ص: 2

و مرثیه خوانان ارجمند مأمور شدم تا منتخبی از اشعار شعرای عالیقدر را در مجموعه ای جمع آوری نمایم بنده کمترین نیز به منظور آنکه پس از این سرای فانی همچنان وسیله ای برای تقرب به اولیاء الهی و ائمه طاهرین صلوات الله علیهم داشته و صدقه جاریه ای از خود به جای گذاشته باشم با عدم قابلیت و قلب بضاعت، امر آنان اطاعت و مجموعه حاضر را تقدیم دوستداران مقام ولایت می نمایم و پیشا پیش ضمن پوزش از کمبودها و نواقص احتمالی آن, از صاحبنظران و پیش کسوتان تقاضا مندم با تذکر نواقص و نقائص راه را برای این مسیر هموارتر سازند در خاتمه لازم می دانم به مصداق آیه شریفه من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق از کلیه عزیزانی که به نوعی در تهیه این مجموعه اینجانب را یاری فرمودند سپاسگزاری و قدر دانی نموده به ویژه از استاد و شاعر گرامی جناب آقای محمد علی صاعد استاد انجمن صائب اصفهان در ارائه نظرات و راهنمائیهای سودمندشان و نیز آقای سردار حاج اکبر ترکان به لحاظ سعی و جدیت وافر در چاپ و نشر این مجموعه سپاسگذاری و قدر دانی نموده ,موقعیت و کامیابی ایشان و همه کسانی را که به نوعی در راه خدمت به ائمه طاهرین علیهما السلام سعی و تلاش می نمایند از درگاه ایزد متعال مسئلت می نمایم.

والسلام علیکم و رحمته الله چهارم شعبان 1422مطابق با بیست و نهم مهرماه 1380

خورشیدی حسین پنجه پور.

ص: 3

ص: 4

این شیوه گرد هم آئی ها به صورت جلسه روضه در سرتاسر سال به ویژه محرم و صفر و ایام فاطمیه معهود است که وعاظ به امر تبلیغ دین و بیان احکام و نشر فضائل و مناقب و همچنین ذکر مصائب پیشوایان دین از رسول اکرم تا قائم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلّم می پردازند و بیشترین وظیفه قسمت اخیر بیان مناقب و فضائل و ذکر مصیبت آل اطهار عملاًبه عهده شعرا و شعر است این مدح و منقبت و مصیبت را اشخاصی عهده دار هستند که مدح یا مرثیه خوان بر آنان اطلاق می شود. مداحان و مرثیه خوانها برای به کمال رساندن کار خود گروه هائی را به نام هیئت در هر محل تشکیل می دهند که بیشتر جوانها را مجذوب و پیران را به کار گردانی مشغول می دارد.

نگارنده از اوان جوانی به همراه شاعر عارف فاضل خردمند و شیفته ولایت و امامت و دلسوخته در مصیبت آنها مرحوم استاد محمد حسین صغیر اصفهانی با هیأت مذهبی آشنا و رفت و آمد داشته ام و از سال هزار و سیصد پنجاه و هشت شمسی با هیأت حضرت ابوالفضل علیه السلام که مقر آن در خیابان عبد الرزاق و در مسجد حاج محمد جعفر آباده ای می باشد مألوف و دل بسته و مجذوب شیوه و صداقت و حسن نیت و رفتار نیکو و عاشقانه و بی ریای ارادتمندان و شیفتگان حضرت ابوالفضل و مولای او سیدالشهداء و پدر بزرگوارش مولی الموالی علی ابن ابی طالب صلوات الله و سلامه علیهم شده ام.

سر فصل عامل جذب نوای دل نواز و عشق جانگداز و سوز و ساز شعر خوانی پیر غلام امام حسین جناب حاج مرشد حسین پنجه پور ایده الله تعالی است

ص: 5

این صفت پیر غلام امام حسین نسبتی است که برای ایشان از زبان اکثر قریب باتفاق مداحان اصفهانی و حتی غیر اصفهانی شنیده ام زیرا مشارالله تمام عمر خود را در راه اعتلای فرهنگ مدحیه و مصیبت سرائی سپری نموده است بسیاری از مداحان اصفهانی در استفاضه خوشه چین خرمن او هستند که امروز خود به اضافه می پردازند و به نیکو خوانی مشتهرند. او شعر خوب انتخاب و هنگام خواندن بسیار نیکو حق شعر را ادا می کند مقام و مناسبت را برای خواندن هر شعر صحیح تشخیص می دهد و به نو آموزان نیز چنین تعلیم می دهد. هنر ایشان در امر شعر خوانی در مجالسی که گاه نفرات آن از هزار می گذرد و تکیه گاهی به جائی که در شعر خوانی برای تفهیم شعر به مستمعین لازم است کم نظیر و گاه عدم النظیرمی باشد. مجموع شیوه های مشار الیه در امر مداحی مرا یاری کرد که در پاسخ سؤالی که شده بود ویژگیهای مداح و مرثیه خوان خوب اهل بیت کدام است, پس از این مقدمه کوتاه بطور خلاصه این امر را ضروری بر شمردم.

ویژگیهای مداح خوب اهل بیت علیه السلام:

1- در کار مداحی خود نیت خالص داشتن , یعنی هیچ شائبه ای در میان نباشد

2- شناخت صحیح و لازم از مقام و مرتبت ائمه معصومین صلوات الله علیهم اجمعین

3- اسوه بودن از لحاظ اخلاق و رفتار اسلامی

4- آلوده نشدن به مادیات و شهرت طلبی

ص: 6

5- تمرین وتکمیل کردن دانش شعری (فهم شعر) وصحیح خواندن شعر نزد اساتید فن

6- تلاش و جدیت در انتخاب و تنوع شعرهای مناسب

7- در مصیبت خوانی در پی اخبار نادر که سند آن معتبر نیست پرهیز نمایند

صفات مذکور فوق شیوه این بزرگوار و جمعی از دوستان مداح و همکار و دست پرورده ایشان است که از ایشان مصراً می خواستند که آنچه در این مدت طولانی در حافظه دارد از شعر شعرا و پیوسته آنها را مورد استفاده قرار می دهد مشتاقانه نسخه نویسی می کند در این کهولت سنی که حدود هشتاد سالگی است که کار نوشتن آن پی در پی و متوالی ملال آور می باشد چه خوب و سزاوار است که برای یک بار آنچه را در توان دارد از غزل و قصیده و قطعه و مثنوی و رباعی همه را در مجموعه ای برای دوستان و آشنایان و آیندگان به یادگار گرد آوری و تدوین و برای چاپ به دست دوستانی که از جان و دل مشتاق این خدمت ارزنده می باشند بسپارد لذا آقای پنجه پور کتاب حاضر را که در دست شما خواننده گرامی است تنظیم و پس از تایپ و غلط گیری به دست چاپ سپردند.

توفیق روز افزون و سلامتی پایدار برای ایشان از خداوند مستعان آرزومندم.

محمّد علی صاعد دبیر انجمن ادبی مکتب صائب اصفهان هفتم شهریور ماه 1380خورشیدی

ص: 7

از آن بیدار می مانند رندان دل شبها***که باشد لذّت شب زنده داری اصل مطلبها

همان را یافتند از می نوشان روشن بین***که زاهد آرزومندش بود با ذکر یا ربها

زیک پیمانه مستند این علمداران سر گردان***به یک میخانه آخر می رسد پایان مشربها

در ای کاروان با ناله جانسوز می گوید***دریغا راه مقصد گم شد اندر گرد مرکبها

در آن وادی که استاد طفلیست ابجد خوان***کلید راز هستی را چه می خوانی ز مکتبها

چو ما شب زنده داران در مقام وحدت و کثرت***هزاران نکته بشنو از دهان گرم کوکبها

به لب صاحب دلان را سرحق زد مُهر خاموشی***که هر گوهر صدف را مُهر خاموشی است بر لبها

ترا در هر قدم صد گنج قارون زیر پا باشد***اگر آسوده مانی از فریب مال و منصبها

به دریائی که هر موجش حباب از آسمان دارد***حباب آسا فرو خواهد نشستن باد غبغبها

مخواه از این و آن یاری ز منتها مکش خواری***بمیر از رنج بیماری از آتش بتها

ز جام شب شراب معرفت نوشند حق جویان***تو هم (شیدا) مکش دست امید از دامن شبها

ص: 8

جز دیدن جمال تو نبود هوس مرا***از تو بجز تو نیست دگر ملتمس مرا

گر غافل از تو یک نفس از دل بر آورم***ضایع شدست عمر عزیز آن نفس مرا

سر می نهم به پای گدایان در گهت***بر دامن تو نیست دسترس مرا

تا بر تو دل سپردم و سر سودمت به پای***در سر هوا نمانده و در دل هوس مرا

باشد به کام غیر، لب نوشخند تو***وز حسرتست دست بسر چون مگس مرا

نفس و هواست خار و خس و از ریاض قدس***افکنده دور الفت این خار و خس مرا

افکنده چرخ دور ز مرغان هم نفس***چون طایری شکسته پَر اندر قفس مرا

دیوان شعر مطرب و ساقی و جای امن***ز اسباب دنیوی بود این چار بس مرا

دور فلک جمال و جوانی و فرّ و زیب***بگرفت از من و ندهد باز پس مرا

می ده ببانگ بر بط و آهنگ نی که نیست***اندیشه ای ز شحنه و بیم از عسس مرا

الا که بر عنایت پروردگار نیست***(عبرت) امید عاطفت از هیچکس مرا

ص: 9

شکرلله که شده جای تو اندر دل ما***بعد از این هیچ نباشد به میان حایل ما

فخر ما خاک نشینان به ملایک این بس***که زدی خیمه تو ای شاه به آب و گل ما

هر کسی حاصلی از عمر جهان دارد و نیست***جز غم عشق تو ای جان جهان حاصل ما

سر فکندیم بپای تو و داریم امید***که قبول افتدت این تحفۀ نا قابل ما

حالیا سر خوش و مستیم و نداریم خبر***که چه بود و چه شود ماضی و مستقبل ما

تا کی از سر به هوائی به سما می نگری***ای خدا جوی خدا جوی ز عرش دل ما

باغ فردوس نخواهیم و گلستان اِرم***تا سر کوی خرابات بود منزل ما

شکر لله که نشستیم چو در کشتی عشق***گشت چون نوح بیابان نجف ساحل ما

حل مشکل همه از شاه نجف خواه (صغیر)***که جز از همت او حل نشود مشکل ما

ص: 10

از در صلح آمده ای یا خلاف***یا قدم خوف روم یا رجا

بار دگر گر بسر موی دوست***بگذری ای پیک نسیم صبا

کو رمقی بیش نماند از ضعیف***چند کند صورت بیجان بقا

با همه دلداری پیمان و عهد***خوب نکردی که نکردی وفا

لیکن اگر دور وصالی بود***صلح فراموش کند ماجرا

تا به گریبان نرسد دست مرگ***دست ز دامن نکنیمت رها

دوست نباشد به حقیقت که او***دوست فراموش کند در بلا

خستگی اندر طلبت راحت است***درد کشیدن به امید دوا

سر نتوانم که بر آرم چو چنگ***ور چو دفم پوست بدرد قفا

هر سحر از عشق دمی میزنم***روز دگر می شنوم بر ملا

قصّه در دم همه عالم گرفت***در تو نگیرد سخن آشنا

گر برسد ناله (سعدی) به کوه***کوه بنالد به زبان و صدا

ص: 11

ای مانده بر جا در شمار ناتوانها***اشک از چه ریزی بر مزار آرمانها

تا چند حیرانی به دشت نامرادی***تا کی بری از ناامیدیها زیانها

در تیرگیها تا به کی وامانده ماندن***تا چند خوردن حسرت روشن روانها

تا کی نمودن عمر صرف قصه خوانی***بر خیز خود سر فصل شو در داستانها

هر کس که در گوش تو خواند آیه یأس***ابلیس باشد هست اگر از آسمانها

آری سوار رخش امید آنکه گردد***همچون تهمتن بگذرد از هفت خوانها

آنجا که باید دست زد بر کار و کوشش***سودی نبخشد گریه ها آه و فغانها

آنجا که چیزی جز عمل ارزش ندارد***بیهوده باشد فخرها از دودمانها

باشد خطا کاخ رفیع زندگی را***کردن بنا بر پایۀ وهم و گمانها

سهم تو از گیتی کوشش توست***من کرده ام بس تجربتها، امتحانها

هر کس رود بالا به قدر همت خود***دارد تفاوت پلّه های نردبانها

در زندگی (صاعد) بود آن کس موفق***کز شیوه های مردمی دارد نشانها

ص: 12

کی رفته ای ز دل که تمنّا کنم ترا***کی بوده ای نهفته که پیدا کنم ترا

غیبت نکرده ای که شوم طا لب حضور***پنهان نگشته ای که هویدا کنم ترا

با صد هزار جلوه برون آمدی که من***با صد هزار دیده تماشا کنم ترا

چشمم به صد مجاهده آئینه ساز شد***تا من به یک مشاهده شیدا کنم ترا

بالای خود آینه چشم من ببین***تا با خبر ز عالم بالا کنم ترا

مستانه کاش در حرم و دیر بگذری***تا قبله گاه مؤمن و ترسا کنم ترا

خواهم شبی نقاب ز رویت بر افکنم***خورشید کعبه ،ماه کلیسا کنم ترا

گر افتد آن دو زلف چلیپا به چنگ من***چندین هزار در سلسله بر پا کنم ترا

طوبی و سدره گر به قیامت به من دهند***یکجا فدای قامت رعنا کنم ترا

زیبا شود به کار گه عشق کار من***هر گه نظر به صورت زیبا کنم ترا

رسوای عالمی شدم از شور عاشقی***ترسم خدا نخواسته رسوا کنم ترا

با خیل غمزه گر بوثا قسم گذر کنی***میر سپاه شاه صف آرا کنم ترا

ص: 13

نگاه دار سر رشته حساب اینجا***که دم شمرده زند بحر از حباب اینجا

سر از دریچه گوهر بر آوری فردا***اگر چو رشته بسازی به پیچ و تاب اینجا

ز سیل حادثه صحرا و کوه در سفر است***چه وا کشیده ای ای خانمان خراب اینجا

در آفتاب قیامت نمی شوی سیراب***زتشنگی نشود تا دل تو آب اینجا

بکوش و گردن خود را از بند کن آزاد***چه سود از اینکه شوی مالک الرقاب اینجا

اگر حجاب کنی از خدا فرشته شوی***چنانکه می کنی از مردمان حجاب اینجا

جواب را نتوان فکر کرد روز سؤال***چو هست فرصتی آماده کن جواب اینجا

در آفتاب قیامت چه کار خواهی کرد***اگر به سایه گریزی ز آفتاب اینجا

نثار جیب صدف کن به شوره زار مریز***ترا که آب گهر هست چون سحاب اینجا

برای روزی آن روز نیز فکری کن***بس است چند کنی فکر آب و نان اینجا

توان بسا غر تبخاله آب کوثر خورد***بساز با جگر تشنه چون سراب اینجا

تراز معنی اگر هست بهره ای (صا ئب)***زپوست جامه خود ساز چون کتاب اینجا

ص: 14

گشایش از در دل جو بود باب امید اینجا***بود قفل مهمات دو عالم را کلید اینجا

مقیم آستان دل شود کام از در دل جو***که می جوید امید خویش را هر نا امید اینجا

فروغ عشق جز از آسمان دل نمی تابد***که آن خورشید تابان زین افق سر زد دمید اینجا

چرا آرامش خود را نجویم در پناه دل***که آن آرام بخش جانم آمد آرمید اینجا

ببزم خود ز قیل و قال هستند اهل دل فارغ***که دلها را بود با یکدگر گفت و شنید اینجا

شوی در خلوت دل از هیاهوی جهان ایمن***خوشا آنکس که پا در دامن عزلت کشید اینجا

به کوی دل از آن بگرفت منزل عارف سالک***که بر مقصود و بر مقصد رسد هر کس رسد اینجا

(متین) جام جهان بین است دل رو سوی دل آور***چو خورشید فلک پیدا بود هر ناپدید اینجا

ص: 15

صف بست دور چشم سیه چون دو پادشاه***از هر طرف ز لشگر ترکان سپاه را

بر سنگ داد گوهر و بر نیش داد نوش***خاصیت تمام رسانده گیاه را

در پیش بحر رحمت او جمله قطره ایم***(قصاب) غم مدار چو کردی گناه را

ص: 16

به سعی از سنگ خار چشمه ساری می شود پیدا***ظفر همراه عزم استواری می شود پیدا

به کار افتد ز راه علم اگر نیروی انسانی***به دشت شوره زاری لاله زاری می شود پیدا

بر آرد دست همّت گر کسی بهر ثمر چیدن***به شاخ خشک بی بر ،برگ و باری می شود پیدا

مشو دل سرد اندر کار خود از طعنه دشمن***که هر جا گل بروید نیش خاری می شود پیدا

به بحر بی کران زندگی دریا دلی باید***که بحر بی کران را هم کناری می شود پیدا

گرفتند از دل هر ذره نیروی جهانگیری***بود هر جا مشّوق ابتکاری می شود پیدا

بکوبد پرچم دولت فراز چرخ از رفعت***هر آنکس را دل امیدواری می شود پیدا

کنی ز آئینه دل پاک اگر زنگ کدورت را***به هر جا رو کنی آئینه داری می شود پیدا

غنیمت دان اگر هم صحبت اهل دلی جستی***که یار یکزبان در روزگاری می شود پیدا

گر از هر اتفاقی عبرتی گیری تو را در دل***پس از یک چند گنج شاهواری می شود پیدا

رسد (صاعد) به سامان کارها بعد از پریشانی***که بعد از هر خزانی نو بهاری می شود پیدا

ص: 17

با مردم بزرگ مزن لاف همسری***با کوه همسری نزد برگ کاه را

شرط است علم و عزم عمل وانگهی ثبات***تا کج کنی بتارک مردی کلاه را

خود را بزرگ دیدی و پامال غم شدی***بگشای چشم و رفع کن این اشتباه را

تقصیر خود ببین چو فتادی که در جهان***بر دار کس ندیده سر بی گناه را

تا می توانی آتش دلها خموش کن***مگذار بر فلک برود دود آه را

پیوسته خیر خواه غنی و فقیر باش***سیراب کن چو ابر درخت و گیاه را

مالت فزون و جاه فزونتر شود اگر***صرف شکستگان بکنی مال و جاه را

این جاه و سروری و توانائیت خدای***داده است تا پناه شوی بی پناه را

دیری نمی کشد که گدائی کند بشهر***گر غصه گدا نبود پادشاه را

بهر چراغ کلبه درویش بر فروخت***دست قضا به طاق فلک جرم ماه را

جز محنت و عذاب نبینی به عمر خویش***گر نشنوی به جان سخن خیرخواه را

داند (غمام) محنت عالم که در جهان***دیو است تیره بختی روز سیاه را

ص: 18

شب فراق نخواهم دواج دبیا را***که شب دراز بود خوابگاه تنها را

ز دست رفتن دیوانه عاقلان دانند***که احتمال نمانده نا شکیبا را

گرش ببینی از ترنج بشناسی****روا بود که ملامت کنی زلیخا را

چنین جوان که توئی برقعی فرو آویز***و گر نه دل ببری پیر پای بر جا را

تو آن درخت گلی که اعتدال قامت تو***ببر و قیمت سرو بلند بالا را

دگر به هر چه تو گوئی مخالفت نکنم***که بی تو عیش نمی شود ما را

دو چشم باز نهاده نشسته ام همه شب***چو فرقدین و نگه می کنم ثریا را

شبی و شمعی و جمعی چه خوش بود تا روز***نظر به روی تو کوری چشم اعدا را

من از تو پیش که نالم که در شریعت عشق***معاف دوست بدارند قتل عمدا را

تو همچنان دل خلقی به غمزه ای ببری***که بندگان بنی سعد خوان یغما را

در این روش که توئی بر هزار چون سعدی)***جفا و جور توانی ولی مکن یارا

ص: 19

در دلم افتاده آتش ساقیا***ساقیا آخر کجائی هین بیا

هین بیا کز آرزوی روی تو***بر سر آتش بماندم ساقیا

پر گیاه نفس شد آب حیات***چند روزم نفس را همچون گیا

چون سگ نفسم نمکزاری نیافت***پاک شد تا همچو جان شد پر ضیا

نفس رفت و جان نماند و دل بسوخت***ذرّه ای نه روی ماند و نه ریا

نفس همرنگ جان شد گوئیا***نفس چون مس بود و جان چون کیمیا

زان بمیرانند ما را تا کنند***خاک ما در چشم انجم توتیا

روز روز ماست می در جام ریز***من می و آن جام جان اولیا

آسیا بر خون بران از آب چشم***چند گردی گرد خون چون آسیا

حویشتن ایثار کن (اعطار) وار***چند گوئی لا علی والا ولیا

ص: 20

برای اینکه کند خویش جلوه در انظار***بداد جلوه در انظار یکدگر ما را

ز عرش و فرش دل ما گزید مسکن خویش***نهاد تاج کرامت از آن به سر ما را

ز وصل خویش بشارت میان جن ملک***به ما بداد و از آن نام شد بشر ما را

ز بر و بحر کند تا که صنع خود ظاهر***نمود کاشف اسرار بحر و بر ما را

زخشک و تر همه اشیا طفیل خلقت ماست***بود تصرف از این رو به خشک و تر ما را

بسا خواص زحکمت نهاده در اشیا***زحل و عقد همه کرده با خبر ما را

ز ما پدید شود تا که قدرتش داده است***به دست رشته هر صنعت و هنر ما را

برای ماست جهان ما برای طاعت حق***نکرده خلعت هستی عبث ببَر ما را

چراغ عقل به ما داده تا که پر تو آن***ببخشد آگهی از راه خیر و شر ما را

چو روی اصل محبت نموده خلقت ما***برخ گشوده هم از عشق خویش در ما را

عجب که خوانده شب و روز پنج ره بحضور***ز لطف و رحمت بیرون زحدّ و مر ما را

(صغیر)دارد از او مسئلت که خود گردد***به راه بندگی خویش راهبر ما را

ص: 21

آنکه آموخت به تو اسم خود آرائی را ***داد تعلیم به من شیوه شیدائی را

روی زیبای تو محتاج به آرایش نیست***چه کند حسن خدا داد خود آرائی را

هر که با چشم دل افکنده به روی تو نظر***دیده در صورت تو معنی زیبائی را

گر مرا نیست شکیبائی ازو معذورم***سازگاری نبود عشق و شکیبائی را

آنکه بی دوست شبی روز کند می داند***محنت روز فراق و شب تنهائی را

ص: 22

نیست چون بال و پری تا گرد سر گردم ترا***از ته دل گرد سر در هر نظر گردم ترا

کاش چون پرگار پای آهنین می داشتم***تا به کام دل چو مرکز گرد سر گردم ترا

در زمین خاکساری نقش پا گردیده ایم***بر امید آنکه شاید پی سپر گردم ترا

چون تو هرگز زیر پای خود نمی بینی ز ناز***من به امید چه خاک رهگذر گردم ترا

چون ز بی قدری نیم شایسته بزم حضور***چشم دارم حلقه بیرون در گردم ترا

هر که در هر جا شود گویا به ذکر خیر تو***گرد سر چون سجه از صد رهگذر گردم ترا

سرمه داری از وجود خاکی ما مانده است***بخت سبزی کو که منظور نظر گردم ترا

گر چه خا کستر شدم باز از خدا خواهم پری***تا مگر گرد سربار دگر گردم ترا

حلقه سر گشتگی می افتد از پرگار خویش***ورنه (صائب) می توانم را بهر گردم ترا

ص: 23

عشاق را به تیغ زبان گرم می کنیم***چون شمع تازیانه پروا نه ایم ما

در مشورت اگر چه گشاد جهان ز ماست***سر گشته تر ز سبحه صد دانه ایم ما

گز از ستاره سوخته گان عمارتیم***چون جغد خال گوشه ویرانه ایم ما

از ما زبان خامه تکلیف کوته است***این شکر چون کنیم که دیوانه ایم ما

چون خواب اگر چه رخت اقامت فکنده ایم***تا چشم می زنی بهم افسانه ایم ما

مهر بتان در آب و گل ما سرشته اند***(صائب) خمیر مایه بتخانه ایم ما

ص: 24

یا که باغ و بوستان و گلشن است***یا گل است و لاله و ریحان ما

سوخت خارستان ما یک بارگی***شد گلستان کلبۀ احزان ما

صد هزارن آفرین از جان و دل***باد هر دم (فیض) بر جانان ما

ص: 25

درد دل پوشیده داری تا جگر پر خون شود***به که با دشمن نمائی حال زار خویش را

گبر و ترسا و مسلمان هر یکی در دین خویش***قبله ای دارند و ما زیبانگار خویش را

گر هزارت غم بود با کس نگوئی زینهار***ای برادر تا نبینی غمگسار خویش را

ای سهی سرو روان آخر نگاهی باز کن***تا بخدمت عرضه دارم افتخار خویش را

دوستان گویند (سعدی) دل چرا دادی بعشق***در میان خلق گم کردم وقار خویش را

ما صلاح خویشتن در بینوائی دیده ایم***مردمان گو مصلحت بینند کار خویش را

ص: 26

گر به یزدان واگذارد بنده کار خویش را***خرّم و خوش بگذراند روزگار خویش را

شکوه بیهوده است از اوضاع گیتی کاسمان***بهر ما بر هم نخواهد ز دمدار خویش را

گر که در دستت در آغاز اختیاری داده اند***بر مراد خود بده انجام کار خویش را

شانه هرگز زیر بار منت مردم مبر***خود ببر بی منت بیگانه بار خویش را

گر به یاران دیار خویش داری دوستی***حفظ کن آثار یاران دیار خویش را

نیست جز در سعی و کوشش افتخار آدمی***ننگ باشد دادن از کف افتخار خویش را

آبرو گر بایدت باری قناعت کن که من***حفظ کردم با همین گنج اعتبار خویش را

هر که خواهد در گلستان جهان باشد عزیز***بر گزیند بر گل بیگانه، خار خویش را

می کشد هر جا که می خواهد عنانت را به جبر***چون به دست غیر دادی اختیار خویش را

می کند از آشیان یار ما بیگانگی***گوئی از دشمن نداند دوستدار خویش را

(عبرت) اندر نفس خود هر کس دمی اندیشه کرد***اندر آن اندیشه یابد کردگار خویش را

ص: 27

بامیان تو پری روی عجب خوست مرا***وه چه اندیشه باریکتر از موست مرا

خشم کین، جور وستم، لطف وعطا، مهر و وفا***به خدا گر ز تو باشد همه نیکوست مرا

شده ام این همه سر گشته که در عرصه عشق***دل به چوگان سر زلف تو چون گوست مرا

کشم از سینه و بر دیدۀ خود جای دهم***هر خدنگی که از آن غمزه و ابروست مرا

با خیال قد چون سرو تو شب تا به سحر***بر سر کوی تو چون فاخته کوکوست مرا

جای سرد است لب جوی تو ای سرو روان***پای بگذار که در دیده دو صد جوست مرا

همچو من بلبل خوش گوی که داری ای گل***حیف باشد ز رقیب تو که بد گوست مرا

تا ندانند که من مایل دیدار توام***دل همی پیش تو و دیده به هر سوست مرا

باده چون کوثر و در بزم توئی حورالعین***مجلس امروز نگر غیرت مینوست مرا

از چه بر هم زنی ای باد صبا گیسویش***دلی آشفته در آن حلقه گیسوست مرا

از دل آزار او وی گله کردم با او***گفت (فرصت) گله بگذار که این خوست مرا

ص: 28

هست به ذات وصفت نهفته و پیدا***ایزد حی قدیم قادر دانا

بار خدائی که بر وجوب وجودش***سلسله ممکنات گشته هم آوا

آخر او را ابد ندیده نهایت***اول او را ازل نیافته مبدأ

شاهد آثار قدرتش همه گیتی***حجت اثبات هستیش همه اشیا

کیسه پر لعل بسته بر کمر کوه***کاسه پر دُر نهاده در کف دریا

هستی صرفی ز چون و چند منزه***ذات بسیطی ز کم و کیف مبرا

گل بدر آرد ز خار و نیشکر از خاک***لاله بر آرد ز سنگ و لعل ز خارا

رفت که بر کنه ذات او ببرد پی***معرفت آمد به عجز عقل توانا

بار خدایا ز راه بنده نوازی***رحمت خود را مکن مضایقه از ما

رفت خطائی ز دست ما که اگر امروز***در گذر از وی به فضل خویش تو فردا

(عبرت) اگر نیک اگر بدست تو دانی***کو بود از دوستان عترت زهرا

ص: 29

صبا به لطف بگو آن غزال رعنا را***که سر به کوه و بیابان تو داده ای ما را

شکر فروش که عمرش دراز باد چرا***تفقّدی نکند طوطی شکر خارا

غرور حسن، اجازت مگر نداده ای گل***که پرسشی بکنی عندلیب شیدا را

بخلق و لطف توان کرد صید اهل نظر***به بند و دام نگیرند مرغ دانا را

ندانم از چه سبب رنگ آشنائی نیست***سهی قدان سیه چشم ماه سیما را

چو با حبییب نشینی و باده پیمائی***بیاد دار محبان باد پیما را

جز این قدر نتوان گفت در جمال تو عیب***که وضع مهر وفا نیست روی زیبا را

در آسمان نه عجب گر بگفته ای (حافظ)***سرود زهره برقص آورد مسیحا را

ص: 30

اگر چه بحر رحمت بی نیاز است از حساب ما***به باد آستین مشکن دل پیمانۀ ما را

در آن شورش که نه گردان کف خا کستری گردد***ز برق بی نیازی حفظ کن کاشانه ما را

ز بیم گفتگوی حشر فارغ دار دل (صائب)***شفاعت میکند عشقش دل دیوانه ما را

ص: 31

اَلا یا ایها السّاقی اَدرکاساً و ناولها***که عشق آسان نمود اوّل ولی افتاد مشکلها

به بوی نافه کاخر صبا زان طره بگشاید***ز تاب جعد مشکینش چه خون افتاد در دلها

مرا در منزل جانان چه امن عیش چون هر دم***جرس فریاد می دارد که بر بندید محملها

به می سجاده رنگین کن پیر مغان گوید***که سالک بی خبر نبود ز راه و رسم منزلها

شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین حایل***کجا دانند حال ما سبکباران ساحلها

همه کارم ز خود کامی به بدنامی کشید آخر***نهان کی ماند آن رازی کز او سازند محملها

حضوری گر همی خواهی ازو غایب مشو (حافظ)***مَتی ما تلق مَن تَهوی دَعِ الدّنیا و اهملها

ص: 32

شاید یک ارز حال غریبی کنی سراغ***کز عشق توست در به در اندر دیارها

ز آغاز عمر پیشه من بود درد و غم***تا چون بود ز عشق تو انجام کارها

تا رو نهادم از غم عشقت به کوه و دشت***شستی ز روی سیل سرشگم غبارها

چون می زدم به دادی سر گشتگی قدم***پا را نبود سرکشی از زخم خارها

در سوزش فراق تو هر شام تا سحر***بد موی بر تنم همه چون نیش مارها

بیرون دلی ز حلقه زلفت یکی کجاست***کاری بدام و بندیش آسان تبارها

ص: 33

تفاوتی نکند قدر پادشاهی را***گر التفات کند کمترین گدائی را

به جان دوست که دشمن بدین رضا ندهد***که در به روی ببندند آشنائی را

مگر حلال نباشد که بندگان ملوک***زخیل خانه برانند بینوائی را

همه سلامت نفس آرزو کند مردم***خلاف من که به جان می خرم بلائی را

حدیث عشق نداند کسی که در همه عمر***به سر نکوفته باشد در سرائی را

خیال در همه عالم برفت و باز آمد***که از حضور تو خوشتر ندید جائی را

سری به صحبت بیچارگان فرود آور***همین قدر که ببوسند خاک پائی را

قبای خوشتر از این در بدن تواند بود***بدن نیفتد از این خوبتر قبائی را

اگر تو روی نپوشی بدین لطافت و حسن***دگر نه بینی در پارس پارسائی را

منه به جان تو بار فراق بر دل ریش***که پشه ای نبرد سنگ آسیائی را

دگر به دست نیاید چنین وفاداری***که ترک می ندهم عهد بیوفائی را

دعای (سعدی) اگر بشنوی زیان نکنی***که تحیمل که اجابت بود دعائی را

ص: 34

بالم شکسته نیست رهائی هوس مرا ***مهد امان جان شده کنج قفس مرا

جز شهسوار کشور دین صاحب الزمان***نبود پناه در دو جهان هیچکس را

ز اکسیر خود کند زر خالص مس وجود***بر خاک درگهش شودار دسترس مرا

سیمرغ قاف دانشم آوخ که کرده اند***دجالیان چه صعوه اسیر قفس مرا

خواهم چو همنشین فکنم جان به مقدمش***از حاصل حیات همین است بس مرا

بس طول غیبت تو و بیداد این گروه***بر سر بود دو دست اسف چون مگس مرا

اندر ره تو چشمم سفید شد***مگذار بیش از این به غم از این سپس مرا

من (فائضم) حسود ترا می کشم ز غیض***از فرط مدحت تو بود تا نفس مرا

ص: 35

دست قضا ز آتش شوقت کشیده بود***روز الست داغ چنین بر جبین ما

با عاشقان ز مذهب زهد و ورع مگو***رندی و عشق ورزی و مستیت دین ما

خو کن به درد عشق و غم او(اسیرا)***شادی مجو و عیش ز جان حزین ما

ص: 36

دید تا یوسف دل چاه زنخندان ترا***ساخت مشکین رسنی زلف پریشان ترا

قصه از یوسف و چاه و رسن آنانکه کنند***گو ببینند رخ و زلف و زنخندان ترا

تا خم زلف تو بر هیئت چوگان شده است***دل صاحبنظران گو شده چوگان ترا

ترسم آشفته شوی ور نه بیان می کردم***با تو یکروز حدیث شب هجران ترا

تا بدامان به گریبان صبوری زده چاک***هر که دیدست چو من چاک گریبان ترا

دم پیکان تو بر خون دلم تشنه و دل***هست از آن تشنه تر آب دم پیکان ترا

همه خون جگرم می دهی ای عشق مگر***غیر از این نیست دگر مائده ای خوان ترا

عمر ما طی شد در راه تو بپابان نرسید***نیست حدّی مگر ای کعبه بیابان ترا

ای خضر در بر خاک در میخانه عشق***آبروئی نبود چشمه حیوان ترا

(عبرت) از بندگی پیرمغان روی متاب***تا فلک روی نتابد خط فرمان ترا

ص: 37

عکس روی باغبان پیداست در هر برگ گل***سیر کن نقش خدا را در پر پروانه ها

داستان اهل دنیا را به دنیا وا گذار***گوش من آزرده شد از جور این افسانه ها

گر که جوئی روشنی در خاطر بشکسته جوی***رونق مهتاب باشد در دل ویرانه ها

سر به پای بینوایان می نهم تا زنده ام***جون خدا را دیده ام در کنج محنت خانه ها

ص: 38

ای در هوای وصل تو گسترده جانها بالها***تو در دل ما بوده ای در جستجو ما سالها

ای از فروغ طلعتت تابی فتاده در جهان***وی از نهیب هیبتت در ملک جان زلزالها

ای ساکنان کوی تو مست از شراب بیخودی***وی عاشقان روی تو فارغ ز قیل و قالها

سرها ز تو پر غلغله جانها ز تو پر ولوله***تنها ز تو در زلزله دلها ز تو در حالها

تن می کند از جان طرب جان دارد از جانان طرب***بر مقتضای روحها جنبش کند تمثالها

کردی تجلی بی نقاب تابان ترا از صد آفتاب***ما را فکندی در حجاب از ابر استدلالها

آثار خود کردی عیان در گلشن حسن بتان***تا سوی حسن بی نشان جانها گشاید بالها

دادی بتان را آب و رنگ در سینه دل مانند سنگ***در شستشان دام بلا از زلف و خطّ و خالها

ما را ندادی صبر و تاب وز ما گرفتی رنگ و آب***وز بی دلان جستی حساب از ذره و مثقالها

ای (فیض) بس کن این انین در صنع صانع را ببین***تا آن زمن کز این زمین افتد برون اثقالها

ص: 39

چون از پر بشکسته در دام علایق***برد از دل ما چرخ دون یاد وطن را

یاری کند گر گریه و آه شبانه***ویران کنم بنیان این چرخ کهن را

مرغان آزاد از هوای آب و دانه***منزل گرفتند ای فغان دام فتن را

در آتش عشق تو شد پروانه دل***دل سوخت این پروانه شمع انجمن را

چون زر در آتش در افتم پاک گردم***آتش نسوزد عاشق وجه حسن را

کاش این بدن دست از من دلخسته میداشت***تا باز می جستم روان خویشتن را

شاید (الهی) مرغ هشیار روان باز***با شهپر جان بشکسته دام بدن را

ص: 40

تا که خونریزی چشم تو ندیدند به چشم***کس ندانست ز مردم که بود قاتل ما

نیستم بیش ز جانی و از آن می ترسم***که قبولت نشود تحفۀ نا قابل ما

دل به دنیا چو نهادم خبر از جان برسید***رخت بربند که اینجا نبود منزل ما

گر چه (سینا) هوس باده کنم نیست عجب***که بر این آب سرشتند از اوّل گل ما

ص: 41

(صغیرا) از دست اینجا خامه را بگذار و ساکت شو***که ترسم از گلیم خویشتن بیرون نهی پا را

ص: 42

چنین شکفت ز لطف صبا و فیض سحاب***بخواه مطرب خوش خوان بیار باده ناب

عرق به عارض ساقی و قطره بر رخ گل***اشارتی است که باید زدن بر آتش آب

هوای باغ روان پرورد چو باغ بهشت***خروش رعد غم از دل برد چو بانگ رباب

تو نیز ای گل رعنا نقاب یکسونه***که دست باد ز رخسار گل کشید نقاب

بیا زخانه بباغ ای بهار خانه و باغ***چه قانعی ز تماشای گل ببوی گلاب

نه ممکن است همه روزه گل بعشرت کوش***مکن درنگ که ایام می رود بشتاب

می مغانه به بانگ نی و چغانه کشیم***که لاله جام بر آورد و مرغ زد مضراب

فتوح صومعه را دل ز آب میکده یافت***که یاد میکده معمور و خانقاه خراب

دلا به مدرسه سالوس اهل وسوسه چند***به بوستان گذرد وصل دوستان دریاب

به وجه باده شد و در بهای مطرب رفت***نه این امید به سجاده بود و نه به کتاب

(وصال) وقت سحر خواب در گلستان چند***که گل ز زمزمه عندلیب جست زخواب

ص: 43

برخبز تا کنیم به ساغر شراب ناب***زان پیشتر که سر زند از شرق آفتاب

تا بشکنم به جام صبوحی خمار دوش***سر خوش بدو رباده گلگون نما شتاب

کم کن فسانه سازی و در کش پیاله ای***تا چند و کی چو زلف بتانی به پیچ و تاب

بیدار باش مرغ شباهنگ می زند***بردار سر چو دیده نرگس مرو به خواب

جام مدام نوش و بزن پشت پا به دهر***کی از سراب تشنه لبی گشت کامیاب

در این دو روز عمر که نوبت گرفته ای***پیمانه گیر از در میخانه رخ متاب

ما خود نیامدیم بدین صورت جمیل***صورتگری قدیر زد این نقش را بر آب

عیبم مکن شراب محبت کشیده ام***چون چشم مست یار گرا افتاده ام خراب

بر ما مگیر خرده که روز نخست شد***بیرون ز چنگ ما و تو سر رشته حساب

بر بند بار خویش که جای نشست نیست***در ورطه ای که فلک فلک هست چون حباب

(انسی) بهوش باش که مردان حق نیوش***دم در کشیده اند ز گفتار ناصواب

ص: 44

ای مسلمانان فغان زان نرگس جادو فریب***کو به یک ره برد از من صبر و آرام و شکیب

رو میانه روی دارد زنگیانه زلف و خال***وان کمان ابروانش بین که باشد پر عتیب

از عجایب های عالم سی و دو چیز عجیب***جمع می بینم عیان در روی آن مه بی حجیب

ماه و پروین تیر و زهره شمس و قوس و کاج و عاج***مورد و نرگس لعل و گل سبزیّ و می وصل و فریب

بان و خطمی و صندل، شیر و قیر و نور و نار***شهد و شکرمشگ و عنبر درّ و لؤلؤ، نار و سیب

معجزات پنج پیغمبر برویش بر پدید***احمد و داود و عیسی خضر و داماد شیعب

ای صنم گر من بمیرم نا چشیده زان لبان***داد گر از تو بخواهد داد من روز حسیب

(سعدیا) از روی تحقیق این سخن نشنیده ای***هر نشیبی را فراز و هر فرازی را نشیب

ص: 45

مگر وصف لبت در مصر گفتند***که در نی شد ز شرم آن شکر آب

مشو از چشم من دور ارچه باشد***مرا در چشم دانم در گذر آب

به عهد ترکتاز چشمت از چه***نماند (ابن یمین) را در جگر آب

ولی دارد ز فیض هندوی چشم***هنوز از جمله اشیاء بیشتر آب

ص: 46

در بهشت برویم شده است باز امشب***که آمدی ز درم با هزار ناز امشب

نگاه کن که چسان ماه آسمان چون شمع***زرشگ ماه رخت هست در گداز امشب

به غمزه نرگس مستت چنان بلا انگیخت***که فتنه میکند از چشمت احتراز امشب

مرا از هر دو جهان مقصدی بجز تو نبود***شدم به وصل تو از هر دو بی نیاز امشب

قیامتم ز تو بر خواست کاشکی نبود***بسان روز قیامت شبم دراز امشب

سعادتی که فراموش کرده بود مرا***به اتفاق تو آمد ز در فراز امشب

شبم بروی تو روز است کاشکی نشود***نقاب شب ز رخ آفتاب باز امشب

اگر چه لایق قدر تو نیست منزل من***بیا با من بی خانمان بساز امشب

(غمام) را سزاوار بخت تهنیت گوید***که در وصال تو گردید سر فراز امشب

ص: 47

خوشۀ مرجان چو بید واژگون آشفته شد***سایه زلفش ز بس بسیار می افتد در آب

ابر تا بگذشت از دریای آن گلزار حسن***قطره چون گلگوشه دستار می افتد در آب

دید تا (قصاب ) چشمش را دلش در خون نشست***شد چو طوفان ناخدا ناچار می افتد در آب

ص: 48

خلق را بیدار باید بود ز آب چشم من***دین عجب کآنوقت میگیرم که کس بیدار نیست

نوک مژگانم به سرخی بر بیاض روی زرد***قصّه دل می نویسد حاجت گفتار نیست

بیدلان را عیب کردم لاجرم بیدل شدم***آن کند را این عقوبت همچنان بسیار نیست

ای نسیم صبح اگر باز اتفاقی افتدت***آفرین گوئی بر آن حضرت که ما را بار نیست

بارها روی از پریشانی به دیوار آورم***در غم دل با کسی گویم به از دیوار نیست

ما زبان اندر کشیدیم از حدیث خلق روی***گر حدیثی هست با یار هست با اغیار نیست

قادری بر هر چه می خواهی بجز آزار من***ز آنکه گر شمشیر بر فرقم نهی آزار نیست

احتمال نیش کردن واجبست از بهر نوش***حمل کوه بیستون بر یاد شیرین بار نیست

سرور امانی و لیکن سرورا رفتار نه***ماه را مانی و لیکن ماه را گفتار نیست

گر دلم در عشق تو دیوانه شد عیبش مکن***بدر بی نقصان و زر بی عیب و گل بیخار نیست

لوحش الله از قد و با لای آن سرو سهی***ز آنکه مانندش به زیر گنبد دوّار نیست

دوستان گویند (سعدی) خیمه در گلزار زن***من گلی را دوست دارم که در گلزار نیست

ص: 49

رواق منظر چشم من آشیانه تست***کرم نماد فرود آ که خانه خانه تست

به لطف خال و خط از عارفان ربودی دل***لطفیهای عجب زیر دام و دانه تست

دلت به وصل گل ای بلبل صبا خوش باد***که در چمن همه گلبانگ عاشقانه تست

علاج ضعف دل ما به لب حوالت کن***که این مفرح یاقوت در خزانه تست

به تن مقصرم از دولت ملازمتت***ولی خلاصه جان خاک آستانه تست

من آن نیم که دهم نقد دل به هر شوخی***در خزانه به مهر تو و نشاته تست

تو خود چه لعبتی ای شهسوار شیرین کار***که توسنی چو فلک رام تازیانه نیست

چه جای من که بلغزد سپهر شعبده باز***ازین حیل که در انبانه بهانه تست

سرود مجلست اکنون فلک به رقص آرد***که شعر (حافظ) شیرین سخن ترانه تست

ص: 50

مگر از ساحت قدس تو رسد خیری پیش***ورنه کار بشر امروز به شر نزدیک است

کعبه کوی تو را جز به صدق و صفا ***نتوان گفت که از راه دگر نزدیک است

خرم آن دل که کند نخل وفا ریشه در او***نخل چون ریشه دواند به ثمر نزدیک است

تیره تر هر چه شد اوضاع برو خوشدل باش***که ز شب هر چه سر آید به سحر نزدیک است

تر دماغ از می وحدت شود خشکی مفروش***شجر خشک به آسیب تبر نزدیک است

(صابر) آزار دل مردم حق جو مپسند***کاه این طایفه دائم به اثر نزدیک است

ص: 51

عزم آن دارم که امشب نیم هست***پای کوبان کوزه دُردی به دست

سر به بازار قلندر بر نهم***پس به یک ساعت ببازم هر چه هست

تا کی از تزویر باشم ره نمای***تا کی از پندار باشم خود پرست

پردۀ پندار می باید درید***توبۀ تزویر می باید شکست

وقت آن آمد که دستی بر زنم***چند خواهم بود آخر پای بست

ساقیا در ده شرابی دلگشای***هین که دل برخاست می بر سر نشست

تو مگردان دور تا ما مرده وار***دور گردون زیر پا آریم پست

مشتری را خرقه از بر بر کشیم***زهره را تا حشر گردانیم مست

هچو (عطار) از جهت بیرون شویم***بی جهت در رقص آئیم از الست

ص: 52

ز آتش لب تشنگی رفت چو خاکم به باد***خضر مسیحا نفس آب بقا دیدمت

از خط عنبر فروش مرد فکن خواندمت***وز لب پیمانه نوش هوش ربا دیدمت

بنده عاصی منم خواجه مشفق توئی***زانکه به مزد خطا گرم عطا دیدمت

چشم (فروغی) ندید چون تو غزالی که من***هم به دیار ختن به ختا دیدمت

ص: 53

مردم به دیده ما جز به رخت ناظر نیست***دل سرگشتۀ ما غیر تو را ذاکر نیست

اشکم حرام طواف حرمت می بندد***گر چه از خون دل ریش و می طاهر نیست

بسته دام و قفس باد چو مرغ وحشی***طایر سدرده اگر در طلبت طایر نیست

عاشق مفلس اگر قلب دلش کرد نثار***مکنش عیب که بر نقد روان قادر نیست

عاقبت دست بدان سرو بلندش برسد***هر که را در طلب همت او قاصر نیست

از روان بخشی عیس نزنم دم هرگز***زانکه در روح فزائی چو لبت ماهر نیست

من که در آتش سودای تو آهی نزنم***کی توان گفت که بر داغ دلم صابر نیست

روز اول که سر زلف تو دیدم گفتم***که پریشانی این سلسله را آخر نیست

سر پیوند تو تنها نه دل (حافظ) راست***کیست آنکس سر پیوند تو در خاطر نیست

ص: 54

سر تسلیم من و خاک در میکده ها***مدّعی گر نکند فهم سخن گو سرو خشت

نا امیدم مکن از سابقه لطف ازل***تو پس پرده چه دانی که که خوبست و که زشت

نه من از پرده تقوی بدر افتادم و بس***پدرم نیز بهشت ابد از دست بهشت

(حافظا) روز اجل گر بکف آری جامی***یکسر از کوی خرابات برندت به بهشت

ص: 55

پیش ما سوختگان مسجد و میخانه یکیست***حرم و دیر یکی سبحه و پیمانه یکیست

اینهمه جنگ و جدل حاصل کوته نظری است***گر نظر پاک کنی کعبه و بتخانه یکیست

هر کسی قصّه شوقش به زبانی گوید***چون نکو می نگرم حاصل افسانه یکیست

اینهمه قصّه ز غوغای گرفتاران است***ورنه از روز ازل دام یکی دانه یکیست

ره هر کس به فسونی زده آن شوخ ارنه***گریه نیمه شب و خنده مستانه یکیست

گر ز من پرسی از آن لطف که من می دانم***آشنا بر در این خانه و بیگانه یکیست

هیچ غم نیست که نسبت به جنونم دادند***بهر این یک دو نفس عاقل و دیوانه یکیست

عشق آتش بود و خانه خرابی دارد***پیش آتش دل شمع و پر پروانه یکیست

گر به سر حدّ جنونت ببرد عشق (عماد)***بی وفائی و وفاداری جانانه یکیست

ص: 56

ز اشکم بیشتر شد آتش دل***کباب آسا دل از چشم ترم سوخت

قدش برپا قیامت کرده امّا***رخش چون آفتاب محشم سوخت

مگر عطر وفا ز آب و گلم دید***که در بزمش چو عود و عنبرم سوخت

(نیاز) از آتش عشقش حذر کن***که این آتش سراپا پیکرم سوخت

ص: 57

گر چه پیمانه می مشرق نور دگر است***باده را در گل رخسار ظهور دگر است

دل مشتاق و زبان ارنی گوی کجاست***ورنه هر سنگ در این بادیه طور دگر است

هر که را کشور دل ملک سلیمانی شد***در نظر هر دو جهان دیده مورد دگر است

چه عجب گر رود از ناله من کوه زجا***بر لبم زمزمه عشق زبور دگر است

نمک عشق به داغ تو حلال است (حزین)***که نمکدان سخن راز تو شور دگر است

ص: 58

چو بشنوی سخن اهل دل مگو که خطاست***سخن شناس نئی جان من خطا اینجاست

سرم به دنیی و عقبی فرو نمی آید***تبارک الله از این فتنه ها که در سر ماست

در اندرون من خسته دل ندانم کیست***که من خموشم و او در فغان و در غوغاست

دلم ز پرده برون شد کجائی ای مطرب***نبال هان که از این پرده کار ما بنواست

مرا به کار جهان هرگز التفات نبود***رخ تو در نظر من چنین خوشش آراست

نخفته ام ز خیالی که می پزد دل من***خمار صد شبه دارم شراب خانه کجاست

چنین که صومعه آلوده شد ز خون من***گرم به باده بشوئید حق به دست شماست

از آن به دیر مغانم عزیز می دارند***که آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست

چه ساز بود که در پرده می زد آن مطرب***که رفت عمر و هنوزم دماغ پر ز هواست

ندای عشق تو دیشب در اندرون دادند***فضای سینه (حافظ) هنوز پر ز صداست

ص: 59

یک بوسه ای زوجه زکاتم نمی دهی***گویا که قرض نیست به شرع شما زکات

نی نی مرا چه حد که چنین آرزو کنم***بر چرخ سر زنم که زنم بوسه نقش پات

دیگر برات آتش دوزخ چه حاجت است***ما را همین بس است که مردیم برات

دایم به رهگذار تو (اسرار) امیدوار***ای پیک نیک پی بده از محنتم نجات

ص: 60

روزی ز سر سنگ عقابی به هوا خاست***از بهر طمع بال و پر خویش بیاراست

بر راستی بال نظر کرد و چنین گفت***امروز همه روی زمین زیر پر ماست

گر اوج بگیرم بپرم از نظر شید***می بینم اگر ذره ای اندر تک دریاست

گر بر سر خاشاک یکی پشته بجنبد***جنبیدن آن پشه عیان در نظر ماست

بسیار منی کرد و زتقدیر نترسید***بنگر از این چرخ جفا پیشه چه بر خاست

ناگه زکمین گاه یکی سخت کمانی***تیری ز قضا و قدر انداخت بر او راست

بر بال عقاب آمد آن تیر جگر دوز***و ز ابر مراو را بسوی خاک فرو کاست

بر خاک بیفتاد و بغلتید چو ماهی***وانگاه پر خویش کشید از چپ و از راست

گفتا عجبست این که ز چوبست و ز آهن***این تیزی و تندی و بریدنش کجا خواست

زی تیر نگه کرد و پر خویش بر او دید***گفتا ز که نالیم که از ماست که بر ماست

(حجّت) تو منی را ز سر خویش به در کن***بنگر به عقابی که منی کرد چها خواست

ص: 61

با کمال احتیاج از حلق استغنا خوش است***با دهان خشک مردن بر لب دریا خوش است

نیست پروا تلخ کامان را ز تلخیهای عشق***آب دریا در مذاق ماهی دریا خوش است

هر چه رفت از عمر یاد آن به نیکی می کنند***چهره امروز در آئینه فردا خوش است

برق را در خرمن مردم تماشا کرده است***آنکه پندارد که حال مردم دنیا خوش است

فکر شنبه تلخ دارد جمعۀ اطفال را***عشرت امروز بی اندیشه فردا خوش است

هیچ کاری بی تأمل گر چه (صائب) خوب نیست***بی تأمل آستین افشاندن از دنیا خوش است

ص: 62

مرگ از همّت اگر پا نگذارد به میان***بر اسیران مکند تو که فریاد رس است

من که رسوای جهانم به گرفتاری او***او هنوز از دگران پرسد (فایض) چه کس است

ص: 63

گر تو پنداری که که رازم بی تو پیدا نیست هست***یا دلم مشتاق آن رخسار زیبا نیست هست

یا ز عشق لؤلؤ و یاقوت شکر بار تو***چشم گوهر بار من هر شب چو دریا نیست هست

ور ترا صورت همی بندد که از چشم و دلم***آب و آتش تاثری و تا ثریا نیست هست

گر تو پنداری که بی وصل تو جان اندر تنم***مستمند و دردمند و ناشکیبا نیست هست

ور تو پنداری که از جور و جفای روزگار***در دماغ و طبع من سودا و صفرا نیست هست

گر گمان تو چنان است ای صنم کز عشق تو***این بلاها بر من بیچاره تنها نیست هست

این همه زشتی مکن کامروز را فردا بود***در تو گوئی از پس امروز فردا نیست هست

ص: 64

گفتم حاجتی است گفتا بخواه از ما***گفتم غمم بیفزا گفتا که رایگان است

گفتم ز (فیض) بپذیر این نیم جان که دارد***گفتا نگاه دارش غم خانه تو جان است

ص: 65

به مهربانی دونان امید نتوان داشت***به آفتاب زمستان امید نتوان داشت

به آب و زنگ دنیا دل منه که بلبل گفت***به جلوه های گلستان امید نتوان داشت

سخن ز مور حقیقت سرا شنو که سرود***به دستگاه سلیمان امید نتوان داشت

چو موریانه ز پا افکند سلیمان را***دگر به شاهی دوران امید نتوان داشت

بلی به غیر خدا از کسی امید مدار***که از گدا دل احسان امید نتوان داشت

رهین منت چشمم که درّ غلطان را***بجز ز قلزم عمان امید نتوان داشت

الا ز مردم بیگانه چشم خیر مدار***ز گرگ خصلت چوپان امید نتوان داشت

مده به مردم نادان زمام زنهار***به رهنمائی کوران امید نتوان داشت

به آسیای فلک اعتماد نتوان کرد***به پایداری دندان امید نتوان داشت

تبر به گردن بتها خلیل حق زد و گفت***که جز به نیروی یزدان امید نتوان داشت

پی سعادت دنیا و آخرت (خوشدل)***رهی بجز ره قرآن امید نتوان داشت

ص: 66

چون نور که از مهر جدا هست و جدا نیست***عالم همه آیات جدا هست و خدا نیست

ما پرتو حقیم و نه اوئیم و هم اوئیم***چون نور که از مهر جدا هست و جدا نیست

در آینه بینید اگر صورت خود را***آن صورت آئینه شما هست و شما نیست

هر جا نگری جلوه که شاهد غیبی است***او را نتوان گفت کجا هست و کجا نیست

این نیستی هست نما را به حقیقت***در دیده ما و تو بقا هست و بقا نیست

جان فلکی را چو رهید از تن خاکی***گویند گروهی که فنا هست و فنا نیست

هر حکم که او خواست براند بر سر ما***ما را گر از آن حکم رضا هست و رضا نیست

از جانب ما شکوه و جور از قبل دوست***چون نیک ببینیم روا هست و روا نیست

کو جرأت گفتن که عطا و کرم او***بر دشمن و بر دوست چرا هست و چرا نیست

درویش که در کشور فقر است شهنشاه***پیش نظر خلق گدا هست و گدا نیست

بی مهری و لطف از قبل یار به (عبرت)***از چیست ندانم که روا هست و روا نیست

ص: 67

به زرق و برق جهان هر کسی نظر بسته است***تلؤلؤ صدفش چشم از گهر بسته است

توان گذشتن از عرش هم که هر پرواز***بلندیش به بلندائی نظر بسته است

نوای بلبل آزادگی تواند خاست***زنای خسته مرغی که بال و پر بسته است

گشاده جبهه آن کس به هر دو عالم باد***که هر خدمت نوع بشر کمر بسته است

نگاه لطف ز دل خستگان دریغ مدار***که گاه رشته جانی به یک نظر بسته است

مسلم است که فریاد را بود تأثیر***چه پیش آمده یا رب ره اثر بسته است

سزد به غنچه آن دل شکفتگی چون صبح***که مد آه به گلدسته سحر بسته است

هزار غبطه بر آنکس برم که می بینم***به راه دوست ز جان توشه سفر بسته است

گشوده است در لطف حق به ما (صاعد)***چه غم که بر روی ما هر در دگر است

ص: 68

سود و زیان عشق به حکم ضرورت است***ما را در این معامله هیچ اختیار نیست

رو دل به عشق ده که به ویرانگی کشد***شهری که در قلمرو این شهریار نیست

منصور نیست هر که چو منصور پای دار***اندر گذشتن از سر و جان پایدار نیست

عاقل اگر چه عاقبت از جوی بگذرد***اما مسلم است که (دیوانه) وار نیست

ص: 69

زیر گردون طبع آزادی نوائی بر نخاست***بسکه پستی داشت این گنبد صدائی بر نخاست

هر که دیدیم از تعلق در طلسم سنگ بود***یک شرر آزاده ای از خود جدائی بر نخاست

عمر رفت و آه دردی از دل ما سر نزد***کاروان بگذشت و آواز درائی بر نخاست

اینکه می نالیم عرض شکوه بی دردی است***ورنه از ما ناله درد آشنائی بر نخاست

کشتی خود با خدا بسپار کز طوفان یاس***عالمی شد غرق و دست نا خدائی برنخاست

در هجوم آباد ظلمت سایه پر بی آبروست***مفت خود فهمید اگر اینجا همائی برنخاست

مفلسان را مایه شهرت همان دست تهی است***تا به قید برگ بود از نی نوائی برنخاست

خوش نگون بختم که در محراب طاق ابرویش***دیده ام را یک مژه دست دعائی بر نخاست

دهر اگر غفلت رواج جهل باشد باک نیست***جلوه های رنگ بود آئینه رائی برنخاست

خاطر ما شکوه ای از جور گردون سر نکرد***بارها بشکست و زین مینا صدائی برنخاست

گر زمین بر خیزد از جا نقش پا افتاده است***زین طلسم عجز چون من بی عصائی بر نخاست

در هوای مقدمش (بیدل) به خاک انتظار***نقش پا گشتیم لیک آواز پائی برنخاست

ص: 70

همچون رگ سنگ است رگ خواب به چمشت***ترسم که قیامت نزند آب به چشمت

از تیه جگر تاب گنه چون به در آئی***جائی که نشد یک مژه شیراب به چشمت

یک ناله زتاری ز وجودت نشنیدیم***مژگان چه زند اینهمه مضراب به چشمت

یک جرعه ندیدیم فشانی به سر خاک***از دور فتد ساغر گرداب به چشمت

ترسم نبری راه به سر منزل مقصود***بس جلوه کند عالم اسباب به چشمت

گر صدفت قطره چو تمساح کمین داشت***از اشک نغلطید دری ناب به چشمت

خود کعبه اگر هست شود پرده دیدار***گر جلوه کند سرمه محراب به چشمت

یوسف مبر از یاد به پیراهن یوسف***آداب نیاید به از احباب به چشمت

یاد آر ز خورشید جهانتاب چو آید***در ظلمت شب طلعت مهتاب به چشمت

ص: 71

تیری از غمزه بزن دیده نرگس بر دوز***زانکه چشم همه کس لایق دیدار تو نیست

منکه بیمار شدم گل شکرم داد طبیب***بهر من گل شکری جز لب و رخسار تو نیست

جان به پای تو نریزم که متاعی است حقیر***سر به راه تو نبازم که سزاوار تو نیست

(منعما) شور لب یار تو را تا به سراب***شکر و قند به شیرینی گفتار تو نیست

ص: 72

بر چهره تاز طره مهم سایبان گرفت***خورشید سایه از سر خلق جهان گرفت

در بوستان حسن چو زد خمیر عارضش***گلزار حسن لاله عذاران خزان گرفت

اسباب فتنه چشم تو گردید کز نخست***مستی نمود و تیغ کشید و کمان گرفت

دل ایمنی ز وسوسه شیخ شهر خواست***جا در پناه دولت پیر مغان گرفت

آباد باد کوی خرابات تا ابد***کآنجا توان ز حادثه خط امان گرفت

بر آسمان به چشم حقارت نظر کند***رندی که جا به گوشه این آستان گرفت

عمر عزیز بی می و معشوق مگذاران***خوشدل کسی که داد دل از این و آن گرفت

بازیچه است سر به سر اوضاع روزگار***حیرت مرا ز گردش دور زمان گرفت

(سر خوش) زبس لطیف بود شعر دلکشت***هر کس داد دل به حدیث تو جان گرفت

ص: 73

گر سر پرواز داری در هوای جان و دل***آشیان در کاخ آب و گل نمی باید گرفت

در ره جانانه باید بر سر جان پا نهاد***روی دست این نقد ناقابل نمی باید گرفت

رهبری خواهی اگر در وادی عشق و جنون***دست هر سرگشته غافل نمی باید گرفت

گر چه از کوشش به کام ما نمی گردد جهان***سعی خود را کشت بی حاصل نمی باید گرفت

طرۀ شبرنگ را از روی روز افزون بگیر***مهر و مه را پرده ای حایل نمی باید گرفت

تا به آسانی مراد دل بدست آید (شکیب)***پا فشاری را بجان مشکل نمی باید گرفت

ص: 74

صاف چون آئینه میباید شدن با خوب و زشت***هیچ چیز از هیچ کس در دل نمی باید گرفت

طالب حق را چو تیری کز کمان بیرون رود***هیچ جا آرام تا منزل نمی باید گرفت

آه و افسوس است (صائب) حاصل موج و سراب***دامن دنیای بی حاصل نمی باید گرفت

ص: 75

گفت باید حد زند هشیار مردم مست را***گفت هشیاری بیار اینجا کسی هشیار نیست

ص: 76

مشنو ای دوست که غیر از تو مرا یاری هست***یا شب و روز بجز فکر توام کاری هست

به کمند سر زلفت نه من افتادم و بس***که به هر حلقه زلف تو گرفتاری هست

گر بگویم که مرا با تو سر و کاری نیست***در و دیوار گواهی بدهد کاری هست

هر عیبم کند از عشق و ملامت گوید***تا ندیدست ترا بر منش انکاری هست

صبر بر جور رقیبت چه کنم گر نکنم***همه دانند که در صحبت گل خاری هست

نه من خام طمع عشق تو ورزیدم و بس***که چو من سوخته در خیل تو بسیاری هست

باد خاکی ز مقام تو بیاورد و ببرد***آب هر طیب که در طبله عطاری هست

من چه در پای تو ریزم که پسند تو بود***سر و جان را نتوان گفت که مقداری هست

من از این دلق مرقع بدر آیم روزی***تا همه خلق بدانند که زناری هست

همه را هست همین داغ محبت که مراست***که نه من مستم و در خیل تو هشیاری هست

عشق (سعدی) نه حدیثی است که پنهان ماند***داستانی است که در هر سر بازاری هست

ص: 77

سلسله موی دوست حلقه دام بلاست***هر که در این حلقه نیست فارغ از این ماجراست

گر بزنندم به تیغ در نظرش بی دریغ***دیدن او یک نظر صد چو منش خونبهاست

گر برد و جان ما در طلب وصل دوست***حیف نباشد که دوست دوستر از جان ماست

دعوی عشّاق را شرع نخواهد بیان***گونه زردش دلیل ناله زارش گواست

مایه پرهیزکار قوّت صبر است و عقل***عقل گرفتار عشق صبر زبون هواست

دلشده پای بند گردن جان در کمند***زهره گرفتار نه کاین چه سبب آن چراست

مالک ملک وجود حاکم رد و قبول***هر چه کند جور نیست ور تو بنالی جفاست

تیغ بر آرا ز نیام زهر بر افکن به جام***کز قبل ما قبول وز طرف ما رضاست

گر بنوازی به لطف ور بگذاری به قهر***حکم تو بر ما روان زجر تو بر ما رواست

هر که به جور رقیب یا به جفای حبیب***عهد فراش کند مدّعی و بیوفاست

(سعدی€) از اخلاق دوست هر چه برآید نکوست***گو همه دشنام گو کز لب شیرین دعاست

ص: 78

چنان به روی تو آشفته ام به بوی تو مست***که نیستم خبر از هر چه در دو عالم هست

دگر به روی کسم دیده بر نمی باشد***خلیل من همه بتهای آذری بشکست

مجال خواب نمی باشدم ز دست خیال***در سرای نشاید بر آشنایان بست

در قفس طلبد هر کجا گرفتاری است***من از کمند تو تا زنده ام نخواهم رست

غلام همّت آنم که پای بند یکی است***به جانبی متعلق شد از هزار برست

مطیع رأی توام گر دلم بخواهی سوخت***اسیر حکم توأم گر تنم بخواهی خست

نماز شام قیامت به هوش باز آید***کسی که خورده بود می ز بامداد است

نگاه من به تو و دیگران به خود مشغول***معاشران ز می و عارفان ز ساقی مست

اگر سر و خرامان ز پای ننشینی***چه فتنه ها که بخیزد میان اهل نشست

برادران و عزیزان نصیحتم مکنید***که اختیار من از دست رفت و تیر از شست

حذر کنید ز باران دیده (سعدی)***که قطره سیل شود چون بیکدیگر پیوست

خوش است نام تو بردن ولی دریغ بود***از این سخن که بخواهند برد دست به دست

ص: 79

ای بشر چیست بغیر از تو که آن آن تو نیست***وان کدام آیت تکریم که در شان تو نیست

چه سرائیست که بر روی تو نگشوده درش***چه مقامی است که آن عرصه جولان تو نیست

از ثری تا ثریا و ز مه تا ماهی***چیست آن ذرّه که در عشق گروگان تو نیست

در شب و روز و مه و سال مگر سرگردان***فلک بی سر و سامان پی سامان تو نیست

نیست مأمور مگر ابر به سقّائی تو***مهر طباخ تو یا نطع زمین خوان تو نیست

نیست گردون مگر ایوان تو یا در شب تار***ماه قندیل فروزنده ایوان تو نیست

تا که از نقص رسانی به کمال اشیا را***دست آنها مگر از عجز به دامان تو نیست

حسن و عشق و نظر و شور تقاضا و طلب***این درخشنده لئالی مگر از کان تو نیست

خرد و علم و کمال و ادب و فضل و هنر***این ریاحین مگر از ساحت بستان تو نیست

با وجودی که نگنجد به همه ارض و سما***مگر آن کنز خفی در دل ویران تو نیست

باری از عالم ایجاد تو منظوری و بس***و ز تو منظور بجز گوهر عرفان تو نیست

که تو را گفت خدا را نتوان دید (صغیر)****او هویدا مگر از آینه جان تو نیست

ص: 80

آنکه در دایرۀ عالم انسانی نیست***قسمتش غیر پریشانی و حیرانی نیست

از هوا و هوس حرس بجائی نرسی***غیر خسران و زیان سود هوسرانی نیست

مقصد از خلقت ما معرفت یزدان است***هیچ جز این غرض از خلقت انسانی نیست

آنکه از بهر دل خلق پریشانی خواست***عاقبت حاصل آن غیر پریشانی نیست

خدمت خلق خدا بهر خدا باید کرد***بخدا هیج جز این شرط مسلمانی نیست

مال چون گشت فزون کم شود آسایش تن***حاصلش بهر تو جز رنج نگهبانی نیست

بنده پیر مغانم که گدای در او***طالب خواجگی و منصب سلطانی نیست

کام دل جوی ز دانش به همه عمر (خلیل)***هیچکس بهره ور از عالم نادانی نیست

ص: 81

روی تو از دلبری مربی زهره***چشم تو از ساحری معلم هاروت

دل ننهادی به عشق ورزی شیرین***دیدی اگر کوهکن ز دیده ماروت

ماه نواز خجلتش نهان شدی از چشم***دیدی اگر یک نظر به گوشه ابروت

باز به سر شور عشق روی تو دارم***گر چه شدم از غمت شکسته و فرتوت

در خم زلف تو سالها (سینا)***گشته چو یونس مقیم در شکم حوت

ص: 82

هر کسی را نتوان گفت که صاحب نظر است***عشق بازی دگر و نفس پرستی دگر است

نه هر آن چشم که بینی که سیاه است و سفید***یا سیاهی و سفیدی بشناسد بصر است

هر که در آتش عشقش نبود طاقت سوز***گو به نزدیک مرو کآفت پروانه پر است

گر من از دوست بنالم نفسم صادق نیست***خبر از دوست ندارد که ز خود باخبر است

آدمی صورت اگر دفع کند شهوت نفس***آدمی خوی شود ورنه همان جانور است

شربت از دست دلارام چه شیرین و چه تلخ***بده ای دوست که مستسقی از آن تشنه تر است

من خود از عشق لبت فهم سخن می نکنم***هر چه زان تلخ ترم گر تو بگوئی شکر است

گر به تیغم بزنی با تو مرا خصمی نیست***خصم €آنم که میان من و تیغت سپر است

من از این بند نخواهم بدر آمد همه عمر***بند پائی که ز دست تو بود تاج سر است

دست (سعدی) به جفا نگسلد از دامن تو***ترک لؤلؤ نتوان گفت که دریا خطر است

ص: 83

نه همین از غم او سینه ما صد چاک است***داغ او لاله صفت بر جگری نیست که نیست

موسی نیست که دعوی انا الحق شنود***پرتو حسن به دیوار و دری نیست که نیست

چشم ما دیده خفاش بود ورنه تو را***پرتو حسن به دیوار و دری نیست که نیست

گوش اسرار شنو نیست و گرنه (اسرار)***برش از عالم معنی خبری نیست که نیست

ص: 84

هر که امشب می نمی نوشد به ما منسوب نیست***پارسا در حلقه مستان نشستن خوب نیست

در چنین فصلی که بلبل مست و گلشن پر گل است***گر همه پیمانه عمر است خالی خوب نیست

سرنوشتم را قضا از بس پریشان زد رقم***هر که خواندش گفت مضمونی در این مکتوب نیست

کامجویان رشگ بر کام زلیخا می برند***چشم ما جز در قفای گریه یعقوب نیست

در بیابان تمنا هر قدم دیوانه ای است***لیک مجنون تو بودن کار هر مجذوب نیست

ابتلای عشق را مپسند جز بر جان من***در بلا هر جور کش را طاقت ایّوب نیست

نقش چشم خویش بر بال کبوتر می کشم***طالب دیدار را زین خوبتر مکتوب نیست

تا دل از خون پر بود مگذار خالی دیده را***شیشه تا پر می بود پیمانه خالی خوب نیست

از سر کوی تو (قدسی) کی به گلشن می رود***جلوه سرو و سمن چون جلوه محبوب نیست

ص: 85

یا رب این شهر چه شهریست که صد یوسف دل***به کلافی بفروشد و خریداری نیست

رو مداوای دل بکن از جای دگر***کاندر این شهر طبیب دل بیماری نیست

بجز از بخت تو و دیده من در غم تو***شب در این شهر به بالین سر بیداری نیست

گر (هما) را ندهد ره به در صومعه شیخ***در خرابات مگر سایه دیواری نیست

ص: 86

کسی از خوان فلک مائده عیش نخورد***خون از این کاسه وارون و جگری نیست که نیست

از خدا جور ترا دل به دعا خواسته است***ورنه در ناله (عبرت) اثری نیست که نیست

ص: 87

شبها نشسته ام همه در انتظار صبح***تا فیض ها برم زدم مشگبار صبح

با اینکه سرفراز ز شب زنده داریم***از خواب صبحدم شده ام شرمسار صبح

عیبی نباشد از به کنار منی تو ماه***زیرا شب سیاه بود در کنار صبح

دل مرده بی خبر بود از فیض صبحدم***شب زنده دار هست چو من دوستدار صبح

بهر معاش خویش سحر خیز و کار کن***وسعت دهد خدای دو عالم بکار صبح

فیضی که باغ گل ز نسیم بهار برد***دل زنده می برد ز نسیم بهار صبح

(روشن) چه بهره ها که چو من برده اند خلق***از فیض و لطف دم به دم بی شمار صبح

ص: 88

زنگ غفلت کندت پاک ز آئینه دل***کف دستی که به افسوس بهم سائی صبح

چون به گل رفت ترا پای به دل دست گذار***این حنائیست که شب بندی و بگشائی صبح

صبر بر تلخی بیداری شب کن (صائب)***تا به خورشید جهانتاب شکر خائی صبح

ص: 89

چشم حیرت بسکه بر روی عرقناک تو دوخت***زنگ بست آینه خورشید بر زانوی صبح

تا ز نور جبهه است روی زمین روشن شود***دست و روی تازه کن چون آفتاب از جوی صبح

در تو تأثیر از دل تاریک نبود آه را***ورنه می گردد سفید از آه سردی موی صبح

صحبت روشن ضمیران ناقصان را کیمیاست***کلک (صائب) جوی شیری شد ز گفت و گوی صبح

ص: 90

نظر خدای بینان ز سر هوا نباشد***سفر نیازمندان زره خطا نباشد

همه وقت عارفان را نظر است و دیگران را***نظری معاف دارند دگر روا نباشد

به نسیم صبح باید که نبات زنده گردد****که جماد مردگان را خبر از صبا نباشد

اگرت سعادتی هست که زنده دل بمیری***به حیاتی اوفتادی که دگر فنا نباشد

به کسی نگر که ظلمت بزداید از وجودت***نه کسی نهوذ بالله که در او صفا نباشد

تو خود از کدام شهری که ز دوستان نپرسی***مگر اندر آن ولایت که توئی وفا نباشد

اگر اهل معرفت را چونی استخوان بسوزد***چو دفش به هیچ سختی خبر از قفا نباشد

اگرم تو خون بریزی به قیامت نگیرم***که میان دوستان این همه ماجرا نباشد

نه رفیق مهربانست و حریف سخت پیمان***که به روز تیر باران سپر بلا نباشد

تو در آینه نگه کن که چه دلبری ولیکن***چو تو خویشتن بینی نگهت به ما نباشد

تو گمان مبر که (سعدی ) به جفا ملول گردد***گر گرش تو بی جنایت بکشی جفا نباشد

ص: 91

آه دل مظلومان بی شک اثری دارد***شام غم بیماران روشن سحری دارد

پروانه ز مشتاق بر شمع فکند آتش***آری دل مشتاقان سوزان شرری دارد

آهی که بود جانسوز از صدق دلی خیزد***مرغی که کند فریاد بشکسته پری دارد

جانی که بود مغرور دور است ز جانان دور***بشکسته دل محجور سویش گذری دارد

هر مرغ در این گلشن نالد ز عمی لیکن***آوای غم عشقت سوز دگری دارد

نی هر که حریص آید بر قدر بیفزاید***آسوده شد از زحمت هر کس قدری دارد

با €آنکه چو خورشیدی بر عالمیان پیدا***چشمی به تو پنهانی صاحب نظری دارد

گر ما ز سیه کاری زشتیم تو زیبائی***وز حسن تو کار ما هم زیب و فری دارد

زلف تو (الهی) را گر در شب تار افکند***هم شام سیه روزان تابان قمری دارد

ص: 92

کسی که پیشه خود کرده ظلم و جور و جفا***کجا به مردم افسرده اعتنا دارد

مباد آنکه شود پیش سفلگان محتاج***کسیکه جود و سخا بخشش و عطا دارد

به نوع خویش هر آن کس که میکند خدمت***مقام و مرتبتی در صف جزا دارد

به روزگار خوش است (اشتری) از آنکه به دل***ز روی صدق و صفا مهر مرتضی دارد

ص: 93

آنکه رخسار تو را رنگ گل و نسرین داد***صبر و آرام تواند به من مسکین داد

وانکه گیسوی تو را رسم تطاول آموخت***هم تواند کرمش داد من غمگین داد

من همان روز فرهاد طمع ببریدم***که عنان دل شیدا به لب شیرین داد

گنج زرگر نبود کنج قناعت با قیمت***آنکه آن داد به شاهان به گدایان این داد

خوش عروسی است جهان از ره صورت لیکن***هر که پیوست به و عمر خودش کاوین داد

بعد از این دست من دامن سرو و لب جوی***خاه اکنون که صبا مژده فروردین داد

در کف غصه دوران دل (حافظ) خون شد***از فراق رخت ای خواجه قوام الدیّن داد

ص: 94

تو محو عالم فکر خودی نمی دانی***که فکر (صائب) ما نیز عالمی دارد

ص: 95

قبله اهل دل از روز ازل روی تو بود***حرز بازوی ملک سلسله موی تو بود

پیش از آنی که سرشتند گل آدم را***سرمه چشم ملک خاک سر کوی تو بود

رسم آهو نبود گر چه دل شیر برد***چشم بد دور که این شیوه آهوی تو بود

یک موی به دست من و یکسر با دل***در میان من و دل کشمکش موی تو بود

آن خدنگی که خم آورد قد روئین تن***راست گویم زکمانخانه ابروی تو بود

هیچ شمشیر چنین خون دل خلق نریخت***این هم از قوّت سر پنجه و بازوی تو بود

با پریشانیش ای خسرو شیرین حرکات***باز (سینای) دل افسرده ثنا گوی تو بود

ص: 96

چو غبار روی تو را صبا بپرا کند همه جا به جا***همه رشگم آید از آن چرا که به چشم بی بصری رسد

بنشانده (فرصت) بوالهوس بدلش نهال وفا و بس***به امید آنکه از این سپس مگرش از آن ثمری رسد

ص: 97

در خانه دل را جز یار نی گنجد***چون خلوت یار اینجاست اغیار نمی گنجد

در کار دو عالم ما چون دل به یکی دادیم***جز دست یکی ما را در کار نمی گنجد

مستیم در این مستی بیخود شده از هستی***در محفل ما مستان هشیار نمی گنجد

اسرار دل پاکان با پاکدلان گوئید***کان در دل نا محرم اسرار نمی گنجد

گر عاشق دل داری با غیر چه دلداری***کان دل که در او غیر است دلدار نمی گنجد

از بخل و حسد بگذر در ما و تو ئی منکر***با مسئله تو حید این چار نمی گنجد

گر انس به حق داری از خلق گریزان شو***کادم چو بهشتی شد در نار نمی گنجد

انسان چو موحّد شد در شرک نمی ماند***آری گل این بستان با خار نمی گنجد

گفتار (فؤاد) آری شایسته بود لیکن***آنجا که بود کردار گفتار نمی گنجد

ص: 98

جای زاهد ساحل وهم و خیال***جان عارف غرقه بحر وجود

هست بی صورت جناب قدس عشق***لیک در هر صورتی خود را نمود

در لباس حسن لیلی جلوه کرد***صبر و آرام از دل مجنون ربود

پیش روی خود ز عذرا پرده بست***صد در غم بر رخ و امق گشود

در حقیقت خود به خود می باخت عشق***وامق و مجنون بجز نامی نبود

عکس ساقی دید (جامی) زان فتاد***چون صراحی پیش جام اندر سجود

ص: 99

بنیاد غم و شادی بس دیر نمی پاید***هر صبح ز پی شامی هر شب سحری دارد

هین پیشه بد مگزین هان ریشه بد منشان***هر کرده مکافاتی هر کشته بری دارد

بایست (صغیرا) انسان پوید ره حق ورنه***این جنبش حیوانی هر جانوری دارد

ص: 100

امروز رو نکرده به درگاه حق (سنا)***فردا بسوی درگه او با چه رو رود

ص: 101

به سرّ جام جم آنگه نظر توانی کرد***که خاک میکده کحل بصر توانی کرد

مباش بی می و مطرب که زیر طاق سپهر***بدین ترانه غم از دل بدر توانی کرد

گل مراد تو آنگه نقاب بگشاید***که خدمتش چو نسیم سحر توانی کرد

گدائی در میخانه طرفه اکسیریست***گر این عمل بکنی خاک زر توانی کرد

به عزم مرحله عشق پیش نه قدمی***که سودها کنی از این سفر توانی کرد

تو کز سرای طبیعت نمی روی بیرون***کجا به کوی طریقت گذر توانی کرد

جمال یار ندارد نقاب و پرده دلی***غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد

ولی تو تا لب معشوق و جام می خواهی***طمع مدار که کار دگر توانی کرد

دلا ز نور هدایت گر آگهی یابی***چو شمع خنده زنان ترک سر توانی کرد

گر این نصیحت شاهانه بشنوی (حافظ)***به شاهراه حقیقت گذر توانی کرد

ص: 102

مردان خدا پردۀ پندار دریدند***یعنی همه جا غیر خدا هیچ ندیدند

هر دست که دادند از آن دست گرفتند***هر نکته که گفتند همان نکته شنیدند

یک طائفه را بهر مکافات سرشتند***یک سلسله را بهر ملاقات گزیدند

یک فرقه به عشرت در کاشانه گشادند***یک زمره به حسرت سر انگشت گزیدند

جمعی به در پیر خرابات خرابند***قومی به بر شیخ مناجات مریدند

یک جمع نکوشیده رسیدند به مقصد***یک قوم دویدند و به مقصد نرسیدند

فریاد که در رهگذر آدم خاکی***بس دانه فشاندند و بسی دام تنیدند

همت طلب از باطن پیران سحر خیز***زیرا که یکی را ز دو عالم طلبیدند

زنهار مزن دست به دامان گروهی***کز حق ببریدند و به باطل گرویدند

چون خلق در آیند به بازار حقیقت***ترسم نفروشند متاعی که خریدند

کوتاه نظر غافل از آن سرو بلند است***کین جامه به اندازه هر کس نبریدند

مرغان نظر باز سبک سیر (فروغی)***از دامگه خاک بر افلاک پریدند

ص: 103

چنین شنیدم که لطف یزدان به روی جوینده در نبندد***دری که بگشاید از حقیقت بر اهل عرفان دگر نبندد

چنین شنیدم که هر که شبها نظر ز فیض سحر نبندد***ملک ز کارش گره گشاید فلک به کینش کمر نبندد

دلی که باشد به صبح خیزان عجب نباشد که مردم***دعای خود را بکوی جانان به بال مرغ سحر نبندد

اگر خیالش به دل نیاید سخن نگویم چنانکه طوطی***جمال آئینه تا نبیند سخن نگوید خیر نبندد

ز تیر آه چو ما فقیران شود مشبک اگر که شبها***فدک ز انجم زره نپوشد قمر ز هاله سپر نبندد

بر شهیدان کوی عشقش به سرخ روئی علم نگردد***به رنگ لاله کسی که داغ غمش به سخت جگر نبندد

(صفا) به رندی کجا تواند دم از بیانات عاشقی زد***هر آنکه نالد به نالۀ چونی به هر جا کمر نبندد

ص: 104

زکودک مشربیها میخورد زاهد غم روزی***که از کام حریصش لقمه چون دندان برون آید

ز بس از درد هجران زندگانی گشته دشوارم***رگ جان بی تو چون تار نفس آسان برون آید

(حزین) احسانی از مژگان تر در کار دریا کن***که تا کام صدف از منّت نیسان برون آید

ص: 105

گر عنان دست دل افتد کارها مشکل شود***وای بر آن کس که در عالم اسیر دل شود

می کند تزویر شیطان رخنه در ایمان او***گر بشر یک لحظه از یاد خدا غافل شود

می رسد زین عالم خاکی به اوج لامکان***بنده را گر لطف بی پایان حق شامل شود

وصل او بر ما میسر کی شود در روزگار***در میان ما و جانان جان اگر حائل شود

باید ایثار و فداکاری بیاموزی ز شمع***زانکه سوزد خویش را تا رونق محفل شود

ناخدا یاد خدا باشد اگر گاه خطر***خشم دریا بهر او ایمن تر از ساحل شود

سینه چون گردد تجلی گاه انوار خدا***غیر نقش دوست هر نقشی از او زائل شود

از عذاب دوزخش صد ره توان فرساتر است***عالم از اجبار اگر هم صحبت جاهل شود

هر که چون مجنون شود دیوانه صحرای عشق***(ماهرا)هر گز نمی خواهد دگر عاقل شود

ص: 106

هر کس می رود نهد از خود نشا نه ای***از من بجز فسانه عشقت نشان مباد

سوزد اگر چو شمع زبانم ز سوز عشق***حرفی به غیر عشق بر زبان مباد

هر کس که ناله های دلم را شنید گفت***مرغی شکسته بال و جدا از آشیان مباد

خوش آشیانه ایست برای وفا دلم***جز برق عشق آفت این آشیان مباد

ص: 107

خوبرویان جفا پیشه وفا نیز کنند***به کسان درد فرستند و دوا نیز کنند

پادشاهان ملاحت چو به نخجیر روند***صید را پای ببندند و رها نیز کنند

نظری کن به من خسته که ارباب کرم***به ضعیفان نظر از بهر خدا نیز کنند

عاشقان را زبر خویش مران تا بر تو***سر و زر هر دو فشانند و دعا نیز کنند

بوسه ای زان دهن تنگ بده یا بفروش***کاین متاعیست که بخشند و بها نیز کنند

تو ختائی بچه ای و ز تو خطا نیست عجب***کآنچه از اهل صوابند خطا نیز کنند

نام من گر برود بر دهنت با کی نیست***پادشاهان به غلط یاد گدا نیز کنند

(سعدیا) گر نکند یاد تو آن ماه مرنج***ما که باشیم که اندیشه ما نیز کنند

ص: 108

مست عشقم زلف را بردار از پای دلم***در کجا دیوانه از زنجیر عاقل می شود

می رود از دست او سر رشته آسودگی***هر که چون (قصاب) بر روی تو مایل می شود

ص: 109

معاشران گره از زلف یار باز کنید***شبی خوش است بدین قصه اش دراز کنید

حضور خلوت انس است و دوستان جمعند***و ان یکاد بخوانید و در فراز کنید

رباب و چنگ ببانگ بلند می گویند***که گوش موش به پیغام اهل راز کنید

به جان دوست که غم پرده بر شما ندرد***گر اعتماد بر الطاف کار ساز کنید

میان عاشق و معشوق فرق بسیار است***چو یار ناز نماید شما نیاز کنید

نخست موعظه پیر صحبت این حرف است***که از مصاحب ناجنس احتراز کنید

هر آن کسی که در این حلقه نیست زنده به عشق***بر او نمرده به فتوی من نماز کنید

دگر طلب کند انعامی از شما (حافظ)***حوالتش به لب یار دلنواز کنید

ص: 110

سهم هر کس ز جهان بسته به استعداد است***ذرّه را رفعت خورشید درخشان ندهند

خضر را پای طلب برد سر آب حیات***هر که را راه به سر چشمه حیوان ندهند

کار کن کار که تا چرخ نگردد (صاعد)***از دو قرص مه و خورشید به دی نان ندهند

ص: 111

بر جهان دل منه از مهر و مشو زان دلشاد***کاین عروسی است که کشته هزاران داماد

خاطری را به وفا شاد نسازد هرگز***کز جفا عاقبت او را ننماید ناشاد

همچو خسرو نکند کام کسی را شیرین***که نه آخر به سرش تیشه زند چون فرهاد

شرط آزادگی از شادی و غم بی زاریست***ای خوش آن کز غم و شادی جهانست آزاد

نفس دام است و هوس دانه هر آن مرغ دلی***که برفت از پی این دانه در آن دام افتاد

اختیار را نبود جبر هم البته که نیست***غیره دانا گره از این دو معّا نگشاد

جام می گیر چو جمشید که این زال سپهر***داده بر باد بسی تخت کی و تاج قباد

بنشین و ز شراب آتش غم را بنشان***پیشتر آنکه دهد خاک ترا چرخ بباد

هوش اگر داری و گوشی که بود پند نیوش***مبر این پند حکیمانه (فرصت) از یاد

ص: 112

این ناوک از کمان که آید که هر طرف***صید افکنان نشانه این تیر می شوند

این فتنه از کجاست که مستان شیر گیر***گردن نهاده بسته زنجیر می شوند

این شاهباز کیست که در صید گاه او***مرغان بال بسته هواگیر می شوند

(عرفی) چه حالت است که در شهر بخت ما***نازاده کودکان به رحم پیر می شوند

ص: 113

مرا گر آهی از دل نا شاد برخیزد***ز بیم خرمن جان از فلک فریاد برخیزد

به امیدی که بر دامان شیرین باز بنشیند***غبار غم هنوز از تربت فرهاد برخیزد

اگر سوزد دلی دریای رحمت را به جوش آرد***نشاند شعله ای کز آتش بیداد بر خیزد

غلام آن سر افرازم که دست باغبان او را***اگر بر خاک بنشاند چو سر آزاد بر خیزد

نهال آرزو منشان که غیراز گنج استغنا***ندیدم حاصلی از این خراب آباد برخیزد

بجو راهی که طوفان را به مشتی خاک بنشانی***به دریائی که از هر سو مخالف باد برخیزد

مدائن چون به یاد آرد زمان عدل کسری را***ز چشمش سیل خون چون دجله بغداد برخیزد

توانائی اگر بگرفت دست ناتوانی را***تواند زان عصا هر جا ز پا افتاد برخیزد

(شکیب) بینوا گر شرح حال خود رقم سازد***خدا داند فغان از خامه فولاد برخیزد

ص: 114

خدا از هم بدرد تار و پود خرقه شیخ***که بینی از سر هر رشته حیله چون ریزد

اگر که سجه صد دانه اش ز هم گسلد***نظر کنی که زهر دانه اش فسون ریزد

دلا مباش پریشان چه نیست خاطر جمع***که سنگ تفرقه از چرخ واژگون ریزد

ببین به دیده عبرت که چون سر فرهاد***هنوز خون ز دل سنگ بیستون ریزد

ز عشق یار شدم واله و از €آن ترسم***که ناگهان به سرم لشگر جنون ریزد

به بحر عشق چنانم که سیل غصّه و غم***گذشت از سر و سیلابم از جفون ریزد

کسی ز سرّ قضا نیست با خبر €€(مکرم)***که طرح تازه ز یک امر کاف و نون ریزد

ص: 115

کجا بتوانم که این معنی بگویم در بر مردم***که آن خصم بیگانه با مردم بیگانه میسازد

چه سان جانا چو پروانه نسوزم من که در مجلس ***فروغ شمع رویت را پر پروانه میسازد

من آن روزی که می تابید زلف پر شکن گفتم***که این زنجیر را بهر دل دیوانه میسازد

من از پیر مغان (سینا) شنیدم اینکه در گردون***ملک تسبیح از خاک در میخانه میسازد

ص: 116

ایکه مغرور به جاه دو سر روزی بر ما***کشش سلسله دهر بود آنی چند

هر در ( اسرار) که بر روی دلت بربندند***رو گشایش طلب از همّت مردانی چند

ص: 117

دلم شب با خیال طرّه جانانه میسازد***از آن شادم که با زنجیر دیوانه میسازد

به چین طرّه دارد دل هوای خال هندویش***زهی مرغی که هم بادام و هم با دانه میسازد

چو با او آشنا گشتم بر غم غیر دانستم***که عشق او مرا از خویشتن بیگانه میسازد

چو زاهد هر که اندر دل خیال حور می بندد***نداند از قصور این کعبه را بتخانه میسازد

به گیسوی شب آسایت که گر شمع رخ افروزی***جمالت مرغ جان را هم پر پروانه میسازد

اگر چون جام جویم از لب جان پرورت کامی***مرا دور فلک دل خون تر از پیمانه میسازد

کجا از حرص همچون بط به دریا آشنا گردد***چو عنقا هر که در قاب قناعت لانه میسازد

ز کار بسته دلدادگان تا عقده بگشاید***به دستان در سر زلفت صبا با شانه میسازد

(شکیب) آن لعبت ترسا در این دیر فرح فرسا***حدیث صد مسیحا را لبش افسانه میسازد

ص: 118

نامه تعزیت دختر رَز بنویسید***تا همه مغبچگان زلف دو تا بگشایند

گیسوی چنگ ببرید به مرگ می ناب***تا حریفان همه خون از مژه ها بگشایند

(حافظ) این خرقه که داری تو ببینی فردا***که چه زنّار ز زیرش به دعا بگشایند

ص: 119

غمش در نهان خانه دل نشیند***به نازی که لیلی به محفل نشیند

به دنبال محمل چنان زار گریم***که از گریه ام ناقه در گل نشیند

خوش آن دم که تیری ز ابرو کمانی***به پهلوی این نیم بسمل نشیند

بنازم به بزم محبّت که آنجا***گدائی به شاهی مقابل نشیند

پی ناقه اش رفتم آهسته ترسان***مبادا غباری به محمل نشیند

مرنجان دلم را که این مرغ وحشی***ز بامی که برخواست مشکل نشیند

(طبیب) از طلب در دو گیتی میاسای***کسی چون میان دو منزل نشیند

ص: 120

کریمی چون تو شب را ندارد***گدائی را که با چشم تر آید

(صغیر) آن خوش بود روزش که شبها***بر این درگه به حال مضطر آید

مده صبر و امید از کف که آخر***ظفر از حق مدد از حیدر آید

ص: 121

هر آنکه جانب اهل وفا نگه دارد***خداش در همه حال از بلا نگه دارد

حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست***که آشنا سخن آشنا نگه دارد

دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای***فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد

گرت هواست که معشوق نگسلد پیوند***نگاه دار سر رشته تا نگه دارد

صبا در آن سر زلف اردل مرا بینی***ز روی لطف بگویش که جا نگه دارد

چو گفتمش که دلم را نگاهدار بگفت***ز دست بنده چه خیزد خدا نگه دارد

سر و زر و دل و جام فدای آن محبوب***که حق صحبت مهر و وفا نگه دارد

غبار راهگذارت کجاست تا (حافظ)***به یادگار نسیم صبا نگه دارد

ص: 122

به وقت مرگ می گردد صدای مختصر لرزان***که هنگام رحیل آهنگ زنگ کاروان لرزد

سخن باید (سرور€) آن گونه شیوا و متین باشد***که ارکان وجود مستمع از درک آن لرزد

ص: 123

روزی که خط به گرد رخش جلوه گرشود***ایا چه فتنه ها که بدور قمر شود

از دیده ام فغان که به تحریر نامه ات***چندان نماند آب که مکتوب تر شود

پر دور نیست تشنه لعل لب ترا***در خاک استخوانش اگر نیشکر شود

ایدل شب وصال به پروانه کوته است***خود را رسان به شمع مبادا سحر شود

قطع طمع ز سر چو کنی گل کند وصال***این نخل چون بریده شود بارور شود

پاکیزه طینتان نرمند از جفای دهر***کی خشکسال مانع آب گهر شود

ای شمع غم مدار که پروانه تو را***چون سوخت تار و پود کفن بال و پر شود

ص: 124

محو شد هر کس که دید آن چشم خواب آلود را***هیچ کس این خواب را تعبیر نتوانست کرد

بی سرانجامی و موزونی هم آغوش همند***سرو رخت خویش را تغییر نتوانست کرد

در نگیرد صحبت پیر و جوان با یکدیگر***با کمان یک دم مدارا تیر نتوانست کرد

حلقۀ در از درونخانه باشد بی خبر***مطلب دل را زبان تقریر نتوانست کرد

از ته دل هیچکس (صائب) در این بستانسرا***خنده ای چون غنچه تصویر نتوانست کرد

ص: 125

سالها دل طلب جام جم از ما میکرد***وانچه خود داشت ز بیگانه تمنّا میکرد

گوهری کز صدف کون و مکان بیرون است***طلب از گمشدگان لب دریا میکرد

مشکل خویش بر پیر مغان بردم دوش***کو به تائید نظر حلّ معمّا میکرد

دیدمش خرم و خندان قدح باده به دست***واندر آن آینه صد گونه تماشا میکرد

گفتم این جام جهان بین به تو کی داد حکیم***گفت آنروز که این گنبد مینا میکرد

بیدلی در همه احوال خدا با او بود***او نمی دیدش و از دور خدایا میکرد

اینهمه شعبده خویش که می کرد اینجا***سا مری پیش عصا و ید بیضا میکرد

گفت آن یار کز او گشت سردار بلند***جرمش این بود که اسرار هویدا میکرد

فیض روح القدس ار باز مدد فرماید***دیگران هم بکنند آنچه مسیحا میکرد

گفتمش سلسله زلف بتان از پی چیست***گفت (حافظ) گله ای از شب یلدا میکرد

ص: 126

خاطر خویش پریشان ز پریشان موئی***دل شکسته ز شکست کلهی باید کرد

مصر دل بایدت از بهر غریزی €آراست***یوسف جان بدر از قعر چهی باید کرد

تا به کی معتکف کاخ هوس باید بود***کاروان رفت دلا رو به رهی باید کرد

ایکه از مهر رخ توست فروغ دو جهان***فکر بهبودی بخت تبهی باید کرد

خواجگان را به غلامان نظری باید بود***محتشم را به حشم رحم گهی باید کرد

سرگران اینهمه با ناز نمی باید رفت***به شهید ره خود هم نگهی باید کرد

تار (اسرار) چو نور است از آن رو که از اوست***طاعتی گر ننمودی گنهی باید کرد

ص: 127

دلفریبان نبانی همه زیور بستند***دلبر ماست که با حسن خداداد آمد

زیر بارند درختان که تعلّق دارند***ای خوشا سرو که از بار غم آزاد آمد

مطرب از گفته (حافظ) غزلی نغژ بخوان***تا بگویم که ز عهد طربم یاد €آمد

ص: 128

بعد ما ابناء ما در وصف ما خواهند گفت***در میان این همه نادان کسی دانا نبود

بی وجود خدعه جانوسیار و ماهیار***هرگز اسکندر مسلط بر سردارا نبود

زود می گشتیم بر مقصود خود نائل (نوا)***گر غرور و خود پرستی سدّ راه ما نبود

ص: 129

خشتی به خیر چون خم می بر زمین گذار***دیگر قدم به قصر بهشت برین گذار

اینک سپاه برق عنان ریز می رسد***دست مروّتی به دل خوشه چین گذار

چون سوزن از لباس تعلق بر هنر شو***پا چون مسیح بر فلک چارمین گذار

برچین چو عنکبوت کمند فریب را***زنبور وار خانۀ پر انگبین گذار

کمتر نی ای ز خامۀ بی مغز در وجود***بر صفحه جهان سخن دلنشین گذار

حرص توانگران ز گدایان فزونتر است***جان را ببوس و پیش خضر بر زمین گذار

جویای تست خوشه گندم بصد زبان***بر پای سعی سلسله آهنین گذار

اول بگیر رخنه طوفان نوح را***دیگر بیا بدیدۀ من آستین گذار

(صائب€) علاج آتش سوداست چوب گل***کار عدو به کلک سخن آفرین گذار

ص: 130

ز شور عشق در وجدند ذرّات جهان یکسر***اگر پائی نکوبی آستینی برفشان آخر

نمی دانی چه گرگان ای شبان بی خبرداری***شمار گوسفندان کن برای امتحان آخر

غرور خواجگی چشم ترا بسته است از دزدان***ببین یکبار ای بیدرد عرض این دکان آخر

به فرصت مرگ را ای بی خبر کم کم گوارا کن***چو می باید کشیدن بر سر این رطل گران آخر

سر آمد در غم سود و زیان سرمایه عمرت***غم سرمایه خور تا چند از سود و زیان آخر

تو کز اندیشه نان بر نمی آئی به مردن هم***لحد خواهد ترا گشتن تنور از فکر نان آخر

ز آه خود مشو نومید اگر صدق طلب داری***که تیر راست خواهد خورد روزی بر نشان آخر

بفکر آشیان آرائی افتادی نمی دانی***که ماری میشود هر خار و خس زین آشیان آخر

بخواب غفلت از دامان شبها دست میداری***نمی دانی که خواهد دستگیرت شد همان آخر

مراد خویش از خاک مراد خاکساری جو***که یابد هر چه خواهد هر کسی زین آستان آخر

بخوان غلطان شکاری چند تازه برکمان داری***چو میدانی که خواهد حلقه گردید این کمان آخر

اگر در کعبه نتوانی رسیدن از گران جانی***مده از دست (صائب) دامن سنگ نشان آخر

ص: 131

با سر زلف توام راز و نیاز است هنوز***عمر کوته شد و این رشته دراز است هنوز

بگو ای باد صبا زان صنم عربده جو***مهربان دل شده یا بر سر ناز است هنوز

اوّل شب سخن از موی تو آمد به میان***شب به €آخر شد این قصه دراز است هنوز

به زر و سیم جهان گر که دل خواجه قویست***چشم ما بر کرم بنده نواز است هنوز

بر سر کشته پروانه سحرگه دیدم***شمع استاده و در سوز و گداز است هنوز

دارم امید که روزی به حقیقت برسد***در سرم گر هوس عشق مجاز است هنوز

بگو ای باد سحر در بر مرغان چمن***کاشیان دل ما چنگل باز است هنوز

چه رهی بود بزد مطرب عشّاق به چنگ***که مرا گوش پر از نغمه ساز است هنوز

آب شد پیکر محمود و دلش در دل خاک***تشنه چاه زنخدان ایاز است هنوز

آنکه در رنج کسان راحت خود می طلبد***بی خبر از فلک شعبده باز است هنوز

کوری مدّعی ای روشنی چشم امید***چشم (سینا) به رخ خوب تو باز است هنوز

ص: 132

گر تو گل چهره در آئی به چمن مست امروز***ما بدانیم که در باغ گلی هست امروز

گفته ای بر سر €آنم که بگیرم دستت***نقد را باش که من میروم از دست امروز

با چنان دانه خالی که تو بر لب زده ای***من بر آنم که ز دامت نتوان جست امروز

رخ گلرنگ تو بس خون که بریزد فردا***دهن تنگ تو بس توبه که بشکست امروز

دل من گر به گلستان نرود معذور است***که بسی خار جفا در جگرم خست امروز

دی چو زلف تو گر آشفته €شدم نیست عجب***عجب آنست که چون چشم توام مست امروز

گر بدانم که تو بر من گذری خواهی کرد***بر سر راه تو خاک شوم پست امروز

(اوحدی) گر به سخن دست فصیحان بر بست***شد به زنجیر سر زلف تو پا بست امروز

ص: 133

خسرو از گرمی صهبا بگدازی ترسید***چاره کار به آن غمزه چالاک انداز

بزم در کشمکش بیم و امید است هنوز***همه را بی خبر از گردش افلاک انداز

می توان ریخت در آغوش خزان لاله و گل***خیز و بر شاخ کهن خون رگ تاک انداز

ص: 134

بسته زلف تو شوریده سرانند هنوز***تشنه لعل تو خونین جگرانند هنوز

ساقیا در قدح باده چه پیمودی دوش***که حریفان همه در خواب گرانند هنوز

حال عشاق تو گلهای گلستان دانند***که به سودای رخت جامه درانند هنوز

از غم سینه سیمین تو ای سیمین ساق***سنگ بر سینه زنان سمیبرانند هنوز

نه همین نات جمال تو منم کز هر سو***واله حسن تو صاحبنظرانند هنوز

کاش برگردی از این راه که ارباب امید***در گذرگاه تو حسرت نگرانند هنوز

هیچکس را نرسد دعوی آزادی کرد***که همه بنده زرّین کمرانند هنوز

همّت ما ز سر هر دو جهان زود گذشت***دیگران قید جهان گذرانند هنوز

کامی از ماهوشان هیچ (فروغی) مطلب***کز مهر به کام دگرانند هنوز

ص: 135

آنکه در حسرت او خانه دل ویران شد***شب در آغوش من خانه به دوش آمد باز

عقل و هوش از من شوریده چه خواهی که مرا***لعل پر نوش تو غارتگر هوش آمد باز

(نظمی) از توبه این زهد فروشان چه شنید***که پشیمان به در باده فروش آمد باز

ص: 136

دل در اندیشه آن غنچه دهانست هنوز***فکر بار یک در آن موی میان است هنوز

نکته ها بر سر درج دهنش رفته و باز***سرّ آن حقّه سربسته نهان است هنوز

عارف از راه یقین رفت و به مقصود رسید***شیخ در مرحله ظن و گمان است هنوز

خواجه را عمر به پایان شد و از شدّت حرص***در دلش رنج غم سود و زیان است هنوز

استخوان سرفرهاد فرو ریخت ز هم***دیده اش در ره شیرین نگران است هنوز

روزگاریست که از عشق سخن می گویند***کلماتش همه موقوف بیان است هنوز

شب عشاق دل آشفته شد و صبح دمید***سخن از حلقه زلفش به میان است هنوز

ترک چشمش به نگاهی دل صاحبنظران***برده از دست و پی غارت جان است هنوز

فتنه خوابید وز آشوب جهان ایمن شد***چشم فتان تو آشوب جهان است هنوز

پیر شد (عبرت) و دارد سرشوریده او***شورش عشق تو گوئی که جوان است هنوز

ص: 137

فدای پیرهن چاک ماهرویان باد***هزار جامه تقوی و خرقه پرهیز

فرشته عشق نداند کخ چیست ای ساقی***بخواه جام و گلابی به خاک آدم ریز

مباش غرّه به بازوی خود که در خبر است***هزار تعبیۀ حکم پادشاه انگیز

فقیر و خسته به درگاهت آدم رحمی***که جز ولای توام هیچ نیست دست آویز

بیا که هاتف میخانه دوش با من گفت***که در مقام رضا باش و از قضا مگریز

پیاله بر کفنم بند تا سحر که حشر***به می ز دل ببرم هول روز رستاخیز

میان عاشق و معشوق هیچ حائل نیست***تو خود حجاب خودی (حافظ) از میان برخیز

ص: 138

گر رفت دامن گل شبنم از سحر خیزی***ز گرد خواب بشو دست و رو تو هم برخیز

امید و ظفر هست تا علم برجاست***فروغ صبح نخوابانده تا علم برخیز

در این جهان نبود فرصت کمر بستن***ز خاک تیره کمر بسته چون قلم برخیز

به فکر دوست به بالین گذار (صائب)***چو آفتاب ز آغوش صبحدم برخیز

ص: 139

گل عذاری ز گلستان جهان ما را بس***زین چمن سایه آن سرو روان ما را بس

من و هم صحبتی اهل ریا دورم باد***از گرانان جهان رطل گران ما را بس

قصر فردوس به پاداش عمل می بخشند***ما که رندیم و گدا دیر مغان ما را بس

بنشین لب جوی و گذر عمر ببین***کین اشارت ز جهان گذران ما را بس

نقد بازار جهان بنگر و آزار جهان***گر شما را نه بس این سود و زیان ما را بس

یار با ماست چه حاجت که زیارت طلبیم***دولت صحبت آن مونس جان ما را بس

از در خویش خدا را به بهشتم مفرست***که سرکوی تو از کون و مکان ما را بس

(حافظ) از مشرب قسمت گله نا انصافی است***طبع چون آب و غزل های روان ما را بس

ص: 140

خواهی که روشنت شود احوال من***درگیر شمع را وز سرتا به پا بپرس

کردم سئوال دل ز خرد گفت از آن میان***بیگانه ام من این سخن از آشنا بپرس

جانها بیاد زلف تو بر باد داده ایم***ورنیست باورت ز نسیم صبا بپرس

تو پادشاه وقتی و (سلمان) گدای تست***ای پادشاه وقت زحال ما بپرس

ص: 141

چو باد برفکند زلف غالیه بارش***فتد زهر شکنی صد هزار دل به کنارش

مرا بصیدگهی می کشد کمند محبّت***که خون شیر خورند آهوان شیر شکارش

اگر بدادن جان ممکن است دیدن جانان***ز پرده گو بدر آید که جان کنم به نثارش

چگونه سرو روانی به فکر خون من افتد***که ریخت خون جهانی بخاک راهگذارش

کسیکه سلسله میسازد از برای مجانین***خبر هنوز ندارد ز موی سلسله وارش

کجا رواست که یک جا رود بدامن گلچین***گلی که بلبل مسکین کشیده زحمت خارش

کنون وجود (فروغی) به هیچ کار نیاید***که باز داشته سودای عشق از همه کارش

ص: 142

روز محشر هم از دلم نرود***ذوق بوسیدن لب و دهنش

یاد جنّت نمی کند (نظمی)***سر کوی تو گشت تا وطنش

ص: 143

در محیط دلنوازی لؤلؤ شهوار باش****تیره روزان را چراغی در شبان تار باش

با دوال آز و شهوت کوس بدنامی مزن***خواب غفلت تا به کی در کار خود بیدار باش

تا نسوزد حاصل عمرت ز برق نیستی***از کرم در ملک هستی ابر گوهر بار باش

در پی هر روز روشن چون شب تاری بود***در توانائی ز جان با ناتوانان یار باش

هر نفس قلب هزاران خون مکن از خار غم***روح بخش و جانقرا چون ساحت گلزار باش

تا هزاران را رسانی جمله بر برگ و نوا***در بهار زندگانی نوگل بی خار باش

تا نلرزاند تو را بادی چو پیدا ز بی بری***اندکی در کام بخشی شاخه پربار باش

از طریق دوستی آید چو آزادی به دست***دشمن سرسخت با عمّال استعمار باش

گر شوی آئینه رنجد از تو خاطرها (شکیب)***در معانی هر چه بینی صورت دیوار باش

ص: 144

عنان نفس رها می نکن زلیخا وار***بسان یوسف صدیق، پاکدامان باش

هزار بنده اگر می برند فرمانت***تو خود مطیع خداوند حیّ سبحان باش

گر از یتیمی طفلان خویش می ترسی***چو (برزگر) پی دلجوئی یتیمان باش

ص: 145

در گوش دارم این سخن از پیر میفروش***کای طفل بر نصیحت پیران بدار گوش

خواهی که خنده ساز کنی چون قرا به خند***خواهی که باده نوش کنی چون پیاله نوش

کان یک هزار خنده نمودست و دیده تر***وین یک هزار جرعه کشیدست و لب خموش

پوشیده می بنوش که سهل است این خطا***با رحمت خدای خطا بخش جرم پوش

بر دوش اگر بسوی آری به خانقاه***بهتر که بار منت دونان کشی به دوش

زاهد که دین فروشد و دنیا طلب کند***او را کجا رسد که کند عیب میفروش

روزی دو کاستین مرادت بود به دست***دریاب قدر صحبت رندان ژنده پوش

گر دین و عقل نیست مرا زاهدا مخند***ور تاب و هوش نیست مرا ناصحا مجوش

کآنجا که عشق خیمه زند نیست عقل و دین*** و€ آنجا که یار جلوه کند نیست تاب و هوش

ای مهربان طبیب چه پرسی ز حال من***چونست حال رند قدح گیر جرعه نوش

پارینه مست بودم و دوشنبه نیز مست***و امسال همچو پارم و امروز همچو دوش

خیز ای (بهار) غدر گناهان رفته خواه***زان پیشتر که مژده رحمت دهد سروش

ص: 146

ز خارزار تعلق کشیده دامان باش***به هر چه میکشدت دل از آن گریزان باش

قد نهال خم از بار منّت ثمر است***ثمر قبول مکن سرو این گلستان باش

درین دو هفته که چون گل در این گلستانی***گشاده روی ترا از راز می پرستان باش

تمیز نیک و بد روزگار کار تو نیست***چو چشم آینه در خوب و زشت حیران باش

ز گریه شمع به پروانه ای نجات رسید***تو نیز در دل شب همچو شمع گریان باش

ز بخت شور مکن روی تلخ چون دریا***گشاده روی ترا از زخم با نمکدان باش

کدام جامه به از پرده پوشی خلق است***بپوش چشم خود از عیب خلق و عریان باش

درون خانه خود هر گدا شهنشاهی است***قدم برون منه از حدّ خویش و سلطان باش

خودی به وادی حیرت فکنده است تو را***برون خرام ز خود خضر این بیابان باش

هوای نفس ترا ساخته است مرکب دیو***به زیر پای در €آور هوا سلیمان باش

ز بلبلان خوش الحان این چمن (صائب)***مرید زمزمه حافظ خوش الحان باش

ص: 147

فکر بلبل همه آنست که گل شد یارش***گل در اندیشه که چون عشوه کند در کارش

دلربائی همه آن نیست که عاشق بکشد***خواجه آنست که باشد غم خدمتکارش

جای آنست که خون موج زند در دل لعل***زین تغابن که خزف می شکند دیوارش

بلبل از فیض گل آموخت سخن ورنه نبود***این همه قول و غزل تعبیه در منقارش

ای که در کوچه معشوقه ما می گذری***بر حذر باش که سر می شکند دیوارش

آن سفر کرده که صد قافله همراه اوست***هر کجا هست خدایا به سلامت دارش

صحبت عافیتت گر چه خوش افتاد ایدل***جانب عشق عزیزیست فرو مگذارش

صوفی سرخوش از این دست که کج کرد کلاه***بدو جام دگر آشفته شود دستارش

دل (حافظ) که به دیدار تو خوگرشده بود***ناز پرورد وصالست مجو آزارش

ص: 148

دوست دارم که در آغوش من آید عریان***کشدم رشک که پوشد تن او پیرهنش

دوست دارم که مرا نیز دهد راه به خویش***تا شوم زنده ز گرمای هوسبار تنش

دوست دارم که همه خلق چو (بیدل) دانند***تشنه بوسه ام و واله لطف سخنش

ص: 149

درکشاکش از زبان آتشین بودم چو شمع***تا نپیوستم به خاموشی نیاسودم چو شمع

سوختم تا گرم شد هنگامۀ دلها ز من***برجهان بخشودم و برخود نبخشودم چو شمع

پاس صحبت داشتن آسایش از من برده بود***زیر دامان خموشی رفتم آسودم چو شمع

اینکه گاهی می زدم بر آب و آتش خویش را***روشنی در کار مردم بود مقصودم چو شمع

پرده های خواب را می سوختم از اشک گرم***دیده بان دولت بیدار خود بودم چو شمع

مایۀ اشک ندامت گشت و آه آتشین***هرچه از تن پروری برجسم افزودم چو شمع

این زمان افسرده ام (صائب) و گرنه بیش از این***میچکد آتش ز چشم گریه آلودم چو شمع

ص: 150

در وفای عشق تو مشهول خوبانم چو شمع***شب نشین کوی سربازان و رندانم چو شمع

بی جمال عالم آرای تو روزم چون شبست***بی کمال عشق تو در عین نقصانم چو شمع

کوه صبرم نرم شد چون موم در دست غمت***تا در آب و آتش عشقت گدازانم چو شمع

روز و شب خوابم نمی آید به چشم غم پرست***بس که در بیماری هجر تو گریانم چو شمع

رشته عمرم بمقراض غمت ببریده شد***همچنان در آتش مهر تو خندانم چو شمع

در میان آب و آتش همچنان سرگرم تست***این دل زار نزار اشکبارانم چو شمع

گر کمیت اشگ گلگونم نبودی گر مرو***کی شدی روشن به گیتی راز پنهانم چو شمع

همچو صبحم یک نفس باقیست بی دیدار تو***چهره بنما دلبرا تا جان برافشانم چو شمع

در شب هجران مرا پروانۀ وصلی فرست***ورنه از دردت جهانی را بسوزانم چو شمع

سرفرازم کن شبی از وصل خود ای نازنین***تا منور گردد از دیدارت ایوانم چو شمع

آتش مهر تو را (حافظ) عجب در سر گرفت***آتش دل کی به آب دیده بنشانم چو شمع

ص: 151

پیوسته بهاران چوخبانست در این باغ***هنگامه گل فصل خزانست در این باغ

در هر قدمی صد گل نوخاسته خفته است***بنشانده همه سرو جوانست در این باغ

جان تازه کند دیدن گلزار شهیدان***چون کاشته بذر دل و جان است در این باغ

این باغ خورد آب ز سر چشمه کوثر***باد از طرف خلد وزانست در این باغ

حیرت مکن از اینکه بود اینهمه شاداب***از هر ثمره صد جوی روانست در این باغ

هر روز گشوده است در اینجا در رحمت***هر شب شب قدر و رمضانست در این باغ

آن لؤلؤ مکنون که حدیثش همه دانیم***نعلین برآور که نهانست در این باغ

پیوسته طراوت شود افزوده که دائم***فصل گل خونین کفنانست در این باغ

زیباتر و رعنا تر و مشهورترین گل***آن لالۀ بی نام و نشانست در این باغ

تا شرح در آینده دهد قصۀ این عصر***سوسن چه که هر برگ زبانست در این باغ

زین زمزمه بگریست بسی خون دل (صاعد)***لبخند به معنای فغانست در این باغ

ص: 152

برخیز تا تفرّج بستان کنیم و باغ***چون دست می دهد نفسی موجب فراغ

کاین سیل متفق بکند روزی این درخت***وین باد مختلف بکشد روزی این چراغ

سبزه دمید و خشک شد و گل شکفت و ریخت***بلبل ضرورت است که نوبت دهد به زاغ

بس مالکان باغ که دوران روزگار***کرده است خاکشان گل دیوارهای باغ

فردا شنیده ای که بود داغ سیم و زر***خود وقت مرگ می نهد این مرده ریگ داغ

بس روزگارها که برآید به کوه و دشت***بعد از من و تو ابر بگرید به باغ و راغ

(سعدی) به مال و منصب دنیا نظر مکن***میراث از توانگر و مردار از کلاغ

گر خاک مرده باز کنی روشنت شود***کاین باد بار نامه نه چیزیست در دماغ

ص: 153

ترک شراب کردم و ساقی به عشوه گفت***پیمان ز یکطرف من و پیمانه یکطرف

ایمان و کفر زلف و رخش دل چو دید گفت***زد کعبه یکطرف ره و بتخانه یکطرف

در حیرتم که دل ز چه رو می برند و دین***جانان ز یکطرف دل دیوانه یکطرف

ص: 154

اگر خوبان عالم را ز هر حسنی بود حسرت***به حسن طبع (رنجی) نیز حسرت می برد یوسف

ص: 155

پای گستاخ منه بر در کاشانه عشق***سر منصور بود کنگره خانه عشق

حیف فرهاد که با آن همه شیرین کاری***شد به خواب عدم از تلخی افسانه عشق

گر در آتش روی از خامیت آتش سوزد***تا سرت گرم نگشته است ز پیمانه عشق

شیشه بندان ظرافت بهمش می شکنند***محتسب گر گذرد از در میخانه عشق

با چه رو روی به طوف حرم کعبه کنیم***نیست بر جبهه ما صندل بتخانه عشق

چو سبو شانه ندزدیده ام از باده کشی***کرده ام از دل و جان خدمت میخانه عشق

من به معموره عقلم به پشیزی محتاج***گنج بر روی هم افتاده به ویرانه عشق

قطره ای نیست هوائی نبود در سر او***می پرد چشم حباب از پی پیمانه عشق

شعله را با خس و خاشاک بهم در پیچد***چون شود برق عنان گریه مستانه عشق

رفته ام در رگ و در ریشه دیوار چو کاه***نتوان کرد مرا دور زکاشانه عشق

چشم زخمی به سبکدستی آن کس مرساد***که ز خاکستر دل ریخت پی خانه عشق

خون دل نیز شریک است در این آمیزش***نه همین اشک بود گوهر یکدانه عشق

ص: 156

سر پیچیدن دستار ندارم (صائب)***میروم گرد سر وضع غریبانه عشق

ص: 157

آه جانسوز من دلشده خود می گوید***حاجتی نیست که گویم جگرم سوخت ز عشق

گر به سر منزل مقصود رسیدی ای دل***گو که افتاده ز پا هم سفرم سوخت ز عشق

در جهان هر چه بسوزد اثری دارد باز***من ندارم اثری چون اثرم سوخت ز عشق

نخل امید که از دیده تر پروردم***چشمه خشکید و نبخشیده برم سوخت ز عشق

دل که می بود مرا شمع شب هجر (شکیب)***نرسانیده به نور سحرم سوخت ز عشق

ص: 158

ترا چنانکه توئی هر نظر کجا بیند***به قدر دانش خود هر کسی کند ادراک

به چشم خلق عزیز آن زمان شود (حافظ)***که بر در تو نهد روی مسکنت بر خاک

ص: 159

آتش هجران کند غوغا بر آن آبی بزن***سخت جانسوز است درد انتظار ای ابر اشگ

می رود تا خشک گردد نخل سر سبز امید***لحظه ای پیش از پریشانی ببار ای ابر اشگ

تشنه فیض اجابت تا به کی دست دعا***بانمی این نخل را بنشان ببار ای ابر اشگ

ما به دشت نامرادی تشنه کام رحمتیم***رشحه لطفت دریغ از ما مدارای ابر اشگ

سینه ما داغ روی داغ دار بی شمار***بی تفاوت مگذار این لاله زارای ابر اشگ

ما خراب افتادگان بی تاب از خود رفتنیم***سیل وش پا در حریم ما گذار ای ابر اشگ

زیر آوار غبار شرمساری سوختم***تازه رو کن گلبن ما پیش یار ای ابر اشگ

گریه مستانه (صائب) را سرحال آورد***بیش از این مگذار او را در خمارای ابر اشگ

ص: 160

بیار بر لبم ای سینه هر چه داری آه***بریز بر رخم ای دیده هر چه داری اشگ

اگر حکایت فرهاد بشنود شیرین***یقین که می کند از هر دو دیده جاری اشگ

ص: 161

توئی جان و توئی جانانه دل***توئی روشنگر کاشانه دل

نگاه گرم هستی فروز است***تجلی گاه خود کن خانه دل

توان پهلو زند با گنج عشقت***به مشکوی جنان ویرانه دل

سیه مست از می عشق تو هستیم***پر از این می بود پیمانه دل

ز عشق توست ما را های و هوئی***به یادت گریه مستانه دل

نگردد جز به گرد شمع رویت***بنازم همّت پروانه دل

به برق عشق اگر سوزیش گردد***جهان افروز آتش خانه دل

و گر آبش دهی از ابر احسان***ابد سر سبز گردد دانه دل

حبیبا تا دلم دیوانه ات شد***دو عالم شد مراد دیوانه دل

به عشق شاه مردان چون عجین شد***به گیتی شهره شد افسانه دل

نثار مقدمش گر لایق افتد***زهی (صاعد) دُر یکدانه عشق

ص: 162

تا چند گرد کعبه بگردم به بوی دل***تا کی به سینه سنگ زنم زار زوی دل

افتد ز طوف کعبه و بتخانه در به در***سر گشته ای راه نیابد به کوی دل

یوسف یکی و نکهت پیراهنش یکی است***از هیچ غنچه ای نتوان یافت بوی دل

ساحل ز جوش سینه دریاست بی خبر***با زاهدان خشک مکن گفتگوی دل

فانوس نیست پرده بیداری چراغ***باطل ز خواب چشم نگردد وضوی دل

دشنام تلخ در قدحش باده می شود***در بی خودی بهانه تراش است خوی دل

شاید در این غبار بود آن دُر یتیم***فارغ مباش یک نفس از رفت و روی دل

بیهوشی من است گران خواب ورنه من***دریا به جای آب فشاندم به روی دل

دیوار در حجاب نگردد فرشته را***هرگز نبسته است کسی در به روی دل

گر عاشقی ز گرد علایق غمین مباش***کان لعل آب دار دهد شستشوی دل

هر ذرّه ای که هست دل از دست داده ای است***بیچاره عاشق از که کند جستجوی دل

در هر شکست فتح دگر هست عشق را***پر می شود ز سنگ ملامت سبوی دل

تا سینۀ تو پاک نگردد ز آرزو***هرگز خبر نیابی از آن آرزوی دل

ص: 163

طفل بهانه جو جگر دایه می خورد***بیچاره آن کسی که شود چاره جوی دل

میخانه است کاسه سر فیل مست را***(صائب) زخود شراب بر آرد بسوی دل

ص: 164

دیشب بیاید زلف تو در پرده های تار***جانسوز بود شرح سیه روزگارم

شرمم کشد که بی تو نفس می کشم هنوز***تا زنده ام بس است همین شرمساریم

تا هست تاج عشق تو ام بر سرای غزل***شیرین بود به شهر غزل(شهریاریم)

ص: 165

جنون از داغ رسوائی آید گلستانم***نگنجد چاک از شادی در آغوش گریبانم

گر از من دل گرانی تا توانی ناله ام مشنو***که من درد دلم در ناله های خویش پنهانم

متاع کاسدم شیدائی ناز خریداران***اگر در کعبه ام کفرم و گر در دیرم ایمانم

ز غیرت دیده بر بستم دلی از شوق دیدارش***گل نظاره می روید ز شاخ خشک مژگانم

من آن اشگم که عمری بر سر مژگان کرده بودم***کنون دیری است تا بیهوده سرگردان دامانم

نه پای شانه ای بوسیدم و نه دامن بادی***(فصیحی) زلف معشوقم که بی موجب پریشانم

ص: 166

دل کشد که به حرم گاه سوی دیر مغانم***چه کنم در کف دیوانه فتاده است عنانم

چون غم تو ای دوست بپوشم که به مردم***چشم خونبار همی فاش کند راز نهانم

همه جا خلق به انگشت نمایندم***که به دیوانگی عشق تو مشهور جهانم

نه عجب باشد اگر بی تو من ای جان نه صبورم***که توئی قوّت دل نور بصر راحت جانم

بستم از کون و مکان چشم و به روی تو گشودم***الله الله تو شدی ماحصل کون و مکانم

از جفای تو شکایت نکنم با من بی دل***هر چه خواهی بکن امّا ز در خویش نرانم

گل برخسار نشان یا که نشان خار بر گل***به کنارم بنشین یا به کنارت بنشانم

باختم هستی خود بر سر سودای محبت***نه دگر در طلب سود و نه در فکر زیانم

هر کسی یافته راهی و در آن ره شده پویان***من رهی غیر ره خانه خمّار ندانم

گر تو در مجلس شیخان ریا صدر نشینی***من یک از خاک نشینان در پیر مغانم

به خدا از در میخانه (صغیرا) نکشم پای***تا بخاک قدم پیر مغان جان بفشانم

ص: 167

ما اسیران همه مرغان خوش الحان همیم***هم زبان قفس و همدم بستان همیم

جمع گردیده به یک جا چون رشته شمع***هم دلسوز هم و سر به گریبان همیم

همه خاک ته میخانه یک میکده ایم***همه سرشار ز یک باده و مستان همیم

میکند عکس یکی جلوه در آئینه ما***چشم بگشوده بروی هم و حیران همیم

لیلی ما همه در عالم معناست یکی***درحقیقت همه مجنون بیابان همیم

جان سپرده به خموشی ز هم آموخته ایم***عشقبازان همه شاگرد دبستان همیم

تیره بختان همه از آتش هم میسوزیم***همه آتش نفسان برق نیستان همیم

عندلیب و من و پروانه نداریم نزاع***آخر این قوم جگر سوخته یاران همیم

پشت ما نیست خم از منت دونان چو کمان***راست چون تیر به کیش هم و قربان همیم

چشم شیریم و نداریم امیدی به کسی***ما فقیران همه قانع به لب نان همیم

نشود یک سر مو جمع دل ما (قصاب)***بسکه ما طایفه زلف پریشان همیم

ص: 168

بوی کین هرگز نشنیده از آب و گلم***گر به خس آتش فتد از مهر میسوزد دلم

چون قلم دارم سر تسلیم را در زیر تیغ***هر کم سر می زند گوئی که خط با طلم

نشاء آگاهیم لیکن در این نخجیرگاه***بر سر تیر همه مانند صید غافلم

از در و دیوار می گیرم سراغ مرگ را***رهنورد مانده ایم در آرزی منزلم

شمع را مانم که از سیر و سلوکم نا امید***هرکجا هستم ز اشک خویشتن پا در گلم

لاله دارم دل ز غم صد چاک شد وز بی کسی***هیچ کس ننهاده غیر از داغ دستی بر دلم

آرزوی یک دل از من در جهان حاصل نشد***مایه نومیدیم گوئی جواب سائلم

تا قیامت خار غم در دل نمی ماند(کلیم)***گر ز دل بیرون نمی آید بر آید از گلم

ص: 169

آنکه با خاطر آسوده غنوده است توئی***آنکه از دیده او خواب پریده است منم

آنکه هر لحظه جوان گشته و شاداب توئی***آنکه از جور تو هر لحظه خمیده است توئی

همچو مرغ سحرم گفت (شجاعی) به فغان***آنکه زین عشق ثمر هیچ ندیده است منم

ص: 170

گر در به رخم بندی کز کوی تو برخیزم****کوبم سر و بر این در چون حلقه درآویزم

آب مژه بر دامن خاک قدمت برسر***دور از تو به روز و شب می ریزم و می بیزم

چون شمع به ناکامی می سوزم و می سازم***وز دیده سرشک غم می لرزم و می ریزم

مهر تو در آب افکنده آئین نکونامی***عشق تو بزد آتش در جامه پرهیزم

بی طرّه لیلی وش سرگشته چو مجنونم***بی شهد لب شیرین پرشور چو پرویزم

نی در طلب نامم نی در پی رسوائی***چون دود از این آتش صد مرحله بگریزم

گفتم که دل پاکت باشد ز گل رحمت***آوخ که به سنگ آمد تیر نظر تیزم

ای غم ز میان برخیز ای نار هوس بنشین***تا من به کناری خوش بنشینم و برخیزم

رفتی و من (شیدا) تا چند چو گرد از پی***در وادی نومیدی با خاک ره آمیزم

ص: 171

رفت از دستم دریغا آن گل نشکفته ام***گلبن فصل خزانم رنگ و بوگم کرده ام

رفت و ما را کرد از رفتن قرین اعتبار***مایه عزت، شرافت، آبرو گم کرده ام

در صبوریها رضای حق تعالی جسته ام***راحت دل گر چه در این جستجو گم کرده ام

(صاعد) او در زیر طوبی جست منزل گرچه من***میوه دل نو نهال آرزو گم کرده ام

ص: 172

چون گل از خوی خوش از هر خار خواری میکشم***بار هر نابردبار از بردباری میکشم

بسکه دارم عزت هر سفله خوارم نزد حق***با چنین مردم ز عزت نیز خواری میکشم

از فریب وعده امید روزم شد سیاه***رنج هر امیدی از امیدواری میکشم

همدمی در بزم عشرت با حریفان چون کنم***من که چون نی هر نفس را هم به زاری میکشم

بار درد خویش و بار درد بی درمان دل***هم ز بیماری هم از بیمارداری میکشم

بر جبین خویش جای پای عمر رفته را***هر زمان خطی به رسم یادگاری میکشم

تا نباشد آتشی در دل مرا آرام نیست***بانک شادی چون سپند از بیقراری میکشم

شرمسار عشق شور انگیزم از افسردگی***خار خشگم خجلت از باد بهاری میکشم

پایمال هر خسی چون خاکم از افتادگی***هر چه خاری میکشم از خاکساری میکشم

جان جو آخر سوی جانان باز گردد تن به خاک***من چرا بیهوده رنج پاسداری میکشم

زار از آن کریم که در جمع گنهکاران (امیر)*** همچو طفل از بی گناهی شرمساری میکشم

ص: 173

دو هفته می گذرد کان مه دو هفته ندیدم***به جان رسیدم از آن تا به خدمتش رسیدم

حریف عهد مودّت شکست و من نشکستم***حبیب بیخ ارادت برید و من نبریدم

به کام دشمنم ای دوست عاقبت بنشاندی***سزای اینکه چرا پند دوستان نشنیدم

مرا به هیچ بدادی خلاف شرط محبّت***هنوز با همه عیبت به جان و دل بخریدم

به خاک پای تو گفتم که تا تو دوست گرفتم***ز دوستان مجازی چو دشمنان برمیدم

قسم به روی تو جانا از آن زمان که برفتی***که وی کس نه بدیدم که روی در نکشیدم

تو را ببینم و خواهم که خاک پای تو باشم***مرا ببینی و چون باد بگذری که ندیدم

میان خلق ندیدی که چون دویدمت از پی***زهی خجالت مردم چرا به سر ندویدم

شکر خوش است و لیکن حلاوتش تو ندانی***من این معامله دانم که طعم صبر چشیدم

مرا رواست که دعوی کنم به صدق و اردات***که هیچ در همه عالم به دوست برنگزیدم

بنال مطرب مجلس بگوی گفته (سعدی)***شراب انس بیاورکه من نه مرد نبیدم

ص: 174

گه مقیم کعبه گاهی ساکن میخانه ایم***هرکجا هستیم محو طلعت جانانه ایم

اختلاف از صورتست ار نه به معنی ما و شیخ***محو یک رخسار زیباست یک پیمانه ایم

این جهان و هر چه در وی هست جز افسانه نیست***وین تغافل بین که ما سرگرم آن افسانه ایم

دانه پیدا دام زیر دانه پنهانست و ما***مانده در دام از تغافل بی خبر از دانه ایم

گرد هر شمعی نمی گردیم در هر محفلی***ما حریفان شمع بزم انس را پروانه ایم

شادی و غم گر چه زان تست لیکن با غمت***آشنا هرکس نباشد ما از او بیگانه ایم

گنج مقصودی که می گویند در ویرانه است***ما همان گنجیم و پنهان در دل ویرانه ایم

مدّعی آن حلقه های زلف چون زنجیر را***گر ببیند داند از بهر چه ما دیوانه ایم

این تن خاکی حجاب جان و جانانست و بس***چون رود بر باد هم جانیم و هم جانانه ایم

همچو (عبرت) کعبه و بتخانه پیش ما یکیست***زانکه در راه طلب جویای صاحب خانه ایم

ص: 175

کس چو من در طلب شاهد آزادی نیست***زانکه با نیستی از پرتو آن مست شدم

ناوک ناز تو پیوسته شد از شست رها***ناز شست تو که من کشته آن شست شدم

تا ابد مستیم از جلوه ساقی باقی است***زانکه ازآن می باقی ز ازل مست شدم

ص: 176

آن قدر با آتش دل ساختم و سوختم***بی تو ای آرام جان یا ساختم یا سوختم

سرد مهری بین که کس بر آتشم آبی نزد***گرچه همچون برق از گرمی سراپا سوختم

سوختم اما نه چون شمع طرب در بین جمع***لاله ام کز داغ تنهائی به صحرا سوختم

همچو آن شمعی که افروزد پیش آفتاب***سوختم در پیش مهرویان و بیجا سوختم

سوختم از آتش دل در میان موج اشک***شوربختی بین که در آغوش دریا سوختم

شمع و گل هم هر کدام از شعله ای درآتشند***در میان پاکبازان من نه تنها سوختم

جان پاک من (رهی) خورشید عالم تاب بود***رفتم و از ماتم خود عالمی را سوختم

ص: 177

در افتا دم ز ناکامی به کام تیرگی امّا***به دریای معانی گوهر یکدانه را مانم

خیال انگیز چون صبح امیدم در دل شبها***ز مهر ماه طلعت دلبری ویرانه را مانم

به پای شمع هستی سوز عشقی سوختم (مشفق)***که افروزم چراغ آرزو پروانه را مانم

ص: 178

پریشانست چون زلفت دل و جانی که من دارم***که دارد این چنین جمع پریشانی که من دارم

قسم بر مصحف رویت بدان زنّار گیسویت***که غیر از این نباشد کفر و ایمانی که من دارم

از آن شاداب و خندان گشته ای نوگل خندان***که باشد دسترنج چشم گریانی که من دارم

قسم بر جان پاکان کز دل آلوده زاهد***بود پاکیزه تر آلوده دامانی که من دارم

خط سبز تو ریحانست و رویت روضه رضوان***ندارد باغبان این باغ و ریحانی که من دارم

سر و جانی که من دارم فدای خاک پای تو***فدای خاک پای تو سر و جانی که من دارم

مرا در خانه دل میهمان باشد غم عشقت***مبارک باشد این فرخنده مهمانی که من دارم

نخواهد دل رهائی از شکنج زلف مشکینت***صفائی دارد این تاریک زندانی که من دارم

به مستی بشکند پیمانه و پیمان من (خوشدل)***نگار سخت قلب سست پیمانی که من دارم

ص: 179

بارها غم به توگفتیم ز ما نشنیدی***بعد از این مصلحت آن است که خاموش کنیم

هیچ نا گفته بجانیم ز نیش ستمت***وای اگر زان لب شیرین طمع نوش کنیم

ما که باشیم که ما را دهد آغوش تو دست***با خیال تو مگر دست درآغوش کنیم

یار چون ساقی بزم است (هلالی) برخیز***تا به یک جرعه تو را واله و مدهوش کنیم

ص: 180

تمثال دو زلف و رخ آن یار کشیدم***یک روز و دو شب زحمت این کار کشیدم

اول شدم آغشته ز نقش سر زلفش***آخر به پریشانی بسیار کشیدم

آغوش و کنارم همه شد غیرت تاتار***تاتاری از آن طرّه طرّار کشیدم

در تیرگی زلف کشیدم رخش از مهر***گفتی که مهی را به شب تارکشیدم

نقش خد نارسته هنوزش خط مشکین***گوئی دو طبق گل همه بی خار کشیدم

اندیشه نمودم که کشم ابروی آن شوخ***اندیشه چو کج بود کمان وار کشیدم

بر خامه ام از تیر فلک بانگ زه آمد**زان سخت کمانی که به دشوار کشیدم

سحر قلمم بین که کشیدم چو دو چشمش***گفتی به فسون نقش دو سحار کشیدم

نقش مژه اش را به یکی ناوک دلدوز***خون ریزتر از خنجر خونخوار کشیدم

آن سبز غباری که فراز لب او بود***با خامه اسرار به زنگار کشیدم

شوری ز مگس خواست بر آن صفحه تمثال***چون صورت آن لعل شکر بار کشیدم

بیمار دلم برزنخش کرد اشارت***سیبی به مراد دل بیمار کشیدم

سیمین غبب و گردن و آن گوش و بناگوش***یک باغ سمن غیرت گلزار کشیدم

ص: 181

آشوب قیامت همه شد در نظرم راست***چو قامت آن دلبر عیّار کشیدم

در نقش میانش شدم از فکر چوموئی***آخر به صد اندیشه و پندار کشیدم

در دایره فکرتم افکنده سر نیش***ناچار به یک گردش پرگار کشیدم

(فرصت) چه کشیدی ببرش جامه رنگین***گلناریش از خون دل زار کشیدم

ص: 182

بیا تا دلبر هم یار هم جانان هم باشیم***وفا دار هم آرام دل هم جان هم باشیم

صفای باغ هم باد بهار هم بکار هم***نوای عندلیب هم گل بستان هم باشیم

غم هم شادی هم قبض و سبط قلب هم کردیم***نگهبان حیات هم رگ و شریان هم باشیم

به روز هوشیاری آفتاب هم شب مستی***چراغ محفل هم کوکب رخشان هم باشیم

به صحرای محبّت صید هم صیّاد هم گردیم***به میدان مروّت گوی هم چوگان هم باشیم

کمیل و میثم و عمّار و مقداد و صهیب هم***اویس و زید و حجر و بوذر و سلمان هم باشیم

فلک نمرو دوش گر آتش افروزد به جان ما***خلیل آسا به گلشن ز آتش سوزان هم باشیم

شب تار از رقیب دل سیه شد روزگار ما***بیا تا شمع خورشید آیت تابان هم باشیم

بپوشانیم عیب و پرده دار راز هم گردیم***هم آهنگ و نوای هم نی نالان هم باشیم

(الهی) دوستان را عهد و پیمانی است با ساقی***بیا پیمانه پر سازیم و هم پیمان هم باشیم

ص: 183

به وقت مرگ به بالین من قدم بگذار***روا مدار که این آرزو به گور برم

دلی که نیست به نزدیکی ات شکیبائیش***چه می کند اگر از خدمت تو دور برم

(نیاز) آن سر زلفش نمی دهم از دست***که چون کلیم ز ظلمت رهی به نور برم

ص: 184

شهباز لامکانم من در مکان نگنجم***عنقای بی نشانم اندر نشان نگنجم

من بحر بی کرانم مقصود کن فکانم***من جان جان جانم اندر جهان نگنجم

من از خودی فنایم من گوهر بقایم***من دُر بی بهایم در بحر و کان نگنجم

بی جای و آشنایم بی نام و بی نشانم***برتر ز جسم و جانم در جسم و جان نگنجم

من عین عشق و ذوقم سرمست جام شوقم***از چرخ و عرش فوقم در آسمان نگنجم

اعجوبۀ جهانم بالاتر از بیانم***من گنج بس نهانم اندر عیان نگنجم

فارغ ز کفر و دینم با دوست همنشینم***من نور هر یقینم اندر گمان نگنجم

من مست ذوق و حالم حیران آن جمالم***مستغرق وصالم اندر بیان نگنجم

مست می جنونم در عشق ذو فنونم***از عقلها برونم در داستان نگنجم

باری (اسیریا) گو چونست کان پری رو***دارد کنار با تومن در میان نگنجم

ص: 185

گه چو چنگم بزن و گاه چونی بنوازم***که زهر سازکه سازی تو مرا می سازم

چون نیم تا تو دمی در من بی جان ندمی***می نیاید به طرب هیچکس از آوازم

کبر و نازی که کنی بر من از آن مفتخرم***در میان همه عشاق بدان می نازم

عاشقی به ز منت کو که به وی پردازی***دلبری به ز توام کوکه به وی پردازم

حسن مجموع بتان در نظرم می آید***چون نظر بر رخ زیبای تو می اندازم

(مغربی) نقطه آخرچو به اوّل پیوست***دیدم انجام من آنجاست که بود آغازم

ص: 186

یک امشبی که در آغوش شاهد شکرم***گرم چو عود بر آتش نهند غم نخورم

چو التماس برآید هلاک باکی نیست***کجاست تیر بلا گوبیا که من سپرم

ببند یک نفس ای آسمان دریچه صبح***بر آفتاب که امشب خوشت با قمرم

ندانم این شب قدر است یا ستاره روز***توئی برابر من یا خیال در نظرم

خوشا هوای گلستان و خواب در بستان***اگر نبودی تشویش بلبل سحرم

بدین دو دیده که امشب ترا همی بینم***دریغ باشد فردا که دیگری نگرم

روان تشنه برآساید از کنار فرات***مرا فرات ز سر برگذشت و تشنه ترم

چو می بدیدمت از شوق بیخبر بودم***کنون که با تو نشستم از ذوق بیخبرم

سخن بگوی که بیگانه پیش ما کس نیست***به غیر شمع و همین ساعتش زبان ببرم

مگو (سعدی) ازین درد جان بخواهد برد***بگو کجا برم آن جان که از غمت ببرم

ص: 187

هر چه کنی بکن مکن ترک من ای نگار من***هر چه بری ببر مبر سنگدلی بکار من

هرچه هلی مهل پرده به روی چون قمر***هر چه دری بدر مدر پرده اعتبار من

هر چه دهی بده مده زلف بباد ای صنم***هر چه نهی بنه منه دام به رهگذار من

هر چه کشی بکش مکش صید حرم که نیست خوش***هر چه شوی بشو مشو تشنه به خون زار من

هر چه روی برو مرو راه خلاف دوستی***هر چه زنی بزن مزن طعنه به روزگار من

هر چه کشی بکش مکش باده به بزم مدّعی***هر چه خوری بخور مخور خون من ای نگار من

ص: 188

بیش از این بد عهد و پیمانی مکن***با سبک روحان گرانجانی مکن

زلف کافر کیش را برهم مزن***قصد بنیاد مسلمانی مکن

غمزه را گو خون مشتاقان مریز***ملک از آن تست ویرانی مکن

با ضعیفان هر چه در گنجد مگو***با اسیران هر چه بتوانی مکن

بیش از این جور و جفا و سرکشی***حال مسکینان چو میدانی مکن

گر کنی با دیگران جور و جفا***با (عبیدالله زاکانی) مکن

ص: 189

ای دیده خون ببار به سویش نظر مکن***زنهار و شرمسارم از این بیشتر مکن

ای ناله هم بتو خوشم دهم به جور یار***از من عنان متاب و در او هم اثر مکن

نارک دلی مباد که رحم آیدت بمن***زودم بکش نگاه بر این چشم تر مکن

هنگام لطف او مکن ای مدّعا مدد***بر داغ سینه مرهم او نیشتر مکن

ناگه بمیرم امشب و یارم شود ملول***ای همنشین بساز و فغان بیشتر مکن

ای چشم گریه دوست که شرمنده توام***تا هست گریه میل به کار دگر مکن

(عرفی) پیام شوق تو بیهوشی آورد***زین گفتگو دگر به نسیم سحر مکن

ص: 190

بیچاره گشته ام از غم هجر دوست***دعوت مرا به جام می چاره ساز کن

ص: 191

تا دامن از من کشیدی ای سرو سیمین تن من***هر شب زخونابه دل پر گل بود دامن من

ای گل رخم زرد خواهی جانم پر از درد خواهی***دانم چها کرد خواهی ای شعله با خرمن من

بنشین چو گل در کنارم تا بشکفد گل ز خارم***ای روی تو لاله زارم و ای موی تو سوسن من

ای جان و دل مسکن تو خون کریم از رفتن تو***دست من و دامان تو و اشک غم و دامن من

من کیستم بینوائی با درد و غم آشنائی***هر لحظه گردد ببلائی چون سایه پیراهن من

قسمت اگر زهرا گرمل بالین اگر خارا گرگل***غمگین نباشم که باشد کوی رضا مسکن من

گر باد صرصر غباری انگیزد از هر کناری***گرد کدورت نگیرد آئینه روشن من

تا عشق ورندیست کیشم یکسان بود نوش و نیشم***من دشمن جان خویشم گرا و بود دشمن من

پیرایه خاک و آبم روشنگر آفتابم***گنجم ولی در خرابم ویرانۀ من تن من

ای گریه دل را صفا ده رنگی به رخسار ما ده***خاکم به باد فناده ای سیل بنیان کن من

وی مرغ شب همرهی کن زاری به حال (رهی)کن***تا بر دلم رحمت آرد صیاد صید افکن من

ص: 192

ای که داری هوس طلعت جانان دیدن***نیست باید شدنت وانگهش آسان دیدن

آن جمالی که فروغش کمر کوه شکست***کی توان از نظر موسی عمران دیدن

نشود تا دلت از قید علایق آزاد***نتوان جلوه آن سر و خرامان دیدن

تار موسی خرد از دیده دل بیرون کن***تا به نورش بتوانی ره عرفان دیدن

چشم خفاش بمان چشم دگر پیدا کن***نور خورشید ازل کی بود آسان دیدن

زنگ دل پاک کن از اشک و به دل بینا شو***کان جمالی است که نتوانش به چشمان دیدن

جان تو را باید و پاید غم تن چند خوری***بگذر از تن اگرت هست سر جان دیدن

بر درش چند بدی آری نا فرمانی***هیچ شرمت نشود زین همه احسان دیدن

مزن ای (فیض) از این بیش ز گفتار نفس***اگرت هست سر آینه ای جان دیدن

ص: 193

دردمند عشقت را حال از دو بیرون است***باز عشق جان دادن یا به درد خو کردن

کاش صد زبان باشد همچو شانه عاشق را***تا توند از دستت شکوه مو به موکردن

ای امید جان گفتی چیست آرزوی تو***گر وصال ممکن نیست ترک آرزو کردن

غرق می کنم در اشک خویش را شبی چون شمع***پیش محرمان تا چند حفظ آبرو کردن

ص: 194

تا جسم نمی فرستی تیغم بسر مزن***مرهم نمی گذاری زخم دگر مزن

بر فرق او فتاده به نخوت لگد مکوب***سنگ ستم به طایر بی بال و پر مزن

بر، نامه امید فقیران قلم مکش***بر ریشه حیات ضعیفان تبر مزن

گیرم تو خود ز مردم صاحبنظرنئی***از طعنه تیر بر دل صاحبنظر مزن

تا غنچه لب گشود سر خود بباد داد***ای آفتاب دم به نسیم سحر مزن

چون کوه پا به جای نگه دار خویش را***چون باد هرزه گرد به هر بام و در مزن

خواهی که این دو روزه سفر بی خطر بود***با رهزنان قدم به ره پرخطر مزن

اینجا نوای بلبل و بانگ زغن یکیست***ای عندلیب نغمه از این بیشتر مزن

تا بگذری بخیر از این رهگذر (سنا)***با رهروان کوی دم از خیر و شر مزن

ص: 195

لا احب الافلین کو چون خلیل***چشم دل بر شاهد یکتا فکن

خواهی ار آذرگلستان گرددت***خیز و نعلین دو کون از پا فکن

تا کیست در چاه طبع (اسرار) جاست***رخت سوی عالم بالا فکن

ص: 196

بهشتی روی ما از گلستان رخ نقاب افکن***دهان باغبان و شبنم و گل را به آب افکن

خمار انتظار مقدمت ما را افکنده از پا***به ساغر با نگاهی باده نوشان را شراب افکن

بود کم فرصت ما تا رسد نوبت به ما ساقی***به جام باده دیدار معجون شتاب افکن

به بزم عام خود باری صلاده عاشقانت را***غریو شور و شادی در نهاد شیخ و شاب افکن

گره از طرّه بگشا تا جهان را نافه پر سازد***نسیم عشق را همره شمیم مشک ناب افکن

به خاک ذلّت افتد تا ستمگر هر کجا باشد***خدا را ذوالفقار حیدری در پیچ و تاب افکن

دم سرد خزان افسرد نخل دین حق بازآ***بهار ما طراوت را به باغ بوتراب افکن

ز بیم دشمنانت قلب یاران تا به کی لرزد***بیا زین پس به جان دشمنانت اضطراب افکن

سیه شد زندگی از ابر ظلمت بر خداجویان***بیا از مهر طرحی نو در این دیر خراب افکن

بنالد تا به کی (صاعد) تو خود دانی چه می خواهد***ز راه لطف کارش با دعای مستجاب افکن

ص: 197

ای مرغ آزاد از قفس آزادیت در دسترس***آزادی خود را ببین فکر گرفتاری بکن

ای خفته هر شب تا سحر با دلربائی سیمبر***گاهی بپاس دوستی چشمی به بیداری بکن

ای خوانده در گوشت جهان افسون هستی هر زمان***گوشی هم ای آرام جان بر ناله زاری بکن

ای بختار زندگی یادار از درماندگی***وقتی نگاه رأفتی بر چشم خونباری بکن

دم از سبکباری مزن گر داری از مردی نشان***باری سبکباری بهل یاد گرانباری بکن

ص: 198

منم که شهره شهرم به عشق ورزیدن***منم که دیده نیالوده ام به بد دیدن

به می پرستی از آن نقش خود برآب زدم***که تا خراب کنم نقش خود پرستیدن

عنان به میکده خواهیم تافت زین مجلس***که وعظ بی عملان واجبست نشنیدن

وفا کنیم و ملامت کشیم و خوش باشیم***که در شریعت ما کافریست رنجیدن

به پیر میکده گفتم که چیست راه نجات***بخواست جام می و گفت راز پوشیدن

مراد دل ز تماشای باغ عالم چیست***بدست مردم چشم از رخ تو گل چیدن

برحمت سر زلف تو واثقم ورنه***کشش چونبود از آنسوچه سود کوشیدن

ز خط یار بیاموز مهر با رخ خوب***که گرد عارض خوبان خوشست گردیدن

مبوس جز لب ساقی و جام می (حافظ)***که دست زهد فروشان خطاست بوسیدن

ص: 199

دل من کشتی نوح است به دریای فنا***نا خدای دل کشتی است خدای دل من

نرسیدند بسر منزل مقصود (صفا)***مگر آن قوم که رفتند به پای دل من

ص: 200

ای دل از پست و بلند روزگار اندیشه کن***در برومندی ز قحط برگ و بار اندیشه کن

از نسیمی دفتر ایّام برهم می خورد***از ورق گردانی لیل و نهار اندیشه کن

روی در نقصان گذارد ماه چون گردد تمام***چون شود لبریز جامت از خمار اندیشه کن

گوشه گیری درد سر بسیار دارد در کمین***در محیط پر شر و شور از کنار اندیشه کن

نیست بی زهر پشیمانی حضور این جهان***از رگ خواب فراقت همچو ما را اندیشه کن

چون فلک آغاز و انجامی ندارد این جهان***زین محیط بی سر و بن زینهار اندیشه کن

ایکه می خندی چو گل در بوستان بی اختیار***از گلاب گریه ای بی اختیار اندیشه کن

بر لب بام خطر نتوان بخواب امن رفت***ایمنی خواهی ز اوج اعتبار اندیشه کن

زخم می باشد گران شمشیر لنگردار را***زینهار از دشمنان بردبار اندیشه کن

پشه با شب زنده داری خون مردم می خورد***زینهار زاهد شب زنده دار اندیشه کن

میتوان از نبض پی بردن به احوال درون***مرد دریا نیستی از جویبار اندیشه کن

این زمین و آسمان دودی و گردی بیش نیست***از دخان (صائب) میندیش از غبار اندیشه کن

ص: 201

خواهم که خاک راه شوم زیر پای تو***تا ذره ذره ام همه گیرد هوای تو

آیم چو گرد بر سر راه تو اوفتم***شاید که بوسه ای بریابم ز پای تو

جان در رهت فدا کنم و منتت کشم***ای صد هزار جان گرامی فدای تو

جان صد هزار کاش بود هر دمی مرا***تا جمله را نثارکنم از برای تو

خوش آن دمیکه سوی من آئی ز روی لطف***تا جان ز من طلب کنی و من لقای تو

یابم حیات تازه به هر جان فشاندنی***گر صد هزار بار بمیرم برای تو

در تو کسی به حسن و ملاحت کجا رسد***تو پادشاه حسنی و خوبان گدای تو

تو همچو آفتابی و من همچو سایه ام***آیم به هرکجا که روی در قفای تو

در آسمان ملائکه گویند آمین***آن دم که (فیض) روی کند در دعای تو

ص: 202

آن باده که شاهد به خرابات مغان نیز***پیموده به جام و خم میخانه توئی تو

بسیار بگوئیم و چو بسیار بگفتیم***کس نیست به غیر از تو در اینخانه توئی تو

یک همت مردانه در این کاخ ندیدیم***آن را که بود همّت مردانه توئی تو

ص: 203

حیلت ره کن عاشقا دیوانه شو دیوانه شو***و اندر دل آتش درآ پروانه شو پروانه شو

هم خویش را بیگانه کن هم خانه را ویرانه کن***وانگه بیا با عاشقان هم خانه شو هم خانه شو

رو سینه را چون سینه ها هفت آب شو از کینه ها***وانگه شراب عشق را پیمانه شو پیمانه شو

باید که جمله جان شوی تا لایق جانان شوی***گر سوی مستان می روی مستانه شو مستانه شو

آن گوشوار شاهدان هم صحبت عارض شده***آن گوش و عارض بایدت دردانه شو دردانه شو

چون جان توشد در هوا از افسانه شیرین ما***فانی شود چون عاشقان افسانه شو افسانه شو

تو لیلة القبری برو تا لیله القدری شوی***چون قدر مرا رواح را کاشانه شو کاشانه شو

اندیشه ات جائی رود وانگه تو را آنجا کشد***ز اندیشه بگذر چون قضا پیشانه شو پیشانه شو

قفلی بود میل و هوا بنهاده بر دلهای ما***مفتاح شو مفتاح را دندانه شو دندانه شو

بنواخت نور مصطفی آن استن حنانه را***کمتر ز چوبی نیستی حنانه شو حنانه شو

گوید سلیمان مر تو را بشنو لسان طیر را***دامی و مرغ از تو رمد رولانه شور ولانه شو

گر چهره بنماید صنم پر شو از او چون آینه***ور زلف بگشاید صنم رو شانه شو روشانه شو

تا کی دو شاخه چون رخی تا کی چو بیدق کم تکی***تا کی چو فرزین کژروی فرزانه شو فرزانه شو

ص: 204

شکرانه دادی عشق را از تحفه ها و مالها***هل مال را خود را بده شکرانه شو شکرانه شو

یک مدتی ارکان بدی یک مدتی حیوان بدی***یک مدتی چون جان شدی جانانه شو جانانه شو

ای ناطقه بر بام و در تا کی روی در خانه بر***نطق زبان را ترک کن بی چانه شو بی چانه شو

ص: 205

به جان پیر خرابات و حق صحبت او***که نیست در سر من جز هوای خدمت او

بهشت اگر چه نه جای گناه کارانست***بیار باده که منتظرم به همّت او

بیا که دوش به مستی سروش عالم غیب***نوید داد که عامست فیض رحمت او

بر آستانه میخانه گر سری بینی***مزن بپای که معلوم نیست نیّت او

مکن به چشم حقارت نگاه در من مست***که نیست معصیت و زهد بی مشیّت او

چراغ صاعقه آن سحاب روشن باد***که زد به خرمن ما آتش محب_ّت او

نمی کند دل ما میل زهد و توبه ولی***بنام خواجه بکوشم و فرّ دولت او

مدام خرقه (حافظ) بباده در گروست***مگر ز خاک خرابات بود فطرت او

ص: 206

پروانه و نسیم و من ای گلبن مراد***هستیم روز و شب همه در جستجوی تو

ای مرغ شب به داغ که سوزی که درد او***خون می کند فغان ترا در گلوی تو

ای دل عزیزدار که داروی زندگیست***آن می که دست عشق کند در سوی تو

ص: 207

در بیابان جنون سر گشته ام چون گرد باد***همرهی باید مرا مجنون صحرا گرد کو

بعد مرگم می کشان گویند در میخانه ها***آن سیه مستی که خم ها را تهی میکرد کو

پیش امواج حوادث پایداری سهل نیست***مرد باید نیندیشید طوفان مرد کو

دردمندان را دلی چون شمع می باید (رهی)***گرنه ای بی درد اشک گرم و آه سرد کو

ص: 208

چرخ ناکام تر از تست از او کام مخواه***راحت امید مدار از وی و آرام مخواه

خام اگر نیستی اندیشه ناپخته مکن***شهد عیش و طرب از شاهد ایّام مخواه

این جهان نیست مگر دامگه محنت و رنج***مرغ جان را به هوس بسته این دام مخواه

چون سرانجام تو بگذشتن و بگذشتن است***پند من بشنو وز آغاز و سرانجام مخواه

غیرناکامی و حسرت چو از اینجا نبری***حسرت عیش جهان کم خور و زو کام مخواه

گر سکندر دهدت آینه در وی منگر***ور ز جمشید بدست تو رسد جام مخواه

شرف و عزّت مردم به سخا و کرم است***چون تو این هر دو نداری ز کس اکرام مخواه

روش زهد و نکونامی و آئین صلاح***از من رند خراباتی بدنام مخواه

صفوت صوفی وارسته ز زاهد مطلب***خصلت و خوی پسندیده ز انعام مخواه

تل شود روشن از انوار حقیقت دل تو***تیره این آینه از ظلمت اوهام مخواه

الله الله ز من آن روی چو خورشید مپوش***صبح امید مرا تیره تر از شام مخواه

(عبرت) آرام دل از خواهی و آسایش تن***جز می صافی و معشوق دلآرام مخواه

ص: 209

دل می کند ز سلسله زلف تو گله***دیوانه را ز دست برفته است حوصله

چون بند بگسلد دل دیوانه زان دو زلف***زان رو که هست سلسله بر روی سلسله

دلها به زیر زلف بروی تو طالبند***شب ما مهتاب هست خوش از بهر قافله

ما ریختیم خون رزان شیخ خونبها***در داده زانکه نیست دیت جز به عاقله

در زیر زلف این نه رخ است آفتاب را***افروخته است شب مه من جای مسئله

تا آن جهان عشق رهی نیست این جهان***بردار پا که قدمی نیست فاصله

مسجد فروختیم و خریدیم میکده***زاهد به ما حد برد از این معامله

خورشید بهتر است ندانیم یا رخت***ای ماه من تو نیک بکن خود مقابله

یارم ز در براند به خوشنودی رقیب***سگ رفت گرگ ماند بجا وای بر گله

بگرفته ام ره سفرعشق و می روم***خونا به دل و جگرم زاد و راحله

(دهقان) مپرس مسأله دین ز عاشقان***دارد چه کار عاشق کافر به مسأله

ص: 210

شبی در خرقه رند آسا گذرکردم به میخانه***ز عشرت می پرستان را منوّر گشت کاشانه

ز خلوتگاه ربّانی وثاقی در سرای دل***که تا قصر دماغ ایمن بود ز او از بیگانه

چو ساقی در شراب آمد بنوشا نوش در مجلس***به نافرزانگی گفتند کاول مرد فرزانه

به تندی گفتم آری من شراب از مجلسی خوردم***که مه پیرامن شمعش نیارد بود پروانه

دلی کز عالم وحدت سماع حق شنیدست او***به گوش همّتش دیگر کس آید شعر و افسانه

گمان بردم که طفلانند از پیری سخن گفتم***مرا پیری خراباتی جوابی داد مردانه

که نور عالم علوی مرا هر روز می تابد***تواش در صومعه دیدی من اندر کنج میخانه

کسی کامد در این خلوت به یک رنگی هویدا شد***چه پیر عابد زاهد چه رند مست میخانه

گشادند از درون جان در تحقیق(سعدی) را***چو اندر قفل گردون زد کلید صبح دندانه

ص: 211

ز درون بود خروشم ولی از لب خموشم***نه حکایتی شنیدی نه شکایتی شنودی

چمن از تو خرّم ای اشگ روان که جویباری***خجل از تو چشمه ای چشم (رهی)که زنده رودی

ص: 212

کس از این نمک ندارد که تو ای غلام داری***دل ریش عاشقان را نمک تمام داری

نه من اوفتاده تنها به کمند آرزویت***همه کس سر تو دارد تو سرکدام داری

ملکا، مها، نگارا، صنما، بتا، بهارا***متحیرم ندانم که خود چه نام داری

نظری یه لشگری کن که هزار خون بریزی***به خلاف تیغ هندی که تو در نیام داری

صفت رخام دارد تن نرم نازنینت***دل سخت نیز با او نه کم از رخام داری

همه دیده ها به رویت نگران حسن و خویت***نه من آن مکینه مرغم که اسیر دام داری

چه مخالفت بدیدی که مجالست بریدی***مگر آنکه ما گدائیم و تو احتشام داری

بجز این گنه ندانم که محب و مهربانم***به چه جرم دیگر از من سر انتقام داری

گله از تو حاش لله نکنیم و خوش نباشد***مگر از وفای عهد یکه نه بر دوام داری

نظر از تو برنگیرم همه عمر تا بمیرم***که تو در دلم نشستی و سر مقام داری

سخن لطیف (سعدی) نه سخن که قند مصری***خجلست ازین حلاوت که تو درکلام داری

ص: 213

ص: 214

همه هست آرزویم که ببینم از تو روئی***چه زیان ترا که من هم برسم به آرزوئی

به کسی جمال خود را ننموده ای و بینم***همه جا به هر زبانی بود از تو گفتگوئی

به ره تو بسکه نالم ز غم تو بسکه مویم***شده ام ز ناله نالی شده ام ز مویه موئی

همه خوشدل آنکه مطرب بزند به تار چنگی***من از این خوشم که چنگی بزنم به تار موئی

چه شود که راه یابد سوی آب تشنه کامی***چه شود که کام جوید ز لب تو کام جوئی

شود اینکه از ترحم دمی ای سحاب رحمت***من خشک لب هم آخر ز تو تر کنم گلوئی

بشکست اگر دل من به فدای چشم مستت***سرخم می سلامت شکند اگر بسوئی

همه موسم تفرّج به چمن روند و صحرا***تو قدم به چشم من نه بنشین کنار جوئی

نه به باغ ره دهندم که گلی بکام بویم***نه دماغ اینکه از گل شنوم بکام بوئی

ز چه شیخ پاکدامن سوی مسجدم نخواند***رخ شیخ و سجده گاهی سرما و خاک کوئی

نظری بسوی (رضوانی) دردمند مسکین***که بجز درت امیدش نبود به هیچ سوئی

ص: 215

ای خواجه تا به کی پی دنیا و درهمی***بهر زیان و سود پریشان و درهمی

امروز ای به مال جهان غرّه بر فقیر***فخر آوری که مالک دنیا و درهمی

فردا که مال را بر اعمال قدر نیست***معلوم گرددت که فقیری نه منعمی

بینی دچار سختی اگر نوع خویش را***از سنگ خاره سخت تری گر که بیغمی

دعوی کنی که صاحب فضل و کرامتم***چون نیتت سخا و کرم کسی مکرمی

با آه و ناله مفلس بیچاره همنفس***تو با نشاط و عیش شب و روز توامی

درویش مانده عور و تو در خز خزیده ای***او در بلا و محنت و توشاد و خرّمی

او با ملال و غصه هم آغوش سال و ماه***تو با شراب و شاهد دلبند همدمی

با سیرت ستوری و گوئی که آدمم***گر سیرتت ستوده شد آنگاه آدمی

احسان و عدل اگر نبود در نهاد تو***انصاف می دهم که از انعام هم کمی

در قالب سخن نفست روح می دهد***(عبرت) مگر تو مظهر عیسی بن مریمی

ص: 216

ای مقیم دل که امشب شمع این کاشانه ای***میهمانت کی توان خواندن که صاحب خانه ای

نیست مسکین پادشه را لایق بزم حضور***با گدایان همنشین از همت شاهانه ای

آتش شوق است کافی بهر ما پروانگان***تا تو ای شمع فروزان شاهد پروانه ای

کشور دل را نه تنها شاهی و ماهی بحسن***در جهان خورشید وش تابان به هر کاشانه ای

جای دارد گرفشاند جان در رهت***ایکه همچون جان مکرّم در بر بیگانه ای

هست تنها بر تو روشن چشم امید (صغیر)***اندر این دریا درخشان گوهر یکدانه ای

ص: 217

ساقیا امشب خرابی را به می آباد کردی***مطرب الحق خوش نوائی خواندی و بیداد کردی

نازنین من، عزیزمن، نگارمن، مه من***خانه آبادان پس از عمری ز عاشق یاد کردی

چون شد ای لیلی که از سر گشته مجنون یادت آمد***چون شد ای شیرین که میل دیدن فرهاد کردی

تا که دام و دانه می افکندم از ما می رمیدی***چون گذشتیم از تو عزم کلبه صیّاد کردی

غم نبینی نازنین کز غم رهاندی بیدلی را***شاد باشی خاطر غمدیده ای را شاد کردی

(قهرمان) آخر به کام دل رسیدی بسکه هر شب***گریه و زاری نمودی ناله و فریاد کردی

ص: 218

چونست حال بستان ای باد نوبهاری***کز بلبلان برآمد فریاد بی قراری

ای گنج نوشدارو بر خستگان نظر کن***مرهم بدست و ما را مجروح می گذاری

یا خلوتی برآور یا برقعی فرو هل***ورنه به شکل شیرین شور از جهان برآری

هر ساعت از لطافت رویت عرق برآرد***چون بر شکوفه بارد باران نوبهاری

عود است زیر دامن یا گل در آستینت***یا مشک در گریبان بنمای تا چه داری

گل نسبتی ندارد با روی دلفریبت***تو در میان گلها چون گل میان خاری

وقتی کمند زلفت گاهی کمان ابرو***این می کشد به زورم و آن می کشد به زاری

در قید می گشائی وحشی نمی گریزد***دربند خوبرویان خوشتر که رستگاری

اوّل وفا نمودی چندانکه دل ربودی***چون مهر سخت کردم سست آمدی به یاری

عمری دگر بباید بعد از فراق ما را***کاین عمر صرف کردیم اندر امیدواری

ترسم نماز صوفی با صحبت خیالت***باطل بود که صورت بر قبله می نگاری

هر درد را که بینی درمان و چاره ای هست***درمان درد (سعدی) با دوست سازگاری

ص: 219

در دیاری که در او نیست کسی یار کسی***کاش یارب نیفتد به کسی کارکسی

هر کس آزار من زار پسندید ولی***نپسندید دل زار من آزار کسی

آخرش محنت جانکاه به چاه اندازد***هر که چون ماه برافروخت شب تارکسی

سودش این بس که به هیچش بفروشند چو من***هرکه با قیمت جان بود خریدارکسی

سود بازار محبت همه آه سرد است***تا نکوشید پی گرمی بازار کسی

من به بیداری ازین خاب چه سنجم که بود***بخت خوابیده کس دولت بیدار کسی

غیر آزار ندیدم چو گرفتارم دید***کس مبادا چو من زار گرفتار کسی

تا شدم خوار تو رشکم به عزیزان آید***بارالها که عزیزی نشود خوار کسی

آنکه خاطر هوس عشق و وفا دارد از او***به هوس هر دو سه روزی است هوادار کسی

لطف حق یارکسی باد که در دوره ما***نشود یار کسی تا نشود بار کسی

گرکسی را نفکندیم به سر سایه چو گل***شکر ایزد که نبودیم به پا خار کسی

(شهریارا) سر من زیر پی کاخ ستم***به که بر سر فتدم سایۀ دیوار کسی

ص: 220

بسکه فرخ رخ و شکرلب و شیرین دهنی***رهزن دین و دلی خانه کن مرد و زنی

من از این بخت سیه خواجه شهر حبشم***تو از آن روی چو مه خسرو ملک ختنی

ما در دهر نیاورده چو تو شیرینی***پدر چرخ نپرورده چو من کوه کنی

دم ز کوثر نزنم تا لبت اندر نظر است***یاد جنّت نکنم تا تو در این انجمنی

زان سر زلف دو تا دست نخواهم برداشت***تا مرا جمع نسازی و پریشان نکنی

گر بساق تو رسیدم سرشگم نه عجب***که سیه چشم و سهی قامت و سیمین ذقنی

چو فلک عاقبت از بیخ و بنم خواهد کند***ستم است اینکه تو بنیاد مرا برنکنی

چشم ایّام ندیده است و نخواهد دیدن***که وصال چو توئی دست دهد بر چو منی

دیده برداشتن از روی تو مستحسن نیست***که به تصدیق نظر صاحب وجه حسنی

هیچ دیوانه به زنجیر نگنجد به نشاط***تا تو با سلسله زلف شکن در شکنی

نازت افزون شده از عجز (فروغی) فریاد***که ستم پیشه و عاشق کش و عاجزفکنی

ص: 221

تا کی اندیشه این عالم پر شور کنی***دست تا چند در این خانه زنبور کنی

خلوت خاص تو بیرون ز فلک خواهد بود***خانه گل چه ضرور است که معمور کنی

چند در خواب رود عمر تو ای بی پروا***آنقدر خواب نگه دار که در گور کنی

شب پی خواب تو بس نیست که از بی خبری***روز نورانی خود را شب دیجور کنی

خردی را که نجات تو از او خواهد بود***تا به کی غرقه بخون از می انگور کنی

رستم از سیلی تقدیر بخاک افتاده است***تا به کی تکیه بسر پنجه پر زور کنی

اگر از خوان قناعت نظری آب دهی***خاک عالم همه در کاسه فغفور کنی

نقد حال تو شود بی غمی عالم قدس***چون غم رفته و آینده ز دل دور کنی

خوشه اش روز جزا تاج سلیمان باشد***دانه ای را که نثار قدم مور کنی

سر چه باشد که دریغ از سخن حق دارند***اقتدا به که در این کار به منصور کنی

(صائب) از دردسر دو جهان باز رهی***سر اگر در سر عطار نشابور کنی

ص: 222

صبا پیامی ز مهربانی رسان تو از من به آنکه دانی***که تا دهم جان به مژدگانی گرم از آن مه خبر رسانی

چو من نیازم که تا ز کویت گذر نمودن به جستجویت***تو بر سرم آی که هجر رویت یُذیبُ جسمی فلن ترانی

هوای روی تو ای جفا جو حدیث عشق تو ای پری رو***لفی فوادی علی بسانی هما انسی مدی الزمانی

براه عشق تو پا نهادم زمام دل را ز دست دادم***ز هجر رویت ز پا فتادم در آن ره آخر ز ناتوانی

که برده گفتی ترا دل زار قسم بجان تو ای دلازار***بدام زلف تو شد گرفتار مگر که جانا تو خود ندانی

ز هجر رویت شبی نخفتم حدیث عشقت به کس نگفتم***غم فراغت بدل نهفتم کنم چه با این غم نهانی

به ماه روی منور تو به جعد موی مغبرتو***که بر نتابم رخ از در تو هزار بارم اگر برانی

خوش آنکه روزی تو ماه طلعت نشسته باشی به کنج خلوت***بسان چاکر منت بخدمت ستاده باشم به جان فشانی

شد از فراق تو (فرصت) زار غمین محزون بغم گرفتار***چنانچه گوئی از این پس ای یار گذشته دیگر ز زندگانی

ص: 223

تأمل راه ناهموار را هموار می سازد***خطر داری ز راه راست تا سر در هوا داری

گهی از بهرگوهر گاه از کان لعل می جوئی***نمی دانی در این یک مشت گل پنهان چها داری

عبث خون میخورم بیهوده بر سر خاک می ریزم***تو با آن حسن بی پروا کجا پروای ما داری

نبینی روی ظلمت در شبستان فنا (صائب)***اگر گم کرده راهان را چراغی پیش ما داری

ص: 224

وقت را غنیمت دان آنقدر که بتوانی***حاصل از حیات ای جان یکدمست تا دانی

باغبان چو من زینجا بگذرم حرامت باد***گر بجای من سردی غیر دوست بنشانی

کام بخشی گردون عمر در عوض دارد***جهد کن که از دولت داد عیش بستانی

پند عاشقان بشنود ز در طرب باز آی***کین همه نمی ارزد شغل عالم فانی

با دعای شب خیزان ای شکر دهان مستیز***در پناه یک اسم است خاتم سلیمانی

پیش زاهد از رندی دم مزن که نتوان گفت***با طبیب نا محرم حال درد پنهانی

خم شکن نمی داند این قدر که صوفی را***جنس خانگی باشد همچو لعل رمّانی

یوسف عزیزم رفت ای برادران رحمی***کز غمش عجب دیدم حال پیرکنعانی

می روی و مژگانت خون خلق می ریزد***تیز می روی جانا ترسمت فرو مانی

دل ز ناوک چشمت گوش داشتم لیکن***ابروی کماندارت می برد به پیشانی

جمع کن به احسانی (حافظ) پریشان را***ای شکنج گیسویت مجمع پریشانی

ص: 225

ای نخل من که برگ و برت شد ز دیگران***دانی کز آب دیده من پا گرفته ای

بگذار تا ببینمش اکنون که می رود***ای اشک از چه راه تماشا گرفته ای

خارم به دل فرومکن ای گل به نیشخند***اکنون که روی سینه اوجا گرفته ای

گفتی صبور باش به هجرانم (اطهری)***آخر تو صبر از این شیدا گرفته ای

ص: 226

نه نماز بامدادی نه دعای شامگاهی***نه ز چشم توبه اشکی نه ز سوز سینه آهی

بفغانم از دل و تن مگو دو دشمن***دل سخت بی حیائی تن سست پر گناهی

نه چنان به غفلت اندر شده ام که باز یابم***ز ملامت اشتعالی و ز عبرت انتباهی

به مکاشفت چو عارف به مجاهدت چو عابد***نسپرد پای توفیق به کوی دوست راهی

به کجا گریزم از حیرت و بیم چون نباشد***به امید تکیه گاهی وز آرزو پناهی

ز وجود بی هنر توده سنگ و خاک بهتر***که بپرورد نهالی و برآورد گیاهی

به ستم اسیرم ارخواست زمانه چون ستیزم***چه کند فقیه افتاده به چنگ پادشاهی

ز ستمگران به دارد چه حدیثها برم گر***بود اندر آن سرا دادستان و دادگاهی

همه آنچه رفت و آید چو به اختیار نبود***بک استعین و ارضی بقضاک یا الهی

نتوان (حبیب) جبران خطای روزگاران***که نمانده است از عمر به غیر سال و ماهی

ص: 227

تا چند سرائی که چنین است و چنان است***آن را که بجز نام دگر هیچ ندانی

این گرد که بر دامنت از عجب نشسته است***آید عجبم کز چه ز دامن نفشانی

آن را که به تقلید کسان زشت شماری***گر مصحفت آرد ز خداوند نخوانی

چون خود همه عیبی چه کنی عیب کسان فاش***بر غیر چه خندی چو تو خود بدتر از آنی

بر عیب تو چون پرده بپوشد خداوند***ظلم است اگر پرده مردم بدرانی

شد قافله عمر تو وامانده ز دنبال***بشتاب مگر لاشه به منزل برسانی

چون هم سفرانت همه از خویش گذشتند***انصاف نباشد که تو در خویش بمانی

جان تو سبک جانب لاهوت سفرکرد***تو مانده به صحرای طبیعت ز گرانی

خوش باش به نیک و بد ایّام که ما را***نادیده خبر نیست ز اسرار نهانی

پرهیز مکن از لقب زشت که موسی***قدرش نشود کاسته از وصف شبانی

ای نفس به پیری نبری بار غم یار***کان بار توان برد به نیروی جوانی

(قاآنی) اگر مرد رهی بار بیفکن***تا از دو جهان توسن همّت بجهانی

ص: 228

گفتا تو از کجائی کاشفته می نمائی***گفتم منم غریبی از شهر آشنائی

گفتا سر چه داری کز سر خبر نداری***گفتم بر آستانت دارم سر گدائی

گفتا کدام مرغی کز این مقام خوانی***گفتم که خوش نوائی از باغ بی نوائی

گفتا ز قید هستی رو مست شو که رستی***گفتم به می پرستی جستم ز خود رهائی

گفتا جوی نیرزی گر زهد و توبه ورزی***گفتم که توبه کردم از زهد و پارسائی

گفتا به دلربائی ما را چگونه دیدی***گفتم چو خرمنی گل در بزم دلربائی

گفتا من آن ترنجم کاندر جهان نگنجم***گفتم به از ترنجی لیکن بدست نائی

گفتا چرا چو ذره با مهر عشق بازی***گفتم از آنکه هستم سرگشته هوائی

گفتا بگو که خواجو در چشم ما چه بیند***گفتم حدیث مستان سری بود خدائی

ص: 229

ایکه از آه جگر سوختگان بی خبری***عالمی سوخته از شعله آهی گاهی

سرخود گیر که ما دردکشان***نفروشیم به صد توبه گناهی گاهی

این همه از غم ایّام منالید که چرخ***به گدا نیز دهد تخت و کلاهی گاهی

یک نفس (نظمی) اگر با تو شنید چه شود***بسته بر دسته گل هرزه گیاهی گاهی

ص: 230

گرفتارم به دام چین زلف عنبرین بوئی***فرنگی زاده شوخی، کافری، زنار گیسوئی

دل از یوسف بری مجنون فریبی کوهکن سوزی***زلیخا طلعتی لیلی وشی، شیرین سخن گوئی

سراپا نازد دلداری تذ روی کبک رفتاری***دو چشمش غمزه پرگاری بهم پیوسته ابروئی

رسیده گوشه ابرو به چشم سرمه سای او***تو پنداری کماندارست در دنبال آهوئی

دو پستانش ز چاک پیرهن دیدم به دل گفتم***تماشا کن که سرو ناز بار آورده لیموئی

به رو چون مه به بو چون گل معاذ الله غلط گفتم***ندارد مه چنین روئی ندارد گل چنین بوئی

به آهو نسبت چشمش چو کردم چین به ابر وزد***که چشم شیر گیر ما ندارد هیچ آهوئی

یکی خال سیه جا کرده در کنج لب لعلش***که گویا بر لب آب بقا بنشسته هندوئی

میان خوبرویان سربلندی می سزد او را***که دارد چون (ظهیر) او عاشق زار دعا گوئی

ص: 231

از اهرمن مپرس و سلیمان و تخت وی***خود اسم اعظمی و همان نقش خاتمی

آفاق همه سر به سر همه وجود توست***تو اصل آفرینشی آخر تو آدمی

بگشا گره ز خاطر و این بند کفر و دین***تا چند درهمی به تمنّای درهمی

جسم در زمانه شهره نگردید جز به جام***جام اربکف تراست همانا تو خود جمی

از یک نگاه کار دلم ساخت چشم یار***گردد خراب خانه موری ز شبنمی

(غیرت) حدیث عشق ز نا محرمان بپوش***چون در میان حلقه عشاق محرمی

ص: 232

تا در کتاب عمل چون بنگری به جزا***ناید به دیدۀ تو جز نیکوئی رقمی

یارب ز جود کرم بر گرد نامۀ ما***بنمای عفو و بزن از لطف خود قلمی

بر درگه تو بود چشم امید (رجا)***چون دافعاً نغمی چون سابقاً نعمی

ص: 233

نگویم آب و گل است آن وجود روحانی***بدین کمال نباشد جمال انسانی

اگر تو آب و گلی همچنان که سایر خلق***گل بهشت مخمر به آب حیوانی

به هر چه خوبتر اندر جهان نظرکردم***که گویمش به تو ماند تو خوبتر ز آنی

وجود هر که نگه میکنم ز جان و جسد***مرکبست و تو از فرق تا قدم جانی

گرت در آینه سیمای خویش دل ببرد***چو من شوی و به درمان خویش درمانی

طمع مدار که از دامنت بدارم دست***به آستین ملالی که بر من افشانی

مرا که پیش تو اقرار بندگی کردم***رواست گر بنوازی و گر برنجانی

دلی که با سر زلفت تعلّقی دارد***چگونه جمع شود با چنین پریشانی

ولی خلاف بزرگان که گفته اند مکن***بکن هر آنچه بشاید نه هر چه بتوانی

فدای جان تو گر من تلف شدم چه شود***برای عید بود گوسفند قربانی

روان روشن (سعدی) که شمع مجلس تست***به هیچ کار نیاید گرش نسوزانی

ص: 234

نه تو گفتی که بجای آرم و گفتم که نیاری***عهد و پیمان و وفاداری و دلبند و یاری

تن آسوده نداند که دل خسته چه باشد***من گرفتار کمندم تو چه دانی که سواری

رخم شمشیر اجل به که سر نیش فراقت***کشتن اولی تراز، آن کم به جراحت بگذاری

کس چنین روی ندارد تو مگر حور بهشتی***وز کس این بوی نیاید آهوی تتاری

عرقت بر ورق روی نگارین به چه ماند***همچو برصفحه گل قطره باران بهاری

طوطیان دیدم و خوشتر ز حدیثت نشنیدم***شکر است آن نه دهان و لب و دندان که تو داری

ای خردمند که گفتی نکنم چشم به خوبان***به چه کار آیدت آن دل که به خوبان نسپاری

آرزو میکنم با تو شبی بودن و روزی***یا شبی روز کنی چون من و روزی به شب آری

هم اگر عمر بود دامن کامی بکف آرم***که گل از خار همی زاید و صبح از شب تاری

(سعدی) آن طبع ندارد که ز خوی تو برنجد***خوش بود هر چه تو گوئی و شکر هر چه تو باری

ص: 235

کشتی باده بیاور که مرا بی رخ دوست***گشت هر گوشه چشم از غم دل دریائی

جویها بسته ام از دیده بدامان که مگر***در کنارم بنشانند سهی بالائی

کرده ام توبه بدست صنم باده فروش***که دگرمی نخورم بی رخ بزم آرائی

نرگس از لاف زد از شیوه چشم تو مرنج***نرود اهل نظر از پی نابینائی

شرح این قصه مگر شمع برآرد به زبان***ورنه پروانه ندارد به سخن پروائی

سخن غیر مگو با من معشوقه پرست***کز وی و جام میم نیست به کس پروائی

این حدیثم چه خوش آمد که سحرگه میگفت***بر در میکده ای با دف و نی ترسائی

گر مسلمانی از اینست که (حافظ) دارد***آه اگر از پی امروز بود فردائی

ص: 236

پرده بردار که بیگانه خود آن روی نبیند***تو بزرگی و در آئینه کوچک ننمائی

حلقه بر در نتوانم زدن از بیم رقیبان***این توانم که بیایم به محلّت به گدائی

عشق و درویشی و انگشت نمائی و ملامت***همه سهل است تحمّل نکنم بار جدائی

روز صحرا و سماعست و لب جوی و تماشا***در همه شهر دلی نیست که دیگر بربائی

شمع را باید از این خانه برون بردن وکشتن***تا که همسایه نداند که تو درخانه مائی

کشتن شمع چه حاجت بود از بیم رقیبان***پرتو روی تو گوید که تو در خانه مائی

(سعدی) آن نیست که هرگز ز کمند تو گریزد***که بدانست که در بند تو خوشتر ز رهائی

خلق گویند برو دل به هوای دیگری ده***نکنم خاصه در ایّام اتابک دو هوائی

ص: 237

گاه در میخانه که در دیرگاهی در حرم***شد دل سرگشته جویای که در هر خانه ای

راز جانان را مگو با کس که شرط عشق نیست***کز رموز آشنا آگه شود بیگانه ای

چون بر افروزی جمال ای شمع بزم عاشقان***نی عجب گر آتش اندر جان زند پروانه ای

از دل مجروح عشاق پریشان یاد کن***چون زنی بر حلقه گیسوی مشکین شانه ای

گفتمش کی در دل (عنقا) کنی جانا مقام***گفت سلطانی زندکی خیمه در ویرانه ای

ص: 238

نگذاشت کبر و وسوسه عقل بوالفضول***تا دیو نفس سجده برد پیش آدمی

احوال آسمان و زمین و بشر مپرس***طفلی و خاک توده ای و نقش درهمی

در دفترحیات بشرکس نخوانده است***جز داستان مرگ حدیث مسلمی

نخوت ز سر بنه که به بازار کبریا***سرمایه دو کون نیز زد به درهمی

افراسیاب خون سیاوش می خورد***ما بی خبر نشسته به امید رستمی

از حد خویش پای فزون تر کشی(سنا)***گر دور چرخ با تو مدارا کند دمی

ص: 239

فسانه شب هستی بدان خیال گذشت***که نوگلی شکفد در هوای صبحدمی

به راه دوست شد از دست جان و ترسم از آن***که بر سرم ننهد (مشفق) آن صنم قدمی

از خویش برون که سفری داشته باشی***شک نیست که از خود خبری داشته باشی

یک لحظه توان تا گل خورشید رسیدن***چون شبنم اگر همسفری داشته باشی

عبرتکده بینی همه آفاق سراسر***گر دیده صاحب نظری داشته باشی

هر برگ در این باغ برد دست به آمین***گر وقت دعا چشم تری داشته باشی

بیهوده درختی ننشانند در این باغ***هشدار که باید ثمری داشته باشی

بی شک ز گریبان تو خورشید زند سر***چون صبح گر آه سحری داشته باشی

(صاعد) ببری راه به سر منزل مقصود***چون خضر اگر راهبری داشته باشی

ص: 240

دیگر نبات را نخرد شتری به هیچ***یکبار اگر تبسّم همچون شکر کنی

ای آفتاب روشن و ای سایه همای***ما را نگاهی از تو تمناست گر کنی

من با تو دوستی و وفا کم نمی کنم***چند آنکه دشمنی و جفا بیشتر کنی

مقدور من سری است که در پایت افکنم***گر زانکه التفات بدین مختصر کنی

دانی که رویم از همه عالم به روی توست***زنهار گر تو روی به روی دگر کنی

عمری است که به یاد تو شب روز می کنم***تو خفته ای که گوش به آه سحر کنی

گفتی که دیروز به حالت نظرکنم***آری کنی چو بر سر خاکم گذر کنی

شرط است(سعدیا) که به میدان عشق دوست***خود را به پیش تیر ملامت سپر کنی

ص: 241

هان مبادا قدرتت بی قدرتی را رنجه سازد***ایکه بهر امتحان یک چند صاحب اقتداری

کی توانی شد حریف مرگ چون از در درآید***گر به قوت رستم زالی تو یا اسفندیاری

گه گهی آهسته ران دلجوئی از واماندگان کن***این دو روزی را که بر رخش توانائی سواری

عافیت بادت رفیق راه منزل تا به منزل***ای که از پای صفا کوی وفا را رهسپاری

ای فلک بی اعتبار آنست کو دل بر تو بندد***با وجود اینکه می داند تو خود بی اعتباری

ای سخن پرور(صغیری) گر چه در صورت ولیکن***صد هزارت آفرین گلزار معنی را هزاری

ص: 242

زاهدی به میخانه سرخ روزمی دیدم***گقتمش مبارک باد بر تو این مسلمانی

زلف و کاکل او را چون به یاد می آرم***می نهم پریشانی بر سر پریشانی

خانه دل ما را ازکرم عمارت کن***پیش از آنکه این خانه رونهد به ویرانی

ما سیه گلیمان را جز بلا نمی شاید***بر دل (بهائی) نه هر بلائی که بتوانی

ص: 243

دوشم ندا رسید ز درگاه کبریا***کی بنده کبر بهتر از این عجز با ریا

خوانی مرا خبیر و خلاف تو آشکار***دانی مرا بصیر و خطای تو بر ملا

گر دانیم بصیر چرا می کنی گنه***ور خوانیم خبیر چرا می کنی خطا

ما گر عطا کنیم چه خدمت کنی به خلق***خلق ار کرم کنند چه منّت بری ز ما

مائیم خالق تو چو حاصل شود تعب***خلقند خواجه تو چو واصل شود عطا

اجرای من خوری و کنی خدمت امیر***روزی من بری و کشی منت کیا

گه چون عسس مدارت از خون بی کسان***گه چون مگس قرارت بر خوان اغنیا

گاهی چو کرم پیله کشی طیلسان به سر***گاهی ز روی حیله کنی پیرهن قبا

یعنی به جذبه ایم نه شوریده از جنون***یعنی به خلسه ایم نه پیچیده در ردا

تا کی شوی به رهگذرم جرم ره سپر***تا کی کنی به معذرت جبر اکتفا

گوئی که جبر باشد و باکت نه از گنه***دانی که جرم داری و شرمت نه از خدا

آخر صلاح را نبود فخر بر فجور***آخر نکاح را نبود فرق از زنا

مقتول را ز قاتل باطل بود قصاص***مظلوم را ز ظالم لازم بود جفا

ص: 244

کس گفت رنگها همه در خامۀ قدر***کس گفت ننگها همه در نامه قضا

در گردش است لعبت و لعاب در کمین***در جنبش است خامه و نقاش در قفا

میغ است در تصاعد و جلاب آفتاب***کاه است در تحرک و جذاب کهربا

دیوا ز برای اینکه به خویشت شود دلیل***نفس از برای اینکه ز کیشت کند جدا

آن از طریق شرع کند با تو دوستی***دین در لباس زهد شود با تو آشنا

آن نرم نرم شبهۀ باطل کند بیان***دین گرم گرم نکتۀ ناحق کند ادا

آن طعنه گو که یاوری دین ذوالمنن****وین خنده زن که پیروی شرع مصطفی

گر جز قبول ملت اجداد کو دلیل***در جز وثوق عادت اسلاف کو گوا

این دزد کاروان و تو مسکین کاروان***آن رند و استاد و تو نادان روستا

آن آردت ز مسلک توحید منصرف***دین آردت به مهلک تزویر رهنما

تو در میانه هایم و حیران و تن زده***آکنده از سفاهت و آسوده از عما

بر دیده خلوص تو حاجب شود هوس***بر آتش نفاق تو دامن زند هوا

سازد ترا به شرک خفی دیو ممتحن***آرد ترا به کفر جلی نفس مبتلا

ص: 245

نفس ترا کسالت اصلی شود معین***طبع ترا جهالت فطری شود عطا

گوئی گه صلوة که شرع است ناپسند***رانی گه زکوة که دین است ناروا

تا رفته رفته دغدغه دل شود قوی***تا لمحه لمحه تقویت دل کند قوا

گوئی به خود که رب ز چه رفته ایت در حجاب***رانی به دل که حق ز چه مانده است در خفا

گر زانکه هست حکمت پنهان شدن کدام***ور زانکه نیست پیرو فرمان شدن چرا

تا چند مکر و دغدغه ای دیو زشت خو***تا چند کفر و سفسطه ای مست ژاژخا

بر بود من دلیل بس این چرخ گرد گرد***بر ذات من گواه بس این دیر دیرپا

کوبندای بباید تا دف کند خروش***گوینده ای بباید تا که کند صدا

سرّی است زیر پرده که می پوید آسمان***آبی است زیر پرّه که می گردد آسیا

بی نوبهار گل نشود بوستان فروز***بی کردگار کُه نشود آسمان گرا

شاه ار ترا به تخت منقش دهد جواز***میر ار ترا به کاخ مقرنس زند صلا

مدحت کنی نخست به نقاش آن سریر***تحسین کنی درست به معمار آن بنا

گوئی به کلک صنعت نقاش آفرین***رانی به دست قدرت معمار مرحبا

ص: 246

آخر چگونه کوه بدان شوکت و شکوه***آخر چگونه چرخ بدین رفعت و علا

بی قادری به دادی هستی نهد قدم***بی صانعی به عرصۀ امکان زند لوا

آخر چگونه عرش بدین پایه و شرف***آخر چگونه مهر بدین مایه و بها

بی آمری بسیط جهان را شود محیط***بی خالقی فضای زمین را دهد ضیا

اسباب فرش من چه کم از کاخ پادشه***آیات عرش من چه کم از عرش پادشا

با این گنه امید تفضّل بود گنه***با این خطا خیال ترحم بود خطا

الّا به یمن طاعت برهان حق علی***الا بعون مدحت سلطان دین رضا

اصل کرم، ولی نعم، قاید امم***کهف وری، امام هدی، آیت تقا

سطح حیات، خط بقا، نقطۀ وجود***قطب نجات، قوس صفا، مرکز وفا

نفس بسیط، عقل مجرد، روان صرف***مصباح فیض، راح روان، روح اتقیا

مصداق لوح، معنی نون، مظهر قلم***نور ازل، چراغ ابد، مشعل بقا

منهاج عدل، تاج شریعت، رواج دین***مفتاح صنع، درج سخن، گوهر سخا

فیض نخست، صادر اوّل، ظهور حق***مرآت وحی، رایت دین، آیت هدا

ص: 247

معنی باء بسمله مسند نشین کن***مصداق نفس کامله، عزلت گزین لا

گر حکم او به جنبش غبرا دهد مثال****ور رأی او به رامش گردون دهد رضا

راند قضا پیاپی کاجر است ای قدر***گوید قدر دمادم کامضاست ای قضا

پاینده دولتی است بدو جستن انتساب***فرخنده نعمتی است بدو گردن اقتدا

بیمی که با حمایت او بهتر از امید***خوفی که با عنایت او خوشتر از رجا

شیطان به یک توجه او بهترین ملک***سلطان به یک تعرض او کمترین گدا

عکسی ز لوح حکمت او هر چه در زمین***نقشی زکلک قدرت او هر چه در سما

گر پرسد از خدای که یا رب که راست حق***الحق فیک منک الیک آیدش ندا

ارواح انبیا همه بر خاک او مقیم***اشباح اولیا همه در راه او فدا

با نسبت وجود شریف تو ممکنات***ای ممکنات را به وجود تو التجا

خورشید و سایه، روز و چراغ، آفتاب و شمع***دریا و قطره، درّ و خزف، بُرد و بوریا

اصل و طفیل، شِبَه و شَبِه، قصد و امتحان***بود و نبود، ذات و صفت، عین و اقتضا

فیاض و فیض، علت و معلول، نور و ظل***نقاش و نقش، کاتب و خط، بانی و بنا

ص: 248

معنی و لفظ مصدر و مشق مفاد و حرف***عین اثر عیان و خبر صدق و افترا

بالله من قلاک بصیراً فقد هلک***تالله من اتاک خبیراً فقد نجا

ذات تو سرفراز به تمجید ذوالمنن***نفس تو بی نیاز ز تقدیس اصفیا

از گوهر تو عالم ایجاد را شرف***از هستی تو دوحه ابداع را نما

در پیشگاه امر تو بی گفت و بی شنود***در کارگاه نهی تو بی چون و بی چرا

اضداد بی مسالمه با یکدگر قرین***ابعاد بی منازعه از یکدیگر جدا

اخلاف راشدین تو گنجینۀ شرف***اسلاف ماجدین تو آئینۀ صفا

یکسر به کارگاه هدایت گشاده دست***یکسر به بارگاه امامت نهاده پا

در پرده ولایت عظمی نهفته رو***بر مسند خلافت کبری گزیده جا

نفس تو بوستانی ممطور و دلنشین***ذات تو گلستانی مطبوع و جانفزا

نورسته لاله ایست از آن بوستان ادب***نشکفته غنچه ایست از گلستان حیا

خورشید گر نه کور شد از شرم رای تو***دارد چرا از خط شعاعی بکف عصا

شرعی که بر ولای تو حایل شود دغل***وحی که بی رضای تو نازل شود دغا

ص: 249

هر نیش کز خلیل تو نوشیست دلنشین***هر نوش کز عدوی تو نیشیست جانگزا

مهر ترا ثواب مخلّد بود ثمر***قهر ترا عذاب مؤبّد بود جزا

آنجا که قدرتست اثر نیست از جهت***آنجا که صدر تست خبر نیست از قضا

با شوکت تو چرخ اسیریست منحنی***با همت تو مهر فقیریست بی نوا

خرم بهشت اگر تو بر او نگذری جحیم***رخشان سهیل اگر تو بر او ننگری سها

از فّر هستی تو بود عقل را فروغ***از نور گوهر تو بود نفس را بها

در کارگاه امر توئی میر پیش بین***در بارگاه ملک توئی شاه پیشوا

بی رخصت تو لاله نمیروید از زمین***بی خواهش تو ژاله نمی بارد از هوا

گویا شود جماد اگر گوئیش بگو***پویا شود نبات اگر گوئیش بیا

مردود پیشگاه تو مردود کاینات***مقبول بارگاه تو مقبول ماسوا

در مکتب کمال تو خردی بود خرد***از دفتر نوال تو جزوی بود بقا

جسم ترا به مسند ناسوت مستقر***روح ترا ز بالش لاهوت متکا

گنجی که بدسگال تو بخشد کم از خزف***رنجی که نیک خواه تو خواهد به از شفا

ص: 250

حبّ تو گر عدوست به جان میخرم عدو***مهر تو گر بلاست به دل میبرم بلا

خاری که از خلیل تو می خوانمش رطب***دردی که از حبیب تو میدانمش دوا

بیم نه باو داد تو از آتش جحیم***با کم نه با ولای تو از شورش جزا

در روز حشر جوشن جان سازم آن وداد***در وقت نشر، نشرة تن سازم آن ولا

(قاآنیا) اگر چه دعا و ثنای شاه***این دیو را اذی بود آن روح را غذا

ص: 251

بجز از علی که گوید به پسر که قاتل من***چو اسیر توست اکنون به اسیرکن مدارا

بجز از علی که آرد پسری ابوالعجائب***که علم کند به عالم شهدای کربلا را

به امید آنکه شاید برسد به خاک پایت***چه پیامها که دادم همه سوز دل صبا را

چه زنم چونای هردم ز نوای شوق او دم***که لسان غیب خوشتر بنوازد این دعا را

به دو چشم خونفشانم هله ای نسیم رحمت***که ز کوی او غباری به من آر توتیا را

چو توئی قضای گردان به دعای مستمندان***که ز جان ما بگردان ره آفت بلا را

همه شب در آن امیدم که نسیم صبحگاهی***به پیام آشنادی بنوازد آشنا را

ز نوای مرغ یا حق بشنو که در دل شب***غم دل به دوست گفتن چه خوش است (شهریارا)

ص: 252

درج گران مایۀ دو گوهر تابان***مطلع نورین و آسمان دو بیضا

گر نبدی فاطمه نبود بعالم***هستی این نه سپهر و آدم و حوا

گر نشدی طالع از سپهر نبوت***ور ننهادی قدم بعرصۀ دنیا

خود ز نبوت نه اسم بود نه رسمی***هم ز ولایت نه فقط بود و نه معنا

در شب دامادی امیر مکرّم***مهر جهانتاب مکّه و مه بطها

حکم به جبریل شد ز قادر ذوالمن***امربه خازن شد از مهیمن یکتا

تا که ببندد به عرش زینت و زیور***بزم نشاطی کند به خلد مهیّا

تا که دو بحر شگرف عالم هستی***کرده تلاقی شوند جمع به یکجا

بهر نبوّت بود رسول مکرّم***بحر ولایت علی عالی اعلا

برزخ ما بین این دو بحر به هستی***نیست بغیر از وجود زهره زهرا

ص: 253

به زیر سایه نخلی نشین که پرتو آن***به زیر سایه گرفته است نخل طوبی را

ببوس سر خط آن را که رشحه قلمش***توان معجزه بخش عصای موسی را

سخن نیوش از آن لب که جانفزا سخنش***دهد ز لطف دم روح بخش عیسی را

در آبه وادی ایمن که نخل طور اینجاست***بیار دیده پاکت و نگر تجلی را

بیا در آینه طلعت امام جواد***ببین معاینه انوار حق تعالی را

بخواه هر چه که خواهی مراد خود ز جواد***که پر کند زکرم دامن تمنا را

شفا طلب که به هر درد بی دواست دوا***از این مقام طلب کن شفای اعما را

ندیده ایم کسی نا امید برگردد***بخواه حاجت و بشنو ای بشری را

شفیع ساز به درگاه حق امام نهم***جواد نوگل باغ علی موسی را

تقی که دوخته خیّاط لم یزل از لطف***به قد سرو رسایش ردای تقوی را

خدای خلق جهان کرد فی المثل چون لفظ***که جلوه گاه شود آن جهان معنی را

به غیر نخل امامت به بوستان وجود***نیاورد برآرامش و تسلی را

بخواه حاجت از او با خلوص دل(صاعد)***که مدّعی نگرد خویش صدق دعوی را

ص: 254

ص: 255

گر(طرب) خواهی نجات از حادثات روزگار***مدحت پیغمبر حق گوی و آل بوتراب

ص: 256

عقل گوید عشق دیوانه است ز امکان پا مکش***عشق گوید عقل بیگانه است آن سوتر شتاب

عقل گوید لنگ شد اسبم بکش لختی عنان***عشق گوید گرم شد رخشم بزن برخی رکاب

داوری را از زبان عشق فالی بر زدم***ربّنا اَفتح بَینَنا فال من آمد در جواب

راستی را عقل نتواند کز او ماند نشان***کی توان جستن نشان آب شیرین از سراب

ایکه گوئی حق به قرآن وصف او ظاهر نگفت***وصف او هست آنچه هست اندر کتاب مستطاب

گر تو از هر عضو عضوی وصف گوئی بی شمر***یا که از هر عجز، جزئی مدح رانی بی حساب

وصف آن اعضا ز وصف تن بود قائم مقام***مدح این اجزا ز مدح کل بود نایب مناب

با همه اشیاست جفت و وز همه اشیاست فرد***چون خرد در جان و جان در جسم و جسم اندر ثیاب

دین به عنوان مثل بد ورنه کی گنجد به لفظ***ذوق صهبا طعم شکر رنگ گل بوی گلاب

ذوق آن خواهی بنوش و طعم آن خواهی بچش***رنگ آن خواهی ببین و بوی آن خواهی بیاب

گر بند باوی خطاب حق به ظاهر باک نیست***کوست منظور خدا با هر که فرماید خطاب

فاش ترگویم رجوع لفظ و معنی چون بدوست***در حقیقت هم سوال از وی تراود هم جواب

ورهمی بی پرده تر خواهی بگویم باک نیست***اوست لفظ و اوست معنی اوست فصل و اوست باب

ص: 257

او مدادست او دواتست او بیانست او قلم***او کلام است او کتابست او خطابست او عتاب

این همه گفتم ولی بالله تمام او افسانه بود***فرق کن افسانه را از وصف ای کامل نصاب

وصف آن باشد کز او موصوف را بتوان شناخت***نه همه افسانه گفتن همچو کور از ماهتاب

وصف نور آنست کز چشمت درآید در ضمیر***مدح آب آنست کز جانت نشاند التهاب

ایکه سرابی خدا را وصف آب از من مپرس***هل بجویم تشنه ای آنکه بگویم وصف آب

مغز گفتی نغزگفتی لیک (قاآنی) بترس***ز ابلهان کند فهم و جاهلان دیریاب

راه تنگت و فًرس لنگ است و معبر پر ز سنگ***ای سوار تیز رو لختی عنان واپس شتاب

بیش از اینت حد گفتن نیست ورگوئی خطاست***ختم کن اینجا سخن و الله اعلم بالصّواب

ص: 258

از جام عشق مرتصی رندانه سر مستیم ما***در بزم ما نبود روا عناب گون آب عنب

فرش درش عرش علا خاک رهش چون توتیا***گر خوانمش عین خدا در کیش ما نبود عجب

بی رب ارنی از صفا در خانه یزدان درآ***چون موسی عمران تو را باید اگر دیدار رب

در دفتر کون و مکان از نقش پیدا و نهان***فردی که ذات بی نشان بنموده او را منتخب

سرچشمه آب بقا سرپنجه مشگل گشا***آئینه ذات خدا گنجینه علم و ادب

هر بنده را مولاستی روشنگر دلهاستی***یکتای بی همتاستی هم از حسب هم از نسب

تا شاه مردان مرتضی گردید یار مصطفی***افتاد از رنج و عنا آتش به جان بولهب

در وادی راه رشد باید از او جوئی مدد***زیرا که هر دانا برد پی برمسبب از سبب

فرمانروای بحر و بر سلطان ملک خشک و تر***از قصر قدرش در نظر ملک دو عالم یک وجب

تیغش چه شد آتشفشان در عرصه گردن کشان***افتاد چون نه آسمان خورشید اندر تاب و تب

کیوان به قصرش پاسبان بگشوده از چشم از فرقدان***دامان قدرش آسمان بگرفته با دست طلب

نطع زمین شد خوان او اهل زمان مهمان او***این سفره احسان او گسترده ام روز و شب

گر آب لطفش در جهان بر شوره زاری شد روان***نبود عجب گر جاودان روید ز هر خارش رطب

ص: 259

از تاب قصرش هر زمان بوئی رسد بر آسمان***همچون شهاب از کهکشان بر خاک افتد ذوذنب

خاقان ز جان فرمان برش، قیصرغلام قنبرش***یک ذرّه از خاک درش خوشتر زصد کان ذهب

ای ذوالجلال ذی شئون روز و شبت اندرفنون***این بنده ای کافورگون وان خادمی مشکین سلب

ز آیات قرآن مبین چون واقفی باء تا به سین***ز آنرو امیرالمؤمنین تنها تو را آمد لقب

مهر تو در این انجمن در هر دلی دارد وطن***مانند جان اندر بدن مانند خون اندر عصب

شاها (شکیب) از این و آن پوشیده چشم آرمان***مگذار از جور زمان هردم رسد جانش به لب

ص: 260

محدثی باید جهان را کان بود ذاتی قدیم***دین حقیقت مختفی نزد اولوالابصار نیست

بر جمیع ماسوالله فیض یزدان جاری است***در تمام کارها جز دست حق درکار نیست

معرفت حاصل کن و حق را به چشم دل ببین***ورنه در این بارگه بی معرفت را بار نیست

ذات حق از کفر و از ایمان ما مستغنی است***شاد و پژمان هیچ از اقرار وز انکار نیست

نفع و ضر در کفر و ایمان هر چه هست از بهر ماست***بهر حق سود و زیانی اندر این بازار نیست

گر شود روشن به نورمعرفت چشم دلت***غیر او بینی در این دیرکهن دیّار نیست

گوش جان پر آشنا شد بانوی کاینات***نغمه ای جز نغمه منصور در این دار نیست

مکتب عرفان حق را در جهان آموزگار***بهتر از خشم رسولان احمد مختار نیست

بعد احمد شیر حق شاه ولایت رهبر است***هیچ کس چون او به عالَم، عالِم اسرار نیست

گر تو بر حق و حقیقت عاشقی رو سوی وی***عاشقان را کار با یار است با اغیار نیست

دیگری چون دیگران مگزین بر او مگذر زحق***مسند کرّار جای مردم فرّار نیست

گر نباشد سجه در گردش به ذکر نام او***هیچ فرقی در میان سجه و زُنّار نیست

ص: 261

گاه نزع جان ببیند هرکسی رخسار وی***امتیاز مؤمن وکافر در این دیدار نیست

دین عجب نبود که بیند طلعت او درحیات***هرکه را آئینه دل محو در زنگار نیست

گر خدا نبود خدا را هست آنشه خانه زاد***هیچکس را نزد حق این رتبت و مقدار نیست

من چه گویم وصف آن ذاتی که از روی یقین***درخور وصفش کسی جز ایزد دادار نیست

یا علی برآستانت بنده شرمنده را***هست حاجتها و لیکن حاجت گفتار نیست

از توسل مشکلات خویش میخواهد (صغیر)***ایکه کاری با وجود قدرتت دشوار نیست

ص: 262

خیز و ما را چو نوح از این طوفان***بده ای کشتی نجات، نجات

تا نمردیم تشنه لب، مارا***بده ای چشمه حیات، حیات

عجبی نزد ما ز حبّ تو نیست***که کند سیأت را حسنات

آری آنجا که شمس جلوه کند***محو گردد ز نور او ظلمات

بودش ابلیس در عبودیّت***گر چه فوق کروبیان درجات

اندر آدم چو سجده بر تو نکرد***درجاتش ز کبر شد درکات

خاق را بینش لقای تو نیست***ما نجوئیم بینش از اموات

زنده باید که درک زنده کند***این نظر نیست در عظام و رفات

قوم بی معرفت نه انسانند***حیوانند یا جماد و نبات

بحر وصف ازل کجا گنجد***در ظروف حروف یا کلمات

ما چه اثبات مدح بر تو کنیم***ای وجود تو مر تو را اثبات

عجزالواصفون عن صفتک***ما عرفناک حق معرفتک

ص: 263

ص: 264

ص: 265

ص: 266

زرشگ نازکی و نوبهار طلعت تو***طراوت و طرب از طبع فروردین خیزد

مدام از نی کلکم که همچو نیشکر است***به وصف لعل تو گفتار شکرین خیزد

بدان رسیده که بر طبع خویش رشک برم***کز آن سفینه چه سان گوهری چنین خیزد

سزد که سجده برم پیش طبع قاآنی***کز او نهفته همی مدح شاه دین خیزد

علی که گر کندش مدح طفل ابجد خوان***ز آسمان و زمین بانگ آفرین خیزد

شهیکه خاتم قدرت کند چو در انگشت***هزار ملک سلیمانش از نگین خیزد

اگر بر او هم گردون کند به خشم نگاه***نشان داغ مه و مهرش از سرین خیزد

بر وی زین چو نشیند گمان بری که مگر***هزار بیشه غضنفر ز پشت زین خیزد

شبیه پیکریکران اوست کوه گران***ز کوه اگر روش صه صه بزین خیزد

شها دو بینی ذات تو و رسول خدای***نه از دو دیده که از دیده دو بین خیزد

به روز عرض سخا صد هزار گنج گهر***ز آستین تو ای شاه راستین خیزد

بجای موج زرشک کف تو بحر محیط***زمان زمان عرق شرمش از جبین خیزد

به روز رزم تو هر خون که خورده در زهدان***ز بیم خشم تو از چشم هر جنین خیزد

ص: 267

به نزد شورش رزم تو شور و غوغائی***کز آسمان و زمین روز واپسین خیزد

هزار بار به نسبت از آن بود کمتر***که روز معرکه از پشه ای طنین خیزد

برای آنکه تو را روز و شب سلام کنند***ز جن و انس و ملایک صفیر سین خیزد

مخلفان تو را هر زمان به جای نفس***ز سینه ناله برآید ز دل انین خیزد

ز من که غرق گناهم ثنای حضرت تو***چنان غریب که گوهر ز پارگین خیزد

تو آن شهی که گدایان آستان تو را***هزار دامن گوهر ز آستین خیزد

شها ثناگرخود را ممان بدرگه خلق***که شرمسارکند جای و شرمگین خیزد

چنان به یک نظر لطف بی نیازش کن***که از سر دو جهان از سر یقین خیزد

هزارسال بقا باد دوستان ترا***به شرط آنکه زهر آنش صد سنین خیزد

ص: 268

عاشقان گو که بصد عزّت و اجلال رسید***موکب خسرو خوبان که بر او باد درود

سیمین روز ز شعبان چو برآمد خورشید***سیمین شمس ولایت ز افق چهره گشود

روز میلاد همایون حسین بن علی است***باد بر اهل جهان مقدم پاکش مسعود

مظهر عزّت و آزادگی و شرم و وقار***آیت غیرت و مردانگی و رحمت و جود

میوۀ باغ رسالت مه گردون جلال***وارث تاج ولایت شه اقلیم وجود

صولت حیدری از چهرۀ پاکش پیدا***جلوۀ احمدی از نور جمالش مشهود

سینه گنجینۀ الطاف و عنایات و کرم***چهره آئینۀ آیات خداوند ودود

عصمت از فاطمه آموخت شجاعت ز علی***صبر و احسان ز حسن حسن خصال از محمود

شاهکاری قلم لطف خداوند کشید***که بدین خامۀ ناچیز محال است ستود

آفرین باد بر آن مرد مبارز که نرفت***زیر بار ستم و بندگی و شرط و قیود

آنچنان تاخت به میدان که سر و پا نشناخت***بسکه مشتاق فداکاری و جانبازی بود

واله از جلوۀ ربّانی او شد موسی***بیخود از نغمۀ داودی او شد داود

آمد آن شاه سرافرازکه در عرصه عشق***گوی آزادگی و افسرعزّت بربود

ص: 269

پیش پیکان بلا سینه سپر ساخت ولی***پیش دشمن سر تسلیم نیاورد فرود

کیست این کوکب تابان که پی تهنیتش***از طربخانۀ افلاک رسد بانگ سرود

کیست این قافله سالار که در وادی عشق***کرد با تاج شهادت بصد اجلال ورود

کیست این یوسف گم گشته که از پیرهنش***می رسد رایحه مشک و گل و عنبر و عود

کیست این لاله خونین که ز هفتاد و دو داغ***به فلک می رودش ز آه دل سوخته دود

کیست این عاشق دلباخته سوخته جان***که ز دود دل او دیده شود اشک آلود

این حسین است که از مهر جهان آرایش***محو خورشید جمالش شده ذرّات وجود

این حسین است که در پیشگه حضرت حق***گاه در حال قیام است و گهی حال قعود

این حسین است که بر کنگره عرش ز فرش***می کند با پر و بال ملکوتیش صعود

این حسین است ز بس تشنه دیدار خداست***با لب تشنه شتابد به حریم معبود

عاشقان را چو فتد دیده بر آن تربت پاک***اشک اندوه غم از دیده روانست چو رود

جلوه چون کرد در آفاق تجلی حسین***ظلمت کفر ز آئینه اسلام زدود

همچو یوسف چو قدم بر سر بازار گذاشت***ماه مجلس شد و بر رونق بازار فزود

ص: 270

نور حق را نتوان کرد ز انظار نهان***که به گل چشمۀ خورشید محال است اندود

شام تاریک دلان شد ز فروغش روشن***کاخ بیداد گران شد ز قیامش نابود

چون گدا جبهه بر آن درگه شاهانه بسای***که در آن بار که افکنده شهان سر به سجود

کرم و معدلتش را نبود هیچ شمار***شرف و مرتبتش را نبود هیچ حدود

کس بجز میوۀ توفیق از آن شاخه نچید***کس بجز نکته توحید از آن لب نشنود

نیست جز درگه او اهل ولا را مأمن***نیست جز کعبه او اهل صفا را مقصود

خسروا خسته دلان را به نگاهی بنواز***که بود عاشق مسکین به نگاهی خشنود

نکشم دست ز عشقت که تهی دست رود***هرکه در پای حریمت سر اخلاص نسود

خوشه از خرمن توفیق (رسا) چید کسی***که ره دوستی آل علی را پیمود

ص: 271

هم موسی هم عیسی هم خضر و هم ایوب***هم یوسف و هم یونس و هم هود علی بود

مسجود ملایک که شد آدم ز علی شد***آدم چو یکی قبله و مسجود علی بود

آن عارف سجاد که خاک درش از قدر***بر کنگرۀ عرش بیفزود علی بود

هم اوّل و هم آخر و هم ظاهر و هم باطن***هم عابد و هم معبد ومعبود علی بود

آن لحمک لحمی بشنو تا که بدانی***آن یار که او نفس نبی بود علی بود

موسی و عصا و ید بیضا و نبوت***در مصر به فرعون که بنمود علی بود

چندان که در آفاق نظر کردم و دیدم***از روی یقین بر همه موجود علی بود

آن شاه سرافراز که اندر شب معراج***با احمد مختار یکی بود علی بود

آن کاشف قرآن که خدا در همه قرآن***کردش صفت عصمت و بستود علی بود

آن قلعه گشایی که در از قلعۀ خیبر***برکند به یک حمله و بگشود علی بود

آن کرد سرافراز که اندر ره اسلام***تا کار نشد راست نیاسود علی بود

آن شیر دلاور که برای طمع نفس***بر خوان جهان دست نیالود علی بود

این کفر نباشد سخن کفر نه این است***تا هست علی باشد و تا بود علی بود

ص: 272

ص: 273