ذرّیه رسول خدا (ص) پس لازم شده است که چند حدیث بر سبیل اختصار بجهت تنبیه غافلین در این چند اوراق مسطور (ص 32) گردد اگر چه وضع این رساله بر نمیدارد بسط را در غیر مقصود از آن اما بحّد وجوب رسیده است ذکر مجملی از آن مفصّل و مختصری از آن مطول از آن جمله مرحوم آخوند ملاحیدر علی شیروانی که خواهر زاده مرحوم آخوند ملا محمد باقر مجلسی است در رساله که بجهت همین مطلب تألیف نموده است و سند را متصل نموده است بحضرت امام رضا علیه السلام خطاب فرموده است بسلیمان بن جعفر ...

ص 34 ... همچنین حدیث دیگر مرحوم آخوند مذکور در همان رساله نقل

ص: 188

کرده است از ثقه الاسلام شیخ کلینی (ره) بسند صحیح از حضرت صادق (ع) که حضرت رسول (ص) فرمود پس چه چیز گمان دارید ای اولاد عبدالمطلب هرگاه بگیرم حلقه در بهشت را آیا می بینید مرا که اختیار کنم بر شماها غیر شماها را یعنی اختیار نخواهم کرد بر شماها دیگران را هر گاه نسبت بعموم اولاد عبدالمطلب این لطف را داشته باشد پس معلوم است که نسبت باولاد فاطمه صلوات الله علیها که در حق او فرموده است «فاطمه بِضعه مِنّی مَن اَذاها فَقَد اذانی» چه خواهد کرد پس انصاف باید داد که اولاد فاطمه را اعانت و حرمت نمودن اولی وانسب است یا اهانت و اذیت بهتر است. و از جمله احادیث مشهوره (ص 35) که شیخ جلیل القدر رئیس المحدثین اعنی شیخ صدوق محمد بن بابویه قدس سره در امالی و خصال بسند خود روایت کرده است که حضرت رسول (ص) فرمودند که چهار کس را شفاعت می کنم در روز قیامت هر چند بیایند بگناهان اهل دنیا کسی که اکرام کند بذّریه من و کسی که حاجت ایشان را بر آرد و کسی که سعی کند در قضای حوایج ایشان در حالت اضطرار و کسی که دوست دارد ایشان را بدل و زبان ... و صاحب الاخبار که از جمله علمای امامیه است رحمه الله این حدث مشهور را مرحوم آقا ... (1) خلف صدق ... (2) اصفهانی مشهور به بهبهانی جرح کرده و گفته است که این سندش مجهول است و تأویل بسیار بدی نموده است و در رساله خیراتیه که در ذم صوفیه نوشته است این حدیث را با آن تأویل سخیف مذکور ساخته است که هر طفل غیر بالغ بلکه غیر ممیز باو ایراد بحث و ردّ می نماید.

ص 37 ... و چون مقصود ازین رساله بیان عقاید حقّه است که این حقیر بآنها معتقد می باشد در ابتدای این ذکر کردیم توحید را که اول از اصول خمسه است با مجملی از صفات ثبوتی و سلبی الحال مجملی از عدل که دوم از آن خمسه است مذکور می سازیم هر چند عاقل منصف را احتیاج به دیدن و خواندن و شنیدن این چیزها نیست و همچنین جاهل متعصّب را بعلت جهل او خصوص کسی کسی که مبتلا بدرد جهل مرکب شده باشد نیز شنیدن و دیدن و خواندن این چیزها نفعی ندارد بلکه از راه عناد هر چه بیشتر بشنود یا به بیند انکار بیش نماید

ص: 189

چنانکه جمعی از جهّال که بر خود علم را بسته اند نسبت باین حقیر داده اند تصوف را سبحانک هذا بهتان عظیم با وجود آنکه مطلقاً مشابهتی با این ضاّل و مضلّ نه صورﮤ ً و نه حالاً و نه در رفتار و نه در کردار ندارم ندانم بچه تمسک این حقیر را فاسد العقیده بجا آورده اند و گویا این اشخاص خبری از این مذهب باطل ندارند و فرق میان حق و باطل نکرده اند و طریق زهد را با طریق تصوف یکی دانسته اند با وجود کمال بعد و تفاوت که در میان این دو گروه میباشد بلی در ظاهر اندک مشابهتی دارند در خصوص ترک لذات دنیا در مأکول و ملبوس اما در باطن کمال دوری میان زاهد و صوفی می باشد و هر کسی این مطلب را درست نیافته است سیّما اشخاصی که اطلاعی از احوال این دو گروه ندارند چشم ایشان بظاهر است هر کس را که در لباس درویشی دیدند یا خمولی از مردم گرفته باشد می گویند این صوفی است ...

ص 42 ... خلاصه کلام آنکه طالب راه خداست و سالک طریقه رسول خدا و ائمه هدی است سعی باید بکند که اهل حق را از اهل باطل تمیز بدهد و بمجرد ظاهر شخص عمل نماید چنانکه در طریقه شریعت چنین وارد شده است که اصل در هر چیز اباحت است و حلیت او طهارت تا نصّی بر خلاف آن به بیند و مسئله استصحایی که اصولیین بان قایل اند همین مراد است چنانکه از حدیث کل شیء طاهر حتی تعلم انّه قدر ...

ص 47 ... چون عدل حق تعالی دانستی باید نبوت را که سوم از اصول دین است بدانی ...

ص 50 ... بعد از نبوت لازم است اقرار و ایمان داشتن بامامت ...

ص 57 ... پنجم از اصول دین که قاطبه اهل اسلام بان قایل (ص 58) هستند معاد است ...

ص 61 ... این رساله مختصر است در کمال اختصار و مقصود از این اشعاریست بحسن عقیده این حقیر چون بعضی از اعلام گمان برده اند که مؤلف این رساله بر طریقه اهل تصوف می باشد سبحانک هذا (ص 62) بهتان عظیم این مجملی بود از عقاید حقه که مذکور شد ...

ص 64 ... خلاصه کلام در این مرام آنست که شخص هرگاه بحد تکلیف

ص: 190

رسد بلکه پیش از آن اولاً باید تحصیل علم شریعت نماید و پیش از شروع در تحصیل هرگاه خواهد که بطریق اجتهاد اخذ علم دین نموده باشد نه بطریق تقلید لازم است که آداب تعلیم و تعلم را که علمای ما رضوان الله علیهم تألیف کرده اند بخواند بخصوص رساله منیه المرید شیخ شهید ثانی قدس الله سره را که مشتمل است بر آداب مفید و مستفید و چون بهمان اداب عمل نموده تحصیل علوم شریعت نموده بعد از تحصیل مقدمات آنها لازم است بر او که بخدمت شخصی از اهل الله برسد که اگر ممکن بشود که مدتی در خدمت او باشد فنعمّا هو والا کتب او را اگر داشته باشد مطالعه کند و اگر از اینها هیچ کدام میسّر نشود ذکری از او گرفته باشد که بریاضت نفس مشغول شود تا از برکت نفس قدسی از مرد خدا باطل او ازین خبائث پاک گردد.

ص 65 ... ایمان کامل حاصل نمی گردد مگر بریاضت دادن نفس و مخالفت او و ریاضت و مخالفت نفس اشکالست و بی امداد صاحب نفس قدسی ممکن نیست که شخص از این ورطه هایله نجات یابد چنانکه ص 66 از حدیث دیگر که آن هم از احادیث متفق علیه بین الفریقین می باشد و معلوم می شود که حضرت رسول (ص) فرموده (اعدا عدوک نفسک التی بین جنبیک هرگاه بنصّ این حدیث اعدا عدو شد نفس آن شخص پس بسیار مشکلست چاره آن چه دشمن خارجی زود می توان دفع آن کردن بخلاف دشمن میان جان که دفع آن در نهایت صعوبت است چاره جز دست بدامن صاحب نفسی زدن نیست و این صاحب نفس را خیال مکن مثل این گروه صوفیه ضاله مضله که مردم را از راه خدا منع می کنند و میخورند و می آشامند از لقمهای شبهه آمیز و در عبادت و بندگی خدای تعالی بنهایت سستی و کاهلی می باشند و مردم را بامور غیر مشروعه تحریص می کنند مثل خواندن اشعار عاشقانه بغنا و اکثر رقص را و تار زدن حلال می دانند و نام گذاشته اند باو تار وحدت نعوذ بالله از این عقاید فاسده و اعمال باطله و سخن این حقیر در ماده اشخاصیستکه حق تعالی آنها را در قرآن مجید اولیا خوانده و گاه رجال گفته و در حقیقت و نفس الامر آنها مردند که خود را از ذلت پیروی نفس اماره بیرون آورده اند ...

ص 71 ... بلی شبهه که برای بعضی از اعلام بهم رسیده است بعلت جمعی

ص: 191

از جهال و اراذل است بمقرّ حضرت الله و حال آنکه این گروه که ادّعای محبت خدا می کنند بغیر از اهل محبت حق را بچشم دل ندیده و فرق میان محبت و شهوت ننموده اند در این عصر ماها جمعی بهم رسیده اند که با پسران ساده رو عشق می ورزند و نام گذاشته اند این را عشق عفیف و میگویند المجاز قنطره الحقیقه و نیافته اند معنی این کلام را در سخن گفتن بظاهر بهتر از طوطیان اند اما در نفس الامر و بباطن تمامی از حزب لوطیان اند گروهی بی باک در عصیان پروردگار خارج از شریعت احمد مختار (ص) و طریقه مرضیه حیدر کرار (ع) اهل الله را بد نام نموده و خلق عالمی را گمراه کرده اند این قدر بد هستند که بعضی از صوفیه آنها را مذمت کرده اند چنانکه در احیاء العلوم ابوحامد غزالی که خودش از مشاهیر اهل تصوف است در مذمت این گروه ضال و مضل گفته است که ترجمه بعضی از کلام اواینست که بعضی (ص 72) از معترّین قومی اند که نام خود را گذشته اند باهل ذکر و تصوف ادعا می کنند بی زاری را از تصنع و تکلف می پوشند خرقه و می زنند برای ذکر حلقه و اختراع می کنند از پیش خود اذکار و بغنا و سرود می خوانند اشعار و بلند و نعره زنان می گویند لا اله الا الله و حال آنکه نیست ایشان را علم و معرفتی بحضرت الله از روی بدعت صدا بلند می کنند در وقت ذکر کردن و از پیش خود اختراع نموده اند دست بهم زدن و رقص نمودن را بلند مانند حمار صدا را وصیحه می زنند بسیار بد صیحه و باز اینها را چند گروه کرده ...

ص 75 ... بعضی از اعلام که گمان تصوف باین حقیر برده اند بسیار اشتباه عظیم کرده اند اگر سخن ایشان معطّل باغراض نفسانی و شیطانی مثل حسد و حبّ جاه نباشد چه آن مرد عزیزی که دیروز ضرب بنده را گرفته بودند اتفاق صحبتی میان بنده و ایشان نشده و ازین کمترین که خودم حیات دارم تحقیق نکردند که اعتقاد تو چیست و نه از کسانی که شب یا روز یا هر دو در صحبت بنده عمری گذرانده اند و مکرر از بنده شنیده اند مذّمت این (ص 76) طایفه را و هیچ فعلی از این حقیر صادر نشده است که دلیل بر میل باین گروه شقاوت انبوه باشد آنچه بعضی از دوستان باین حقیر نوشته بودند که مرد عزیزی که در خاتمه این رساله باو اشاره خواهد شد در رد آنچه بر این کمترین ردّ کرده است در سه مسئله از

ص: 192

رساله مصابح الذاکرین که از تألیفات حقیرست در طریقه سلوک را خدا اینست که در اوقاتی که حقیر در بلده کرمانشاهان ... و در آن چند وقت که بآنجا ساکن بودم ملاحسن نامی از مردم خراسان بنام حسن ... او را در آنجا لَم اَعرف حالَه گذاشتم و بیرون آمدم بعد از چند وقت در ماه مبارک رمضان بدزفول آمد و مهمان بنده شد و پیش از آمدن او بدزفول به بنده مکتوبی نوشت (ص 77) که مضمون او مشتمل بود بر فقرات حکمتانه و بسیار عبارات لطیف داشت قدری از معرفت خود بحکمت در آن عبارات درج کرده بود و چون جواب می بایست بطوری باشد که خیال نکند که بنده عبارت او را نفهمیده ام و جوابی که بجولا یا بقال می نویسند بنده نوشته باشم باو لابد عباراتی چند که شبیه بسخنان خودش بود در جواب مکتوبش نوشتم و فرستادم مسموع شد که آن جواب بدست آن مرد عزیز افتاده بود و آن را متمسک شده که صاحب این صوفی است چرا که عبارات صوفیانه دارد بلا تشبیه حق تعالی کفار و عقاید باطله ایشان را در قرآن ذکر فرموده گذشته از این خودتان علماء و مجتهدین می گویید لا اعتبار بالخطّ سلطان الحکماء و المتکلمین نصیر المله والدین طوسی قدس سره که مقبول اهل ظاهر و باطن می باشد بلکه عامه نیز عامه نیز او را از فحول علمای شیعه می دانند صاحب مدینه العلم که از علمای عامه بوده بسیار او را مدح کرده است در فنون حکمیّه الّا در آخر تعریف دادن او نوشته است که حیف رافضی بوده است ایشان شرحی کرده اند اشارات ابوعلی را و در فساد عقیده و مذهب ابوعلی شبهه نیست پس باید گفت که خواجه نصیرالدین علیه الرحمه (ص 78) که در حسن اعتقاد او شبهه نیست میل بمذهب ابوعلی کرده است که کتاب او را شرح نموده و عالم حکم عطار دارد در دکان ادویه که جمع نموده نبات و قند دارند سم الفار هم دارند پس باید گفت بعطار که تو اراده کشتن مسلمانان داری که سم الفار یا بیش یا چیز دیگر از ادویه قتاله نگاه میداری بلکه نعوذ بالله این بحث و اعتراض منجر بخالق عالم می گردد که هم زهر خلق کرده و هم تریاق وفاد زهر آفریده هم چیز شیرین آفریده و هم چیز تلخ و شور و ترش خلق نموده گویا این مرد عزیز درست تتبع اخبار و احادیث از اصحاب عصمت صلوات الله علیهم نکرده است و همچنین اطلاع باحوال علمای سلف نداشته و مطالعه کتب ایشان

ص: 193

درست ننموده و اگر می دید و می دانست بمجرد مکتوبی که مطلقاً در آن خبری از عقیده شخص کاتب و مرسل نباشد آن قدر اهتمام در نگاه داشتن آن مکتوب نمیکرد مگر اینکه بگوییم چنانکه اکثر مردمان معقول می گفتند که غرض او اهانت و ذلیل و چرکین کردن این حقیر است در نظر مردم بعلت حسد که مجبولست در طباع اکثر مردم اهل دنیا خصوص ملاهائی که تزکیه نفس نکرده اند و نمیدانند تزکیه نفس چیست گویا هرگز قرآن (ص 79) نخوانده اند و نمیخوانند و اگر میخواندند البته این آیه در خاطر ایشان می ماند (قَد افلح مَن زَّکیها قد خاب من دسیها) و این صفت حسد منشاء همه فسادها در عالم دنیا شده است و بر خودم کالشمس فی نصف النهار معلوم گردیده که آن مرد عزیز عداوت او با بنده حقیر نه از راه دین و مذهب است بلکه یقین او هست که این رو سیاه بر مذهب امامیه می باشم و شکی در حسن اعتقاد بنده در نظر عقل او نمی باشد امّا حسد ملایی و حبّ ریاست و جاه بر قلب او غالب شده که چرا باید نواب مستطاب شاهزاده عظیم الشأن والا آنجناب دیدن فلان بکند که بنده باشم یا اظهار اعتقاد باو نماید چنانکه از رد کردن او بر سه مسئله از کتاب بنده و معلوم خاص و عام خواهد شد و خدا شاهد حالست که خوش ندارم که مؤمنی را غیبت بکنم خصوص هرگاه عالم و مجتهد باشد اما چنین شخصی را بنده عالم و مجتهد نمیدانم چه علماء را حق تعالی در کلام مجید وصف بصفت خشیت کرده ...

ص 80 در هر صورت چنین شخصی که بجهت اغراض نفسانی لعن کند اولاد علی ابن ابی طالب (ع) را و ذریه حضرت فاطمه زهرا را بنص حدیث متفق علیه بین الفریقین که حضرت رسول (ص) فرموده بِضعه مِنّی مَن اَذاها فَقَد اذانی و شک نیست (ص 81) هر که سید فاطمی را آزار کند البته آزار فاطمه خواهد بود چونکه بتجربه معلوم شده است که هر که کسی را اولاد اولاد باشد و بایشان بدی کنند جد وجده را ناخوش میآید هر چند بحق کرده باشند چون بالطبع اولادزاده را دوست دارند و بی اختیار متألم می شوند و هرگاه علی و فاطمه آزرده شدند لامحاله حضرت رسول (ص) آزرده می شود و آزار او آزار خداست و آزار خدا کفرست بخدا پس هر که بی علتی و سببی که شرعی باشد سید فاطمی

ص: 194

را آزار بکند بنص آن حدیث که مذکور شد داخل دشمنان محمد و علی (ص) خواهد بود چه احترام ایشان از امور واجبه است و دیگر استخفاف باولاد و ذریه ایشان استخفاف بایشان خواهد بود و استخفاف بایشان کفرست بخداوند عالم و اکثر مردم عوام بلکه بعضی از خواص از این معنی بی خبرند.

ص 83 ... پس این مرد عزیز دعوی با خدا داشته است که چرا نعوذ بالله دعای این مرد را اثر داده و شک نیست که عزّت و ذلّت و فقر و غنا و صحّت و بیماری و حیاﮤ و موت و جوانی و پیری تماماً با خداست و عبد را درین امور مطلقاً اختیاری نمی باشد ... و چند سال قبل از این که حقیر بکرمانشاهان رفته بودم بخصوص دیدن برادر کوچکی که داشتم و همشیره ها چون مرحوم والد ماجد اعلی الله مقامه فی الجنان بنده را وصی خود کرده بود و امور صغار با این کمترین بوده (ص 84) لابد در آن اوقات می رفتم بجهت متوجه. امور ایشان شدن مکرّر بعضی از دوستان و غیر آنها می آمدند و می گفتند آن مرد عزیز چنین و چنین در حق شما می گوید که آن مرد بنده را ندیده است از کجا معلوم شده است که بنده بی دین و بد اعتقادم بعضی گفتند که از او شنیده ایم که می گوید چون مرحوم والد او را بد دانسته ما هم او را بد میدانیم ... هر چه مردم آن ولایت خواستند که بنده آن مرد عزیز را غیبت کنم و ضرب بگیرم نکردم و نگرفتم و گفتم بایشان که خود نشنیده ام (ص 85) از این مرد عزیز ... هنوز خودم از او چیزی ندیده ام تا وقتی که پسر آخوند ملا اسماعیل رشتی که ملا محمد علی نام دارد بدزفول آمد ایشان می گفتند که فلان شنیده بود که رساله از شما در پیش من است امر باحضار آن نمود و در سه جای آن رد نوشت و می گفت من از تلامذه ایشان بوده ام (در اینجا در حاشیه بخط مرحوم سید صدرالدین کاشف چنین نوشته شده:) «و آن نسخه را که در حاشیه آن بخط خود سه جا ردّ نوشته بود بنده حقیر مشاهده نمودم صح» و پیش از این در آن اوقات که در کرمانشاهان بودم بر بنده معلوم شد و بچشم خود دیدم در روزی که رفته بودم بخصوص بازدید شاهزاده و ایشان با برادران و جمعی دیگر از علما در خدمت شاهزاده بودند چون بنده داخل اطاق شدم و ایشان تواضع و محبت شاهزاده را نسبت به بنده دیدند صورتی شدند که مسلمان نشنود کافر نه بیند نگاهی از روی غیظ و غضب با این حقیر نمود که گویا پدر او را کشته ام در

ص: 195

نفس خود گفتم سبحان الله با این مرد پیش از این اتفاق ملاقات نفتاده است مگر در سال اول که هجرت از دزفول نموده بودیم و توطن در کرمانشاهان (ص 86) نصیب شده بود در همان سال اتفاق سعادت یار شد بزیارت ائمه عراق مشرف شدیم در کربلای معلا برادرش که آنجا بود بدیدن بنده آمد در نجف اشرف که ایشان بتحصیل علم مشغول بودند بدیدن بنده آمدند و کمال محبت نمودند و ایشان هنوز غیر ملتحی بودند و از آن وقت تا حال که آن مرد عزیز از دار فانی رحلت بدار باقی کرده دیگر مطلقاً اتفاق ملاقات نیافتاده دیگر ندانم که این همه عداوت را از کجا آورده باقی این داستان در خاتمه این رساله که در جواب آن سه رد که بیجا ایراد نموده است مفصلاً بیان خواهم کرد.

ص 89 ... خاتمه در بیان جواب ردّ کردن این سه ردی که بر حاشیه رساله مصابح الذاکرین که از تألیفات این کمترین می باشد ایراد نموده ...

ص 100 ... اما رد اول پس چون آن رساله مشتمل است بر سه فصل فصل اول در ذکر آدابی که پیش از نشستن در خلوت و اربعین داشتن لازم است سالک را عمل بآن کردن و اعتقاد نمودن آن مجتهد العصر و الزمان علی ظنّه ایراد بحثیی کرده است که عبارت او اینست که بخط خود در حاشیه رساله این حقیر نوشته است نمی دانم بکدام دلیل شرعی این امور را و اربعین را اعتقاد باید کرد و چه خصوصیتی باربعین دارد بلکه این امور همیشه لازم است بعضی بر سبیل وجوب و بعضی بر سبیل استحباب اینست بحث اول ایشان الجواب ...

ص 103 ... و پدر این مرد عزیز که فخر میکند به نسبت خود که از طرف مادر پدرش بآخوند ملامحمد تقی مجلسی قدس سره می رسد در کتب خود خطاب بجد امجد و خال مفضال می نماید. اما جد امجد ایشان پس در دو شرح من لا یحضره الفقیه عربی و فارسی میل بریاضت و اربعین داشتن کرده است که هر که بظاهر کلام او نظر کند می نماید که آن مرحوم صوفی بحتی است و حال آنکه صوفی نبوده است بلکه میل بطریق اهل الله داشته و طریق ایشان غیر طریقه صوفیه است چه قاطبه صوفیه بر طریقه اهل سنت می باشند و قائل بامامت ائمه ما نیستند.

ص 104 ... و اما علمای شیعه از متقدمین و متأخرین پس بیشتر آنها در

ص: 196

کتب خود تصریح کرده اند بحقیقت این طایفه مثل علامه حلی (ره) در شرح تجرید استادش در معقولات که محقق طوسی قدس سره باشد و مثل شیخ بهائی در اکثر کتبش و مثل شیخ محمد بن ابی جمهور أحسانی و میرمحمد باقر داماد ...

ص 109 ... و اما خال مفضال آن مرد عزیز که مرحوم پدرش باو افتخار میکند پس رساله دارد در جواب سه مسئله که مرد عالمی از او سئوال کرده و این حقیر تمام این رساله را بی زیاد و کم در اینجا مذکور می سازد و العهده علی الناقل و اگر کسی بگوید که این رساله را بمرحوم آخوند بسته اند و از آخوند نیست می گوئیم در جواب ...

ص 118 ... شیخ بهاء الدین محمد رضوان الله علیه که کتب او مشحونست بتحقیقات صوفیه و والد مرحوم فقیر (منظور فقیر محمد باقر بن محمد تقی، مجلسی است) از او تعلیم نموده بود و هر سال یک اربعین بعمل میآورد و جمع کثیر از تابعان شریعت مقدسه موافق قانون شریعت ریاضت می داشتند و فقیر نیز مکرر اربعین ها پسر آورده ام، و در احادیث معتبره وارد شده است که هر که چهل صباح اعمال خود را برای خدا خالص گرداند حق تعالی چشمه های حکمت از دل او جاری می گرداند ...

ص 120 ... این بود تمامی کلام مرحوم آخوند مجلسی که هیچ حرفی ازو کم و زیاد نشده و والد مرحوم ایشان در دو شرح کتاب من لا یحضره الفقیه عربی و فارسی کمال اعتقاد اظهار نموده است درباره صوفیه حقه که از طایفه امامیه می باشند ...

ص 125 ... و اگر بگوئیم چنانچه در ایراد بحث ص 126 آن مرد عزیز است که چه خصوصیتی باربعین دارد بلکه این امور همیشه لازم است. جواب می گوئیم که عبادت حق تعالی در همه اوقات ممدوح و پسندیده است چه خصوصیت دارد که ده روز باید در مسجد جامع اعتکاف داشته باشند برای عبادت حق تعالی هر چه در جواب این می فرمایند جواب بنده است اگر می گوئی که مدت اعتکاف از جانب خداست و رسول و ائمه معصومین (ع) میگوییم که اربعین داشتن از جانب خداست و رسول و ائمه اما دلیل از جانب حق تعالی پس این آیه است که می فرماید: (وَ وَاعدنا موسی ثَلاثین لَیله و اتممناها

ص: 197

بِعَشرٍ فَتّمَ میقاتُ رُبه اَربعین لَیله) و اما از رسول و ائمه ...

ص 127 ... و از جمله منکران که رسایل چند نوشته است در ردّ بر این طایفه قاطبه ملا طاهر قمی است و حکیم میر محمد مؤمن تنکابنی که از جمله فضلای عصر خود بوده و در معقولات و منقولات کمال علو مرتبه داشته است و در علم طب جالینوس وقت خود بوده است و کتاب تحفه المؤمنین شاهد عادلیست بر صدق آنچه این حقیر میگوید رساله در رد بر (ص 128) ملاطاهر قمی تألیف نموده است ...

ص 130 ... گرچه سخن در ماده ایرادی که آن مرد عزیز کرده است بسیار است اما چون از دنیا رفته است و بجزای عمل خود رسیده است (فمن یعمل مثقال ذرﮤ ٍ خیراً یره و من یعمل مثقال ذرﮤ شراً یره) ...

ص 131 ... و علم عدد که متعلق بجفر است از خصایص علوم مکنونه اهل بیت است کسی پی بحقیقت آنها چنانکه باید نبرده است و حقیر چون مدتی در تحقیق این دو علم و سایر علوم غریبه عمر خود را صرف نموده سرّ بعضی را یافته ام اما اینجا محل ذکر آنها نیست ...

ص 136 ... بحث دوم ایشان در فصل دوم از آن رساله مصباح الذاکرین ...

ص 138 ... نمی دانم که این مرد عزیز ادعای اجتهاد کرده و غافل ازین که همه مردم عوام نیستند و همه خواص از روی او شرم نمی نمایند که بر خلاف طریقه مجتهدین رفتار کند الحمدلله و المنه و شکراً للمنعم المفضل که از حیثیّت نسب بی شبهه بر رسول الله صلّی الله علیه و آله خاتم النبیین می رسم از طرف مادر و پدر هر دو سلسله انتساب این حقیر بآن جناب باین وضع که در تذکره اجداد ما ثبت شده اینست بنده حقیر صدرالدین ابن سید محمد باقر ابن سید محمد مهدی بن سید محمد شفیع بن سید مرتضی بن سید حبیب الله بن سید ولی بن سید محمد بن سید احمد بن سید عبدالله بی سید شمس الدین محمد بن سید تاج الدین بن شرف الدین بن سید حسین بن سید عالی بن سید صدرالدین بن سید نظام الدین بن سید محمود بن سید جمال الدین بن سید محمود بن سید صدرالدین بن سید مظفر الدین بن سید احمد بن

(ص 139) ... سید عبدالله بن امام موسی الکاظم (ع) و از او به پیغمبر و از او به تا

ص: 198

حضرت آدم بی شبهه همه آباء و اجداد ایشان از اصلاب طاهره و ارحام مطهره بهم رسیده اند و اما انساب سایر مردم پس همه یا اکثر آنها چند پشت بالا روند سنّی بوده اند و از آنجا که بالاتر روند کافر و بر غیر ملت حق بوده اند و اما نسب این مرد عزیز از طرف مادر بجماعت شاملو رسد و اجداد ایشان اجداد ما را شهید کرده اند و در حقیقت و نفس الامر از حق نباید گذشت که عداوت او ارثی و این ادّله ضعیفه را از جهه رفع تشنیع مردم دست آویز و پناه خود نموده و من یشابه ابه فما ظلم. و اما نسبت ایشان از پدر پس چنانچه مرحوم سید جلیل القدر آقا سید محمد باقر بن سید ابراهیم همدانی المسکن و الرضوی النسب اصل ایشان از سکنه دارالمؤمنین قم بوده شاهان صفویه ایشان را از آنجا نقل بهمدان نموده می فرمودند و خودم از او شنیدم که نسب حضرات به ابی نعیم اصفهانی می رسد که از علمای اهل سنت بوده و از ذوی الأذناب آن گروه شقاوت اثر است هر چند یک شاهد عادل است اما مقوّی و باید سخن او که بمنزله شاهد دوم است اظهار عداوت اوست.

(ص 140) ... نسبت باین حقیر که هرگز بدی در حق او نگفته ام مگر حالا و ادعای اجتهاد ننموده ام که هم چشمی با او نمایم و از او طمع مالی نکرده ام و بسوای یک دفعه اتفاق ملاقات افتاد در نجف اشرف در اوقاتی که ایشان مشغول درس بودند دیگر ملاقات با او نشده ... حکایت در سالی که مشرف بزیارت امام ثامن علی بن موسی الرضا صلوات الله علیه شدم از راه دار العباده یزد باین دوست سرفراز گردیدم و بعد در مراجعت باز از راه یزد آمدم و چون حسین قلی خان (در حاشیه نوشته شده: مراد فتحعلی شاه است) بار دیگر از خدمت برادرش سرکشی نموده باصفهان.

(ص 141) بنای شورش نهاده راه آمد و شد از اصفهان به یزد منقطع گردیده لابد و ناچار بعد از مشورت با دوستان یزدی و استخاره بکلام ایزدی بدار العلم شیراز رفته حضرات آن دیار باین خاکسار محبت بسیار و نوازش بی شمار می کردند و این حقیر را بمحبت در آن خاک پاک گرفتار نمودند که تا مدت سیزده ماه ایام مکث اتفاق افتاد ...

ص: 199

ص 149 ... کتاب تاریخی که بجهت ذکر احوال خود از ولادت تا الی الان تألیف کرده ام و در دست میباشد ...

ص 149 ... در هر حال چون بنای عداوت ایشان مستحکم شد خواستند که بنده را دفع کرده باشند دید که از پیش او نمی رود و ممکن نمی شود که بجراحت شمشیر و خنجر بنده را هلاک نماید شروع در مذمت و لعن و طعن اما در پرده و بکنایه نظر بگفته اهل بلاغت و فصاحت الکنایه ابلغ من التصریح از آن جمله یک سال در ماه مبارک رمضان از اول تا آخر آن بکنایه (ص 150) در سر منبر لعن و مذمت این بنده مظلوم می کرد تا بمرتبه که از کوچه های آن بلد هر جا که می گذشتم انگشت نمای خلق شده بودم حتی اطفال غیر بالغ می گفتند اینست فلانی صوفی و تا آن وقت کسی بنده را باین لقب مسمی نگردانیده بود و این حقیر صبر کردم تا احکم الحاکمین میان بنده و ایشان حکم فرماید و چون والد ماجد احله الله بحبوحه جنانه از اعتقاد این کمترین که فرزند او بودم و اطلاع کلی داشت از استماع این سخنان بسیار آشفته می شد باو نفرین می کرد و گاه در غیابش ضرب او را می گرفت و گاه از اشخاصی که آمد و شدی و اعتباری در نزد او داشتند استعلام این نقلها می کرد از اتفاقات روزی ملاقات کرد شیخ الاسلام آن ولایت را که مرحوم آخوند ملا عبدالاحد باشد و سبب نسب تصوف به بنده کمترین دادن از او تحقیق نمود آن مرحوم فرموده بود که من نمیدانم سبب این را والد مرحوم بایشان گفت که از جناب آقا این نقل را تحقیق بفرمائید که معلوم من بشود که چرا فرزند مرا در میان مردم بدنام می کند شیخ الاسلام بعد از دو سه روز رقعه با چند دانه قروش از بابت نذر موسوی (151) بخدمت والد ماجدم فرستاد چون بر مضمون رقعه مطلع شد به بنده داد که به بین چه نوشته است نوشته بود که عالی جنابا بخدمت آقا رسیدم و آن مطلب را عرض کردم فرمودند که بلی فلانی اشعار ملای رومی را معنی کرده است و هر که کلام اهل تصوف را توجیه کند بد است والد بنده فرمودند که چیز در جواب او بنویسم از اتفاقات حسنه که همه جا حق تعالی لطف عمیمش شامل حال بندگانش می شود چند روز قبل از این مقدمه مرحوم سید ابوالقاسم که خالوزاده بنده بوده در بنده خانه منزل داشت و گاه گاهی بخدمت جناب آقا

ص: 200

می رسید از او خواهش کتاب خوان الاخوان که مثل کشکول کتابی است یا مثل زهرﮤ الربیع مرحوم سید نعمت الله شوشتری روح الله روحه که از تألیفات آقا خودش بود و گویا نقل آن را از خودش نیز شنیده بود و ایشان از این ماجرا که واقع خواهد شد پیغمبر نبود که بوحی الهی از آن مطلع گردد کتاب را باو داد وان دو جلد بیاضی بودند و همه بخط شریف خودش می نمودند چون در منزل آورد بنده سابق بر این چنین کتابی از او ندیده بودم بی قصد غرضی و علت و مرضی هر دو را من اوّله الی اخره.

(ص 152) مطالعه کردم در چند جا دیدم از اشعار ملا نوشته بود باین عبارت قال العارف الرومی (ره) یعنی رحمه الله و حرف ر و ه_ علامت این دو کلمه می نمود و اطلاق عارف بر او میکرد نه یک و نه دو جا و نه سه جا بلکه زیاده از سه جا باین طور عبارت نوشته بود و در جایی دیگر از آن دو جلد نوشته بود بعد از ذکر کلامی از محی الدین ابن عربی که اکثر علمای امامیه حتی بعضی از صوفیهای ایشان او را بد می دانند دعای خیر در حق او کرده باین عبارت اسکنه الله بحبوحه جنانه و اذاقه الله حلاوﮤ رضوانه مظنه نمی رود که والد ماجد مرحوم خود را باین مرتبه دعای خیر در حق او کرده باشد پس بنده کمترین همان دو کتاب را بخدمت والد خود آوردم و ایشان نیز دیدند و بسیار خوش حال گردیدند که سخنان خوش جواب شافی و کافی برای اوست ... مرحوم والد جواب رقعه شیخ الاسلام را باین مضمون نوشت اگر فرزند من اشعار ملا را توجیه کرده باشد و باین سبب بد می داند او را خودش در بعضی از کتب تألیفاتش حضرات را مدح کرده و دعای خیر (ص 153) در حق ایشان گفته است هر چه جواب خودش میدهد جواب فرزند من می شود چون جواب رقعه بدست شیخ الاسلام رسیده بآقا نموده ایشان چنان ساکت شد که هنوز در آن عالم بقا از سخن بنده خاموش است ...

ص 153 ... آخوند ملا حسن فیض علیه الرحمه در رساله کلمات الظریفه اکثر مردمی که بخود مغرور بوده اند و هر جمعی چیزی سبب غرور و غفلت ایشان شده مذکور ساخته و مذمت آنها کرده اگر خوف تطویل کلام نمی بود هر آئینه تمام این رساله را ترجمه می کردیم اما قلیل و مختصری از آن

ص: 201

مختصر ذکر می کنیم.

ص 154 ... و این حقیر کلام آخوند را بلفظه می نویسد و نقل می کند بجهت زینت دادن این رساله قال قدّس سره رمز انّ شجره ... [عربی است].

ص 157 ... انتهی کلامه فی هذا المطلب اعلی الله مقامه ...

ص 160 ... نواب اشرف والا شاهزاده عظیم القدر و الشأن علی الهمه و السلطان محمد علی میرزا انار الله برهانه و ادام دولته.

ص 162 ... مکرّر تجربه کرده ام از اوان طفولیت و شباب تا الی الان که ایام کهولت است که عمر این کمترین بشصت و یک رسیده ...

ص 165 ... اینجا برمیگردیم بسوی سخن آن مرد عزیز اگر چه سخن بسیار بطول انجامید.

ص 171 ... حکایت در سالی که از کرمان شاهان مهاجرت اختیار کردم خود با کوچ چون بدزفول رسیدم بعد از چند روزی پدر عالیجاه میرزا عبدالله که مرحوم میرزا سلطان حسن خان باشد وفات کردند (در حاشیه نوشته شده: مراد عبدالله خان بیگلر بیگی شوشتری است) در دزفول و نعش او را نقل کردند بشوشتر و میرزا عبدالله در خدمت شاهزاده عظیم القدر و الوقار [در حاشیه نوشته شده: مراد محمد علی میرزا دولتشاه است] بود بعد از تشریف آوردن.

(ص 172) ایشان به دزفول این کمترین بجهت فاتحه خوانی بخدمت ایشان رفتم و منزلشان در دولت خانه مرحوم عباس قلی خان بود (در حاشیه نوشته شده عباس قلی خان حاکم دزفول از جانب نادرشاه بوده) بعد از چند یوم به بعضی از دوستان گفته بود که این فاتحه خوانی مجرا نیست باید فلان بشوشتر در بنده خانه بیاید برای فاتحه خوانی این سخن را به بنده گفتند کمترین پیغام دادم بایشان که اگر غرض فاتحه خوانی و سر سلامتی دادن بود فاتحه خواندیم و سر سلامتی دادیم (در پاسخ میگویند: منظور آمدن ایشانست بخانه های ایشان، و با خواندن کتابهای مجالس المؤمنین و تاریخ شوشتریه (تذکره شوشتر) و دانستن اینکه عده ای از اهل الله آنجا مدفونند. بعزم زیارت قبور و طفیل ایشان دیدن آقایان بشوشتر میرود).

ص 173 ... رفتن بنده [بشوشتر] هم سبب و باعثی شد که قبر یکی از

ص: 202

اولیاء الله.

(ص 174) که از صوفیه حقه شیعه امامیه بشهادت آن دو سید عزیز بود ظاهر گردید و از حوادث روزگار چنین اتفاق افتاده بود که این قبر شیخ محمد سوار خالوی شیخ سهل ابن عبدالله شوشتری که هر دو بی شبهه شیعه امامیه بوده اند در خانه داخل شده بود که صاحب آن خانه ندانست که در این موضع جای قبر مرد خدائیست همان صاحب خانه از برای خودم نقل کرد که شنیدم از او که می گفت از روزی که این خانه را خریده ام تا حال بفقر و فاقه گرفتار و هر حیوانی که باین موضع می بندیم شل می شود تا حال چند حیوان از ما شل شده و الان حیوانی که یک راس قاطر باشد شل است و در زیر دهلیز آن خانه بسته بود بما نشان داد و آن موضع را که بما نمود بعد از تحقیق از معمرین آن بلد معلوم شد که موضع قبر شیخ محمد سوار است قدس سره و از اتفاقات سیئه آن موضع جفت مبرزی بود بلکه قدری از آن داخل خلا شده چون این حال مشاهده کردید و بر همه خلقی که همسایه آن شخص بودند مشخص شد که این موضع قبر آن مرد خداست و آنها مخبر از راستی صاحب خانه نیز شدند گفتند باید.

(ص 175) این خلا از این موضع برداشته شود و صاحب خانه از ترس تلف مال و جان چرا که می گفت در این خانه ماها جمعیتی داشتیم الحال بغیر از خودم که علیل و صاحب آزار هستم کسی از سکنه این خانه نمانده است بغیر از تلف مال که هر حیوانی در این موضع بستیم شل شد و عاقبت مرد به بنده التماس بسیار کرد که همین موضع را از خانه من در برید و بیرون کنید که میترسم جان خودم نیز تلف بشود برضای صاحب خانه همان قدر قبر با اندکی از اطراف آن از خانه اش بیرون کرده و راهی از بیرون برای او قرار دادند و بالکلّیه از آن حوالی خلا را موقوف داشتند و گفتیم با خوی میرزا عبدالله که مرحوم میرزا عبد الوهاب باشد که او را اطاق کوچکی بسازد که هر که خواهد از بیرون دری داشته باشد بزیارت او برود ...

(ص 180) ... اگر آمدن بنده را می گویند بکرمانشاهان بعد ازمهاجرت خدای علیم خبیر است که والد ماجد مرحوم بنده را وصّی خود کرده بود این حقیر

ص: 203

را اتفاق سفر کرمانشاهان در این اوقات بجهت رسیدن بامور برادرم سید ابراهیم بود و همچنین همشیره ها.

(ص 181) ... (پس از شرحی درباره قاجار و شاهزاده مینویسد) چرا که در اجداد ایشان کسی مثل ابونعیم اصفهانی ناصی نبوده است که ارثاً بایشان عداوت سادات برسد ...

ص 186 ... اما تعجب در اینجاست که آن مرد عزیز مذمت این حقیر نموده در خصوص مسافرت و رفتن بحضور سلاطین و حکام و حال آنکه خودش مسافرت اختیار فرموده از بلاد اسلام بسوی دارالکفر هند که هر که از آنجا آمده و می آید مذمت آنجا را می کند.

(ص 194) ... خدا شاهد حال است و جمعی از سادات و سایر مردم شاهد هستند که والد مرحوم ایشان بی جرم در صدد تحقیر و ذلیل کردن بنده در آمده چنانکه از کفر ابلیس مشهورتر اهانت ایشان بنده را چنانکه شمه از آن مذکور ساختیم ولد ارجمندش آن زخم را تازه و نمک پاشیده.

(ص 198) ... بسیار سخن نیکو و ظریفی گفته است مرحوم آخوند ملامحمد مؤمن علیه الرحمه که از علما و مجتهدین دزفول بوده و مخاطب ساخته است بعضی از ارباب علم را که حضرات مگویید در پیش عوام که علی ابن ابی طالب صلوات الله علیه فقیر بوده است و چیز نداشته است که از نظر مردم نعوذ بالله می افتد ...

(ص 199) ... و اما بحث و ایراد سوم پس در آن رساله این حقیر نوشته ام در آداب سلوک راه خدا که باید سالک پرهیز کند از محرّمات خصوصاً در مأکولات و مشروبات و با اهل دنیا آمیزش نکند بی ضرورت و غیبت هیچ مسلمانی را حلال ندانسته باشد باشد حتی فاسق را و آن مرد عزیز در اینجا ایرادی و بحثی نموده است عبارت او اینست که بخط خود در حاشیه ص 200 آن رساله نوشته است این خلاف جمیع اهل اسلام است زیرا که غیبت فاسق بلا خلاف حلال است بلکه بعضی اوقات واجب است از این حرف اطلاع صاحب ریاضت بر احکام و کشف علوم ربانی بر او معلوم شد فاعتبروا یا اولی الابصار و اعتقاد این اربعین و این اعدا در مستحب آنها بدعت است چه در حدیثی و قول عالمی از

ص: 204

شیعه بنظر نرسیده بلی اگر از احکام الهیه نداند و مانند بعضی مناطر عمل کند بمذهب این طایفه تسخیر ابله حاصل خواهد شد جواب.

(ص 213) ... ای عزیز عوام کالانعام ...

(ص 256) ... حقیر چند سال قبل از این بکرمانشاهان آمدم ضرر نداشت یک روزی اگر تشریف می آورد بدیدن بنده کمترین آن وقت معلوم او می شد مذهب و اعتقاد این حقیر هرگاه مذهب این کمترین موافق مذهب حق امامیه بود فهو المطلوب والّا آن وقت حجت می گرفتند و بنده را راهنمائی می کردند هرگاه براه حق.

(ص 257) ... می آمدم خوب و الّا فتوای قتل بنده را می داد ... خوب توشه با خود برد بآخرت چنانکه والد مرحومش نیز این توشه را با خود برده.

(ص 258) ... والد ماجد ایشان در کتاب مقاطع ذکر منطری کرده است برای دفع سمّ عقرب و او را مجرب دانسته است ... کمترین بسیار منطرها دیده ام و از علوم غریبه حظّی وافر نصیب بنده شده است اما هرگز باینها میل نکرده ام ...

(ص 259) ... کسی باین مناطر اعتقاد دارد که بهند رفته باشد ...

(ص 260) ... هرگز این کمترین میل بعمل تسخیر نداشته ام و الحال نیز ندارم با وجود آنکه علم او را دارم اما هرگز قصدی و میلی بتسخیر احدی از ملائکه و جن و انس نداشته ام و معتقد این مطلب نبودم و تحصیل علم او بجهت این بود که می خواستم از هر علمی بهره داشته باشم یا اینکه کسی بخواهد که سحری به بنده یا دیگری از مسلمانان بکند چون علم سحر نیز داخل این علوم غریبه است بواسطه این علم دفع شر آن سحر نموده باشم ...

(ص 262) ... این بود آخر آنچه خواستم درین رساله مسطور شود از عقاید حقه این حقیر و رد کردن برای سه بحث غیر وارد آن مرد عزیز. و مسمّی ساختیم او را بقاصم الجبارین. و اتفاق شد تمام شدن او در شب سه شنبه چهاردهم ماه جمادی الاول در سنه هزار و دویست و سی و پنج از هجرت نبوی علیه و آله افضل الصلوات من الله العزیز القوی سنه 1235 (در حاشیه نوشته شده: هو بلغ مقابلته فی یوم السبت عشرون شهر جماد الثانی سنه 1235).

(ص 263) هذا صورت خطه ادام الله تعالی ظله و فضله العالی وابقی الله بقا

ص: 205

و حفظه من شر الاعادی بحق محمد و آله الهادی اللهم العن اول ظالم ظلم حق محمد و آل محمد و آخر تابع علی ذلک و وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله و عذبه مع تابعیه فی الجحیم عذاباً الیما و ذلّلهم ذلّهً شدیداً فی الدنیا و الاخره بمحمد و آله البررﮤ قد وقع الفراغ من اتمام هذه الرساله الشریفه الوجیزه الدقیقه و الدر النفیسه فی یوم جمعه اثنین من شهر جمادی الثانیه فی سنه خمسه و ثلاثین و مأتین بعد الف من الهجرﮤ النبویه 1235- ..... بید الضعیف الحقیر الذلیل العاصی المرجوّ الی رحمه ربه العلی این محمد باقر الموسوی الدزفولی محمد علی غفر الله ...

هر که خواند دعا طمع دارم***زانکه من بنده گنه کارم

***

در اینجا بحث ما درباره آثار کاشف به پایان می رسد و بررسی مطالب دیگر را آغاز می نماییم:

مربیان و شاگردان کاشف- بنا بتصریح آن مرحوم در مرآت الغیب، ایشان در 21 سالگی مجتهد بوده اند. مرحوم ظهیر الاسلام در مقاله «شعرای دزفول» مندرج در شماره هشتم سال هفتم مجله ارمغان صفحه 468 می نویسد، مرحوم کاشف:

«خطی به مرحوم آقا محمد بید آبادی اصفهانی (1) (متوفی بسال 1197

ص: 206

هجری قمری) که یگانه حکیم کامل زمان بوده تقدیم و درخواست اجازه کرده، و معزی الیه جوابی برای او نوشته و ایشان را بمریدی قبول فرموده».

خود مرحوم کاشف در صحیفه 91 کتاب مکاتیب از استاد خود چنین یاد می فرمایند:

«از یُمن نفس مرشد کامل، اگر چه از دنیا رفت است، و آن قدوﮤ العارفین و زبدﮤ الواصلین جامع معقول و المنقول حاوی الفروع و الاصول مولانا آقا محمد بید آبادی رحمه الله تنکابنی الاصل و متوطن بدار السلطنه اصفهان بوده اند که حقیر مرید با اخلاص اوست».

مرحوم آقا محمد بید آبادی از مریدان جناب سید محمد قطب الدین شیرازی (نیریزی) بوده و بقراری که در صحیفه (ج) کتاب حق الحقیقه (چاپی) نوشته شده:

«مکاتبات زیادی بین [مرحوم آقا محمد بید آبادی و مرحوم کاشف] مبادله شده که بصورت یک کتابچه مختصر موجود است».

از دست پروردگان عارف بزرگوار کاشف که در طریق حق گام برداشته و از آفتاب معنویت ایشان کسب فیض نموده و به ارشاد خلایق پرداخته اند

ص: 207

می توان از اشخاص زیر نام برد:

1- سید عبدالله پدر سید اسد الله.

2- حاج سید محمد رضا همشیره زاده مرحوم کاشف و پدر مرحوم ظهیر الاسلام معروف به «سید» که درباره ایشان در صفحات آینده بحث می شود.

3- حاج شیخ سلیمان عاملی از خانواده شیخ الاسلام دزفول که خود نیز از اخیار و اولیاء الله بوده اند.

4- ملا غلامرضا شهی.

5- مرحوم سید علی شوشتری (1).

***

ص: 208

کاشف در سالهای پایان عمر- عارف کامل در ابیات ذیل از پیری دم میزند و هشتاد و چند سالگی را یاد می کند:

باین پیری اگر بوسم لبش را***جوانی را بگیرم از سر امشب

و نیز:

دوش رفتم در خرابات خراب***مست می چون دل در ایام شباب

و یا:

گر چه پیرم قامت من خم نگردد چون کمان***چشم دارم تا ابد بر قد و بالای عزیز

و:

گر چه پیرم عمر من بگذشته از هشتاد سال***عشق ایشان کرده با این سن جوانم یا ملیک

آرزو دارد که در شهر مقدس کربلا مدفون گردد، آنجا که میفرماید:

عاشقستم بر شهید نازنین کربلا***آرزو دارم که میرم در زمین کربلا

و یا:

نگردد قبر کاشف معدن فیض***مزارش گر بخاک کربلا نیست

و بالاخره در سن 84 سالگی در دزفول درگذشته و ماده تاریخ فوتش اینست:

تا شد ز جهان میر جهان صدرالدین***نوشید ز دست جد خود ماء معین

تاریخ وفات او ندانست شهاب (1)***گفتش ملکی که: (آشیان خلد برین) (2)

جنازه مطهر آن جناب را که در شب پنجشنبه 16 شعبان 1258 هجری

ص: 209

قمری دار فانی را وداع گفته بودند به کربلا برده و در بین رواق و حرم مطهر حضرت ابا عبدالله الحسین علیه الاسلام به خاک سپردند. در این محل که پایین پای شهدا است شباکی وجود داشته که در حدود 1335 هجری قمری آنرا برداشته و دری باز کرده اند.

اکنون که نوشتن شرح حال این عارف ربانی و عالم بزرگوار به پایان رسید بی مناسبت نیست خاطره ای شخصی نقل شود که شاید گوشه ای از صفای باطن او را بازگو نماید:

تابستان سال یکهزار و سیصد و سی و پنج هجری خورشیدی تازه از کربلا به دزفول آمده بودم.

در این شهر بیش از ده ها هزار بیت از اشعار مرحوم سیّد صدرالدّین کاشف را خوانده، یادداشتهایی برداشتم.

اوایل شهریور ماه به کربلا (محّل مأموریتم) رسیدم. در اینجا از دلم گذشت که: «یا کاشف، با گردآوری مصالح کار، علاقمندم شرح حالی شایسته برایت بنگارم و پانزده روز بی کاری لازم است».

امّا اگر معلمّان را از آغاز مهر تا پایان اسفند، چنین فرصتی بدست خواهد آمد؟ آذرماه پایان یافت که همّت کاشف خودنمایی کرد و (برای اولین و آخرین بار) وزارت آموزش و پرورش (یا فرهنگ قدیم) ده روز تعطیلات زمستانی اعلام کرد. در دل گفتم: «یا کاشف من قولی که داده ام، آغاز می کنم: ولی تصوّر نمی کنم ده روز بی کاری بسنده باشد».

ص: 210

بهر حال مقدّمات فراهم و طرح نگارش از پیش تهیه شده بود.

دلگرم و امیدوار به اتمام کار؛ مشغول شدم. روز دهم دریافتم که نخستین تخمینم صائب بود و پنج روز دیگر بی کاری بایسته است. که ناگاه خبر رسید بین عراق و اردن اتّحادی برقرار گشته و سه روز تعطیل است؛ چون مدارس ایرانی در این موضوع می بایستی پیروی از عراقیان کنند؛ مدرسه حسینی ایرانیان کربلا تعطیل شد.

باز هم از خاطر گذشت که: «یا کاشف، دو روز دیگر، چه می شود؟».

اما روز سوم از این تعطیل، اعلام کردند که: این سه روز مربوط به بغدادیان بوده و سه روز تعطیل دیگر استانها عراق از امروز شروع می گردد.

باری پانزده روز پایان یافت، و زمینه اصلی آنچه در این صفحات در خصوص مرحوم سیّد صدرالدین کاشف ملاحظه می فرمایید، مربوط به آن روزهاست.

***

(2)- سید ابراهیم بن سید محمد باقر: در کتاب دایرﮤ المعارف الاسلامیه تألیف آقای عبدالعزیز جواهر الکلام صحیفه 99 نوشته شده: سید ابراهیم بن سید محمد موسوی دزفولی کرمانشاهانی متوفی در کربلا بسال

ص: 211

1300 هجری قمری تقریباً، از تألیفاتش: «حاشیه بر حدائق در فقه» ظاهراً آقای جواهر کلام از مسوده های جناب آیه الله آقا شیخ آقا بزرگ تهرانی استاده نموده اند.

در جلد پنجم اعیان الشیعه تألیف السید محسن الامین الحسینی العاملی ص 664 س 295 نیز کمتر از این مطالب آمده است.

نزد آقای سید حسن صدری که از اعقاب سید ابراهیم مذکور است کتابی دیدم که در بالای نخستین صحیفه اول کتاب ظاهراً بخط مرحوم سید ابراهیم بن سید محمد باقر نوشته بود:

«اقل خلیفه ابرهیم بن محمد الموسوی الدزفولی این یک مجلد استبصار را وقف اولاد ذکور خودم نمودم نسلاً بعد نسل بنهجی که تفصیل آن در کتبی دیگر مذکور است مهر عبده الراجی ابراهیم الموسوی».

همچنین کتاب حج وافی (ملا محسن فیض) را نیز نزد شادروان سید حسن صدری دیدم که مطالبی نظیر عبارت کتاب فوق بر آن نوشته بود و مرحوم صدری معتقد بودند که این کتب قریب دویست جلد بوده ولی ایشان جز چند جلد از آنها را بیشتر نتوانسته اند از عراق همراه بیاورند و بقیه شاید نزد سیدی که در بالای سر حضرت ابوالفضل العباس (ع) در کربلا نماز جماعت می خواند بودیعت سپرده شده است.

آقای سید حسن صدری فرمودند که مرحوم سید ابراهیم سفری به مشهد مشرفف و در بازگشت بنا باصرار اهالی کرمانشاه در آنجا مانده و در مسجد عماد الدوله امامت داشته و چنانکه از نوشته آقای سید شمس الدین صدرزاده بر می آید از آنجا همسری اختیار نموده است ولی پس از مدتی دوباره بکربلا بازگشته است.

علامه نحریر جناب آقا شیخ آقا بزرگ طهرانی در کتاب «طبقات

ص: 212

اعلام الشیعه» الجزء الثانی (کرام البرره) صفحه 22 چنین آورده اند:

«السید ابراهیم الدزفولی ... بعد 1265 ... هو السید ابراهیم بن محمد الموسوی الدزفولی الاصل الکرمانشاهانی المولد الحائری المسکن عالم فقیه عندی من تصانیفه بخطّه مجموعه فیها تعلیقه علی الحدائق و رساله فی العقاید و رساله فیما بین الطلوعین و تحقیق انه من اللیل و النهار و تقریر کثیر من مباحث الفقه کلها ناقصه و رأیت وصیّته بخطّه ایضاً فی مجموعهً اوصی فیها بعد الشهاده و اظهار المعتقدات بدفنه قریباً من المرقد الحسینی الشریف بشرط ان لا یستلزم نبش القبور و اِلّا فلیدفن خارج البلد و رایت بخطه ایضاً مجموعه من الرسائل التی الفّها الشیخ حسن بن علی الشهیر به «گوهر» فرغ کتابه بعضها فی 1265 و فیها اجازه السید الرشتی للشیخ حسن گوهر علی ظهر کتابه «الصومیه» ویأنی ان گوهر ... و ظنی انه والد السید احمد بن ابراهیم الدزفولی الموسوی الحائری مؤلف «قسطاس الاوزان» المطبوع فی «1308» الذی کان من تلامیذ الشیخ زین العابدین المازندرانی».

و معلوم شد اطلاعات آقای عبد العزیز جواهر الکلام نیز از نوشته های جناب آقای شیخ آقا بزرگ بوده است، و در عین مجموعه فوق الذکر را نیز دیدم که بر ظهر آن نوشته بودند:

«ما اشتمل علیه هذه المجموعه:

1- شرح الحدیث النبوی فی المبسوط «تعلموا الفرائض فانها نصف العلم».

2- رساله فی ان بعض الطلوعین معدود من اللیل و النهار.

3- الحاشیه علی اوائل صلاﮤ الحدائق (1400) بیتاً.

4- عقائد الامامیه.

5- رساله فی التخیر فی الاخیرتین بین القرائه و التسبیح.

6- تقریرات فی الفقه بعض الطهارﮤ والصلوﮤ و الحج.

کلها لسید ابراهیم بن محمد الموسوی الدزفولی الکرمانشاهی الحائری المتوفی قریباً من (1300) و کلها بخط المؤلف».

(3)- حاج سید حسین صدر السادات ابن مرحوم آقا سید ابراهیم

ص: 213

دزفولی: در اوائل ماه رجب سال یکهزار و دویست و هفتاد و چهار هجری قمری در کربلا متولد شده، در حدود ده سالگی با والده خود (مرحومه علویه خانم) که با اعیان و محترمین کرمانشاه (مانند طایفه زنگنه و حاج حسنعلی خان زنگنه به کرمانشاه هجرت نمود.

در کرمانشاه نزد مولانا شیخ محمد مدرس شروع به تحصیل نموده و مقدمات نحو، صرف، مطوّل و مغنی را بزودی فرا گرفته و شروع بخواندن معالم نموده و از همگنان گوی سبقت در ربود. در این هنگام بنا به تصویف استاد شغل منبر را انتخاب نموده و بواسطه هوش و قریحه ذاتی به اندک زمانی از محققین و متکلمین تراز اول بشمار می رفت، ضمناً در نجوم و هیئت نیز مهارتی یافته بطوریکه بدین مناسبت طرف توجه اقبال الدوله حکومت وقت واقع شده و لقب «صدر السادات» به ایشان داده شد و به سالی بیست تومان حقوق مستمری مفتخر گردیدند و حکومت باوند پور کلهر (اسلام آباد غرب فعلی) به ایشان واگذار گردید.

در این هنگام صیت شهرتشان در کرمانشاه و بلاد دیگر به نهایت رسیده تا در 18 جمادی الاولی سال 1328 هجری قمری در کرمانشاه رحلت فرمودند. موقعیت ایشان چنان بود که در آن تاریخ اهالی و کسبه کرمانشاه به مناسبت رحلت ایشان سه روز به عزاداری نشسته و بازار کرمانشاه به پاس احترام ایشان در آن مدت تعطیل گردید. مرحوم صدر السادات طاب ثراه در نجف اشرف مدفون هستند. رحمه الله علیه.

(4)- سید شمس الدین صدرزاده این مرحوم حاج سید حسین صدر السادات: متولد کرمانشاه به سال 1304 هجری قمری «فی غدیر»، پس از تحصیل مقدمات صرف و نحو و آشنا شدن به زبان فرانسه و عربی جهت اعاشه

ص: 214

در کارهای بازرگانی اشتغال ورزیدند و در تاریخ هشتم شهریور ماه 1340 هجری خورشیدی در کرمانشاه برحمت ایزدی پیوست.

(5)- سید احمد صدرزاده ابن سید شمس الدین صدرزاده: در سن بیست و یک سالگی درگذشته است.

(6)- سید اکبر صدزاده ابن سید شمس الدین صدرزاده: متولد سال 1302 هجری خورشیدی. کارمند وزارت کشور بوده اند و فعلاً دوران بازنشستگی را می گذرانند.

(7)- سید محمد جواد صدرزاده ابن سید اکبر صدرزاده: متولد شهریور ماه 1332 هجری خورشیدی. دبیر دبیرستان شهید بهشتی در اسلام آباد غرب هستند.

(8)- سید محمد رضا صدرزاده ابن سید اکبر صدرزاده: متولد سال 1328 هجری شمسی هستند.

(9)- سید مرتضی صدرزاده ابن سید شمس الدین صدرزاده: متولد سال 1304 هجری خورشیدی کارمند استانداری کرمانشاه بوده و در 15 آذر ماه 1363 به رحمت ایزدی پیوسته اند مشارالیه متأهل نشدند.

(10)- خانم ملوک صدرزاده دختر سید شمس الدین صدرزاده: متولد سال 1310 هجری خورشیدی. خانه دار هستند.

(11)- خانم سرور الزمان صدرزاده دختر سید شمس الدین صدرزاده: متولد سال 1316 هجری خورشیدی معلم بوده اند و فعلاً بازنشسته هستند.

(12)- سید علی صدرزاده ابن حاج سید حسین صدر السادات: متولد کرمانشاه به سال 1311 هجری قمری، پس از تحصیل مقدمات به امور تجارت مشغول گشته و متأهل نشدند و در اسفند ماه 1340 هجری شمسی در کرمانشاه برحمت ایزدی پیوستند.

ص: 215

(13)- سید مصطفی پرتوی ابن حاج سید حسن صدر السادات: متولد 1276 هجری خورشیدی (1316 هجری قمری) در کرمانشاه. پس از تحصیل وارد خدمت وزارت دارایی شدند مشار الیه عارف وارسته ای بود که عمیقاً به خاندان حضرت مولی الموالی امیرالمؤمنین علی (ع) عشق می ورزید.

در سال 1308 زمانی که «اداره سجل احوال» تأسیس گردید و مقرر شد که هر خانواده ایرانی دارای نام فامیلی مشخص گردد، ایشان برای انتخاب نام فامیلی دست نیاز به سوی پیر عالم عرفان خواجه حافظ شیرازی دراز می کند. در تفألی به دیوان حافظ، لسان الغیب نیاز شیفته خویش را در غزلی به مطلع:

مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو***یادم از کشته خویش آمد و هنگام درو

چنین پاسخ می دهد:

گر روی پاک و مجرد چو مسیحا به فلک***از فروغ تو به خورشید رسد صد پرتو

از این روی ایشان خویش را به آن «پرتو» پاک و مجردی منسوب می شمارد که عیسی گونه در فلک چهارم (فلک خورشید) خورشید را از نور خویش روشنایی می بخشد و به همین مناسبت نام فامیلی «پرتوی» را بر می گزیند (1).

سید مصطفی پرتوی در تاریخ 26/2/1356 در کرمانشاه به رحمت ایزدی پیوستند.

(14)- سید محمود پرتوی ابن سید مصطفی پرتوی: متولد سال

ص: 216

1334 هجری خورشیدی، فوق دیپلم ادبیات فارسی و دبیر راهنمایی هستند.

(15)- سید جلال پرتوی ابن سید مصطفی پرتوی: متولد سال 1330 هجری خورشیدی. کارمند مقیم باختران.

(16)- سید مجتبی پرتوی ابن سید مصطفی پرتوی: کارشناس راه و ساختمان شاغل در امور آب استان باختران.

(17)- خانم ناهید پرتوی دختر سید مصطفی پرتوی: فوق دیپلم ادبیات فارسی دبیر راهنمایی باختران.

(18)- خانم فریده پرتوی دختر سید مصطفی پرتوی: لیسانسه شیمی دبیر دبیرستانهای اهواز.

(19)- خانم مستانه پرتوی: دیپلمه، خانه دارد.

(20)- سید محمد باقر (حسام الدین) ابن حاج سید حسین صدر السادات: در سال 1312 هجری شمسی درگذشته است (1).

(21)- سید احمد بن سید ابراهیم دزفولی: در حدود سال 1258 هجری قمری در کربلا متولد شده، در هندوستان مرجعیت داشته و سالیانه مبلغ هنگفتی از آن سامان برای تقسیم بین اهل الله به دست ایشان می رسیده ولی زهد و تقوای ایشان چنان بوده که پس از مرگ با تقسیم ما ترک به هر پسر یازده تومان رسیده است.

در کتاب اعلام الشیعه تألیف استاد آیه الله آقا شیخ آقا بزرگ طهرانی آمده:

ص: 217

«السید احمد بن سید ابراهیم الموسوی الدزفولی الحائری، عالم فاضل کان فی تلامیذ الاردکانی والشیخ زین العابدین المازندرانی وله تصانیف منها:

«قسطاس الاوزان» طبع فی سنه 1308 هجری قمری».

در جزء تاسع اعیان الشیعه ص 490 س 1647 علاوه بر مطالب فوق چنین دارد:

«قسطاس الاوزان فی تعیین موازین البلدان و حاشیه علی متاجر الشیخ مرتضی الانصاری».

آن مرحوم غیر از کتاب «قسطاس الاوزان» کتابی در ارث داشته و کتابی بنام «مزرعه الاخره» تألیف فرموده که دو کتاب اخیر بچاپ نرسیده است. مرحوم سید احمد بن سید ابراهیم در حدود سال 1312 هجری قمری در کربلا درگذشته است.

(22)- سید حسن صدری ابن سید احمد: در حدود سال 1302 هجری قمری در کربلا متولد شده تا اول خارج را در نجف از محضر مرحوم آیت الله آقا سید ابوالحسن اصفهانی استفاده نموده و از ایشان اجازه ای به قرار ذیل داشته اند:

«بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین و الصلوﮤ والسلام علی اشرف الانبیاء محمد و آله الطاهرین اما بعد الحمد و التحیه و الثناء اینکه چون جناب مستطاب معتمد العلماء الاعلام صفوﮤ الفضلاء الکرام و خیر الانام عماد الاخیار الفخام مفخر الاسلام شریعتمآب آقای آقا سید حسن آقا کربلائی دامت توفیقاته و استمرت تأییداته از قرار تحقیق شخصی است معتمد و امین و آدمی است موثق و متین لذا جناب معظم له از قبل احقر مأذون هستند در تصدی امور حسبیه که نظر و اذن مجتهد جامع الشرایط در جواز و نفوذ آنها معتبر میباشد از قبیل حفظ اموال قصر و غیّبت و غیر ذلک مرجّو از دیانت و وثاقت جناب معزی الیه اینکه نهایت احتیاط را ملاحظه نموده و احقر را در

ص: 218

مظان استجابت دعا فراموش ننماید تحریراً فی شعبان 1344 الاحقر ابوالحسن الموسوی الاصفهانی مُهر».

خلاصه، آقای سید حسن صدری که نام فامیل خویش را از نام مرحوم سید صدرالدین کاشف گرفته چند سفر به ایران آمدند و در ضمن مسافرتی به روسیه (اودسا) که دو سال طول کشید اطلاعات و تجاربی در مورد کشت پنبه بدست آوردند.

در سال 1355 هجری قمری، در آبادی کاظم آباد (رینباجک) از توابع ورامین، در شش فرسنگی تهران، به عنوان متخصص پنبه در اداره کشاورزی به کار پرداخته و در سنوات اخیر در همین آبادی دفتر ازدواج رسمی داشته اند و ماههای محرم و رمضان در مسجد سواد کوه امامت می نمودند و چون املاک این ده بین رعایا تقسیم شد به ایشان نیز قطعه ای رسید که در آن کشت و کار مشغول بودند.

در زمانی که مقیم کربلا بودند کتابی به نام «ارشاد الهادین» فراهم آوردند در «علل شرایع» که در کربلا مانده است.

نگارنده در تاریخ بیست و هفتم مرداد ماه 1337 هجری با راهنمایی مرحوم آیت الله آقا سید محمد تقی سادات گوشه و همراهی حجت الاسلام جناب آقای سید علی فیض در کاظم آباد ورامین خدمت آقا سید حسن صدری رسیدیم علاوه بر اجازه مرقوم استشهادی داشتند که چون شامل دستخط چند تن از بزرگان خاندان سادات گوشه بود تصویر آن در صحیفه مقابل به نظر میرسد مهر کنندگان آن به ترتیب از بالا به پایین و از چپ به راست عبارتند از:

1- مرحوم سید محمد بن مرحوم آقا سید حسین (به صحیفه 329 همین شجره مراجعه شود): آغاز نوشته ایشان اینست: «شکی نیست ...».

ص: 219

عکس

ص: 220

2- مرحوم حاج سید محمود بن سید محمد (به صحیفه 330 همین شجره مراجعه شود): نوشته ایشان چنین شروع شده: «بواسطه کثرﮤ استماع ...».

3- مرحوم سید محمد علی بن سید محمد (به صحیفه 328 همین شجره مراجعه شود): چنین است آغاز نگارش ایشان: «بواسطه شنیدن از ...».

4- محوم سید ابوالقاسم بن سید احمد (به صحیفه 334 همین شجره مراجعه شود): آغاز نگارش ایشان چنین است: «بواسطه فرمایشات ...».

5- مرحوم حاج سید فخرالدین فیض بن سید محمد علی (به صحیفه 364 همین شجره مراجعه شود): آغاز نوشته ایشان اینست: «بواسطه شنیدن حقیر ...».

6- مرحوم سید محمد علی طبیب بن سید مهدی طبیب: (به صحیفه 464 همین شجره مراجعه شود): که چنین آغاز سخن نموده: «نیست شکی در این ...».

7- سید عبدالله موسوی: شناخته نشد.

8- مرحوم سید محمد مهدی طبیب بن سید محمد علی (به صحیفه 438 همین شجره مراجعه شود): که نوشته ایشان چنین شروع شده: «اطمینان حاصل است ...».

9- مرحوم سید محمد علی دکتر دزفولی بن سید محمد صادق (به صحیفه 223 همین شجره رجوع شود): آغاز نوشته ایشان اینست: «شکی نیست مرحوم ...».

سید حسن صدری در 24 فروردین ماه 1344 وفات یافتند (1).

ص: 221

(23)- سید محمد صدری بن سید حسن صدری: متولد کاظم آباد ورامین در سال 1316 هجری خورشیدی. ایشان دبیر هستند و لیسانس تربیت بدنی دارند و فعلاً مسئول مدرسه راهنمایی سرگل ورامین بوده بعلاوه در قطعه زمین موروثی پدرشان مشغول کشاورزی هستند.

(24)- سید محمود صدری بن سید حسن صدری: متولد کاظم آباد ورامین در سال 1330 هجری خوشیدی. در سال 1359 در اوایل جنگ ایران و عراق در آبادان مفقود شدند و از آن تاریخ خبری از ایشان در دست نیست.

(25)- سید محسن بن سید احمد: در حدود سال 1308 هجری قمری در کربلا متولد شده و پیش از ازدواج در سفر مشهد در راه رشت درگذشته است. جنازه ایشان به کربلا منتقل و در آنجا مدفون شده اند.

(26)- سید محمد علی بن سید محمد باقر: متولد غره ربیع الاول 1208 هجری قمری در دزفول مشهور به «عارف» شاگرد طریقتی برادرش مرحوم سید صدرالدین کاشف بوده، و در شعر نیز «کاشف» تخلص نموده کتاب نصاب الصبیانی خطی به خط مرحوم سید محمد باقر (پدرش) دیده شد که با خط نسخ بر آن نوشته بود:

«کتبته لِوَلَدی محمد علی الملقب به هبه الله».

از صفحات 205 و 208 و 259 کتاب مکاتیب مرحوم کاشف چنین بر می آید که مرحوم سید محمد علی عارف به عتبات، خرم آباد، کرمانشاه، اصفهان، تهران و بروجرد سفر نموده است. کتب مرحوم کاشف به وسیله ایشان یا به دست ایشان پاکنویس می شده چنانکه (منتخب دیوان قدیم) مرحوم سید صدرالدین کاشف را به خط خود نوشته است، در آغاز این منتخب که بی شک خود مرحوم سید محمد علی عارف آنرا برگزیده است در

ص: 222

حدود نهصد و شصت و پنج بیت از خود به یادگار گذاشته است (به شرحی که درباره کتاب مزبور در شرح حال مرحوم سید صدرالدین کاشف نوشته شده رجوع ود).

در غزل ذیل جز بیت نخست (که از مرحوم سید صدرالدین است) بقیه از مرحوم عارف است:

جز تو معشوقی نخواهم ای خدا***پرتو مهرت مباد از من جدا

غیر دیدارت نمی خواهم به دل***من گذشتم از سوایت ای خدا

چونکه عاشق گشته ام بر روی تو***شد مجرد این دلم از ما سوی

ما سوایت را نمی خواهد دلم***انت محبوبی و انت المقتدا

ذکر تو وردم بود در روز و شب***خوشدلم گویم همیشه یا خدا

گر غمی در دل بود از هجر تست***هم تو میدانی ز دل این صدق ما

از ترحم لطف کن کارم بساز***بر وصال خود رسان ای دلربا

دلربا و دلبرم هستی یقین***تو پناهم باشی و مرشد مرا

انت ملجائی علیک الاعتماد***انت مقصودی فلا غیرک لنا

یا الهی صار قلبی مائلاً عن غیرک***کن علینا راحماً یا مقتدا

کاشف اسرار تو عاشق به تست***جا بده او را به قربت ای خدا

(27)- سید محمد صادق ابن سید محمد علی: متولد و متوفی دزفول و از فضلا بوده است انواع خط را خوب می نگاشته، در دربار ارجی داشته و بخصوص صدر اعظم میرزا علی اصغر خان اتابک در زمره ارادتمندان ایشان بوده است. سالیانه شصت تومان مستمری داشته است.

(28)- سید محمد علی بن سید محمد صادق: در حدود سال 1291 هجری قمری (1253 هجری خوشیدی) در دزفول متولد شده پس از تحصیلات مقدماتی چند سفر به هندوستان رفته و بخصوص در سفر اخیر

ص: 223

پانزده سال در آن دیار اقامت گزیده و به وسیله مرحوم سید علی سلطان العلماء (1) که از ادبا بوده و قریب هفتاد هزار شعر در حفظ داشته در مدرسه آصفیه دکن مشغول تحصیل گشته و پس از تکمیل دروس آنجا از دست وزیر جنگ دکن شهادتنامه گرفته، بعد از آن نیز از دانشمندان و اساتید علم پزشکی آن سامان بطور خصوصی کسب دانش نموده، چنانکه در لکنهو خدمت (سید افضل علی) و در دهلی نزد (اجمل حاذق الملک) و در فیض آباد هند از (سید غلامحسین) که از پزشکان عالیقدر آن سرزمین بوده اند استفاده کرده و جامع بین طب قدیم و جدید گشته، در زبان پارسی و تازی و انگلیسی دست برداشته و به چند لهجه هندی از قبیل گجراتی به خوبی تکلم می نموده، لقب (سید الحکماء) از دربار احمد شاه قاجار، در اثر خدمات عام المنفعه اش به او عطا شده، مرحوم آیت الله آقا شیخ محمد باقر معزی دزفولی که از اجّله علمای ربّانی و شعرای شیرین سخن بوده در مدح او قصیده ای سروده است. مرحوم سید الحکماء در حدود سال 1347 هجری قمری (1307 هجری خورشیدی) در اهواز رخت از این سرای بربسته و به عالم جاوید شتافتند. جنازه ایشان به نجف حمل و در آنجا دفن شدند.

ترجمه ذیل اثر آن مرحوم نزد فرزند ایشان شادروان آقا سید محمد صادق پزشکی به نظر رسید:

«هذا کتاب قوابیس شعبا فی ترجمه «اساغربا» بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین. الحمدلله الذی جعل الانسان مخزناً لاسرار حکته و شرح صدره بانواع معرفته و القاه علم الطب لیأمن عن سعادت یستعد لها فی اصل فطرته ...».

ص: 224

در حاشیه صحیفه نخست نوشته شد:

«هو العزیز کتبت بیدی ختمت علیه و انا الجانی محمد علی بن محمد صادق الموسوی الدزفولی و کان ذلک فی شهر ربیع الاول سنه 1334 ...».

در صحیفه دوم می نگارد:

«اما بعد اقل السادات الموسویه و خادم الحکماء و الاطباء سید محمد علی بن سید محمد صادق دزفولی بعد از اکتساب علوم متداوله اکثر بمطالعه کتب نادره طب که علمی شریف و فنی منیف و بر کمال شرافتش همین برهان کافیست که موضوع آن بدن انسانست مصروف میشدم روزی کتابی کافی و رساله ای وافی که جامع جمیع صناعت طب کیمیاوی از کلیات و عملیات در اصطلاح معادن و تجزیه و تفریق و تحلیل و ترکیب و تنقیه و تقطیر و ارواح و ادهان و میاه شریفه نافعه و غیر ذلک از صنایع کیمیاویه یکی مصنفه براکلسوس مشهور به اَساغَربا و دیگری مؤلفه قرلیوس موسوم به کیمیای باسلیقا از مدّ نظرم گذشت قصد کردم که محض فایده کافه انام این دو کتاب را ترجمه از عربی بفارسی نمایم و در نشر و طبع آنها لمحه ای تسامح نکنم زیرا که این دو کتاب نادر الوجود و کمیاب اند و عموم عباد خصوصاً اطباء گرام و حکمای عظام آناً فآناً بآنها محتاجند و در این اوقات رسیدن بآنها متعسّر و دشوار است خصوصاً د هندوستان که اکثر اهل زمان از فهم عبارت عربی و ادراک معنی آن قاصرند و فی الواقع این دو کتاب خلاصه و زبده اسرار هرمس مثلث مصری هستند که فیلسوف بی مثل براکلسوس و حکیم بی بدل قرلیوس جمع نموده اند اگر چه عقیده براکلسوس اینست که خود واضع این فن است لیکن نه چنین است. بهر حال بنده از بلاد بعیده و امصار عدیده نسخ متعدده طلبیده هر جا که خطائی از کتاب رفته بود تصحیح نموده نسخه صحیح ممتازی ترتیب داده و از عربی بفارسی ترجمه کرده و آنرا موسوم به «قوابیس شعبا فی ترجمه اَساغَربا» نمودم و وجه تسمیه باین نام اینست که اساغربا بمعنی جمع و تفریق است بسبب مناسبت بین این کلمه و اساغربا با نام نهاده شد ...».

و در صحیفه 21، کتاب را بچهار مقاله و یک مقدمه تقسیم نموده، و هر

ص: 225

مقاله بچند فصل، بخش گردیده ناگفته نماند در برخی جایها مؤلف نظر خود را نیز افزوده است.

و در آخر این کتاب آمده است:

«تمّت الکتاب و الحمدلله اولاً و آخراً و الصلوﮤ والسلم علی رسوله محمد صلّی الله علیه و آله و اصحابه دائماً ابداً».

این کتاب به قطع 18×23 سانتیمتر و در دویست و شصت و چهار صحیفه تهیه شده است.

(29)- سید محمد صادق پزشکی بن سید محمد علی سید الحکماء:

در شوال 1325 هجری قمری (1286 هجری خورشیدی) در دزفول متولد شدند، پس از تحصیل مقدمات، نزد حضرات آیات عظام مرحوم آقا شیخ محمد علی معزی و مرحوم حاج سید هبت الله سادات گوشه رضوان الله علیهما در رشته علوم دینی تلمّذ نمودند و ضمناً شرح نفیسی (در طب قدیم) را نزد والد ارجمندشان که خود از اطباء حاذق روزگار بود خواندند. در سال 1306 هجری خورشیدی به معرفی مرحوم دکتر تقی خان دانشمند آموزگار شدند و بعدها از طرف اداره فرهنگ خوزستان فرهنگ رامهرمز را تأسیس نمودند. همچنین مدتی دبیر و نماینده فرهنگ اندیمشک و هفتکل و در دزفول مدیر آموزشگاههای سپه، کاشف و شاپورگان بودند (مدرسه اخیر را بنیانگزاز بوده اند).

شادروان پزشکی در ادبیات فارسی و عربی تسلطی بی نظیر داشتند و برای شاگردان خود معلمی دلسوز و دقیق و نمونه و انضباط و تقوی بودند. آن مرحوم پس از سالها خدمت بی شائبه فرهنگی و تربیت شاگردانی که اکنون بیشتر آنان مسئولیت های مهمی در دستگاههای مختلف مملکتی دارند در اواخر عمر بازنشسته شدند و سرانجام در تاریخ 18 اردیبهشت 1361

ص: 226

خورشیدی به رحمت ایزدی پیوستند. روانش شاد باد.

(30)- سید ناصرالدین پزشکی ابن سید محمد صادق پزشکی: متولد شهریور 1337. در سال 1363 با اخذ درجه دکترا از دانشکده پزشکی اهواز فارغ التحصیل شده اند. آقای دکتر پزشکی در دزفول مشغول طبابت هستند.

(31)- سید نیرالدین محمد پزشکی بن سید محمد صادق پزشکی: متولد دزفول آذر 1335 هجری خوشیدی در آلمان مشغول تحصیل در رشته صنایع و ماشین آلات بودند و در سال 1362 در این کشور وفات یافت.

(32)- نسترن خانم پزشکی دختر سید محمد صادق پزشکی: متولد دی ماه 1344 دانشجوی رشته زبان و ادبیات انگلیسی دانشگاه اهواز.

(33)- سید نورالدین پزشکی بن سید محمد صادق پزشکی: متولد 10 اسفند 1333 هجری خورشیدی.

(34)- نجمه خانم پزشکی دختر سید محمد صادق پزشکی: متولد دی ماه 1342 دیپلمه و دارای عقاید عارفانه هستند.

(35)- سید صدرالدین رضا پزشکی بن سید محمد صادق پزشکی: متولد اردیبهشت 1327 هجری خورشیدی دارای دیپلم مهندسی جنگل از دانشگاه تهران و دکتر در فیزیولوژی گیاهی از آمریکا فعلاً مقیم این کشور و پروفسور دانشگاه لوئیزیانا هستند.

(36)- سید نظام الدین پزشکی ابن سید محمد صادق پزشکی: متولد تیر ماه 1339 فوق دیپلم فنی برق از اصفهان گرفته اند. ایشان کارمند سازمان آب و برق خوزستان بوده و در اهواز ساکن هستند.

(37)- سید نجم الدین پزشکی ابن سید محمد صادق پزشکی: متولد فروردین ماه 1348.

(38)- خانم ناهید پزشکی دختر سید محمد صادق پزشکی: متولد

ص: 227

اردیبهشت 1341 دارای فوق لیسانس ادبیات از دانشگاه اهواز. در این دانشگاه تدریس می نمایند.

(39)- سید محمد طاهر کاشفی پور ابن مرحوم سید محمد باقر: متولد 29 ربیع الثانی 1343 هجری قمری در دزفول. در اندیمشک محضر اسناد رسمی دارند.

آقای کاشفی پور در کارهای ثبتی تجربیات گرانبهایی دارند و از مردان خیّر و نیکوکار خاندان سادات گوشه هستند.

(40)- سید محمد علی کاشفی پور بن سید محمد طاهر کاشفی پور: متولد 11 شهریور 1328 هجری خورشیدی در دزفول.

(41)- سید محمد باقر کاشفی پور بن سید محمد طاهر کاشفی پور: متولد 29 شهریور سال 1330 هجری خورشیدی در دزفول مدیر فنی نیروگاه برق رامین (اهواز) هستند.

(42)- سید محمد صادق کاشفی پور بن سید محمد طاهر کاشفی پور: متولد اول مرداد ماه 1332 هجری خورشیدی در دزفول- در تهران به تجارت فرش مشغولند.

(43)- سید محمد حسین کاشفی پور بن سید محمد طاهر کاشفی پور: متولد 19 فروردین ماه 1335 هجری خورشیدی در دزفول. لیسانس حسابداری دارند و کارمند یکی از شرکتهای دولتی هستند.

(44)- سید مصطفی کاشفی پور بن سید محمد طاهر کاشفی پور: در اندیمشک کسب آزاد دارند.

(45)- سید مرتضی کاشفی پور بن سید محمد طاهر کاشفی پور: دکتر در رشته دامپزشکی هستند.

(46)- سید محمد کاظم کاشفی پور بن سید محمد کاشفی پور:

ص: 228

دانشجوی دانشگاه آزاد در رشته مهندسی ساختمان.

(47)- سید صدرالدین کاشفی پور بن سید محمد طاهر کاشفی پور: دانشجو.

(48)- سید محمد رضا کاشفی پور بن سید محمد باقر: متولد پنجشنبه 18 صفر 1348 هجری قمری در دزفول. ایشان سر دفتر بوده و محضر اسناد رسمی در دزفول دارند. در کار خود بسیار مسلط و اطلاعات جامع و وسیعی در امور ثبتی دارند.

(49)- سید صدرالدین محمد کاشفی پور بن سید محمد رضا کاشفی پور: در رشته مهندسی مخابرات فوق لیسانس دارند و مقیم امریکا هستند.

(50)- سید محمود کاشفی پور بن سید محمد رضا کاشفی پور: فوق لیسانس آبیاری و معلم دانشکده کشاورزی دانشگاه اهواز هستند.

(51)- سید علی کاشفی پور: ابن سید محمد رضا کاشفی پور دانش آموز هستند.

(52)- سید مهدی کاشفی پور بن سید محمد رضا کاشفی پور: دانشجوی دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد در دزفول.

(53)- سید محمد جواد کاشفی پور بن سید محمد صادق: متولد شب پنجشنبه 5 ذیحجه 1314 هجری قمری در دزفول.

(54)- سید صدرالدین (آصدرا) بن سید محمد صادق: در جوانی پیش از ازدواج در تهران درگذشته است.

(55)- سید حسین بن سید محمد صادق: ساکن عماره بوده اند.

(56)- سید اسمعیل بن سید حسین: ساکن عراق و عضو شرکت نفت این کشور بوده اند.

ص: 229

(57)- سید محمد بن سید محمد علی عارف: متولد و مدفون در دزفول.

(58)- سید عبدالله بن سید محمد: متولد دزفول، ساکن قریه جلکون (جنت مکان) شوشتر بوده، در دزفول مدفون است.

(59)- سید محمد علی قریشی بن سید عبدالله: ساکن مسجد سلیمان بوده و در سال 1357 در اهواز فوت نموده است.

(60)- سید عبدالله قریشی بن سید محمد علی قریشی: مهندس راه و ساختمان هستند و دراهواز شرکت پیمانکاری دارند. دارای چهار فرزند بنام علی، امیر، سارا، و سمیرا هستند.

(61)- سید محمد جواد قریشی بن سید محمد علی قریشی: آموزگار بازنشسته و ساکن اهواز هستند.

(62)- سید بزرگ بن سید عبدالله: متولد دزفول و مدفون در شوشتر هستند.

(63)- سید محمد بن سید عبدالله: متولد دزفول و مدفون در جلکون (جنت مکان).

(64)- سید محمد کاظم صدرالموسوی بن سید محمد: متولد دزفول، ساکن جنت مکان و متصدی امامت در این محل بوده اند.

***

ص: 230

عکس

ص: 232

عکس

ص: 233

(1)- سید اسمعیل ابن سید شاهمیر: تولد ایشان در اوایل دوره کریم خان زند اتفاق افتاد. به علت فقر تا اوان جوانی تحصیل مرتبی نداشت. روزی یک نفر آسیابان صوتحسابی که به خط سیاق نوشته شده بود به او داد که بخواند ولی نتوانست، آسیابان به طعنه گفت: «پس این عمامه که بر سر گذاشته ای چیست؟» این سخن به سید گران آمد، بالافاصله با پای پیاده به شوشتر و از آنجا به محمره (خرمشهر) رفت و بعد عازم نجف اشرف شد. در این شهر از درس مرحوم میر سید علی صاحب ریاض و پسر او سید محمد مجاهد استفاده فراوان کرد بخصوص شخص اخیر معلم او بود. پس از مراجعت به دزفول اگر چه مدارج بلند علمی را پیموده بود ولی از راه زراعت امرار معاش می نمود. سید تا سال 1220 هجری قمری ساکن محله کتکتان دزفول بود، در آن سال کلانتر محله لوریان به نام حاج احمد بیک از او دعوت نمود که به محله لوریان برود. در سال 1230 قلعه ای در زمین «مرداب کش» ساخت که به قلعه سید مشهور گردید، همچنین در این محل باغی نیز غرس کرده و پای هر درخت آن دو رکعت نماز بجا آورد. ایشان با بی بی زینب خاتون (به صحیفه 129 رجوع شود) دختر عموی خود که خواهر حضرت قطب الاقطاب آقا سید صدرالدین کاشف بود ازدواج نمود و ثمره آن سید محمد رضا و سید محمد علی بودند (به صحیفه 271 رجوع شود). مرحوم آقا سید اسمعیل در

ص: 234

طریقت از انفاس قدسی عارف کامل حضرت آقا سید صدرالدین کاشف بهره گرفته است. فرزند او سید محمد علی، دختر عموی خود، بلقیس خانم (دختر مرحوم سید عبدالکریم ابن سید شاهمیر) را به همسری برگزید.

بین آقا سید اسمعیل و شیخ احمد احسایی مکاتباتی بوده در کتاب جوامع الکلم مندرج است. از تألیفات مرحوم سید اسمعیل ابن سید شاهمیر می توان به کتب زیر اشاره نمود:

- شرح البرهان در منطق تألیف در 1204 هجری قمری.

- بیان الاشکال در منطق پایان تألیف در 23 ربیع الثانی 1204 هجری قمری.

- سه فقره دوازده امام با تفسیر سور قرآنی به نثر مسجع عربی (1).

(2)- سید عبدالکریم ابن سید شاهمیر: در دزفول متولد و فوت شده، متعبد به عبادات ظواهر شرع و ریاست مدار بوده، نزد نگارنده سندی موجود است، مورخ بیستم محرم 1265 هجری قمری که در بالای آن نوشته شده:

«قد وقعت المصالحه الشرعیه علی نهج المرقوم لدی» (بر مهر مربع مستطیل).

عبدالکریم ابن سید شاهمیر الموسوی.

(3)- سید محمود ابن سید محمد جواد: در جرگه طلاب علوم دینی بوده و در دزفول می زیسته، زندگی ایشان از راه دعانویسی اداره می شده و بخصوص دعای صرعی داشته که بسیار مؤثر بوده، در سن حدود نود سالگی در مولدش در گذشته و در زیر ایوان کاشفیه مدفون است. چون در محله

ص: 235

سیاهپوشان دزفول منزل داشته به «سیاهپوش» معروف بوده است.

(4)- سید آقا بزرگ شوشتری ابن سید محمود: در حدود سال 1293 هجری قمری در دزفول متولد شده، از طلاب علوم دینی بوده و نزد مظفر الدین شاه ارجی داشته، در جوانی به رشت مهاجرت نموده و پس از سفری به قفقازیه دوباره به رشت برگشته و در آنجا رحل اقامت افکنده و در فرهنگ آن سامان آموزگار بوده است. در سال 1321 هجری شمسی در تهران به رحمت ایزدی پیوسته و در قم مدفون گردیده است.

(5)- سید آقا جان ابن سید محمود: در حدود 1324 هجری قمری در دزفول متولد شده، به کسب اشتغال داشته، پسر نداشته، در حدود سال 1362 هجری قمری در کوههای بختیاری فوت شده و مدفون گشته است.

(6)- سید آقا سید ابن سید محمود: در حدود سال 1344 هجری قمری در دزفول متولد شده، به دعانویسی و معامله اشتغال داشته، پسر نداشته اند، در حدود سال 1366 هجری قمری در کوههای بختیاری فوت شده و مدفون گشته است.

(7)- حاج سید حسین عادل زاده ابن سید آقا بزرگ شوشتری: به سال 1277 هجری خورشیدی (حدود سال 1311 هجری قمری) در دزفول متولد شده پس از تحصیلات مقدماتی چندی به بازرگانی اشتغال داشته تا در سال 1305 هجری خورشیدی به تشویق مرحوم سید صدرالدین ظهیر الاسلام زاده به خدمت در فرهنگ مشغول شده و سالها مدیریت مدارس مختلف دزفول (کاشف و ابن سینا) را به عهده داشته اند. در حال حاضر دوران تقاعد را می گذرانند و معمرترین فرد خاندان سادات گوشه هستند.

آقای عادل زاده سیدی است جلیل القدر و عارفی است وارسته که

ص: 236

روحی پر از صفا دارند. فراز و نشیب های زندگی را با خرسندی خاطر و بی اعتنایی خاص به امور دنیوی که نتیجه سالهای دراز سیر و سلوک عارفانه است تحمل نموده و دائماً به عبارت و ذکر پروردگار مشغولند.

(8)- سید محمد جعفر عادل زاده ابن حاج سید حسین عادل زاده: متولد سال 1302 هجری خورشیدی در دزفول پس از خاتمه تحصیلات دبیرستانی وارد خدمت شرکت نفت شدند و در مناطق مختلفی مانند هفتکل، مسجد سلیمان و جزیره خارک به کار اشتغال داشتند. اخلاقاً بسیار آزادمنش، وارسته، و صریح اللهجه بودند. به زبان انگلیسی تسلط کافی داشتند در اواخر عمر از خدمت شرکت نفت بازنشسته شدند و در سال 1366 هجری خورشیدی در تهران به رحمت ایزدی پیوستند.

(9)- سید هاشم عادل زاده ابن حاج سید حسین عادل زاده: متولد سال 1306 هجری خورشیدی در دزفول، شخصی است بسیار متدین و سالها است که در سلک فقرای سلسله ذهبیه زحماتی کشیده اند. فعلاً دوران بازنشستگی از خدمت شرکت نفت را می گذرانند و مقیم تهران هستند.

(10)- سید علی عادل زاده ابن سید محمد جعفر عادل زاده: متولد اهواز به سال 1327 هجری خورشیدی و متوفی تهران دی ماه 1368 هجری خورشیدی.

(11)- سید محمد (فریدون) عادل زاده ابن سید محمد جعفر عادل زاده:

متولد سال 1329 هجری خورشیدی در هفتکل. لیسانس روزنامه نگاری دارند و مقیم سوئد هستند.

(12)- سید مهدی (فرخ) عادل زاده ابن سید محمد جعفر عادل زاده: متولد سال 1332 هجری خورشیدی در هفتکل. مهندس انرژی اتمی از دانشگاه واشنگتن.

ص: 237

(13)- سید حسین (فرزاد) عادل زاده ابن سید محمد جعفر عادل زاده: متولد سال 1336 هجری خورشیدی در مسجد سلیمان.

(14)- سید حسن (فرشاد) عادل زاده ابن سید محمد جعفر عادل زاده: متولد فروردین ماه 1346 هجری خورشیدی در آبادان.

(15)- سید احمد عادل زاده ابن سید هاشم عادل زاده: متولد شیراز در ربیع الثانی 1378 هجری قمری (آبان 1337 هجری خورشیدی).

(16)- مریم خانم عادل زاده دختر سید هاشم عادل زاده: لیسانسه شیمی از دانشگاه شیراز.

(17)- بی بی سلیمه (صدیقه) عادل زاده دختر سید هاشم عادل زاده: پزشک عمومی فارغ التحصیل دانشکده پزشکی دانشگاه تهران.

(18)- سید حسن عادل ابن سید آقا بزرگ شوشتری: در حدود سال 1313 هجری قمری (1274 هجری خورشیدی) در دزفول متولد شده، در اهواز به تجارت مشغول بوده، طبع شعری داشته و اشعار چندی از ایشان نزد فرزندش حاج سید نورالدین عادل دیده شد که مشتمل بر غزل، قصیده، مسمط و مثنوی بود همچنین مرحوم دکتر سید موسی گوشه گیر در تابستان سال 1337 هجری خورشیدی، روزی گفتند که مجموعه ای کوچک از اشعار مرحوم عادل دارند که در آن اشعاری به لهجه دزفولی و چند غزل فارسی می باشد که یکی از آنها غزلی بی نقطه است. سید حسن عادل در سال 1321 هجری خورشیدی (حدود سال 1361 هجری قمری) در اهواز به رحمت ایزدی پیوستند و در این شهر مدفون شدند.

در میان اشعاری که از مرحوم عادل نزد آقای حاج سید نورالدین عادل موجود بود (و ایشان آنرا در نهایت لطف در اختیار تنظیم کننده کتاب حاضر قرار دادند) یک غزل و قسمتی از یک مسمط انتخاب شد که ذیلاً ملاحظه می شود:

ص: 238

نیست در اهواز ویران گشته غمخواری مرا***غیر غم پیدا نشد اندر جهان یاری مرا

در میان چاه یوسف وار از کید رقیب***قیمتم کم شد، نشد پیدا خریداری مرا

غرق در دریای غم گردیده از بار گران***نی پذیرفتند نی دادند اسراری مرا

نی چو مرده راحت و نی هم قطار زندگان***زیر هر باری نباشد در جهان کاری مرا

بر امید بحر رفتم قطره ام از دست شد***زور نه بنمودند بنمودند فرارّی مرا

گر زبان شکوه بگشایم بجا بیجای نیست***بوده ام معشوق کرده عاشق زاری مرا

دل بدادم یا ندادم بر من این معلوم نیست***اینقدر دانم که پیدا نیست دلداری مرا

شکوه از چرخ فلک آرم و یا از بخت بد***بوده ام گل از چه رو کردند چون خاری مرا

از وطن دلتنگ از غربت دل آزارم بسی***سرخوشم زین چونکه گه گه هست اشعاری مرا

عادل اندر کار حق چون و چرا باشد غلط***گو که دیگر نیست با چون و چرا کاری

مسمط:

گریه هر لحظه گرو از شط و انهار برد***ناله ام نقد کف از بر بط و مزمار برد

غیر من کس نتوانست که این بار برد***اگرم باد صبا قصه بر یار برد

یا که دل بشکند و مخزن اسرار برد

......

تاب من رفت توانایی من شد ناچیز***درد درمان نشد و بسته شده راه گریز

دیده منبعد بباید که بگردد خونریز***طاقتم طاق شده کاسه صبرم لبریز

ترسم این عشق سرانجام زمن عار برد

نه پی مادری چارم و نی هفت ابم (1)***نه بر سر خادمی نقره نه بنده ذهبم

نه به دیر آمدن روز و نه تجدید شبم***آرزومندم اگر شاهد یاقوت لبم

چون غلامی حبشی بر سر بازار برد

ص: 239

خوش نشینی ز کفم رفته و آرام و قرار***محنت و رنج و غمم سخت گرفته به کنار

راز دل من مسکین نبود جز دیوار***روزهایم ز غمش شام شبم تیره و تار

یاد رویش همه شب بر در افکار برد

با همه زیرکیم از چه فتادم در دام***در صف کامروایان ز چه، مستم ناکام

دارم امید که بازم بشود کار به کام***اگر آن نیک خوی نیک روی نیک اندام

بگذرد بر من بیچاره دل زار برد

اندر این وادی پر خوف و خطر حیرانم***همچو افلاک در این دایره سرگردانم

(عادل) این فتنه زند دین و برد ایمانم***قصه عشق گر این است که من می دانم

طاقت و صبر ز دل، هوش ز رفتار برد

(19)- سید احمد عادل ابن سید حسن عادل: متولد سال 1305 هجری خورشیدی در دزفول- ایشان از بازرگانان اهواز هستند.

(20)- سید فخرالدین عادل ابن سید احمد عادل: متولد سال 1326 هجری خورشیدی در دزفول. لیسانس بازرگانی هستند و دارای دو فرزند به نام سید نصرالدین (متولد 1352) و سید فریدالدین (متولد 1364) می باشند.

(21)- سید محمد حسن عادل ابن سید احمد عادل: در حال گذرانیدن دوره انترنی در دانشکده پزشکی مشهد هستند و فرزندی به نام سید امیر رضا دارند که متولد 1368 است.

(22)- سید شهاب الدین عادل ابن سید احمد عادل: متولد سال 1333 هجری خورشیدی در اهواز هستند. دارای لیسانس سینما و معلم مدرسه عالی رادیو تلویزیون می باشند.

(23)- سید شمس الدین عادل ابن سید احمد عادل: متولد سال

ص: 240

1331 هجری خورشیدی در اهواز.

(24)- سید ضیاء الدین عادل ابن سید احمد عادل: متولد سال 1329 هجری خورشیدی در دزفول- ایشان یک پسر بنام سید جمال الدین دارند.

(25)- سیده اشرف السادات عادل دختر سید احمد عادل: فوق دیپلم دارند.

(26)- سیده سعادت السادات عادل دختر سید احمد عادل: لیسانس روانشناسی هستند.

(27)- سیده خدیجه عادل دختر سید احمد عادل: لیسانس مامایی دارند.

(28)- سید محمد عادل ابن سید حسن عادل: متولد سال 1309 هجری خورشیدی. کارمند شرکت هواپیمایی ملی ایران بوده و بازنشسته شده اند. فعلاً شرکت حسابرسی (خریدار) را اداره می کنند.

(29)- سید رضا (پویا) عادل ابن سید محمد عادل: متولد 1349 هجری خورشیدی. دانشجوی رشته کامپیوتر هستند ایشان دختری بنام بی بی زهرا پولک دارند.

(30)- سید نورالدین عادل ابن سید حسن عادل: متولد اهواز سال 1312 هجری خورشیدی. کارمند شرکت ملی نفت ایران و مقیم تهران هستند. آقای سید نورالدین عادل از عرفا هستند.

(31)- سید صدرالدین محمد عادل ابن سید نورالدین عادل: متولد سال 1342 هجری خورشیدی. در دانشکده پزشکی اهواز مشغول گذرانیدن دوره انترنی هستند.

(32)- سید حسام الدین رضا عادل ابن سید نورالدین عادل: متولد سال 1346 هجری خورشیدی. لیسانس سینما هستند.

ص: 241

(33)- سیده فاطمه عادل دختر سید نورالدین عادل: فوق دیپلم پرستاری دارند.

(34)- سید ابراهیم عادل ابن سید حسن عادل: متولد اهواز سال 1318 هجری خورشیدی و متوفی اهواز سال 1366 هجری خورشیدی.

(35)- سید میر محمود شوشتری ابن سید آقا بزرگ شوشتری: متولد رشت در سال 12922 هجری خورشیدی.

(36)- سید احمد شوشتری ابن سید میر محمود شوشتری: متولد سال 1321 هجری خورشیدی کارمند وزارت صنایع هستند. دارای یک پسر به نام سید علی رضا که متولد 1360 هستند.

(37)- سید محمد شوشتری ابن سید میر محمود شوشتری: متولد سال 1325 هجری خورشیدی، دارای یک پسر بنام سید مهدی (کیوک) که متولد 1348 هجری خورشیدی است.

(38)- سید میر جلال شوشتری ابن سید میر محمود شوشتری: متولد 1330 هجری خورشیدی، دارای دو پسر بنام های سید عباس (پوریا) متولد 1357 و سید محمد (پویا) متولد 1361 هستند.

(39)- سید جعفر ابن سید آقا بزرگ شوشتری: متولد و درگذشته و مدفون در دزفول.

(40)- سید کمال الدین علی عادل ابن سید نورالدین عادل: متولد سال 1351 هجری خورشیدی محصل هستند.

(41)- سیده فاطمه شوشتری دختر سید آقا بزرگ شوشتری: متولد 1298 هجری خورشیدی در رشت.

ص: 242

عکس

ص: 244

(1)- سید محمد کاظم (سید آقا جان) تقی زاده ابن سید محمد تقی: متولد دزفول حدود سال 1291 هجری قمری (1253 هجری خورشیدی) چهار سفر به نجف مشرف شده و بخصوص در سفر نخست شش سال در آنجا مانده و از علماء آن سامان کسب فیض نمودند، اما عمده تحصیلاتشان در دزفول خدمت مرحوم آیت الله حاج شیخ محمد رضا معزی بوده و در سن چهل و پنج سالگی از ایشان به اخذ ورقه اجتهاد نائل شده و همچنین از مرحوم آیت الله آقا شیخ محمد مهدی بیگدلی نیز اجازه داشته اند. ضمناً چهار سفر به مشهد رفته و در سفری که در سن پنجاه سالگی نموده خدمت مرحوم شیخ حسینعلی (از اقطاب مشهور) رسیده و کسب فیض نموده اند. در پایان عمر انزوا اختیار واردات کیشانی داشته اند.

بسیاری از کسانی که ایشان را از نزدیک دیده اند کراماتی از ایشان نقل می کنند. آیت الله تقی زاده، در شب سه شنبه 19 ربیع الثانی سال 1372 هجری قمری (شانزدهم دی ماه 1331 هجری خورشیدی) دو ساعت پس از نیمه شب در دزفول دار فانی را وداع گفتند و در عبادتگاه مرحوم آقا سید صدرالدین کاشف دفن شده اند.

ص: 245

ایشان امامت مسجد سیاهپوشان دزفول را به عهده داشتند و در اواخر عمر، مردم آبادی کهنک را رهبری می نمودند و سالی چند ماه در آنجا بودند.

(2)- سید محمد رضا (سید عطاء الله) بن سید محمد کاظم (سید آقا جان) تقی زاده: در حدود سال 1326 هجری قمری در دزفول متولد و در حدود سال 1341 هجری قمری در مولدش وفات یافته و مدفون شده است.

(3)- سید ابوالقاسم تقی زاده بن سید محمد کاظم (سید آقا جان) تقی زاده: متولد دزفول به سال 1305 هجری خورشیدی، تحصیلات مقدماتی و عربی را در دزفول انجام داده. در اواخر عمر پدرشان اسناد مراجعین ایشان را شخصاً نگاشته اند. سفرهای متعددی به شهرهای مختلف ایران نموده اند. شغل ایشان پرداختن به امور شرعی آشنایان و تعلیم متعلمان بوده است. در دی ماه سال 1367 هجری خورشیدی وفات یافتند.

(4)- سید علی تقی زاده بن سید محمد کاظم (سید آقا جان) تقی زاده: متولد کهنک (از توابع دزفول) به سال 1321 هجری خورشیدی. روحانی ساکن دزفول.

(5)- سید احمد تقی زاده بن سید علی تقی زاده: متولد 1343 هجری خورشیدی دانشجوی رشته معارف اسلامی، قبلاً زبان انگلیسی خوانده اند.

(6)- سید محمد حسن تقی زاده بن سید علی تقی زاده: متولد 1344، هجری خورشیدی، طلبه علوم دینی و در رشته حقوق قضایی دانشگاه نیز مشغول تحصیل است. ایشان دارای تألیفاتی است منجمله:

1- صرف کبیر در شرح صرف میر در 3 جلد چاپ شده است.

2- الواضح فی شرح العوامل.

3- تحقیقی پیرامون امامت (مجموعه سخنرانیها).

4- شرحی بر هدایه فی النحو.

ص: 246

5- حاشیه ای بر کتاب اجرومیه.

6- شرحی بر منطق کبیر.

7- بحثی پیرامون ملی گرایی.

(7)- سید محمد مهدی تقی زاده بن سید علی تقی زاده: متولد 1345 هجری خورشیدی، مشغول گذرانیدن دوره لیسانس هستند و تاکنون سه موضوع را در تاریخ انبیاء به رشته تحقیق در آورده اند:

1- شهید یک افترا یا زندگانی حضرت زکریا.

2- انقلابی کوبنده در پوشش صلحی اجتناب ناپذیر.

3- گذری بر شمه ای از احادیث اهل سنت در فضیلت امیرالمؤمنین علی علیه السلام.

(8)- سید محمد رضا تقی زاده بن سید علی تقی زاده: متولد 1347 هجری خورشیدی، طلبه علوم دینی بوده و علاوه بر آن به وعظ و خطابه نیز اشتغال دارند.

(9)- سید وحید تقی زاده بن سید علی تقی زاده: متولد 1353 هجری خورشیدی. محصل هستند.

(10)- سید محمد علی تقی زاده بن سید محمد کاظم (سید آقا جان) تقی زاده: متولد دزفول به سال 1310 هجری خورشیدی. کارمند راه آهن و مقیم تهران هستند.

(11)- سید محمد رضا تقی زاده بن سید محمد علی تقی زاده: لیسانسه علوم قضایی هستند.

(12)- سید محمد حسن کاظمینی بن سید محمد تقی: متولد دزفول به سال 1256 هجری خورشیدی (حدود سال 1294 هجری قمری)، شخصی متدین، عالم، فقیه، پرهیزکار و خوش سخن و صاحب کرامات بوده

ص: 247

است. در ساعت سه بعد از ظهر روز چهارشنبه سی ام رمضان سال 1376 هجری قمری در دزفول درگذشته و مدفون شده است.

(13)- سید اسدالله کاظمینی بن سید محمد حسن کاظمینی: متولد دزفول حدود سال 1340 هجری قمری (1300 هجری خورشیدی)، کارمند شرکت ملی نفت ایران در اندیمشک.

(14)- سید هبت الله کاظمینی بن سید اسدالله کاظمینی: متولد سال 1322 هجری شمسی دارای لیسانس ادبیات فارسی از دانشکده ادبیات دانشگاه اصفهان (در سال 1349 فارغ التحصیل شده اند) و اکنون مقیم اهواز هستند.

(15)- سید هدایت الله کاظمینی بن سید اسدالله کاظمینی: متولد سال 1327 هجری خورشیدی دارای دیپلم مهندسی الکترونیک از آمریکا- ایشان مقیم این کشور هستند.

(16)- سید نورالدین کاظمینی بن سید اسدالله کاظمینی: لیسانس حسابداری از آموزشگاه عالی حسابداری رشت هستند و دوره فوق لیسانس تجارت را در یوتا (آمریکا) دیده اند. فعلاً در شرکت کشت و صنعت هفت تپه مشغول هستند.

(17)- سید فخر الدین کاظمینی بن سید اسدالله کاظمینی: متولد سال 1345 هجری خورشیدی. از دانشگاه یوتا (آمریکا) موفق به اخذ دیپلم مهندسی در رشته کامپیوتر شده و مقیم این کشور هستند.

(18)- سید عنایت الله کاظمینی بن سید اسدالله کاظمینی: متولد 1341 هجری خورشیدی. دارای فوق دیپلم زیست شناسی و دانشجوی رشته آمار هستند.

(19)- سید حسن کاظمینی بن سید اسدالله کاظمینی: متولد سال

ص: 248

1347 هجری خورشیدی دانش آموز سال دوم دبیرستان در رشته فرهنگ و ادب بودند و در تاریخ 21/11/1365 در عملیات والفجر در جبهه جنگ ایران و عراق شهید شدند.

(20)- سید حسین کاظمینی بن سید محمد حسن کاظمینی: مقیم دزفول بوده و در آنجا به تجارت مشغولند.

(21)- سید شاهمیر کاظمینی بن سید حسین کاظمینی: متولد سال 1330 هجری خورشیدی. مهندس برق. دبیر آموزش و پرورش دزفول.

(22)- سید صدرالدین کاظمینی بن سید حسین کاظمینی: متولد سال 1333 هجری خورشیدی. فوق دیپلم مسئول نهضت سواد آموزی دزفول.

(23)- سید محمد مهدی کاظمینی بن سید حسین کاظمینی: متولد سال 1335 هجری خورشیدی. فوق دیپلم بخشدار الوار گرمسیری.

(24)- سید محمد رضا کاظمینی بن سید حسین کاظمینی: متولد سال 1336 هجری خورشیدی. کارمند بخشداری سردشت.

(25)- سید محمود کاظمینی بن سید حسین کاظمینی: متولد سال 1339 هجری خورشیدی.

(26)- سید احمد کاظمینی بن سید حسین کاظمینی: متولد سال 1342 هجری خورشیدی.

***

ص: 249

عکس

ص: 251

(1)- سید محمد رضا ابن سید اسمعیل (1): ولادتش در سال هزار و دویست و سی و هفت هجری قمری از بطن بی بی زینب خاتون خواهر سید صدرالدین کاشف در شهر دزفول اتفاق افتاد قبل از بلوغ پدرش از دنیا رفت و در کفالت عمویش سید عبدالکریم و دائیش سید کاشف قرار گرفت. در اوان بلوغ رهسپار نجف اشرف گشت و از محضر فقیه الاسلام حاج شیخ مرتضی انصاری بهره گرفت. بیشتر اوقات او به تحصیل علم و عبادت و ریاضت بدستور سید کاشف سپری می شد. پس از تحصیل اجازه اجتهاد از علمای طراز اول به دزفول مراجعت نمود.

سید در دزفول و خوزستان قبول عامه یافت صیت علم و تقوایش در تهران چنان بود که مرحوم میرزا یوسف خان مستوفی الممالک و مرحوم میرزا هدایه الله وزیر دفتر (پدر دکتر محمد صادق) از مریدان و سر سپردگان او بودند. صاحب المآثر و الآثار درباره وزیر دفتر می نویسد:

«در فن تطبیق میان ظاهر و باطن بسیار ماهر است در تأویل آیات و تحقیق بطون روایات امروز نخستین دانشور این کشور شمرده می شود در این فضائل بسی رسائل ساخته و بر بعضی از کتب معروفه عرفا و متشرعین متصوفه تعالیق پرداخته در حب اهل بیت صلوات الله علیهم مقامی عظیم دارد چون باستکشاف حقایق و مقامات و شرح اسرار و کرامات آل محمد (ص) می گراید گویی سلمان زمان وگرنه ابوذر دوران است و به غیب از ورای ستری رقیق نگران».

مرحوم وزیر دفتر یکی از تألیفات خود را به نام «چراغ هدایت» مکتوب با خطی عالی برای سید به دزفول فرستاده و در ظهر آن به خط خود مطالبی

ص: 252

خطاب به سید نگاشته که نشانه کمال اخلاص و ارادت این مرد بزرگ به سید است (1).

استاد معنوی مرحوم سید، خال ایشان حضرت قطب الاقطاب سید صدرالدین کاشف بود که چون در سال 1258 وفات یافت سید را اجازه عامه در سلسله علویه ذهبیه بخشید و وی را خلیفه خویش ساخت و بدین سان شریعت با طریقت مقترن سید را جلوه دیگر در انظار داد و خانه اش اجساد و ارواح را مطاف گردید.

مسلم است که سید در میان معاصران خود در فقاهت و عرفان و درایت و کفایت و خردمندی و قبول عامه کم نظیر بوده و توانسته طوق احترام و انقیاد را بر گردن سرکشان وقت بگذارد و با دوستان مروت و با دشمنان مدارا کند بطوری که رجال برجسته وقت خواهان انتساب به او باشند.

دامادان او عالمان و عالم زادگان بزرگ خوزستانند:

حجه الاسلام آقا سید حسین بزرگ پسر آقا سید عبدالکریم (به صفحه 313 رجوع شود)، حجه الاسلام آقا سید محمد صادق برادر زاده کاشف (به صفحه 223 رجوع شود)، حجه الاسلام حاج سید محمد علی بن سید حسین نوه برادرش (به صفحه 272 رجوع شود)، آقا سید عبدالحسین عالمشاه حجه الاسلام آقا شیخ محمد علی پسر حاج شیخ جعفر شوشتری، و حجه الاسلام آقا شیخ عبدالحسین پسر آقا شیخ محمد طاهر معزی و حجه الاسلام آقا سید عبدالله پسر آقا سید عبدالکریم (به صفحه 315 رجوع شود).

با اینکه مرحوم سید در دزفول املاک وسیعی داشت که در زمره بهترین املاک بودند معهذا اندوخته ای از آنها نداشت و همه آن به مصرف سادات و اهل حاجت می رسید بیشتر وقت او به عبادت و تدریس در مدرسه پدری خود که

ص: 253

جنب خانه اش بود می گذشت.

یک سفر به مکه معظمه و دو سفر به خراسان مشرف شد. مهماندار او در تهران میرزا یوسف خان مستوفی الممالک و میرزا هدایت الله وزیر دفتر بودند.

در سفر دوم خراسان بدیدار مرحوم حاج ملا هادی سبزواری عارف و حکیم عالیقدر نائل آمد. فرزندش سید حسین ظهیر الاسلام (به صفحه 255 رجوع شود) که آنوقت دهساله بود همراهش بود ظهیر الاسلام می فرمود بیاد دارم که حکیم سبزواری بر روی بوریایی نشسته و غالباً در عالم تفکر بود گاهی با پدرم سخنی می گفت و نگاهی به من می نمود و در همان مجلس سفارش مرا به پدر نمود.

ظهیر الاسلام می فرمود صفت تنّسک بر پدرم غالب بود و کسی را به سرا پرده او راه نبود.

از مرحوم سید شش پسر بجای مانده سید اسمعیل، سید حسین (ظهیر السلام)، سید مرتضی (سناد الاسلام به صفحه 264 مراجعه شود)، سید علی (سید، به صفه 270 رجوع شود، سید مهدی (به صفحه 271 رجوع شود).

فوت سید در بیست و هشتم صفر هزار و سیصد مطابق «رایت اسلامیان از پا فتاد» در دزفول اتفاق افتاد (1).

(2)- سید محمد بن حاج سید محمد رضا: فرزند نداشته است.

(3)- حاج سید اسماعیل بن حاج سید محمد رضا: از دراویش مجد الاشرافی بوده است (2).

(4) سید اسدالله بن حاج سید اسماعیل: متولد دزفول، به لکنهو

ص: 254

(از شهرهای هندوستان) رفته و تا حدود سال 1370 هجری قمری از حیدر آباد دکن نامه او به دزفول رسیده ولی فعلاً اطلاعی از او ندارند. نظر مرحوم حجه الاسلام حاج سید فخرالدین فیض این بوده که در لنکهو تشکیل خانواده داده و پسر نیز داشته است.

(5)- سید عبدالوهاب بن حاج سید اسماعیل: مردی رشید بوده است (1).

(6)- سید نورالله بن حاج سید اسماعیل: متولد حدود 1257 هجری خورشیدی و متوفی در دزفول به سال 1301 هجری خورشیدی.

(7)- سید اسماعیل سعیدی بن سید نورالله: متولد سال 1301 هجری خورشیدی در دزفول مکانیسین قابل و راننده تراکتور.

(8)- سید محمد حسن سعیدی بن سید اسماعیل سعیدی: متولد اهواز به سال 1331 هجری خورشیدی. کارمند آموزش و پرورش دزفول هستند.

(9)- استاد الواصلین افضل الفضلاء خلیل الاولیاء مجمع البحرین عین المله والدین حضرت ظهیر الاسلام و المسلمین الحاج سید حسین بن حاج سید محمد رضا- در روز جمعه یازدهم جمادی الاولی سال 1274 هجری قمری در دزفول متولد شد. مرحوم حاج سید صدرالدین کاشف اعلی الله مقامه که استاد و پدر معنوی مرحوم حاج سید محمد رضا بود مژده آمدن چنین فرزندی را به ایشان داده بود، از ابتدای دوران کودکی آثار نبوغ و بزرگی و توجه به عوالم معنوی و باطن در ایشان هویدا بود. در سال 1279 که مرحوم حاج شیخ جعفر شوشتری طاب ثراه به دزفول آمده بود چون آثار رشد و ذکاوت را در ظهیر الاسلام که آن وقت پنج ساله بود مشاهده نمود عمامه بر

ص: 255

سر وی گذارد و قلمدانی از آثار آقا زمان نقاش معروف به او داد. در سال 1291 هجری قمری در خدمت حاج شیخ جعفر شوشتری برای تحصیل به نجف اشرف مشرف شد (1). پس از تحصیل اجازه اجتهاد، به تحصیل فلسفه و عرفان و ریاضی و اوفاق و حتی اکسیر پرداخت و از حکمت الهی و طبیعیات بهره مند گردید. از سال 1291 تا 1298 (که در زندگی ایشان باید آنرا دوران طلب نامید) زیر نظر پدر خویش در سلسله ذهبیه طی طریق می نمود در اینموقع با برخورد با حضرت عاشق علیشاه کومالکی (ملا محمد علی) که از اقطاب سلسله معروفیه بوده صاحب اجازه شده است.

دو سال پس از فوت والد بزرگوارشان در نتیجه پیش آمدهایی در اواسط ذی الحجه 1302 ناچار به ترک دزفول شده و مسافرتی را آغاز نمود که حدود بیست سال بطول انجامید. در این سفر به اغلب شهرهای باختر و مرکز و جنوب ایران و بین النهرین و شام و فلسطین و حجاز و قفقاز مسافرت نمود، و در هر شهری که می رسید معزز و محترم بود و رجال بزرگ آن عصر، در تهران و جمیع بلاد مقدمش را گرامی و صحبتش را غنیمت می شمردند و در اعزاز و اکرام او می کوشیدند. در مسافرت به خراسان (سال 1310 هجری قمری) در مشهد مقدس چنان قبول خاص و عام یافت که مجلس درس فقه و اصول و حدیث و حکمت الهی برای او دائر گردید که قریب ششصد نفر در مدرس او حاضر می شدند و مدت شانزده ماه در آنجا با نهایت عزت و احترام مجاور بود (2) بالاخره در بیست پنجم ذی القعده الحرام 1321 هجری قمری در حالیکه گروه بسیاری از مردم شوشتر و دزفول تا خرمشهر (3) از او استقبال کردند و عامه

ص: 256

مردم تا چند فرسخی را شوشتر از او پیشواز نمودند به منزل پدری خود در محله لوریان دزفول بازگشت (1).

استادان طریقتی مرحوم ظهیر الاسلام: مرحوم سید صادق عنقاء در هامش مقدمه ای که بر دو کتاب انوار قلوب السالکین و حقایق المناقب از آثار مرحوم جلال الدین علی میر ابوالفضل عنقا نوشته اند در صفحات 30 و 33 چنین آوده اند:

«سلوک عارف کامل خبیر عین الدین حسین ملقب به ظهیر الاسلام در طریقه علویه ذهبیه از والد خود زبدﮤ الاولیاء آقای آقا سید محمد رضا که ایشان خلیفه خال خود برهان الطریقه و دلیل الحقیقه ولی السالکین آقا سید صدرالدین دزفولی (کاشف) اعلی الله مقامه و ایشان از خلفاء قطب الاقطاب جناب آقا محمد بید آبادی اصفهانی گیلانی اند، ایضاً در طریقه معروفی از شیخ المشایخ آقا محمد علی کومالکی عاشق علیشاه خلیفه حضرت عین علیشاه هروی که از خلفاء نور علیشاه و سید معصومعلیشاه دکنی می باشد اخذ طریقه نموده و صاحب اجازه ارشاد است چنانچه حضرت آقا سید حسین دزفولی در نسبت ارادتش به عاشق علیشاه کومالکی می فرماید:

از حضرت عاشق الهی***گنجینه و گنج پادشاهی

نوشید از حسین جام جم را***وان مایه عالم قدم را (2)

و در مثنوی دیگر می فرماید:

پیر ما ماه فلک پیما بود***پیر ما مهر جهان آرا بود

دو جهان بر خدمش هندویی***مشتری چشم و عطارد رویی

قطب افلاک ولایت دل او***هر نفس مهر و مهی حاصل او

من ملایک بطوافش دیدم***اولیا قاف بقافش دیدم

همه ذرات به او گویا بود***درگهش سینه ده سینا بود

ص: 257

عشق و معشوق صفت عاشق نام***بُد محمد علی آن ماه تمام (1)

و دیگر استادانش فرید وادی عشق و معرفت شیخ ابو سعید بغدادی است که نسبت باطنیش چنانچه در متن اجازه نامه ای که به سید معظم اعطا فرموده منعکس است به شیخ احمد بن علی البونی اتصال دارد ...

و دیگر از اساتید آن جناب ... شیخ ابوالخیر مکی است».

آثار مرحوم ظهیر الاسلام- مصنفات مرحوم ظهیر الاسلام از نظم و نثر به شرح زیر است (2):

اول: اشعاری به وزن مثنوی که در سال 1301 هجری قمری سروده شده و نمونه ای از آن:

اولیاء را اتفاق است ای گروه***منکر ایشان کم است از سنگ و کوه

آن اشدّ قوﮤ ً جان منکر است***فهم قرآن کن که بس جان پرور است

دست در دست خدا دادی بدان***آن ید الله فوق ایدیهم بخوان

این منظومه ناتمام در حدود سیصد و شصت بیت است.

دوم: (رشحات نوریه) که در سال 1305 ه_ . ق در ملایر تألیف شده است. این کتاب در حدود سیصد و پنجاه بیت است.

سوم: (تحفه الحجاز) یا سرّ الاولیاء) که سفرنامه حجاز است در سال 1305. نمونه ای از آن در وصف عقل:

فیض اقدس بذات کرد ظهور***به جهان مقدّس معمور

یک حقیقت بصد هزار نقوش***شد پدیدار زین فروش و عروش

مظهر جامعی طلب فرمود***عقل کل آمد از عدم بوجود

سجده برد او خدای اعظم را***یافت قرب شِه معظم را

ص: 258

این کتاب در حدود دو هزار بیت است.

چهارم: مستزاد گلشن راز بنام غنچه باز در سال 1306 ه_ .ق سروده شده نمونه آن:

بنام آنکه جان را فکرت آموخت***قبای عاشقی دوخت

چراغ دل بنور جان بر افروخت***سرا پا جان ما سوخت

ز فیضش هر دو عالم گشت روشن***یکی جان و یکی تن

ز فضلش خاک آدم گشت گلشن***زهی جان و دل من

پنجم: رفیق الاولیاء یا هدایت نامه یکصد ونود و شش بیت در سال 1307 هجری قمری سروده شده. نمونه ای از آن:

دم باد صبا وقت سحرگاه***و یا بگذشت روح القدس ناگاه

نسیم صبح نوروزم جوان کرد***بیکدم این جهان را آن جهان کرد

مسیحا دم بدل شد آشکارا***روان تازه ای بخشید ما را

خراباتی ز نو آباد کردم***بسا زندانیان آزاد کردم

ششم: جوهر الاسرار منتخب زبده ای از مثنوی مولانا با مقدمه ای بنظم ونثر بر آن، نمونه نظم چند بیتی ذکر می شود:

عین اعیان چون درآمد در عیان***حمد حق را دید اندر سرّ جان

آفتاب حسن در آئینه تافت***آینه از عکس آن انوار تافت

بی تکلف عکس عاکس را بدید***حمد حق تابید و حامد شد پدید

هفتم: نفحه الانوار در سال هزار و سیصد و نوزده در تهران سروده شده و شامل تجزیه و تحلیل وقایع صدر اسلام و تبدیل حکومت الهی به سلطنت طاغوتی به دست قوم عرب است، نمونه ای از آن در رفتار عرب با آل پیغمبر:

بنگر آخر عرب از فیض درش***گشت سلطان به هر بحر و برش

آخر کار چه جا آوردند***آل او را چه جفاها کردند

فدک از فاطمه کردند دریغ***بسته بر شمس ولایت همه میغ

ص: 259

هشتم: صحیفه الاولیاء بالغ بر هزار و یک بیت در دزفول بسال 1327 ه_ . ق سروده شده، نمونه ای از آن:

به تو اقربم من ز حبل الورید***دلت را دهم گنج و گنجت کلید

جهان سایه آفتاب من است***به دریای وحدت حباب من است

دلت را چراغی فروزم ز نور***که آرد بر او رشک سینای طور

نهم: نغمه الاولیاء که بسال 1331 در دزفول سروده شده و نمونه ای از آن:

این قول همه محققان است***این راه تمام عاشقان است

این نغمه اولیاست دریاب***این بر بط کبریاست دریاب

بر اهل شهود زیب و زین است***منظومه عین دین حسین است

دهم: مشرق الانوار بسال 1331 در دزفول سروده شده در حدود هزار بیت است:

گوشه ز خود کن ز جهان باک نیست***غیر خودی دشمن آن پاک نیست

پاکی وَز روح قُدُس پاک شو***بار خود از سر نه و چالاک شو

بحر طهور است تو خاکش مبین***عالم نور است جهان بر زمین

یازدهم: فوائد الحسینیه که مشتمل بر مجموع حواشی ظهیر الاسلام بر کتب تفسیر و حدیث و عرفان بوده و بوسیله خلف الصدقش مرحوم سید صدرالدین ظهیر الاسلام زاده جمع آوری شده، بالغ بر هزار و هفتصد بیت است.

دوازدهم: کتاب مختصری در تاریخ دزفول شامل امهات فلسفه تاریخ در حدود صد و پنجاه بیت.

سیزدهم: کشکولی بنام عین الانوار در چهار جلد.

چهاردهم: دیوان قصائد و غزلیات و رباعیات و ترجیع بندها در حدود ده

ص: 260

هزار بیت است. تخلص شعری مرحوم ظهیر الاسلام در غزلیات و قصائد «سید» است. در اینجا اشاره به این موضوع لازم است که مجموعه آثار شعری ایشان حدود شصت هزار بیت است و همانطور که دیدیم بیشتر آن در توحید و عرفان می باشد. این آثار با مقدمه ای عرفانی که مستند به قرآن است (ولا غیر) در دست چاپ است و اخیراً جلد اول آن تحت عنوان «عرفان و سلوک اسلامی» از طبع خارج شده و علاوه بر بحث هایی مفصل در توحید و عرفان و افکار و آثار و زندگی مرحوم ظهیر السلام شامل قصاید و ترجیعات و رباعیات ایشان است و در تدوین این مختصر از شرح حال آن بزرگوار از کتاب مزبور که بوسیله نوه ایشان دانشمند محترم آقا سید علی کمالی نوشته شده بهره فراوان گرفته ایم.

ذیلاً به ذکر یک قصیده از قصاید ظهیر الاسلام می پردازیم:

معشوق و عشق عاشقم و زخاندان عاشقین***موسی و طور و نخله ام بر طور تمکین و یقین

نور جلیل او منم قدس خلیل او منم***صافی سلیل او منم بیرون شده از ماء و طین

راووق صاف و دُرد دَن (1) نوشیدم از میخانه من***بیرون شدم از جان و تن با قدسیان صادقین

در سوز با ساز آمدم گه رفتم و باز آمدن***سیمرغ و شهباز آمدم بر قاف قرب حق مکین

در دشت و در کهسارها سرمست و بیخود بارها***گشتم پی دیدارها با ناله های آتشین

بر ارنی ولن لن زدم با خلق عالم تن زدم***بر دَن وحدت من زدم نوشیدم آن ماء معین

خورشید اعظم ذره شد وان هفت دریا قطره شد***یک کرّه نی صد مرّه شد برداشتم دُرّ ثمین

ما و جهان گردید طی در مردگی گشتیم حیّ***ناچیز شد هر ظلل و فی در نور خورشید مبین

با یک الست آوازها قول بلی را سازها***با عاشقان خوش رازها پیدا شده در یوم دین

وجهت وجهی فاش شد هر نقش با نقاش شد***عشق آمد و قلّاش شد گاهی چنان گاهی چنین

هم آدم و حوِاست او هم وامق و عذر است او***هم قیس و هم لیلاست او در جلوه های او مبین

گاهی خلیل و گه پسر گه آتش و گاهی خضر***گاهی منا گه تیغ و سر در راه رب العالمین

ص: 261

از شرق گاهی سر زند در غرب شور و شر زند***گه چون گدایان در زند گه آسمان گاهی زمین

گه نور و گه ظلمت گه حج و گه عمرت کند***صد خانه را غارت کند دلها کند زار و حزین

میخانه ها در جوش او بتخانه ها خاموش او***هوش و خرد بیهوش او از اولین و آخرین

(سیّد) ز جام سرمدی خوردی شراب بیخودی***اینک بنام ایزدی سرمست باش و بی قرین (1)

یک غزل:

ما عاشق دیدار تجلای الستیم***وز جام بلا سرخوش و دیوانه و مستیم

بر کف قدح وحدت میخانه عشاق***در گوش دو صد نغمه ز طنبور الستیم

فرق سر ما خاک ره پیر مغانست***در راه خرابات فنا عاجز و مستیم

زنّار بتان بسته و دائم بطوافیم***در دیر مغان معتکف و باده پرستیم

دین و دل و جان در ره میخانه نهادیم***وز جام عشق چنین رفته ز دستیم

در رقص و سُماعیم در این بزم الهی***وز مسجد و سجاده و طامات برستیم

مستیم چو (سید) ز می پیر خرابات***مستان الستیم و چنین عاشق و مستیم (2)

قسمتی از یک ترجیع بند:

دریا همه لؤلؤ تر آورد***معدن همه لعل و گوهر آورد

از چهره زرد عاشقانرا***خورشید صف بسی زر آورد

از خاک ره بتان طناز***گه سُرمه و گاه افسر آورد

آوازه به شهر در فتادست***از عالم دل قلندر آورد

در آتش عشق دل چو دود است***آئینه ما چو مجمر آورد

ای مایه عاشقان جانباز***جان در قدمت تن و سر آورد

دل جام جم جهان نما شد***آئینه به از اسکندر آورد

(سید) چو بدید روی دلبر***این سرّ نهان عیان بر آورد

ص: 262

اسماء و صفات عین ذاتست***ذات است که منبع صفاتست (1)

سیمای ظاهری و اخلاق و روحیات: مرحوم ظهیر الاسلام سیمایی با هیبت و رفتاری محتشم داشت نگاه نافذ او تا اعماق روح مخاطب نفوذ می کرد و قدرت تکلم را از او سلب می نمود. در عول همت و والایی شخصیت و احاطه بر جمیع علوم و معارف اسلامی و قوت قلب و شجاعت و فصاحت و نطق و بیان نظیر نداشت. غرقه در بحر توحید و خداشناسی بود، به مال و زخارف دنیوی کمترین اعتنایی نداشت. در احقاق حق مظلومان و مبارزه با اهل ظلمه تا آنجا پیشرفت که متنفذین و ارباب جور بارها نهایت مزاحمت را برای او فراهم کردند ولی هرگز از در سازش در نیامد در همان حال مردم عادی از هر گونه فداکاری برای وی خودداری نمی کردند زیرا اعتقاد و دلبستگی آنها به ظهیر الاسلام حد و مرزی نداشت. در برابر مصائب وارده تسلیم محض به مشیت الهی و خلاصه نمونه کامل مردان خدا و اولیاء الله بود. کرامات بیشماری از او نقل می کنند و هستند هنوز کسانی که این کرامات را به چشم خود دیده اند (2).

هنگامی که در دوم ربیع الاول سال 1337 سید رضی الدین فرزند جوان و عالم و شایسته اش (به صفحه 277 این کتاب رجوع شود) به رحمت ایزدی پیوست آنچنان بردباری نشان داد که نه فقط اطرافیان خود را به شگفتی واداشت بلکه اکنون که دهها سال از آن تاریخ می گذرد برای ما که تفصیل واقعه را می شنویم یا آنرا در کتاب «عرفان و سلوک اسلامی» می خوانیم نمی توانیم از تعجب آمیخته با تحسین خودداری کنیم.

ص: 263

پایان زندگی- چهار ماه پس از این واقعه دردناک مرحوم ظهیر الاسلام در بستر بیماری افتاد و روز یکشنبه دوم رمضان المبارک 1337 یعنی درست شش ماه پس از فوت فرزندش خود نیز رخت به سرای باقی کشید و روح پر فتوحش به اعلی علیین پیوست. پیکر آن بزرگوار در مدرسه اجدادی در دزفول به خاک سپرده شد و بر روی آن گنبدی ساختند که هم اکنون زیارتگاه عموم است. ماده تاریخ فوت ایشان «هو مغفور» است.

(10)- سید حسن بن حاج سید محمد رضا: آقای سید احمد سیدی در نامه خصوصی در جواب پرسش نگارنده نوشته اند:

«مرحوم سید حسن سید ابن مرحوم حاج سید محمد رضا سید: تحصیلاتش در دزفول و نجف بوده و مشهور است که جنبه ورع و تقوی باعث شده رساله عملی تهیه ننماید و گرنه مجتهد بوده اند».

(11)- سید محمد علی (سید مندنی) حجت زاده ابن سید مهدی حجت زاده: بازرگان مقیم اهواز.

(12)- سید محمد حجت زاده ابن سید محمد علی (سید مندنی) حجت زاده: در سال 1361 با سمت فرمانده در جبهه جنگ ایران و عراق به افتخار شهادت ناول آمد.

(13)- سید احمد (سید نورالدین) حجت زاده ابن سید محمد علی (سید مندنی) حجت زاده: دارای فوق لیسانس فیزیک از خارج و مدیر کل مخابرات خوزستان هستند.

(14)- حاج سید مرتضی سناد الاسلام ابن مرحوم حاج سید محمد رضا (سید): مادر ایشان حاج بی بی سلطان بیگم که بانویی عالم و عارف و شاعر بوده، متولد دزفول به سال 1293 هجری قمری.

تحصیلاتشان در دزفول محضر مرحوم حجه الاسلام آشیخ محمد باقر

ص: 264

معزی و مرحوم حاج شیخ محمد حسن انصاری و سایر علمای دزفول بوده و در نجف از محضر آیه الله آسید کاظم یزدی و مرحوم آیت الله آخوند ملامحمد کاظم خراسانی برخوردار گشته و شخص اخیر لقب سناد الاسلام را به ایشان داده است. مرحوم سنادی یک بار به زیارت مکه و مدینه و چند بار به قصد زیارت و تکمیل معلومات به نجف، کاظمین، کربلا و سامره مشرف گشته و بارها به مشهد مسافرت نموده اند. همچنین شهرهای تهران، اراک، قم، بروجرد و غالب شهرهای خوزستان را دیده و سفرهایی به لبنان و سوریه و هندوستان نموده اند.

آثار- مرحوم سنادی آثار متعددی دارد و شعر را نیکوی می سروده، در شعر (راجی) تخلص مینموده و ذیلاً به معرفی بعضی آثار این دانشمند عالیقدر می پردازیم:

1- تفسیر سوره یوسف: این کتاب در حدود 2938 بیت شعر داشته و در تاریخ 28/5/1317 هجری خورشیدی از روی نسخه اصل بوسیله جناب آقای سید احمد سیدی استنساخ شده و چنین آغاز می گردد:

بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین

ابتدای هر کلام از هر بشر***نیست غیر از حمد حق چیز دگر

گرچه بر حمدش زبانها الکن است***لیک قدر قوه خود ممکن است

عجز از احصای حمد حمد اوست***ما سوی الله حمد ذاتش مو بمو است

حمد او را اول و آخر کجاست***اول و آخر بحمدش کی رواست

گر بحمدش ما سوا شد یکزبان***معترف بر عجز شد اول بیان

و بالاخره پس از ختم موضوع، ابیاتی در تشکر و سبب تألیف ورثاء سروده که دو بیت آخر کتاب اینست:

شهی که مرک ز او فوق لامکان باشد***به ز هر کینه شهیدش کنی در آخر کار

ص: 265

ز التهاب چنین زهر و از چنین غربت***بحزن بیحد، عالم بود همیشه دچار

2- کتاب مرآت الفلاح- در شرح دعای صباح من کلام حضرت مولی الموالی علی ابن ابیطالب (ع) از آثار فاضل دانشمند مرحوم حاج سید مرتضی سناد الاسلام دزفولی متخلص به «راجی»: متأسفانه این نسخه که نزد آقای سید احمد سیدی است و به نظر نگارنده رسیده و شاید نسخه اصل باشد، از آغاز و پایان ناقص است، و ظاهراً نسخه ای از این کتاب نزد فرزند مرحوم حاج سید مرتضی یعنی مرحوم سید اسدالله سنادی زاده بوده است.

در هر حال کتاب موجود چنین آغاز شده:

در هزار و سیصد و چهل باز یک***خنگ دل افتاد اندر تاز و تک

و آخرین بیتش اینست:

من همان عضو ضعیفستم کنون***کیست کارد زین مرضهایم برون

3- دیوان اشعار- مشتمل بر قطعات، مثنوی ها، غزلها، ترجیع بندها و رباعیات. بعضی اشعارشان نزد صاحبان ذوق یافت می گردد و ما بذکر چند نمونه اکتفا می کنیم.

غزل زیر از ایشان در کتاب گلزار ادب (1) به چاپ رسیده است:

ای دل جهان به کام تو شد شد، نشد نشد***ملک جهان بنام تو شد شد، نشد نشد

از بهر صید چند نهی دانه زیر دام***بی دانه گر بدام تو شد، شد نشد نشد

فرهادوار چند کنی کوه بیستون*** شیرین اگر که رام تو شد شد نشد نشد

با سالکان طریق محبت ز کف منه***گر جرعه ای بکام تو شد شد نشد نشد

جنگ و جدل برای کف نان ضرور نیست***شیر و شکر طعام تو شد شد نشد نشد

از بهر احترام دو صد حملهِ تا بکی***بی مکر احترام تو شد شد نشد نشد

ص: 266

(راجی) طریق وعظ تو از کف رها مکن***گر با اثر کلام تو شد ، شد نشد، نشد

ترجیع بند ذیل که به شیوه ترجیع بند معروف صائب سروده شده دارای مضامین عرفانی والائیست و مشتمل بر یازده بند است که ما به ذکر 2 بند از آن بسنده می کنیم:

و اصلان حریم بزم وفا***محرمان رموز صدق و صفا

آن یکی دم زربّ اَرنی زد***وان دگر رب لا تذر فردا

آنکه در قرب و اتحاد رسد***بگذرد از دنی و او دنی

متحد گشت آن یکی با دوست***یافت خلعت بزیب ما اوحی

آن یک از دیر جوید آن ز کنشت***آن یک از کعبه و آن یکی از بطحی

همه در جستجوی یک دلبر***از حرم یا ز مسجد الاقصی

همه دردی کشان یک مجلس***همه ساغر طلب ز یک مینا

همه آشفتگان یک طناز***همه دیوانگان ز یک صهبا

سر و جان هر که داد در راهش***بیقین مرده را کند احیا

هر که خواهد طریق کویش را***بشنود این کلام روح افزا

کی مجرد ز ما سوی الله شو***محرم بزم لی مع الله شو

صبر من برده چشم جادویت***دل گرفتار دام گیسویت

تیر مژگانت را دلم هدف است***خسته جانم ز تیغ ابرویت

ای رخت جنّت و لبت کوثر***جنّت و کوثرم لب و رویت

ای سوار و پیاده شاه و گدا***جملگی مات سنبلِ مویت

بهوای تو سالکان منی***هر یکی گشته محرم کویت

روی تو سوی عاشقان ز کرم***روی عشاق جملگی سویت

سر چو گویی بخاک و خون بهتر***که بچوگان نسازدش گویت

روح پرواز گیرد از قالب***چون شنید این کلام دلجویت

ص: 267

که مجرد زما سوی الله شو***محرم بزم لی مع الله شو

غزل زیر به اقتفای غزل معروف مولوی «بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست» (1) سروده شده:

امروز سیر گلشن و گلزارم آرزوست***وان نغمه های کبک و بط و سارم آرزوست

در طرف باغ گر که میسر شود مدام***عیش مدام و باده گلنارم آرزوست

رخساره ات چو ماه و رخت همچو آفتاب***اکنون هوای آن رخ و رخسارم آرزوست

آب حیات را که به لب خویش بسته ای***از زلف عنبرین تو اسرارم آرزوست

اسرار عاشقی بدو زلفت نهفته ای***از زلف عنبرین تو اسرارم آرزوست

گو سیر گل خوشست ولی بی جفای خار***امروز دیدن گل بی خارم آرزوست

دی گفت پیر عقل بگوشم که (راجیا)***عشق نگار سیم تن پارم آرزوست (2)

مرحوم سنادی چکامه بی نقطه در ستایش حضرت علی ابن ابیطالب دارند که با یک پیشگفتار بصورت رباعی آغاز می شود:

چون نقطه توحید بود شیر خدا***پس نقطه بمّدح او بود عین خطا

زین رو دو سه شعری بمدیح شه دین***بی نقطه ز طبع ناقصم شد انشا

اشعار:

اسداله امام اهل کلام***سر و سالار اول اسلام

ولد عم احمد محمود***صهر راد رسول و ماه همام

داور او را سرود مدح و درود***احمد او را درود کرد و سلام

صارم لا و ساعد اِلّا***هم ورا داده داور علّام

ص: 268

سرور ما که مدح او هر دم***داد طعم عسل مرا در کام

درگه او مراد صالح و هود***مالک روح و مهر و ماه مدام

ماه عالم که مر ارامل را***او عطا کرده مال و ملک و طعام

کحل ما گرد راه درگه او***مدح او روح را دهد آرام

ورد او لا اله الا الله*** عادل و عالم و مصور عام

رسم علم و عمل ورا کامل***کار او صلح مردم و اکرام

راه وسواس در دل او سد***کار اهمال مر ورا اعدام

در و گوهر ورا هماره عطا***داد طرح کرم هماره ودام

همدم او همه رسول الله***رام در امر او حلال و حرام

مهر او در دل همه محکم***مر مرا مهر او سلاسل و دام

در دو عالم مراد ما حاصل***که دهد مدح او مراد و کام (1)

غیر از کتب یاد شده از مرحوم سنادی سفرنامه ای نیز باقی مانده است.

آن مرحوم علاوه بر کسب علوم معقول و منقول و ادب در فراگرفتن زبان انگلیسی زحماتی کشیده و در فن مخابرات تلگرافی متبحر و به هنر ساعت سازی نیز واقف بوده اند. از بعضی گلهای وحشی جوهری تهیه می کرده اند که ارزنده بوده است. با وجود مقام شامخ علمی، برای اینکه تحمیل جامعه نشود، از محل درآمد املاک مزروعی خود امرار معاش می نمودند.

مرحوم سنادی در اواخر عمر از دزفول به اهواز مهاجرت نمود و در سال 1350 قمری مطابق 1310 هجری خورشیدی در این شهر دعوت حق را لبیک گفتند، جنازه ایشان را به شوش حمل و در جوار مزار دانیال پیغمبر (ع)

ص: 269

دفن نمودند.

(15)- سید علی سید ابن حاج سید محمد رضا (سید): در شرح حال ایشان مختصری از رساله مشکوﮤ الفؤاد (1) تألیف جناب آقای سید احمد سیدی نقل می شود:

«عالم ربانی و عارف کامل صمدانی قدوﮤ العاشقین و شمس المتأهلین افضل العلماء الربانیین جامع المعقول و المنقول، مروج الشریعه و الطریقه صاحب اسرار سرمدی حجه الحق آقای سید «علی سید» دزفولی؛ پنجمین فرزند ذکور حضرت قطب العارفین و اعلم المجتهدین حاج سید محمد رضا (نورالدین) دزفولی، در تاریخ 1296 هجری قمری در دزفول متولد، بیش از چهار سال از سن مبارکش نگذشته بود که دست قضا او را از نعمت وجود پدر که صاحب ولایت و مسند شریعت بود محروم، در اثر سعی و مجاهدت والده ماجده اش که زنی عالمه و عارفه بوده اند بتحصیل علوم پرداخت، نظر باینکه حضرت سید دارای فضائل و ملکات فطری و استعداد فوق العاده بودند از همان اوان طفولیت و صباوت بتحصیل علوم رسمی با کمال جدیت سرگرم، نزد مجتهدین درجه اول از قبیل: مرحوم آیه الله آقا شیخ محمد حسن انصاری، آیت الله آقا شیخ محمد طاهر معزی و آیت الله حاج سید اسدالله امام تلمذ می فرمودند، تا جایی که به درجه اجتهاد رسیدند.

حضرت سید در زمان طفولیت بمنظور عتبه بوسی اعتاب مقدسه بعتبات عالیات مسافرت و از دریای فیاض ائمه اطهار علیهم السلام و همچنین از روح پاک والد خود که در نجف اشرف مدفونیست بمنظور موفقیت در امور معنوی و راهنمایی بر طریق حق همت می گیرد و از آن تاریخ ببعد انقلاب حال و پیشرفت روحی و تمایل حضرت سید و معرفت بحق بر عموم آشنایان کاملاً آشکار میگردد.

حضرت سید از همان دوران جوانی که بتحصیل و تکمیل علوم ظاهری اشتغال داشت زیر نظر بزرگان مشایخ بزرگ بتزکیه نفس و سیر و سلوک مشغول بوده و بمقامات عالی نائل گردید، با اینکه خلافت تامه از طرف چند تن از بزرگان مشایخ را داشتند معذلک محض اکمال مقامات خویش در اواخر عمر از

ص: 270

طرف حضرت قطب الاقطاب وحید الاولیاء آقای آقا میرزا احمد عبد الحّی مرتضوی قدّس سرّه العزیز فیوضاتی دریافت.

حضرت سید بخط کوفی کاملاً آشنا و از علم کیمیا و علم اعداد جفر) کاملاً با خبر بودند ولی از عمل بآن استنکاف داشتند. مرحوم سید در تمام عمر علاوه بر ریاضات فوق العاده، شب زنده داری را ترک نکرد.

حضرت سید نه سال آخر عمر خود را در اثر فلج بودن و بی حسی اعضاء زمین گیر شد و در تمام این نه سال تبسمهای عارفانه از سیمای او دور نشد و در تمام مدت نقاهت، محضرش بهمان منوال گرم و دلربا بود، اهل دل از خدمتش فیض میگرفتند.

حضرت سید در تاریخ هفتم محرم الحرام 1376 هجری قمری پس از چند نوبت تب دعوت حق را لبیک و روح پر فتوحش به پیشگاه حرم کبریائی پرواز کرد.»

(16)- حاج سید میرزا جان (سید مهدی) سعادتمند ابن حاج سید محمد رضا: متولد سال 1298 هجری قمری در دزفول و متوفی سال 1375 هجری قمری در اهواز. عالمی متقی و بزرگوار و در علم جفر بسیار ماهر بوده است.

(17)- سید محمد علی بن سید اسمعیل: همسر ایشان بلقیس خانم دختر سید عبدالکریم بن سید شاهمیر (دختر عموی سید محمد علی) بوده (1). در دزفول در مقبره مقام حسین مدفون است.

(18)- سید محمد حسین بن سید محمد علی: متولد دزفول، مدفون در نجف. از شاگردان برجسته حاج شیخ مرتضی انصاری بوده. مراتب علمی ایشان بقدری والا بوده که مرحوم شیخ درباره اش گفته علم سید محمد حسین مانند شمشیر جدش علی بن ابیطالب (ع) است (2). حافظه ای عجیب

ص: 271

و صورتی نیکو داشته در جوانی قبل از پدر درگذشته است (1).

(19)- حاج سید محمد علی بن سید محمد حسین: از فضلا و رجال عصر خویش در شهر دزفول بوده و در حدود سال 1310 هجری قمری در مولدش دزفول درگذشته، در نجف مدفون است.

(20)- سید محمد جواد فاطمی دزفولی بن حاج سید محمد علی: در سال 1297 هجری قمری (اول میزان 1260 هجری شمسی) در دزفول متولد شده، از محضر درس آیات عظام حاج شیخ محمد رضا معزی و آقا شیخ محمد باقر معزی استفاده نموده. مادر ایشان علویه بی بی ساره بیگم دختر حضرت قطب الاقطاب حاج سید محمد رضا سید (به صفحه 252 این کتاب مراجعه شود) بوده که از بانوان فاضله زمان خود بشمار می رفته. مرحوم سید محمد جواد فاطمی دزفولی، فاضلی متقی، محتاط و از رجال قوم بوده و در عرفان و ریاضت موفق به پیمودن مراحلی شده بود. در بامداد جمعه 24 مرداد 1321 هجری خورشیدی مطابق دوم شعبان 1361 هجری قمری در دزفول درگذشته و در کاشفیه مدفون شده است.

(21)- سید محمدی فاطمی دزفولی بن سید محمد جواد فاطمی دزفولی: در حدود سال 1332 هجری قمری (1292 هجری خورشیدی) در دزفول متولد شد و پس از تحصیل در دزفول و اهواز در سال 1311 هجری خورشیدی وارد خدمت فرهنگ شدند. باستثنای دو سال خدمت نظام وظیفه و پنج سال (از 1318 تا 1323) که در اداره دارایی اهواز مشغول به کار بوده بقیه خدمات اداری خود را به آموزگاری و خدمت در فرهنگ شهرهای مختلف خوزستان (رامهرمز، اهواز، جانکی و سوسنگرد) و نیز بوشهر و اصفهان گذرانید.

در این شهر بود که بازنشسته شد و از آن پس تا اوایل سال 1365 در مشهد

ص: 272

بود. در این سال به شیراز رفت و در روز 6 آبان 1365 در این شهر به رحمت ایزدی پیوست. آن مرحوم مردی فاضل بود و بخصوص بکمک حافظه بسیار قوی خود در علم تاریخ تسلطی داشت.

(22)- خانم گوهر تاج فاطمی دزفولی دختر سید محمدی فاطمی دزفولی: در سال 1318 هجری خورشیدی در دزفول متولد شده و تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در دزفول، بوشهر و اصفهان انجام داده و از دانشسرای عالی شیراز موفق به اخذ درجه لیسانس در رشته شیمی شده اند. ایشان دبیر بوده و پس از سی سال خدمت اخیراً بازنشسته شده اند.

(23)- سید هبت الله فاطمی دزفولی بن سید محمد جواد فاطمی دزفولی:

متولد حدود سال 1346 هجری قمری (1306 هجری خورشیدی) کارمند آموزش و پرورش بوده و فعلاً دوران بازنشستگی را می گذرانند ایشان مقیم یزد هستند.

(24)- سید محمد جواد فاطمی دزفولی بن سید هبت الله فاطمی دزفولی: متولد دزفول ششم شهریور 1342 هجری خورشیدی، دانشجوی رشته ریاضی در دانشگاه هامبورگ (آلمان غربی) هستند.

(25)- سید محمد علی فاطمی دزفولی بن سید هبت الله فاطمی دزفولی: متولد دزفول به سال 1373 هجری قمری (پانزدهم آذرماه 1332 هجری خورشیدی). مهندس آرشیتکت از دانشکده معماری دانشگاه ملی ایران هستند.

(26)- سید مهدی فاطمی دزفولی بن سید هبت الله فاطمی دزفولی: متولد هشتم آبان 1345 هجری خورشیدی دانشجوی رشته مهندسی شیمی دانشگاه امیرکبیر (پلی تکنیک) تهران.

ص: 273

(27)- سید احمد فاطمی دزفولی بن سید محمد جواد فاطمی دزفولی: متولد حدود 1348 هجری قمری (1308 هجری خورشیدی) در اهواز محضر اسناد رسمی دارند و از مردان خیر و نیکوکار بوده در انجام فعالیت های عام المنفعه بسیار کوشا هستند.

(28)- سید فرید فاطمی دزفولی بن سید احمد فاطمی دزفولی: متولد 12 شهریور 1338 در تهران.

(29)- سید سعید (فرشاد) فاطمی دزفولی بن سید احمد فاطمی دزفولی: متولد 24 مرداد 1341 هجری شمسی دارای لیسانس فیزیک اتمی از آمریکا.

(30)- نگین خانم فاطمی دزفولی دختر سید احمد فاطمی دزفولی: متولد 21 فروردین 1348 هجری شمسی. دانشجوی دانشکده پزشکی دانشگاه اهواز.

(31)- سید محمد رضا فاطمی دزفولی بن سید محمد جواد فاطمی دزفولی: متولد 27 ماه محرم 1356 هجری قمری (20 فروردین 1316 هجری شمسی) در تهران. تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در دزفول و اهواز انجام داده و در سال 1339 از دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران (کرج) با درجه فوق لیسانس در رشته مهندسی آبیاری فارغ التحصیل شده و بلافاصله پس از آن خدمات اداری خود را در بنگاه مستقل آبیاری شروع نموده و در وزارت آب و برق ادامه داده و در سال 1347 به سازمان آب و برق خوزستان منتقل شده و فعلاً مشاور فنی مدیر عامل این سازمان است. ایشان مسافرتهای متعددی به کشورهای ژاپن، ایالات متحده آمریکا، شورو، آلمان، انگلستان، اسپانیا، کانادا و هلند برای شرکت در سمینارها، سمپوزیوم ها و یا گذرانیدن دوره های تخصصی نموده و جزوه ها و رسالاتی مختلفی در زمینه

ص: 274

مسائل علمی و فنی نوشته از جمله چندین جلد گزارش درباره نخیلات جزیره آبادان و تغییر سیستم آبیاری آنها، بررسی هیدرولوژی رودخانه های آبادان، زهکشی و پمپاژ (دو جزوه درسی برای دانشجویان انستیتو تکنولوژی کشاورزی اهواز) و نیز چند گزارش درباره استفاده از منابع آب و خاک خوزستان.

(32)- سید محمد حسین (فریدون) فاطمی دزفولی بن سید محمد رضا فاطمی دزفولی: متولد بیست و نهم فروردین 1346 هجری خورشیدی، دانشجوی رشته مهندسی عمران دانشکده فنی دانشگاه تهران.

(33)- فخری خانم (شهرزاد) فاطمی دزفولی دختر سید محمد رضا فاطمی دزفولی: متولد بیست و پنجم مرداد ماه 1344 هجری خورشیدی، دانشجوی دانشکده پزشکی دانشگاه اهواز.

(34)- فاطمه خانم (شراره) فاطمی دزفولی: دختر سید محمد رضا فاطمی دزفولی: متولد دوازدهم مهر ماه 1342 هجری خورشیدی، دانشجوی رشته زبان انگلیسی.

(35)- شایسته خانم فاطمی دزفولی دختر سید هبت اله فاطمی دزفولی: لیسانس طراحی و دکوراسیون از آلمان و مقیم این کشور هستند.

(36)- وجیهه خانم فاطمی دزفولی دختر سید هبت اله فاطمی دزفولی: دارای لیسانس در رشته زبان و ادبیات سوئدی از دانشگاه اپسالا سوئد و مقیم این کشور هستند.

(37)- ژاله خانم فاطمی دزفولی دختر سید هبت اله فاطمی دزفولی: دارای دکترا در رشته علوم آزمایشگاهی از آلمان و مقیم این کشور هستند.

ص: 275

عکس

ص: 276

(1)- سید رضی الدین محمد رضا ابن سید حسین ظهیر الاسلام: متولد سال 1311 قمری در تهران، متوفی به سال 1337 هجری قمری در دزفول و مدفون در نجف. قبل از رسیدن به سن 26 سالگی از مرحوم سید محمد فیروزآبادی اجازه اجتهاد داشته بعلاوه در تحصیل علوم جدید نیز کوشا بوده و جبر و مقابله را نزد سرهنگ احمد اخگر فرا گرفت.

سرهنگ اخگر از رهبران نهضت وطن پرستان فارس بود که در جنگ جهانی اول علیه دولت انگلیس در فارس و بنادر جنوب فالیت می نمود. پس از شکست نهضت بوسیله ارتش انگلیس سرهنگ اخگر به خوزستان و دزفول آمد و چند ماهی در خانه مرحوم ظهیر الاسلام پناه گرفت.

از آثار مرحوم سید رضی الدین دو کتاب ارجوزه در صرف و نحو عربی و ارجوزه حدیث کساست. مرحوم سید صدرالدین ظهیر الاسلام زاده دزفولی در مقاله ای که درباره مرحوم سید صدرالدین کاشف در شماره 8 سال هفتم مجله ارمغان نوشته از کتابی بنام کشکول از تألیفات مرحوم سید رضی الدین یاد کرده اند.

مرحوم سید رضی الدین شعر را بسیار نیکو می سروده و تخلص شعری (سرّی) داشته و ما ذیلاً چند نمونه از اشعار ایشان را می آوریم:

1- قصیده ایست با 77 بیت در مدح و منقبت حضرت مولی الموالی علی ابن ابیطالب علیه السلام که به استقبال شعری از مرحوم فانی با مطلع زیر سروده شده:

«من که مست از عشق روی آن نگار نازنینم***پس چه غم دارم اگر در پیش مردم دل غمینم»

در چند بیتی که از قصیده مرحوم سرّی تیمناً نقل می شود تسلط شگرف شاعر به معارف اسلامی و ادبیات قرآنی بخوبی نمایان است:

ص: 277

پای تا سر محو دیدار امیرالمؤمنین***بیکران دریای مدح شاه را زورق نشینم

من نی ام چون من نی ام نایی بود شاه ولایت***می کند در وصف ذات خویش الهام چنینم

آفتاب چرخ ایمان مغرب های هویت***سید عالم شه بطحا امام المتقینّم

کنز مخفی را ظهورم مقصد از آیات نورم***دایماً اندر حضورم خالق جان آفرینم

قدسیان را پیشوایم طالبان را رهنمایم***قطب چرخ اهتدایم اختر برج یقینم

آدم از نامم صفی شد نوح از فیضم نجی شد***شیث از لطفم نبی شد مصطفی را جانشینم

آتش نمرود را دادم ندا یا نار کونی***در کف موسی نمودم چوب ثعبان مُبینم

بشکنم بازار یوسف گر برآرم پرده از رخ***روح بخش نفحه های عیسی گردون نشینم

................................

شق شود ذات البروج از طارق تیغ دو پیکر***می کشد اعلی بدوشش غاشیه بالای زینم

غره صبح زحم را سوره والفجر واصف***حق قسم خورده است کاو خوانده مرا بلد امینم

نور والشس از جمالم جاه و اللیل از جلالم***والضحی صبح وصالم در الم نشرح مکینم

................................

(سرّیا) این در جواب آنکه فرموده است (فانی)***«من که مست از عشق روی آن نگار نازنینم»

2- مسمطی است در 25 بیت و 8 بند که ما به آوردن سه بند از آن اکتفا می کنیم:

مسمط در استغاثه به پیشگاه مبارک حضرت ولی الله الاعظم امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف اثر طبع مرحوم زبدﮤ المتألهین عارف و عالم ربانی سید رضی الدین شهیر الاسلام فرزند حضرت قطب العارفین حاج سید حسین ظهیر الاسلام قدس سره العزیز:

بنشسته ام چو جغد بویرانه جهان***در انتظار مقدمت ای شاه انس و جان

برخیز ای سحرگه شام جهانیان*** دارم نثار تو این یک پیاله جان

ص: 278

عالم ز دست رفت بسودای این و آن***کو ذوالفقار و پنجه ات ای صاحب الزمان

جانها بلب رسید ز تاراج انتظار***کو آفتاب طلعتت ای برق ذوالفقار

روی جهان ز ظلمت خلقش سیاه شد***دور نفاق و شرک براز مهر و ماه شد

جای گل محمدی از دم گیاه شد***گندم نماند و خرمن دین جمله کاه شد

هم خلایق از پی تحصیل جاه شد***حال بزرگ و کوچک عالم تباه شد

جانها بلب رسید ز تاراج انتظار***کو آفتاب طلعتت برق ذوالفقار

................................

شاها غلام حلقه بگوش توأم یقین***آورده ام پناه بلطفت از آن و این

یا صاحب الزمان نظری کن باین حزین***(سرّی) فتاده بر ره تو زار و مستکین

از خلق منقطع شده در حضرتی چنین***بگشای چهره یوسف کنعان دمی ببین

جانها بلب رسید ز تاراج انتظار***کو آفتاب طلعتت برق ذوالفقار

3- بحر طویل بسیار زیبایی است در وصف معراج حضرت سید المرسلین رسول اکرم (ص) در بیست و هشت بند که در اینجا تیمناً به ذکر چهار بند از آن اکتفا می شود:

بند اول:

باز در جلوه درآ نغمه سرا روح افزا زنگ زدا عقده گشا طوطی فکرت بنوا شو مترنم به ادا صبح و مسا ذکر خدا فکر جزا روز و شبان از دل و جان دار عیان چهر و نهان دارو بخوان حمد و ثنا را.

ص: 279

بند دوّم:

احد و واحد بینا همه جا حاضر و پیدا ز ثری تا به ثریا هله گو دیده بینا احد و لم یزل است او صمد بی بدل است او به عیان بی مثل است او ملک بی بدل است او ابد است او ازل است او همه کس فانی و بس او من و توحید خداوند کجا قدرت یارا.

بند سوم:

که بود ناطق لالش نرسد کس به کمالش که برد راه به حالش نه بود بیم زوالش نه بود هم به مثالش نرسم چون به وصالش من و شبهای خیالش متحیّر ز جلالش متفکر به جمالش شب و روز و مه و سالش که ز قدت مه و خورشید منور کند آب آرد و از ابر فرو ریزد و گل روید و از سنگ دهد چشمه خارا.

بند چهارم:

مرغ از بیضه بر آرد پس از آن بال و پر آرد ثمر از هر شجر آرد پسر از هر پدر آرد شب ظلمت قمر آرد ببرد شب سحر آرد دگری شد دگر آرد همه اینها بسر آرد چو ز دریا گهر آرد ز بقر عنبر سارا.

(2)- حاج سید علی کمالی بن مرحوم سید رضی الدین محمد رضا: در سال 1292 هجری خورشیدی در دزفول متولد شده اند. تحصیلات دوره دبستان و دبیرستان را در دزفول و اهواز گذرانده و پس از آن از دانشکده معقول و منقول در رشته منقول موفق به اخذ لیسانس شدند. با درگذشت آقا سید صدرالدین ظهیر الاسلام زاده (عموی ایشان) کارهای خانواده ای بزرگ بر عهده شان گذاشته شد اما از فعالیت های دینی و اجتماعی دست برنداشته و با

ص: 280

ایراد سخنرانی های سودمند در دزفول و اهواز به بیداری و رشد فکری مردم کمک نموده و می نمایند. از مهر ماه سال 1329 هجری خورشیدی به تهران مهاجرت نموده و فقط برای رسیدگی به امور کشاورزی به دزفول می آیند.

چندین سال متوالی در ماه مبارک رمضان در مسجد جامع اهواز به ارشاد مردم پرداخته اند. آقای کمالی در رشته های مختلف علوم اطلاعات مبسوطی دارند و بخصوص در معارف اسلامی استادی مسلّم و بی بدیل هستند. اخیراً وزارت ارشاد اسلامی برای استفاده دانشجویان معارف اسلامی از محضر آقای کمالی کلاسی در تهران تشکیل داده که ایشان در آن به تدریس می پردازند.

با آنکه در شعر قریحه ای خوش دارند اما بدان دلبستگی نشان نمی دهند و مشغول مطالعات علمی عمیق تری هستند.

فهرست تألیفات چاپ شده ایشان به شرح زیر است:

1- هر که می خواهد بخواند (در جواب رساله «ملایان شوشتر بخوانند» از سید محمد علی امام شوشتری.

2- جنایت دو ساله ... در دزفول.

3- ارمغان ربیع (شعر).

4- عزیز و نگار (داستان منظوم).

5- قرآن و مبارزات.

6- قرآن و جامعه سازی.

7- قرآن و دستورات اجتماعی.

8- قانون تفسیر (سه جلد).

9- تاریخ تفسیر.

10- قرآن ثقل اکبر.

11- شناخت قرآن.

ص: 281

12- خاتم النبیّین.

13- جاء الحق.

14- جلد اول خرد افزا (حوادث تاریخی آموزنده).

15- عترت ثقل اکبر.

16- عرفان و سلوک اسلامی.

تألیفات چاپ نشده:

17- قرآن و مقام زن.

18- قبسات القرآن.

19- لغات دزفولی.

20- امثال دزفولی (نظم و نثر).

21- مستدرک واژه های معرّب.

22- منتخب تاریخ تمدن ویل دورانت.

23- ترجمه احادیث از طریق عامه و امامیه.

از اشعار آقای کمالی بذکر یک مثنوی و یک عرفان اکتفا می شود:

چه شد آن زمان که گذشت

هست اقیانوس مواجی زمان***کشتئی بر روی آن باشد جهان

سرنشینانیم در کشتی همه***بحر پیمائیم ما بی واهمه

حادثات دهر همچون موجها***از پی هم دسته ها و فوجها

کشتی ما چون حبابی در میان***روی امواجی ز دریای زمان

در میانه فکر ما چون ناخداست***که بهر جایی ز دریا آشناست

حال و استقبال و بگذشته زمان***آب این دریای ژرف بیکران

گفته ای چون شد زمانی کان گذشت***همچو تیری که برون آمد ز شست

آن به پیش ما بود اندیشه کن***رهزن عقل خود اندر شیشه کن

آن زمان کو رفت خود همراه ماست***گر که یک روز است یا خود قرنهاست

ص: 282

جای دیگر نیست تا آن روزها***رخت خود آنجا برد در اختفا

دان تو آن بگذشته را همچون درخت***میوه آن دانش و فرهنگ و بخت

هر چه آن بگذشتگان آموختند***بهر ما آیندگان اندوختند

دانش این نسل تا هر پایه ای است***بهر فرزندان ما سرمایه ای است

هر کسی کاوش کند بگذشته را***زود یا بد دلبر بگذشته را

می خورم محصول آنروزی که رفت***میوه تخمی که کشتند و گذشت

هر که را بگذشته و آینده نیست***گر چه با حال است دانم زنده نیست

گر نگیری وام از بگذشتگان***فاقد آبی شوی چون تشنگان

ملتی را کز شرف پیشینه نیست***عمر او از شنبه تا آدینه نیست

شوق فرزندان به اوج اعتلا***هست از فر نیاکان شما

گوید این من شعله آن آذرم***گوید آن من زاده این افسرم

حبّذا آن شاه فرزند خلف***کو به عزّ باب افزاید شرف

حاصل آن باشد که در آن سیر و گشت***من نمی بینم زمانی که گذشت

چشمه اندیشه از نوک قلم***گشت جاری زد بر این کاغذ رقم

از کمالی تحفه ای ناقابل است***ارمغان و هدیه اهل دل است

غزل (1)

تا در آغوش خیالت همه شب تا سحرم***روز سرمستم و تا شام ز خود بیخبرم

جز تو هر سنگدلی دید مرا با غم و درد***رحم آورد به خون دل و سوز جگرم

نذر کردم که کنم خاک رهت سرمه چشم***گر دگر باره به درگاه تو افتد نظرم

همچو جان تنگ در آغوش کشم نیم شبت***تا بدانند که همخوابه قرص قمرم

دلبرا گر ز جفا تیر بچشمم بزنی***من نه آنم که رود چشم به جای دگرم

ص: 283

این و آنرا چه دهی جرعه از آن آب حیات***من ببوسیدن لبهای تو محتاج ترم

من سبکبار شوم از خود و پرواز کنم***گر تو چون شعله خورشید درآیی ببرم

بود هستی کمالی چون مسی زنگ آلود***کرد اکسیر محبت ز طلا پاکترم

(3)- سید محمد رضا کمالی بن حاج سید علی کمالی: متولد سال 1313 هجری خورشیدی در دزفول، دارای درجه دکترا در روانشناسی تربیتی از دانشگاههای امریکا هستند و مقیم این کشورند.

(4)- سید محمد حسین کمالی بن حاج سید علی کمالی: متولد سال 1315 هجری خورشیدی در دزفول. لیسانسه ریاضیات از دانشکده علوم دانشگاه تهران و لیسانس مدیریت نیز دارند. ایشان مقیم اتریش هستند.

(5)- سید محمد کاظم کمالی بن حاج سید علی کمالی: متولد سال 1318 هجری خورشیدی در دزفول و مقیم تهران هستند.

(6)- سید سعید کمالی بن حاج سید علی کمالی: متولد سال 1326 هجری خورشیدی در دزفول. مهندس نفت از دانشکده نفت آبادان، مقیم آمریکا (سانفرانسیسکو) هستند.

(7)- سید فاتح کمالی بن حاج سید علی کمالی: متولد 1326 هجری خورشیدی در دزفول.

(8)- سید محمد کمالی بن حاج سید علی کمالی: متولد سال 1319 هجری خورشیدی در دزفول، مهندس راه و ساختمان از دانشکده فنی دانشگاه تهران.

(9)- سید محمد مهدی کمالی بن حاج سید علی کمالی: متولد 1323 هجری خورشیدی در دزفول، پزشک متخصص گوش و حلق و بینی- مقیم شیراز هستند.

(10)- سید محمد هادی کمالی بن حاج سید علی کمالی: متولد

ص: 284

1323 هجری خورشیدی در دزفول. در سال 1364 خورشیدی وفات یافت.

(11)- سید رضی الدین کمالی بن حاج سید علی کمالی: متولد سال 1332 هجری خورشیدی. لیسانس حسابداری هستند.

(12)- سید محمد جواد کمالی بن حاج سید علی کمالی: دانشجو هستند.

(13)- سید صدرالدین موسی ظهیر الاسلام زاده ابن سید حسین ظهیر الاسلام دزفولی: در جمادی الثانی سال 1313 هجری قمری (1273 هجری خورشیدی)، در تهران متولد شده و در سن هشت یا نه سالگی با پدر به موطن پدری خود یعنی دزفول آمد، و از خرمن فضائل پدر کسب علم نمود، و با هوش و ذکاوت و حافظه سرشار از اغلب علوم بهره ای یافت، بیست و چهار ساله بود که پدرش رخت از این جهان بربست و او با سرپرستی خانواده بزرگی باز هم از کارهای اجتماعی و علمی دست برنداشته و کتب متعددی نگاشت، در سخنرانی نیز دستی داشته و شخصی صریح اللهجه و آزاد منش و خیّر و میهن پرست بود، در چندین دوره انتخابات نفر دوم می شد، و در مجلس مؤسسان (سال 1304 هجری خورشیدی)، نماینده دزفول بود.

اما ناگهان در سن چهل و نه سالگی در روز پنجشنبه دو ساعت بعد از ظهر روز هشتم اردیبهشت ماه سال 1322 هجری خورشیدی دست اجل گریبانش را گرفت و رخت از سرای فانی به دار باقی کشید. آرامگاهش در «باغ بهشت» در دو فرسنگی جنوب شرقی دزفول است.

صورت کتب تألیف شده بوسیله آن مرحوم:

1- زر خوزستانی: شرح چهل حدیث، به فارسی سره در هفتاد صفحه.

2- سیاست حجازی: شرح آیات سیاسی و اجتماعی قرآن و برخی خطبه های نهج البلاغه و حکایاتی از سیاسیون، کتابیست بدیع و سودمند در

ص: 285

300 صفحه.

3- رهنمای زارع: در ترتیب و طرز کشت زراعات خوزستان در پنجاه صفحه، (ناتمام).

4- از خوزستان به لرستان: راجع به تاریخ و جغرافیای لرستان و سازمان ایلات آنجا.

5- مسافرت به تهران به وکالت مجلس مؤسسان: در تاریخ نهضت آبان و تغییر سلطنت و جریان مجلس مؤسسان در چهارصد صفحه.

6- سفری به میدان نفت: شرح مؤسسات نفت خوزستان در یکصد صفحه.

7- دیوان: غزلیات و رباعیات و قطعات. قریب یکهزار بیت.

8- صدرالتواریخ: در تاریخ خوزستان مخصوصاً خانواده های دزفول، در سده اخیر، در پانصد صفحه.

9- ذیل صدرالتواریخ: در حالات دوستان خود و نیز جغرافیای فلاحتی دزفول، یکصد و یک صفحه.

10- شکرستان: در تاریخ ششهزار ساله خوزستان، در شش بخش، که فقط بخش نخست آن به چاپ رسیده پاکنویس این تاریخ تا آخر قاجاریه تقریباً تمام و بعد از آن تا سال 1321 را هم متفرقاً یادداشت فرموده است که بایستی پاکنویس و به اصل اضافه شود، این کتاب در حدود 1500 صفحه و بزرگترین تألیفات او می باشد. به عقیده نگارنده مرحوم ظهیر الاسلام زاده، با نگاشتن کتاب مذکور کوشیده اند اثر نوینی در کتابهای تاریخ ایران بوجود آورند و الحق فکر بکریست و زحماتی بسیار متحمل شده اند و چون ما را در اینجا هدفی دیگر است از انتقاد آن خودداری می کنیم، بخصوص که با خواندن آن و مطالعه کتاب (نکاتی چند درباره خوزستان) تألیف نگارنده این

ص: 286

سطور می توان نظر ما را استنباط نمود.

11- اعترافات.

12- شمس الظلام فی التاریخ ظهیر الاسلام.

13- تکلیف مسافر.

14- گلزار حجازی در بخشی از تاریخ خوزستان.

15- در موزه شناسی و ادبیات ایران.

16- نعم الظهیر فی طلب اکسیر: در تطبیق نظریات کیمیادانان قدیم و شیمی دانان جدید (ناتمام).

17- ظهور محمد: ترجمه کتاب story of mohammed تألیف خانم «الن» انگلیسی که همسر ایشان، خانم دکتر حاج بی بی ملیحه منزوی آنرا در 167 صفحه به چاپ رسانیده است.

مقاله های بسیار نیز از ایشان در مجله ارمغان و سایر مجلات و روزنامه ها و کتابها بچاپ رسیده و همچنین در حواشی پنج گنج نظامی چاپ مرحوم وحید دستگردی شرکت داشته اند. مرحوم ظهیر الاسلام زاده کتابخانه گرانبهایی مشتمل بر چند ده هزار جلد کتاب بی نظیر و نفیس داشتند که دانشمندانی چون مرحوم دکتر محمد معین (که از یاران ایشان بوده) از آن استفاده کرده اند.

اینک نظر تقی خان دانشمند درباره ایشان:

- مرحوم دکتر تقی خان دانشمند که پزشکی ارجمند و حاذق و سالها در اهواز و دزفول ریاست بهداری را داشته و نویسنده ای روشن فکر بوده چنین سروده:

«صدرا، به تو حاجت است چون من صد را***بدرا، ز تو روشنی است نیک و بد را»

«صد فتنه برخاسته را بنشانی***چون راست کنی بلند قد را، قدرا»

شادروان آقا شیخ محمد علی بهجت (بهجت العلماء) اینگونه

ص: 287

می فرماید:

دیشب چو دم صحبت با دوست سر آمد***ناگاه یکی طرفه غزالی ز در آمد

آندوست ظهیر است که درگاه تکلم***گویا دهنش حقه لعل و گوهر آمد

او منبع فیض است و کمالات و فضائل***دور از بدی و زشتی و هم شور و شر آمد

در عالم فقر است یکی عارف کامل***در عالم توحید ز اهل نظر آمد

آقای ظهیر است که هم مرشد و پیر است***هم شعله افروخته اندر اثر آمد

هم فاضل و دانشور و هم طرفه ادیبی است***از علم و هنر هر چه بود بهره ور آمد

خلاق سخن آفت تعبیر و معانی***در حلقه ارباب سخن جمله سر آمد

رخ ماه و شب تار بر آن چنبر بسته***این زلف سیه بود که شب در نظر آمد

خندید و پس از حقه یاقوت شکر ریخت***بر این دل فرسوده که جان دگر آمد

از جلوه خود روح مرا کرد توانا***بختم شده بیدار که این صدر درآمد

با جلوه چون شاه خرامید به مجلس***با بوی چو گل روی چو ماه و قمر آمد

القصه همین ظهیر من و بر من***یک فکر نمی رفت که فکر دگر آمد

در کتاب سخنوران نامی معاصر جلد دوم چهارم غزل از مرحوم ظهیر الاسلام زاده با تخلص (حجازی) به مطلع های ذیل چاپ شده است:

ظلم اشراف چنین بی حد و سامان تا چند***مال ما برده سپس در طلب جان تا چند (1)

و:

ظلمت جهل گرفته است چنان ایران را***که دو صد مدرسه روشن نتوان کرد آنرا

و:

از عجائب که در جهان دیدم***عزت و دولت خسان دیدم

ص: 288

و نیز غزلی است که در سال 1316 شمسی بر اثر مظالم یکی از خوانین بختیاری سروده است با مطلع:

سوزم ز دست جور تو ای آسمان همی***آهم جهان گرفته کران تا کران همی

علاوه بر غزلیات چهارگانه مزبور در کتاب نامبرده قصیده ذیل نیز درج شده که استقبالی از قصیده معروف میرفندرسکی است با مطلع:

چرخ با این اختران نغز و خوش و زیباستی***صورتی در زیر دارد آنچه در بالاستی

از قصیده مرحوم ظهیرالاسلام زاده چیره دستی شاعر در علم نجوم و تسلط بی چون و چرای او در شعر فارسی بخوبی هویدا است:

آسمان امشب صفای بیحدی داراستی***روشن و رخشان بسان لؤلؤ لالاستی

گرد و ابر و مه ندارد پاک چون آئینه است***عکس موجودات گوئی اندران پیداستی

در شمالش قطب پا برجا و ثابت همچو کوه***دب اکبر گرد او گردنده و پویاستی

هست الجائی بسمت دیگرش اندر رکوع***غرب و شرقش واقع و عیوق را مأواستی

کهکشان بالای سر در جلوه و در دلبریست***مرغ سکنی اندر او سیمرغ یا عنقاستی

هم عقاب تیز پر با نسر طایر اندر اوست***در شمالش شکل قیقاوس و اژدرهاستی

کرده از مشرق برون گاو فلک سر همچو شیر***صورت پروین بر او بس خوشگل و زیباستی

قوس در دنبال عقرب سوی مغرب رهسپار***جدی و دلو و حوت در فوق سر و بالاستی

اسب با شکل غریبش می کند جولان بسی***شکل دلفینش شده پامال و زیر پاستی

کله و اکلیل و ذات الکرسی اندر ناز و غمز***زیر پای این سه شکل حبه الحواسی

نصف شب آید برون جبار از سمت جنوب***کلب اکبر همرهش با اختر شعراستی

کلب اصغر نیز در دنبال آنان رهسپار***گوئیا صیدی برای خویشتن جویاستی

هست بر ساووش غولی با تکبر در شمال***چون ژوپیتر ار جوان را مهربان باباستی

اندر و میدا که چون زنی در سلسله***دخت کاووس است کاینسان خوشگل و رعناستی

اختران اندر چنین شب چون عروسان قشنگ***خانه دامادشان در گنبد میناستی

ص: 289

منکه ذوق شاعری اندر نهادم کامن است***شاعری سوداست، شعرم مایه و کالاستی

شاعران آسمانم چون ندیمان در شبند***روز نزد ادیبان مسکن و مأواستی

خانه ام جای علوم است و فنون بی شمار***جلوه گاه حق برای پیر و هم برناستی

باب من پیر طریقت بود و قطب روزگار***کاملان دهر را او مرشد و مولاستی

مادرم را شیر حکمت داده مامش از قدیم***زین سبب در علم و حکمت عالم و داناستی

پرورشگاه «حجازی» بوده در مهد علوم***زین جهت در راه دانش روز و شب پویاستی

از ریاضی خوانده ام علم حساب و هندسه***طبع من در این دو فن دریای گوهر زاستی

شیمی و فیزیک را با هیئت و علم و فلک***ذهن و قادم بخوبی واقف و بیناستی

وفق اعداد و علوم و رمل و تکسیر حروف***امتحان یارم دهم نزد هر آنک استاستی

از علوم اولیا صد شکر دارم بهره ای***نقد وقتم فیض خاص علم الاسماستی

علم تفسیر کلام الله و هم علم کلام***درس گویم بهر کس طالب و جویاستی

آسمان با آن صورکش گفته شد در ابتدا***کی امانت دار گنج سر ما اوحی استی

گر که انسانی حجازی وار از خود میگذر***یار گوید چون گذر کردی ز خود با ماستی

در سالنامه فرهنگ خوزستان (1) غزل عارفانه زیبایی از مرحوم ظهیر الاسلام زاده مندرج است که ذیلاً نقل می شود:

پرتوی از رخ خود در حرم اندخته است***زین جهت نام بتان در عدم انداخته است

زلف افشانده بر این عارض چون مهر منیر***روز و شب دست گریبان بهم انداخته است

به رقیبان بجز از نوش و نعم هیچ نداد***قرعه عاشق بیدل به غم انداخته است

دل عشاق به دام سر زلفش بر بست***مرغ دل بین که به تیر ستم انداخته است

هر چه را می نگرم سفره اکرام وی است***که برای دل من از کرم انداخته است

ارمغان جان و دل و دین بر او بردم گفت***ران موری است که در پیش جم انداخته است

ای حجازی همه دم یاد ایادیش نما***که به صحرا و در و دشت و یم انداخته است

برای نگارش شرح حال مرحوم سید صدرالدین ظهیر الاسلام زاده از

ص: 290

کتاب «سخنوران نامی معاصر» جلد دوم، صفحه 88 و سالنامه فرهنگ خوزستان سال تحصیلی 24-1323 صفحه 106 و گفتار مرحوم آقا سید حسین امام و نوشته همسر ایشان بانو بی بی فاطمه زهرا امام و نوشته سرکار خانم حاج بی بی ملیحه منزوی همسر شادروان ظهیر الاسلام زاده استفاده شده است.

(14)- خانم ساره ظهیر الاسلام زاده دختر مرحوم سید صدرالدین موسی ظهیر الاسلام زاده: فوق دیپلم معماری و تکنولوژی از دانشکده پلی تکنیک و لیسانس مدیریت از دانشگاه الزهرا دارند.

(15)- سید بهاءالدین حسن ظهیر الاسلام زاده بن سید صدرالدین موسی ظهیر الاسلام زاده: متولد سال 1321 هجری خورشیدی دانشجوی دانشکده پزشکی اهواز بودند و در عنفوان جوانی در تاریخ 13 اسفند 1343 هجری خورشیدی بر اثر ابتلاء به مرض سرطان خون دار فانی را وداع گفتند.

(16)- سید سلطانعلی ظهیر الاسلام زاده بن سید صدرالدین موسی ظهیر الاسلام زاده: دارای درجه دکترا در کشاورزی و خاکشناسی از آلمان. مقیم این کشور هستند.

(17)- سید نورالدین ظهیر الاسلام بن سید صدرالدین موسی ظهیر الاسلام زاده: در فروردین ماه سال 1312 هجری خورشیدی در دزفول متولد شده اند. تحصیلات ابتدایی و مقدماتی عربی و صرف و نحو وفقه و قرائت قرآن و نیز دوره اول دبیرستان را در دزفول گذرانیدند. دوره دوم دبیرستان را در اهواز و تهران (دبیرستان های البرز و دارالفنون) گذرانیدند و بعد وارد دانشکده پزشکی دانشگاه تهران شدند.

در سال 1336 از این دانشکده فارغ التحصیل و دوره تخصصی مالاریالوژی را نیز در سال 1337 در دانشکده بهداشت دانشگاه تهران گذراندند پس از آن دوره نظام را بعنوان پزشک وظیفه در پادگان عشرت آباد

ص: 291

خدمت کردند. در سال 1339 دوره تخصصی جراحی گوش و گلو و بینی را در بیمارستان هزار تختخوابی دانشکده پزشکی دانشگاه تهران بپایان رساندند در همان سال بعنوان دستیار رسمی دانشکده انتخاب و سپس در امتحان استادیاری در سال 1342 شرکت و پس از قبولی در این سمت مشغول به کار شدند.

در سالهای 1969 تا 1971 میلادی برای گذرانیدن دوره فوق تخصصی جراحی میکروسکوپی گوش در انستیتوی گوش و گلو و بینی دانشگاه لندن از طرف دانشگاه تهران به کشور انگلستان اعزام شدند. پس از بازگشت به ایران مجدداً در دانشکده پزشکی دانشگاه تهران بعنوان استاد و عضو هیئت علمی این دانشکده مشغول کار شدند و تاکنون در این سمت مشغول انجام وظیفه هستند.

کارهای جنبی: استاد مهمان جهت تدریس رشته گوش و گلو و بینی به دانشجویان دانشکده دندانپزشکی دانشگاه تهران که بطور مرتب هر سال دو ترم مشغول تدریس هستند.

استاد رشته بیماریهای گوش و گلو و بینی جهت دانشجویان بهیاری- پرستاری و مامایی از دانشگاه تهران.

مدتی نیز در مدارس عالی پرستاری وابسته به بیمارستان قلب تجریش به تدریس بیماریهای گوش و گلو و بینی و راههای مراقبت از بیماران مربوط به این رشته پرداخته اند.

تألیفات:

1- کتاب جراحی های میکروسکوپی گوش.

2- مجموعه سخنرانیهای ایراد شده در دانشکده دندانپزشکی که بصورت جزوه و پلی کپی مورد استفاده دانشجویان بوده است.

ص: 292

3- مجموعه سخنرانیهای مختلف در آموزشگاهها و مدارس عالی بهیاری، پرستاری و مامایی که بصورت جزوه و پلی کپی مورد استفاده دانشجویان است.

4- مقالات به زبان فرانسه در مجله گوش و گلو و بینی پاریس.

5- مقالاتی به زبان انگلیسی در مجله گوش و گلو و بینی لندن.

6- مقالاتی متعدد به زبان فارسی که در مجله دانشکده پزشکی تهران و نیز مجلات پزشکی دیگر مملکت چاپ شده است.

دیگر از فعالیت های علمی آقای دکتر ظهیر الاسلام، شرکت در کنفرانس ها، سمپوزیوم ها و مجامع علمی بین المللی کشورهای مختلف بوده است.

(18)- خانم گیسو ظهیر الاسلام دختر سید نورالدین ظهیر الاسلام: متخصص مامایی از کشور انگلستان هستند و فعلاً در بیمارستان شرکت نفت امارات متحده عربی به کار مشغولند.

(19)- سید صدرالدین (سید موسی) ظهیر الاسلام زاده بن سید شاهمیر ظهیر الاسلام زاده: پزشک عمومی، مقیم دزفول هستند.

(20)- فائزه خانم ظهیر الاسلام دختر سید عبدالعلی ظهیر الاسلام زاده: متخصص علوم آزمایشگاهی هستند.

(21)- خانم زرین تاج ظهیر الاسلام زاده دختر سید صدرالدین موسی ظهیر الاسلام زاده: دارای لیسانس باستانشناسی از دانشگاه تهران و فوق لیسانس جغرافیا از دانشسرای عالی، دبیر دبیرستانهای تهران و نامزد استادیاری دانشگاه آزاد هستند.

(22)- حاجیه بی بی خانم (عادلزاده) دختر حاج سید حسین ظهیر الاسلام: علویه فاضله کامله عارفه و از بانوانی که وجودشان مایه افتخار

ص: 293

و سرافرازی خاندان سادات گوشه بود. ایشان علاوه بر فضائل اخلاقی لحظه ای از ارشاد و راهنمایی دیگران غفلت ننمودند. مجالس وعظ و قرائت قرآن که برای استفاده عموم بانوان سالهای متمادی در منزل ایشان مرتباً برقرار می شد طالبان بسیاری داشت و ایشان با حوصله و عطوفت خاص خود چون مادری مهربان به آنان اندرز می دادند و در حل مشکلات مختلف کمک می نمودند و راه رسمی را که یک زن مسلمان واقعی باید بداند می آموخت. بسیار بزرگ منش و صریح اللهجه و خیّر و نیکوکار بودند. در 1/7/1364 هجری خورشیدی دار فانی را وداع گفتند.

(23)- سید محمد حسین (سید محمد) ظهیر الاسلام زاده بن سید صدرالدین ظهیر الاسلام زاده: از افراد متشخص بوده و در دزفول کشاورزی می کردند و باغهای متعددی غرس نموده اند در سال 1360 فوت نمودند.

(24)- سید صدرالدین ظهیر الاسلام زاده بن سید محمد حسین (سید محمد) ظهیر الاسلام زاده: مهندس برق از آمریکا هستند و در این کشور اقامت دارند.

(25)- مژده خانم ظهیر الاسلام زاده دختر سید محمد حسین (سید محمد) ظهیر الاسلام زاده: مهندس برق از آمریکا هستند و در این کشور اقامت دارند.

(26)- سید محمد رضا ظهیر الاسلام زاده بن سید عبدالعلی ظهیر الاسلام زاده: مهندس شیمی هستند.

(27)- سید محمود ظهیر الاسلام زاده بن سید عبدالعلی ظهیر الاسلام: مهندس شیمی هستند.

(28)- نفیسه خانم ظهیر الاسلام زاده بن سید عبدالعلی ظهیر الاسلام زاده: فوق لیسانس پرستاری بودند.

ص: 294

عکس

ص: 295

(1)- سید اسدالله سنادی زاده ابن مرحوم حاج سید مرتضی سناد الاسلام: متولد دزفول به سال 1283 هجری خورشیدی (1323 قمری)، علاوه بر تحصیلات آموزشگاهی در عربی نیز زحماتی کشیده اند. در سال 1309 هجری خورشیدی به خدمت فرهنگ وارد شده و در دزفول از آموزگاری کلاس اول تا مدیریت دبیرستان رسیده اند. پس از آن در اداره اوقاف شهرهای دزفول، بهبهان و شوشتر به انجام وظیفه مشغول بوده اند. ایشان پس از سالها خدمات صادقانه فرهنگی در نهم آبان 1344 خورشیدی به رحمت ایزدی پیوستند.

(2)- سید مهدی سنادی ابن مرحوم حاج سید مرتضی سناد الاسلام: کارمند اداره شیر و خورشید سرخ اهواز در روز دوشنبه 20 شهریور 1362 هجری شمسی فوت نموده اند.

(3)- سید محمود سنادی ابن مرحوم حاج سید مرتضی سناد الاسلام: متولد دزفول حدود سال 1300 هجری خورشیدی و متوفی سال 1332 هجری خورشیدی در تهران.

(4)- سید محمد سنادی ابن مرحوم حاج سید مرتضی سناد الاسلام: متولد 18 خرداد 1307 هجری خورشیدی در دزفول- دارای لیسانس در زبان و ادبیات انگلیسی از دانشگاه تهران و فوق لیسانس علوم اجتماعی. در آغاز کارمند شرکت نفت بوده سپس در شرکت جان مولم، لابراتوار خاکشناسی سازمان برنامه و متعاقباً در شرکت سنمتیشن بکار پرداخته اند و در حال حاضر به کارهای بازرگانی اشتغال دارند.

(5)- سید محمد سنادی ابن سید اسد الله سنادی زاده: متولد دزفول در سال 1312 هجری خورشیدی. ایشان از پزشکان بسیار مشهور و حاذق ایران هستند که در جراحی کلیه صاحب مکتب بوده و حدود بیست سال قبل

ص: 296

در بیمارستان دانشکده پزشکی دانشگاه شیراز برای اولین با در ایران پیوند مصنوعی کلیه را انجام دادند. آقای دکتر سنادی زاده مقیم تهران هستند.

(6)- سید احمد سنادی زاده ابن سید اسدالله سنادی زاده: متولد تیر ماه 1315 هجری خورشیدی در رشته های مختلف تحصیلات دانشگاهی نموده اند و فعلاً رئیس هیئت مدیره شرکت آرد جوانه هستند.

(7)- سید محمد علی سنادی زاده ابن سید اسدالله سنادی زاده: متولد 5 بهمن ماه 1319 خورشیدی در خرمشهر- مهندس مکانیک و متخصص طراحی کارخانه های آرد از آلمان- مدیر عامل شرکت آرد جوانه.

(8)- ضیاء الدین سید محمد رضا سنادی زاده ابن سید اسدالله سنادی زاده: متولد 1365 هجری قمری (15/1/1324 خورشیدی) کار آزاد دارند.

(9)- جمال الدین سید محمد کاظم سنادی زاده ابن سید اسدالله سنادی زاده: متولد 1367 هجری قمری (7/12/1326 هجری خورشیدی) مهندس مکانیک از انگلستان.

(10)- سید محمد جواد سنادی زاده ابن سید اسدالله سنادی زاده: متولد 1371 هجری قمری (5/4/1332 هجری خورشیدی) پزشک متخصص اورولوژی از فارغ التحصیلان برجسته دانشگاه شیراز بوده و دوره تخصصی خود را نزد برادر خود دکتر سید محمد سنادی زاده دیده اند.

(11)- بی بی صدیقه بیگم سنادی زاده دختر سید اسدالله سنادی زاده: لیسانسه مدیریت صنعتی از لاهیجان.

(12)- سید فرهاد سنادی زاده ابن سید محمد سنادی زاده: دانشجوی رشته مهندسی الکترونیک در آمریکا.

(13)- بی بی نسرین خانم سنادی دختر سید مهدی سنادی: دارای

ص: 297

فوق دیپلم بهیاری و معلم مدرسه روشندلان.

(14)- بی بی صدیقه بیگم سنادی دختر سید مهدی سنادی: لیسانسیه.

(15)- مرجان خانم سنادی دختر محمد سنادی: دانشجوی رشته الکترونیک دانشکده علم و صنعت تهران.

(16)- سید علی (کیوان) سنادی ابن سید محمد سنادی: دانشجوی برجسته رشته الکترونیک دانشگاه وین (اتریش).

***

ص: 298

عکس

ص: 299

(1)- سید بزرگ (سید محمدرضا) موسوی دزفولی ابن آقا سید علی سید: متولد دزفول به سال 1280 هجری خورشیدی، متوفی دزفول به سال 1314 هجری خورشیدی. کارمند راه آهن جنوب بوده و در حین خدمت از دنیا رحلت نموده اند.

(2)- سید اسدالله (پرویز) موسوی دزفولی بن سید بزرگ (سید محمد رضا) موسوی دزفولی: متولد حدود سال 1312 هجری خورشیدی در دزفول، کارمند آموزش و پرورش این شهرستان.

ایشان با وجودیکه در کودکی پدر و مادر خود را از دست داده اند موفق به تحصیلات عالیه شده و لیسانس الهیات دارند بعلاوه، فرزندان شایسته ای تربیت نموده اند.

(3)- بی بی زهرا بیگم موسوی دزفولی دختر سید اسدالله (آقا پرویز) موسوی دزفولی: پزشک هستند و در شوشتر به طبابت مشغولند.

(4)- سید حسین (بهروز) موسوی دزفولی بن سید اسدالله موسوی دزفولی: در جبهه جنگ ایران و عراق با زبان روزه به درجه رفیع شهادت نائل آمدند.

(5)- سید سعید موسوی دزفولی بن سید اسدالله موسوی دزفولی: مهندس مکانیک هستند.

(6)- سید علی موسوی دزفولی بن سید اسدالله موسوی دزفولی: مهندس نفت و کامپیوتر، ساکن اصفهان هستند.

(7)- سید مهدی سعیدی بن آقا سید علی سید: متولد سال 1284 هجری خورشیدی، کارمند بازنشسته آموزش و پرورش، مقیم مشهد هستند.

(8)- سید احمد سعیدی بن سید مهدی سعیدی: متولد اهواز به سال 1318 هجری خورشیدی و دارای لیسانس در رشته فلسفه از دانشگاه تهران.

ص: 300

آقای سید احمد سعیدی دبیر هستند و تألیفات متعددی در زمینه فلسفه و علوم تربیتی داشته و ذوق ادبی نیز دارند. آثار چاپ شده ایشان به شرح زیر است:

1- مسائل فلسفی (انتشارات شرق، چاپ 1348).

2- آزمون های هوشی (انتشارات شرق، چاپ 1350).

3- کاربرد هوش (انتشارات شرق، چاپ 1351).

4- شناخت هوش (انتشارات شرق، چاپ 1351).

5- استعداد تحصیلی (نوار درسی، چاپ 1353).

6- خاک شور (مجموعه داستان با نام مستعار «خوزی»، انشارات شرق، چاپ 1354).

7- انسان تا انسان (انتشارات شرق، چاپ 1354).

8- خداشناسی و جوانان (انتشارات شرق، چاپ 1354).

9- هوش و استعداد تحصیلی (انتشارات فاطمی، چاپ 1358).

10- صرف و نحو عربی (انتشارات فاطمی، چاپ 1359).

11- سیر فلسفه (انتشارات شرق، چاپ 1359).

12- طرح آموزش و پرورش ایران (سازمان تحقیقات وزارت آموزش و پرورش ، چاپ 1359).

13- بینش دین (انتشارات فاطمی، چاپ 1360).

14- فرهنگ و معارف اسلامی، شناخت (انتشارات فاطمی، چاپ 1360).

15- منطق صوری (انتشارات بتونک، چاپ 1360).

16- فرهنگ و معارف اسلامی، (آموزش) (انتشارات فاطمی، چاپ 1361).

ص: 301

17- صرف و نحو عربی (انتشارات فاطمی، 1362).

(9)- سید بابک سعیدی بن سید احمد سعیدی: متولد 1344 هجری خورشیدی در تهران دانشجوی پزشکی.

(10)- آلاله خانم سعیدی دختر سید احمد سعیدی: دانشجوی پزشکی هستند.

(11)- سید محمد (نظام الدین) سعیدی بن سید مهدی سعیدی: متولد اهواز به سال 1314 هجری خورشیدی، لیسانس فلسفه از دانشگاه تهران دبیر بازنشسته آموزش و پرورش و فعلاً در قسمت سیاسی ایدئولوژیک سپاه پاسداران مشغول انجام وظیفه هستند.

(12)- سید محمد حسن سعیدی بن سید مهدی سعیدی: متولد اهواز به سال 1322 هجری خورشیدی، مهندس مکانیک از اتریش و مقیم این کشور هستند.

(13)- سید محمد حسین سعیدی بن سید مهدی سعیدی: متولد اهواز به سال 1320 هجری خورشیدی، ایشان پزشک متخصص بیماریهای زنان و زایمان بوده و فوق تخصص در سرطان دهانه رحم از آمریکا دارند و مقیم این کشورند.

(14)- سید علی سعیدی بن سید محمد حسین سعیدی: دانشجوی دانشکده پزشکی هستند.

(15)- سید محمود سعیدی بن سید مهدی سعیدی: متولد سال 1316 هجری خورشیدی در آبادان. دیپلم دانشسرای مقدماتی اهواز. پس از سی سال خدمت صادقانه فرهنگی بازنشسته شده اند و مقیم تهران هستند.

(16)- سید رضا سعیدی بن سید محمود سعیدی: متولد یکم

ص: 302

اردیبهشت هزار و سیصد و چهل و سه دانشجوی دانشکده حقوق دانشگاه.

(17)- سید محمد سعیدی بن آقا سید علی سید: متولد دزفول در تاریخ هشتم ثور سال 1279 هجری خورشیدی، متوفی دزفول در 22 مرداد ماه سال 1322 هجری خورشیدی. از فرهنگیان صدیق و فاضل و مورد احترام و در واقع از بنیانگزاران فرهنگ دزفول بوده اند.

ایشان خطی بسیار خوش داشته و در ریاضیات استاد بوده اند.

(18)- سید احمد سعیدی بن سید محمد سعیدی: متولد اول خرداد 1321 هجری خورشیدی در دزفول.

(19)- سید محمد حسن سعیدی بن سید محمد سعیدی: متولد 22 مرداد 1311 هجری خورشیدی در دزفول.

(20)- سید مرتضی سعیدی بن سید محمد حسن سعیدی: برای پدر و خویشاوندان خود بسیار عزیز بود، متأسفانه در روز 28/12/67 باتفاق مادر خود در اثر واژگون شدن اتوبوسی که با آن مسافرت می کردند در جاده یزد- شیراز شهید شدند.

(21)- سید محمد حسین سعیدی بن سید محمد سعیدی: متولد هشتم شهریور ماه سال 1306 هجری خورشیدی در دزفول، کارمند بازنشسته آموزش و پروش.

(22)- سید محمود سعیدی بن سید محمد سعیدی: متولد دزفول، هفتم حمل 1303 هجری خورشیدی، در اهواز حق العمل کاری دارند.

(23)- سید محمد باقر سعیدی بن سید محمود سعیدی: کارمند آموزش و پرورش دزفول هستند.

(24)- سید محمد صادق سعیدی بن سید محمود سعیدی: مقیم اهواز هستند.

ص: 303

(25)- سید احمد سیدی بن آقا سید علی سید: متولد سال 1293 هجری خورشیدی، کارمند بازنشسته وزارت آموزش و پروش، ایشان از محبین فقرا و مشایخ سلسله مبارکه ذهبیه بوده و از بزرگان این سلسله امید فیوضاتی داشته اند (1). از تألیفات ایشان کتاب «مشکوﮤ الفؤاد» در ذکر احوال عرفا و بزرگان خاندان سادات گوشه است، بعلاوه از انساب این خاندان آگاهی کامل دارند. از کارهای دیگر ایشان گردآوری آثار نظم و نثر مرحوم کاشف و آثار منظوم مرحوم حاج سید مرتضی سناد الاسلام و دیوان شعر بابا تقی کیوان دزفولی متخلص به مظهر است.

(26)- سید محمد جعفر سیدی بن سید احمد سیدی: متولد اهواز به سال 1325 هجری خورشیدی. مهندس مکانیک از دانشگاه صنعتی شریف تهران هستند.

(27)- سید محمد حسین سیدی بن سید احمد سیدی: متولد تهران به سال 1328 هجری خورشیدی. مهندس مکانیک از انگلستان هستند.

(28)- سید محمد رضا (نورالدین) سیدی بن سید احمد سیدی: متولد تهران به سال 1323 هجری خورشیدی.

(29)- سید محمد هادی سیدی بن سید احمد سیدی: متولد سال 1336 هجری خورشیدی در تهران. در کودکی فوت شده اند.

(30)- سید محمد علی (سعید) سیدی بن سید احمد سیدی: متولد سال 1338 هجری خورشیدی در تهران.

(31)- سید بهاء الدین سیدی بن آقا سید علی سید: متولد 1297 هجری خورشیدی در دزفول. کارمند بازنشسته آموزش و پرورش دزفول. در

ص: 304

سیر و سلوک عرفانی زحماتی کشیده و معتقدائی دارند. سیدی است جلیل القدر و با صفا.

(32)- سید عبدالحسین سید بن آقا سید علی سید: متولد دزفول به سال 1300 هجری خورشیدی، کارمند آموزش و پرورش بودند و پس از بازنشستگی در سال 1367 برحمت ایزدی پیوستند.

(33)- سید مرتضی سید بن سید عبدالحسین سید: متولد حدود سال 1333 هجری خورشیدی در آبادان ایشان فرزندی بنام سید رضا دارند.

(34)- سید مصطفی سید بن سید عبدالحسین سید: متولد سال 1330 هجری خورشیدی در آبادان ایشان فرزندی بنام سید علی دارند.

(35)- سید محمد سید بن عبدالحسین سید: متولد شیراز.

(36)- سید احمد سعادتمند بن حاج سید میرزا جان (سید مهدی) سعادتمند: در اهواز دندانسازی دارند و طبع شعری داشته و کتاب شعری به نام (یار دیرین) بچاپ رسانده اند بعلاوه در بعضی علوم قدیمه تبحر دارند.

***

ص: 305

عکس

ص: 307

(1)- حاج سید عبدالمحمد بن سید عبدالکریم: در حدود سال 1230 هجری قمری در دزفول متولد شده و در سال 1300 هجری قمری در همان شهر فوت نموده جنازه ایشان را به نجف حمل و در آنجا مدفون نموده اند.

(2)- سید عبدالصمد بن حاج سید عبدالمحمد: در حدود سال 1275 هجری قمری در دزفول متولد شده، از فضلا بوده و خطی خوش داشته، در حدود سال 1305 هجری قمری در دزفول وفات یافته و در این شهر مدفون گردیده است.

(3)- سید علی بن سید عبدالصمد: فاضلی متقی بوده و در سال 1310 هجری قمری در مولدش دزفول، درگذشته است.

(4)- سید محمد تقی بن سید علی: در دزفول متولد شده و در هفده

ص: 308

سالگی در همان شهر فوت و مدفون گردیده است.

(5)- سید ابراهیم بن حاج سید عبد المحمد: در حدود سال 1252 هجری قمری در دزفول متولد شده، در جرگه علمای دینی و مردی موقر و با شخصیت و صاحب ذوق و قریحه شعری بوده و در خاندان خویش از سران قوم بشمار می رفته، در دزفول درگذشته و همانجا مدفون است. ماده تاریخ فوت او این است:

سال تاریخ فوت او جستم***هاتف از غیب گفت غفرانا

1332 هجری قمری

(6)- سید عبد الحسین موسوی بن سید ابراهیم: در حدود سال 1303 هجری قمری در دزفول متولد شدند تا حدود کفایه آخوند را در محضر آیت الله حاج شیخ محمد رضا معزی دزفولی خواندند، بعداً در رشته بازرگانی وارد شدند، پس از چندی با پایه یک به وکالت دادگستری پرداختند. در علوم غریبه از قبیل عدد، رمل، تسخیر، مشاقی، و کیمیاگری دست داشته و خلاصه فاضلی اهل قلم و نیکو خط و خوش بیان بوده و در سال 1328 هجری خورشیدی در اهواز درگذشته و در این شهر مدفون است.

(7)- سید محمد رضا موسوی بن سید عبد الحسین موسوی: در حدود سال 1354 هجری قمری (1312 هجری خورشیدی) در اصفهان متولد شده، کارمند شرکت کشت و صنعت و نیشکر هفت تپه هستند.

(8)- سید مهدی موسوی بن سید عبد الحسین موسوی: متولد حدود سال 1346 هجری قمری (1304 هجری خورشیدی) در اصفهان. به

ص: 309

امور بازرگانی اشتغال دارند و ساکن اهواز هستند.

(10)- سید علیرضا موسوی بن سید نورالدین موسوی: متولد 1355 هجری خورشیدی، محصل هستند.

(11)- سید محمد موسوی بن سید نورالدین موسوی: متولد 1332 هجری خورشیدی کارمند شرکت توانیر هستند.

(12)- سید علی موسوی بن سید نور الدین موسوی: متولد 1337 هجری خورشیدی، تحصیلات خود را در رشته کشاورزی در امریکا انجام داده و فعلاً در این کشور مقیم هستند.

(13)- سید تاج الدین بن سید ابراهیم: در سال 1292 هجری قمری در دزفول متولد شده، در تقوی و حسن خلق معروف بوده، در سال 1358 هجری قمری در اهواز فوت شده و در مقبره خصوصی در شهرستان اهواز مدفون گردیده است. ماده تاریخ فوت ایشان «تاج الدین رفت از کف ایمان» بوده است.

(14)- سید محمد علی موسوی بن سید تاج الدین: متولد 1340 هجری قمری در دزفول. خوشخط، نیکو اخلاق، متدین و در رشته تجارت وارد، مدیر اداره کوی باغات شاه (سابق) بوده اند. در 31 مرداد 1354 خورشیدی در تهران فوت نمودند.

(15)- سید عبد المحمد (آقا بزرگ) موسوی بن سید ابراهیم: متولد حدود سال 1300 هجری قمری در دزفول و متوفی 11 محرم 1362 هجری قمری در دزفول.

(16)- سید هدایت الله موسوی بن سید عبد المحمد (آقا بزرگ) موسوی: متولد حدود 1350 هجری قمری در دزفول.

(17)- سید عنایت الله موسوی بن عبد المحمد (آقا بزرگ)

ص: 310

موسوی: متولد حدود سال 1358 هجری قمری در دزفول.

(18)- سید عبد السلام خلیل پور بن سید ابراهیم: متولد دزفول به سال 1313 هجری قمری و متوفی به سال 1356 هجری خورشیدی در دزفول. در این شهر دفتر ازدواج داشته اند.

(19)- سید اسمعیل بن حاج سید عبد المحمد: شاعری توانا و حسّاس بوده و در شعر (پریشان) تخلّص می نموده است. نگارنده نخستین بار تخلّص پریشان را از شعرای دزفول در شعر مرحوم حجه الاسلام آقا شیخ محمد باقر معزی (متخلص به شیدا و ابو المفاخر متولد سال 1275 و متوفی به سال 1356 هجری قمری در دزفول) یافتم که فرموده است:

زین پس سزد از فکر تو دریوزه نمایند آشفته و شیدا و پریشان و ضیائی

(مراد از آشفته، سید محمد باقر بن سید مهدی فصیح، و ضیائی، حاج ملا رشید بن حاج بابا ضیائی می باشد) ولی با همه پرسش ها، مدتها نتوانستم نام اصلی شاعر، پریشان، را بیابم، تا آنکه مرحوم آقا سید محمد طاهر شفیعی دزفولی: با یادآوری این بیت:

به دست گر داشتم زان طره تاری***ز سر تا پا پریشانم نمی شد

فرمودند که گوینده مرحوم سید اسمعیل بوده لذا در اهواز به نواده ی آن مرحوم (حضرت آیت الله حاج سید محمدی سجادی بن سید محمد حسین) مراجعه نمودم معلوم شد مرحوم سید اسمعیل را فرزندی بنام سید محمد حسین بوده که در جوانی درگذشته، این واقعه دردناک مایه سرودن اشعار پر سوز و گدازی بوسیله ایشان شده و شش ماه پس از فوت فرزند زندگی را بدرود گفته است، ولی اشعاری که در همین شش ماه گفته اند خود دیوان بزرگی را شامل

ص: 311

می شده که متأسفانه مفقود گردیده است. به هر حال از ابیات معدودی که از مرحوم پریشان بجای مانده می توان به چیره دستی ایشان در سراییدن شعر و ظرافت طبع او پی برد. اشعار زیر به روایت حضرت آیت الله سجادی از مرحوم پریشان نقل می شود:

گویند شبی پس از مرگ فرزند با دوستی در برابر شمعی نشسته بود، در لحظات آخری روشنی شمع غزلی می سرایند که این بیت از آن بیاد مانده است:

آگه از حال پریشانم همین شمع است و بس***گرچه این آتش به جان هم تا سحر بیدار نیست

از غزل دیگر آن شادروان دو بیت ذیل باقی مانده است:

بی تو در سینه من هر نفسی صد آه است***از تو غافل نیم ای دوست خدا آگاه است

دل نمی خواست جدایی ز تو مام چه کنم؟***عادت چرخ نه بر قاعده دلخواه است

و نیز بیت زیر که نازک خیالی شعرای سبک هندی را بخاطر می آورد:

شمع را در وقت خواب از پیش چشمش مگذران***سایه مژگان او ترسم که بیدارش کند

مرحوم بابا تقی کیوان عارف مشهور دزفولی (متخلص به مظهر و متوفی به سال 1322 هجری خورشیدی) گفته است که از مرحوم پریشان هشتصد رباعی ثبت نموده است.

فوت مرحوم آقا سید اسمعیل بن حاج سید عبد المحمد در سال 1320 هجری قمری اتفاق افتاده است.

(20)- سید آقا جان بن حاج سید عبد المحمد: متولد حدود سال 1280 هجری قمری در دزفول، زاهدی متقی و قاری قرآن بوده است. قریب سی سال در نجف زندگی کرده و در حدود سال 1360 هجری قمری در نجف

ص: 312

درگذشته و در همانجا مدفون شده است.

(21)- سید حسین بن سید عبد الکریم: در حدود سال 1241 هجری قمری متولد و در سال 1331 هجری قمری درگذشته است. از تلامیذ مبرّز مرحوم خاتم المجتهدین حاج شیخ مرتضی انصاری بوده و از ایشان و آقا شیخ محمد حسن صاحب جواهر اجازه اجتهاد داشته ولی در اثر کثرت احتیاط و تقوی از دادن فتوی و تهیه رساله عملیه خودداری نموده اند. سند الفقهاء علامه زمان آیت الله العظمی آقا سید حسین بن سید عبدالکریم در زمان خود بزرگ خاندان گوشه بوده و در علم و فضیلت سرآمد اقران بودند. تصنیفات متعددی داشته اند از جمله دو جزوه در حجیه ظن و قطع و در تعادل و تراجیح در علم اصول و یک کتاب غریب دویست صفحه در قضا و شهادت در فقه استدلالی و در آخر آنها به خط خود مرحوم سید نوشته بوده: «کتبه بید العبد الاثیم الراجی حسین بن عبد الکریم الموسوی».

اما تلامیذ مرحوم سید عبارت بوده اند از:

1- آیت الله آقا سید محمد علی بن سید عبدالله (به ص 339 همین کتاب مراجعه شود).

2- آقا سید مهدی بن سید حسن طبیب (به صفحه 460 مراجعه شود). که در علم الابدان حاذق و بی نظیر و در علم الادیان مجتهد مسلم بوده است.

3- آیت الله حاج مولا محمد رشید ضیائی صاحب کتاب معروف زهرائیه که شاعری توانا و مجتهدی مسلم بوده، ایشان وصیت نموده بود که او را پهلوی استادش آیت الله آقا سید حسین دفن نمایند، اجازه اجتهاد این سه نفر از مرحوم آقا سید حسین بوده است.

4- آقا سید محمدی (بزرگ) بن سید حسین فرزند مرحوم سید (به صفحه 329 همین کتاب مراجعه شود).

ص: 313

5- برادر زاده مرحوم سید حضرت آیت الله آقا سید ابوالقاسم بن سید احمد.

6- سید ابراهیم بن حاج سید عبدالمحمد.

7- سید اسمعیل بن حاج سید عبد المحمد دو نفر اخیر از برادر زادگان مرحوم سید حسین بن سید عبد الکریم و از فضلاء و حجج اسلام و مورد توجه مردم دزفول بوده اند (به صفحه 313 مراجعه شود).

8- آیت الله آقا شیخ عبد الحسین معزی پدر علامه آیت الله آقا میرزا محمد علی معزی.

9- آیت الله آقا سید محمد طاهر جد آقا سید حسین امام (به صفحه 388 همین کتاب مراجعه شود).

10- آیت الله حاج سید محمد صادق پدر عماد الفقها آیت الله حاج سید هبت الله سادات گوشه.

11- حضرت حجه الاسلام والمسلمین آقا سید شمس الدین بن سید صالح (به صفحه 517 همین کتاب مراجعه شود).

12- آیت الله آقا سید مهدی بن آقا سید حسین فارغ (به صفحه 571 همین کتاب مراجعه شود).

13- آقا سید محمد جعفر حکمی (به صفحه 448 همین کتاب مراجعه شود).

14- آقا شیخ عبد الحسین بهاء الدین عاملی که عالمی متقی و شاعری شیرین سخن و از فحول علمای زمان خود بوده است.

15- مرحوم آقا سید عبد المهدی داعی.

16- علامه آیت الله آقا میرزا محمد مرشدی. افراد دیگری هم در حوزه درس مرحوم سید کسب فیض و فضیلت نموده اند. درباره تقوی و علو

ص: 314

مقام معنوی سید همین بس که در مدت حیات وصی دو نفر اولیاء الله بوده یکی مرحوم حاج شیخ سلیمان بن شیخ محمد باقر عاملی از خاندان شیخ الاسلام و از علما و عرفای بزرگ روزگار خود بوده و دیگری مرحوم حاج سید محمد رضا ابن سید اسمعیل (به صفحه 552 همین کتاب مراجعه شود).

مرحوم سید در خصوص اغتنام فرصت و استفاده از وقت بمنظور استفاضه طلاب بقدری مسر بوده که حتی روزهای جمعه برای آنان تدریس اخلاق می فرمود. درباره کرامات ایشان نیز مطالبی نقل شده که برای آگاهی از یک نمونه آن می توان به مقدمه کتاب زهرائیه مرحوم ضیائی مراجعه نمود (1).

(22)- سید عبدالله بن سید عبد الکریم: در حدود سال 1252 هجری قمری در دزفول متولد شده، در ظاهر جزء علمای دینی بوده و امامت مسجد داشته ولی در باطن جزء اهل طریقت بوده و در این باره از مرحوم حاج سید محمد رضا ابن حاج سید اسمعیل (پسر عمو و ابی الزوجه ایشان به صفحه 252 شود) اجازه داشته است. مرحوم حاج سید عبدالله مقیم تهران بوده و از او کراماتی در این شهر بروز نموده است. طبع شعر غرایی داشته و صاحب دیوان بوده، آن کتاب در خانه فرزندش آقا سید محمد مهدی بوده ولی ظاهراً از میان رفته است. فقط دو بیت زیر در خاطر فرزند دیگرش مرحوم حجت الاسلام آقا سید محمد تقی سادات گوشه مانده بود:

عالم دنیاجو رحم دان کنون***ما که جنین قوت جنین است خون

نیست شود تا هستیت از پی رسد***تا که هستی هست، هستی که رسد

ص: 315

در سال 1325 هجری قمری در تهران درگذشته، جنازه آن مرحوم را در مسجد خودشان امانت گذاشته اند و در سال 1327 هجری قمری به نجف حمل و در وادی السلام مدفون نموده اند.

(23)- سید موسی بن سید عبد الکریم: متولد و متوفی در دزفول. فرزند نداشته است.

***

ص: 316

عکس

ص: 317

(1)- آقا سید محمد سجادی ابن مرحوم سید محمد حسین: در سال 1319 هجری قمری در شهر دزفول پای به عرصه وجود نهادند، پس از سپری شدن دوران خردسالی به فراگیری خواندن و نوشتن و قرائت قرآن زیر نظر حاج ملا میرزا علی فرزند حاج ملا نظرعلی پرداختند. کمی بعد صرف و نحو مقدمات عربی را از محضر آیت الله آقا شیخ منصور سبط الشیخ استفاده کرده پس از آن در خدمت ایشان و حجه الاسلام سید عبد المهدی داعی فقه و اصول را فرا گرفتند، سپس در حوزه درس آیت الله حاج شیخ محمد رضا معزی فرائد، کفایه و رسائل را را تلمذ نمودند.

در سال 1312 هجری خورشیدی پس از فراغت از مقدمات و مؤخرات به اهواز مهاجرت نمودند و به تدریس فقه و امامت جماعت در مسجد حاج رضا شوشتری مشغول شدند و ضمناً از محضر مرحوم حجت الاسلام آقای حاج سید اسد الله امام اعلی الله مقامه مدتها بهره مند گردیدند.

حضرت آیت الله سجادی همواره در رفع نیازمندیهای مسلمین با شوقی هر چه تمامتر کوشا بوده و با همت ایشان مساجد و ابنیه بسیاری در شهر اهواز بنا یا تعمیر گردید. در سال 1325 هجری خورشیدی جمعی از خیراندیشان را وادار به تعمیرات شایسته ای در مقبره دانیال نبی (ع) در شوش نمودند. ایشان در صله ارحام و نوع پروری و دستگیری از ضعفا و رسیدگی به حال مظلومان و محرومان جدی بلیغ و اهتمامی تمام داشتند.

حضرت آیت الله در علم تفسیر قرآن و فن نطق و خطابه تسلطی بسزا داشتند. تعمق در کلام خدا و تدبر در اخبار معصومین علیهم السلام به ایشان نظری وسیع و موشکافانه همراه با تقوی و ملکات فاضله داده بود که بی نظیر بود.

تألیفات متعددی از ایشان بجای مانده که قسمتی از آن به شرح زیر

ص: 318

است:

1- شرحی مفصل بر دعای ابو حمزه ثمالی. این کتاب در حدود هشتصد برگ بوده و آماده به چاپ است.

2- «الطهارﮤ و النظافه». تطبیق نظافت ظاهر با طهارت باطن که کتابی اخلاقی است.

3- کتابی در ارث که حدود 750 مسئله در آن ضبط شده.

4- تحقیقاتی علمی در تفسیر برخی از آیات قرآنی.

5- حل بعضی معضلات از آیات قرآن مجید.

در امور شرعی از علماء یاد شده زیر صاحب اجازه بودند:

1- آیت الله آقا میرزا حسین نائینی.

2- آیت الله آقا شیخ عبد الکریم حائری.

3- آیت الله شیخ محمد کاظم آل یاسین.

4- آیت الله شیخ محمد کاظم شیرازی.

5- آیت الله آقا سید ابو الحسن اصفهانی مورخ 1359 هجری قمری.

6- آیت الله حاج شیخ محمد رضا معزی.

7- آیت الله شیخ محمد مهدی بیگدلی مورخ 1357 هجری قمری.

8- آیت الله آقا شیخ محمد حسین کاشف الغطاء- مورخ 1366 هجری قمری.

9- آیت الله آقا سید کاظم یزدی مورخ 1346 هجری قمری.

10- آیت الله آقا شیخ آقا بزرگ تهرانی.

11- آیت الله حاج آقا سید حسین بروجردی مورخ 1367 هجری قمری.

ص: 319

12- آیت الله آقا سید محمود شاهرودی.

13- آیت الله حاج سید محسن طبابایی حکیم.

14- آیت الله حاج سید ابوالقاسم خوئی.

حضرت آیت الله سجادی در سال 1340 هجری خورشیدی به مکه مشرف گردیدند، علاوه بر آن ایشان پنج بار به عتبات عالیات مشرف شدند که نخستین آن در سال 1344 هجری قمری بود.

ایشان را جودت ذهن کم نظیری بود. مجلسی داشتند پر از لطف و صفا که هر کسی به قدر همت خود می توانست از خرمن فضایل ایشان خوشه ای بچیند و حلاوت سخن ایشان را هرگز فراموش نکند.

خط نسخ و نستعلیق را بسیار خوش می نوشتند. گاهی هم برای تلطیف روح اشعاری می سرودند و آن ارثی بود که از نیای ارجمند خویش (مرحوم آقا سید اسمعیل ابن حاج سید عبد المحمد متخلص به پریشان رجوع شود به صفحه 311) نصیبشان شده بود. دیوانی مشتمل بر ستایش ورثاء ائمه اطهار علیهم السلام دارند که شامل قصاید و غزلیات و رباعیات به زبانهای پارسی و عربی نیز هست.

از ابیات ایشان است:

شمع بی پروا تو این فتوای ناحق داده ای***عاشق بیجاره ای را بعدِ کشتن، سوختن

همچنین:

شعار دوستیت را نوشته ام در دل***که غیر دوست نشاید بود در این منزل

و هم:

اگر که خون دلم خورده ای حلالت باد***هنوز کاسه خون جگر به کف دارم

ص: 320

و هم ایشان است:

تیغ ابرو از غلاف زلف بر دشمن مکش***تا که تیر اندر مژگان سیه برپاستی

و نیز شعر زیر نمونه ای از طبع لطیف ایشان است:

لوای خرم خندان فروردین چو رسید***صبا ز نکهت اردبیهشت داد نوید

شب دراز دی و روز کوته بهمن***بحکم نافذ اسفندیار رخت کشید

چو آفتاب قرین گشت با عروس حمل***حملِ چو حامله شد دسته گلی زائید

بگو به بلبل شیدا که چشم ما روشن***گلیم بخت چو روی من و تو گشت سپید

عروس گل ز رخ خود نقاب سبز گرفت***هزار جامه صبر و شکیب را بدرید

قبای سبز بر اندام آن گلی زیباست***که همچو قطره شبنم در آن چمن غلطید

شب فراق گذشت و غم فراق گذشت***هزار شکر خدا را که صبح وصل رسید

ستاره سحرم از افق چنان سر زد***که آفتاب نشاید سر از دریچه کشید

بگو منجم بیهوده باف یاوه سرای***تو طالع همه را زین ستاره باید دید

بیا ز صحفه رویش حساب خلق بکش***کتاب پاره و زیج سیه دیگر پیچید

میان معجزه و سحر و موسی و فرعون***تفاوتی است که ناید یقین بگفت و شنید

ستاره سحر من حقیقت و تو مجاز***مجاز را بحقیقت نمی توان سنجید

هر آنکه دید حقیقت ره مجاز بهشت***بهشت را به پشیزی نمی توان بخشید

حقیقت آنکه بدل آید و مجاز بچشم***اگر تراست ولی خوب می توان فهمید

این روحانی عالیقدر و عالم جلیل در 26 اسفند ماه 1365 خورشیدی در اهواز پس از عمری خدمت به مردم و ارشاد خلق دعوت حق را لبیک گفت و روح پر فتوحش به اعلی علیین پیوست. رحمه الله علیه.

(2)- سید نعمت الله موسوی ابن سید اسمعیل: در سال 1315 هجری قمری در دزفول متولد شده و در همان شهر به بازرگانی اشتغال داشته تا در جمادی الاول 1357 هجری قمری درگذشته و در مولد خویش مدفون

ص: 321

است.

(3)- سید هبت الله موسوی ابن سید نعمت الله موسوی: در حدود سال 1350 هجری قمری در دزفول متولد شده و سالها در گمرک به خدمت اشتغال داشته و پس از بازنشستگی در آذرماه 1368 هجری خورشیدی برحمت ایزدی پیوستند.

(4)- سید محمد جواد سجادی ابن سید اسمعیل: در سال 1313 هجری قمری در دزفول متولد شده، در اهواز به تجارت پرداخته و در 29 صفر 1364 هجری قمری (23 بهمن ماه 1323 هجری خورشیدی) در اهواز دار فانی را وداع گفته اند.

(5)- سید صدرالدین سجادی ابن سید محمد جواد سجادی: متولد سال 1317 هجری خورشیدی در اهواز لیسانس حسابداری از دانشکده نفت آبادان: کارمند شرکت نفت بوده و اخیراً بازنشسته شده اند.

(6)- سید فخرالدین سجادی ابن سید محمد جواد سجادی: متولد سال 1322 هجری خورشیدی در اهواز لیسانسه بازرگانی از مدرسه عالی بازرگانی تهران کارمند سازمان آب و برق خوزستان.

(7)- سید نورالدین سجادی ابن سید محمد جواد سجادی: متولد سال 1312 هجری خورشیدی در اهواز- لیسانسه ادبیات فارسی از دانشکده ادبیات دانشگاه اهواز. کارمند سازمان آب و برق خوزستان.

(8)- سید محمد کاظم سجادی ابن سید محمدی سجادی: متولد دزفول در سال 1306 هجری خورشیدی، ایشان در کسوت شریف روحانیت سالها در دبیرستانهای اهواز دبیر عربی و علوم دینی بوده اند و اکنون دوران بازنشستگی را میگذرانند ضمناً دارای محضر ازدواج نیز می باشند.

(9)- سید محمد رضا سجادی ابن سید محمدی سجادی: متولد سال

ص: 322

1309 هجری خورشیدی در دزفول. از فرهنگیان با سابقه و دبیر دبیرستانهای تهران- ایشان لیسانس زبان و ادبیات انگلیسی از دانشگاه شیراز هستند.

(10)- سید علی سجادی ابن سید محمدی سجادی: متولد در دزفول به سال 1313 هجری خورشیدی. آراسته به فضائل اخلاقی و کمالات معنوی کارمند بانک ملی بوده و اخیراً بازنشسته شده اند.

(11)- سید احمد سجادی ابن سید محمدی سجادی: متولد اهواز به سال 1319 هجری خورشیدی.

(12)- سید محمود سجادی ابن سید محمد سجادی: متولد سال 1322 هجری خورشیدی در اهواز- دارای لیسانس زبان و ادبیات انگلیسی از دانشگاه اصفهان. ایشان از شعرای توانای معاصرند. که طبعی رقیق و ظریف دارند. گویا ذوق شاعری که همواره در نهاد یکی از افراد خاندان ایشان بوده مقدر بوده پس از مرحوم جد و پدر بزرگوارشان به ایشان به ارث رسد. آقای سید محمود سجادی بیشتر نظر به شعر نو و قالب های نیمایی دارند و شعرشان مورد تحسین شاعر گرانقدری چون مهدی اخوان ثالث (م. امید) قرار گرفته است (1).

تا کنون از آثار خود این دفاتر را منتشر نموده اند:

1- کندو.

2- قندیل.

3- میکائیل و گاو آهن مغموم.

4- شعر جنوبی.

اگر چه آقای سید محمود سجادی به شاعری نو پرداز شهره اند اما طبع

ص: 323

وقاد ایشان به سرودن اشعار در اسالیب کهن فارسی نیز قدرت خود را بخوبی نشان داده و نمونه آن قصیده بلند و غرائی است بسبک خراسانی که در رثاء پدر ارجمند خود سروده اند. این قصیده شامل 51 بیت است و ما در اینجا به ذکر قسمتی از آن اکتفا می کنیم:

دل در فراق دوست مکدر شد***در موج خون دودیده شناور شد

غم آمد از در و بدرون بنشست***شادی ورا بدید و از آن در شد

آمد خبر که سید سجادی***از این جهان به عالم دیگر شد

زی اوج عرش جان مکرم رفت***در خاک تیره جسم مطهر شد

آن چهره مشعشع نورانی***کاز شعشعه رسول منور شد

در زیر خاک رفت هزار افسوس***وز رفتنش دلم بغم اندر شد

زین وقعه غم آور رنج افزای***جان و تنم بشعله آذر شد

آن چشم روشن و رخ روشنتر***دور از شعاع دیده و منظر شد

یک شب ستاره ای بزمین افتاد***چون صاعقه بخرمنم اخگر شد

آوخ از آن مفسّر قرآنی***وان مصحفی کاز اوی مفسّر شد

افسوس از آن فضیلت بی پایان***وان علم و دین که در وی مضمر شد

با تیغ و تیشه اجل محتوم***بر خاک آن درخت تناور شد

محراب از وجودش رونق یافت***زینت از او برفعت منبر شد

او پاسدار دین محمد (ص) بود***او افتخار مذهب حیدر (ع) شد

فرزند با لیاقت زهرا (ع) بود***کاینک بسوی حضرت مادر شد

خون حسین بود به رگهایش***در سینه اش فقاهت جعفر شد

آمد خبر چه تلخ و چه جانفرسای***وز این خبر به روحم نشتر شد

آتش گرفت کالبد و جانم***آن دم که این قضیه مقدّر شد

مردی بزرگوار و بزرگ اندیش***کاز او بزرگ دانش و دفتر شد

او خیل شارحان و فقیهان را***سرمشق شد سرآمد و سرور شد

در زهد چون صحابی بر صفّه***سلمان فارسی و ابوذر شد

نفس سلیم و خلق کریمش بود***قلب رحیمش از همه اظهر شد

ص: 324

در آسمان دانش و دین این مرد***خورشید و ماه انجم و اختر شد

مردی یگانه بود به علم فقه***دانش پژوه ادیب سخنور شد

عطر کلامش آیت رب اشرح***بر شرح صدر آیت و مظهر شد

آوای دلنشین رسول الله (ص)***فریاد پر طنین پیغمبر شد

او اوستاد مکتب و مدرس بود***دردا اسیر مضجع و مقبر شد

او یار بیکسان بُد و بی چیزان***بر مستمند غم زده یاور شد

روزی از او به فرقم افسر بود***اکنون سیاه خاکم بر سر شد

رفت از سرم ظلال همایونش***آن سایه ای که بر سرم افسر شد

تنها و بی نصیب و غمین گشتم***زاندم که از کفم در و گوهر شد

................

(13)- سید کمال الدین سجادی ابن سید محمدی سجادی: متولد سال 1321 هجری خورشیدی در اهواز.

(14)- سید جمال الدین سجادی ابن سید محمدی سجادی: متولد سال 1333 هجری خورشیدی در اهواز.

(15)- سید محمد حسن ابن سید آقا جان: در حدود سال 1355 هجری قمری در نجف متولد شده و اکنون نیز ساکن آنجا هستند.

(16)- سید مهدی سجادی ابن سید محمد کاظم سجادی: متولد دارای فوق لیسانس مدیریت صنعتی از آمریکا. قبلاً نماینده کشتیرانی جمهوری اسلامی در دوبی و شارجه بوده و فعلاً در شرکت نفت شاغلند.

(17)- سید امیر سجادی ابن سید علی سجادی: متولد سال 1337 هجری خورشیدی در اهواز دارای فوق لیسانس کشاورزی در رشته خاکشناسی از امریکا هستند.

(18)- بی بی افسانه سجادی فرزند سید علی سجادی: دانشجوی رشته شیمی.

ص: 325

(19)- بی بی افشان سجادی فرزند سید علی سجادی: دانشجوی زبان انگلیسی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.

(20)- سید بهروز سجادی ابن سید محمد رضا سجادی: متولد سال 1346 هجری خورشیدی در تهران دانشجوی پزشکی.

(21)- سید بهزاد سجادی ابن سید محمد رضا سجادی: متولد سال 1346 خورشیدی در تهران دانشجوی پزشکی.

(22)- سید علی سجادی ابن سید نور الدین سجادی: متولد سال 1347 هجری خورشیدی دانشجوی دانشکده پزشکی دانشگاه تهران.

(23)- سید همایون موسوی ابن سید هبت الله موسوی: متولد سال 1336 هجری خورشیدی در آبادان مهندس برق و الکترونیک از انگلستان.

(24)- فریبا خانم سجادی دختر سید محمد رضا سجادی: مهندس شیمی از دانشگاه شهید بهشتی.

(25)- سید بهنام سجادی ابن سید محمدرضا سجادی: متولد 1349 هجری خورشیدی در تهران.

(26)- سید جواد سجادی ابن سید نور الدین سجادی: متولد 1358 هجری خورشیدی مشغول تحصیل هستند.

(27)- الهام سجادی دختر سید نور الدین سجادی: متولد 1350 هجری شمسی- دانشجوی رشته زبان فرانسه دانشگاه شهید چمران.

(28)- سپیده سجادی دختر سید صدر الدین سجادی: متولد 1350 هجری خورشیدی دانشجوی مهندسی کشاورزی دانشگاه شیراز.

(29)- صنم سجادی دختر سید صدر الدین سجادی: متولد 1352 هجری خورشیدی دانشجوی رشته برق و الکترونیک تهران.

ص: 326

(30)- صبا سجادی دختر سید صدر الدین سجادی: متولد 1359 هجری خورشیدی محصل.

***

ص: 327

عکس

ص: 328

(1)- آقا سید محمدی بزرگ (سید محمد) بن سید حسین: متولد سال 1272 هجری قمری و متوفی سال 1357 هجری قمری. ایشان علاوه بر فقه و حدیث در علم هیئت نیز استاد بوده اند.

(2)- سید محمد جعفر بن آقا سید محمدی: در سن چهل سالگی فوت شده است. چون در سال 1328 هجری قمری درگذشته سال تولد ایشان 1298 هجری قمری می شود. ایشان از آیت الله یزدی طباطبائی اجازه اجتهاد داشته اند.

(3)- سید حسین شریعتی بن سید محمد جعفر: از کارمندان عالیرتبه ثبت اسناد و املاک کشور بوده و سالها مشاغل مختلفی در اداره کل ثبت داشته اند، از جمله در شهرستانهای مسجد سلیمان، دزفول، شوشتر، بهبهان، و فیروز کوه ریاست اداره را بعهده داشته و در استان ایلام مدیر کل ثبت بوده اند. در تاریخ 9 بهمن ماه 1365 هجری خورشیدی در تهران بدرود زندگانی گفتند.

(4)- سید محمد شریعتی بن سید حسین شریعتی: متولد سال 1324 هجری خورشیدی در دزفول، تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در شهرهای دزفول، اندیمشک، شوشتر و آبادان گذرانیده و پس از آن وارد دانشکده پزشکی دانشگاه تبریز شدند. در سال 1352 پس از اخذ درجه دکترا و فراغت از تحصیل، خدمت وظیفه را در خرمشهر انجام داده و سپس برای گذرانیدن دوره تخصصی اورولوژی به مدت چهار سال (1354 تا 1358) در بیمارستان شهدای تجریش مشغول بودند. علاوه بر آن برای مطالعه بیشتر در رشته تخصصی خود دوره هایی را که در کشورهای آلمان، اتریش و آمریکا گذرانیده و مدتی مسئول بخش اورولوژی دانشکده پزشکی دانشگاه اهواز بوده اند.

ص: 329

ایشان عضو انجمن جهانی اورولوژی بوده و در مجلات علمی مقالات متعددی درباره رشته تخصصی خود نوشته اند. آقای دکتر شریعتی در حال حاضر در شهرستان اهواز مطب دارند و از جراحان ماهر و اطبای حاذق هستند.

(5)- سید عزیز الله شریعتی بن سید حسین شریعتی: متولد سال 1329 هجری خورشیدی در آبادان، لیسانس علوم اجتماعی از دانشگاه ملی دارند.

(6)- سید محمد رضا شریعتی بن سید حسین شریعتی: متولد سال 1335 هجری خورشیدی در تهران، لیسانس حسابداری از مدرسه عالی بابلسر، کارمند شرکت نفت هستند.

(7)- سید علیرضا شریعتی بن سید حسین شریعتی: متولد سال 1337 هجری خورشیدی، دانشجوی دانشکده پزشکی قزوین هستند.

(8)- حاج سید محمود شریعتی بن آقا سید محمدی: متولد سال 1314 هجری قمری و متوفی به سال 1326 هجری خورشیدی در دزفول، روحانی بزرگوار و عالمی متقی و پرهیزکار و مورد اعتماد و اعتقاد قاطبه اهالی دزفول بودند ایشان از آیت الله مرشدی و آیت الله حاج سید عبد المهدی داعی اجازه داشته و تألیفاتی نیز داشته اند.

(9)- سید محمد کاظم شریعتی بن حاج سید محمود شریعتی: متولد سال 1304 هجری خورشیدی در دزفول و اندیمشک مشغول کسب هستند.

(10)- سید محمد شریعتی بن سید محمد کاظم شریعتی: متولد دزفول.

(11)- سید عبد الکریم شریعتی بن سید محمد کاظم شریعتی: متولد سال 1373 هجری قمری، مقیم امریکا هستند.

(12)- سید محمد رضا شریعتی بن سید محمد کاظم شریعتی: متولد

ص: 330

حدود 1369 هجری قمری و متوفی حدود سال 1372 هجری قمری.

(13)- سید عبد الحسین شریعتی بن سید محمد کاظم شریعتی: متولد سال 1366 هجری قمری، کارمند سازمان آب و برق خوزستان هستند.

(14)- سید محمد جواد شریعتی بن حاج سید محمود شریعتی: متولد سال 1311 هجری خورشیدی. از روحانیون فاضل و خلیق، مبانی علوم و ادبیات عرب را در خدمت آقا سید محمد تقی آل طیب در اهواز و حاج سید مجد الدین قاضی و حاج آقا محمد علی بیگدلی در دزفول و اصول (رسائل) شیخ انصاری را در خدمت حضرت آیت الله سبط الشیخ آقا شیخ منصور و سطح فقه را خدمت حضرت آیت الله علامه آقا میرزا محمد علی معزی که اجازه روایت از او گرفته و خارج فقه استدلالی را خدمت حضرت آیت الله العظمی نبوی یک دوره تمام خوانده و فعلاً در مدرسه معظم له مشغول مباحثه اند.

(16)- سید محمد حسن شریعتی بن سید محمد جواد شریعتی: متولد 1333 هجری خورشیدی در دزفول، دانشجوی رشته علوم آزمایشگاهی در سوئد.

(17)- سید عبدالامیر شریعتی بن سید محمد جواد شریعتی: متولد 1345 هجری خورشیدی در دزفول: دانشجوی دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد در اهواز.

(18)- سید علی شریعتی بن حاج سید محمود شریعتی: متولد 1312 هجری خورشیدی در دزفول، تحصیلات ابتدایی را در دبستان شاپورگان دزفول به پایان رسانده و تا کلاس پنجم دبیرستان نیز در دزفول بوده و کلاس ششم را در اهواز خوانده اند. ایشان دارای لیسانس در رشته اقتصاد از

ص: 331

دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران بوده و پس از سالها اشتغال در آموزش و پرورش دزفول و اندیمشک که قسمت اعظم آن به تدریس و دبیری گذشته و مدتی نیز ریاست آموزش و پرورش اندیمشک را بعهده داشته اند اخیراً بازنشسته شده اند.

(19)- سید عبدالعلی شریعتی بن سید علی شریعتی: متولد دزفول در تاریخ 31 شهریور 1338.

(20)- سید عبد الحمید شریعتی بن سید علی شریعتی: متولد سال 1339 هجری خورشیدی، در روزهای اول جنگ ایران و عراق در جبهه شلمچه در راه دفاع از وطن به شرف شهادت نائل آمد (4/7/59).

(21)- سید محمدی (نور الدین) شریعتی بن حاج سید محمود شریعتی: متولد سال 1318 هجری خورشیدی، کارمند سازمان آب و برق خوزستان، شخصی است مؤدب، متدین و متین.

(22)- سید مهدی بن سید محمد باقر: فرزند نداشته است.

***

ص: 332

عکس

ص: 333

(1)- سید محمدی ابن سید احمد: متولد حدود 1268 قمری و متوفی 1328 هجری قمری، فرزند ذکور نداشته در کاشفیه مدفون است.

(2)- سید ابوالقاسم ابن سید احمد: در حدود سال 1284 هجری قمری در دزفول متولد گردیده، فاضلی پرهیزکار بوده، بطوریکه می گویند درباره تقوای ایشان مرحوم آیت اله حاج شیخ محمد رضا معزی دزفولی فرموده اند:

«اگر نگویم عدیم النظیر است، اما قلیل النظیر است».

سالیکه سردار سپه به دزفول آمد قرار بود عده ای از علما از او دیدار کنند اما مرحوم آ سید ابوالقاسم از این ملاقات خودداری نمود. چندی بعد، هنگامیکه روزنامه حبل المتین نوشت که در ترکیه کشف حجاب شده مرحوم سید رو به قبله ایستاد و گفت خدایا مرگ مرا برسان کسالتی عارض می شود دار فانی را وداع می گویند (1). ایشان در شهر دزفول درگذشته و مدفون است. ماده تاریخی که مرحوم آیت الله سید محمد سجادی در رثاء ایشان گفته اند اینست:

مَلَک از حق وفات وی پرسید***عظم الله اجورکم: بشنید

1346 (هجری قمری)

(3)- سید محمد باقر جعفر احمدی ابن سید ابو القاسم: در حدود سال 1333 هجری قمری در دزفول متولد شده، در تجارتخانه حاج اللهیار مبارک در اهواز مشغول کار بوده اند.

مرحوم سید محمد جعفر از اوان زندگی و عنفوان شباب به ملکات و فضایل اخلاقی آراسته بودند و در آن هنگام مصاحبین ایشان بزرگانی چون

ص: 334

مرحوم حاج سید فخر الدین فیض مرحوم حاج علی عصاریان و سید علی مبداء بودند و شخص اخیر که از عرفای بزرگ و اولیاء الله بود ایشان را امام جعفر صادق می نامید. هنگامی که مرحوم سید محمد جعفر خدمت سربازی را می گذراندند با وجود انضباط نظامی خشنی که در آن هنگام بر محیط سربازخانه ها حکمفرما بود در سخت ترین شرایط انجام فرائض دینی را ترک نکردند و اگر چه این کارگاه شدیدترین مجازات ها را در پی داشت ولی باعث احترام خاصی از طرف فرماندهان شده بود.

از سال 1325 در سلک اصحاب طریقت در آمدند و با جدی هر چه تمامتر به اعتکاف و ریاضت و اذکار و اوراد پرداختند. از نظر قیافه ظاهری ناصیه ای نورانی و متبسم داشتند و همیشه متوکل به ذات باریتعالی بودند تا اینکه در روز هفدهم رمضان المبارک 1399 هجری قمری مطابق بیستم مرداد ماه سال 1358 هجری شمسی بر اثر تصادف با موتور سیکلت در جاده کوت عبدالله نزدیک پادادشهر با زبان روزه دعوت حق را اجابت نمودند.

(4)- سید احمد احمدی بن سید محمد جعفر احمدی: متولد 1314 خورشیدی. آموزگار ساکن مشهد.

(5)- سید محمود احمدی بن سید محمد جعفر احمدی: متولد 1320 خورشیدی، پس از اتمام دوره تکنسین در ذوب آهن اصفهان جهت تکمیل دوره به مدت یک سال به کشور شوروی اعزام و اکنون پانزده سال است که ساکن اصفهان می باشند.

(6)- سید مرتضی احمدی بن سید محمد جعفر احمدی: متولد 1329 که سال 1354 جهت طی دوره تحصیلات عالی به آمریکا رفته و ساکن شده اند.

(7)- سید ابو القاسم احمدی بن سید محمد جعفر احمدی: متولد

ص: 335

1330 خورشیدی که کارمند پتروشیمی بودند و در سال 1356 بر اثر تصادف درگذشتند.

(8)- سید مهدی احمدی بن سید محمد جعفر احمدی: متولد 1332 خورشیدی لیسانسه اقتصاد، ساکن اهواز هستند.

(9)- سید هادی احمدی بن سید محمد جعفر احمدی: کارمند ساکن اهواز.

(10)- کبر خانم احمدی دختر سید محمد جعفر احمدی: متولد 1317 خورشیدی در سال 1367 دار فانی را وداع گفتند.

(11)- بی بی ساره احمدی دختر سید محمد جعفر احمدی: متولد 1321، خانه دار، ساکن دزفول.

(12)- عذرا خانم احمدی دختر سید محمد جعفر احمدی: متولد 1324 ساکن اصفهان.

(13)- صدیقه خانم احمدی دختر سید محمد جعفر احمدی: متولد 1324 خانه دار ساکن اصفهان.

(14)- بی بی مرضیه دختر سید محمد جعفر احمدی: متولد 1334 ساکن اهواز دفتردار آموزش و پرورش هستند.

(15)- بی بی مسعوده دختر سید محمد جعفر احمدی: متولد 1336 شمسی لیسانسه ریاضیات از دانشگاه شهید چمران- ساکن ارومیه، خانه دار هستند.

***

ص: 336

عکس

ص: 337

عکس

ص: 338

(1)- سید محمد علی بن مرحوم سید عبدالله: از مجتهدین مسلم و در علم و زهد و عبادت کم نظیر بوده اند. شرح حال ایشان را فرزندشان مرحوم آیه اله حاج آقا سید فخر الدین فیض دزفولی رضوان الله علیه در دفترچه ای نگاشته و در مرداد ماه 1337 در اختیار نگارنده گذاشتند که به قرار زیر است:

«مختصری در ترجمه مرحوم مبر ور حجه الاسلام والد ماجد قدس سره العزیز:

بسم الله الرحمن الرحیم

مرحوم والد بزرگوار موسوم به آقا سید محمد علی طاب ثراه در اوائل عشر ثانی ماه صفر سنه 1275 (یک هزار و دویست و هفتاد و پنج) قمری علی هاجرها آلاف من الصلوﮤ والتحیات در بلده دزفول متولد از علیا علیه مجلله بی بی خدیجه خانم صبیه مرضیه مرحوم حجه الاسلام و المسلمین الحاج آقا سید محمد رضا قدس سره و در شب دهم ماه مبارک رمضان مطابق غروب شرعی سنه یک هزار و سیصد و سی و سه قمری داعی حق را لبیک گفته جریان عمری ایشان بشرحی و نهجی است که ذیلاً مندرج است:

در ایام طفولیت والد ماجد بزرگوارشان بعزم زیارت ثامن الحجج سلام الله علیه از راه خرم آباد حرکت میفرماید پس از مراجعت از ارض اقدس در تهران صینت عن نواسخ المحدقان مرحوم مبر ور حاج آقا شیخ محمد حسین دزفولی (1) رحمه الله علیه که سابقاً اقامت در شهر تهران را اختیار نموده بنا بدرخواست جمعی از مؤمنین جناب ایشان را خواستار می شوند برای امامت مسجدیکه فعلاً جناب عمو آقا سید محمد تقی (2) دامت برکاته امامت جماعت در آن می فرمایند بایشان تفویض میشود. جناب مرحوم والد ماجد در سنّ طفولیت قلیل مدتی سواد فارسی خواندن و نوشتن را فرا گرفته و اشتغال بعلم عربیت مینماید در شهر خود ه دزفول باشد پس از فراغ از تحصیل مقدمات در محضر عم بزرگوارش مرحوم حجه الاسلام سلمان زمانه آقا سید حسین طاب ثراه که از اعاظم شاگردان حوزه علمیه مرحوم حاج شیخ مرتضی انصاری قدس سره. و در حوزه درس

ص: 339

مرحوم مبر ور حجت الاسلام آقا شیخ محمد حسن (1) برادر زاده و داماد مرحوم حاج شیخ مرتضی مشار الیه حاضر علم فقه و اصول را از این دو بزرگوار فرا گرفته چون سید سفر از دزفول بطهران رفته بقصد شرف محضر مقدس ابوی معظم خود در خدمت مرحوم حاج شیخ فضل الله نوری نیز اشتغال بتحصیل فقه و اصول فرموده و در سنه 1314 هجری کاملاً فارغ التحصیل، و در سنه 1316 هجری قمری از دزفول با عتاب مقدسه مشرف شدند یکسال در نجف متوقف شده در حوزه های درس آقایان طراز اول حاضر سپس از بین آنها درس آیه الله یزدی (2) را انتخاب نموده در خدمت ایشان یک سال از جلسه درس عمومی ایشان و خصوصی استفاده فرموده بواسطه خشکی هوای نجف بملاحظه مزاج خویش بکربلای معلی رفته محل اقامت خود آنجا را قرار داده از خدمت مرحوم آقا سید محمد باقر حجت و مرحوم آقا سید اسمعیل صدر (3) قدّس سرّهما بهره مند شده لکن مرحوم حجت بسیار بایشان ذی علاقه بوده و مرحوم والد نیز بایشان بغایت علاقمند شده بخاطر دارم که فرمود مصرّ بودند که عائله را از دزفول بطلبم و عمر خود را در اعتاب مقدسه سپری کنم و خود نیز مایل بودم لکن مرحوم عم بزرگوارش (4) که بتمام معنی استاد ایشان بوده بطریق امر الزامی او را طلب فرموده و فرزند خود مرحوم حجه الاسلام آقا سید محمد را طاب ثراه بعنوان تشرف با عتاب عالیه فرستاده او را با خود همراه بیاورد و در سنه 1318 هجری به سمت دزفول رهسپار می شوند بقیه عمر خود را در دزفول گذرانیده و مرحوم والد در فقه و اصول بمرتبه اجتهاد نائل و در علم تفسیر و رجال و احوال تراجم علما کم نظیر مخصوصاً در علم رجال یکی از طلّاب ایشان که کاملاً نظر تربیت

ص: 340

نسب بایشان داشته عموزاده خود مرحوم عالم جلیل و حبر نبیل آقا سید ابو القاسم طاب ثراه بوده خاطر دارم در یک جلسه مسائل غامضه متفرقه را از ابواب فقه سئوال نموده ایشان جواب میداد و پس از استماع جواب طلب دلیل می نمود بلافاصله فرمود و شهود متمسکند به این دلیل و غیر شهود دلیلشان اینست و جهت ترجیح را نیز تذکر میداد پس از سئوالاتی چند مرحوم عمو اقا سید ابوالقاسم متبسم شد والد فرمود گویا غرض شما استحضار باحاطه و استیلاء من بود بابواب فقه بحمد الله از زمانی که افاضه ملکه شده حمد خدایرا که ذهولی بهیچ نحو حاصل نشده.

قوه حافظه ایشان بمطالب علمی بحدی قوی بود که موجب حیرت می شد، بخاطر دارم در خدمت ایشان بودم که منزل مرحوم حجه الاسلام آقا سید عبد الرحمن داعی طاب ثراه تشریف برده در بین مذاکرات فیما بین مرحوم آقا سید عبد الرحمن پرسید جناب آقا فلان خبر در ملاحم نظر شریف رسیده جواب دادند در بحار است سپس جواب داد هر چه تفحص کرده چنین خبری ندیده ام فرمود فلان جلد از بحار موجود است جواب داد بلی بشخصه بلند شد کتاب را آورد مرحوم والد او را گرفت فوراً خبر را بیرون آورد، سید اظهار داشت مگر این تازگی او را دیده فرمود نه بلکه سفر اخیر در طهران این کتاب را از اول الی آخر از نظر گذرانیده تا کنون در خاطر می باشد و عجب اینست این حقیر که در سنّ تقریباً ده یازده سال بودم اصغاء می کردم پس از سفر اخیر طهران ایشان متولد شده ام. خاطر دارم مرحوم آیت الله الحاج شیخ محمد رضا طاب ثراه بعنوان عیادت تشریف فرما شده و مرحوم والد مبتلا به مرض که طبیب حکم نموده دوای مناسب در مقدم سرش گذاشته و در بستر خوابیده از او سئوال فرمود جناب آقا فلان خبر نظر شریف رسیده بلا تأمل عین خبر را فرمود و مظان او را نیز اظهار داشت حضار متعجب شدند و پس از رفع تب و شدت مرض حقیر سئوال نمودم محفوظات اخبار حضرتعالی چه مقدار است فرمود تعیین نکرده ام لکن اصولاً فقهً اخلاقاً تفسیراً در حدود هشت هزار بعد تأملی فرمود شاید ده هزار بعد از قدری سکوت و تفکر فرمود شاید بیشتر شاید بیشتر که پاره ای متن آنها در حفظ و پاره مقصود و مضمون آنها در حافظه است غیر از کتب مطالعه درس. مرسوم ایشان این بود هر کتابی در هر موضوعی که از کتب کتابخانه

ص: 341

می گرفت برای مطالعه از اول تا آخر آن مطالعه مینمود بعد بکتاب دیگر مراجعه می کرد و معتاد ایشان بود رو به قبله می خوابیده رو به هوا کتاب روی سینه مطالعه می کرد وقتیکه خواب میرفت کتاب روی سینه اش می افتاد چون هیچگونه حرکت به سمت چپ یا راست نداشت همان طور کتاب بر سینه اش بود تا بیدار می شد و یا یکی از اهل بیت متوجه می شد کتاب را بر می داشت نشانه در او می گذشت و کتاب را می بست و از خواب که بیدار می شد.

اشتغال به مطالعه می کرد تا وقتیکه چای حاضر می شد یک استکان چای می خورد آنوقت تجدید وضو می نمود اگر ماننعی پیش نمی آمد باز به مطالعه مشغول می شد و همیشه چه شب و چه روز با لباس خود با عمامه می خوابید و دوشک زیر پا نمی گذاشت در زمستان فقط یک لحاف روی خود می انداخت- بعض اوقات در حالیکه تمدد می فرمود حقیر کتاب برای ایشان می خواندم مادام که اشتغال بخواندن داشتم خواب نمی رفت مجبور می شدم اظهار خستگی کنم کتاب را به بندم تا آنکه ایشان خواب روند تحصیلات حقیر از مقدمات و علم انشاء و قسمتی از سطوح در خدمت ایشان بوده گر چه ضمناً در والد بود.

بخاطر دارم فرمود کار کردن تنها چندان مؤثر نیست باید ضمناً توجه و عبادت را اهمیت داد فرمود اوقاتی که کاملاً اشتغال داشتم بتحصیل شبهای جمعه تا صبح احیاء می کردم و در شبهای زمستان مرسومش این بود ختم قرآن می کرد آنوقت مشغول نماز شب و تهجد می شد فرمود در اثر رعایت عبادت و احیاء شبهای جمعه افاضه ملکه شد در حالیکه اشخاصی که با هم اشتغال داشتیم هنوز در زحمت می باشند «لیس العلم بکثرﮤ التعلیم بل هو نور یقذفه الله فی قلب من یشاء» غالباً قرآن را بطریق ختم احزاب تلاوت می فرمود که در یک هفته ختم می فرمود صحیفه سجادیه را مانند قرآن از اول شروع می نمود به آخر دعاهایی که در اوقات معینه وارد در اوقات نیز تلاوت می فرمود ذکر دوام ایشان کلمه جلاله بود که در هر حال متذکر بود بنظر میرسد که فرمود شبانه روزی کمتر از دوازده هزار بار تکرار نمی شود در اوایل ماه مبارک رمضان 1331 هجری قمری بروز کسالت در مزاج ایشان شد. در ماه شوال شدت مرض حاصل گردید

ص: 342

پس از معالجات بهبودی حاصل لکن درون سینه مجروح گردید مرض ایشان دو سال تمام بطول انجامید همواره اظهار تشکر می نمود که از مراوده و معاشرت آسوده شدم در طول مدت مرض و کسالت اوقات خود را مصروف بعبادت و تلاوت قرآن و مطالعه می فرمود اشخاصی که به عیادت می آمدند بقدری عادی با آنها برخورد می نمود به اشتغالات خویش مشغول می شد مرحوم دائی آقا سید محمد علی سید الحکماء طاب ثراه کتب خود را از حیدر آباد به دزفول ارسال داشتند از آنجمله هشت جلد از عبقات مرحوم امیر حامد حسین (1) قدس سره فرستاده بود تمام هشت جلد را از اول تا آخر مطالعه فرمود و لاینقطع در حین مطالعه می فرمود شکر الله مساعیه الجمیله و از برای سید دعا می کرد و می فرمود اگر از این ناخوشی صحت یافتم کتب عبقات را تلخیص می نمایم که زودتری تعدد در چاپ آن بشود و هر کس که اندک سوادی داشته باشد بتواند بهره مند شود و بعد می فرمود متأسفانه این مرض موت منست موفق به این امر نمی شوم و همین تمنی را نسبت باتمام مفتاح الکرامه می نمود زیرا که مرحوم اخوی بزرگ حاج آقا سید اسدالله فرزند بزرگ مرحوم در آن اوقات کسالت ایشان رسیدند مطالعه می کرد می فرمود حق رحمت فرماید سید را خوب استقصای اقوال فرموده متأسفانه دوره تمام فقه نیست اگر از این مرض نجات یابم به همین نحو بقیه ابواب فقه را به او منضم مینمایم، در پرده استتار نماند گذشته از فقه شیعه به فقه سنت و جماعت کاملاً محیط بودند متأسفانه با این احاطه در علوم معذلک چنان گرفتار زمان و دچار اشکالات زندگانی شده بود که کاملاً فرصت از دست رفته فقط آسودگی و فراغت ایشان در حال مرض بود جز مقدار کمی در پاره مسائل اصولیه از ایشان باقی نماند آنهم فرصت مراجعه و تنقیح آن پیدا نکرده بودند (2) در ماه رجب 1333 هجری قمری اشتغال به امر عبادت را زیاد فرمود بنحوی که از اول ماه رجب اول طلوع آفتاب شروع به تلاوت قرآن می کرد مقدار کمی از ظهر می گذشت

ص: 343

فراغت پیدا می نمود و در خلال با واردین باشاره تحیت مختصری می نمود ظهر فراغت پیدا نمود پس از ختم قرآن بلند شد فریضه ظهر را انجام داد آن وقت غذا میل فرمود- روز 16 جناب عالم ربانی مرحوم آقا سید ابراهیم غفاری طاب مضجعه به عنوان عیادت و ملاقات آمد اظهار داشت که امروز تصمیم ملاقات نداشتم فلان علویه دیشب خوابی دیده بود و خواب خود را برایم بیان نمودند تذکری شد که امروز به ملاقات نائل شدم آن علویه گفت خواب دیدم کانّه خدمت حضرت ابی الفضل العباس علیه السلام مشرف شدم عرض کردم عمو کجا تشریف داشتید فرمود امروز به عیادت آقا سید محمد علی حاج سید عبدالله رفته ام و از آنجا آمده ام مرحوم والد قدس سره فی الفور به سجده افتاد پس از فراغ از سجده فرمود سجده شکر بود- زیرا از اول ماه شروع به تلاوت قرآن نموده تا دیروز 14 هدیه برای چهارده معصوم پاک صلوات الله علیهم اجمعین بوده و قرآن دیروز اختصاص داده بودم برای حضرت ابی الفضل سلام الله علیه خواب علویه از رویاهای صادقه است و امید علامت قبول باشد و هدیه این ضعیف پذیرفته شده است که فرمود به عیادت رفته ام در این ماه رجب و قسمتی از ماه شعبان لا ینقطع اشتغال به عبادت داشتند و به مطالعه کمتر می پرداخت».

***

حجه الاسلام والمسلمین مرحوم آقا سید محمد علی ابن حاج سید عبدالله قدس سرهما در طول حیات پربار علمی خود شاگردان برجسته ای تربیت نمودند که از جمله آنان می تواند به آیت الله العظمی آقا میرزا محمد علی معزی (1) رحمه الله علیه که از مراجع تقلید و فحول علما بوده اند و نیز حجج اسلام و آیات عظام آقایان شیخ مهدوی و آقا شیخ منصور سبط الشیخ اشاره نمود که مرحوم آقا شیخ مهدی بیشتر از درس فلسفه ایشان استفاده نموده و نیز سید جلیل نبیل حجه الاسلام حاج آقا سید حسین فارغ از درس

ص: 344

حدیث و آیت الله حاج سید مهدی حکمی که از مجتهدین جامع الشرایط بوده از شاگردان و دست پروردگان این عالم بزرگوار بوده اند.

در جلالت مقام علمی ایشان شاید اشاره به این نکته کافی باشد: هنگامیکه آیت الله حاج شیخ محمد رضا معزی دزفولی (1) که از اعاظم علمای عصر بودند خبر فوت ایشان را شنید فرمودند:

«استاد معظم من آقا سید محمد علی انساب را زیر خاک برد» (2).

(2)- حاج سید اسدالله فقیه دزفولی ابن سید محمد علی: در حدود سال 1278 هجری قمری در دزفول متولد شده و فاضلی اهل ذکر و عبادت و مورد توجه مرحوم آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی و آیت الله یزدی بوده و در نجف می زیسته، در آخرین بیماری که منجر به مرگ آن مرحوم شده بنا به دستور آیت الله اصفهانی از نجف به بغداد فرستاده شده و در کاخی از ایشان نگهداری می شد تا در 21 رجب سال 1361 هجری قمری در نجف درگذشته و در وادی السلام مدفون گردیدند.

(3)- سید محمد مهدی ضیائیان بن سید محمد علی: مرحوم مغفور عارف و عالم ربانی حجت الاسلام و المسلمین آقای آقا سید محمد مهدی ضیائیان ولد مرحوم حضرت آیت الله العظمی آقا سید محمد علی موسوی دزفولی. ایشان از اوتاد و بزرگان زمان خود بوده و در طول عمر مبارکشان همواره طالب حقیقت و علم و معرفت بوده اند و به همین سبب از بدو جوانی مسافرتهای عدیده ای به نقاط مختلف مانند نجف اشرف و مشهد مقدس و شیراز داشته اند. در اوائل پس از بهره مندی از محضر والد معظم شان به خرمشهر و از آنجا به

ص: 345

نجف اشرف مشرف و مدتها در آنجا سکونت نمودند و پس از کسب فیض از محضر بزرگان علم و معرفت بنا به توصیه های مکرر به تهران عزیمت و بطور کلی در تهران ساکن شدند.

در اواخر عمر بنا به ارتباط بسیار نزدیکی که بین مشار الیه و مرحوم غفور آقا میرزا احمد نایب الولایه قطب سلسله مبارکه ذهبیه وجود داشت به شیراز عزیمت و در آنجا سکنی گزیدند، پس از رحلت آن بزرگوار با اینکه علاقمندان و ارادتمندان اصرار داشتند مشار الیه کما کان در شیراز بمانند ترجیح دادند در کنار مرقد مطهر حضرت مولی الموالی (ع) باشند لذا مجدداً به نجف اشرف مشرف و چند ماهی در آنجا توقف نمودند تا اینکه عده ای از دوستان و نزدیان بدانجا عزیمت و سید بزرگوار را به تهران مراجعت دادند. چهار ماه بعد ایشان در کنار ارادتمندان و فرزندان و اقوام در بهمن ماه 1337 هجری شمسی (رجب 1388 هجری قمری) دعوت حق را لبیک گفتند. مدفن آن بزرگوار در وادی السلام قم مقبره خانوادگی و هم اکنون زیارتگاه ارادتمندان می باشد. در طول عمر شریفشان همواره اوقاتشان مصروف به ارشاد خلایق می پرداختند و از کمک و مساعدت به اقوام و ارحام لحظه ای غافل نبودند، زوجه ایشان صبیه مرحوم آیت الله آقا سید محمد جعفر حکیم بوده است.

(4)- حاج سید فخر الدین فیض دزفولی بن آقا سید محمد علی: مرحوم والدشان هنگام ثبت تاریخ تولدشان در ظهر کتابی نام ایشان را (سید محمد باقر) و ملقب به (سید فخر الدین) یاد کرده، در یکشنبه بیست و سوم جمادی الاول سال 1311 هجری قمری متولد گشته، تحصیلات مقدماتی را مطابق رسوم آن روزگار در مکتب های دزفول به پایان رسانیده مقدمات علوم دینی را خدمت مرحوم آقا بزرگ بن مرحوم آقا محمد کاظم بیگدلی دزفولی و سطوح را در محضر والدشان و مرحوم آیت الله آقا شیخ محمد مهدی بیگدلی دزفولی

ص: 346

و آقا سید عبد المحمد داعی دزفولی و آقا شیخ محمد انصاری دزفولی (سبط مرحوم آیت الله حاج شیخ مرتضی انصاری)، تکمیل فرموده سپس به نجف مشرف شده و از خارج فقه مرحوم سید فیروز آبادی و مرحوم میرزا حسین نائینی و از اصول مرحوم آقا ضیاء عراقی استفاده نموده اند. پس از آن به دزفول بازگشته و به امامت مسجد حاج جعفر و انجام وظایف دینی پرداخته اند. مرحوم حجت الاسلام حاج سید فخر الدین فیض دزفولی دارای اجازاتی به شرح زیر از مراجع عظام بوده اند:

1- آیت الله محمد حسین غروی. سال 1341 هجری قمری.

2- آیت الله العظمی سید ابو الحسن اصفهانی سال 1355 هجری قمری.

3- آیت الله العظمی سید ابو الحسن اصفهانی سال 1362 هجری قمری.

4- آیت الله العظمی سید حسین طباطبایی بروجردی.

معلم اخلاق ایشان مرحوم حاج شیخ حسنعلی نخودگی مقیم مشهد بوده است.

مرحوم حجت الاسلام فیض از اواخر جمادی الثانی 1360 هجری قمری در تهران اقامت گزیدند و از آن هنگام تا آخر عمر مشغول انجام وظایف مذهبی بوده و به ارشاد مؤمنین پرداختند. ایشان در مساجد حجتیه (نزدیک خیابان مولوی میدان محمدیه) و مسجد حاج ابو الفتح (سه راه نایب علی) امامت داشته اند. جناب حجه الاسلام و المسلمین حاج آقا سید فخر الدین فیض دزفولی در طریقت نیز وارد و مریدانی علاقمند داشته اند ایشان را خطی بس زیبا بود و در فقه و اصول و پاره ای از علوم غریبه دست داشته و یادداشت هایی از ایشان بجای مانده است.

ص: 347

جناب حجه الاسلام فیض دزفولی در مسافرتی که به اهواز آمده بودند در تاریخ پنجشنبه 5 آذر 1353 هجری شمسی مطابق دوم ذیحجه الحرام 1394 هجری قمری دار فانی را وداع گفتند. جنازه ایشان به قم حمل و در وادی السلام مدفون گردید. حشره الله مع اجداده الطیبین.

(5)- سید جلال الدین عرفان بن سید محمد علی: ساکن دزفول، متولد خرمشهر به سال 1272 هجری خورشیدی از معمرین و معاریف و محترمین سادات گوشه بوده در احوال گذشتگان و بخصوص شجره این خاندان اطلاعات مبسوطی دارند.

(6)- سید عزیز الله (گرامی) عرفان بن سید جلال الدین عرفان: متولد دزفول حدود سال 1365 هجری قمری. از آمریکا در رشته معماری و سرامیک درجه دکترای مهندسی دارند.

(7)- سید محمد تقی سادات گوشه بن حاج سید عبد الله:

متولد دزفول حدود سال 1318 هجری قمری، در سن چهار سالگی به تهران آمده و در این شهر نشو و نما نموده اند، از محضر مرحوم آقا شیخ علی مدرس و آقا شیخ محمد حسین تنکابنی استفاده نموده و از مرحوم حاج میرزا حسین حاج میرزا خلیل و مرحوم آقا شیخ عبد الله مازندرانی و مرحوم آیت الله آقا سید ابو الحسن اصفهانی و مرحوم آیت الله حاج شیخ عبد الکریم و آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی اجازه دادند.

در تهران دفتر ازدواج داشته اند و در مسجد مرحوم والدشان امام جماعت بوده اند.

حجت الاسلام سید محمد تقی سادات گوشه در سال 1353 هجری شمسی دار فانی را وداع گفته و در مقبره خانوادگی در وادی السلام قم مدفون شده اند.

(8)- سید یحیی سادات گوشه بن سید محمد تقی سادات گوشه:

ص: 348

متولد حدود سال 1345 هجری قمری در تهران و در سنین جوانی در همان شهر درگذشته است.

(9)- سید محمد سادات گوشه بن سید محمد تقی سادات گوشه: متولد تهران به سال 1304 هجری خورشیدی تحصیلاتی در حدود دیپلم نموده و ضمناً در رشته علوم دینی زحماتی متحمل شده، مدتی کارمند دولت بوده و از سال 1333 هجری خورشیدی برای خدمت به جامعه اسلامی دبستان پسرانه ای بنام: (قدس رضوی) تابع (جامعه اسلامی) تأسیس نموده اند. فعلاً دوران بازنشستگی را می گذرانند.

(10)- سید حسین سپهری زاده بن سید محمد تقی سادات گوشه: متولد 1290 هجری شمسی، وکیل پایه یک دادگستری در تهران هستند.

(11)- سید مهدی سپهری زاده بن سید حسین سپهری زاده: متولد 1314 هجری شمسی کلاس قضایی دیده و محضر اسناد رسمی در تهران دارند.

(12)- سید رضا دزفولی بن سید حسن دزفولی: پزشک متخصص مغز در بیمارستان امام خمینی تهران (1).

(13)- سید جلال الدین سادات گوشه بن سید محمد تقی سادات گوشه: دارای درجه دکترا در الهیات بوده سابقاً کارمند سازمان برنامه بوده اند. فعلاً ساکن امریکا هستند (2).

(14)- سید حسام الدین محمد سادات گوشه بن سید جلال الدین سادات گوشه: از امریکا لیسانس مدیریت گرفته و فعلاً مقیم این کشور هستند(3).

ص: 349

(15)- سید نظام الدین علی سادات گوشه بن سید جلال الدین سادات گوشه: درجه دکترا در معماری و شهرسازی از فرانسه دارند (1).

(16)- خانم طلیعه سادات گوشه دختر سید جلال الدین سادات گوشه: لیسانس حسابداری دارند (2).

(17)- سرهنگ سید علی خان دزفولی بن سید محمد مهدی: مقیم تهران هستند.

(18)- سید حسن دزفولی بن سید علی خان دزفولی تحصیلات ایشان در رشته جامعه شناسی بوده و فعلاً در کشور فرانسه مشغول گذراندن دوره دکترای خود می باشند و فرزندی بنام سید محمد هادی دارند.

***

ص: 350

عکس

ص: 351

(1)- حجه الاسلام و المسلمین آقا سید محمد رضا فقیه دزفولی بن حاج سید اسد الله فقیه دزفولی: متولد حدود سال 1338 هجری قمری در نجف و تحصیلاتش در نجف اشرف و بمراتب علمی نائل گشته و سالها در مسجد آبمنگل تهران به نماز جماعت و ارشاد و هدایت مردم پرداخته اند ایشان خط نسخ را زیبا می نویسند.

(2)- سید عبد الکریم ابن حاج سید اسد الله فقیه دزفولی: مقیم تهران هستند.

(3)- سید محمد حسین بن حاج سید اسد الله فقیه دزفولی: مقیم تهران هستند.

(4)- حاج سید محمد رضا ضیائیان بن سید محمد مهدی ضیائیان: متولد حدود سال 1342 هجری قمری در دزفول سالهایی چند در تهران به تجارت اشتغال داشته و سپس به اهواز عزیمت و در زمینه تأسیس صنایع غذایی در قالب شرکتهای عام اشتغال ورزیده در عین حال از شرکت در امور خیریه تا آنجا که در توان داشته اند بنا به تربیت خانوادگی و وصایای مرحوم پدر بزرگوارشان دریغ نورزیده اند. در خصوص خدمات بهداشتی و فرهنگی همکاری با بیمارستانهای شماره 1 و 2 اهواز و ساختمان بیمارستانهای دزفول از کارهای ارزنده ایشان است. همچنین تعمیر بسیاری از مساجد و حوزه های علمیه و حسینیه ها از فعالیت های خیر خواهانه قابل ذکر آقای حاج سید محمد رضا ضیائیان است.

(5)- سید ضیاء الدین احمد ضیائیان بن سید محمد رضا ضیائیان: متولد سال 1334 هجری خورشیدی. فارغ التحصیل دانشگاههای کورنوال و پلی تکنیک بیرمنگام در رشته مهندسی الکترونیک.

(6)- حاج سید محمد کاظم ضیائیان بن سید محمد مهدی ضیائیان:

ص: 352

متولد حدود سال 1338 هجری قمری در دزفول از تجار معتبر و خیر و نیکوکار هستند.

(7)- سید علیرضا ضیائیان بن سید محمد کاظم ضیائیان: متولد سال 1335 هجری خورشیدی. تحصیلات خود را در انگلستان انجام داده و فعلاً مدیر عامل شرکت ساختمانی بهزاد شهر هستند.

(8)- سید حسین ضیائیان بن سید محمد کاظم ضیائیان: متولد 1323 خورشیدی لیسانس حقوق از کشور فرانسه دارند و مدیر عامل کارخانه آرد خوزستان می باشند.

(9)- حجه الاسلام و المسلمین سید علی فیض دزفولی بن سید فخر الدین فیض دزفولی: روز چهارشنبه یک ساعت از طلوع آفتاب برآمده سوم ذیحجه سال 1349 هجری قمری در دزفول به دنیا آمده و در 1320 هجری خورشیدی به همراهی والد ماجدشان به تهران آمده و در این شهر رحل اقامت افکنده اند، پس از تحصیلات مقدماتی ملبس به لباس روحانیت شده و مدت دو سال در تهران در مسجد و مدرسه حجه الاسلام حاج شیخ علی اکبر برهان (خیابان لر زاده) به فرا گرفتن مقدمات علوم دینی پرداخته پس از آن به جانب جامع علمی قم رهسپار شده و در رشته ادبیات وفقه و اصول اشتغال ورزیدند. در ضمن اشتغال به درس کتابی در واقعه «یوم الطف» تألیف و به چاپ رسانیده و همچنین مقاله ای چند در روزنامه و زین ندای حق به قلم ایشان به چاپ رسیده، از سال 1375 هجری قمری بواسطه گرفتاریهای روزمره و از طرفی ضعف و نقاهت والدشان به امر معظم له در تهران متوقف و اغلب اوقات بجای والد بزرگوار خویش در مسجد نو خیابان باغ انگوری به امامت جماعت پرداخته اند. در سال 1378 هجری قمری از خارج تهران از ایشان دعوتی بعمل آمده و ماه محرم را در آنجا به نماز و موعظه گذرانیدند. حجت الاسلام آقا

ص: 353

سید علی فیض دزفولی بیش از بیست سال در مسجد تکیه دولت روبروی بازار بزرگ خیابان 15 خرداد مشغول اقامه جماعت و تدریس بوده اند. در حال حاضر (سال 1367) نظر به اینکه مسجد مزبور باز سازی می شود لذا سه چهار سالی است که در مسجد سجاد (نوروز خان) واقع در خیابان 15 خرداد روبروی پامنار مشغول اقامه جماعتند.

(10)- سید محسن فیض دزفولی بن سید علی فیض دزفولی: متولد روز 5/12/1351 برابر بیستم محرم الحرام 1393 دانش آموز دبیرستان هستند.

(11)- سید ابو القاسم وحید الدین فیض دزفولی بن سید علی فیض دزفولی: متولد تهران یک ساعت به غروب مانده (6 بعد از ظهر) روز سه شنبه نهم شوال 1377 هجری قمری مطابق 9/2/1377 هجری خورشیدی. در سنین کودکی درگذشته است.

(12)- سید ابو الحسن مظفر الدین فیض دزفولی بن سید علی فیض دزفولی: متولد شب پنجشنبه 19 ذیقعده الحرام 1375 مطابق 7 تیر 1335 هجری خورشیدی. در مدرسه آیت الله مجتهدی واقع در کوچه نایب السلطنه (نایب الامام) مشغول تدریس و تدرس هستند. در همان مدرسه از طرف آیت الله مجتهدی اقامه جماعت نماز صبح بعهده ایشان است.

(13)- سید محمد علی فیض دزفولی بن حاج سید فخر الدین فیض دزفولی: متولد سال 1347 هجری قمری (1298 هجری خورشیدی) در دزفول. در سال 1318 خورشیدی وارد خدمت فرهنگ شده، در دزفول مدیر دبستان کاشف و در تهران مدیر و صاحب امتیاز مدرسه ملی به همین نام بوده اند. در طول خدمت فرهنگی لیاقت و تقوای ایشان زبانزد همگان بوده و فعلاً دوران تقاعد را می گذرانند.

ص: 354

(14)- سید محمد رضا فیض دزفولی بن حاج سید فخر الدین فیض دزفولی: در سوم رمضان 1358 هجری قمری در دزفول متولد شده، علاوه بر تحصیلات کلاسیک اطلاعات مبسوط و کافی در علوم دینی دارند و هنگامی که دانش آموز دبیرستان بوده اند عده ای از هم شاگردی های خود را در امور دینی رهبری می نموده اند. تحصیلات عالی ایشان در رشته حقوق بوده و در این رشته از دانشگاه پاریس به دریافت درجه دکتری نائل شده اند. ایشان فعلاً نماینده دائمی دولت ایران در یونسکو (پاریس) هستند.

***

ص: 355

عکس

ص: 357

(1)- سید میر سید علی ابن سید مرتضی طبیب: در اواسط سده دوازدهم هجری قمری پا به عرصه وجود نهاد، در خانه ای پرورش یافت که گذشته از پدر که اهل علم و پزشک بود، مادرش نیز دختر آخوند ملا مجعد الدین (1) بود که عالمی متدین و صاحب محراب و منبر بود.

متأسفانه هیچگونه اطلاعی درباره تحصیلات و استادان او در دست نیست، اما آنقدر می دانیم که در طبابت وارث پدر و در مسجد و وعظ جانشین راستین نیای مادری بوده، باین معنی که در مسجد لب خندق امامت داشته و از

ص: 358

نوشته هایش شجاعت ادبی کم نظیری پیدا است. گمراهان را با روشهای گوناگون و عبارات شیوا و رسا به طریق صواب هدایت فرموده. در تأثیر گفتارش آورده اند:

سحرگاهی که هنوز اغلب مردم در خواب خویش غنوده بودند، راه مسجد در پیش گرفته که ناگاه در تاریکی شب بر فراز بام متوجه مردی می شود که آهنگ دزدی نموده است، سید بی درنگ پند آغاز نموده و می فرمایند: برادرم، عزیزم، چرا در این دل شب می خواهی به کاری نامشروع، که خیانت به هم نوعان مسلمانست دست بزنی، و مردم را در زحمت انداخته خدای مهربان را بر خود به خشم آوری، همراه من به مسجد بیا و توبه کن، خدای ما رازق است، من برای تو شغلی مناسب پیدا می کنم تا در سایه کسب و کار خود ابرومندانه زندگی کنی و بین مردم سر بلند باشی. در این هنگام آن مرد آهسته پایین آمده، گریه کنان خود را بر پای آقا می اندازد و توبه می کند و در خدمت او به مسجد می رود. سید نیز به عهده خویش وفا کرده او را به کاری مناسب سرگرم می سازد و بنده ای خدا پرست می شود.

همچنین گویند: بامدادی پس از نماز صبح، سید به رسم معمول بر منبر رفته، می فرمایند: «ای مردم امروز هنگام آمدن به مسجد، پس از طی پله های مقدمیان (1) در تاریکی شب شبحی در برابر خویش دیدم که بر زمین نقش بسته بود، خواستم پای بر آن نهم بلند شد، در این اندیشه بودم که از زیر آن بگذرم،

ص: 359

فرود آمد، خلاصه چند بار این عمل را تکرار کرد، ناچار با زبانی خوش و ملایم به او گفتم: ترا به پروردگار مهربانت سوگند، هر چه هستی و هر که هستی، مرا از کار خدا باز مدار، زیرا دیر می شود، در این موقع آن شکل به صورت انسانی ظاهر گشت و سلام کرده و دست مرا بوسید و گفت: آقای عزیز مرا ببخشید، جسارت شد، تمنایی دارم، امیدوارم که استماع فرمایید. من بدون آنکه از مشاهده این دگرگونیها بیمی به دل راه هم، گفتم: «برادر دینی، بگو». در پاسخ گفت: هم جنسانم مرا بنمایندگی نزد شما فرستاده اند، آخر ما مسلمانیم و طبق دستور اسلام از کثافات متنفریم، در حالی که عده ای از عوام الناس این شهر بی پروا همه جا را می آلایند و بدون ملاحظه آب گرم و پلیدی ها در معابر می ریزند، خواهشمندم، امروز بامداد بر منبر این موضوع را مطرح سازید و بخواهید تا بیشتر در نظافت بکوشند، و کمتر مایه آزار ما را فراهم سازند، و بعد شرح مبسوطی مستند بر آیات قرآنی و گفتار بزرگان ایراد می نمایند. آری، آن بزرگوار در آن روزگار چنین تشخیص داده بود، که باید مردم را بدانگونه متنبه سازند.

اما تقوای آن راد مرد چنان بود که امروز هنوز مکاشفاتی از ایشان بر سر زبانهاست بی شک، این گونه هشیار مردم از کتاب طبیعت درسها خوانده و اندک کجروی، در روانشان تأثیر می نماید و حتی گاهی در عالم خواب حقیقت را می یابند، چنانکه آن مرحوم در مقدمه کتاب حکمت آمیز «سعادﮤ الابدیه» می نویسد:

«در روزگار جوانی بنا بر آئین و رسوم دزفولیها برای گردش بهاری با چند نفر از جوانان همسال به مزار محمد بن جعفر (1)

رفته بودیم، شب را نیز در آنجا

ص: 360

مانده و مانند سایرین گلوله های نفتی کوچکی درست کرده و بطرف همدیگر پرتاب می کردیم، من هم یکی از گلوله ها را بطرف یکی از دوستان جوانم پرتاب کردم. همان شب در عالم رؤیا، جد مادریم، مرحوم آخوند ملا مجد الدین را دیدم که با لباسی پاکیزه و لطیف بر تختی مجلل نشسته و زنی جوان و زیبا در خدمتش بود، چند دانه انار زیبا هم نزد ایشان بود که آنها را به همدیگر به نوبت می انداختند، من هم یکی از آنها را برداشتم تا بازی آنها را تکرار کنم، اما پدر مادرم به تندی به من گفت: میر سید علی، پدر جان تو قسمتت را در اول شب باخته ای و دیگر در این بازی شرکت نداری، فی الفور از شدت تأثر بیدار شده و توبه کردم که در آن مجالس شرکت نکنم».

و نیز نگاشته اند:

«پس از وفات پدر ارجمندم مدتی طاقت نداشتم جای او را خالی ببینم، بدینجهت به خانه مسکونی نمی رفتم و شب و روز را در بیرون می گذرانیدم تا اینکه یک شب او را در خواب دیدم، فرمود: میر سید علی، پدر جان، چرا بمنزل نمی روی، مگر فراموش کرده ای که چند نفر عائله بی سرپرست را باید سرپرستی کنی، و باز هم پند و اندرزی چند بداد، فردای آنشب بمنزل رفتم و به حکم خدا صبور و خشنود گشتم».

گاهی صفای باطن نیز همکاری نموده، مطالبی را پیش از وقوع دریافته اند، بطوریکه خود فرموده است:

ص: 361

«پدرم از چند روز پیش از مرگ، مرا از فوت خویش مخبر ساخته بود، اما هیچگونه اثری از بیماری در بین نبود، تا روزی در زیر زمین بخواب چنان دیدم که گویی چند نفر سید جلیل القدر از در وارد شده و نزد پدرم رفتند، لحظه ای بعد والدم بدنبال ایشان رفت و دیگر کسی را ندیدم، و همان شب پدرم بدرد قولنج گرفتار شد و فردا جان به جان آفرین تسلیم نمود».

از تاریخ فوت آن مرحوم اطلاعی در دست نیست، ولی می دانیم که تاریخ ختم کتاب «شرح صحیفه سجادیه» که ایشان نگاشته اند سال یکهزار و دویست هجری قمری است.

در هر حال در دزفول درگذشته و در مقبره «مقام حسین» که بین محله کتکان و محله کرناسیان واقع است، و در آن روزگار بقعه و بارگاهی عالی و مفصل داشته به خاک سپرده شده، دریغ که امروز اثری از ساختمان آن نیست، و اگر صفای روح و لطف باطن خفتگان آن قبرستان قدیمی نبود، هر قطعه اش را همسایه ای تصاحب نموده بود (1).

آثار میر سید علی: آن مرحوم را نثری روان و دلچسب و شعری دلنشین است، اما کلام موزون را جز هنگام لزوم بکار نمی برد، یعنی چون هدفش از نویسندگی پرورش افکار است، زیاد به فکر پیرایه های ادبی نیست.

کتبی که از او بجای مانده عبارتست از:

ص: 362

1- تاریخ دزفول.

2- غوص البحار فی حرمه الخمر و القمار.

3- شرح صحیفه سجادیه یا شرح دعای صنمی قریش.

4- سعادت الابدیه فی امور البرزخیه.

5- عرایس.

6- مصباح المتهجدین.

7- منهج المؤمنین.

ضمناً زاد المعادی نزد مرحوم حجت الاسلام حاج سید هبت الله سادات

گوشه ( به صحیفه 388 این شجره مراجعه شود) به نظر رسید که به خط آن مرحوم و مورخ سال 1195 هجری قمریست.

اما اطلاعات ما از کتب ششگانه نامبرده:

1- تاریخ دزفول: نزد بانوی محترم بی بی فاطمه زهرا امام (به صحیفه 393 این شجره رجوع شود) کتابی خطی به قطع 9×15 سانتیمتر موجود است که آنرا تذکره دزفول می خوانند زیرا در حاشیه صحیفه نخستین آن نام (تذکره دزفول) ثبت شده، و با آنکه ایشان با کمال سعه صدر مدتی آن کتاب را در اختیار نگارنده گذاشته بودند، اما اینجانب نیز در ضمن مشاهده عدم ارتباط کامل موضوع های چهار صد و چهل و هفت صفحه آن، باز مانند خود ایشان آنرا یک کتاب تصور می نمودم (البته از کلمات زیر نویس صحیفه ها مشهود بود که صفحاتی چند از چند جای آن ناقص است). تا آنکه دوست فاضل آخوند ملا علیمحمد ابن العلم (دزفولی) با سوابقی که از آن کتاب داشت مرا متوجه نمود: که پس از دو برگ اول کتاب (چون صفحه اول

ص: 363

از برگ نخست سفید است، بنابراین باید گفت بعد از صحیفه سوم) یعنی از صفحه چهارم تا آخر صفحه سیصد و پنجاه و یک، رساله ناقص دیگری است (از آغاز تا پایان آن صفحاتی چند افتاده)، بنام (غوص البحار فی حرمه الخمر والقمار) ولی عدم شماره گذاری صفحات، و یکی بودن خط و اندازه دو رساله، و طرز تنظیم آنها بوسیله صحاف و حتی یکی بودن جنس کاغذ آنها، مایه اشتباه مذکور شده بود- و از آنجا حق را بجانب آقای ابن العلم باید داد که: نگارنده آن کتاب در دو جا خود را صراحتاً معرفی نموده، و در هر یک موضوع را تشریح و تقسیم بندی کتاب را تعیین کرده است. در هر صورت صحیفه اول آن اینست:

پشت جلد صفحه 1:

«تاریخ آمدن کریمخان در بلده دزفول (عالمی خراب کرد = 1178.

ص 1: بسم الله الرحمن الرحیم. الحمدلله الذی جعل الشُکرَ سَبباَ لدوام النعم و صَیّرَ الکفران موجباً لانزال النقم و الصلوﮤ و السلم علی محمد و اله الذین بِهِم رَفعَ عَنّا العذاب و السَقَم. اما بعد: مستمند فیوضات حضرت ازلی ابن مرتضی الطبیب الموسوی الدزفولی، میر سید علی عفی الله عن جرائمهما الخفی و الجلی. بر رای صواب نمای ارباب بصیرت، و بر لوحه حقیقت سیمای اصحاب پاک سریرت می نگارد غرض از ایراد این رساله اظهار سرآمد احوال پر اختلال قاطبه سکته بلده دزفول است و چگونگی سوانحی که در سال هزار و صد هفتاد و هشت به ایشان رو داد و این رساله مشتمله است بر مقدمه و سه باب و خاتمه مقدمه در ترغیب شکر و ترهیب از کفران».

و با آنکه از فحوای موضوع صحیفه دو و سه پیداست که مربوط به کتاب تذکره دزفول است، اما چون به ما قبل و ما بعد مربوط نیست، نمی توان استفاده نمود، و از صحیفه 356 «باب اول» آغاز می شود و تا پایان کتاب مربوط به کتاب «تذکره دزفول» است.

بطور کلی باید گفت که مقصود مصنف تاریخ نویسی نیست (با آنکه

ص: 364

از نظر تاریخی بودن مطالب ضعفی ندارد) و مرادش نتیجه آنست، به این معنی که شرحی از حکام منصف، کلانتران ملاحظه کار، علمای با عمل و بالاخره طبقات مختلف نیکوکار پیشین دزفول نگاشته و با جامعه جفا کار روزگار خویش مقایسه نموده، و باین نتیجه می رسد که: اینگونه مردم سزاوارند که مورد سخط و غضب شهریاری چون کریم خان زند (1) واقع شوند، که در دزفول (2)، در ظرف چند ساعت چه آتش ها که نیفروخته است (3).

خلاصه پس از این قسمت تاریخی وارد بحث مذهبی و پند و اندرز گشته که به نوبه خود خواندنی و عمل کردنی است.

2- کتاب (غوص البحار فی حرمه الخمر و القمار): که شمه ای از وصفش گذشت و چنین آغاز می شود:

«وسلام تام تمام، وصی رسولی را سزاوار و لایق است، که از تیغ ذوالفقار آتش بارش، میر و وزیر عرصه طرادی رخ به نقاب حجاب کشیده و از صولت شاهین نگاهش گنجشک زهره هر دین تباه، چون بید بر خویش لرزیده. تخم کفر و زندقه به سرکوب سنگ قهرمانش شکسته و دلیران روزگار بمحض خیالش چون نقش تصویر بر تخته پندار نشسته، تندباد انتقامش سفره وجود هر خسیس را چون طومار اهل دفاتر پیچانده و در معرکه کارزار سمند تیز رفتار چون اسب اجل بر سر کفار رسانیده، به یک اشاره تیغش از سر تا پای کعبتین دشمنی شکافته، و به یک حرکت عنانش چهار قالب ایشان را چون بساط ماه و مهر به هم بافته. سر پنجه شوکتش اوراق وجود اهل کفر و جحود را چون پر گنجفه در دوره اول بر باد اجل داده و به زور بازوی ولایتش، گردنکشان عرب را، چون گردکان در حفره خاک عدم نهاده است.

لمؤلفه:

ص: 365

شه سریر ولایت ولی حضرت حق***مه منیر امامت وصایت مطلق

امام اول و هادی جمله ثقلین***وصی بر حق پیغمبر و ال حسنین

هزار تخت سلمیان به زیر خاتم او***ز گنج بخشش او اهل فقر حاتم خو

اما بعد: بنده خاکسار درگاه کردگار ازلی، ابن مرتضی الموسوی الدزفولی میر سید علی عفی الله عن جرائمهما الخفی و الجلی بعرض پیشگاه خاطر خورشید مظاهر اهل هوش و حریفان قمار خانه یکرنگی و تیز گوش می رساند: که از جمله سرامد احوال اهل این روزگار حفظهم الله عن ما یؤدیهم الی دار البوار آنست که ابلیس شقاوت شعار، سفره تلبیس و خون قاب سرخ و سفید خسیس را در چهار راه شش در خیال مردم انداخته. و میر و وزیر انرا به هزار حیله و مکر به کلید دزد تعلیم و تعلم گنج فن و شطرنج که مصدوقه صد رنج است گشاده و نواخته و نزادان قمار خانه نادرستی را بزاک نیم زاک که اوراق دفاتر اعمار ایشان را به قلم نخوت و غرور خود یاور گستاخ کرده که چون انگشتر به جیب و کنار فرو گذاشته آب تلخ و شور این نوع بایچها (1) و لعبها را در جداول و انهار وجود ایشان جاری و آسیای مدار روزگارشان را به باد نیستی دایر و ساری ساخت و آنقدر امور شقاوت ظهور ایشان را از حق بعید و دور نموده بود که جذبه توفیق الهی شامل حال پر اختلال ایشان نمی گشت. و از بسکه در چاه بد نامی این افعال خبیث مال کودکان وار می غلطیدند که اصلاً نقش توبه ایشان بر تخته خاطرشان نمی بست. سرمایه خاص و عام ایشان از مداخل قمار حاصل. و طباع خوب و زشت این مردم شقاوت سرشت بتناول آن قابل و مایل. تخته پیشگاه خاطرها به نقش تصور و تصدیق آن منقوش و نقود دینشان به مس و قلع بازیچها روکش و مغشوش. هر کس را که باوضاعش ملاحظه کنی بجای دانهای تسبیح مهره بچیس (2) در دست می داشته و در سرزمین عمل تخم این بدست طول امل کاشته شب را به ذکر اوراد دفتر گنجفه بازی بروز آوریده و اسب خیال را بنوید جو و کاه

ص: 366

بُرد پروریده بزازان تا راسته حق شناسی بطرف آن علم راغب و ساده لوحان عرصه بی دین سیاسی در تعلیم آن طالب می بودند ظاهراً آنچه از سیاق سلوک اهل روزگار مفهوم و از روش رتق و فتق ایشان معلوم می گردد آنست که حرمت قمار را بقدر حلّت آن حرمت نداشته اند، و ندانسته اند که بازیدن آن قدحی در عدالت ایشان شود یا خللی در بنیان ایمان ایشان رود. لهذا این ذره بی مقدار لازم دید که رساله مشتمله بر انواع حرمت خمر و قمار در رشته تحریر کشد تا بلکه مستان عالم بی هوشی و بی خبران عرصه فراموشی شنوا گردیده دست هشت از این فصل هرزه و زشت کوتاه سازد. و گردن افتخار فیما بین الامثال و الاقران تا فرق و فرقدان بر افرازند. و این رساله را غوص البحار فی حرمه الخمر و القمارّ موسوم ساختم.

و در این کتاب از اشخاص و کتب ذیل یاد شده:

1- شیخ جلیل ابو علی الطبرسی صاحب مجمع البیان ص 47.

2- ابن عباس ص 30.

3- کتاب کافی ص 38.

4- ربیع بن حنعم ص 44.

5- نان و حلوای شیخ بهایی ص 52.

6- حضرت باقر (ع) ص 55.

7- جابر ابن عبدالله ص 55.

8- کتاب اربعین شیخ بهایی.

9- ابی یعقوب.

10- کتاب عقاب الاعمال.

11- مثنوی ص 76- مولوی- سعدی- حافظ- انوری ص 184.

12- کنز العرفان ص 166.

13- من لا یحضره الفقیه ص 169.

14- کتاب کلینی ص 172.

15- کتاب شرح اصول مرحوم آخوند مولانا محمد صالح اردبیلی ص 180.

16- شرح کشاف ص 182.

ص: 367

17- کتاب رساله منهج المؤمنین و رساله دعای صنمی قریش نوشته میر سید علی (مؤلف این کتاب) ص 64.

و ابیات ذیل در صفحات مختلف کتاب ثبت شده:

ص 33:

ای نرد و پچیس کار هر روزه تو***پر گشته ز وزر کاسه و کوزه تو

ایشان همه سازند ثوابت پایمال***از طاعت و از نماز و از روزه تو

ص 66:

از برایت هزار معبود است***می کنی ادعای توحیدی

ص 246:

تا کی ز طریق شرع باشی بیرون***از اهل معاصی تو شدی زار و زبون

آری هر کس خوشش ز چیزی آید***کُلّ حزبٍ بِما لَدیهم فَرِحون

ص 248:

هر چند که بنده پر گناهم ***از ذکر گنه به درد و آهم

کاری به جهان نکرده ام من***تا چشم کنیم باز روشن

ای مستمعان بهر نصیحت***دامن پاکان ز هر فضیحت

چشمی به فعال من میارید***گوشی به نصحیتم گذارید

شاید که ز صحبت شماها***محفوظ شدم من از بلاها

ص 249:

تو ای تابع انجم هفت و پنج***به میزان عقل این نصایح بسنج

ترا راحت نشأتین بهتر است***و یا آتش دوزخ و درد و رنج

به پیش تو صوت اذان خوشتر است***و یا کوس و کرنا و صرنا و سنج

تعب کن اگر طالب جنتی***نیابد کس گنج نابرده رنج

حکیمی چه خوش گفت از روی عقل***نصیحت چه ماریست بالای گنج

نمودم ترا موعظه ای عزیز***تو خواهی برنج و نخواهی مرنج

ص: 368

خلاصه این کتاب مشتمل است بر بیست بحر و ده گوهر که در ضمن تفسیر آیاتی از قرآن مجید، پندهایی به نثر مسجع به مناسبت داده شده است.

3- شرح صحیفه سجادیه یا شرح دعای صنمی قریش: خود رد کتاب (غوص البحار فی حرمه الخمر و القمار) نام این کتاب را (رساله دعای صنمی قریش) یاد کرده. اما دوست فاضل جناب آقا سید محمد جزایری در نامه ای نام آنرا: (نسیم العیش در شرح دعاء صنمی قریش) مذکور داشته است.

این کتاب در تاریخ 10 شهریور 1337 هجری خوشیدی (صفر سال 1378 هجری قمری) بوسیله بانوی دانشمند شادروان بی بی فاطمه زهرا امام، بدستم رسید. کتابیست به طول و عرض 17×24 سانتیمتر و در حدود 327 صحیفه بوده که متأسفانه امروزه صحیفه نخست آن مفقود شده و آنچه باقیست 276 صحیفه است.

اکنون اولین صحیفه آن که در حمد باریست چنین آغاز شده:

«باغستان مکرمتش بهدیل و لا تحمل علینا اصراً کما حَملته علی الذین من قبلنا با همدیگر دمساز و طوطی زبان حامدانش بشکر...»

و پس از سپاسگزاری از پرودگار و ستودن پیامبر (ص) و امامان (ع) چنین می نگارد:

«اما بعد بنده متعطش زلال فیوضات خالق ازلی و تشنه عین الحیوﮤ التفاتات حضرت لم یزلی ابن مرحوم مرتضی الموسوی الطبیب الدزفولی میر سید علی عفی الله عنه و عن کل ما صدر عن والدیه من کل اثم خفی و جلی بعرض رای اخلاء روحانی و بر پیشگاه خاطر عاطر برادران ایمانی می رساند که چون صحیفه مشهور به صحیفه الکامله جناب حضرت سید الساجدین یعنی حضرت امام علی بن الحسین زین العابدین و مشهوره بزبور اهل بیت طاهرین صلوات الله علیه و علی آبائه و ابنائه المطهرین شراحی چند کلمات بلاغت آیات آنرا به

ص: 369

فارسی و عربی شرح نموده و نقاب از چهره با بهره عرایس ابکار عبارات فصاحت آیاتش به سر انگشت فکر ثاقب برداشته و زنگ حیرت و خفا از گلگون رخسار گلعذارش زدوده و علم اشتهار برافراشته بودند...».

و از جمله شروح و شرح مرحوم سید علیخان را نام برده و ستوده، اما چون عربی بوده، ایشان اراده شرح فارسی کرده، هر چند خود می نگارد که از شرح مذکور بهره کافی برگرفته است، و پس از آن مقاله صحیفه را تعریف نموده و بعد اینگونه نوشته:

«و چون اتمام این شرح صحیفه و انجام ترجمه این دعوات منفیه در اوان حکومت سعادت ثمر و زمان فرمانروائی برکت اثر که اسم سامی او در صفحه صحیفه اوراق خاطرها چون عباسی تمام عیار هر دو روی نوشته، و درگلستان دلها چون نهال لاله عباسی در جداول آن کشته، مصدور مسند حشمت و اجلال برازنده متکای حکومت و جاه و جلال لایق دولت خدا داد بلا کلام ... اعنی بندگان فلک مکان سنی الشأن جلّی الاحسان کثیر البر و الامتنان عالیجاه معلی جایگاه، حشمت و اجلال دستگاه نتیجه الامراء العظام و نبیره حکام و الاحترام خلد الله دولته الی یوم القیام میسر شد...».

و بالاخره از اواسط صحیفه 11 به اصل موضوع پرداخته و چنین مطلب را شروع کرده:

«امّا بَعد فَاّن مَن لَم یَحذر ما هو...».

و پس از ذکر چند فقره، آنرا به پارسی شرح نموده و همین روش را تا پایان کتاب ادامه داده است- ناگفته نماند که مقدمه مذکور با شعر فارسی با تصریح «لمولفه» تزیین یافته که رویهم 53 بیت می شود- و مجمل کلام آنکه در پایان کتاب چنین آمده:

«بتحقیق که توفیق اتمام تألیف و ترجمه شرح صحیفه سجادیه علی صاحبها الاف التسلیمات و التحیه اتفاق افتاد در عصر یوم الخمسین چهاردهم شهر محرم الحرام سنه هزار و صد و نود و دو از هجرت نبویه علی مهاجرها اصناف الصلوﮤ

ص: 370

و انواع التحیات و التسلیمات السنیه و کتاب این شرح ثانیاً اتفاق افتاد در عصر روز یکشنبه هفدهم شهر جمادی الآخری سنه هزار و نود و دو از هجرت مزبوره علی ید مؤلفه و مترجمه اقل العباد عملاً و اکثرهم زللاً میر سید علی بن مرتضی الموسوی الدزفولی عفی الله عنهما و عن قاریها بجاه محمد و آله الاطهار الائمه الابرار و خصوصاً بجاه صاحب هذه الصحیفه السجادیه المشهوره بالزبور فی البریه.

لک الحمد یا ذ الجلال العظیم***لک الشکر یا ذ العطاء العمیم

لک المن یا د البها و المنن***لک الطف یا ذ الثناء الحسن

چه توفیق حق شامل حال شد***سرا پای من شخص اقبال شد

زدم دامن شوق اند کمر***بدریای معنی شدم غوطه ور

بسی غوص کردم به بحر دعا***که تا یافتم من دُرّ مدّعا

در آوردم از بحر معنی بسی***ز یاقوت و گوهر پی هر کسی

شد از باطن سید ساجدین***موفق به شرح صحیفه چنین

شده تحفه شرح صحیفه به نام***ز لطف خدا تحفه ما تمام

صحیفه مسمّی شده بر زبور***چه داود و تسبیح و کوه و طیور

دو دست دعا را بر افراشتم***رخ عجز بر خاک بگذاشتم

بگفتم خدایا که تاریخ چیست***یکی گفت سال هزار و دویست

4- سعادت الابدیه فی امور البرزخیه: این کتاب به قطع ربعی و در حدود دویست صحیفه در حکمت بوده و متأسفانه چند سال پیش موریانه نسخه منحصر بفرد آنرا چنان خورده است که هیچگونه استفاده ای نمیتوان از آن نمود.

5- عرایس: در آداب و دستورات شب زفاف، مطابق فرمان پیشوایان مذهبی، نسخه این کتاب در حال حاضر معلوم نیست نزد چه شخصی است.

6- مصباح المتهجدین: این کتاب را در تاریخ 10 شهریور سال 1337 هجری خورشیدی (16 صفر 1378 هجری قمری) بانوی ارجمند

ص: 371

شادروان بی بی فاطمه زهرا امام در اختیارم گذاشتند.

کتابیست به طول و عرض 5/12×21 سانتیمتر در 154 صحیفه از صحیفه نخست تا صحیفه 93 بر کاغذ زرد رنگ و از صحیفه 94 تا پایان کتاب بر کاغذ پرتقالی رنگ ثبت شده و این کتاب چنین آغاز گردیده:

«هذه الرساله الموسومه به مصباح المتهجدین:

بسم الله الرحمن الرحیم

مصباحی که انیس دل متهجدان تواند بود * و مفتاحی که ابواب الجنان فتح و فیروزی بر وی سحر خیزان توان گشود * حمد حی القیومی است بی طعام و شراب * و شکر لا تَأخُذُه سِنهُ و لا نومی است بیخواب * و (1) معبودیست که در شبهای تار کبوتران زبان شب زنده داری ندای یا کریم به عالم انداخته * منوری که شبستان خواطر (2)، قانتانرا (3) بنور موفور السرور نوای الله نُوُر السموات و الارض بلند ساخته * و عالمی نواخته * مَثَلُ نورهِ کَمشکوﮤ ٍ فیها مِصباحُ داستان نورش * و اَلمصباحُ فی زجاجهٍ شاهد ظهورش * اَلزُّجاجهُ کَاَنّها کوکب دُرّی مثال نور بی مثالش * و یُوقَدُ مِن شَجَرﮤ ً مُبارکهٍ زیتونهٍ لا شرقیه و لا غربیه گواه جاه و جلالش * از خبر میمنت اثر یَکادُ زَیتُها یُضییُ و لَو لَم تَمسسه نارُ ایوان دل عابدان شب تاریک روشن * و از لمعه مژده هوَ نورُ علی نور غرفه صدور مشتاقان پرتو افکن * سیاحان قافله شب روان بندگیش بنوید یهدی الله لِنوره مَن یشاء روبراه نهاده * و مفاتیح و یَضرب الله الامثال لِناس خزانُه و الله بِکل شیئی علیم را برای طالبان معشوقه حاجات گشاده است،

بیت:

تعالی الله زشک و وصمت و عیب***منزّه هستی از هر شبهه بی ریب

ص: 372

بود ذات تو از آفاق پیدا***ز انفس گشته آیاتت هویدا

به ذات اقدست اوصاف کوتاه***بود از مهر جودت صفحه ما

تمامی قابل اِنّا ظلمناه (1)***همه قایل باِّنا ما عرفنا (2)

فروغ فیض تو مصباح دلها***شد از الفت چه گُل ذرات گِلها

بود یاد تو آب زندگانی***بود ورد تو عیش و کامرانی

و پس از صلوات و درود بر نبی و وصی با همان سبک بالا، نویسد:

«اما بعد مستّمد الطاف ازلی و مستفیض فیوضات حضرت (3) لم یزلی * ابن مرتضی الحسینی الموسوی الطبیب الدزفولی میر سید عَفی الله جرمهما الخفی و الجلی بجاه النبی و الولی بعرض حاشیه خاطر خطیر عاشقان وحدتخانه عشق و نیاز بر پیشگاه ضمیر منیر طالبان گلرخان طاعت و نماز میرساند...».

و بالاخره در آغاز صحیفه 9 می نگارد:

«و این رساله را مسمّی گردانیدم به مصباح المتهجدین و مشتمل است بر دوازده مصباح.

مصباح اول: در آداب و ادعیه وقت خواب و کیفیت خوابیدن ممدوح و غیر ممدوح.

مصباح دویم: در بیان بر خواستن (4) از خواب و کیفیت آداب آن.

مصباح سویم: در ثواب بر خواستن (5) به نماز شب و طریقه آن.

مصباح چهارم: در بیان اعمالیکه بعد از بیدار شدن از خواب باید بعمل آورد.

مصباح پنجم: در بیان معرفت بنوافل شب و آداب آنها.

مصباح ششم: در بیان تحدید و کمیت عدد نوافل شب و اوقات مخصوصه آنها.

ص: 373

مصباح هفتم: در بیان آداب نماز شفع و وتر و اختلاف روایات در آن.

مصباح هشتم: در بیان کیفیت آنها و دعوات آنها.

مصباح نهم: در آداب گزاردن نافله صبح و وقت آن.

مصباح دهم: در آداب گزاردن نوافل در وقت تنگی اوقات و کیفیت قضای آنها در محل فوات.

مصباح یازدهم: در بعضی آداب متفرقه که در شبها بجا می آورند.

مصباح دوازدهم: در بعضی از مواضع مناسبه در این مقام.

و چون در اینرساله دعوات بسیار ایراد شده است و هر یک از آنها احتیاج دارند بمعانی و ترجمه لهذا مترصد ترجمه تحت لفظی آن شدم و برخی از معانی مناسبه آنها را نیز بحواشی نوشتم...».

کاغذ این کتاب نازک، ابیات شعری که در این کتاب بکار رفته و ظاهراً از خود مؤلف است، در حدود سی و پنج بیت می باشد. چنانکه مؤلف وعده داده در بعضی حواشی بکار رفته، هر چند در ذیل برخی از حواشی امضاء «محمد طاهر الموسوی» دیده می شود که یکی از نوادگان مؤلف است (بدین شرح حاج سید محمد طاهر بن حاج سید علی آقا بن سید اسد الله بن سید محمد باقر بن سید حسنی بن میر سید علی) و اوست که بنا بدستورش این کتاب رونویس شده.

و در پایان کتاب نوشته شده:

«... و رزقنا الله و ایّاکم هذه الساعه بجاه محمد و اله الطاهرین. و اتمام این رساله کثیر العجاله میسر شد در یوم الاربعاء ششم شهر شعبان المعظم فی سنه هزار و سیصد و پنج هجری بید العبد المذنب ابن محمد زمان محمد حسن الدزفولی حسب الفرمایش عالیجناب مستغنی عن الالقاب و الانساب سلاله السادات العظام الکرام الفخام الفاضل الکامل و العالم و العامل جناب فخر الحاج و المعتمرین حاج سید محمد طاهر دام عمره و زید توفیقه».

***

ص: 374

از کتاب مصباح المتهجدین نسخه دیگری نیز بدست آمده که ذیلاً به آن اشار می شود:

حجت الاسلام آقای آقا شیخ احمد سبط الشیخ که از عنفوان جوانی در دانش پژوهی شهره شهر بوده اند بنا بگفته خویش (که عین حقیقت است) در منزل مرحوم ملا اسد الله مطیعی اوراقی پراکنده یافته و با کسب اجازه آنها را تلفیق نموده، معلوم می گردد که نسخه ای از کتاب مصباح المتهجدین مرحوم سید میر سید علی است، اکنون آنرا کتابی کرده، متأسفانه تنها صحیفه ای از آخر ناقص است و معلوم نیست که این نسخه اقدم است یا نسخه خانواده امام – اگر نگارنده اشتباه نکند، باید این نسخه نوین به خط کاتبی دیگر باشد که برای کسی که کتاب بنام او اهداء شده (حاج ابو القاسم بیکا) تهیه شده باشد – این کتاب به طول و عرض 13×20 سانتیمتر و با جلدی مذّهب و کاغذی اعلاست که 267 صحیفه آن که در هر صحیفه نه سطر 8 سانتیمتری مطلب نوشته شده باقی مانده و در صفحات پیشین از آن تحت عنوان نسخه آقای سبط یاد شد.

در صحیفه 10 نسخه آقای سبط چنین ثبت شده:

«که بهتر وقتیکه با محبوب حقیقی خواهد بصحبت در آویزد و خوشتر ساعتی که اراده کند تا با مطلوب تحققی بخلوت براز و مناجات در آمیزد * و خواهش نماید که درد دلرا با راز واقعی گوید * یا صراط المستقیم بندگی را بقدم سعی و اهتمام بدون روی و ریا پوید * جز ساعات سحری نخواهد بود * و راه دور و دراز این مدّعا را بغیر از سیر شبها بپای مردانگی نتوان پیمود * و چون کلرخان (1) فیوضات حضرﮤ الهی.

ص: 375

و کلعذاران (1) حذبات توفیقات غیر متناهی دل حق منزل بندکان (2) جلّی الاحسان * منبع الجود و الامتنان * زیبنده مسند حشمت و اجلال * و برازنده متکای وکالت و حکومت و جاه و جلال * لایق دولت خدا داد * و خلف بزرگوار اباء و اجداد * صوفی نژادی که پاکی طینتش اویزه کوش (3) خلایق گشته * صاحب و قر و تمکینی که کوه کران از حرکت زمین نشسته * از ماه فهمش بو فراس در هراس * و از مهر عقلش بو ذرجمهر صفتان در اقتباس * بیت:

چه حاکم که قدرش نداند کسی***خدا لطف کرده است بسی(4)

ز آباء و اجداد مانده خلف***برون آمده همچه دراز صدف

به پاکی طینت چه صوفی نژاد***به عقل و هنر مثل لقمن نهاد

به فهم و خرد بی شک او موشکاف***بود بو فراسی بدون گزاف

دو دست دعا کرده بهرش دراز***که حفظش کن ای حضرت بی نیاز

همه در ثنایش هزاران هدیل***بهر ساعتی ورد نعم الوکیل

کنی عمر او مثل عمر خضر***شود قدر او بیش از ماه و مهر

عطایش به عالمی رسیده * و سخایش تا به ماه و ماهی کشیده * مجلس اختلاطش از علما و سادات مشحون * و مجمع گفت و شنودش (5) و صلحا و مقرون * وردش ادعیه و اذکار و قرآن و نماز * و فکرش به ذکر دعوات و مناجات حضرﮤ بی نیاز * اعنی بندگان فلک مکان عالی جاه معلی جایگاه حاج الحرمین الشریفین المنیفین طائف بیت اله وزیرا حرم الله الحاج ابو القاسم بیکا دام ظلّه السامی علینا الی یوم الدین بجاه محمد و آله الطاهرین مایل به خود نموده * و مفاتیح الغیب توجهات حضرﮤ سبحانی ابواب جذبات بر شبستان سینه اش گشوده بود حسب الامر العالی دام ظله المتعالی مقرر فرمودند که رساله در اداب سحر خیزی (6) در عبادات شوق انگیزی * در رشته تحریر کشم امید از حضرت قابل التوب آنکه این رساله مقبول خدمت بندگان عالی دام ظله شود

ص: 376

و حضرت سنی الشان از آن منتفع گردند بمنّه وجوده اِنّهُ جوادُ کریم» (1).

7- منهج المؤمنین: نام این کتاب را نیز در کتاب «غوص البحار فی حرمه الخمر و القمار» ذکر نموده است.

8- رساله معروفه باثبات الشناعه: این کتاب را که به خط خود مؤلف و در 96 صحیفه به قطع 16×19 سانتیمتر تنظیم یافته، در ذیحجه 1377 هجری قمری در دزفول نزد جناب آقای دکتر سید موسی گوشه گیر دیدم که چنین آغاز شده:

«بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله الذی جعل ولایه امیر المؤمنین شعاراً و دثاراً * و شهرنا بهذا الاسم الشریف سرّاً و جهراً * و لم تکن من عابدی العجل و السامری و الروافض و لم یلبسنا لباس خذلان محبهم عاراً و شنارا * و الصلوﮤ علی نبیّه محمد الذی اودع فی قلبه حکمته امر اصحابه بیعته صلوﮤ ً ترضیها له لیلاً و نهارا * والسلام علی ولیه و وصی رسوله دائماً و متصلاً یکون لنا قرباً و لاعدئنا نفرﮤ ً و فراراً و علی اولاده و عترته الائمه الطاهرین عن کل رجس علامهً و اثاراً * اللهم فاجعل ذالک سبباً لمغفرتک و ترفیقاً لنا لنستغفرک استغفاراً».

بالاخره تا گوید:

«اما بعد فیقول العبد الفقیر الاضاعه و التقصیر ابن مرتضی الموسوی الحسینی الطبیب الدزفولی میر سید علی عفی اله عن جرائمهما ان الذی هدانی الی تألیف تلک الرساله علی جهه السرعه و العجاله موانی وردت فی هذ العام سنه خمس و ثمانین و مائه بعد الالف الهجری فی شهر جمادی الاولی بادرارتشرفت بخدمه صلحائهم و مؤمنیهم و علمائهم فتذکروا معی فی بعض المسائل والایات القرآنیه الی ان الامر بذکر بعض الایات التی باحث معهم فیها

ص: 377

بعض اهل السنه و من جمله الایات التی استدل بها ذلک الناصبی علی فضل اصحاب النبی الایه المشهوره التی فی سبوره الفتح و هی هذه (لقد رضی الله عن المؤمنین اذ یبایعونک تحت الشجره فعلم ما فی قلوبهم فاثابهم فتحاً قریباً».

و در آخر کتاب نوشته شده:

«قد فرغت من تسویده و تألیفه یوم الجمعه ثالث شهر شعبان المعظم سنه 1186».

(2)- سید حسنی ابن سید میر سید علی: در اوایل عهد دولت قاجار می زیسته، سیدی جلیل القدر، پارسا، از اهل طریقت، دارای قلبی رئوف و پیوسته در صفای باطن می کوشیده – مرحوم سید صدر الدین ظهیر الاسلام، به نقل از گذشتگان بر منبر گفته است که: مرحوم سید حسنی در دوازده سالگی، با خدای خود عهد می کند که تمام عمر را روزه بدارد، ولی پس از مدتی از این کار خسته می شود، و این راز را با یکی از رفقا در میان می گذارد، آن دوست می گوید: خوبست این سخن را به مادرت بگویی، شاید رأفت مادرانه غلبه نموده، و اجازه روزه گرفتن ندهد، و البته این عمل مستحبی را بدون اجازه مادر نمیتوانی اجرا نمائی، اما مادر پس از استحضار از این مطلب در پاسخ می فرماید: مادر جان حسنی، برو و بعهدت وفا کن، زیرا نیکو پیمانسیت. لذا تا پایان عمر به این کار ادامه می دهد. همچنین مرحوم سید صدر الدین کاشف، با همه علو جاه و مقام معنوی در سن هفتاد سالگی فرموده است: اگر هفتاد سال دیگر عمر کنم و همه آن مدت را به عبادت و تهذیب اخلاق صرف نمایم تازه شاگرد مرحوم آقا سید حسنی نخواهم شد. قبر آن مرحوم در جنب غربی مسجد لب خندق در محله حیدر خانه دزفول بوده است.

(3)- سید نور الدین ابن سید میر سید علی: فرزند نداشته است.

(4)- سید ابوالقاسم ابن سید میر سید علی: فرزند نداشته است.

ص: 378

(5)- سید عبد الوهاب ابن سید میر سید علی: فرزند نداشته است.

(6)- سید فرج الله ابن سید محمد: پزشک بوده اند.

(7)- سید عبدالله ابن سید محمد: پزشک بوده اند.

(8)- سید عبد الباقی ابن سید محمد: پسر نداشته اند.

(9)- سید احمد ابن سید حسنی: در جرگه علمای دینی بوده و پسر نداشته اند. مرحوم سید احمد پیش از پدر خویش مرحوم آقا سید حسنی درگذشته است. محل دفن ایشان در مقبره والد امجدشان یعنی سوی غربی مسجد لب خندق دزفول است.

(10)- سید محمد صادق ابن سید حسنی: مجتهد و مرجع تقلید بوده. ایشان نیز قبل از پدر خود مرحم سید حسنی درگذشته است. محل دفن ایشان در مقبره والد امجدشان یعنی سوی غربی مسجد لب خندق دزفول است.

(11)- سید محمد باقر ابن سید حسنی: درد جرگه علمای دینی بوده اند. ایشان نیز پیش از پدر خود مرحوم سید حسنی درگذشته است محل دفن ایشان در مقبره والد امجدشان یعنی سوی غربی مسجد لب خندق دزفول است.

(12)- سید میر سید علی ابن سید فرج الله: متولد دزفول و متوفی به سال 1282 هجری قمری در تهران و مدفون در نجف.

(13)- سید علی ابن سید مرتضی (مشهور به مقتول): در دزفول متولد شده و با آنکه مدتی در عتبات عالیات از علما کسب فیض نموده و در جرگه علمای دینی بوده اما بعلّت تنفّر از دستبوسی، شغل تجارت را پیشه ساخته است. در سفری بین راه دزفول و اصفهان پول مختصری بر تحت الحنک عمامه خود بسته بود، خدمتکارشان بخیال آنکه لیره طلاست، در خواب سنگی بر سر سید زده و او را می کشد، بعد به دزفول آمده و می گوید از سید قهر کرده ام

ص: 379

ولی کسان سید بد گمان شده و به زندانش انداختند بالاخره اقرار نموده و به قصاص می رسد (1).

(14)- سید علی ابن سید محمد صادق: متولد دزفول مسجد سیاهپوشان را برای ایشان ساخته اند. پسر نداشته است.

(15)- سید اسدالله ابن سید محمد باقر: از علماء بوده است.

(16)- سید محمد کاظم ابن سید میر سید علی: متولد نجف و از طلاب علوم دینی بوده و در جوانی حدود سال 1303 هجری قمری در تهران درگذشته است.

(17)- سید محمد حسین ابن سید میر سید علی: متولد نجف و شخصی فاضل و متقی بوده و در علم حساب استاد بوده اند در حدود سال 1335 هجری قمری در دزفول درگذشته، جنازه ایشان به نجف منتقل شده پسر نداشته اند. فقط یکدختر داشته اند بنام فاطمه که والده سید کاظم حکیم زاده میباشند.

(18)- سید محمد علی ابن سید میر سید علی: متولد حدود سال 1265 هجری قمری در دزفول و متوفی سال 1334 هجری قمری در دزفول، از علمای دینی بوده و بخصوص در معانی و بیان دستی داشته اند.

(19)- سید حسین ابن حاج سید رضا: در حدود سال 1275 هجری قمری در دزفول متولد شده و در حدود سال 1325 هجری قمری در رشت درگذشته اند.

(20)- حاج سید محمد علی ابن حاج سید رضا: در حدود سال 1270 هجری قمری در دزفول متولد شده و در حدود سال 1360 هجری قمری در

ص: 380

رشت درگذشته اند.

(21)- سید محمد تقی ابن سید حسین: متولد و متوفی در تهران – چون زبان فرانسه را خوب می دانسته مشهور به فرانسه بوده است.

(22)- سید عبد الصمد ابن سید اسد الله: پزشک بوده اند. در دزفول متولد شده و درگذشته و در نجف مدفون است.

(23)- سید محمد باقر ابن سید اسد اله: از علمای دینی بوده، در دزفول متولد شده و فوت نموده و در نجف مدفون است.

(24)- سید حسینی ابن سید میر سید علی: در شجره خاندان سادات گوشه نسخه متعلق به آقا سید عبد الحسین گوشه چنین ثبت شده: «السید محمد صادق ابن سید حسینی ابن سید میر سید علی ابن سید مرتضی» در حالی که ما برای برادرش سید حسنی فرزندی بنام سید محمد صادق می شناسیم. همچنین در نسخه مذکور برای مرحوم آقا سید حسینی پسری بنام سید محمد باقر نوشته شده در حالیکه سید محمد باقر نام برادر (سید حسینی) می باشد.

(25)- سید اسد الله (شاه) ابن سید مرتضی: همانطور که در صفحه (71) این کتاب مذکور شد در کتاب شرح قانون من کلام شیخ الرئیس ابن سینا که مرحوم سید مصطفی ابن سید نور الله غفاری شارح آن بوده و در سنه 1267 هجری قمری تمام شده در صحیفه 46 جلد اول چنین می نویسد:

«سید فاضل کامل مرحوم سید اسد اله ابن مرحوم عالیجناب آقا سید مرتضی دزفولی فرموده که از بعضی ثقات مسموع شد که اجساد موتی را مو و ناخن بلند می شود مادام که در ابدان ایشان رطوبت باقی است و این دو فعل دلالت بر فاعل می نمایند و فاعل در این هر دو قوّت است و ارواح که حامل قوّتند مفقودند هر گاه که حامل را نباشد محمول را بطریق اولی نخواهد بود و گفته

ص: 381

است کسی متعرض این جهت نشده و گفته است آنچه جناب ابویم (1) استفاده نموده اینست که فرموده که قوت حرارت فاعل بخار است و مادام که عضوی از اعضاء ابدان موتی باقیست حرارت اسطقسی که جزء مرکب است باقی است و مؤثر اثر این حرارتست لاغیر...».

در تاریخ 29 ذیقعهده 1377 هجری قمری (مطابق 28/3/1337 هجری خورشیدی)، در اهواز جناب آقا سید عیسی صافی رونوشت کتابی را در اختیارم گذاشتند (2) که در صحیفه اول آن نوشته شده بود: «شرح الحدیث العبودیه» تألیف: «سید اسد اله مشهور به کیمیایی فرزند سید مرتضی دزفولی مشهور به سید مرتضی اول» و چنین آغاز شده:

«بسم الله خیر الاسماء الحمد لله المتوحد بالوجود و البقاء المتفرّد بالکبریاء والالاء. المتنزه عن التغییر و التحویل و الفناء الجامع بین الظهور و الخفاء من عیون الاشیاء بعین الاشیاء و الصلوﮤ و السلام علی اعظم مظاهر الاسماء محمد سید الانبیاء و علی سید الاوصیاء و آله الخلفاء النجباء الاتقیا مادامت الارض و السماء اما بعد بر ضمیر منیر مهر تنویر ارباب دانش و خاطر فیض ذخائر اصحاب بینش معروض می دارد که در این اوان سعادت اقتران بعضی از برادران ایمانی و خلّان روحانی که پیوسته نظر همّت سامر فطرت بتحصیل حقایق بلند و دقائق ارجمند مصروف می داشتند از این فقیر کثیر التقصیر خواهش فرمودند که این حدیث را که در بصائر از جناب بحق ناطق جعفر بن محمد الصادق صلوات الله علیه و علی آبائه و ابنائه مرویست العبودیه جوهرﮤ کُنهها الربوبیه فما فقد من العبودیه وجُد فی الربوبیّه و اَخفی من الربیوبیه اصیب فی العبودیه بیان نماید و بسر انگشت فکرت و ناخن خیال عقده آنرا گشاید...».

ص: 382

و در پایان کتاب نوشته بود:

«قد فرغ من جمعه و تسویده و تنقیحه و ترصیه فی سادس صفر المظفر سنه 1185 خمس و ثمانین و مائه بعد الالف من الهجرﮤ النبویّه مولفه المفتقر الی الله الغنّی اسد الله ابن مرتضی الموسوی حامداً مصلیاً مستغفراً».

در این کتاب از کتب زیر یاد کرده:

ص 2 س 2: بصایر.

ص 7 س 6: نقد النصوص فی شرح الفصوص ص 21 حاشیه: فصوص از محی الدین اعرابی است.

ص 9 س 8: فصوص.

ص 33 حاشیه: رساله اوصاف الاشراف فارسی (از محقق طوسی).

ص 34 س 6: گلشن راز.

ص 36 س حاشیه: اوصاف الاشراف.

ص 37 س حاشیه: شرح گلشن.

ص 37 س 3: مشکوﮤ الانوار (غزالی).

ص 41 س 4: شرح مقامات العارفین (از: محقق طوسی).

ص 45 س 6: مثنوی ص 55 س 8 و ص 63 س 7 (مثنوی مولوی ص 64 س 7).

ص 51 س 7: (شرح رساله اثبات الواجب) بنام کشف الحقایق المحمدیه (اولی تألیف صدر الحقیقه و دومی تألیف سید غیاث الدین منصور علی).

ص 55 س 7: رساله اتحاد هیولا و صور (ظاهراً از سید غیاث الدین).

و اشخاصی که از آنها در این کتاب یاد شده بشرح زیرند:

ص 2 س 2: جناب بحق ناطق: جعفر بن محمد الصادق ص 32 س 4.

ص 8 س 2: جنید (قدس سرهر) ص 32 س 10.

ص 8 س 3: رسول الله (ص) ص 21 س 6 و ص 22 س 2.

ص 15 س 9: شارح قصیده الفارضیه (در حاشیه آمده و هو الشیخ عز الدین الجندی قدس سره).

ص 21 س 7: سید الموحدین (ع).

ص: 383

ص 21 س حاشیه: محی الدین اعرابی و ص 53 س 2.

ص 21 س حاشیه: عبد الرحمن جامی و ص 53 س 5.

ص 30 سطر آخر: مرشد بسطامی.

ص 32 حاشیه: مولوی مثنوی ص 45 س 6 محقق رومی ص 56 س 3 صاحب مثنوی، ص 64 س 7 مولوی.

ص 32 س 10: حسین بن منصور ص 23 س 7 و حاشیه.

ص 33 س 9: با یزید بسطامی.

ص 34 س 6: شیخ شبستری.

ص 35 س 8: ابن الفارض.

ص 36 س حاشیه: محقق طوسی ص 41 س 4 و ص 49 و ص 65 س 5.

ص 37 س 3: غزالی.

ص 40 حاشیه: ص 51 س 5 سید محمد ملقب به صدر الحقیقه.

ص 43 حاشیه و ص 51 س 6: سید غیاث الدین منصور علی شیرازی (پسر سید السند صدر الحقیقه سید محمد).

ص 48 س 4: بلعم باعور.

ص 60 س 4: بو علی سینا.

ص 60 س 6: فخر رازی.

از خواندن کتاب مذکور مراتب فضل مؤلف در عرفان و ادب پارسی و تازی مشهود شد. زیرا ردّیست بر خرده گیران عالم عرفان، و با آنکه اصل کتاب فارسی است، مؤلف هر جا صلاح دیده یکباره مطالب را به عربی نگاشته و شواهد و اشعار را زمانی از این و گاهی از آن زبان آورده است. گویند مرحوم سید اسد اله ابن سید مرتضی حواشی بر کتاب «غایه الطلب» نیز داشته است.

مرحوم سید رضا گوشه می نویسد که در کتاب صدر التواریخ مرحوم سید صدر الدین ظهیر الاسلام زاده آمده است که: مرحوم سید اسد الله شاه تألیفات زیادی دارند و با آنکه عالمی روحانی و حکیمی الهی بوده از لقب

ص: 384

(شاه) معلوم می شود که در طریق عرفان و تصوف صاحب مقامی بلند بوده است.

(26)- بی بی خورشید دختر سید میر سید علی: همسر حاج سید محمد طاهر آقا میری بوده، حدود سال 1279 هجری قمری در تهران متولد شده و حدود سال 1359 هجری قمری در نجف فوت شده است.

(27)- آقا سید علی (حکیم) ابن سید محمد شفیع: طبیبی حاذق بوده و در جنگی که اوایل سلطنت ناصر الدین شاه بین ایران و انگلیس در محمره (خرمشهر فعلی) اتفاق افتاد طبیب قشون ایران بوده است (1).

از مهارت او در پزشکی داستان هایی بر سر زبانها بوده است، از جمله آقا سید محمد علی نیارکن (از سادات شاهرکن الدین) از قول مادر بزرگش (بی بی شمس جهان دختر مرحوم سید محمد مهدی از سادات محترم آقا میر دزفول) نقل می کرد که آن بانوی ارجمند فرموده است:

«در خردسالی کسالتی پیدا کردم، مرا نزد مرحوم آقا سید علی حکیم ابن سید محمد شفیع، برای مداوا بردند و با معالجه آن مرحوم خوب شدم. سالها سپری شد، بیمار گشتم، با خادمی نزد آن شادروان رفتم، مرحوم سید اعمی شده و در عین حال طبابت می نمود در هر حال، بدون آنکه خودم را معرفی نمایم، دست را پیش بردم و نبضم را گرفت، سید فرمود: «خالو از خاندان آقا میر هستی»، من برای آنکه بهتر بتوانم او را آزمایش کنم انکار کردم. گفت مرا در اشتباه میندازید، شما فلانی دختر فلانی و قریب 25 سال پیش مریض شده بودی و اکنون دنباله همان مرض است، ناچار اقرار کردم و از دارویی که داد خوب شدم».

***

ص: 385

عکس

ص: 386

(1)- حاج سید محمد علی آقا ابن سید اسد الله: از علمای ارجمند دزفول که در مسجد لب خندق امامت داشته اند. متولد حدود سال 1223 هجری قمری و متوفی سال 1303 هجری قمری.

(2)- سید محمد جواد بن سید اسد الله: در دزفول ملاک بوده اند.

(3)- سید محمد باقر بن سید اسد الله: از طلاب علوم دینی بوده اند.

(4)- سید محمد باقر بن سید محمد علی: متولد 1324 هجری قمری و متوفی سال 1338 هجری قمری.

(5)- سید محمد رضا نبوی بن سید محمد علی: متولد حدود سال 1303 هجری قمری: مقیم دزفول، امام مسجد دروازه، از سادات معزز و مورد احترام عموم مردم بوده اند. خطی خوش داشتند و از تلامذه عالم بزرگوار شادروان آقا شیخ محمد باقر معزی بوده اند.

حجت الاسلام نبوی در سال 1378 هجری قمری (1337 هجری خورشیدی) در دزفول به رحمت ایزدی پیوستند.

(6)- سید محمد بن سید محمد علی: متولد سال 1300 هجری قمری و متوفی سال 1325 هجری قمری.

(7)- حاج سید محمد حسن نبوی بن سید محمد علی: متولد حدود سال 1301 هجری قمری از شاگردان آیات عظام آقا شیخ محمد باقر و حاج شیخ محمد رضا معزی بوده اند. سالها در تهران امامت مساجد مختلف را داشتند و به ارشاد مردم می پرداختند. در اواخر عمر به دزفول مراجعت و در 8 محرم 1391 هجری قمری دعوت حق را لبیک گفتند.

(8)- آقا بزرگ (میر سید علی) نبوی بن سید محمد علی: در حدود سال 1286 هجری قمری متولد شده و در سال 1357 هجری قمری درگذشتند. از فضلاء و اتقیاء بوده اند.

ص: 387

(9)- سید عبد الحسین بن سید محمد علی: متولد حدود سال 1275 هجری قمری و متوفی سال 1322 هجری قمری از تلامذه مرحوم حاج شیخ محمد رضا معزی بوده اند.

(10)- حاج سید محمد صادق بن حاج سید محمد علی آقا: در حدود سال 1265 هجری قمری متولد شده و در سال 1340 هجری قمری درگذشته است.

(11)- حاج سید محمد طاهر بن حاج سید محمد علی آقا: متولد سال 1255 هجری قمری و متوفی سال 1321 هجری قمری در دزفول. امام مسجد لب خندق بوده اند.

(12)- حاجیه بی بی بیگم دختر حاج سید محمد علی آقا: زوجه مرحوم حجه الاسلام آقا سید عبد السلام امام جمعه دزفول از سادات محترم آقا میر بوده اند. در سن پیری در صفر المظفر سال 1337 هجری قمری در گذشته اند.

(13)- سید محسن بن سید محمد جواد: از فضلای دزفول بوده و پسر نداشته است.

(14)- حاج سید عادل بن سید محمد باقر: مراد میرزا علی اصغر خان اتابک (صدر اعظم ایران در زمان ناصر الدین شاه و مظفر الدین شاه و محمد علی شاه) بوده است. اولاد ذکور نداشته است.

(15)- حاج سید هبت اله سادات گوشه بن حاج سید محمد صادق: متولد سال 1305 هجری قمری. از فضلا و عرفای دزفول بودند و بسیاری از طالبان علم از محضرشان فیض برده اند. عماد العلما مرحوم حاج سید هبت اله سادات گوشه شخصیتی والا داشتند و شیخ الطایفه سادات گوشه بودند. در سال 1342 هجری شمسی دعوت حق را لبیک گفتند.

ص: 388

(16)- سید محمد جواد نبوی بن سید محمد رضا نبوی: از کارمندان صدیق بانک ملی ایران که در این بانک مشاغل مختلف و مهمی بعهده داشته و در سال 1350 هجری خورشیدی برحمت ایزدی پیوسته اند.

(17)- سید محمدی نبوی بن سید محمد رضا نبوی: در شرکت بیمه ایران شاغل بوده و در شهرستانهای مختلف ریاست آنرا بعهده داشته اند و فعلاً دوران بازنشستگی را می گذرانند.

(18)- سید علی نبوی بن سید محمد رضا نبوی: در تهران و آبادان آموزگار بودند و در آبان ماه 1360 خورشیدی پس از عمری خدمت صادقانه فرهنگی درگذشتند.

(19)- سید احمد نبوی بن سید محمد رضا نبوی: کارمند سازمان آب و برق خوزستان بودند و در تاریخ 21 آبان سال 1349 هجری خورشیدی به رحمت ایزدی پیوستند.

***

ص: 389

عکس

ص: 390

(1)- سید عبد العزیز سادات گوشه ابن حج سید هبت الله سادات گوشه: کارمند شرکت ملی نفت ایران بوده و در سال 1358 خورشیدی به رحمت ایزدی پیوستند.

(2)- سید اسد الله بن حاج سید محمد طاهر: مجتهد و نه سال در نجف تحصیل علوم دینی نموده اند و در سن سی سالگی درگذشته اند.

(3)- حاج سید نعمت الله ابن حاج سید محمد طاهر: متولد سال 1283 هجری قمری و متوفی سال 1336 هجری قمری- عالم، فاضل، صاحب قدرت، در جرگه علمای دینی بوده اند.

(4)- آقا سید حسین امام ابن مرحوم سید اسد الله: در شهر دزفول در حدود سال 1318 هجری قمری (1278 هجری خورشیدی) متولد شدند. تحصیلاتشان ابتدا نزد والد بزرگوارشان بوده و همچنین از محضر آقا سید محمد علی ابن سید عبدالله (به صحیفه 339 این کتاب رجوع شود) استفاده نمودند، پس از آن به مسافرت پرداخته و عتبات مقدسه عراق و نیز فارس و خراسان و همدان و گیلان را دیده و از مشایخ و اساتید طریقت این شهرها بهره ها برگرفتند. آثار قلمی ایشان:

1- خلاصه الفوائد در چهل فصل در چهل فن (ناتمام).

2- بستان الریاحین (مانند کتاب نخست).

3- چهل حدیث با شواهد از اشعار مولوی (ره).

4- سفرنامه خراسان.

5- سفرنامه فارس.

6- دیوان اشعار.

7- شرح بعضی از اشعار حافظ (ناتمام).

8- چهل مجلس در اخلاق و ادب و غیره.

ص: 391

9- منتخب مناجات مثنوی مولوی رومی (ره).

10- منتخب قصص عشقیه مولوی (ره).

در شعر «بینوا» تخلص می نمودند. ترجیع بند ذیل را در 25 شعبان المعظم سال 1369 هجری قمری در مشهد سروده اند:

پادشاه و خرقه بخش اولیا***من همی دانم علی موسی الرضا (ع)

جان فدای خاک ارض اقدسش***بهر چشم اهل عالم توتیا

جنّت موعود باشد مشهدش***قاب قوسین است یا معراج ما

از برای زایرین حضرتش***لطفها بسیار دارد در خفا

من کجا و وصل این عرش آستان***چون ز جهل و ظلمتم بس ناروا

شکر لله کامدم تا ارض طوس***دامن شه آمده دست گدا

ای مکانت لا مکان ای جان جان***خاک روب آستانت قدسیان

قبله هفتم امام هشتمین***همت معصوم دهم در مسلمین

کس نداند معنی این قبله را***جز ولی حق و قطب راه دین

قدرتش جان بخشد و ایمان دهد***هم ولایت گسترد در راستین

جان فدای نام پاکت یا علی***سینه ای خواهم ز مهرت آتشین

جان چه باشد جان جان سازی عطا***جلوه ها دادی به قلب مؤمنین

آستانترا ملایک پاسبان***درگه تو مهبط روح الامین

ای مکانت لا مکان ای جان جان***خاک روب آستانت قدسیان

هر که آمد زایرت از راه دل***مشکلات او همه گردید حل

شیعه خاص و موحد او بود***مؤمنی کامل رهیده ز آب و گل

ای ولی حق شه با اقتدار***دست ما گیر و به حال خود مَهِل

از سعادت نیست امیدی مرا***طبع من افسرده و حالم کسل

بسکه غالب شد هوی گردیده ام***از وجود و هستی خود منفعل

ص: 392

همتی از شر نفسم وارهان***ورنه پیش رهروان باشم خجل

ای مکانت لا مکان ای جان جان***خاک روب آستانت قدسیان

این عارف ربانی و عالم روحانی در تاریخ بیستم دی ماه 1353 خورشیدی برابر ششم محرم 1394 قمری دعوت حق را اجابت نمود.

(5)- بی بی فاطمه زهرا امام دختر مرحوم حاج سید نعمت اله: بانویی دانشمند و عارف بودند و در ادب فارسی دست داشتند کتب فارسی خطی و چاپی بسیار خوانده بودند. کتابی در موضوع (بانوان بنان جهان) نگاشته بودند، در لغت عربی نیز زحماتی کشیده بودند. در شناسایی خاندانهای دزفول مهارتی داشتند و بخصوص در شجره خاندان گوشه و فرزندان و نوادگان سید محمد شفیع ابن سید مرتضی (به صحیفه 127 مراجعه شود) بقدری آگاه بودند که ایشان را محک تهیه این شجره می دانستم. در صحیفه 56 کتاب «نکاتی چند درباره خوزستان» بواسطه همکاری در خواندن اشعار کتیبه قبر دانیال در شوش از ایشان سپاسگزاری نموده ام. در شعر «عارفه» تخلص می نمودند. در فروردین ماه سال 1319 هجری خورشیدی غزل ذیل از مرحوم بابا تقی کیوان متخلص به مظهر:

سر تا قدمم تمام سودا***در چاه طبیعتم بغوغا

چنین استقبال نموده اند:

خیز ای دل ناشکیب از اینجا***بنهیم قدم به وادی لا

بر تخت بقا همی نشینی***در بحر فنا اگر نهی پا

با دیده خود جمالِ دلبر***بی پرده کنی دلا تماشا

از جذبه حق ز خود فراموش***بینی همه گلرخان در آنجا

ص: 393

غرقند به نور از تجلّی***یکسر همگی چه طور سینا

مخمور ز عشق مرتضایند***مستانه زنند دم زالّا

بینند بچشم دل که فانی است***جز ذات خدا تمام اشیا

از یمن دم شریف ایشان***از زنگ، دلت شود مصفّا

ای عارفه زن قدم در این دشت***کن خدمت چاکران مولا

این بانوی ارجمند همسر شادروان حجه الاسلام آقا سید حسین امام بودند و در تاریخ چهارم دیماه 1349 خورشیدی برابر یازدهم ذیقعده 1390 قمری برحمت ایزدی پیوستند.

(6)- فاطمه خانم امام دختر آقا سید حسین امام: (نشان از دو شه دارد این نیک پی).

این بانوی ارجمند حق داشته که از دوران کودکی چکامه هایی بسراید زیرا از فرزند آن پدر و مادر دانشمند جز این توقعی نباید داشت. خانم امام شعر فراوان سروده و کتاب بسیار خوانده اند، اشعارشان روان و پر معنی است. دفتری از اشعار ایشان در سال 1331 هجری خورشیدی در چاپخانه صافی اهوار بچاپ رسیده که متضمن دو موضوع است: نخست «حدیث شریف کسا» در دویست و دوازده بیت که چنین آغاز می گردد:

بوی یکی روز مبارک سحر***نور هدایت شده زو جلوه گر

از وزش باد بهشتی نسیم***بود دلم خالی از امید و بیم

از مدد فکرت و هوش نهان***گفت سروشی خوشم از آسمان

هاتف غیبم به سحر مژده داد***گفت که ای فاطمه خوش نهاد

فصل بهار است و نمایشگر است***دیده گشا بین چه جان پرور است

خیمه از اینجای به بیرون زنیم***روی به صحرا و به هامون کنیم

برگ درخت است به فصل بهار***دفتری از معرفت کردگار

ص: 394

نوبت عشق است نه فرزانگی***نوبت خویشی است نه بیگانگی

عقل در اینجا سفری کرد و رفت***سوی طبیعت گذری کرد و رفت

کرد ز کانون طبیعت ظهور***بهر طبیعت سر و آهنگ شور

اینهمه آثار حقیقت پدید***از ره توحید ببایست دید

سلسله عشق بگردن گذار***تا زندت در دل و در جان شرار

دست توانای هنرمندی است***جلوه انوار خداوندی است

فرش رهش سبزه و ریحان بود***خانه گل برگ درختان بود

نغمه موزون ز دل بلبل است***جذبه رخسار نکوی گل است

دفتر گل چونکه ورق باز کرد***خنده او دلبری آغاز کرد

غنچه کند صفحه زیباچه بازار***خواندن او راهبر آید به راز

لاله روشن رخ یاقوت فام***در کفش از باده گلرنگ جام

قرمز از او روی عروسان باغ***بر دل بلبل بنهد تازه داغ

و موضوع دوّم آن: «ذکر نسب خویش» است، در نود و دو بیت که مطلعش اینست:

خداوند جهان را می ستایم***رئوف مهربان را می ستایم

و چنین پایان می یابد:

مبین در من که شاعر پیشه هستم***بهاری پر گل از اندیشه هستم

سیادت با سعادت هم عنانست***سیادت را شرافت جاودانست

همانا زاده ایران پاکم***نه من پرورده این آب و خاکم

چه ایران کشور زیبای پر گل***که باشد کشور گل جای بلبل

نسب پیوسته با ایرانیانم***ز یکسو نسبت از ساسانیم

خداوندا بحق ختم مرسل***بحق حیدر و آیات مُنزل

همه سادات را تا در قیامت***بلند آوازه داری و سلامت

ص: 395

در سال 1330 هجری خورشیدی که مهر عالمتاب را کسوفی عظیم رخ داده، طبع حساس و دقیقش بدینگونه جلوه گری نمود:

سپر آبی خوشرنگِ شفاف***در این سقف بلند روشن و صاف

به زیر گنبد فیروزه پیکر***به امر کردگار حیّ داور

چه در این دستگاه طور مرموز***کسوفی گشت واقع نیمه روز

گرفت اطراف مهر آتش انگیز***غباری تیره رنگ وحشت آمیز

چه آمد منکسف کانون انوار***پدید آمد حجابی تیره و تار

سفیدی در سیاهی سرنگون شد***نمیدانم در آن ساعت که چون شد

فروغ گرم خورشید زر افشان***بشد تاریک و سرد آن شمع رخشان

بساط انورش برچیده گردید***اساس روشنش پیچیده گردید

شب تاریک شد آن دم پدیدار***همانا روز روشن شد شب تار

اگر شب را بود لطف و صفایی***لطیف و دلگشا دارد هوایی

در آن ظلمت که جهلش بود مایه***فکنده بر رخ خورشید سایه

فضا در دیده از بس قیر گون بود***همه روی کواکب خیره بنمود

در اطراف هوا ترسان و لرزان***همه مرغان بپرواز و پریشان

بسان عاشقان از بی قراری***که می گردند در دنبال یاری

تماشا می نمودم آسمان را***که بینم روی مهر مهربان را

درونم از تحیّر در عجب بود***دو چشمم از تاثر گریه آلود

بدیدم سایه ای از جرم مه را***گرفته بر فروغ مهر ره را

گرفته مرکز رخشنده اش را***که پیچد دامن تابنده اش را

فتاده در کنارش نقطه ای ریز***قشنگ و صورتی رنگ و دل انگیز

شدم حیران که یا رب این چه حال است***در این آشفتگی جای سئوال است

شدم حیران که یا رب چه بازیست***در این روشندلی این تیرگی چیست

مگر باشد قیامت آشکارا***به پایان آورد دوران ما را

که می بینم جهان در انقلابست***چرا اینسان دچار اضطرابست

خرد در همچه حالی رهبر من***چه تاج افتخاری بر سر من

ص: 396

بدوگفتم که ای پاکیزه گوهر***به هر جایم تویی همراه و یاور

در این ساعت که از فریاد مردم***دل و جان می فتد اندر توّهم

ز یا رب ربی کآید ز هر سو***همه مردم خدا جوی و خدا گو

بگوشم آید از هر نغمه خوشتر***صدای دلکش الله اکبر

بدرگاه خدا بنهاده یکسر***جبین التماس و جبهه و سر

ترا دانم چراغ رهنمایی***تو روشن مظهری از انبیایی

در اینجا از حقایق پرده بر گیر***از آن اسرار پنهانی خبر گیر

خرد گفتا چرا در اضطرابی***بگیر از من سئوالت را جوابی

بهر بازی که پیش آرد طبیعت***نشان از خود دهد اسرار خلقت

ببین این آیت از پروردگار است***نشانی زان جلال و اقتدار است

اگر مهر فروزان تابناک است***چراغ و راهنما بر اهل خاک است

نباشد در بقایش اعتباری***ندارد هیچ از خود اعتباری

چه خوش گفت آن سخن سنج سخن ساز***نظامی آن حکیم نکته پرداز

بنزد عقل هر داننده ای هست***که با گردنده گرداننده ای هست

برازد این شکوه شهریاری***بزیر درگهش از هر کناری

بخواهم از خدای فرد دانا***عزیز و مهربان و هم توانا

حبیب و بنده پرور داور من***بدارد زنده باب و مادر من

بزیر سایه این هر دو موجود***کند طالع مرا پیروز و مسعود

در آنموقع که خورشید زراندود***به زیر سایه ای از ما نهان بود

پی تاریخ سالش گفتم آن روز***همایون آفتاب گیتی افروز

1330

تو باش ای فاطمه از غصه آزاد***بجانت صد هزاران آفرین باد

قطعه ذیل قسمتی از چکامه ایست که در فروردین 1320 ملاحظه شد:

باز بهار آمده و فروردین***به زارم گشته زمان و زمین

ص: 397

لاله بود مجمره گردان به باغ***جلوه نماید ز رخ آتشین

خیمه دیبا زده گل در چمن***بسته صف از نسترن و یاسمین

بلبل و هم صلصل و قمری و سار***بر زبر شاخه گلها ببین

چون نگری هر طرفی جوی آب***بهتر است از چشمه ماء معین

باد صبا مشک فشاند همی***یا گذرد این طرف آهوی چین

روی چمن ابر ز بهر نثار***لؤلؤ تر بارد و درّ ثمین

رشک خور نق شده صحرا و دشت***همت کنون غیرت خلد برین

چادر اطلس ز سر گل فتاد***بلبل شیدا کشد از دل انین (1)

همچه کواکب بدمد در سحر***نسترن و لادن و سنبل ز طین

ابیات ذیل را در دهم فروردین ماه سال هزار و سیصد و بیست و هفت خورشیدی در دفتر یاد بود نگارنده نگاشته اند:

خرد آئینه ای باشد درخشان***از او انوار یزدانی نمایان

بود خوشبو به دانش جان دانا***شعاعش آفتابی عالم آرا

گلستانی است دانش سبز و خرّم***هوایش دلنواز و دافع غم

درخت دانش آرد معرفت بر***به سر از دانشش رخشنده افسر

(7)- سید محمد کاظم نبوی ابن حاج سید محمد حسن نبوی: کارمند بازنشسته بانک ملی ایران و مقیم تهران هستند. سیدی بزرگوار و نیکو نهاد است. روحیه ای قوی و طبعی ظریف و ذوق سلیم دارند.

(8)- فرخنده خانم نبوی دختر آقا سید محمد کاظم نبوی: پزشک متخصص بیماریهای کودکان از دانشگاه رم (ایتالیا) بانویی با ملکات فاضله و بسیار جدی و به کار خود بسیار علاقمند هستند. سالها از طریق حرفه

ص: 398

پزشکی به همشهریان خود در دزفول کمک نمودند و در تمام ایام جنگ ایران و عراق بدون هیچگونه هراسی یاز غمخوار مردم رنجدیده دزفول بودند- فعلاً در تهران بیمارستان ساسان مشغول طبابت هستند.

(9)- رخشنده خانم نبوی دختر سید محمد کاظم نبوی: دبیر دبیرستانهای تهران- دبیر دوره راهنمایی در رشته ادبیات.

(10)- مهوش خانم نبوی دختر سید محمد کاظم نبوی: ذوق نویسندگی دارند. از آثار چاپ شده ایشان: (ستایشی از مادر)- و (ژرفای غم) و مقالات مختلف در مجموعه های علمی و ادبی.

(11)- سید عبد الغفور سادات گوشه ابن حاج سید هبت الله سادات گوشه: مقیم اهواز و از کارمندان با سابقه آموزش و پرورش هستند.

(12)- سید محمود رضا سادات گوشه ابن سید عبد العزیز سادات گوشه: فوق دیپلم راه و ساختمان هستند.

(13)- سید احمد رضا سادات گوشه ابن سید عبد العزیز سادات گوشه: دانشجوی دشته الکترونیک در امریکا.

(14)- سید علیرضا سادات گوشه ابن سید عبد العزیز سادات گوشه: دانشجوی رشته زبان در امریکا.

(15)- سید رضا سادات گوشه ابن سید عبد الحمید سادات گوشه: افسر هوا نیروز هستند.

(16)- سید هبت الله سادات گوشه ابن سید عبد الغفور سادات گوشه: دانشجوی مهندسی راه و ساختمان در دانشگاه اصفهان هستند.

(17)- سید محمد علی سادات گوشه ابن حاج سید هبت الله سادات گوشه: دانشجوی رشته زمین شناسی دانشگاه اهواز بودند و در سال 1353 در رودخانه دز غرق و فوت شدند.

ص: 399

عکس

ص: 400

عکس

ص: 401

(1)- آقا سید اسد اله نبوی ابن مرحوم سید عبد الحسین: متولد ششم صفر 1313 هجری قمری در شهر دزفول، از طرف مادر منسوب به علامه بزرگ خاتم المجتهدین حاج شیخ مرتضی انصاری دزفولی رحمه الله علیه بودند.

ایشان در اوان ثباوت پدر را از دست داده و خود سرپرست خانواده شدند. از همان هنگام آثار رشد عقلی و بلوغ معنوی در ایشان آشکار بود. در ده سالگی علوم قرائت و صرف و نحو را تکمیل کردند و قسمتی از علوم منطق و معانی و اصول را در خدمت خال مفضال خود علامه آقا شیخ محمد سبط الشیخ انصاری به کمال رساندند و درس خارج را در محضر آیت الله حاج شیخ محمد رضا معزی دزفولی تا اوج مقام اجتهاد تکمیل نموده و از جانب ایشان و شیخ عبد الکریم حائری به دریافت درجه اجتهاد نائل آمدند. علاوه بر آن مدتی در نجف در محضر آقا شیخ ضیاء الدین عراقی تلمذ کرده و نیز فلسفه و علوم معقول را از محضر آ سید حسین بادکوبه ای و شیخ حسین آستانه ای استفاده نمودند.

عنایت استادش، حاج شیخ محمد رضا معزی در تعلیم و احترام ایشان چشمگیر بود. حضرت آیت الله نبوی در تمام دوران تحصیل خود مجلس تدریس داشتند و حوزه درس ایشان در شهرستان دزفول مهمترین حوزه ها بود. بعد از ارتحال مرحوم آیت الله معزی در سال 1312 هجری شمسی، حضرت آیت الله نبوی بر مسند اجتهاد و مرجعیت قبول عامه نشستند. گذشته از مقام علمی و اخلاقی، درایت مرحوم آیت الله نبوی مورد اعجاب اهل نظر بود. از برخورد ایشان لطف خاصی احساس می شد که انسان را مجذوب می ساخت، قوه استنباط ایشان در تدبّرات قرآنی فوق العاده بود.

حضرت آیت الله العظمی نبوی از علماء اعلام و مراجع عظام معاصر و از

ص: 402

افتخارات مردم خوزستان و خاندان سادات گوشه و یکی از ستارگان قدر اول آسمان علم و ادب، فقیهی اصولی و حکیمی متکلم و جلیل القدر و از حماﮤ دین و مروجین آئین بودند. علاوه بر آن ایشان در فلسفه اسلامی از اساتید مسلم بودند اما جز در موارد معدود به تدریس آن اقدام نفرمودند.