و آنان كه ايشان زكات بدهند.

و آنان كه ايشان فرجهاشان (1)نگاه دارند.

[62-ر] الّا بر زنانشان يا آنچه دارند (2)دستهاشان كه ايشان را ملامت نبود.

هركه (3)جويد بالاى آن ايشان ظالمان باشند.

و آنان كه ايشان اماناتشان (4)و زنهارشان نگه دارند.

و آنان كه ايشان بر نمازشان (5)محافظت كنند.

ايشان ميراث گيران اند (6).

آنان كه به ميراث برگيرند فردوس (7)بهشت را،ايشان در آنجا هميشه باشند.

و به درستى بيافريديم آدمى را از پاره هاى (8)از گل.

پس كرديم آن را آبى در جاى آراميده.

[62-پ] پس بيافريديم آب (9)را خون بسته،و گردانيديم خون بسته را گوشت خاييده (10)،و گردانيديم گوشت خاييده (11)را استخوانها،و بر (12)پوشانيديم (13)بر استخوانها گوشت،پس بيافريديم او را (14)

ص : 2

آفرينش ديگر،بزرگوار است خداى كه نيكوترين آفرينندگان است.

پس شما پس از آن بميرى.

پس شما را روز قيامت برانگيزند.

و بيافريديم ما از بالاى شما هفت آسمان،و (1)نبوديم از آفريدن غافل.

و فروفرستاديم از آسمان آبى به اندازه،ساكن كرديم آن را در زمين و ما بر بردن آن تواناييم.

بيافريديم براى شما به آن بستانهايى (2)از خرما و انگور،شما را در آنجا ميوه هاى بسيار است و از آن بخورى (3).

[63.ر] و درختى كه بيرون (4)آيد از كوه طور سينا،مى روياند روغن و نان خورش خورندگان (5).

و شما را در چهارپايان عبرتى است مى دهيم (6)شما را از آنچه در شكم ايشان است،و شما را در آن منفعتهاست بسيار،و از آن خورى (7).

و برآن و بر كشتيها نشانند شما را (8).

قوله تعالى: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ ،«قد»،براى تحقيق فعل است،و گفتند:قد لتقريب الفعل الماضي من الحال،كقولهم:قد ركب الأمير،يعنى اين ساعت بر نشست.گفت:فلاح يافتند،و فلاح ظفر باشد و بقاء من (9)قوله:و لقد افلح من كان

ص : 3

صبر (1)،و منه في الاذان:حىّ على الفلاح،اى بادروا الى ما فيه الظفر و البقاء.

المؤمنون،گرويدگان،باور دارندگان خداى را و پيغامبران را و فرشتگان و كتابهاى او را.

اَلَّذِينَ هُمْ فِي صَلاٰتِهِمْ خٰاشِعُونَ ،آنان كه در نماز خاشع باشند و متذلل و متواضع خداى را.

و در معنى خشوع در نماز خلاف كردند مفسّران،عبد اللّه عبّاس گفت:خاشعون اذلاء لله،خداى را تذلل نمايند.حسن و قتاده گفتند:خائفون،از خداى بترسند.

مقاتل گفت:متواضعون،متواضع (2)باشند و فروتن.مجاهد گفت:آن باشد كه چشم بر هم نهد از ترس خداى.عمرو بن دينار گفت:خشوع در نماز نه به ركوع و سجود باشد،انّما خشوع در نماز به سكون حسن هيئت (3)باشد.ابن سيرين گفت:خشوع در نماز آن باشد كه چشم از جاى سجده بر ندارد،و گفتند:در بدايت شرع روا بودى كه از جوانب (4)نگريدندى از راست و چپ و بالا (5)،چون اين آيت آمد نيز چشم از جاى سجود بر نداشتند.ربيع گفت:آن باشد كه التفات نكند (6)به چپ و راست.

ابو هريره روايت كرد از رسول-صلى اللّه عليه و آله-كه گفت:چون بنده در نماز ايستد،خداى تعالى به او نگرد،چون بنده به جانبى (7)نگرد،خداى تعالى گويد:

بندۀ من!به تو مى نگرم،تو به كه مى نگرى به كسى مى نگرى كه او تو را از من بهتر است؟روى به من آر،كه از من بهتر تو را كسى نباشد.عطا گفت:خشوع در نماز آن باشد كه به جوارح خود بازى نكند،و روايت كرد كه:رسول-عليه السلام-مردى را ديد كه در نماز دست به محاسن فرومى آورد،گفت:اگر دل اين[63-پ]مرد خاشع بودى اعضاى او خاشع بودى.و أبو ذر غفارى روايت كرد كه،رسول -عليه السلام-گفت:چون يكى از شما روى به نماز آرد،رحمت روى به او آرد،نبايد

ص : 4

تا به سنگ ريزۀ مسجد بازى كند.و حسن بصرى مردى را ديد كه به سنگ ريزۀ مسجد بازى مى كرد در تعقيب نماز و مى گفت:اللّهم زوجني من الحور العين،بار خدايا مرا جفتى ده از حور العين!گفت:بئس الخاطب انت تخطب و انت تلعب،بد خواهنده اى از خداى،خطبه مى كنى و به دست بازى مى كنى.بعضى دگر گفتند:

خشوع در نماز آن باشد كه همّت جمع كند و همه نماز را باشد،نه آن كه به تن در نماز باشد و به دل در بازار.

گفتند ابو العبّاس جواليقى (1)مردى بود جوال فروش،روزى جوالى به كسى داد،و فراموش كرد كه به كى (2)داده است!چندان كه انديشه مى كرد يادش نمى آمد.روزى به نماز رفت،در نمازش ياد آمد با دوكان (3)آمد و شاگرد را گفت:يا فلان!مرا ياد آمد كه (4)جوال به كه داده ام،به فلان كس داده ام.گفت:چگونه ات ياد آمد؟گفت:در نماز بامداد (5).گفت: (6)استاد!تو به نماز كردن بودى يا به جوال جستن؟مرد خويشتن را دريافت و دوكان (7)رها كرد و به طلب علم رفت،چندان علم بياموخت تا مفسّرى شد.

ابو بكر واسطى گفت:خشوع در نماز آن باشد كه نماز خالص كند خداى را،و بر او طمع عوضى (8)ندارد.ديگرى گفت:نماز كن (9)را چهار چيز (10)بايد تا خاشع باشد، اليقين التّمام،و اعظام المقام،و اخلاص المقال،و جمع الهمّة.

سلمة بن دينار گفت:به نزديك زين العابدين علىّ بن الحسين-عليهما السّلام و الصّلاة-نشسته بودم،مردى در آمد و او را گفت:نماز دانى كردن؟من خواستم تا او را بزنم و جفا كنم،مرا رها نكرد و گفت:

مهلا يا با (11)حازم فانّ العلماء هم الحلماء الرّحماء (12)، ساكن باش كه عالمان حليم و رحيم باشند.آنگه روى به سايل آورد و

ص : 5

گفت:آرى نماز دانم كردن،گفت:پيش (1)نماز بر تو فريضه چيست براى نماز؟ گفت هفت چيز:نيّت،طهارت،و در طهارت (2)عورت پوشيدن،و جاى سجده پاك كردن،و وقت شناختن،و جامه پاكيزه كردن،و روى به قبله آوردن.گفت:به چه نيّت از خانه بيرون آيى؟گفت:به نيّت زيارت.گفت:به چه نيّت در مسجد شوى (3)؟گفت:به نيّت عبادت.گفت:به چه نيّت قيام كنى به نماز؟گفت:به نيّت خدمت.گفت:به چه نيّت كنى اين خدمت؟گفت:به نيّت عبوديّت مقرّ و معترف خداى را به وحدانيّت.گفت:روى به چه به قبله آرى؟گفت:به سه فريضه و يك سنّت.گفت:آن كدام است؟گفت:توجّه به قبله فرض است،و نيّت و تكبير احرام (4)،و دست برداشتن عند آن سنّت.گفت:تكبيرات چند است بر تو؟گفت:

اصل تكبيرات نود (5)است،پنج از آن فرض است و باقى سنّت.گفت:به چه در نماز روى؟گفت:به تكبير.گفت:برهان نماز چيست؟گفت:قرائت.گفت:خشوع نماز چيست؟گفت:نظر در جاى سجده.گفت:تحريم نماز چيست؟گفت:به تكبيرش.گفت:تحليلش چيست؟گفت:سلامش.گفت:جوهرش چيست؟ گفت:تسبيحش.گفت:شعارش چيست؟گفت:دعاى تعقيبش.گفت:تمام (6)نماز چيست؟گفت:صلات (7)بر محمّد و آل محمّد.گفت:سبب قبولش چيست؟ گفت:

ولايتنا و البراءة من اعدائنا، ولايت ما و بيزار شدن از دشمنان ما.گفت:هيچ حجّت رها نكردى كس را بر خود برخاست (8)و مى گفت: اَللّٰهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ (9)رِسٰالَتَهُ (10).

ابن جريج روايت كرد (11)از عطا از عبد اللّه عبّاس كه،رسول-صلّى اللّه عليه و على آله-گفت (12):چون خداى تعالى بهشت عدن بيافريد،و در آنجا بيافريد:

ما لا عين

ص : 6

رأت و لا اذن سمعت و لا خطر على قلب بشر ،آنچه هيچ چشم (1)نديده است و هيچ گوش چنان نشنيده است و بر خاطر هيچ آدمى (2)نگذشته است،او را گفت:

سخن گوى،يعنى خازنان او را.ايشان گفتند: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ، اَلَّذِينَ هُمْ فِي صَلاٰتِهِمْ خٰاشِعُونَ ،انا حرام على كلّ بخيل و مراء،گفت:فلاح يافتند آن مؤمنان كه در نماز خاشع باشند.آنگه[64-ر]گفت:من حرامم بر هر بخيلى و مرائى.

وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ ،و آنان كه ايشان از لغو (3)و سخن بيهده (4)و كار عبث اعراض كنند و عدول نمايند.عبد اللّه عبّاس گفت:لغو،باطل باشد.سدّى گفت:دروغ باشد.كلبى گفت:خلف وعد (5)باشد.بهرى دگر گفتند:مراد آن است كه ايشان را نهى كردند (6)از دشنام كافران،چون كافران ايشان را دشنام دادندى.و لغو در كلام عرب،هر قولى يا فعلى باشد كه در او فايده نباشد (7)،و اين بر اين وجه قبيح باشد.

وَ الَّذِينَ هُمْ لِلزَّكٰاةِ فٰاعِلُونَ ،آنان (8)كه ايشان فاعل زكات باشند،يعنى زكات مال بدهند چون بر ايشان واجب شود.و قوله: لِلزَّكٰاةِ فٰاعِلُونَ ،از فصيحات (9)قرآن است،و اين لفظ در كلام عرب آمد،قال اميّة بن الصّلت-شعر:

المطعمون الطّعام في السّنة الاز***مة و الفاعلون للزّكوات

وَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حٰافِظُونَ ،و آنان كه اندامهاى خود را نگاه دارند از حرام و زنا.

إِلاّٰ عَلىٰ أَزْوٰاجِهِمْ ،مگر بر زنانى كه بر ايشان عقد بسته باشند. أَوْ مٰا مَلَكَتْ (10)أَيْمٰانُهُمْ ،يا بر پرستاران (11)كه ايشان را به ملك يمين دارند.و«ما»در محل جرّ است عطفا على«ازواجهم»كه به وطى اين دو نوع ملوم و مذموم نباشند،چه شرع حلال كرده است به اين دو سبب.

فَمَنِ ابْتَغىٰ وَرٰاءَ ذٰلِكَ ،هركه بيرون از اين طلب كند،يعنى گذشته از زن

ص : 7

حلال و پرستار مملوكه، فَأُولٰئِكَ هُمُ العٰادُونَ ،ايشان عادى و متعدّى و ظالم نفس خود و متجاوز حدّ شرع باشند.و«عادى»،در آيت زانى است.

وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَمٰانٰاتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ رٰاعُونَ ،و آنان كه امانات و عهد خود را مراعات كنند،امانات نگه دارند تا به جاى بازرسانند در او خيانت ناكرده،و عهدى كه با كسى كنند نگاه دارند و نقض آن نكنند و آن را خلاف نكنند.ابن كثير خواند:«لامانتهم»بر واحد،و باقى قرّاء بر جمع.ابن كثير طلب مطابقه كرد بينها و بين العهد،براى آن كه عهد واحد است.

وَ الَّذِينَ هُمْ عَلىٰ صَلَوٰاتِهِمْ (1)يُحٰافِظُونَ ،و آنان كه ايشان بر نماز (2)محافظت كنند و مراقبت اوقات او كنند و رها نكنند كه از وقت خود برود وفايت شود.

أُولٰئِكَ هُمُ الْوٰارِثُونَ ،ايشان باشند كه وارثان و ميراث گيران باشند.

آنكه بيان كرد به ميراث چه بردارند،گفت: اَلَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ ،گفت:

آنان كه بهشت فردوس به ميراث بردارند،و براى آن به لفظ ميراث گفت كه از كافران بازمانده باشد-چنان كه بيان كرديم در خبرى از رسول-عليه السلام-و اقوال در فردوس گفته ايم در سورة الكهف.و قول آنان كه گفتند به لغت روم بستان باشد، مراد نه آن است كه در قرآن لغت رومى باشد (3)،اتّفاق باشد بين اللّفظين (4).

راوى خبر گفت:كه چون وحى فروآمدى بر رسول،به نزديك (5)او دوىّ (6)و آوازى بودى چون آواز منج انگبين.يك روز او را وحى آمد و ما مستمع و منتظر بوديم ساعتى بود دست (7)برداشت و مى گفت:

اللّهمّ زدنا و لا تنقصنا و اكرمنا و لا تهنّا و آثرنا و لا تؤثر علينا. آنگه گفت ده آيت بر من فرود آمد كه هركس كه برآن كار كند به (8)بهشت شود،آنگه اين ده آيت از اوّل اين سورت بر ما خواند.

ص : 8

قوله تعالى: وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسٰانَ مِنْ سُلاٰلَةٍ مِنْ طِينٍ ،حق تعالى از اين جا در قصۀ خلق آدمى و آدم (1)گرفت،گفت: وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسٰانَ ،به درستى كه ما انسان را از سلالۀ گل آفريديم.و عبد اللّه عبّاس گفت و مجاهد كه:مراد به انسان هر آدمى است،براى آن كه اصل هر آدمى از آدم است و آدم را از گل آفريدند (2).و اين قول نيكوست تا مطابق بود آن را كه (3)گفت:

ثُمَّ جَعَلْنٰاهُ نُطْفَةً فِي قَرٰارٍ مَكِينٍ .و آدم نطفه نبوده است در قرارى.و گفتند مراد به سلاله صفوت و خلاصۀ (4)آدم است.آنگه«من طين»راجع باشد با آدم،و تقدير آن كه :خلقنا اولاد آدم من مائه و آدم من طين،آنگه اجمال كرد براى آن كه مخاطب هريك به جاى خود بنهد.و سلالة الرّجل،ولده.و كذلك[64-پ]سليله،لأنّه كان (5)قد استلّ منه،پندارى فرزند (6)از پدر بيرون آورده اند.و«فعاله»بنايى باشد براى هر چيز كه از چيزى بيفتد،كالقلامة و القمامة (7)و النّخامة و النّشارة (8)،قال الشّاعر-شعر:

و هل كنت الّا مهرة عربيّة***سليلة أفراس تجلّلها بغل

و قال آخر-شعر:

فجاءت به عضب الأديم غضنفرا***سلالة فرج كان غير حصين

و قال آخر-شعر:

و يقذفن في اسلابها بالسّلايل***

و قال آخر-شعر:

إذا انتجت (9)منها المهاري تشابهت***على العود (10)الّا بالأنوف سلائله

و قال آخر-شعر:

سليلة سابقين تناجلاها***اذا نسبا يضمّهما الكراع

ص : 9

ثُمَّ جَعَلْنٰاهُ نُطْفَةً فِي قَرٰارٍ مَكِينٍ ،آنگه آن انسان را كه فرزند آدم است آن (1)را نطفه اى كرديم در قرارگاهى ممكّن اوّل در صلب پدر آنگه در رحم مادر.آنگه بيان كرد كه ما آدمى را در وقت آفريدن از چند حال به حال گردانيديم،گفت:

ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً ،اين«خلق»،به معنى تقدير است و به معنى جعل و تصيير (2).گفت آنگه آن نطفه را علقه گردانيديم،و علقه خون (3)بسته باشد،اى علق بعضها بعضا و تعلّق بعضها ببعض،آنگه آن علقه را مضغة گردانيديم،و مضغة پارۀ گوشت خاييده باشد،فعلة به معنى مفعول (4).آنگه آن مضغة را استخوان در او پديد كرديم (5).و آنگه آن استخوان را گوشت بر (6)پوشانيديم ثُمَّ أَنْشَأْنٰاهُ خَلْقاً آخَرَ ،آنگه او را خلقى دگر آفريديم،يعنى حيات در او آفريديم.اين قول عبد اللّه عبّاس است.بعضى دگر گفتند:مراد به خلقى دگر آن است كه او را موى بروياند و دندان بر آرد.بعضى دگر گفتند:به آن كه عقلش بيافريند (7).بعضى دگر گفتند:به آن كه نر از ماده پديد كند. فَتَبٰارَكَ اللّٰهُ أَحْسَنُ الْخٰالِقِينَ ،متعالى است قديم-جلّ جلاله-از ميان همه خلقان قديم-سبحانه و تعالى- ازآنجا كه مقتضى (8)حكمت اوست آدمى را از اين آبى كه آن را نطفه خواند (9)،و آن آبى است كه از ميان پشت و استخوانهاى (10)سينه بيرون (11)آيد چنان كه گفت: يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرٰائِبِ (12).بيافريد و آن آب از غذايى و طعامى كه آدمى خورده باشد به نصيب،آنجا رسد خداى تعالى از او نطفه آفريند (13).آنگه مدّتى-چندان كه خداى خواهد-در پشت مرد مى باشد.چون (14)خلوت كند با زن آن آب فرود آرد و به رحم زن رساند،در رحم زن مى باشد بيست روز و در آن مدّت بتدريج علقه مى شود.چون بيست روز تمام شود علقه شده باشد،باز بيست روز ديگر آن علقه را مضغه گرداند بتدريج.باز آن مضغه را بيست روز ديگر

ص : 10

استخوانها (1)در او پديد آرد بتدريج.باز بيست روز ديگر آن استخوانها (2)را گوشت بر پوشاند،چون برهنه اى را كه جامه در پوشانند.آنگه چون بيست روز دگر بگذرد (3)و چهار ماه تمام شود حيات در او آفرينند (4).بيست روز ديگر تمامى چهار ماه.لا جرم شرع هم بر اين منهاج قيمت (5)آن جنين نهاد در شكم مادر،گفت:تا نطفه است در صلب پدر به رحم مادر نارسيده،آن را ده دينار سرخ (6)،تا اگر كسى آن نطفه بر او تباه كند چنان كه در حال خلوت او را بترساند يا بر او هجوم كند تا آن آب بر او تباه شود و به رحم زن نرسد،او را به جنايت ده دينار ببايد دادن.و اگر مرد قصد كند و از زن آزاد عزل كند و آب به رحم او نرساند،ده دينار به هريك نوبت بر او لازم باشد كه به زن رساند.اما اگر از پرستار مملوكه عزل كند بر او هيچ نباشد.چون نطفه به رحم زن رسد هركه در اين بيست روز به زيان آرد (7)،چيزى كند كه به آن (8)زن نطفه بيندازد، بر او بيست دينار جنايت باشد.و چون علقه شده باشد چهل دينار و چون مضغه شده باشد شست (9)دينار.و چون استخوان شود هشتاد دينار،و چون گوشت بر (10)او پوشيده شود صد دينار،و اين تنى باشد تمام خلق بى حيات،و در ميان[65-ر]اين هر دو جنس به حساب (11).مثلا چنان كه ميان نطفه و علقه باشد يك نيمه به حساب نطفه دهد و يك نيمه به حساب علقه (12)،و باقى هم بر اين حساب (13).چون حيات در او پديد آيد،و هو قوله تعالى: ثُمَّ أَنْشَأْنٰاهُ خَلْقاً آخَرَ .بر آنكه او را بكشد ديت تمام باشد.اگر نرينه بود هزار دينار سرخ و اگر مادينه بود پانصد دينار سرخ.آنگه آن از ميان مادر و پدر باشد، لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ (14)... ،اگر مادر تباه كند اين فرزند را اين ارش و ديت از او بستانند و به پدر دهند و او را چيزى نرسد كه او قاتل است.و اگر كسى

ص : 11

زنى را بكشد و در شكم او جنينى باشد ديت مادر و كودك از او بستانند.اگر ندانند كه فرزند نرينه است يا ماده (1)يك نيمه از ديت مرد بستانند و يك نيمه از ديت زن.

ابن عامر و ابو بكر عن عاصم خواندند: فخلقنا المضغة عظاما فكسونا العظم ،در هر دو جايگاه به واحد و باقى قرّا بر جمع.و قوله: فَتَبٰارَكَ اللّٰهُ أَحْسَنُ الْخٰالِقِينَ ، اشتقاق«تبارك»از بركت باشد و اصل او من (2)بروك البعير،و معنى راجع باثبات و بقا.و قوله: أَحْسَنُ الْخٰالِقِينَ ،دليل است بر بطلان قول آنان كه گفتند:لا خالق الّا اللّه،براى آن كه خداى تعالى خالقين به جمع گفت،اثبات كرد خالقانى جز او.

اگر (3)لا خالق الّا اللّه روا بودى كقولنا:لا اله الّا اللّه بايستى،كه اگر گفتندى:

فتبارك اللّه احسن الآلهة (4)روا بودى،و اجماع است كه اين كفر است.دگر آن كه ما بيان كرديم كه خلق اخراج مقدور باشد از عدم به وجود به آمدنى تقدير (5)،و اين در افعال ما بسيار افتد،پس ممتنع نباشد كه ما را (6)خالق خوانند[الّا آن است كه منع كرده است كه ما را بر اطلاق خالق خوانند] (7)براى آن كه افعال ما بيشتر (8)مقدّر بر نيايد برآن تقدير كه ما خواهيم ازآن كه ما را علم نباشد به تفاصيل (9)تقدير آن،و انّما -ما را به تقييد (10)خالق خوانند.كخالق الاديم[يقول العرب:خلقت الأديم نعلا،اذا قدّرته كذلك] (11)،قال الشاعر:

و لأنت تغري ما خلقت و بع ***ض القوم يخلق ثمّ لا يفري

و قال آخر:

و لا يبطّ بأيدى الخالقين و لا***أيدى الخوالق الّا جيّد الادم

چنان كه يكى را از ما ربّ نخوانند بر اطلاق،مگر بر تقييد (12)گويند:ربّ الدّار و ربّ الضّيعة.

ص : 12

و در خبر است كه دبيرى بود رسول را-صلّى اللّه عليه و آله-نام او عبد اللّه بن (1)ابى سرح.چون اين آيت بر او دادند او مى نوشت.چون به آخر رسيد گفت: فَتَبٰارَكَ اللّٰهُ أَحْسَنُ الْخٰالِقِينَ .گفتند بنويس كه خداى چنين فرستاد او در خويشتن گفت:اگر محمّد پيغمبر است كه قرآن بر او وحى مى كنند،من نيز پيغامبرم كه اين در دل من فگندند (2)و مرتد شد و برخاست (3)و از مدينه بگريخت و به مكّه رفت (4).

ثُمَّ إِنَّكُمْ بَعْدَ ذٰلِكَ لَمَيِّتُونَ ،گفت:پس شما پس از اين بميرى.اشهب العقيلىّ در شاذّ خواند:لمائتون،و مايت آن بود كه مرگش نزديك بود (5)و نمرده باشد هنوز.و ميّت،به تشديد آن بود كه حيات رفته باشد (6)از او.

ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ تُبْعَثُونَ ،پس شما را روز قيامت زنده كنند و برانگيزند.

وَ لَقَدْ خَلَقْنٰا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرٰائِقَ ،و ما بيافريديم (7)بالاى شما هفت راه،يعنى هفت آسمان و براى آن آسمان را طريقه (8)خواند كه بعضى بر بالاى بعضى نهاده است و عرب هر چيزى را كه بر بالاى چيزى باشد (9)آن را طريقه خوانند (10)،هر آسمان از آن طريقتى (11)است،و جمعه طرائق.بعضى دگر گفتند:براى آن طرائق (12)خواند آن را كه راههاى فريشتگان است.و گفتند:اراد سبع طبقات فكلّ طبقة طريقة. وَ مٰا كُنّٰا عَنِ الْخَلْقِ غٰافِلِينَ ،و ما از خلق غافل نبوده ايم گفتند از خلق آسمان.و بيشتر مفسّران گفتند:ما از جملۀ خلقان غافل نه ايم بل بر احوال ايشان مطّلعيم و به افعال ايشان عالميم (13)تا هريكى را به سزاى خود جزا دهيم از ثواب و عقاب.و گفتند:معنى آن است كه ما غافل نه ايم از حفظ اين هفت آسمان معلّق كه نگاه مى داريم تا بر سر اين خلايق نيفتد.و بعضى دگر گفتند معنى آن است كه:هركه از خلق و احوال ايشان غافل نباشد از حفظ آسمان غافل نباشد،و تفصيل ذلك في قوله تعالى:

ص : 13

إِنَّ اللّٰهَ يُمْسِكُ [65-پ] اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولاٰ -الآية.حسن گفت:معنى آن است كه ما غافل نه ايم از آنچه اين خلق زمين را به كار بايد (1)از باران كه سبب معاش ايشان باشد.و«غفلت» (2)سهو باشد،و هما ذهاب المعنى عن النّفس،و مرجع معنى او با نفى علم باشد.

وَ أَنْزَلْنٰا مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً بِقَدَرٍ ،و ما فروفرستاديم از آسمان آبى به اندازه،يعنى آب باران چون از آسمان فرود آورديم به اندازۀ حاجت به زمين فروبرديم تا به وقت خود از چشمه و كاريز برون مى آيد،چه آبهاى زمين جمله از (3)آسمان است و ما چنان كه آورديم قادريم بر آنكه ببريم تا اين خلقان همه به تشنگى بميرند و زمين ويران (4)شود.نظيره قوله تعالى: قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مٰاؤُكُمْ غَوْراً (5).

فَأَنْشَأْنٰا ،بيافريديم،مبتداء بى اصلى و سببى، لَكُمْ ،براى شما، بِهِ ،به آب باران بستانهايى از درختان خرما و انگور، لَكُمْ فِيهٰا ،شما را در آن بستانها ميوه ها بسيار است از هر نوعى و صنفى.و تخصيص خرما و انگور براى آن كرد كه ميوۀ اهل حجاز خرما باشد و ميوۀ اهل طايف انگور.چيزى گفت با ايشان كه ايشان شناختند.

وَ مِنْهٰا تَأْكُلُونَ ،و شما از آن ميوه ها مى خورى،چيزى نيست كه شما را در آن شكّى يا شبهتى است.

وَ شَجَرَةً (6) ،و انشأنا ايضا شجرة،و نيز بيافريديم درختى. تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيْنٰاءَ ، از كوه طور سيناء برمى آيد،و آن درخت زيتون است.و قرّاء خلاف كردند در سيناء، ابو عمرو و اهل حجاز سيناء خواندند به كسر«سين».و باقى قرّاء به فتح«سين».و در معنى سيناء خلاف كرده اند.مجاهد گفت:معنى او بركت باشد،يعنى كوهى مبارك و اين روايت عطيّه است از عبد اللّه عبّاس.قتاده گفت:معنيش حسن باشد يعنى كوهى نكو.ضحّاك گفت:سيناء به لغت نبط حسن باشد.معمر گفت:كوهى باشد كه بر

ص : 14

او درختان بسيار باشد.و گفته اند:سيناء (1)من السناء و هو الارتفاع.

ابن زيد گفت:آن كوه است كه موسى-عليه السلام-با خداى (2)مناجات كرد،و آن كوهى است ميان مصر و أيله.مقاتل گفت:اين كوه را (3)تخصيص كرد به زيتون كه اوّل كوهى كه زيتون رويانيد كوه طور بود.و گفتند:اول درخت كه بر زمين برست درخت زيتون بود از پس طوفان نوح-عليه السّلام-قوله تعالى: تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ ، بيشتر قرّاء به فتح«تا»ى اوّل خواندند و ضمّ«تا»ى دوم (4)،من نبت ينبت.و«با»بر اين قرائت تعديه را باشد،گفت:اين كوه (5)درخت روغن مى روياند،يعنى چيزى مى روياند كه در او روغن است و آن زيتون است.و ابن كثير و ابو عمرو خواندند:

تنبت به ضمّ«تا»و كسر«با»،من الانبات.آنگه آن را دو معنى باشد:يكى آن كه «با»زيادت بود،يعنى تنبت الدهن،چنان كه گويند:اخذت ثوبه و اخذت بثوبه،و بطشته و بطشت به،قال الرّاجز-شعر:

نحن بنو جعدة ارباب الفلج***نضرب بالسّيف و نرجوا (6)بالفرج

اى نرجوا الفرج.و وجه ديگر آن كه نبت و انبت دو لغت باشد به يك معنى، قال زهير-شعر:

رأيت ذوى الحاجات،حول بيوتهم***قطينا (7)لهم،حتّى اذا انبت البقل

اى،حتّى اذا نبت.و وجهى ديگر محتمل است،و آن آن است كه«با»به معنى «مع»باشد،اى تنبت ما تنبته (8)و معه الدهن،بروياند آنچه روياند و روغن با آن باشد.و صبغ للآكلين،اى ادام (9)،و نان خورشى باشد خورندگان را،و ادم (10)را براى آن صبغ خواند كه نان از او مصبوغ شود.

ص : 15

وَ إِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعٰامِ لَعِبْرَةً ،گفت:و شما را در چهارپايان عبرتى است (1)آن را كه تأمّل كند در احوال ايشان از گاو و گوسپند و شتر. نُسْقِيكُمْ ،ابن عامر و نافع و ابو بكر عن عاصم خواندند: نُسْقِيكُمْ به فتح«نون»و باقى قرّاء به ضمّ«نون»،و هما لغتان،يقال:سقاه و اسقاه بمعنى،و گفتند:سقاه بيده الى فيه،و اسقاه اذا مكّنه من الشرب،و اين را بيان رفته است. مِمّٰا فِي بُطُونِهٰا ،از آنچه در شكم ايشان است از شير. وَ لَكُمْ فِيهٰا مَنٰافِعُ ،و شما را در اين انعام و چهارپايان منافع بسيار است،از تحمّل اثقال و انتفاع به اصواف و اشعار و اوبار ايشان و دگر انواع كه[66-ر]در او هست از منافع. وَ مِنْهٰا تَأْكُلُونَ ،و از آن مى خورى يعنى از گوشت آن مى خورى.

وَ عَلَيْهٰا وَ عَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ ،و بر اين چهارپايان و نيز بر كشتيها[شما را] (2)حمل مى كنند تا بارهاى گران گاه بر ايشان مى نهى و گاه بر كشتيها،[در سفر برّ،بر چهارپايان مى نشينى و در سفر بحر،در كشتيها] (3).

ديوانگى است انتظار كنى (1)به او تا مدّتى.

گفت نوح:خداى من!يارى ده مرا به آنچه به دروغ داشتند مرا[66-پ].

وحى كرديم ما به او كه بساز كشتى به چشمهاى ما و به فرمان ما،چون درآيد فرمان ما و برجوشد (2)آب از تنور در بر در كشتى (3)از هر جنسى دو جفت (4)و قوم خود را الّا آنان كه سابق شده است بر او قول (5)از ايشان و با من خطاب مكن در آنان كه ستم كردند كه ايشان غرقه شدگان اند (6).

چون راست بايستى (7)تو و هركه با تو است در كشتى،بگو:سپاس خداى را آن كه برهانيد مرا از گروه ستمكاران.

و بگو:خداوند من!فرود آر مرا (8)جايى مبارك (9)و تو بهترين فرودآورندگانى.

كه در آن آياتى است و (10)بوديم ما امتحان كننده (11)[67-ر].

پس پديد آورديم از پس ايشان قرنى (12)و جماعتى ديگر را.

ص : 17

بفرستاديم در ايشان رسولى از ايشان كه،بپرستى خداى را،نيست شما را از خداى جز او،از خداى نمى ترسى شما؟ [الملأ] (1)،گفتند اشراف (2)قوم آنان كه كافر شدند و به دروغ داشتند ثواب آخرت،و رها كرديم (3)ايشان را در زندگانى دنيا،نيست اين مگر آدمى چون شما،مى خورد از آنچه مى خورى شما از او،و مى آشامد از آنچه مى آشامى شما.

و اگر فرمان برى شما آدمى را چون (4)شما كه شما آنگاه زيانكار (5)باشى.

وعده مى دهد شما را كه شما چون بميرى و گردى (6)خاكى و استخوانى پوسيده كه شما را بيرون آرند؟ دور است و به غايت دور است آنچه شما را وعده مى دهند[67-پ].

نيست آن مگر زندگانى ما در دنيا،مرده مى شويم و زنده مى شويم،و نيستيم ما از برانگيختگان.

نيست او مگر مردى كه فرومى بافد (7)بر خداى دروغ،و نيستيم ما گرويدگان (8).

گفت اى خداى يارى ده مرا به آنچه به دروغ داشتند مرا.

گفت (9)اندك كه در روز آيند پشيمان شوندگان (10).

ص : 18

بگرفت ايشان را صيحت (1)،به درستى كرديم ايشان را خاشه اى (2)دورى باد (3)گروه ستمكاران را.

پس بيافريديم از پس ايشان قرنهاى (4)ديگر را.

سبق نبرد (5)از امّتى (6)مرگ آن (7)و بازپس [ نايستد] (8).

[68-ر] پس فرستاديم پيغامبران ما پياپى هرگاه كه آيد (9)به امّتى (10)رسول آن،دروغ داشتند او را،پس رو گردانيديم بهرى را از ايشان به بهرى،كرديم ايشان را حديثى (11)،دورى (12)باد گروهى را كه ايمان نياوردند.

پس فرستاديم ما موسى را و برادر او را هارون به دلايل ما و حجّت (13)روشن.

به فرعون و گروه او گردن كشى كردند و بودند گروهى متكبّر و مترفّع (14).

گفتند ايمان آريم (15)دو آدمى را مانند ما و گروه ايشان ما را پرستندگان اند (16).

ص : 19

به دروغ داشتند ايشان را و بودند از هلاك شدگان.

و به درستى كه بداديم موسى را كتاب (1)تا مگر ايشان راه يافتگان باشند.

[68-پ] و كرديم ما پسر مريم را و مادر او را حجتى (2)،و باز جاى برديم (3)ايشان را با (4)بلندى خداوند آرام (5)و آب روشن (6).

اى جماعت پيغامبران بخورى از پاكيها و كنى كارهاى نيك كه من به آنچه شما مى كنى داناام.

به درستى كه اين امّت شما يك امّت اند و من خداوند شماام،بپرهيزى با من (7).

ببريدند كار ايشان ميان ايشان پاره پاره،هر گروهى به آنچه نزديك ايشان (8)شادمانه اند.

دست بدار از ايشان (9)در گمراهى ايشان تا مدّتى.

مى پندارند كه ما اين زياده (10)كه مى دهيم به او از مال (11)و پسران (12).

كه ما مسارعت (13)مى كنيم ايشان را در خيرات،بل نمى دانند.

ص : 20

قوله تعالى: وَ لَقَدْ أَرْسَلْنٰا نُوحاً إِلىٰ قَوْمِهِ ،حق تعالى گفت:به درستى كه ما بفرستاديم نوح را به قومش،گفت،يعنى نوح،قومش را كه:اى قوم! اُعْبُدُوا اللّٰهَ ، خداى را پرستى كه شما را جز او خداى نيست،يعنى در عبادت با او همتا و انباز مگيرى،چه جز او مستحقّى[69-ر]ديگر نيست عبادتها (1)را،ازآنجا كه جز او قادرى نيست بر اصول نعم تا انعام كند به آن بر مردمان و مكلّفان.آنگه بترساند (2)ايشان را گفت: أَ فَلاٰ تَتَّقُونَ ،شما از خداى نمى ترسى كه با او در عبادت انباز گيرى.

فَقٰالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا ،گفتند اشراف كافران قوم او: مٰا هٰذٰا إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ ،اين نيست-يعنى نوح-الّا آدمى همچون شما،و اين ازآنجا گفتند (3)كه ايشان را مستبعد مى آمد كه آدمى پيغامبر باشد،و گمان ايشان آن بود كه پيغامبر بايد تا فرشته باشد. يُرِيدُ أَنْ يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ ،مى خواهد تا بر شما به تكليف (4)فزونى گويد (5). وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ لَأَنْزَلَ مَلاٰئِكَةً ،و اگر خداى خواستى كه پيغامبرى فرستد، فرشتگان را فروفرستادى. مٰا سَمِعْنٰا بِهٰذٰا فِي آبٰائِنَا الْأَوَّلِينَ ،ما اين نشنيديم در پدران پيشين ما،يعنى ما را نگفتند پدران ما كه پيغامبرى خواهد آمدن از پس آن (6).

آنگه گفتند: إِنْ هُوَ إِلاّٰ رَجُلٌ ،«ان»به معنى«ما»ى نفى است،نيست اين نوح (7)مگر مردى. بِهِ جِنَّةٌ ،به او ديوانگى (8)است،يعنى ديوانه است.و الجنّة،الجنون، و الجنّة الجنّ ايضا،قال اللّه تعالى: مِنَ الْجِنَّةِ وَ النّٰاسِ (9)،و قال (10)تعالى: وَ جَعَلُوا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً (11)... ،يعنى ديوانه (12). فَتَرَبَّصُوا بِهِ حَتّٰى حِينٍ ،مدّتى در حقّ او انتظار كنى باشد كه بهتر شود يا بميرد.و«حين»،عبارت باشد از مدّتى نامعيّن جز كه دليلى باشد بر آنكه زمانى معيّن است.

نوح-عليه السّلام-چون از قوم چنين شنيد،بر ايشان دعا كرد گفت:بار خدايا!

ص : 21

مرا يارى ده بر اينان كه مرا تكذيب مى كنند و به دروغ مى دارند.[و نصر عليه ضدّ نصره باشد،چنان كه اعانه و اعان عليه،اعنى چون با«على»گويد يار خصمش باشد بر او،و مثله:شهد له و عليه،و مثله قوله:حين حلّت علينا الولايا و العدوّ المباسل] (1). فَأَوْحَيْنٰا إِلَيْهِ ،ما به او وحى كرديم كه كشتى بساز. بِأَعْيُنِنٰا ،به چشمهاى ما.در او دو قول گفتند:يكى آن كه،به جايى كه ما بينيم،چنان كه كسى را به چيزى نگران باشد،و مراد آن كه به حفظ ما و عنايت ما و نگاهداشت ما.و قولى دگر آن كه:باعين ملائكتنا،به چشم فرشتگان ما،چنان كه (2): يُؤْذُونَ اللّٰهَ... (3)، اى يؤذون اولياء اللّه. وَ وَحْيِنٰا ،و به فرمان و اشارت ما. فَإِذٰا جٰاءَ أَمْرُنٰا وَ فٰارَ التَّنُّورُ ، چون فرمان ما درآيد و آب از تنور برجوشد،و خداى تعالى جوشيدن از (4)تنور به علامت ايشان كرد در باب هلاك.و گفتند خداى تعالى گفت:وقت هلاك ايشان آنگه باشد كه من به معجز تو آبى بر آرم (5)از ميان تنورى تافته،خداى تعالى از ميان آتش آب بر آورد،و در عهد نوح در بدايت طوفان و در آخر طوفان آتش از ميان آب پديد آورد تا ايشان را از ميان آب به آن آتش بسوختند،و ذلك قوله تعالى: أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نٰاراً (6).

فَاسْلُكْ فِيهٰا مِنْ كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ ،گفت:در كشتى بر از هر جنسى دو جفت،يعنى نر و ماده.و«سلك»،هم لازم است و هم متعدّى جز كه مصدر لازم سلوك باشد،و مصدر متعدّى سلك باشد،يقال:سلكت الطّريق و سلكت غيري و اسلكته (7)بمعنى،قال الشّاعر-شعر:

و كنت لزاز خصمك لم اعرّد***و قد سلكوك في يوم عصيب

و قال الهذلىّ-شعر:

حتّى اذا اسلكوهم في قتائدة***شلا كما تطرد الجمّالة الشّردا

وَ أَهْلَكَ ،و نيز اهل خود را و قوم خود را كه به تو ايمان آورده اند، إِلاّٰ مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ مِنْهُمْ ،الّا آنان كه قول بر ايشان سابق شده است از جفت تو كه كافر

ص : 22

است. وَ لاٰ تُخٰاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُوا ،و با من خطاب مكن در باب ظالمان،يعنى كافران كه ايشان لا محال (1)غرق خواهند شدن.

فَإِذَا اسْتَوَيْتَ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَكَ عَلَى الْفُلْكِ ،چون راست شده باشى تو و آنان كه با تواند در كشتى[متمكّن بنشسته باشى.و استواء،اين جا به معنى استيلاست،به قرينۀ«على»و به معنى قصد باشد في قوله: ثُمَّ اسْتَوىٰ إِلَى السَّمٰاءِ (2)... ،اى قصد به قرينۀ«الى»]. (3)فَقُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِي نَجّٰانٰا مِنَ الْقَوْمِ الظّٰالِمِينَ ،بگو سپاس آن خداى را كه ما را برهانيد از قوم ظالمان.

وَ قُلْ ،نيز بگو: رَبِّ أَنْزِلْنِي مُنْزَلاً مُبٰارَكاً ،فرود آر[مرا] (4)فرودآوردنى مبارك.

جملۀ قرّاء خواندند:منزلا به ضمّ«ميم»و فتح«زا»على المصدر،مگر ابو بكر عن عاصم كه او خواند:منزلا به[فتح«ميم»و] (5)كسر«زا»على الموضع. وَ أَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ ،و تو بهترين فرودآورندگانى.

إِنَّ فِي ذٰلِكَ لَآيٰاتٍ ،در اين حديث كه رفت از قصۀ نوح[69-پ]آياتى و علاماتى و عبرتى است. وَ إِنْ كُنّٰا لَمُبْتَلِينَ ،«ان»مخفّفه است از ثقيله و ضمير شأن و كار در او مقدّر است،و التّقدير:و انّه كنّا اى (6)انّ الشّأن و الامر كنّا[لمبتلين،و ما ايشان را ابتلا و آزمايش كرديم به آن.و كوفيان گفتند:معنى آن است كه ما كنّا] (7)الّا مبتلين،ما نبوديم الّا آزماينده ايشان را-و نظاير اين برفت-يعنى آنچه ما كرديم با ايشان از تمكين و امهال و انظار (8)،معامله كسى بود كه امتحان كند كسى را.

ثُمَّ أَنْشَأْنٰا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِينَ ،پس آنگه از پس ايشان قرنى و جماعتى دگر را بيافريديم.و قرن اهل عصرى باشد (9).

فَأَرْسَلْنٰا فِيهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ ،مفسّران گفتند:آن قرن عاد بودند،و اين پيغامبر هود بود. أَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ ،آن پيغامبر قوم خود را گفت:خداى را پرستى كه شما را جز او خداى نيست.روا باشد كه اين جا قول مضمر باشد،يعنى فقال لهم:

ص : 23

أَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ ،و شايد كه«ان»مع الفعل در جاى مصدر بود و محلّ او خبر بود به تقدير حرف جرّ،و آنگه محلّ جار و مجرور نصب باشد بوقوع الفعل عليه،و التّقدير:ارسلنا رسولا بان اعبدوا اللّه،اى بعبادة اللّه. أَ فَلاٰ تَتَّقُونَ ،و گفت:از خداى نمى ترسى شما؟ وَ قٰالَ الْمَلَأُ ،گفتند اشراف و سادات آن قوم او (1)آنان كه كافر بودند و مكذّب به آيات ما و دروغ دارند (2)و ايمان ندارند (3)به قيامت و سراى بازپسين. وَ أَتْرَفْنٰاهُمْ فِي الْحَيٰاةِ الدُّنْيٰا ،ما ايشان را معمّر (4)بكرده ايم و در نعمت دنيا رها كرده. مٰا هٰذٰا ، نيست اين پيغامبر الّا آدمى چون شما،از آن طعام مى خورد كه شما مى خورى و از آن شراب مى خورد كه شما مى خورى،يعنى فرشته نيست كه مستغنى باشد از طعام و شراب،همچون شما محتاج طعام و شراب است.

وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً ،و اگر چنان كه شما فرمان آدمى برى همچون خود زيانكار باشى،و«اذا»اين جايگاه ملغاست از عمل براى آن كه در ميان مبتدا و خبر افتاد (5).

أَ يَعِدُكُمْ ،اين پيغامبر شما را وعده مى دهد كه:شما چون مرده باشى و (6)خاك شده باشى و استخوانها (7)گشته،شما را زنده خواهند كردن و از گورها بيرون آوردن.

هَيْهٰاتَ هَيْهٰاتَ لِمٰا تُوعَدُونَ ،و دور است و به غايت دور است آنچه شما را وعده مى دهند از بعث و نشور.و«هيهات»از جمله اسماء افعال است،اعنى اسمى است كه معنى او فعل (8)باشد ماضى،اى بعد،الّا آن است كه هيهات بليغتر باشد از بعد.و ابو جعفر هيهات خواند به كسر«تا»،و نصر بن عاصم،هيهات خواند به ضمّ«تا».و ابو حياة الشّامى به ضمّ و تنوين خواند:هيهات.و عامة قرّاء به فتح«تا»خوانند بى تنوين (9)و گفتند:مبنى است بر فتح،چون:«كيف»و«اين».و فرّاء گفت:فتح او چون فتح «ثمّت»و«ربّت»است،و آن كه مضموم خواند گفت:چون«منذ»و«حيث»است.

و آن كه مكسور خواند گفت:چون«هؤلاء»و«امس»است.و آن كه مفتوح خواند

ص : 24

وجهى دگر گفت،و گفت:دو كلمه مركّب است و:«هى»و«هات»،هى تنبيه را،و هات به منزلت خمسة عشر،و قال الشّاعر فى رفعها و تنوينها (1):

تذكّرت ايّاما مضين من الصّبا***و هيهات هيهات اليك رجوعها

و قال آخر (2)-شعر:

لقد باعدت ام الحمارس دارها***و هيهات من امّ الحمارس هيهاتا

و كسائى در وقف اين«تا»را«ها»كرده است،گويد:هيهاه،و«لام»براى آن به صلۀ او كردند كه او به منزلت حرف است در آن كه متصرّف نيست.

إِنْ هِيَ إِلاّٰ حَيٰاتُنَا الدُّنْيٰا ،گفتند:هيچ حيات ديگر نيست الّا اين حيات كه ما مى بينيم در دنيا. نَمُوتُ وَ نَحْيٰا ،زنده مى باشيم مدّتى و آنگه مرگ به ما مى رسد و مبعوث و برانگيخته و زنده كرده نخواهيم بودن (3).

إِنْ هُوَ ،نيست او،يعنى كه اين رسول را كه به ما فرستاده اند، إِلاّٰ رَجُلٌ افْتَرىٰ عَلَى اللّٰهِ كَذِباً ،الّا مردى كه دروغى فرا بافته است بر خداى،و ما به او ايمان نياريم و او را باور نداريم.

قٰالَ ،گفت:يعنى اين پيغامبر: رَبِّ انْصُرْنِي ،بار خدايا!مرا نصرت كن با آنچه مرا تكذيب مى كنند و دروغ مى دارند.

قٰالَ عَمّٰا قَلِيلٍ لَيُصْبِحُنَّ نٰادِمِينَ ،گفت:از اندك (4)روزگار ايشان بر اين كفر و تكذيب كه مى كنند پشيمان باشند،و«ما»زيادت است في قوله[70-ر]:«عمّا»، و المعنى عن قليل.

فَأَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ ،بگرفت ايشان را صيحت (5)عذاب، بِالْحَقِّ ،به حق و استحقاق. فَجَعَلْنٰاهُمْ غُثٰاءً ،كرديم ايشان را غثاء،و آن رود آورد (6)بود كه سيل بر سر گيرد. فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظّٰالِمِينَ ،هلاك باشد قوم بيدادكاران را،[و اولى تر آن است كه:بر دعا تفسير كنند،يعنى هلاك باد ايشان را.و نصب او بر اضمار فعلى باشد لازم

ص : 25

الاضمار،يقال:بعدا له و سحقا و جدعا،اى ابعده اللّه بعدا،اى اهلكه هلاكا.و البعد الاسم،و الابعاد المصدر منه] (1).

ثُمَّ أَنْشَأْنٰا مِنْ بَعْدِهِمْ قُرُوناً آخَرِينَ ،پس بيافريديم از پس ايشان جماعتى ديگر را.

مٰا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهٰا وَ مٰا يَسْتَأْخِرُونَ ،سبق نبرد هيچ امّت وقت مرگ (2)را،و بازپس ندارند (3)ايشان را از آن،يعنى از اجل مضروب كه ايشان را بود،و آن وقت معيّن هلاك و مرگ ايشان را در تقديم و تأخير نرود (4).

ثُمَّ أَرْسَلْنٰا رُسُلَنٰا تَتْرٰا ،آنگه بفرستاديم پيغامبران (5)را پياپى.ابن كثير و ابو عمرو و ابو جعفر خواندند:تترى به تنوين بر توهّم آن كه«يا»اصلى است،كمعزى و (6)معزا و بهمى و بهما،و باقى قرّاء به«يا»خواندند (7)،گفتند (8):«يا (9)»تأنيث راست،كغضبى و سكرى،و گفت (10):لا ينصرف است.و آن كه به«الف»خواند،گفت:منصرف است،و اصل«تترى»،«وترى» (11)من المواترة،كالتّقوى من وقيت،و التّكلان من وكلت[اليه] (12)الامر،و محلّ او نصب است بر حال.[اى متواترة.و گفتند:مصدر است،كالتّقوى براى آن حال كرده است آن را از جماعت] (13). كُلَّ مٰا جٰاءَ أُمَّةً رَسُولُهٰا كَذَّبُوهُ ،هرگه كه رسولى به امّت خود آمد او را به دروغ داشتند. فَأَتْبَعْنٰا بَعْضَهُمْ بَعْضاً ،يعنى فى الهلاك بهرى را براثر بهرى هلاك كرديم پياپى بى تأخيرى.

وَ جَعَلْنٰاهُمْ أَحٰادِيثَ ،جمع احدوثه،و ايشان را مثلى (14)ساير كرديم كه:ايشان مثل زنند و عبرت برگيرند با ايشان،و اين لفظ در شرّ به كار دارند،لا يقال جعلته احدوثة في الخير. فَبُعْداً لِقَوْمٍ لاٰ يُؤْمِنُونَ ،هلاك باد قومى را كه به خداى ايمان نيارند.

ص : 26

ثُمَّ أَرْسَلْنٰا مُوسىٰ وَ أَخٰاهُ هٰارُونَ ،آنگه بفرستاديم موسى را و برادرش هارون را به آيات ما و دلالات و معجزات.

إِلىٰ فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ ،به فرعون و اشراف قوم او. فَاسْتَكْبَرُوا ،تكبّر و تجبّر كردند.

وَ كٰانُوا قَوْماً عٰالِينَ ،و گروهى[بودند] (1)متكبّر كه ترفّع مى كردند ازآن كه به خداى ايمان آرند.

فَقٰالُوا أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنٰا ،گفتند:ما ايمان آريم به دو آدمى همچون ما،يعنى موسى و هارون و قوم ايشان كه بنى اسرائيل اند،ما را مى پرستند و خدمت ما مى كنند.و اين براى آن گفتند كه،ايشان بنى اسرايل را استعباد كرده بودند و بنده گرفته.

فَكَذَّبُوهُمٰا ،ايشان را به دروغ داشتند،يعنى قوم فرعون موسى را و هارون را.

فَكٰانُوا مِنَ الْمُهْلَكِينَ ،از جملۀ هلاك شدگان (2)شدند،يعنى ما هلاك كرديم ايشان را.

وَ لَقَدْ آتَيْنٰا مُوسَى الْكِتٰابَ ،ما موسى را كتاب داديم،يعنى تورات. لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ ،تا باشد كه ايشان مهتدى و ره يافته شوند.

وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَ أُمَّهُ آيَةً ،آنگه گفت:ما كرديم پسر مريم را،يعنى عيسى را -عليه السّلام-و مادرش را-مريم را-آيتى و علامتى و نشانى.و در آن كه«آيت» گفت و آيتين نگفت،و عيسى و مادرش دو بودند چند قول گفتند:يكى آن كه:اراد (3)جعلنا كلّ واحد منهما آية،ما هريكى از ايشان را آيتى كرديم،چنان كه گفت:

كِلْتَا الْجَنَّتَيْنِ آتَتْ أُكُلَهٰا (4)... ،اى آتت كلّ واحدة (5)منهما اكلها،و قال تعالى: إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصٰابُ وَ الْأَزْلاٰمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطٰانِ (6)... ،و لم يقل:

ارجاس (7).بعضى دگر گفتند:مراد آن است جعلنا شأنهما آية واحدة،براى آن كه آيت و علامت و عبرت كه بود معجزشان بود نه شخص ايشان،چه عيسى-عليه-

ص : 27

السّلام-مولودى بود بى پدر،و مريم-عليه السّلام-آبستنى بود بى مماسۀ مردان،و اين شأنى (1)است كه چو (2)انديشه كنى يك معجزه است (3). وَ آوَيْنٰاهُمٰا إِلىٰ رَبْوَةٍ ذٰاتِ قَرٰارٍ وَ مَعِينٍ ،و ايشان را يعنى عيسى را و مادرش را با جاى برديم كه بلند بود و خداوند قرار و آب روان بود.

سعيد بن المسيّب گفت از عبد اللّه سلام كه:مراد دمشق است.ابو هريره گفت:

رمله است.قتاده و كعب گفتند:بيت المقدّس است.كعب الاحبار گفت:اين زمين به آسمان نزديكتر است از همه زمينها به بيست و هشت ميل.ابن زيد گفت:مصر است.ضحّاك گفت:غوطه دمشق است.ابو العاليه گفت:ابلّه است و زمين مقدّسه.

و مراد به«ذات قرار»زمينى راست كه در او بتوان نشستن و مسكن ساختن.و «معين»،آبى باشد[70-پ]ظاهر بر روى زمين،من عانه (4)اذا ابصره بعينه فهو عاين و ذاك معين.او مفعول باشد،و گفتند كه:شايد كه وزن (5)فعيل باشد من معن يمعن من الماعون معين،اى ماعون،و الماعون الماء.و الرّبوة،الارض المرتفعة (6)،و فيها (7)ثلاث لغات:بالفتح و الضّمّ و الكسر.و عاصم و ابن عامر«ربوة»را به فتح«را» خواندند،و باقى قرّاء به ضمّ«را»خواندند،و كسر هيچ كس نخواند،و كذلك رباوة و رباوة بالضمّ و الكسر.

يٰا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبٰاتِ ،بعضى مفسّران گفتند:خطاب با عيسى است.

و بعضى گفتند:خطاب با رسول ماست به لفظ جمع.بعضى دگر گفتند:در كلام اضمارى است،و آن آن است (8):و قلنا للرّسل يا ايّها (9)الرسل،عطفا على قوله تعالى: وَ آوَيْنٰاهُمٰا ،آنگه ضمّ كرد ديگر پيغامبران را با عيسى و امر كرد ايشان را،و معنى اباحت و اگرچه صورت امر دارد. كُلُوا ،بخورى از طعامهاى پاكيزه لذيذ.گفتند:

ص : 28

مراد حلال است.و طيّب دو معنى دارد:هم خوش باشد و هم پاك.و بعضى ديگر گفتند:امر است بر سبيل وجوب،و معنى آن كه:از حلال خورى دون حرام.

وَ اعْمَلُوا صٰالِحاً ،و عمل صالح كنى. إِنِّي بِمٰا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ ،كه من عالمم و دانا با آنچه شما مى كنى.

وَ إِنَّ هٰذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وٰاحِدَةً ،كوفيان و ابن عامر خواندند:«و انّ»به كسر همزه،و ابن عامر«نون»را تسكين كرد،بر اين قرائت مخفّفه باشد از ثقيله،و باقى قرّاء به فتح همزه خواندند و تشديد«نون».آن كه همزه مكسور خواند،گفت:عطف است على قوله: إِنِّي بِمٰا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ، وَ إِنَّ هٰذِهِ ،و آن كه مفتوح خواند گفت:به اضمار«لام»علّت چنين شد،و التّقدير:لأنّ هذه. أُمَّتُكُمْ ،مفسّران در معنى امّت خلاف كردند،حسن و ابن جريج گفتند:امّت،به معنى دين است،يعنى كه دين شما يك دين است،نظيره قوله: إِنّٰا وَجَدْنٰا آبٰاءَنٰا عَلىٰ أُمَّةٍ... (1)،اى على دين و ملّة.بعضى دگر گفتند:به معنى جماعت است،يعنى جماعت شما يكى اند و جمله يكى امّتى (2)فى الاجتماع على شريعة واحدة.جبائى گفت:يك امّت اند،يعنى در آن كه خلق اويند و بندۀ اويند.و أُمَّةً وٰاحِدَةً ،نصب بر حال است،و معنى آن كه دين و ملّت يكى است و شما همه يكى هستيد در باب آن كه بندگان اويى و خداى شما منم. وَ أَنَا رَبُّكُمْ فَاتَّقُونِ ،از من بترسى و از (3)معاصى من اجتناب كنى.

فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ ،يعنى پس ازآن كه يك امّت بودند امّا در خلقت و امّا در ملّت،كار خود يعنى دين خود مقطّع و مفرّق كردند،هر گروهى از ايشان اختيار دينى كردند و اختيار كتابى جز (4)دين و كتاب ديگران،تا (5)جهودان كه به موسى و تورات ايمان داشتند به عيسى و انجيل كافر شدند،و ترسايان به موسى و تورات كافر شدند، و هر دو فرقه به محمّد و قرآن كافر شدند،اين قول قتاده و مجاهد است.و بعضى ديگر گفتند:مراد آن است كه نوشتۀ آن (6)از بر خود بنهادند كه به آن احتجاج (7)كردندى بر

ص : 29

صحّت مذهب خود،و قوله تعالى: زُبُراً ،اى كتبا (1)،جمع زبور كرسول و رسل.و اهل شام خواندند:زبرا به فتح[«با»جمع] (2)زبره،اى قطعا و فرقا كقطع الحديد،يعنى دين خود و ملّت خود مقطع كردند،پاره پاره،چون پاره هاى آهن،و اصل اين كلمه در پاره هاى آهن باشد،قال اللّه تعالى: آتُونِي زُبَرَ الْحَدِيدِ (3).

كُلُّ حِزْبٍ بِمٰا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ ،هر گروه به آنچه كه به نزديك ايشان باشد خرّم باشند،يعنى هركس به دين و مذهب خود شادند ازآنجا كه اعتقاد كرده اند كه حقّ است.

فَذَرْهُمْ فِي غَمْرَتِهِمْ حَتّٰى حِينٍ ،آنگه رسول را-عليه السّلام-گفت:رها كن ايشان را در حيرت و ضلالت و كفر خود تا به وقت آجال ايشان از مرگ و هلاكت (4).

و اصل«غمره»،معظم الماء باشد من غمره اذا ستره،و مراد در آيت حيرت و غفلت است كه ره علم و يقين بر ايشان پوشانيده (5)است.

أَ يَحْسَبُونَ أَنَّمٰا نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مٰالٍ وَ بَنِينَ ،آنگه گفت:مى پندارند اين كافران كه اين مدد و زيادت[71-ر]كه ما ايشان را مى دهيم در مال و فرزندان مسارعت است از ما در حقّ ايشان به خيرات (6). بَلْ لاٰ يَشْعُرُونَ ،بل نمى دانند ايشان كه ما اين نعمت با ايشان بر سبيل استدراج مى كنيم،و مثلها في المعنى قوله تعالى: وَ لاٰ يَحْسَبَنَّ (7)الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمٰا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمٰا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدٰادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذٰابٌ مُهِينٌ (8)،و قوله تعالى: وَ لاٰ تُعْجِبْكَ أَمْوٰالُهُمْ وَ (9)أَوْلاٰدُهُمْ إِنَّمٰا يُرِيدُ اللّٰهُ أَنْ يُعَذِّبَهُمْ بِهٰا فِي الدُّنْيٰا (10)... ،و آنچه در تأويل اين آيتها گفته ايم،اين جا مطوّل (11)

ص : 30

باشد-فلا وجه لإعادته.[و محلّ او رفع است به ابتدا،و تحقيق او آن است كه«ما»موصوله است،و«يحسبون»و«نسارع لهم»،در جاى خبر اوست،و التّقدير:انّ الّذين يفعل بهم من امداد المال و البنين،مسارعة منّا لهم فى الخيرات] (1)اين وجهى است.و وجهى ديگر گفتند در معنى آيت،و آن آن است كه: أَ يَحْسَبُونَ أَنَّمٰا نُمِدُّهُمْ ،يعنى انّ الّذي نمدّهم به من اجل مالهم و بنيهم،مى پندارند كه اين زيادت كه ما در حقّ ايشان مى كنيم كه (2)ايشان را مال و فرزندان است،بل براى ضربى (3)مصلحت مى كنيم نه براى آن كه ايشان گمان بردند.و وجهى دگر گفتند:و آن،آن است كه در آيت حذفى باشد،و تقدير آن كه:مى پندارند كه آنچه ما مى كنيم با ايشان از مدد مال و فرزندان واجب است بر ما،يا حقّى است ايشان را بر ما،و آنچه محذوف بود از كلام خبر مبتدا باشد، و التّقدير:انّ الّذي نمدّهم به من مال و بنين حقّ لهم علينا،او واجب علينا فعله.

و قوله تعالى: نُسٰارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْرٰاتِ ،كلامى باشد مبتدا محقّق مقطوع (4)از كلام اوّل،يعنى ما خود بر حقيقت در حقّ ايشان مسارعت نموديم در خيرات،جز آن كه ايشان نمى دانند و حقّ آن نمى گزارند (5)و شكر آن نمى گويند.و آنچه لايق است به ظاهر كلام،قول اوّل است و اين قولهاى بازپسين متعسّف است-و اللّه اعلم بمراده من كلامه (6).

و آنان كه بدهند آنچه دهند و دلهاى ايشان ترسان (1)كه ايشان با خداى خود شوند (2).

ايشان بشتابند (3)در خيرات و ايشان آن را سبقت برند (4)[71-پ].

و تكليف نكنيم ما هيچ كس را الّا طاقت او،و به نزديك ما كتابى است كه سخن گويد براستى و بر ايشان ظلم نكنند.

بل دلهاى ايشان در غفلتى است از اين و ايشان را كارهايى است بجز اين كه ايشان آن را مى كنند.

تا آنگه كه بگرفتيم (5)منعّمان ايشان را به عذاب آنگاه ايشان زارى مى كردند (6).

و زارى مكنى امروز كه شما را از ما يارى نكنند.

بودند آيات ما كه مى خواندند (7)بر شما،بودى بر پاشنه هايتان (8)مى گرديى (9).

تكبّركننده به آن سمر (10)گوينده هذيان مى گفتى.

انديشه نمى كنند (11)

ص : 32

اين گفتار (1)،يا آمد به ايشان آنچه نيامد به پدران پيشينۀ (2)ايشان[72-ر].

يا نشناختند پيغامبران ايشان (3)،ايشان او را منكرند.

يا مى گويند به او ديوانگى است،بل آمد بديشان براستى و بيشترينۀ ايشان حق را كاره اند.

و اگر پس روى (4)كند حق هواهاى ايشان را تباه شود آسمانها و زمين،و آنان كه (5)در اواند،بل با ايشان آورديم كتابشان و ايشان از كتاب (6)بر مى گردند (7).

يا مى خواهى (8)از ايشان خراجى،خراج خداى تو بهتر است و او بهترين روزى دهندگان است.

و تو مى خوانى ايشان را با راه راست.

و آنان كه نگروند (9)به قيامت از ره راست برگرديده باشند.

[72-پ] و اگر ببخشاييم بر ايشان،بازگشاييم (10)آنچه با ايشان است از سختى،لجاج برند در ضلالتشان سر در نهاده.

و بگرفتيم ايشان را به عذاب،تضرّع نكردند خدايشان را و نيز (11)نكنند.

تا آنگه كه

ص : 33

برگشاييم برايشان درى خداوند عذابى سخت ايشان در آن نوميد باشند.

او آن است كه بيافريد شما را گوش و چشمها و دلها اندك شكر مى كنيد (1).

او آن است كه بيافريد شما را در زمين و با او جمع كنند (2)شما را.

و او آن است كه زنده كند و بميراند و او راست گرديدن شب و روز، (3)خرد ندارى شما؟ [73-ر] بل گفتند مانند آنچه گفتند پيشينگان.

گفتند چون ما بميريم و خاك گرديم و استخوانهاى (4)ما را زنده خواهند كردن؟ ما را وعده دادند و پدران ما را اين از پيش (5)نيست اين الّا فسانۀ (6)پيشينگان.

بگو:كه راست اين زمين و آنان كه در اواند اگر شما دانى؟ گويند خداى[را] (7)بگو انديشه نمى كنى؟ بگو كيست خداوند آسمانهاى هفت و خداوند عرش بزرگوار.(8) گويند كه خداى[را] (9)است،بگو (10)نمى ترسى؟ بگو كيست كه به دست اوست پادشاهى همه چيز،و او با پناه گيرد (11)،و بر او با پناه

ص : 34

نگيرند (1)،اگر شما دانى.

[73-رپ] بگويند خداى[را] (2)است بگو چگونه مى گردانند (3)شما را؟ بل با ايشان آورديم حق،ايشان دروغ زن اند (4).

نگرفت خداى (5)فرزندى و نبود با او از خدايى كه پس ببردى هر خداى آنچه آفريده بود (6)و بزرگوارى كردى بهرى از ايشان بر بهرى،منزّه است خداى و بزرگوار از آنچه وصف مى كنند.

داننده نهان (7)و آشكار است بزرگوار است از آنچه انباز (8)گيرند با او.(9) بگو (10)خداى من،اگر با من نمايى آنچه ايشان را وعده مى دهند.

خداى من،مكن مرا در قوم ستمكاران.

ما بر آنكه با تو نماييم آنچه وعده مى دهيم ايشان را تواناايم.

بازدار با آنچه آن نكوتر باشد بدى ما بهتر دانيم آنچه وصف مى كنند[74-ر].

بگو خداى من،پناه با تو مى دهم از اشارات ديوان.

ص : 35

و پناه با تو مى دهم خداى من از آنچه حاضر آيند (1)به من.

تا آنگه كه آيد به يكى از ايشان مرگ،گويد خداى من بازپس برى (2)مرا.

تا همانا (3)من كنم كارى نيك در آنچه بگذاشتم نباشد،از آن سخنى است كه او گويد آن (4)،و از پس (5)ايشان مانعى است تا به روز آن كه (6)برانگيزند (7).

چون دردمند در صور نسبها نباشد ميان ايشان آن روز و نه (8)يكديگر را پرسند.

هركه گران باشد ترازوهاى او ايشان ظفريافتگان باشند.

هركه سبك باشد ترازوهاى ايشان،آنان باشند كه زيان كنند خود را در دوزخ هميشه باشند.

[74-پ] بسوزد رويهاى ايشان آتش، و ايشان در آنجا ترش روى باشند.

نه آيات ما مى خوانند بر شما،بودى آن را دروغ داشتى (9)! گويند خداى ما،غلبه كرد بر ما بدبختى ما،و بوديم ما گروهى گمراهان.

خداى ما بيرون آر ما را از آن اگر با

ص : 36

سر گناه شويم كه ستمكاره (1)باشيم.

گويد:دور شويد در اين جا و سخن مگويى با من.

كه بودند گروهى از بندگان من،مى گويند:خداى ما بگرويديم،بيامرز ما را و ببخشاى بر ما،و تو بهترين بخشايندگانى.

بگرفتى ايشان را به استهزاء تا از ياد شما ببردند حديث من،و بودى از ايشان مى خنديدى (2).

من پاداشت دادم ايشان را امروز بدان صبر كه كردند كه ايشان رستگاران اند.

[75-ر] گويد (3)چند مقام كرديد در زمين عدد سالها؟ گويند (4):مقام كرديم روزى يا بهرى از روز،بپرس شمارندگان.

گويد (5)مقام نكردى (6)الّا اندك (7)،اگر شما دانسته باشى.

پنداشتى (8)كه ما بيافريديم شما را به بازى،و شما با ما نخواهى آمدن؟ بزرگوار است خداى پادشاهى به سزا (9)،نيست خداى مگر او خداوند عرش كريم است.

ص : 37

و هركه خواند با خداى خداى ديگر را،حجّت نباشد او را بدان،امّا شما او به نزديك خداى او كه او ظفر نيابند كافران.

و بگو:بار خدايا!بيامرز و ببخشاى،و تو بهترين بخشايندگانى[75-پ].

قوله تعالى: إِنَّ الَّذِينَ هُمْ مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ ،آنگه خداى تعالى چون طرفى ذكر كافران و فاسقان بگفت،در قصه اوصاف مؤمنان و متّقيان گرفت تا متقابل و متكافى شوند كه هر چيز در برابر ضدّ و خلاف خود (1)پيدا شود،گفت:آنان كه ايشان از ترس خداى خود ترسان (2)باشند.و خشيت (3)و خوف يكى باشد،و آن ظنّ بود به وصول مضرّت،و نقيض او امن و امنه باشد،و رمّانى گفت:الخشية انزعاج النّفس لتوهّم المضرّة،و شك نيست كه ظنّ وصول مضرّت (4)خائف را مضطرب (5)دارد (6)اشفاق حذر باشد،يعنى حذر كنند (7)از معاصى خوف و (8)عقاب خداى را.

وَ الَّذِينَ هُمْ بِآيٰاتِ رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ ،و آنان كه به آيات خداى-جلّ جلاله- بگروند و ايمان آرند،و روا بود (9)«بآيات»،كتابهاى او باشد كه مشتمل است بر آيات خواندنى،و روا بود كه مراد به آيات دلالات و بيّنات و معجزات باشد كه دليل صدق پيغامبران و ائمه كند.

وَ الَّذِينَ هُمْ بِرَبِّهِمْ لاٰ يُشْرِكُونَ ،و آنان كه به خداى-عزّ و جل-شرك نيارند،و با او انبازى در عبادت او فروندارند،و بيرون او هيچ چيز نپرستند.

وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ مٰا آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ ،و آنان كه بدهند آنچه بدهند،و دلهاى ايشان ترسان بود ازآن كه رجوع ايشان با خداى خواهد بودن.و«واو»

ص : 38

فى قوله:[ وَ قُلُوبُهُمْ] (1)وَجِلَةٌ ،«واو»حال است،يعنى در آن حال كه مى دهند مى ترسند،و اين چنان بود كه اميرالمؤمنين -عليه السّلام-اين سه شبانه روز به روز روزه داشت،و به شب طعام مى داد،و مى گفت: إِنَّمٰا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللّٰهِ لاٰ نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزٰاءً وَ لاٰ شُكُوراً، إِنّٰا نَخٰافُ مِنْ رَبِّنٰا يَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِيراً (2)،اين قرائت عامّۀ قرّاء است.و عائشه روايت كرد كه رسول-عليه السّلام-خواند:و الّذين يأتون ما أتوا،من الاتيان الّذي هو المجىء،[يعنى] (3)يفعلون ما فعلوا و قلوبهم وجلة،و آنان كه كنند آنچه كنند و دلهاى ايشان ترسان بود،گفت،من گفتم:يا رسول اللّه!اينان آنان باشند كه (4)خمر خورند و زنا كنند و دزدى كنند،و برين افعال و معاصى از خداى ترسند؟گفت:نه،آنان باشند كه نماز كنند و روزه دارند و صدقه مى دهند و مى ترسند ازآن كه مقبول نباشد،و اين قرائت اگر درست شود عام تر است بر اعطاء و جز اعطاء برافتد،براى آن كه عرب[گويد] (5):اتيت الامر اذا فعلته،قال-شعر:

و لم يأت ما يأتي من الامر هائنا***

و معنى آيت همان است كه معنى بيت بر اين قرائت،جز كه برعكس الّا آن است كه اين قرائت شاذّ است و جز عائشه تنها روايت نكرد.

أُولٰئِكَ يُسٰارِعُونَ فِي الْخَيْرٰاتِ ،اين خبر مبتداست من قوله تعالى: إِنَّ الَّذِينَ هُمْ مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ ،گفت:آنان كه موصوف باشند با اين صفات كه در آيت گفت،آنانند كه مسارعت كنند در خيرات و كارهاى نيكو. وَ هُمْ لَهٰا سٰابِقُونَ ،و ايشان آن خيرات را سابق باشند،يعنى رها نكنند كه از ايشان فوت شود و سابق شود ايشان را،بل ايشان سابق شوند آن خيرات را.

آنگه گفت:اين صفات كه ما بر شمرديم،نه تكليفى ما لا يطاق است كه بدين نمى توان رسيدن،بل كارى سهل و آسان است چه در عدل ما نباشد كه تكليف ما لا يطاق كنيم. وَ لاٰ نُكَلِّفُ نَفْساً إِلاّٰ وُسْعَهٰا ،ما هيچ كس را تكليف نكنيم الّا به مقدار وسع و طاقت او.و اگر انديشه كنند،خداى تعالى تكليف نه به اندازۀ قدرت و آلت كرده است،چه معلوم است به جارى مجراى ضرورت كه ما را قدرت بيش از آن

ص : 39

است كه در شبان روز (1)هفده (2)ركعت نماز كنيم يا هفتاد يا هفتصد (3)،با آن كه قدرت هفتصد[يا] (4)هزار ركعت داده،تكليف (5)هفده (6)ركعت كرد تا بدانند كه او تكليف كم از آن كند كه آلت دهد،چنان كه اميرالمؤمنين (7)-عليه السّلام-گفت:

انّ اللّه تعالى امر عباده تخييرا و نهاهم تحذيرا،و كلّفهم يسيرا (8)و لم يكلّف (9)عسيرا،و اعطى على القليل كثيرا،و لم يطع مكرها،و لم يعص مغلوبا،و لم يرسل الأنبياء لعبا،و لم ينزل الكتب للعباد عبثا[76-ر]و لم يخلق السّماوات و الارض و ما بينهما باطلا،ذلك ظنّ الّذين كفروا فويل للّذين كفروا من النّار (10)، در جواب مسئله آن شامى اين رفته است در اين (11)كتاب در جاى ديگر.

وَ لَدَيْنٰا كِتٰابٌ يَنْطِقُ بِالْحَقِّ ،و به نزديك ما نامه اى است ناطق به حقّ،يعنى نامۀ اعمال بندگان كه در او طاعت و معصيت نبشته باشند فريشتگان موكّل بر او.آنگه گفت:هيچ ظلم نكنند بر ايشان،و حقّ ايشان را هيچ نقصان نكنند،و ايشان را بدانچه كرده (12)باشند مؤاخذه كنند (13)،و آيت سرتاسر دليل است بر بطلان مذهب مجبره.

آنگه خبر داد و گفت: بَلْ قُلُوبُهُمْ فِي غَمْرَةٍ مِنْ هٰذٰا ،بل دلهاى اين كافران در غفلت و حيرت است از اين روز و از اين نامه و از اين جزا. وَ لَهُمْ أَعْمٰالٌ مِنْ دُونِ ذٰلِكَ هُمْ لَهٰا عٰامِلُونَ ،آنگه خبر داد از احوال ايشان در مستقبل ايّام،گفت:و ايشان را پس از اين اعمالى باشد جز از اين كه امروز در نامه هاى ايشان نبشته است كه ايشان خواهند كردن،و اين بر سبيل معجز باشد كه رسول-عليه السّلام-خبر داد (14)از غيب به اعلام خداى تعالى،و خبر موافق مخبر بود.و بعضى دگر گفتند: مِنْ دُونِ ذٰلِكَ ،اشارت است به اعمال مؤمنان،في قوله: إِنَّ الَّذِينَ هُمْ مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ

ص : 40

-الآيات،گفت:اين اعمال (1)كافران،جز اعمال آن مؤمنان باشد كه ذكر ايشان رفت.

حَتّٰى إِذٰا أَخَذْنٰا مُتْرَفِيهِمْ بِالْعَذٰابِ ،تا آنگه كه ما بگرفتيم مترفان و منعّمان ايشان را.و مترف،آن بود كه او را رها كنند در ملك و نعمت تا بر مراد خود مى رود من التّرفة،و هى النّعمة. بِالْعَذٰابِ ،به عذاب.در اين عذاب خلاف كردند،عبد اللّه عبّاس گفت:يعنى به شمشير روز بدر.ضحّاك گفت:يعنى قحط و گرسنگى،و اين آنگه بود كه رسول-عليه السّلام-بر ايشان دعا كرد و گفت:

اللّهمّ اشدد وطأتك على مضر و اجعلها (2)عليهم سنين كسني يوسف، گفت:بار خدايا!عذابت بر مضر سخت كن،و ايشان را قحطى ده چون قحط ايّام يوسف-عليه السّلام.خداى تعالى ايشان را به قحط ابتلا كرد تا حال ايشان به جايى رسيد كه هركجا مردارى يا سگى بود بخوردند (3)و استخوان سوخته و پوست بر آتش نهاده،و تا بعضى از فرزندان خود را بخوردند. إِذٰا هُمْ يَجْأَرُونَ ،كه نگاه كردى ايشان ضجيج و جزع و فرياد مى كردند.و «جؤار»آواز بلند كردن باشد به تضرّع بمانند گاو،قال الاعشى يصف بقرة-شعر:

فطافت (4)ثلاثا بين يوم و ليلة***و كان النّكير ان تضيف و تجأرا

و قال ايضا-شعر:

يراوح[من] (5)صلوات الملي ***ك طورا سجودا و طورا جؤارا

و بعضى دگر گفتند:يجأرون،اى يصرخون بالتّوبة،در وقت نزول عذاب به ايشان،بانگ مى زدند (6)به توبه، ايشان را گفتند: لاٰ تَجْأَرُوا الْيَوْمَ ،بانگ مداريد امروز كه امروز توبه مقبول نباشد،و اين قول محمول باشد بر حالت الجاء. إِنَّكُمْ مِنّٰا لاٰ تُنْصَرُونَ ،شما را از من ناصرى نباشد و كس شما را از من (7)فرياد نرسد.

قَدْ كٰانَتْ آيٰاتِي تُتْلىٰ عَلَيْكُمْ ،«كان»براى تخصيص فعل باشد به ماضى، پيش از اين،آيات (8)من بر شما (9)مى خواندند. فَكُنْتُمْ عَلىٰ أَعْقٰابِكُمْ تَنْكِصُونَ ،شما

ص : 41

بر پى پاى مى گرديدى،و هو الرّجوع القهقرى،و اين آن باشد كه پيش بازمى رود و روى در خلاف جهت رفتن دارد.گفتند:براى آن چنين گفت كه اين زشت تر رفتنى است،خداى تعالى حال ايشان تشبيه كرد باقبح حال الماشي.سيبويه گفت:براى آن گفت كه آن كس كه چنين رود،جاى قدم خود نبيند و نداند تا پاى كجا فرومى نهد ،بر عميا و جهالت رود،ايمن نباشد كه از پس پشت چاهى است يا حفره اى كه او در آنجا فتد،همچنين حال كافر كه او بر نصرت نباشد از كار خود،فذلك النّكوص.

مُسْتَكْبِرِينَ بِهِ ،نصب او بر حال است.در اين ضمير خلاف كردند كه راجع با كيست؟بعضى گفتند كه:راجع است با رسول-عليه السّلام-كه ايشان بر ديگران فخر آوردندى به مكان رسول-عليه السّلام-كه از ايشان بود (1).عبد اللّه عبّاس و حسن و قتاده و مجاهد و ضحّاك گفتند: مُسْتَكْبِرِينَ بِهِ ،اى بحرم اللّه كناية [76-پ]عن غير مذكور،بر ديگران تكبّر مى كردند (2)كه:نحن اهل حرم اللّه و نحن جيران اللّه،و مانند اين. سٰامِراً تَهْجُرُونَ ،نصب«سامرا»بر حال است و واحد (3)در جاى جمع بنهاد چه بر ظاهر«سمّارا»مى بايست براى آن كه در جاى مصدر نهاد، چنان كه مصدر در جاى حال نهند.و بعضى دگر گفتند:در جاى وقت نهاد،كانّه قال:سامرا اى ليلا فى السّمر،كما قال الشّاعر-شعر:

من دونهم ان جئتهم سمرا***عزف القيان و مجلس غمر

اى ليلا و هم يسمرون.سامر،آن باشد كه به شب حديث كند،و سمر،حديث شب باشد،و ايشان به شب پيرامن كعبه بنشستندى و سمر گفتندى. تَهْجُرُونَ ،هذيان مى گفتى (4)من الهجر،و هو الكلام الّذي يهذي به المريض و النّائم،و قيل:تهجرون من الهجر،يعنى از حق هجران و اعراض مى كند،و اين قول عبد اللّه عبّاس است،و قول اوّل قول سعيد جبير است و مجاهد و ابن زيد.و نافع تنها خواند (5):تهجرون بضمّ«تا»

ص : 42

و كسر«جيم»من الاهجار،و هو الافحاش،يقال:اهجر (1)في كلامه اذا افحش (2)،و سبب آن بود كه ايشان در آن سمر كه گفتندى،رسول را-عليه السّلام-دشنام دادندى.

أَ فَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ ،انديشه و تدبّر و تفكّر نمى كنند (3)اين قول را،يعنى قرآن را؟ أَمْ جٰاءَهُمْ مٰا لَمْ يَأْتِ آبٰاءَهُمُ الْأَوَّلِينَ ،يا (4)چيزى به ايشان (5)كه به پدران ايشان نيامد،يعنى كتاب فرستادن خداى تعالى و پيغامبر فرستادن نه كارى (6)بدع (7)است، پيش از ايشان (8)پيغامبران آمدند به پدران اينان (9)و كتابها آوردند،چرا چندين تعجّب مى نمايند (10)و انديشه نمى كنند.

أَمْ لَمْ يَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ ،[يا] (11)نمى شناسند پيغامبر (12)خود را كه مردى مجهول است؟ فَهُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ ،منكرند او را ازآن كه اصل و نسب و نفس و خلق و سيرت و طريقت او نمى دانند.

أَمْ يَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ ،يا مى گويند كه او ديوانه است،و به او علّت ديوانگى است.

بَلْ جٰاءَهُمْ بِالْحَقِّ ،آن نيست كه ايشان گفتند تا (13)اين پيغامبر حق آورد با ايشان، و لكن بيشترينۀ ايشان حق را كاره اند.

وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْوٰاءَهُمْ ،و اگر چنان كه حق متابعت هوا و راى ايشان كردى،آسمان و زمين تباه شدى و هرچه در آسمان و زمين است،و اين براى آن گفت كه حق داعى حسنات باشد،و هوا داعى قبايح،و اگر حق متابعت هوا كند آنچه داعى حسن بود،داعى قبح گردد و فساد و اختلاط پديد آيد و ادلّه باطل شود و وثوق برخيزد از استدلال (14)بر مدلول به ادلّه،و مردم ايمن نباشند (15)از وقوع ظلم،و وثاقت برخيزد به وعد و وعيد و ايمن نباشند از انقلاب حال حكيم.

ص : 43

بعضى دگر از مفسران گفتند:مراد به حق،خداست-جلّ جلاله-يعنى اگر خداى تعالى متابعت هواى ايشان كردى و آن كردى كه ايشان خواستندى،آسمان و زمين و هرچه در اوست تباه شدى و مصالح ضايع گشتى.

جبّائى گفت:مراد به حق توحيد است،يعنى اگر توحيد من بر مراد و هواى ايشان بودى،با من انبازان بودندى،و اگر چنين بودى آسمان و زمين تباه شدى،لقوله تعالى: لَوْ كٰانَ فِيهِمٰا آلِهَةٌ إِلاَّ اللّٰهُ لَفَسَدَتٰا (1)... ،و وجه فساد آن بيان كرديم در اين آيت چون ذكر دليل ممانعت كرديم،و اين وجهى لطيف است. بَلْ أَتَيْنٰاهُمْ بِذِكْرِهِمْ ، (2)ما به ايشان آورديم ذكر ايشان،يعنى ذكرى مختصّ با ايشان.عبد اللّه عبّاس گفت:مراد به ذكر بيان است اين جا،و بعضى دگر گفتند:مراد به ذكر قرآن است چه و آن را چند جاى ذكر خواند.و معنى اضافت قرآن با ايشان ازآنجا باشد كه مذكّر (3)ايشان است و منزل بر ايشان.و بعضى دگر گفتند:مراد به ذكر،شرف است،ما شرف ايشان به ايشان آورديم،چنان كه گفت: وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ (4)... ،اى شرف. فَهُمْ عَنْ ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ ،جز آن است كه ايشان از آن عدول و اعراض مى كنند.

أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجاً (5) ،تو از ايشان خراجى مى خواهى،يعنى اجرت و مزدى بر اين عمل كه مى كنى از اداى (6)رسالت.ابن كثير و ابو عمرو و نافع و عاصم خواندند:

خرجا،بى«الف»فخراج ربّك (7)،به«الف»،و حمزه (8)و كسائى،هر دو به «الف»خواندند.و ابن عامر هر دو بى«الف»خواند،و اصل خرج و خراج (9)يكى باشد و آن غلّه اى باشد بر سبيل[77-ر]وظيفه،و منه خراج الارض،و آن را (10)ضريبه و اتاوه (11)خوانند.نضر بن شميل گفت:ابو عمرو بن علا را پرسيدم كه فرقى هست

ص : 44

ميان خرج و خراج؟گفت:خراج آن بود كه بر تو واجب باشد اخراج آن از مال،و خرج آن باشد كه تبرّع كنى به اخراج آن. فَخَرٰاجُ رَبِّكَ خَيْرٌ ،اى خيره و ثوابه و رزقه،آن خير و روزى كه خداى مرا مى دهد (1)،و ثواب كه وعده مى دهد آنجا،آن بهتر است.

وَ هُوَ خَيْرُ الرّٰازِقِينَ ،و او بهترين روزى دهندگان است.

وَ إِنَّكَ لَتَدْعُوهُمْ إِلىٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِيمٍ ،و تو ايشان را با راه راست مى خوانى،و اين دليل اسلام است.

وَ إِنَّ الَّذِينَ لاٰ يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ ،و آنان كه به قيامت ايمان ندارند از اين صراط [كه] (2)ره دين حق است بر مى گردند.و«ناكب»،عادل باشد،يقال:نكب عن الحقّ اذا عدل عنه و مال،منه الرّيح النّكباء،از اين جا گويند نكباء آن باد را كه نه شمال باشد و نه جنوب نه صبا نه دبور،و گفتند:به صراط راه بهشت خواست،يعنى به بهشت ره نبرند.

وَ لَوْ رَحِمْنٰاهُمْ ،اگر ما بر ايشان رحمت كنيم،و كشف اين بلا و آفت كنيم كه با ايشان است،از قحط و وبا برداريم، لَلَجُّوا فِي طُغْيٰانِهِمْ يَعْمَهُونَ ،ايشان لجاج برند و سر در گمراهى و جهالت و تعدّى نهند.و بعضى دگر گفتند:مراد آن است كه اگر ما عذاب دوزخ از ايشان كشف كنيم و ايشان را با دنيا آريم،بر سر كفر و ضلالت شوند،چنان كه گفت:... وَ لَوْ رُدُّوا لَعٰادُوا لِمٰا نُهُوا عَنْهُ (3).

وَ لَقَدْ أَخَذْنٰاهُمْ بِالْعَذٰابِ ،ما ايشان را به عذاب بگرفتيم. فَمَا اسْتَكٰانُوا لِرَبِّهِمْ ،خاشع نشدند خداى را و تضرّع و لابه نكردند.و گفتند:مراد به عذاب قحط است و وبا.و آن كه گفت:«استكانت»،طلب سكون باشد كه گمان برد كه (4)«سين»طلب است كه در استفعل باشد خطا كرد،براى آن كه استكان (5)افتعل باشد من السّكون،و استفعل،و استسكن باشد،و بناى افتعال به معنى طلب نيامده است.

ص : 45

حَتّٰى إِذٰا فَتَحْنٰا عَلَيْهِمْ بٰاباً ذٰا عَذٰابٍ شَدِيدٍ ،تا بر ايشان گشاديم درى خداوند عذاب سخت.عبد اللّه عبّاس گفت كه:در (1)عذاب قتل روز بدر است.مجاهد گفت:قحط است.جبّائى گفت:عذاب دوزخ است. إِذٰا هُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ ،«اذا» مفاجات است،كه بنگرى ايشان در آن عذاب نوميد باشند.

آنگه تقريع و ملامت كرد ايشان را به تذكير (2)نعمتهاى خود بر ايشان،گفت:

وَ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصٰارَ وَ الْأَفْئِدَةَ ،و آن خداست كه بيافريد شما را گوشها و چشمها و دلها كه آلت شنيدنى و ديدنى و دانستنى (3)است. قَلِيلاً مٰا تَشْكُرُونَ ،«ما»مصدرى است،و نصب«قليلا»بر حال است،در حالى كه شما او را شكر اندك كردى (4)،و قلّت شكر شما او را حمل نكرد براى آن كه (5)نعمت از شما بازگيرد.

وَ هُوَ الَّذِي ذَرَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ ،و او آن خداست كه شما را بيافريد در زمين.

و الذّرء الخلق،يقال:ذرأ اللّه الخلق و برأهم و انشأهم و فطرهم و خلقهم و ابدعهم و ابتدعهم،بمعنى. وَ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ،و حشر شما با او خواهد بودن،و مرجع و مآب با اوست در آخرت براى جزا.

وَ هُوَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ ،او آن خداست كه احيا و امانت كند،بميراند زندگان را و زنده كند مردگان را.و اختلاف شب و روز،يعنى آمد و شد ايشان.

گفتند:اختلاف ايشان در لون-كه اين روشن است او (6)تاريك-او راست و به فرمان اوست. أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ ،عاقل نه ايد شما و خرد ندارى،يعنى كه با كسى مانيد كه خرد ندارد از قلّت تفكّر.

آنگه گفت:اين هيچ نيست، بَلْ قٰالُوا ،اينان همان (7)گفتند كه آنان كه پيش اينان بودند.

قٰالُوا أَ إِذٰا مِتْنٰا وَ كُنّٰا تُرٰاباً ،گفتند:چون ما بميريم و خاك شويم و استخوان

ص : 46

شويم و گوشت از ما بشود و استخوانهاى ما در خاك پوسيده شود چون خاك، إِنّٰا لَمَبْعُوثُونَ ،ما را بر خواهند انگيختن و زنده كردن؟و اين بر سبيل استبعاد گفتند ازآن كه نديده بودند كه مرده اى را كه زنده شود،و انديشه نكردند كه خداى تعالى قادر است بر اختراع اجسام[77-پ]كه ايشان را بيافريند لا عن اصل،قادر باشد بر اعادت آن كه،اعادت از روى قياس آسان تر بود از ابتدا.

آنگه گفتند: لَقَدْ وُعِدْنٰا نَحْنُ وَ آبٰاؤُنٰا ،وعده دادند ما را و پدر[ان] (1)ما را اين وعدۀ بعث و نشور. مِنْ قَبْلُ ،پيش از اين.آنگه چون واقف نشدند بر حقيقت آن، گفتند: إِنْ هٰذٰا إِلاّٰ أَسٰاطِيرُ الْأَوَّلِينَ ،اين نيست الّا فسانۀ پيشينگان،يعنى اين وعدۀ بعث و نشور فسانه اى است.

اى محمّد!تو ايشان را بر سبيل احتجاج و تنبيه بگو: لِمَنِ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِيهٰا ، اين زمين كه راست با هرچه در زمين است،اگر شما دانى؟ ايشان بگويند:به هر حال كه خداى راست،و نتوانند تا اين را منكر شوند،تو عند آن به جواب ايشان بگو كه: أَ فَلاٰ تَذَكَّرُونَ ،پس شما انديشه نكنى كه آن كس كه قادر باشد كه در (2)زمين با هرچه در زمين است (3)بيافريند،قادر باشد بر آنكه احياى موتى كند و اعادت كند مردگان را پس ازآن كه خاك شده باشند.

قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ ،آنگه[گفت] (4)،بگو كه ايشان را كه:خداوند آسمانهاى هفت كيست،و خداوند عرش بزرگ (5)؟ سَيَقُولُونَ ،تا ايشان بگويند: لِلّٰهِ ،خداى راست.قرائت عامّۀ قرّاء،للّه است به خلاف ظاهر و آنچه از پس اين است همچنين للّه خواندند.و ابو عمرو و اهل بصره «اللّه»خواندند هر دو جاى (6)،وجه قرائت ايشان ظاهر است براى آن كه جواب مطابق سؤال است،ازآن كه نه در سؤال«لام» (7)است نه در جواب،و در اوّل خلاف

ص : 47

نكردند براى آن كه در سؤال و جواب«لام»است،فامّا وجه قرائت قرّاء فى- الموضعين،كه در سؤال«لام»نيست در جواب است،آن است كه:بر معنى حمل كردند،براى آن كه: مَنْ رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ ... وَ رَبُّ الْعَرْشِ ،و (1)معنى آن باشد كه:

لمن السّماوات و لمن العرش (2)؟لا جرم در جواب بازآمد كه: لِلّٰهِ ،و مثله قول القائل لغيره (3):من مولاك؟فيقول:لفلان (4)لأنّه حكّمه (5)على المعنى،و هو لمن انت؟فيقول:

لفلان.و اگر بر لفظ حمل كند،گويد كه:فلان،بى«لام»،و هر دو روا باشد،و در كلام عرب و اشعار آنان (6)هر دو آمد،قال الشّاعر-شعر:

و اعلم انّني ساكون ميتا***اذا صار النّواعج لا تسير

فقال السّائلون لمن حفرتم (7)***فقال المخبرون لهم وزير

و اگر بر لفظ حمل كردى،«للوزير»بايستى به«لام»يعنى،القبر للوزير،و لكن بر معنى حمل كرد و گفت:الميت وزير،براى آن كه معنى«لمن حفرتم»آن باشد كه من مات فتحفرون له،فقال وزير.و قال آخر على عكس البيت الاوّل-شعر:

اذا قيل من ربّ المزالف و القرى***و ربّ الجياد الجرد قيل لخالد

كانّه قال:لمن هذه المواضع و هذه الاشياء،فقال لخالد (8).و اخفش گفت:«لام» زيادت است.

قُلْ مَنْ بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ ،بگو كه كيست كه ملك و ملكوت هر چيزى به دست اوست؟و ملكوت،فعلوت باشد من الملك،«واو»و«تا»براى مبالغت زيادت كرد،و مثله:الجبروت و الرّغبوت و الرهبوت.و هو يجير،و او حمايت كند و با جوار و پناه گيرد.و لا يجار عليه،و كس بر او حمايت نتواند كردن،كيست آن كه بر اين صفت است؟اگر دانى بگوى.

ص : 48

سَيَقُولُونَ لِلّٰهِ ،بگويند خداى راست. قُلْ فَأَنّٰى تُسْحَرُونَ ،بگو ايشان را:

[چگونه] (1)مى افريبد (2)شما را،و قيل معناه،فانّى تصرفون،شما را كجا مى برگردانند- .

بَلْ أَتَيْنٰاهُمْ بِالْحَقِّ ،بل ما حق به ايشان آورديم (3). وَ إِنَّهُمْ لَكٰاذِبُونَ ،و ايشان دروغ مى گويند.

مَا اتَّخَذَ اللّٰهُ مِنْ وَلَدٍ ،خداى تعالى هيچ فرزند نگرفت،و آنچه مشركان بر او گفتند (4)از اتّخاذ فرزندان از ملائكه،دروغ گفتند،و همچنين جهودان و ترسايان در عزير و مسيح. وَ مٰا كٰانَ مَعَهُ مِنْ إِلٰهٍ ،«من»زيادت است براى تأكيد نفى،و با او هيچ خداى نبوده است.«اذا»،اين جواب شرطى محذوف است،و التّقدير:لو كان معه آلهة اذا، لَذَهَبَ كُلُّ إِلٰهٍ بِمٰا خَلَقَ ،پس ببردى[هر] (5)خداى آنچه آفريده بودى.

وَ لَعَلاٰ بَعْضُهُمْ عَلىٰ بَعْضٍ ،و بهرى بر بهرى[78-ر]ترفّع و استعلا جستى،و اين معنى دليل ممانعت است و متكلّمان آن دو (6)دليل از اين دو آيت (7)استخراج كردند، اين آيت و قوله تعالى: لَوْ كٰانَ فِيهِمٰا آلِهَةٌ إِلاَّ اللّٰهُ لَفَسَدَتٰا (8)... ،تا آنگه (9)گفت:

سُبْحٰانَ اللّٰهِ عَمّٰا يَصِفُونَ (10) ،منزّه است او از آنچه ايشان او را وصف مى كنند به آن از فرزند و همتا و مانند.

عٰالِمِ الْغَيْبِ (11) ،ابن كثير و ابو عمرو و ابن عامر و حفص عن عاصم،«عالم الغيب»خواندند به جرّ صفت لقوله: سُبْحٰانَ اللّٰهِ ،و باقى قرّاء به رفع«ميم»خبر المبتدا المحذوف،اى هو عالم الغيب و الشّهادة،و خداى تعالى عالم است به پنهان و آشكارا. فَتَعٰالىٰ عَمّٰا يُشْرِكُونَ ،متعالى و افراشته (12)ازآن كه با او انباز توان گرفتن.

آنگه خداى تعالى رسول را دعا بياموخت على سبيل الرّغبة فيه و الخشوع له

ص : 49

و الانقطاع اليه،گفت بگو: قُلْ رَبِّ إِمّٰا (1)تُرِيَنِّي مٰا يُوعَدُونَ ،بار خدايا!اگر با من نمايى آن عذاب كه ايشان را به آن وعده كردند يا وعيد.

بار خدايا!مرا در جملۀ ايشان كه ظالمانند مكن،يعنى مرا با ايشان عذاب مكن.و اين آيت دليل است بر آنكه آنچه دانند كه خداى تعالى خواهد كردن لا محاله يا نخواهد كردن از او بخواهند به دعا بر سبيل خشوع و خضوع و تعبّد،چه اگر رسول اين دعا كردى و اگر نه خداى تعالى او را در جملۀ كافران هلاك نكردى،كه اين (2)ظالمى كند يا جاهلى.

وَ إِنّٰا عَلىٰ أَنْ نُرِيَكَ مٰا نَعِدُهُمْ لَقٰادِرُونَ ،آنگه گفت:ما قادريم و توانيم كه با تو نماييم آنچه ايشان را به آن وعيد مى كنيم از عذاب و هلاك،يعنى تعجيل كنيم تا تو ببينى،و لكن براى مصلحت تكليف را تأخير كرديم تا قيامت.

آنگه رسول را-عليه السّلام[گفت] (3):تو دفع سيّئه به چيزى كن كه نيكوتر باشد،يعنى جواب ايشان و مدافعت با ايشان و منازعت با كافران بر نيكوتر وجهى كن،يعنى چون ايشان سخنهاى منكر گويند،تو در برابر آن (4)حجّت گو،و موعظه (5)كن تا باشد كه ايشان[را]صرف كند بر وجه لطف از آنچه مى كنند و مى گويند.آنگه بر سبيل تهديد و وعيد گفت: نَحْنُ أَعْلَمُ بِمٰا يَصِفُونَ ،ما عالم تريم به آنچه ايشان وصف مى كنند و مى گويند تا بحقّ ايشان رسم (6)و جزا به سزا (7)در كنار ايشان كنم.

آنگه رسول را-عليه السّلام-گفت بگو-و او را دعا و تضرّع بياموخت:

ربّ اعوذ بك من همزات الشّياطين. ،من پناه با تو مى دهم از اشارات (8)و وسوسۀ شياطين و ديوان، و اصل الهمز الضّرب و الدّفع (9)،و منه المهماز للحديدة في اسفل الخفّ،براى آن كه بر چهارپاى زنند،و الهمز و الغمز و الرّمز نظاير،جز كه همز سخت تر (10)باشد،و غمز

ص : 50

آسان تر،و رمز از هر دو كمتر.

وَ أَعُوذُ بِكَ رَبِّ أَنْ يَحْضُرُونِ ،و بار خدايا!پناه با تو مى دهم ازآن كه شياطين بر من حاضر آيند و مرا وسواس و اغوا كنند و از حق مشغول گردانند مرا.

حَتّٰى إِذٰا جٰاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قٰالَ رَبِّ ارْجِعُونِ ،تا آنگه كه حاضر آيد يكى از ايشان را مرگ،گويد: رَبِّ ،بار خداى من (1)!مرا با دنيا برى و بازگذارى،يعنى ربّ ارجعون الى الحياة،اين معنى در در مرگ گويد.اگر گويند چگونه گفت: رَبِّ ارْجِعُونِ ،خطاب با خداى است-جلّ جلاله-و او يكى است،و اين ضمير جمع چراست؟گوييم:دو وجه گفتند در اين:يكى آن كه،جمع بر سبيل تعظيم كرد حملا على قوله: إِنّٰا أَنْزَلْنٰاهُ (2)... ،و إِنّٰا أَوْحَيْنٰا (3)... ،و غير ذلك.و وجهى ديگر آن كه، دعاى خداى راست،«ارجعون»خطاب با فرشتگان است و ايشان جمعى (4)باشند.

لَعَلِّي أَعْمَلُ صٰالِحاً فِيمٰا تَرَكْتُ ،تا همانا كه من عملى كنم صالح در اين كه رها كرده ام و عذرى خواهم آن تقصير را كه كرده ام و تلافى كنم آن تفريط كه كرده ام (5). كَلاّٰ ،كلمۀ زجر و ردع است،يعنى حاشا و هرگز نباشد. إِنَّهٰا كَلِمَةٌ ،و قيل معناه:حقّا انّها (6)قسم است،و«انّ»جواب او،يعنى حقّا كه اين كلمتى است كه او مى گويد به زبان و آن را حقيقتى نيست.و(انها)،ضمير كلمه است-ضمير قبل الذّكر على شريطة التّفسير. وَ مِنْ وَرٰائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلىٰ يَوْمِ يُبْعَثُونَ ،و از پس (7)ايشان برزخى است تا به روز قيامت كه ايشان را حشر كنند[و] (8)برانگيزند.و بيان كرديم كه«وراء»دو معنى دارد:يكى خلف،[78-پ]و يكى قدّام،و اين به معنى قدّام است،قال الشّاعر-شعر:

أ ليس ورائي ان تراخت منيّتي***لزوم العصا تحنى عليها الاصابع

و برزخ،حاجز و مانع باشد،قال اللّه تعالى: بَيْنَهُمٰا بَرْزَخٌ لاٰ يَبْغِيٰانِ (9)،يعنى مانع

ص : 51

باشد ايشان را از رجوع كه مصلحت اقتضا نكند رجوع ايشان با دنيا،اين قول مجاهد است.عبد اللّه عبّاس گفت:حجاب باشد.سدّى گفت:اجل باشد.قتاده گفت:

بقيّه دنياست.ابن زيد گفت:آن مدّت كه از ميان مرگ و بعث باشد.ابو امامه گفت:مراد گور است،و گفتند:امهال باشد.

روايت كردند از رسول-صلّى اللّه عليه و آله-كه او گفت كه:چون مؤمن فريشتگان مرگ را ببيند،او را گويند:اختيار كنى تا تو را بازگذاريم تا با دنيا روى-بر طريق امتحان؟گويد:نه كه دنيا سراى بلا و محنت است،بل قد[و] (1)ما الى اللّه تعالى،بل خواهم تا قدوم من بر خداى باشد.و امّا كافر چون فريشتگان را بيند گويد: رَبِّ ارْجِعُونِ -الآية،و اين خبر قوّت قول آن كس باشد كه گفت:خطاب با فريشتگان است.

فَإِذٰا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلاٰ أَنْسٰابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ -الآية،چون صور دردمند از ميان ايشان نسب (2)نباشد (3)،يعنى روز قيامت به نسب فخر نيارند چنان كه در دنيا. وَ لاٰ يَتَسٰاءَلُونَ ،و يكدگر را نپرسند.ابو العاليه گفت اين مانند آن است كه گفت: وَ لاٰ يَسْئَلُ حَمِيمٌ حَمِيماً (4).ابن جريج گفت:معنى آن است كه در قيامت كس به نسب چيزى نخواهد و توسل نكنند خويشان به يكديگر از جهت نسب و قرابت.

و خلاف كردند (5)كه مراد به آيت كدام نفخه است؟عبد اللّه عبّاس گفت كه:

اين به نفخ اوّل باشد كه: ...فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ (6)... ،عند آن حال، فَلاٰ أَنْسٰابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لاٰ يَتَسٰاءَلُونَ .امّا روز قيامت چنان باشد كه: ...ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرىٰ فَإِذٰا هُمْ قِيٰامٌ يَنْظُرُونَ ، وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلىٰ بَعْضٍ يَتَسٰاءَلُونَ (7)، يعنى در نفخۀ اوّل يكديگر را نپرسند،و در دوم يكديگر را پرسند تا در آيات مناقضه نباشد.

ص : 52

عبد اللّه مسعود گفت كه:اين در نفخۀ بازپسين باشد در قيامت.زاذان گفت:در نزديك عبد اللّه مسعود شدم،جماعتى توانگران (1)در پيش او بودند با جامه هاى خز و بردهاى يمنى.من (2)خواستم كه نزد (3)او روم،مرا تمكين نكردند.من گفتم:اى عبد اللّه مسعود!اين براى آن است كه (4)مردى عجمى ام (5)،مرا دور كرده اى و اينها را نزديك؟مرا گفت:پيش (6)درآى،و مرا بر خود بنشاند چنان كه ميان من و او كس نبود،آنگه گفت:چون روز قيامت باشد،خداى تعالى بفرمايد تا دست بنده و پرستار گيرند و منادى بر او ندا كند-على رءوس الاشهاد:هذا فلان بن فلان،اين فلان است پسر فلان است،هركس را كه پيش او حقّى است بياييد و مطالبه كنيد.

اصحاب حقوق كه بر او حقوق (7)دارند شادمانه شوند،تا زن بيايد و در شوهر آويزد و برادر در برادر و پدر در فرزند،آنگه بر خوانند: فَلاٰ أَنْسٰابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لاٰ يَتَسٰاءَلُونَ ، خداى تعالى مى گويد:حقّ اينان بده.گويد:بار خدايا!از كجا آرم؟دنيا رفت و مال دنيا فانى شد،و مرا چيزى نيست كه با ايشان دهم.حق تعالى گويد:از ثواب و (8)اعمال او بگيرى (9)و به اصحاب حقوق دهى به مقدار حقّ ايشان تا خشنود شوند.آنچه او را باشد بگيرند و به مدّعيان حقها دهند،اگر او را مثقال حبّة من خردل حسنه اى (10)بماند،خداى تعالى آن را مضاعف كند و به آن به بهشت برد او را،آنگه بر خوانند (11)كه: ...لاٰ يَظْلِمُ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ وَ إِنْ تَكُ حَسَنَةً يُضٰاعِفْهٰا وَ يُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْراً عَظِيماً (12).

و اگر بنده اى شقى باشد فرشتگان گويند: (13)او را عملى نيست،يا عملى نماند او را به مقدار آن كه در برابر حقّ ايشان افتد،گويد (14):گناهان ايشان بگيريد و بر او نهيد (15)، او را به گناه خود و ايشان به دوزخ بريد.اين قول اصحاب حديث است و مذهب

ص : 53

اصحاب اخبار.امّا آنچه مذهب محقّقان است آن است كه (1):عمل كسى به كسى ندهند،و به گناه كس كس را نگيرند،لقوله-عزّ و جلّ: وَ لاٰ تَزِرُ وٰازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرىٰ (2)... ،و قوله تعالى: فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ، وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ (3)،و قوله-تبارك و تعالى اسمه: إِنَّ اللّٰهَ لاٰ يَظْلِمُ النّٰاسَ شَيْئاً (4)... ،و مانند اين آيتها كه[79-ر]قرآن به آن مشحون است،و به خبر واحد ظاهر اين آيتهاى محكم رها نكنند (5).امّا اصحاب مظالم-كه مردمان را بر ايشان حقّى باشد-خداى تعالى از اعواض (6)آن ظالم (7)ايشان را خشنود كند،و آن كه ايشان (8)ثواب اعمال گفتند،اين انتصاف (9)كه باشد به اعواض آلام باشد ميان ايشان.

اگر گويند:چه گويى اگر اعواض ايشان بازو (10)وفا نكند؟گوييم:خداى تعالى تمكين نكند ظالم را از (11)ظلم،الّا آنگه كه داند كه او را چندانى عوض ثابت حاصل مستحقّ است (12)به مظلوم شايد دادن.و مذهب ابو القاسم البلخى آن است كه:خداى تمكين كند چون داند كه در قيامت بمانند اين (13)بر او تفضّل خواهد كردن كه مقابله توان كردن.ابو هاشم گفت:اين مذهب معتمد نيست،براى آن كه تفضّل واجب نيست،و انتصاف واجب است،و واجب (14)نشايد كه موقوف باشد بر ناواجب،خداى آنگه تمكين كند كه داند كه او را چندانى زندگانى خواهد بودن كه چندانى الم به او رسد كه او چندانى عوض را مستحق شود كه با ظالم (15)توان دادن،گوييم او را كه:اين مذهب باطل است به آنچه مذهب ابو القاسم به آن باطل كردى (16)،براى آن كه چنان كه تفضّل واجب[نيست] (17)بر خداى،اگر نكند او را باشد و انتصاف

ص : 54

ناكرده بماند،از اين جا نيز تبقيه[واجب نيست] (1)،و خداى راست كه نكند و انتصاف ناكرده بماند،پس درست در اين باب مذهب (2)مرتضى است-رحمة اللّه عليه-كه گفت:خداى تعالى هيچ ظالم را تمكين نكند از ظلم الّا آنگه (3)او را چندانى عوض باشد ثابت مستحق كه در حال انتصاف توان گرفت (4)ميان ظالم و مظلوم.

فَمَنْ (5)ثَقُلَتْ مَوٰازِينُهُ ،هركس كه او را ترازوى حسناتش گران بود،يعنى هركس كه او را حسنات (6)بسيار باشد چنان كه اگر از روى مثل در ترازو نهند،ترازو به آن گران شود (7). فَأُولٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ،ايشان ظفريافتگان (8)،رستگاران باشند.

وَ مَنْ خَفَّتْ مَوٰازِينُهُ ،و هركس را كه برعكس اين ترازوى حسنات (9)سبك باشد، فَأُولٰئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ ،ايشان آنان باشند كه خويشتن را زيان كرده باشند،يعنى نقصان حظّ خود كرده باشند از ثواب.و اصل خسران،نقصان بود. فِي جَهَنَّمَ خٰالِدُونَ ،در دوزخ هميشه باشند.

تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النّٰارُ ،آتش رويهاى ايشان مى سوزد،و«لفح»،سوختن باشد.

وَ هُمْ فِيهٰا كٰالِحُونَ ،و ايشان در دوزخ ترش روى باشند،اين قول عبد اللّه عبّاس است.بعضى دگر گفتند كه:«كلوح»،آن باشد كه لبها از دندانها باز شود چنان كه دندانها پديد آيد.عبد اللّه مسعود را گفتند كه:«كلوح»،چه باشد؟گفت:سر گوسپند بريان كرده ديده باشى دندانها پيدا شده باشد همچنان باشد،قال الاعشى-شعر:

و له المقدم لا مثل له***ساعة الشّدق عن النّاب (10)كلح

ابو الهيثم روايت كند از ابو سعيد خدرىّ كه،رسول-صلّى اللّه عليه و آله-گفت در (11)آيت قوله:تلفح وجوههم النّار،گفت:چون آتش به او رسد لب زورين (12)او براساس

ص : 55

بالا جهد چنان كه به ميان سرش رسد،و لب زيرين او چندانى فروفتد تا به نافش رسد.

قوله: أَ لَمْ تَكُنْ ،در كلام محذوفى هست،و التّقدير:يقال لهم،عند آن حال ايشان را گويند كه:نه آيات (1)بر شما مى خواندند و شما به آن تكذيب مى كردى و دروغ مى داشتى؟ ايشان به جواب گويند: رَبَّنٰا غَلَبَتْ عَلَيْنٰا شِقْوَتُنٰا (2).كوفيان جز عاصم خواندند:«شقاوتنا»به«الف»و فتح«شين».و باقى قرّاء: شِقْوَتُنٰا ،به كسر «شين»بى«الف»،بار خدايا!شقاوت بر ما غالب شد،و شقاوت مضرّتى باشد كه به عاقبت برسد (3)[و سعادت منفعتى باشد كه به عاقبت برسد (4)] (5)و اين كس كه او در رنجى عظيم باشد از بيمارى و جز آن گويند:شقىّ بكذا،و آن كس كه از كسى منتفع نبود (6)به چيزى،گويند:شقىّ است به او،قال الشّاعر-شعر:

و اني شقىّ باللّئام و لا ترى (7)***شقيّا بهم الّا كريم الشّمائل

و قال آخر-شعر:

تشقى اناس و تشقى آخرون بهم***و يسعد اللّه اقواما باقوام

و معصيت را شقاوت براى آن خواند كه عاقبت آن دوزخ باشد و عقاب او.و بعضى دگر گفتند:مراد به شقاوت آن عذاب است كه ايشان در آن باشند. وَ كُنّٰا قَوْماً ضٰالِّينَ ،و ما در دار دنيا گروهى بوديم از ره راست گمره شده (8)و بازمانده.

و آنگه در دعا (9)تمنّاى محال كردند (10): رَبَّنٰا [79-پ] أَخْرِجْنٰا مِنْهٰا ،بار خدايا! ما را (11)از اين دوزخ بيرون آر و با دنيا بر،اگر ما بر سر نافرمانى و معصيت شويم،پس ما ظالم باشيم،و با آن كه اين گويند روا باشد كه اگر ايشان را با دنيا آرند با سر معصيت شوند،براى آن كه شهوت عاجل باشد و مهلت در پيش باشد،و به انواع

ص : 56

غرور (1)مغتر باشند و ملجأ نباشند (2)با آنچه كنند،از اين جا گفت: وَ لَوْ رُدُّوا لَعٰادُوا لِمٰا نُهُوا عَنْهُ (3).حسن بصرى گفت:اين آخر كلام دوزخيان باشد.

نيز از پس اين تمكين نكنند ايشان را از سخن گفتن،بل گويند: اِخْسَؤُا فِيهٰا ، دور (4)شوى در دوزخ،و قول العرب:«خسأت الكلب»،اى قلت له اخسأ،اى ابعد (5)بعد غيرك من الكلاب،يعنى دور شو چنان كه سگان ديگر دور (6)،و مثله (7)قوله تعالى: كُونُوا قِرَدَةً خٰاسِئِينَ (8).و الخسأ الابعاد بمكروه،و چنان مى نمايد كه اين فعل هم لازم است هم متعدّى. وَ لاٰ تُكَلِّمُونِ ،با من سخن مگويى.گفتند:اين بر سبيل اذلال و اهانت باشد و مبالغت در مكروه.و بعضى دگر گفتند:معنى آن است كه،در اين باب سخن مگويى كه اين مسموع نخواهد بودن و عذاب از شما مدفوع و مرفوع نخواهد بودن.

إِنَّهُ كٰانَ فَرِيقٌ مِنْ عِبٰادِي يَقُولُونَ ،«ها»في«انّه»ضمير شأن و امر است،كه شأن و امر چنان فتاد كه گروهى از بندگان من در دار دنيا مى گويند (9)در وقت تضرّع و دعا: رَبَّنٰا ،بار خدايا!ما ايمان آورديم،بيامرز ما را و بر ما رحمت كن،و تو بهترين رحمت كنندگانى.

شما كه كافرانى،ايشان را با اين گفتار سخريّت گرفتى و بر ايشان استهزاء كردى تا به حدّى رسانيدى كه از استهزاء بر ايشان (10)ذكر من فراموش كردى (11)آنگه براى آن كه نسيان ذكر خداى عند سخريّت به ايشان بود و اشتغال به آن،نسيان آن را حوالت با مؤمنان كرد لوقوع ذلك عند السّخريّة منهم و الاستهزاء بهم،چنان كه گفت در سورة التّوبة: وَ إِذٰا مٰا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ أَيُّكُمْ زٰادَتْهُ هٰذِهِ ،اى هذه

ص : 57

السّورة إِيمٰاناً فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَزٰادَتْهُمْ إِيمٰاناً وَ هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ، وَ أَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزٰادَتْهُمْ رِجْساً إِلَى رِجْسِهِمْ (1)-الآية،گفت:سورت مؤمنان را ايمان بيفزود و كافران را كفر،يعنى مؤمنان عند نزول سورت،ايمان بيفزودند و كافران را كفر،، و لكن بر توسّع حوالت به سورت كرد،و مانند اين بسيار است. وَ كُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ ،و از ايشان و دعا و گفتار (2)ايشان مى خنديدى (3).كوفيان خواندند مگر عاصم:«سخريّا»به ضمّ«سين»اين جا و در سورۀ ص (4)،و باقى قرّاء هر دو جا به كسر«سين»خواندند.

خليل و سيبويه گفتند:هما لغتان (5)،نحو درّىّ و درّىّ،و لجّىّ و لجىّ،و كرسىّ و كرسىّ.و كسائى و فرّاء گفتند:ميان ايشان فرق است،و آن آن است كه چون به كسر گويى،معنى استهزاء باشد از گفتار،و چون به ضم گويى معنى تسخير و تذليل و استعباد باشد.

إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِمٰا صَبَرُوا ،من جزا دادم ايشان را،يعنى مؤمنان را.و جزاء، مقابلۀ عمل باشد به آنچه بر او مستحق باشند (6)از ثواب يا عقاب (7)،و قوله: بِمٰا ،«ما» مصدرى است،اى بصبرهم. أَنَّهُمْ هُمُ الْفٰائِزُونَ ،حمزه و كسائى خواندند:«انّهم» بكسر الالف على الاستيناف،و باقى قرّاء خواندند:«انّهم»،به فتح«الف»تعليقا بالجزاء،اى جزيتهم اليوم الفوز[بالجنّة] (8)،گفت:من ايشان را براى (9)صبرى كه براى من كردند در (10)بلا و محنت شما را (11)رستگارى دادم ايشان را و ظفر به بهشت.

قٰالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الْأَرْضِ ،گويد خداى تعالى آن كافران را كه:شما چند گاه در زمين مقام كردى؟ در اين خلاف كردند كه مراد به مقام در زمين چيست؟بعضى گفتند:مدّت

ص : 58

مقام ايشان خواست در دار دنيا. [ايشان جواب دهند كه: يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ ،روزى يا بهرى از روزى. فَسْئَلِ الْعٰادِّينَ ،از شماركنان بپرس.سؤال كردن (1)بر اين قول (2)چگونه گويند:ما در دنيا روزى بوديم يا بهرى از روزى؟از اين دو جواب] (3)گفتند:

[يكى آن كه ] (4)،خداى (5)از ياد ايشان ببرد كه چندگاه در دنيا بودند و يا از شدّت و عذاب مدّت مقام در دنيا فراموش كنند (6)،گفتند:اين براى استدلال (7)و استحقار گويند،يعنى بس مقام نبود ما را در دنيا به اضافت با لا يتناهى (8).و گفتند:مراد مقام ايشان است در گور.ايشان[را] (9)گويند:چند گاه است تا شما در شكم زمينى اين جا (10)؟ ازآنجا كه مرده باشند و ندانند،گويند: يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ ،روزى يا بهرى از روزى. فَسْئَلِ الْعٰادِّينَ ،اين معنى از شمار كنان (11)بپرسى،و گفتند:مراد آن است كه فسئل الملائكة،اين معنى از فرشتگان پرس[80-ر]كه ايشان حصر اعمال بندگان دانند.حمزه و كسائى خواندند:قل كم لبثتم،و قل ان لبثتم در[هر] (12)دو [جاى] (13)بر صيغت امر،و در مصاحف ايشان بى«الف»است.و باقى قرّاء(قال) خواندند به«الف»مگر ابن كثير كه او اوّل«قال»خواند بر خبر،و دوم«قل»خواند بر امر.

قٰالَ إِنْ لَبِثْتُمْ ،خداى گويد ايشان را كه:شما مقام نكردى مگر اندكى اگر دانى،[و بر قرائت آنان كه«قل»خواندند،معنى آن باشد كه:يا محمّد!بگو،يا خطاب با ملائكه باشد،و جواب همچنين حوالت بر اينان باشد] (14).

أَ فَحَسِبْتُمْ ،آنگه خطاب كرد با جملۀ خلقان،گفت:شما پنداشتى كه ما شما را به بازى آفريديم؟سيبويه گفت:نصب او بر مصدر است،و التّقدير:عابثين.

ابو عبيده گفت:صفت مصدرى محذوف است،اى خلقا عبثا.بعضى دگر گفتند:بر

ص : 59

مفعول له است (1). وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنٰا لاٰ تُرْجَعُونَ ،و شما را با ما نخواهند آوردن.

و در خبر است كه:اميرالمؤمنين (2)-عليه السّلام-در بعضى خطب خود گفت:

يا ايّها النّاس اتّقوا اللّه فما خلق امرء عبثا فيلهو (3)و لا اهمل سدى فيلغو (4). و[گفت:اى مردمان از خداى بترسى كه هيچ كس را به هرزه نيافريدن (5)تا بازى كند،و فرونگذاشتند تا محال گويد] (6).اوزاعى گفت شنيدم كه:خداى را تعالى فرشته اى است كه مى گويد هر روز:

الا ليت الخلق لم يخلقوا ،يا (7)كاشك (8)خلقان را نيافريده بودندى،و يا كاشك چون (9)بيافريدند بدانستندى كه ايشان با چه كار را (10)آفريده اند، تا انديشه كردندى كه ايشان چه مى كنند و در ميان چه اند.

امّا اختلاف علما در آن كه غرض خداى تعالى در خلق عالم چه بود،و آنچه روايت كردند كه:عالم براى محمّد و آل محمّد آفريد،و همه خلقان در وجود بر ايشان طفيل اند،و حديث آدم-عليه السّلام-و آن كه خداى تعالى او را گفت:لولاهم لما خلقتك،اگر نه ايشانندى من خود تو را نيافريدمى،اين بر سبيل ابانت فضل و مبالغت منقبت ايشان است،و درست آن است كه:خداى تعالى خلقان را براى نعمت بر ايشان آفريد،چه غرض او در خلق جمادات نفع احياء است،و غرض او در خلق احياء،نفع مكلّفان است عاجلا و آجلا تا به بهرى منتفع شوند و در بعضى نظر كنند و تحصيل معارف كنند و به آن مستحقّ ثواب شوند.

محمّد بن خالد البرقىّ روايت كرد از پدرش از محمّد بن ابى نصر كه از صادق -عليه السّلام-پرسيدند:خداى تعالى خلقان را چرا آفريد؟گفت:براى آن كه تا نعمتها (11)كه در لم يزل مقدور او بود اظهار كند خلقان را در لا يزال،و افاضۀ احسان

ص : 60

خود بر ايشان.آنگه گفت:

انّ اللّه تعالى خلق الخلق و كان (1)غنيا عن خلقهم لم يخلقهم لجرّ منفعة و لا لدفع مضرّة و لكن خلقهم و احسن اليهم و ارسل اليهم الرّسل ليفصلوا بين الحقّ و الباطل فمن احسن كافاه بالجنّة و من اساء كافاه بالنّار ،گفت:

خداى تعالى خلقان را بيافريد و از ايشان مستغنى بود،نه براى جرّ منفعتى آفريد ايشان را و نه براى دفع مضرّتى،بيافريد ايشان را و پيغامبران فرستاد به ايشان،و بيان حلال و حرام كرد ايشان را،تا فصل و تميز كنند ميان حق و باطل،و هركه احسان كند او را مكافات كند به بهشت،و هركه اساءت كند مكافات كند او را به دوزخ.

محمّد بن على التّرمذىّ گفت:خداى تعالى خلقان را براى عبادت آفريد تا او را پرستند و او ثواب دهد ايشان را برآن.اگر عبادت (2)كنند،امروز بندگانى باشند آزاد كرام،و فردا آزادانى باشند پادشاه در دارالسّلام.و اگر (3)عبادت او رها كنند،امروز بندگانى گريخته سفله لئام باشند،و فردا بندگانى در بند و زندان در ميان اطباق (4)نيران.امّا قوله تعالى: وَ مٰا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّٰ لِيَعْبُدُونِ (5)،بر حقيقت غرض خداى تعالى نه رنج مكلّفان است،غرض او آن است كه:از اين عبادت به منزلتى رسند كه ممكن نيست و در حكمت نيكو نيست ايشان را به آن نعمت رسانيدن،الّا از آن طريق-چنان كه در كتب اصول بيان كرده است (6).

آنگه ثناى خود گفت تا ما را بياموزد كه بدون چگونه ثنا بايد گفتن (7): فَتَعٰالَى اللّٰهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ ،بلندقدر است خداى-جلّ جلاله-و او پادشاهى است به درستى و راستى. لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ ،جز او خداى،خدايى نيست،و او خداوند عرش كريم است، و مراد به كريم در آيت مكرّم و معظّم است.

ص : 61

وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ لاٰ بُرْهٰانَ لَهُ بِهِ ،گفت:هركس كه (1)با خداى خدايى را خواند كه او را برآن حجّتى و برهانى نباشد،حساب و شما را و به نزديك خداى باشد،و معنى آن است كه:هركس كه اين معنى كند،خود او را برهان و حجّت نباشد،[80-پ]و مثله قوله-عزّ و جلّ: وَ يَقْتُلُونَ الْأَنْبِيٰاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ (2)... ،و كشتن پيغامبران جز به ناحق نباشد،و مثله قول الشّاعر-شعر:

على لاحب لا يهتدى بمناره***

اى لا منار هناك فيهتدى به،و اين را و اخوات او را شرح تمام رفته است، وجهى ندارد اعادت كردن. إِنَّهُ لاٰ يُفْلِحُ الْكٰافِرُونَ ،كه شأن و كار چنان افتاد كه كافران را فلاح و ظفر و بقا نباشد.

آنگه رسول را و امّت (3)را دعا آموخت،گفت: وَ قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَيْرُ- الرّٰاحِمِينَ ،بگو بار خدايا!بيامرز و ببخشاى و تو بهترين بخشايندگانى،چه بخشايش همه از بخشايش تو است،و هركه ببخشايد منّت نهد،و بخشايش تو بى منّت باشد.

حنش بن عبد اللّه الصّغانى (4)گفت:عبد اللّه مسعود روزى به مبتلايى بگذشت،بر او رفت و اين آيات من قوله: أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّمٰا خَلَقْنٰاكُمْ عَبَثاً... ،تا به آخر سورت در گوش او خواند،نيك شد و برپاى خاست.رسول-عليه السّلام-گفت:چه خواندى در گوش او؟گفت:اين آيتها.رسول-عليه السّلام-[گفت] (5):به آن خداى كه جان من به امر وى است،اگر بنده اى از سر يقين و ايمان اين بر كوه خواند از جاى بشود (6).

ص : 62

[81-ر] زن زناكننده و مرد زانى (1)بزنى هريكى را از ايشان صد تازيانه،و نبايد تا بگيرد شما را به آن رحمتى در دين خداى اگر شما ايمان دارى به خداى و روز بازپسين،بايد تا حاضر آيند به عذاب ايشان گروهى از مؤمنان.

مرد زناكننده بزنى نكند مگر زن زناكننده را يا مشرك را،و زن زناكننده نكاح نكند مگر مرد زناكننده يا بت پرست (2)و حرام كردند (3)آن را بر مؤمنان.

و آنان كه تهمت كنند زنان پارسا را،پس نيارند چهار گواه،بزنى ايشان را هشتاد تازيانه،و نپذيرى براى ايشان گواى هرگز،و ايشان (4)ايشان فاسقانند.

مگر آنان كه توبه كنند از پس آن و نيك شوند كه خداى آمرزنده و بخشاينده است.

[81.پ] و آنان كه تهمت كنند زنان خود را،و نباشد ايشان را گواهان الّا خويشتن گواهى يكى از ايشان چهار گواه باشد يعنى سوگند (5)به خداى كه او از راست گران (6)است.

و پنجم آن كه لعنت (7)خداى برو باد اگر (8)از جملۀ دروغ زنان است.

ص : 64

و بازدارد (1)از او (2)عذاب كه سوگند خورد چهار سوگند به خداى كه او از جملۀ دروغ زنان است.

و پنجم آن كه خشم خداى بر او باد اگر (3)از راست گران است.

و اگر نه رحمت خداى استى بر شما و بخشايش او،و آن كه (4)خداى توبه پذيرنده است و محكم كار.

قوله تعالى: سُورَةٌ أَنْزَلْنٰاهٰا ،رفع«سورة»بر خبر مبتداى محذوف است، و التّقدير:هذه سورة انزلناها (5)،اى هذه[سورة] (6)منزلة،اين سورتى است كه ما آن را فروفرستاديم.و طلحة بن مصرف در شاذّ خواند،سورة انزلناها،على تقدير انزلنا سورة انزلناها،و قيل:على معنى اتّبعوا سورة انزلناها. وَ فَرَضْنٰاهٰا ،ابن كثير و ابو عمرو به تشديد«را»خواندند من التّفريض و هو لتكثير الفعل.ابو عمرو گفت:معنى اين قرائت (7)آن است كه:فصّلناها،ما آن را تفصيل داديم و مفصّل و مبيّن كرديم [82-ر].بعضى دگر گفتند كه،معنى آن است كه:در او حلال و حرام بسيار كرديم.و بعضى دگر گفتند (8):تشديد براى تأييد احكام است از وقت نزول تا به قيام ساعت (9).و باقى قرّاء،به تخفيف«را»خواندند من الفرض،و اصل فرض قطع باشد بتقدير،و فرضه (10)گويند آن حزّه را كه زه كمان در او افگنند.و سورت در كلام عرب منزلتى باشد از منازل شرف (11)،قال الشّاعر-شعر:

أ لم تر انّ اللّه اعطاك سورة***ترى (12)كلّ ملك دونها يتذبذب

ص : 65

و الفرض،ايضا التّقدير،و منه يقال للطّاعة المقدّرة على وجه فريضة،و حكم (1)فعل و ترك او از عرف شرع دانند نه از لغت،و گفته اند:فرض به معنى انزال آمد، في قوله تعالى: إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ (2)... ،اى انزل. وَ أَنْزَلْنٰا فِيهٰا آيٰاتٍ بَيِّنٰاتٍ ،و فروفرستاديم در اين سورت آياتى و دلالاتى روشن تا همانا شما انديشه كنى و تفكر.

قوله: اَلزّٰانِيَةُ وَ الزّٰانِي ،خداى-جلّ جلاله-در اين آيت فرمود كه:مرد زناكننده و زن زناكننده را هريكى را از ايشان صد تازيانه بزنى،و اين مجملى است كه سنّت تفصيل آن داده است.اكنون بدان كه آن (3)زنا كه ايجاب حدّ كند،خلوت كردن باشد با هركس كه خداى به حرام كرده است وطى او بى عقد (4)يا شبهت عقدى،و آن وطى در فرج باشد،و اين كه مرد باشد،عاقل و بالغ و كامل عقل (5)باشد مراد با او نكاح معروف است در شرع.و شبهت عقد آن باشد كه مرد (6)عقدى بندد بر محرمى از آن خود از مادر يا خواهر يا دختر يا عمّه يا خاله يا دختر برادر يا دختر خواهر،او (7)نداند و نشناسد ايشان را،يا عقد بندد بر زنى كه شوهر دارد،يا در عدّت شوهرى باشد از طلاق رجعى يا باين و (8)نداند،يا در حال احرام به نسيان يا زن محرمه و او (9)نداند،اين و مانند اين شبهت عقد باشد به وطى او اين زنان مستحق حد نباشند (10)،و اگر داند و با علم و يا بدان (11)علم وطى كند،حكم او حكم زانى باشد،حدّ بايد زدن او را.

و حكم زنا ثابت شود به يكى از دو چيز:امّا به اقرار فاعل بر خود با كمال عقل بى اكراه و اجبار چهار بار يك بار پس از يكديگر (12)كه او زنا كرد در فرج.اگر اقرار او كمتر از چهار بار بود،حكم زنا ثابت نشود،و اگر گويد كه:اين وطى نه در فرج

ص : 66

بود،هم حد واجب نشود (1)،بل امام تعزير كند او را به حسب آنچه صلاح داند.و دوم، به گواهى (2)چهار گواه مسلمان عدل آزاد كه در يك مجلس بر او گواهى دهند به زنا در فرج و معاينۀ عضو در عضو كالميل فى المكحلة.و اگر گواهى (3)نه بر اين وجه دهند،به گواهى ايشان حكم زنا ثابت نشود،و ايشان را حدّ مفترى بايد زدن،هريكى را هشتاد تازيانه.و اگر بعضى گواهى[دهند] (4)به معاينه و مشاهده،و بعضى بجز آن همچنين همه را حدّ بايد زدن (5).اگر گواهى بر زنا ندهند (6)بر تجريد و مضاجعه دهند،مشهود عليه را تعزير بايد كردن بدون الحدّ.و اگر از جملۀ گواهان يكى شوهر زن باشد،حكم همان است كه ثابت شود بر او حكم زنا و حدّ بايد زدن زن را.

و شرط اين گواهى آن است كه:در يك وقت،در يك مجلس باشد بر يك وجه،چه اگر مختلف شود يا مثلا سه گواه گواهى (7)دهند و گويند:گواهى (8)ديگر براثر ماست هر سه را حدّ بايد زدن.و گواهى زنان بر انفراد مقبول نباشد در اين باب، اگر سه مرد و دو زن گواهى دهند به زنا مردى (9)،به گواهى ايشان رجم[بايد كردن او را چون محصن باشد.و اگر دو مرد و چهار زن گواى دهند بر مردى به زنا،به گواى ايشان رجم] (10)ثابت نشود،حدّ ثابت شود.و اگر يك مرد و شش زن يا بيشتر گواهى دهند،به گواهى ايشان هيچ ثابت نشود و جمله را حدّ بايد زدن حدّ فريه.و حكم زن در اين باب چون حكم مرد باشد كه به يكى از اين دو حكم زنا بر او (11)ثابت شود،امّا اقرار و امّا گواهى چهار گواه.

اگر امام كسى را بر زنا يا بر شرب خمر بيند،او راست كه حدّ بزند او را،به اقرار و گواه حاجت نباشد،و جز امام را نبود اين حكم.

و بدان كه زناكنندگان بر پنج قسمت اند (12):يكى آن است كه،حدّ بر (13)قتل بر او

ص : 67

واجب باشد على كلّ حال.و دوم آن كه،او را حدّ بايد زدن،آنگه رجم كردن.سيم آن كه،بر او رجم بود و حدّ نبود.و چهارم[82-پ]آن كه (1)،بر او حدّ بود و نفى.و پنجم آن كه،بر او حدّ بود و نفى نبود.

امّا قسم اوّل كه بر او قتل بود،على كلّ حال،اگر محصن باشد و اگر نباشد، اگر بنده باشد و اگر آزاد،و اگر كافر باشد و اگر مسلمان،و اگر پير باشد و اگر جوان، هر مردى است كه او زنا كند با يكى از ذوات محرم خود از مادر يا خواهر يا دختر يا دختر برادر يا دختر خواهر يا عمّه يا خاله،و همچنين مرد ذمّى كه با زن مسلمان زنا كند بر او قتل باشد به هر حال،و همچنين آن كس كه (2)ستم كند بر زنى و غصب كند بر او فرج او را،و زن را اختيار نباشد،بر او قتل واجب بود به همه حال (3).

امّا آن كس كه او را اوّلا حدّ بايد زدن صد تازيانه،آنگه رجم كردن،مرد پير باشد و زن پير كه زنا كنند و محصن (4)كه ايشان را اوّلا[صد] (5)تازيانه بايد زدن آنگه رجم كردن،و اين قسم دوم است.

و امّا قسم سيم (6)آن است كه:او را رجم بايد كردن و پيش از رجم حدّ نبايد زدن،مردى است يا زنى كه زنا كنند و محصن باشند و لكن پير نباشند.

و امّا قسم چهارم:و آن مرد بكر و زن بكر باشد،و بكر در اين جا (7)مراد آن است كه عقد بسته باشد و لكن با نزديك زن نشده باشد،و همچنين زن[با شوهر ناشده] (8)اينان چون زنا كنند حكم آن است كه اينان را صد تازيانه بزنند و يك سال از شهر خود برانند به دگر شهر (9)،و نفى بر مرد باشد خاصّ و بر زن نباشد،و مرد را موى بتراشند،و اين نيز بر زن نباشد.

و قسم پنجم آن است كه:او را حدّ بايد زدن صد تازيانه و نفى نباشد بر او،آن هر

ص : 68

مردى يا زنى باشد جوان كه بكر نباشد و محصن نباشد زنا كنند بر ايشان بيش از حدّ نيست (1)صد تازيانه.

و در (2)احكام اميرالمؤمنين (3)-عليه السّلام-است كه:در يك روز پنج كس را بگرفتند به تهمت زنا،و پيش او بردند و او در ايشان پنج حكم مختلف كرد،بفرمود:

تا يكى را رجم كردند،و يكى را حدّ زدند،و يكى را نيم حدّ زدند،و يكى را تعزير كردند،و يكى را رها كردند.و او را گفتند:يا اميرالمؤمنين !حادثه يكى است،و تو پنج حكم مختلف فرمودى،چرا چنين آمد؟گفت:اگرچه حادثه يكى است، احوال (4)وجوه مختلف است:امّا آن را كه رجم فرمودم،محصن بود و بر محصن رجم است به اجماع و سنّت.و امّا آن را كه حدّ زدم محصن نبود و بر نامحصن حدّ است تمام.و امّا آن را كه نيم حدّ فرمودم،برده بود و بر برده حدّ نيم (5)آزاد است.و امّا آن را كه تعزير فرمودم،كودكى بود و بر او حدّ نباشد،او را ادب فرمودم تا ديگر نكند.و امّا آن كه او را رها كردم،ديوانه بود و بر ديوانه قلم تكليف نيست.

و به روايتى ديگر چنين آوردند كه:زنى را پيش او آوردند با شش كس.و گفتند:اين هر شش با اين زن زنا كردند (6)در يك روز،او شش حكم مختلف كرد:

يكى را از آن جمله (7)فرمود تا بكشتند كه او ذمّى بود و زن مسلمان،و باقى بر اين جمله كه ذكر كرديم.

امّا[حدّ] (8)احصان به نزديك ما آن باشد كه مرد متمكّن باشد[از وطى] (9)فرجى سواء اگر به ملك يمين باشد و اگر به عقد نكاح،و نكاح دوام باشد،چه نكاح متعه احصان نيارد و بايد تا مدخول بها باشد،چه اگر دخول نبوده باشد حكم احصان ندارد و بايد تا متمكّن باشد از او و خلوت با او،چه اگر ممنوع بود از او و يا غايب از او هم حكمى نباشد آن را،و چون طلاق دهد زن را و بائن شود از او حكم احصان باطل شود،و جملۀ فقها در اين خلاف كردند[و گفتند] (10):با طلاق و بينونه احصان ثابت

ص : 69

باشد،و نيز فقها مراعات تمكين نكردند.امّا برده را شافعى گفت:اگر آزادى بر بنده نكاح كند (1)،يا بنده اى بر آزادى،آزاد را احصان ثابت شود و بنده را ثابت نشود،و اين قول مالك است.و ابو حنيفه گفت:ميان ايشان احصان نباشد از هيچ دو جانب، امّا[اگر] (2)كودكى بر بزرگى يا بزرگى بر كوچكى (3)عقد بندد،به نزديك شافعى احصان ثابت شود بزرگ را دون كوچك.و مالك و بو حنيفه (4)گفتند:از هيچ دو جانب احصان نباشد.

امّا رجم:اگرچه در قرآن نيست،در سنّت است،و امّت[83-ر]مجتمع اند بر او و گفته اند (5)خارجيان در اين خلاف كردند،و به خلاف ايشان اعتداد (6)نيست.و عبادۀ صامت روايت كند كه،رسول-عليه السّلام-گفت:

خذوا عنّي (7)قد جعل اللّه لهنّ سبيلا،البكر بالبكر جلد مائة و تغريب عام و الثّيّب بالثّيّب جلد مائة و الرّجم، گفت:بگيرى از من خداى تعالى براى زنان رهى نهاد،و هر بكر كه با بكر زنا كند صد تازيانه (8).و مراد به بكر نامحصن است،و آنچه كه سالى او را از شهر خود به شهرى ديگر رانند.و چون ثيّب با ثيّب زنا كند (9)،و مراد به ثيّب،محصن است،و ايشان را حدّ بايد زدن و آنگه رجم كردن،برآن بيان كه كرديم كه چون پير باشد.

و حديث ماعز معروف است كه بيامد و گفت:يا رسول اللّه!زنيت فطهرني،زنا كردم، مرا پاك كن.رسول-عليه السّلام- (10)روى بگردانيد.دوم بار (11)به ديگر جانب آمد و بگفت.

رسول-عليه السّلام-روى بگردانيد.[ سيم بار] (12)به ديگر جانب آمد و گفت:يا رسول اللّه (13)! زنا كرده ام مرا پاك كن.رسول-عليه السّلام-آن را كاره بود،طلب شبهتى مى كرد تا دفع حدّ كند به آن،گفت:

لعلّك قبّلتها ،همانا بوسه داده باشى او را!گفت:يا رسول اللّه!

ص : 70

بيش از اين بود (1)،و خواست تا دگرباره گويد،يكى از جملۀ صحابه گفت:يا هذا! دانسته اى (2)كه اگر يك بار ديگر بگويى رسول-عليه السّلام-تو را رجم فرمايد و سنگسار كند.گفت:دانسته ام و خود براى آن آمده ام كه عذاب دنيا و رسوايى دنيا از عذاب و رسوايى آخرت آسان تر است.

آنگه بار چهارم گفت:يا رسول اللّه!زنيت فطهّرني،زنا كرده ام مرا پاك كن.

رسول-عليه السّلام-گفت:همانا كه تو را در عقل خللى است،گفت:يا رسول اللّه! در عقل من خلل نيست و لكن شيطان بر من مستولى شد.رسول صحابه را پرسيد كه:

اين را كامل عقل مى شناسى؟گفتند:آرى،يا رسول اللّه!آنگه رسول-عليه السّلام- بفرمود تا او را رجم كردند.

و (3)اميرالمؤمنين (4)-عليه السّلام-شراحه را روز پنج شنبذ حدّ فرمودن (5)زدن و روز آدينه رجم كرد او را.گفتند:يا اميرالمؤمنين !دو حدّ زدى او را؟گفت:

بلى جلدتها بكتاب اللّه و رجمتها بسنّة[رسول] (6)اللّه، به كتاب خداى او را حد زدم و به سنّت رسول رجم كردم او را.

امّا مرد محصن و زن محصنه چون پير باشند بر ايشان دو حدّ بود:يكى جلد اوّلا،و آنگه رجم.و داود و (7)اهل ظاهر گفتند:اين هر دو حدّ بر جملۀ محصنان باشد سواء اگر پير باشد (8)و اگر جوان،اين قول جماعتى است از اصحابان (9)ما.و جملۀ فقها گفتند:بر ايشان رجم باشد دون الجلد (10)،دليل ما بيرون (11)اجماع فرقه حديث عبادۀ صامت است كه گفتيم و حديث اميرالمؤمنين و شراحة.امّا تغريب عام و آن كه يك سال بيرون كنند او را،اين در حقّ بكر معتبر است و مراد به بكر نامحصن است چنان كه گفتيم،و دليلش[حديث] (12)عبادۀ صامت (13).

ص : 71

امّا در آن كه جلد و تغريب يك حد هست يا دو؟فقها خلاف كردند.به نزديك ما دو حدّ است،و به نزديك بيشتر فقها آن است كه هر دو يكى است و اين مذهب اوزاعى و ثورى و احمد و ابن ابى ليلى و شافعى است.و ابو حنيفه گفت:حد جلد است امّا تغريب تعزيرى است موكول با راى و اجتهاد امام،و به نزديك ما اين تغريب بر مردان باشد،بر زنان نباشد،و مذهب مالك هم اين است.و شافعى و احمد و اوزاعى و ثورى و ابن ابى ليلى گفتند:هر دو را تغريب بايد كردن،و در عهد صحابه -رضى اللّه عنهم-و در عهد اميرالمؤمنين -عليه السّلام-تغريب كردند ايشان (1)مردان را دون زنان را،ابو بكر به فدك فرستاد،و عمر به شام،و عثمان به مصر،و على به روم.

بر بنده و پرستار چون زنا كنند تغريب نباشد به نزديك ما،و مذهب مالك و احمد همين است،و شافعى را در او دو قول است:يكى چنان كه ما گفتيم،و يكى آن كه تغريب بايد كردن.و در آن قول كه گفت:تغريب بايد كردن،در مدّت دو قول گفت:

يكى يك سال كالحرّ سواء،و دوم شش ماه قياسا على جدّهما.اگر مردى ديوانه زنا كند با زنى عاقله هر دو را حدّ بايد زدن به نزديك ما،و اگر مردى عاقل با زنى ديوانه زنا كند بر مرد حدّ باشد و بر زن نباشد (2).و شافعى گفت (3):هر دو جاى بر ديوانه حد نيست.ابو حنيفه گفت:بر زن عاقله (4)حد[83-پ]نيست چون ديوانه با او زنا كند، امّا اگر مرد عاقل باشد و زن ديوانه بر مرد (5)حدّ واجب بود.

حكم زنا ثابت نشود الّا به اقرار يا به چهار گواه مردان عاقل بالغ عدل،و شافعى همين گفت،و ابو حنيفه گفت:دو گواه كفايت باشد.امّا اتيان البهيمة به دو گواه ثابت شود،و شافعى گفت:چهار گواه بايد،و ابو حنيفه گفت:دو گواه بس باشد.

اگر مردى را با زنى در بستر (6)يابند و يا ببينند كه او را بوسه مى دهد يا دست در گردن او (7)،اصحاب ما را در او دو روايت است:يكى آن كه بر او حدّ (8)تمام باشد،و روايت ديگر آن كه:بر او تعزير باشد،و اين مذهب جملۀ فقهاست.

ص : 72

زنى كه شوهر ندارد و حملى بر او پيدا شود و (1)اقرار ندهد (2)به زنا بر او حدّ نباشد به نزديك ما و به نزديك ابو حنيفه همچنين،و شافعى گفت و مالك كه:بر او حدّ باشد.

امّا اقرار،بايد تا چهار بار اقرار دهد در چهار مجلس به نزديك ما،و مذهب ابو حنيفه (3)همچنين است،و مذهب شافعى يك بار كفايت بود،و اين قول مالك است و حمّاد بن ابي سليمان (4).و ابن ابى ليلى گفت:اقرار چهار بار بايد سواء اگر در يك مجلس (5)و اگر در چهار مجلس.چون اقرار دهد كه بر او حدّ است آنگه منكر شود و گويد دروغ گفتم حدّ از او ساقط شود،و مذهب ابو حنيفه و شافعى و يك قول مالك اين است.و قول دگر آن كه ساقط نشود،و اين قول حسن بصرى است.و سعيد جبير و داود[گفتند] (6):چون چهار گواه گواهى دهند بر او به زنا حد واجب شود بدو،سواء (7)اگر او تصديق كند ايشان را و اگر تكذيب،و شافعى همين گفت.و ابو حنيفه گفت:حدّ نبايد زدن (8)او را چون تصديق كند گواهان را براى آن كه تصديق از او اعتراف باشد و با اعتراف گواهى گواهان را اثر بود،و به يك اعتراف حدّ واجب نبود.

اگر مردى زنى را يابد بر بستر خود گمان برد كه زن اوست،با او خلوت كند بر او حدّ نباشد،و مذهب شافعى همين است.و ابو حنيفه گفت:بر او حدّ باشد.

مرد لال چون به اشارت معلوم كند كه او زنا كرده است يا قتل عمد كرد بر او حدّ و قصاص واجب بود،و شافعى همين گفت.ابو حنيفه گفت:بر او نه حد باشد و نه قصاص.

امّا حدّ لايط،اگر ايقاب كرده باشد قتلش واجب بود،و امام مخيّر است خواهد به تيغ كشد او را و خواهد ديوارى بر او افگند و خواهد از بلندى بيندازد او را،و اگر دون ايقاب باشد بنگرند (9)،اگر محصن بود رجم كنند او را،و اگر نامحصن بود حدّ

ص : 73

زنند او را كالزّنا،و اين يك قول شافعى است و قول زهرى و حسن بصرى و ابو يوسف و محمّد بن الحسن.و قول ديگر شافعى آن است كه:بكشند او را به هر حال،و مذهب ابو حنيفه آن است كه بر او تعزير باشد و حدّ نبود.

و امّا واطى البهيمه:به نزديك ما بر او تعزير باشد دون الحدّ،و اين مذهب مالك است و ثورى و ابو حنيفه.و شافعى را سه قول است:يكى موافق اين اقوال،و دوم آن كه حكمش حكم زانى باشد،و سيم حكمش حكم لايط باشد.

اگر مردى ذات (1)محرمى را بخرد از آن خود (2)از مادر يا خواهر يا دختر يا عمّه يا خاله يا دختر برادر يا دختر خواهر،آنگه بداند ايشان را و بشناسد و با علم به آن مواقعه كند با ايشان،او را ببايد كشتن على كلّ حال،و شافعى را دو قول است:يكى (3)آن كه بر او حدّ باشد،دوم آن كه بر او هيچ نباشد،و اين مذهب ابو حنيفه است.

اگر مردى زنى را به مزد بستاند براى وطى و او را بر وطى مزدى (4)دهد زانى بود،و بر او حدّ باشد،و شافعى همين گفت،و ابو حنيفه گفت:بر او حدّ نباشد يا (5)گفت:

لو استأجرها ليزنى بها فزنى بها (6)لا حدّ عليه ايضا،و لو استأجرها للخدمة فوطئها فعليه الحدّ،اگر مردى نكاح بندد بر يكى از ذوات محرم خود-از آنان كه گفتيم از نسب يا از رضاع-يا بر زن پدر يا بر زن پسر،يا زنى كه بر سر چهار زن،يا زنى كند كه شوهر دارد،يا زنى كه طلاق داده باشد او را،يا لعان كرده باشد (7)يا او را سه طلاق داده باشد،آنگه خلوت كند با يكى از اينان[84-ر]در ذوات محرم بر او قتل باشد،و در اين اجنبيّات بر او حد بود،و شافعى همين گفت الّا آن كه اين فصل كه ما كرديم او نكرد،و ابو حنيفه گفت:در اين هيچ بر او حد نباشد.

اگر چهار مرد بر كسى گواهى دهند به زنا و بشرط گواى (8)باشند آنگه غايب شوند يا بميرند،حاكم را باشد كه به گواهى ايشان حكم كند و مشهود عليه را حد زند،و شافعى همين گفت،و ابو حنيفه گفت:چون بميرند يا غايب شوند حاكم را

ص : 74

نباشد كه به گواهى ايشان حكم كند.

چون چهار مرد حاضر آيند به نزديك حاكم،يا بر كسى گواهى دهند به زنا سه كس گواهى بدهند[چهارم گواى ندهد] (1)مشهود عليه را حدّ نبايد زدن بلا خلاف، براى آن كه گواهى تمام نيست،و آن كه گواهى نداد بر او هيچ نباشد بلا خلاف.امّا آنان را كه گواهى دادند،ايشان را حدّ فريه بايد زدن،و ابو حنيفه و اصحاب او همين گفتند،و شافعى را در او دو قول است:در قديم و جديد،گفت:حدّ بايد زدن و در شهادات گفت نبايد زدن.

اگر چهار مرد (2)گواهى دهند به زنا بر كسى،آنگه يكى رجوع كند آن را كه مشهود عليه باشد،او را حدّ نبايد زدن بلا خلاف،و آن را كه رجوع كند از گواهى حد بايد زدن بلا خلاف،اما سه گانه را بر ايشان حد نباشد.نزديك ما شافعى را دو قول است:اگر چهار كس گواهى دهند بر كسى به زنا و آن كس محصن باشد،امام او را رجم كند،آنگه يكى بازآيد و گويد:اين گواهى دروغ دادم و قصد من كشتن او بود او را به قصاص ببايد كشتن،و شافعى همين گفت.و ابو حنيفه گفت:قصاص نباشد اين جا.

اگر بر زنى ستم كنند و با او فساد كنند بر او حدّ نباشد بلا خلاف،و او را مهرى نرسد،و ابو حنيفه همچنين گفت،و شافعى گفت:او را مهر مثل رسد.

بنده و پرستار چون زنا كنند بر ايشان نيمۀ حد باشد پنجاه تازيانه اگر محصن باشد و اگر نه،و مذهب ابو حنيفه و شافعى و مالك همين است،و عبد اللّه عبّاس گفت:

اگر محصن باشد بر هريكى از ايشان نيمۀ حدّ بود،و اگر نباشد بر ايشان هيچ نيست.

و بعضى فقها گفتند:حكم بنده در اين باب حكم آزاد بود،اگر محصن بود رجم،و اگر نامحصن بود حدّ،و داود گفت:بنده را صد تازيانه بزنند،و كنيزك را پنجاه اگر شوهر دارد،و اگر ندارد بر او هيچ نيست به يك روايت از او،و به ديگر روايت صد تازيانه سيّد را باشد كه غلام و كنيزك خود را حدّ زند در آنچه مستحقّ باشند بى اذن امام،و اين مذهب اوزاعى و ثورى و احمد و اسحاق و شافعى است.و ابو حنيفه

ص : 75

گفت:او را نباشد كه حدّ زند بى اذن امام،و مالك گفت:اگر غلام بود،خواجه را باشد (1)اگر كنيزكى بود كه او را به شوهر داده نباشند (2)،و اگر شوهر دارد نرسد او را كه حدّ زند،و سيّد را باشد كه اقامت حدّ كند بر مملوك خود،[به] (3)اقرار او،يا به علم خود،يا به گواهى گواهان (4)شافعى در اعتراف موافقت كرد ما را قولا واحدا،و در بيّنه و علم سيّد دو قول است او را:اگر سيّد فاسق بود يا زن يا مكاتب (5)،او را باشد كه اقامت[حد] (6)كند بر مملوك،و شافعى را دو قول است.اگر چهار مرد بر كسى گواهى دهند به زنا،[د] (7)و گويند او زنا كرد به بصره،و دو گويند بل به كوفه،يا گواهى دهند كه او زنا كرد در اين خانه در فلان زاويه،و دو گويند در دگر زاويه،بر مشهود عليه حد نباشد بلا خلاف،و گواهان را حدّ بايد زدن.و شافعى را دو قول است:

يكى چنان كه ما گفتيم،و يكى آن كه حدّ نبايد زدن ايشان را،و اين قول ابو حنيفه است.

چون چهار كس گواهى دهند بر كسى به زنا حدّ واجب شود بر مشهود عليه«سواء» اگر عهد متقادم بود و اگر نزديك،و شافعى همين گفت.و ابو حنيفه گفت:چون عهد متقادم باشد،گواهى ايشان نشنوند (8).ابو يوسف گفت:ما جهد كرديم بر ابو حنيفه كه اين تقادم را حدّى بگو،نگفت،و حسن بن زياد و محمّد بن الحسن گفتند:حدّ نهاد آن را به يك سال،و ابو يوسف و محمّد گفتند:اگر از پس ماهى گواهى دهند من وقت المعاينة گواهى ايشان مقبول نباشد.

از شرايط احصان،اسلام نيست،بل حرّيت و بلوغ و كمال عقل و تمكين از وطى كفايت باشد به نزديك ما چون اين شرايط حاصل آيد محصن شود،و شافعى [84-پ]همين گفت،و مالك گفت:اگر زن و شوهر كافر باشند،احصان نبود، چه نكاح ايشان نكاح نيست،و ابو حنيفه گفت:اسلام شرط است،و كلام با او در دو فصل باشد:يكى آن كه بر مشركان اصلا رجم واجب است (9)؟گفت:نه،و ذكر

ص : 76

آن كه در اسلام كه (1)شرط باشد در احصان يا نه؟گفت:شرط نباشد (2).

مرد بيمار مأيوس را چون حدّ بر او واجب باشد صد شاخ شمش ببايد گرفت و در هم بستن و يك بار به روى زدن بر وجهى كه مؤدى نباشد به اتلاف (3)،و ابو حنيفه گفت:برآن كه باشد مجتمع و متفرّق بزنند ضربى مولم[و مالك گفت:صد تازيانه درهم بندند يا كمتر،به حساب بزنند او را به آن ضربى مولم] (4).و شافعى گفت:به اطراف الثّياب و النّعال بزنند او را ضربى نه مولم،و اين طرفى است كه گفته شد از خلاف،و در اين موضع اين قدر كفايت است.

قوله: فَاجْلِدُوا كُلَّ وٰاحِدٍ مِنْهُمٰا مِائَةَ جَلْدَةٍ ،«فا»براى آن آورد كه كلام متضمّن شرط است،و التّقدير:من زنى من رجل او امرأة فعلى كلّ واحد منهما مائة جلدة،و اين خطاب اگرچه متوجّه است به جملۀ امّت،مراد رسول است-عليه السّلام- و ائمه كه قائم مقام او باشند در اقامت حدود بلا خلاف.

و حقيقت[زنا] (5)وطى مرد باشد زن را در فرج بى عقد (6)شرعى يا شبهۀ عقدى با علم يا غلبۀ ظن،و نه هر وطى حرام زنا باشد،زيراكه وطى زن حائض حرام است،و نيز وطى نفساء،و نگويند كه آن زناست.

قوله: وَ لاٰ تَأْخُذْكُمْ بِهِمٰا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللّٰهِ ،و نبايد كه شما را بگيرد به ايشان رقّتى (7)و شفقتى در دين خداى.مجاهد و عكرمه و عطاء بن ابى رباح و سعيد جبير و نخعى و شعبى گفتند و ابن زيد و سليمان بن يسار:معنى آن است كه نبايد كه رحمت شما را برآن حمل كند كه حدّ خداى رها كنى و اقامت نكنى.معتمر (8)گفت از عمران كه،من ابو مجلز (9)را گفتم:اين سخت تكليفى است كه خداى ما را كرد في قوله: وَ لاٰ تَأْخُذْكُمْ بِهِمٰا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللّٰهِ ،نبايد كه شما را رأفتى و رحمتى پديد آيد بر ايشان،و ما را از روى بشريّت رحمت مى باشد بر ايشان،همانا مراد در اين بزه

ص : 77

باشد؟گفت:معنى آيت[نه] (1)آن است كه تو گمان بردى،معنى آن است كه سلطان و حاكم براى رأفت و رحمت و رقّت نباشند (2)تا اقامت حدود رها كنند.و گفتند:دليل بر اين ظاهر آيت است من قوله: فَاجْلِدُوا كُلَّ وٰاحِدٍ مِنْهُمٰا .و«جلد»، در لغت زدن باشد بر ظاهر جلد باشد،يقال:جلده اذا ضرب جلده،كما يقال:ظهره و بطنه و رأسه اذا ضرب ظهره و بطنه و رأسه.

خالد گفت:عبد اللّه عمر را كنيزكى بود،زنا كرد،او را به دست من داد و گفت:اين را حد زن بر پشت و بر پايها و بر اندامهاى ديگر ضربى خفيف.او را گفتم:فاين انت عن قوله: وَ لاٰ تَأْخُذْكُمْ بِهِمٰا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللّٰهِ؟ گفت به هر حال بنشايد كشتن او را،خداى جلد فرمود،قتل نفرمود.

سعيد بن المسيّب و حسن بصرى گفتند:مراد آن است كه ضربى زنى موجع و مولم.زهرى گفت:در زنا و فريه اجتهاد بايد كردن در زدن و مبالغت نمودن و در حدّ شراب (3)تخفيف.قتاده گفت:در حدّ شرب و فريه تخفيف بايد،و در زنا اجتهاد و مبالغت.حمّاد گفت:فاسق (4)را و شارب را حدّ با جامه بايد زدن،و زانى را پشت برهنه بايد زدن (5).و به نزديك ما ايشان را حدّ چنان بايد زدن كه ايشان را يابند،اگر برهنه باشند ايشان حدّ برهنه بايد زدن،و اگر با جامه باشند ايشان را حدّ چنان (6)بايد زدن.و مرد را جلد (7)كه زنند ايستاده زنند،و زن را بنشانند،و اين حدّ كه زنند بر جملۀ اندام او مفرّق (8)كنند الّا بر روى و فرج،و مذهب شافعى همين است،و ابو حنيفه گفت:جز بر سر و روى و فرج.

امّا كيفيت اقامت حدّ آن است كه:امام حاضر آيد و گواهان به جاى حدّ يا رجم.

اگر حدّ (9)به اقرار مرد و زن واجب شده باشد،امام ابتدا كند به رجم آنگه مردمان،و

ص : 78

اگر به گواهى گواهان درست شده باشد،اوّل گواهان ابتدا كنند،آنگه امام،آنگه مردمان.و مذهب ابو حنيفه همين است[85-ر]و شافعى گفت:ابتدا كردن واجب نيست بر كسى،بل هركه خواهد ابتدا كند.و اگر مرد يا زن از آنان باشد (1)كه بر او جلد و رجم واجب بود،اوّل حدّ زنند او را رها كنند تا نيك شود،آنگه رجم كنندش.چون امام كسى را رجم خواهد كردن،بفرمايد تا چاله اى بكنند و مرد را در آنجا كنند تا كمر بست،و اگر زن باشد تا به سينه،و (2)خاك پيرامن ايشان بينبارند و استوار كنند.

و آنان كه سنگ اندازند با پس پشت او شوند و از برابر روى او (3)نيندازند تا بر رويش نيايد،اگر از خاك برآيد و بگريزد نگاه كنند اگر به گواهى گواهان بر او درست شده باشد،بازآرند او را و به چال (4)فروكنند و سنگ مى اندازند تا تمام بكشتن او (5)،و اگر به اقرار او بر او متوجّه باشد و برآيد و بگريزد،نگاه كنند.اگر پيش از آن باشد كه هيچ سنگ بر او آيد،بازآرند او را و سنگسار كنند،و اگر سنگى چند بر او آمده باشد و اگر همه،يكى باشد،و برآيد و بگريزد،رها كنند تا برود و به دنبال او نروند.

و سنگ بزرگ نزنند ايشان را (6)،سنگهاى (7)ميانه و معتاد كه انداختن را شايد از آن زنند.

و آن را كه حدّ زنند بر وجه ايجاع و ايلام زنند (8)،اگر در زير آن بميرد بر زننده هيچ نباشد،و او را قود (9)و ديت نبود.

و مرد را بر پاى بدارند،و زن را بنشانند و جامه بر او ببندند (10)تا عورتش گشاده نشود.

و آن را كه حدّ زنند،اگر بگريزد-حدّ تمام نازده-بازآرند او را و حدّ تمام بزنند

ص : 79

او را«سواء»اگر به اقرار او باشد (1)،اگر به گواهى گواهان.

و آن را كه بر او رجم واجب بود،و او بيمار بود،رجم كنند او را و انتظار نكنند (2)تا بهتر شود[چه غرض تلف اوست.و آن را كه حدّ بايد زدن و بيمار باشد،رها كنند تا بهتر شود] (3)آنگه حد زنند او را.و اگر مصلحت اقتضاى تقديم حدّ كند بر او حدّش بزنند على كلّ حال به صد شمش درهم بسته-چنان كه بيان كرديم.

و آن را كه حدّ بايد زدن در صميم الحرّ و البرد نزنند،رها كنند تا هوا خوش شود.

و در زمين دشمن كس را حدّ نزنند تا حميّت حمل نكند (4)او را بر آنكه در ايشان گريزد.

و اگر كسى را كه بر او حدّ واجب بود با حرم خداى يا حرم رسول يا حرم يكى از ائمه گريزد،رها كنند تا برون آيد آنگه حدّش زنند،و اگر برون نيايد طعام و شراب بر او تنگ كنند تا بيرون آيد آنگه حدّ بر او رانند (5).

و زن را چون حدّ بر او واجب شود و آبستن باشد،رها كنند تا بار بنهد و از نفاس بيرون آيد،و كودك را شير بدهد،آنگه حدّش بزنند،اگر جلد باشد و اگر رجم.

و آن كس را كه چند حدّ بر او جمع شود كه بعضى از آن كشتنى (6)باشد،همه به جاى آرند و كشتنى (7)بازپس دارند چنان كه مثلا آن را كه حدّ فريه بر او واجب باشد و دست بريدن به دزدى (8)،و كشتنى به قصاص،يا رجم به زنا،اوّل حدّش زنند و آنگه دستش ببرند و آنگه قصاص كنند او را.

و آن را كه حدّى بر او واجب شود و او عاقل باشد،آنگه مخلّط (9)شود،حدّ بر او برانند (10)به هر حال و رها نكنند (11).

و اميرالمؤمنين -عليه السّلام-حكم كرد در مردى كه بر خود اقرار داد به حدّى كه

ص : 80

خداى راست بر او،و بيان نكرد كه چه حدّ است،گفت:او را چندان مى زنى تا او گويد بس.

و آن كس كه او به حدّى بر خود اقرار دهد،آنگه انكار كند،التفات نكنند به آن انكار او،و حدّ بر او برانند،ما دام تا رجم نباشد،اگر رجم باشد به انكار او دست از او بدارند.

و زن مستحاضه را تا خونش منقطع نشود حدّ نزنند او را.

و چون امام كسى را حدّ خواهد زدن،مردم را خبر دهد تا جماعتى حاضر آيند و مشاهد حال باشند و معتبر شوند به آن،و ذلك قوله تعالى: وَ لْيَشْهَدْ عَذٰابَهُمٰا طٰائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ .

و خلاف كردند در عدد ايشان و كمّيّت ايشان.به نزديك ما ده كس باشد،و اين قول حسن بصرى است.عبد اللّه عبّاس گفت:كمّيّت (1)ايشان يك كس باشد،و (2)يك روايت است اصحاب ما را.عكرمه گفت:دو كس بايد.زهرى گفت:سه كس.و شافعى گفت:چهار كس.و نخعى و مجاهد گفتند:يك مرد،لقوله تعالى: وَ إِنْ طٰائِفَتٰانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا (3)-الآية.

راوى خبر گويد:روزى به نزديك ابو برزة الاسلمى رفتم به كارى،او را يافتم جماعتى همسايگان را حاضر كرده و كنيزكى را حدّ خواست زدن،بفرمود تا جامه اى بياورند و گرد او دادند (4)[85-پ]،و پسرش را فرمود تا او را پنجاه تازيانه بزد،آنگه بر خواند: وَ لْيَشْهَدْ عَذٰابَهُمٰا طٰائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ .

ابو هريره گفت (5):اقامت حدّ به زمينى اهل زمين را بهتر باشد از چهل شبانه روز باران.

حذيفة بن اليمان روايت كرد از رسول-عليه السّلام-كه او گفت:

يا معشر النّاس اتّقوا الزّنا فانّ فيه ستّ خصال،ثلاثا فى الدّنيا و ثلاثا في الآخرة ،گفت:از زنا بپرهيزيد كه در او شش خصلت است:سه در دنيا،و سه در آخرت.امّا آن سه گانه

ص : 81

كه در دنياست:آب روى ببرد،و درويشى آرد،و عمر بكاهد.و امّا آن سه كه در آخرت است:خشم خداى بواجب (1)،و حساب بد بود خداوندش را،و ملازمت دوزخ.

و آنس روايت كرد كه رسول-عليه السّلام-گفت:اعمال امّت من هر شب آدينه بر من عرضه كنند دو بار،خشم خداى سخت باشد بر زناكنندگان.

وهب بن منبّه گفت:زانى بنميرد تا درويش نشود،و قوّاد بنميرد تا كور نشود.

قوله تعالى: اَلزّٰانِي لاٰ يَنْكِحُ إِلاّٰ زٰانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً -الآية،علما در معنى و حكم آيت خلاف كردند.بعضى گفتند:سبب نزول آيت آن بود كه،مهاجر چون به مدينه آمدند،در ميان ايشان درويشان بسيار بودند،و در مدينه جماعتى زنان ناپارسا بودند به اين كار معروف و توانگر (2)بودند،و درويشان را طمع افتاد كه ايشان را به زنى كنند.

ازآنجا كه در مدينه ايشان را جايى و مالى نبود،از رسول-عليه السّلام-دستورى خواستند در نكاح ايشان.خداى تعالى اين آيت فرستاد و نكاح ايشان بر مسلمانان حرام كرد،چه هم زانى (3)بودند و هم مشركات،و گفت:مرد[ز] (4)انى نبايد كه تا نكاح كند الّا با زانيه يا مشركه،و نيز زن زانيه مناكحه نكند الّا با زانى يا با مشركى، و نكاح ايشان بر مؤمنان حرام است،و ظاهر آيت اگرچه خبر است،معنى آن است كه بايد كه چنين باشد،چنان كه گفت: وَ مَنْ دَخَلَهُ كٰانَ آمِناً (5)... ،يعنى بايد تا ايمن دارند او را (6).قوله: إِنَّ الصَّلاٰةَ تَنْهىٰ عَنِ الْفَحْشٰاءِ وَ الْمُنْكَرِ (7)،يعنى بايد تا نماز مردمان را منع كند از فحشاء و منكر،چه اگر خبر بودى دروغ بودى،و اين قول مجاهد است و عطاء بن ابى رباح و قتاده و زهرى و القاسم بن ابى برّة (8)و شعبى و ابو حمزة الثمالىّ و روايت عوفى از عبد اللّه عبّاس.

عكرمه گفت:آيت در زنانى (9)آمد زناكننده كه در مكّه و مدينه بودند،و بسيار

ص : 82

بودند،و از مشاهير ايشان نه زن بود (1)و صواحب رايات چون علمهاى بيطار تا ايشان را به آن بشناختندى:يكى امّ مهزول (2)بود كنيزك سائب بن ابى السّائب المخزومى،و امّ عليط بود كنيزك صفوان بن اميّة،و حنّة (3)القبطيّه كنيزك عاص وائل،و مريّه (4)بود كنيزك مالك بن عميلة بن السّاق،و حلاله بود كنيزك سهيل بن عمر،و امّ سويد بود كنيزك عمر بن عثمان المخزومىّ،و شريفه بود كنيزك زمعة (5)الاسود،و فرسه (6)بود كنيزك هشام بن ابى ربيعه،و قريبا بود كنيزك هلال بن انس،و خانه هاى ايشان را خرابات خواندندى در جاهليّت.و به خانۀ ايشان الّا مشركى (7)يا زانى نرفتى.و در جاهليّت عادت بودى كه مردم فرومايه زن ناپارسا (8)به زنى كردى (9)به طمع كسب ايشان،و آن را طعمه بساختندى.جماعتى درويشان مسلمانان را انديشه افتاد كه همچنين كنند،از پيغامبر دستورى خواستند.خداى تعالى اين آيت فرستاد و نهى كرد ايشان را از مناكحت ايشان (10)و امثال ايشان.

عمرو بن شعيب گفت:آيت در مرثد الغنوىّ آمد و در عناق.و مرثد مردى بود شجاع و او را دلدل گفتندى،و او را رسول-عليه السّلام-نصب كرده بود تا ضعيفان مسلمانان را از مكّه به مدينه آوردى،و اين عناق در جاهليّت دوست او بود،چون (11)به مكّه آمد او را استدعا كرد.او (12)گفت:خداى تعالى زنا حرام كرده است،گفت (13):

مرا به زنى كن و نكاحى كه شما راست.او گفت:تا از رسول دستورى خواهم.

دستورى خواست،خداى تعالى اين آيت فرستاد.

بعضى دگر گفتند:مراد به نكاح نه عقد است،بل نكاح كنايت است از جماع.

و به نزديك ما اين لفظ از الفاظ مشتركه است،حقيقت باشد[86-ر]در عقد و

ص : 83

در جماع،و اين است كه ما گفتيم كه به يك عبارت خبر توان دادن از دو معنى مختلف،نبينى كه چون گويد:لا تنكح ما نكح ابوك،روا باشد كه اين يك لفظ نهى باشد عن العقد و الجماع معا.پس گفتند:معنى آيت آن است كه خلوت نكند و زنا نكند با زانيان (1)الّا زانى[يا] (2)مشركى،و نيز از زنان رغبت نكند در زنا الّا زانيه اى يا مشركه اى،و اين قول سعيد جبير است و ضحّاك و عبد الرّحمن بن زيد و روايت والبى (3)است از عبد اللّه عبّاس كه گفتند معنى آن است كه:الزّانى لا ينكح، اى لا يزني الّا بزانية او مشركة،و كذلك الزّانية لا يزني بها الّا زان او مشرك. وَ حُرِّمَ ذٰلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ ،و نكاح ايشان حرام است بر مؤمنان.سعيد بن المسيّب گفت:اين در ابتداى اسلام بود آنگه منسوخ شد اين حكم بقوله تعالى: وَ أَنْكِحُوا الْأَيٰامىٰ مِنْكُمْ (4)-الآية،و اين قول درست نيست به نزديك ما و اگرچه مذهب بيشتر فقها اين است.و حسن بصرى گفت:مراد به زانى محدود است،آن زانى را خواست كه او را حدّ زده باشد،و اين هم تخصيص است بى دليلى مخصّص،امّا نكاح مشركات[روا] (5)نيست بلا خلاف،و نيز نكاح زانيات تا ما دام مصرّ باشند برآن،اگر [توبه كنند و] (6)توبۀ ايشان ظاهر شود (7).امّا آن كس كه تو با او زنا كرده باشى (8)،از دو وجه بيرون نشود:يا در آن وقت محصنه بوده باشد و شوهر داشته بود يا نبود.اگر شوهر داشته باشد حلال نباشد تو را هرگز،و اگر نداشته باشد اگر با توبه خوانند[ايشان را] (9)،چون توبه كنند هر دو را روا باشد ايشان را مناكحه كردن.و علامت توبۀ زن آن باشد كه مرد او را استدعا كند،اگر اجابت كند با مثل آن تايب نيست،و اگر اجابت نكند از او توبه توان شناختن.

قوله تعالى: وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنٰاتِ -الآية،حق تعالى در اين آيت حكم

ص : 84

قاذف و حدّ او بيان كرد،گفت:و آنان كه ايشان محصنات را-يعنى عفائف را و زنان پارسا (1)را-كه ايشان خود را احصان و صيانت كرده قذف كند و رمى كند به تهمت زنا گويد:يا زانية،[اى] (2)زناكننده،يا گويد:زنا كردى،و همچنين اگر مردى پارساى بى گناه را گويد:يا زاني او زنيت،آنگه برآن دعوى كه گفته باشد چهار گواه نيارد تا گواهى دهند بر آنكه اين گوينده راست گفت و اين مرد با اين زن زنا كرد،و ما به معاينه ديديم كالميل في المكحله،و الّا اين گوينده را هشتاد تازيانه بايد زدن.و قوله تعالى: فَاجْلِدُوهُمْ ،تقدير آن است كه(فاجلدوا كل واحد منهم)،به اتفاق هريكى را از ايشان هشتاد تازيانه زنى.آنگه حكم كرد كه گواهى ايشان قبول مكنى هرگز ما دام تا توبه نكرده باشند بر خلافى كه هست ميان فقها و گفته شود-ان شاءاللّه (3). وَ أُولٰئِكَ هُمُ الْفٰاسِقُونَ ،و ايشان فاسق باشند،اين سه حكم كرد ايشان را:

يكى وجوب حدّ،و يكى نفى قبول شهادت،و يكى نام فسق.امّا حكم آيت:بدان كه نزديك ما مردى يا زنى اگر كافر باشد اگر مسلمان،اگر بنده باشد اگر آزاد،پس [ازآن كه ] (4)عاقل و بالغ باشد مردى[را] (5)گويد:يا زانى،يا گويد:اى لايط،يا گويد:اى مفعول،يا دشنامى كه معنى اين دارد به هر لغت كه باشد به شرط آن كه عالم باشد به آن لغت و به موضوع (6)،يا زنى را گويد از اين عبارات چيزى،اين (7)حدّ بر او واجب شود هشتاد تازيانه.امّا اگر قاذف بنده بود حدّ هم هشتاد لازم باشد به نزديك ما،و زهرى و عمر بن عبد العزيز موافقت كردند (8)،و جملۀ فقها خلاف كردند و گفتند:حدّ بنده بر نيمۀ حدّ آزاد باشد چهل تازيانه.دليل ما عموم آيت است،و در آيت فرق نيست.

اگر كسى قذف كند جماعتى را هريكى را على حده به كلمتى مفرد،گويد يكى را:يا زانى!و ديگرى را:يا لايط!و ديگرى را يا مفعول!براى هريكى حدّى واجب شود بدو،و اين مذهب ماست و مذهب شافعى قولا واحدا.و اگر جمله را به

ص : 85

يك لفظ گويد:شما زنا كردى يا شما زنا كننده اى،مذهب ما آن است كه (1):قوم او را به نزديك امام يا حاكم آرند و به يك بار مطالبه كنند،بر او يك حد باشد براى همه،و اگر هريكى على حده او را به حاكم آرند (2)،به حقّ خود مطالبه كنند،براى هريكى امام حدّى زند او را.و شافعى را دو قول است در اين مسئله،كه در قديم گفت:[86-پ]بر او يك حدّ باشد،و در جديد گفت:براى هريكى حدّى كامل باشد بر او،و اين تفصيل مراعات نكرد كه ما گفتيم.و ابو حنيفه گفت:بر او يك حدّ بيش نباشد سواء اگر به يك كلمه گويد و اگر (3)به كلمات مختلف مفرد هريكى را.

و ابو حنيفه را به ظاهر آيت تمسّك نيست،اگر گويد ظاهر آيت آن است: يَرْمُونَ الْمُحْصَنٰاتِ ،ايجاب حدّ براى جماعات (4)محصنات كرد،گوييم:اگر اين ظاهر را كار بندد (5)لازم آيد كه براى افراد بر او حدّ واجب نبود،و اين خلاف اجماع است.

دگر آن كه: فَاجْلِدُوهُمْ ،بر جمع است و به اتّفاق مراد آن است كه:(فاجلدوا كل واحد منهم).چون در حقّ قاذف معنى اين است ممتنع نباشد كه در حقّ (6)مقذوف همين تقدير باشد اگر (7)گويد مردى را كه:تو زنا كردى با فلان زن بر او دو حدّ واجب شود:يكى براى مرد،و يكى براى زن،چه او دو كس را قذف كرد.و ابو حنيفه گفت:بر او يك حدّ باشد،و شافعى در قديم همين گفت،و در جديد دو قول است او را:يكى،چنان كه ما گفتيم،و دگر آن كه يك حدّ واجب باشد.

اگر گويد كسى را (8):يا بن الزّانيين!بر او دو حدّ واجب شود مادر و پدر مقذوف را،اگر زنده باشند مطالبه ايشان را باشد،و اگر مرده باشند بحقّ ارث مطالبه مقذوف را باشد و دگر وارثان را.و ابو حنيفه گفت:يك حدّ واجب شود.و شافعى را دو قول است:يكى،چنين كه ما گفتيم،و اين قول اوست در جديد و در قديم و گفت:يك حدّ.بدان كه حدّ قاذف موروث باشد همچون مال براى آن كه حقّ (9)مقذوف است به ميراث برسد به نسب دون سبب،خويشان نسبى را باشد دون سببى.و ابو حنيفه گفت:

ص : 86

موروث نباشد،و شافعى گفت:موروث باشد.و در آن كه به كه رسد سه قول است او را:يكى (1)موافق مذهب ماست،و قول دوم آن كه عصبه را باشد،و قول سيم آن كه به جمله خويشان رسد از خويشان نسبى و سببى-از مردان و زنان-و اين مذهب اصحاب اوست (2).

تعريض به قذف،قذف نباشد به نزديك ما (3)اگر در حال غضب (4)باشد و اگر در حال رضا (5)،و مذهب شافعى همين است،و مالك گفت:در حال غضب قذف باشد،و در حال رضا قذف نباشد.

مرد آزاد بكر را چون در زنا چهار حدّ بزنند او را يا در قذف،به بار پنجم بكشند او را.و بنده را بار هشتم.و يك روايت آن است كه:بنده را به بار چهارم بكشند،و جملۀ فقها در اين باب خلاف كردند و گفتند:بر او حدّ باشد (6)چندان كه كند از قذف و زنا،قوله تعالى: وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنٰاتِ .

سعيد جبير گفت:آيت در باب عائشه آمد،و ديگر مفسّران گفتند:آيت عامّ است در جملۀ آنان كه آيت متناول بود ايشان را از جملۀ زنان مؤمنان.و رمى و قذف و قرف (7)يكى باشد،يقال:رماه (8)بكذا و آنچه (9)به او متعلّق است و آن زناست از آيت حذف كرد لدلالة الكلام عليه،[و التّقدير] (10): وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنٰاتِ بالزّنا، ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدٰاءَ على دعواهم.و قوله: فَاجْلِدُوهُمْ ،«فا»براى آن آورد كه كلام متضمن شرط است از روى معنى،چنان كه بيان كرديم پيش از اين.اگر گواه ندارد (11)مقذوف را رجم بايد كردن يا حدّ زدن بر موجب آن كه مستحقّ باشد،و اگر نيارد او را هشتاد تازيانه ببايد زدن حدّ المفتري.

ص : 87

حسن بصرى گفت:حدّ المفتري با جامه زنند،و اين روايت است از باقر -عليه السّلام.و نخعى گفت:جامه از او بردارند،و به نزديك ما حدّ مفترى با جامه زنند،و حدّ زنا برهنه.قوله: وَ لاٰ تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهٰادَةً أَبَداً ،و نيز از حكم او آن است كه گواهى او هرگز قبول نكنند مادام كه (1)برآن مصرّ باشد اگر توبه كند و حدّ توبه او آن بود كه خويشتن را دروغزن كند و گويد:دروغ گفتم،آنگه گواهى او قبول كنند و داخل بود در تحت (2)استثنا،و اين مذهب ماست و مذهب شافعى سواء اگر حد زده باشند او را و اگر نزده باشند،و اين قول مسروق است و زهرى و شعبى (3)و طاوس و مجاهد و سعيد جبير[87-ر]و عمر بن عبد العزيز و ضحّاك و قول صادق و باقر است -عليها السّلام.و مذهب ابو حنيفه و اصحابش و اهل عراق آن است كه:او داخل نيست در استثنا،بل استثنا راجع است الى قوله: وَ أُولٰئِكَ هُمُ الْفٰاسِقُونَ ،و مقصور است بر او،و اين قول شريح است و سعيد بن المسيّب و حسن و ابراهيم.و امّا به توبه حدّ (4)او ساقط نشود براى آن كه از حقّ (5)مقذوف است اگر او عفو كند ساقط شود و الّا به توبه حقّ خداى ساقط شود به اسقاط او.اما حدّ زانى اگر توبه[كند] (6)پيش ازآن كه گواهان بر او گواهى دهند حدّ ساقط شود به نزديك ما،و اگر پس از آن باشد حدّ ساقط نشود. وَ أُولٰئِكَ هُمُ الْفٰاسِقُونَ ،و آنان كه اين كنند از قذف محصنات فاسق باشند.

إِلاَّ الَّذِينَ تٰابُوا ،الّا آنان كه توبه كنند.خلاف كردند در اين استثنا و مانند اين از هر استثنايى كه متعقّب باشد چند جمله كلام (7)راجع بود با آن كه در بر او بود يا راجع بود با جمله (8).شافعى و اصحابش گفتند:راجع باشد الى با جمله آنچه متقدّم باشد،و ابو حنيفه و اصحابش گفتند:راجع باشد الى ما يليه فقط،و مذهب ما آن است كه صحيح بود رجوع او با هريكى از آن،و قطع نتوان كردن بر (9)يكى از آن الّا به دليلى

ص : 88

قاطع،و مثال او چنان باشد كه كسى گويد:قصدت الادباء و اكرمت العلماء، و ادّبت الغلمان الّا واحدا منهم،اين استثنا راجع با غلمان (1)يا با جملۀ آنچه رفته است.اختلاف مذاهب (2)آن است كه گفته شد.

و دليل بر مذهب صحيح كه ما اختيار كرديم از توقّف بر دليل حسن استفهام است كه سامع چون شنود كه كسى گويد:اكرم (3)العلماء و جالس الفقهاء و اضرب الغلمان الّا واحدا منهم،كه بپرسد (4)گويد:كه را خواستى و استثنا از جملۀ كدام (5)كردى؟از يكى يا از همه؟و چنين (6)استفهام دليل اشتراك و احتمال كند.

دليلى ديگر بر صحّت اين مذهب آن است كه ما در قرآن و استعمال اهل لسان استثنا چنان يافتيم كه چون متعقّب باشد (7)يك بار راجع بود با همه،و يك بار الى ما يليه،و استعمال اهل لغت لفظى را در يك معنى يا دو معنى يا معانى بسيار،دليل حقيقت او كند در آن معانى الّا كه دليلى از خارج پديد آيد كه در بعضى حقيقت است و در بعضى مجاز،چنان كه در آيت است كه به ظاهر استثنا توبه ردّ كرديم با فسق و به دليل (8)با نفى شهادت،و گفتيم:الّا استثناست از اين دو،و در سقوط حدّ توقّف كرديم بر دليلى دگر كه ما را ره نمود شرعى بر آنكه استثنا نيست از او،و حدّ ساقط نيست.دليلى ديگر بر صحّت اين مذهب[آن است] (9)كه:يكى از ما چون گويد:ضربت غلماني و اكرمت جيراني و ادّيت زكاتي قائما او قاعدا،صباحا او مساء في مكان كذا،اين متعلّقات از حال و ظروف مكان و زمان صحيح (10)است كه راجع باشد با جمله،و با هريكى از اين جمل همچنين استثناء اذا قال:الّا واحدا،و آنچه جامع است ميان ايشان آن است كه استثناء و حال و ظروف مكان و زمان فضلاتى است كه بعد تمام الكلام آيد غير مستقلّة بانفسها متعلّقة بما قبلها.و آنچه متعلّق

ص : 89

فقهاست و جوابهاى (1)آن در كتب اصول فقه مشروح است-و اين جا بيش از اين احتمال نكند.

إِلاَّ الَّذِينَ تٰابُوا مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ وَ أَصْلَحُوا ،الّا آنان كه توبه كنند پس از آن و اصلاح كنند،پشيمان باشند به آنچه كرده باشند و عزم كنند كه ديگر نكنند و خويشتن دروغزن كنند،آنگه اسم فسق از ايشان زائل شود.و به قبول شهادت بازشوند به ادلّه شرعى و اخبار (2)كه آمده است در اين باب،منها،از آن جمله حديث مغيره بن شعبه كه چون جماعتى آمدند و بر او گواهى دادند به زنا در عهد عمر خطّاب (3)،سه كس گواهى بدادند،و چهارم گفت:من گواهى زنا نمى دهم،و لكن كارى منكر ديدم.عمر بفرمود تا آن سه كس را حدّ زدند،دو كس توبه كردند و يكى اصرار كرد.ايشان را با قبول گواهى برد (4)و آن را كه توبه نكرده بود گواهى نشنيد،و هيچ (5)از صحابه بر او انكار نكرد،دليل كند كه اين اجماع صحابه است. فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ،خداى تعالى آمرزنده[87-پ]و بخشاينده است،بيامرزد او را و رحمت كند.

قوله تعالى: وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْوٰاجَهُمْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ شُهَدٰاءُ إِلاّٰ أَنْفُسُهُمْ -الآية، حق تعالى گفت:و آنان كه ايشان قذف كنند زنان خود را،و گواه ندارند بر ايشان جز خويشتن را، فَشَهٰادَةُ أَحَدِهِمْ ،گواهى يكى از ايشان أَرْبَعُ شَهٰادٰاتٍ بِاللّٰهِ ،چهار سوگند به خداى باشد كه بخورند (6)بر آنكه ايشان راست گويند در آن دعوى كه مى كنند.كوفيان خواندند:[اربع] (7)شهادات،به رفع«عين»على خبر الابتداء و هو قوله: فَشَهٰادَةُ أَحَدِهِمْ ،اين مبتداست و اربع خبر اوست،و باقى قرّاء به نصب «اربع»خواندند على انّه مفعول،لقوله: فَشَهٰادَةُ أَحَدِهِمْ ،براى آن كه مصدر عمل فعل كند.و بعضى دگر گفتند:على تقدير فعل محذوف،و التّقدير:فشهادة احدهم

ص : 90

ان يشهد اربع شهادات باللّه.

قوله: وَ الْخٰامِسَةَ ،اى الشّهادة الخامسة.جملۀ قرّاء مرفوع خواندند به ابتدا و خبر او«انّ»و ما بعدها باشد،مگر حفص كه او خواند عن عاصم:و الخامسة،بالنّصب على تقدير!و يشهد الشّهادة الخامسة.نافع و يعقوب خواندند:«ان لعنة اللّه»و:«ان غضب اللّه»به تخفيف هر دو«نون»و رفع ما بعدهما بر آنكه«ان»مخفّفه باشد از ثقيله،و باقى قرّاء به تشديد«انّ» (1)هر دو موضع،و نصب ما بعدهما كه اين حرف تا مشدّد بود عمل نصب كند،چون (2)تخفيف كنند او را عملش باطل شود.

و نافع تنها خواند:و الخامسة ان غضب اللّه عليها،به تخفيف«نون»«ان»بر (3)فعل ماضى،و رفع«اللّه»،و باقى (4)بر مصدر مضاف الى اسم اللّه تعالى،و جرّ«اللّه» به اضافت.اين اختلاف قرّاء است در آيت.

امّا معنى آيت و سبب نزول او،عكرمه روايت كرد از عبد اللّه عبّاس كه چون خداى تعالى اين آيت فرستاد: وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنٰاتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدٰاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمٰانِينَ جَلْدَةً -الآية،سعد عباده گفت:يا رسول اللّه!اگر من از در خانه (5)در روم و مردى را يابم بر شكم زن (6)خفته يا در ميان ران او شده بنه جنبانم او را و بنرنجانم تا بروم و چهار گواه بيارم،چون به طلب چهار گواه روم (7)او پرداخته باشد و رفته،اگر آنچه ديده باشم بگويم هشتاد تازيانه بر من زنند،اين عجب حكمى است! رسول-عليه السّلام-گفت:

يا معشر الانصار !نمى شنوى (8)كه سيّدتان (9)چه مى گويد! گفتند:يا رسول اللّه!او را ملامت مكن كه او مردى غيور است و هرگز هيچ زن نكرده است الّا بكر،و هيچ زن را طلاق ندهد كه كس او را به زنى يا رد كردن (10).سعد عباده گفت:تن و جان من فداى تو باد يا رسول اللّه!من مى دانم كه اين حقّ است،و از

ص : 91

خداى است-جلّ جلاله-و لكن مرا از اين عجب مى آيد!رسول-عليه السّلام-گفت:

حكم خداى اين است،و خداى چنين فرمود.سعد گفت:صدق اللّه و رسوله،خداى و پيغامبر راستيگرند (1).

ايشان در اين بودند كه پسر عمّ (2)از آن سعد-نام او هلال بن اميّه-از خرما ستانى كه او را بود بازگشت.در خانه رفت مردى را ديد با زن خود خفته (3)با او زنا مى كرد، هيچ نگفت.آمد تا به نزديك رسول-عليه السّلام-رسول با صحابه نشسته بود،گفت:يا رسول اللّه!چنين حالى افتاد (4)،من اين به چشم خود ديدم معاينه،و به گوش خويش شنيدم،و اين را دفع نمى توانم كردن.رسول-عليه السّلام-از اين حال متغيّر شد و اثر كراهت (5)بر وى (6)پيدا شد و اين حديث بر وى گران آمد.هلال گفت:يا رسول اللّه! من مى دانم كه تو را اين حديث خوش نمى آيد،و لكن من اين حادثه به چشم خود ديدم و چگونه توانم تا اين را پوشيده دارم؟خداى داند كه من راست مى گويم و حقّ مى گويم و اميد دارم (7)كه خداى تعالى مرا از اين حادثه (8)فرج دهد.رسول -عليه السّلام همّت كرد كه او را حدّ زند،انصار گفتند:ما را محنت افتاد و به آنچه سعد گفت در افتاديم،اكنون هلال را حدّ بزنند و گواهى (9)او نيز مقبول نباشد،و اين كارى است عظيم!ايشان در اين بودند و رسول-عليه السّلام-ساز مى كرد كه هلال را حدّ فرمايد زدن،وحى فروآمد (10)،صحابه شاد شدند[88-ر]و گفتند:ان شاءاللّه كه فرج (11)باشد ما را از اين! چون رسول-عليه السّلام-از غشيۀ وحى در آمد،گفت:خداى تعالى فرج داد شما را،فرج داد هلال را و شما را از اين حادثه،و اين آيت بر صحابه خواند: وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْوٰاجَهُمْ -الآية.هلال گفت:من به خداى اوميد مى داشتم (12)كه فرج دهد ما را از

ص : 92

اين بليّت.رسول-عليه السّلام-گفت:اين زن را بخوانى.كس رفت و زن را حاضر كردند،و او را پيش خواند و از اين حادثه پرسيد.او گفت:دروغ مى گويد يا رسول اللّه.رسول-عليه السّلام-گفت:خداى داند كه از شما دو يكى دروغزن است.

هلال گفت:و اللّه يا رسول اللّه كه من صادقم و الّا حق نگفتم.رسول-عليه السّلام- گفت:ملاعنه كنيد.هلال گفت:بفرماى (1).هر دو را پيش خويشتن بداشت-زن را و مرد را-و روى ايشان به قبله بود (2).و او (3)هلال را گفت،بگو:اشهد باللّه أنّى من (4)الصّادقين،سوگند مى خورم به خداى كه من از جملۀ راستگويانم در اين دعوى،چهار [بار] (5)پشتا پشت اين سوگند بخورد كه:من از جملۀ راستگويانم در اين دعوى،و بار پنجم (6)رو به او كرد،و رسول گفت:يا هلال اتّق اللّه،بترس از خداى كه عذاب دنيا خوارتر از عذاب آخرت است،و عذاب خداى سخت تر (7)از عذاب آدميان است،و اگر تو را بر اين چيزى (8)حمل كرده است از اين بازآى و توبه كن كه (9)نوبت پنجم موجب عذاب و لعنت است بر دروغزن.هلال گفت:و اللّه كه خداى مرا برين عذاب نكند كه من راستيگرم (10)،و گفت بگو كه:لعنت خداى بر او باد اگر دروغ مى گويد بگفت.

آنگه زن را گفت:چه گويى؟سوگند خورى؟گفت:آرى!گفت:بگو چهار بار:اشهد باللّه انّه لمن الكاذبين،سوگند مى خورم به خداى كه اين مرد دروغزن است بر اين دعوى كه مى كند بر من.[بگفت] (11).به بار پنجم،رسول-عليه السّلام-او را وعظ كرد و گفت:يا زن!از خداى بترس كه رسوايى دنيا آسان تر است از رسوايى آخرت،و عذاب خداى سخت تر است از عذاب مردمان (12)و اين بار پنجم موجب خشم خداست! ساعتى فروماند،آنگه با خود گفت:قوم خود را رسوا نكنم،و بگفت:خشم خداى بر

ص : 93

او باد اگر اين مرد راستيگر است (1)در اين (2)گفت.

آنگه رسول-عليه السّلام-ميان ايشان جدا كرد و حكم كرد كه فرزند زن راست، و او را نسبت باهلال نكنند،و اين زن را به اين معنى سرزنش نكنند پس از اين.

آنگه رسول-عليه السّلام-گفت:اگر اين فرزند كه آرد بر فلان صفت باشد شوهر راست،و اگر بر فلان صفت باشد آن راست كه به او متّهم كردند.او را فرزند (3)بر صفت مكروه آمد،با هيچ پدر نسبت (4)نكردند او را،و او بزرگ شد و به اميرى مصر افتاد،و پدرى پيدا نبود او را.

حسن بصرى گفت:چون آيت اوّل آمد: وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنٰاتِ -الآية،سعد عباده گفت:يا رسول اللّه!اگر چنان كه مردى در خانه شود،مردى را بيند با زن خود،اگر بكشدش بازكشند (5)او را،و اگر بگويد،هشتاد تازيانه بزنند او را،و اگر به طلب چهار كس گواه شود كه (6)او بازآيد مرد فارغ شده باشد و رفته،اين مرد كه اين بيند به شمشير بزند آن مرد را؟رسول-عليه السّلام-گفت:

كفى بالسّيف شا...، خواست تا گويد:«شاهدا»تمام نگفت.آنگه گفت:اگر نه آنستى كه مرد غيور دست- فرونتواند داشت مسارعت كند اين تمام بگفتمى،و باقى حديث تا به آخر چنان كه رفت.

عبد اللّه عبّاس گفت به دگر روايت و مقاتل كه:سبب نزول آيت آن بود كه، چون (7)آيت آمد: وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنٰاتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدٰاءَ -الآية،رسول -عليه السّلام-روز آدينه بر منبر (8)اين آيت بر خواند،عاصم بن عدىّ الانصارى بر پاى- خاست (9)و گفت:يا رسول اللّه!يكى از ما چون مردى را بيند با زن خود طاقت ندارد كه خاموش باشد،چون بگويد آنچه ديده باشد هشتاد (10)تازيانه اش بزنند (11)و گواهيش

ص : 94

نشنوند،نيز و مسلمانان فاسق خوانندش (1)الّا آن كه چهار گواه بيارد.تا او به طلب چهار گواه رود،مرد قضاى حاجت خود كرده باشد و رفته.رسول-عليه السّلام-گفت:

حكم اين است.

عاصم را پسر عمّى بود-نام او عويمر (2)-و زنى داشت[88-پ]اين مرد نام او خوله بنت قيس.در ميان آن[هفته] (3)يك روز عويمر در سراى رفت،شريك بن السّحماء را ديد با زن خود خوله.بيامد و عاصم را خبر داد.عاصم گفت: ...إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَيْهِ رٰاجِعُونَ (4)،برخاست (5)و آدينه ديگر بكرد (6)،به مسجد رسول آمد و گفت:يا رسول اللّه! از آنچه تو را پرسيدم در آدينۀ گذشته (7)مبتلا شدم در اهل البيت خود.رسول عليه السّلام-گفت:چيست آن؟گفت:چنين حادثه افتاد پسر عمّ مرا-عويمر (8)را-و اين زن نيز دختر عمّ ايشان بود،و شريك نيز پسر عمّ ايشان بود.

رسول-عليه السّلام-كس فرستاد و ايشان را بخواند،و اوّل روى به عويمر (9)كرد و گفت:از خداى بترس در اهلت و دختر عمّت،و بهتان بر او منه.عويمر (10)گفت:به خداى يا رسول اللّه كه من راست مى گويم،و من شريك را بر شكم او ديدم،و او را حملى كه هست از من نيست،و من چهار ماه است كه با او خلوت نكرده ام.

رسول-عليه السّلام-روى به زن كرد و گفت:اى زن از خداى بترس آنچه كرده اى!براستى خبر ده.گفت:يا رسول اللّه!عويمر (11)مردى است غيور و او را غيرت بر اين حمل كرد كه ما در اين شبها بيدار بوديم به يك جاى حديث مى كرديم،اين براى آن مى گويد.رسول-عليه السّلام-شريك را گفت:چه گويى؟گفت:همچنان است كه آن (12)زن مى گويد،خداى تعالى اين آيت بفرستاد:

ص : 95

وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْوٰاجَهُمْ -الآية.رسول-عليه السّلام-بفرمود تا آواز دادند (1):

الصّلاة جامعة (2)،مردم حاضر آمدند و رسول-عليه السّلام-نماز ديگر بكرد.

آنگه ايشان را پيش خواند و عويمر (3)را گفت:بگو سوگند مى خورم به خداى كه خوله زنا كرد و من راستيگرم (4)در اين كه مى گويم.بگفت.

گفت:بگو سوگند مى خورم به خداى كه من شريك را بر شكم او ديدم و من راستيگرم (5)در اين.بگفت.

سيم بار گفت:بگو سوگند مى خورم به خداى كه اين حمل نه از من است،و من راست مى گويم.

به بار چهارم (6)گفت:بگو سوگند مى خورم به خداى كه من چهار ماه است كه با او خلوت نكردم (7).

آنگه به بار پنجم گفت:بگو لعنت خداى بر عويمر (8)باد اگر دروغ مى گويد.

بگفت.او را گفت:بنشين.

خوله را گفت:بر پاى خيز و بگو سوگند مى خورم به خداى كه زنا نكردم و عويمر دروغ مى گويد.

به بار دوم گفت:بگو سوگند مى خورم به خداى كه او شريك را با من به يك جا نديد بدين (9)وجه كه دعوى مى كند،و او دروغزن است در اين دعوى.بگفت.

به بار سيم گفت:بگو سوگند مى خورم به خداى كه من از او آبستنم،و او دروغ مى گويد.

به بار چهارم گفت:بگو سوگند مى خورم به خداى كه او مرا هرگز بر هيچ فاحشه نديد،و او بر من دروغ مى نهد.اين بگفت.

به بار پنجم گفت:بگو خشم خداى بر خوله باد اگر اين مرد راست مى گويد، بگفت.

ص : 96

رسول-عليه السّلام-بفرمود تا از ميان ايشان جدا كردند،آنگه گفت:اگر نه اين سوگندهاستى مرا در كار اينان راى بود،آنگه گفت:بنگرى اين فرزند كه بيارد اگر اصهبى باشد-كه رنگ با سياهى زند-از شريك بن السّحماء (1)است،اگر سپيد رنگ باشد و ستبر (2)ساق از او نيست.چون بزاد فرزند اشبه النّاس به شريك بود،اين سبب نزول آيت است قوله: فَشَهٰادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهٰادٰاتٍ بِاللّٰهِ .

در اين لفظ خلاف كردند كه اين«شهادت» (3)گواهى است يا سوگند«اربع شهادات».مذهب ما و مذهب شافعى و مالك و ربيعه و ليث و ابن شبرمه و ثورى و احمد و اسحاق و قول سعيد بن المسيّب و سليمان بن يسار و حسن بصرى آن است كه:اين«شهادات»،به معنى سوگندهاست لقوله تعالى:باللّه،[فانّه لا يقال شهد باللّه، به معنى گواهى انّما] (4)يقال:شهد باللّه اى حلف باللّه.و زهرى و حمّاد بن ابي سليمان و ابو حنيفه و اصحابش گفتند:اين شهادت گواى (5)است.

آنگه بنا بر اين مذهبها خلاف كردند در آن كه لعان از كه درست باشد،اينان گفتند-كه ذكرشان كرديم بازپسين -كه از آنان درست بود كه اهل گواهى باشند، كه اين گواهى است.

و آنان كه گفتيم،اوّلا گفتند:از (6)هر دو كس كه ميان ايشان زنا شوهرى باشد صحيح بود چون عاقل و مكلّف باشند[89-ر]،سواء اگر بنده باشند،اگر آزاد،اگر كافر باشند و اگر مسلمان،و اگر يكى چنين باشد و يكى چنان و اگر حدّ زده باشد (7)در قذف و اگر نباشد (8)دليل بر مذهب صحيح از اين عموم آيت است من غير فصل و لا طريق (9).

و دليل ديگر،قول رسول است-عليه السّلام-در[حديث] (10)شريك بن سحماء:

ص : 97

لو لا هذه الايمان لكان لي و لها (1)شأن،و اگر نه اين سوگندها را بودى آن را سوگند خواند،دگر (2)اگر گواهى بودى بايستى كه از نابينا درست نبودى،كه گواهى نابينا به نزديك ابو حنيفه درست نباشد.دگر آن كه اگر گواهى بود،مكرّر (3)نبودى،كه گواهى يك بار كفايت باشد (4)،و نيز از فاسق درست نبودى كه گواهى فاسق روا نباشد (5).

امّا حكم آيت و طرفى فقه كه به او تعلّق دارد بر اختلاف مذاهب آن است كه:

موجب قذف به نزديك ما و به نزديك شافعى در حقّ شوهر حدّ است،و اگر خواهد كه حدّ از خود بيفگند به ملاعنه تواند افگندن،و موجب انكار (6)در حق زن حدّ است (7)و به لعان ساقط شود.و مذهب ابو حنيفه آن است كه:موجب قذف در حقّ مرد اعمى شوهر (8)لعان است،چون زن خود را قذف كند،او را لعان واجب آيد.اگر امتناع كند حاكم او را بازدارد (9)تا ملاعنه كند.اگر زن امتناع كند از ملاعنه و قول او را منكر باشد،حاكم او را بازدارد تا ملاعنه كند.

ابو يوسف گفت:به قذف بر مرد حدّ واجب باشد،و بر (10)امتناع بر زن حدّ واجب باشد،دليل ما عموم آيت اين است من غير فصل بين الزّوج و غيره.دگر قول رسول -عليه السّلام-كه عويمر (11)را گفت:اگر گواه بيارى،و الّا

حدّ (12)في ظهرك. دگر آن كه :اگر خويشتن را دروغزن كند،به اتفاق حدّ بايد زدن او را،و اگر حدّ به قذف واجب نيستى با كذب واجب نشدى.حدّ قذف از حقوق آدميان است،استيفاى آن واجب نبود الّا به مطالبۀ صاحب حقّ،و به ميراث برسد چون دگر حقوق،و عفو و ابراء در[او] (13)شود،چنان كه در دگر حقوق آدميان،و شافعى همين (14)گفت.و ابو حنيفه گفت:حقّى است از حقوق خداى تعالى متعلّق به حقوق آدميان،به ميراث

ص : 98

نرسد،و عفو و ابراء در[او] (1)نشود.

و ملاعنه كه واجب شود،به نزديك ما به دعوى مشاهده زنا واجب شود يا به نفى حمل،و مذهب مالك همين (2)است.و ابو حنيفه و شافعى گفتند:به دعوى زنا مطلق بر زن ملاعنه واجب شود،اگر مرد و زن هر دو سپيد (3)باشند زن فرزندى سياه آرد،يا هر دو سياه باشند و زن فرزندى سپيد (4)آرد نفى نشايد (5)كردن فرزند را به اين تهمت و نه نيز ملاعنه واجب شود.شافعى را در اين دو قول است:يكى چنين كه ما گفتيم،و دگر آن كه:مرد لال را-چون او را-اشارتى مفهوم و كنايتى معقول باشد همۀ عقود او صحيح باشد از نكاح و طلاق و قذف و لعان و سوگند و جز آن،و بيشتر فقها خلاف كردند،الفاظ لعان معتبر است به نزديك ما چنان كه در قرآن است،اگر چيزى از آن كم باشد روا نبود و حكم ملاعنه به آن ثابت نشود و فرقت حاصل نيايد (6)،اگر حاكم حكم كند به آن و اگر نكند،و شافعى همين (7)گفت.و ابو حنيفه گفت:اگر بيشتر الفاظ بيارد و كمتر رها كند،و حاكم حكم كند فرقت حاصل شود،و اگر حكم نكند فرقت (8)نباشد،جز آن كه حاكم را نشايد تا حكم كند.

و تلفيظ (9)لعان به چهار چيز باشد:به لفظ،و موضع،و وقت،و جمع.

امّا الفاظ:آنچه قرآن به آن ناطق است.

و امّا موضع:اشرف (10)بقعة فى البلد،به مكّه در مسجد الحرام،و به مدينه در مسجد رسول،و شهرهاى (11)ديگر در مساجد شريف.

و امّا وقت:بعد صلاة العصر،چنان كه در خبر شريك آمد.

و اما جمع:چنان كه در اين خبر آمد كه،رسول-عليه السّلام-فرمود تا بگفتند:

الصّلاة جامعة، و شافعى همين گفت:و ابو حنيفه گفت:اين تلفيظ (12)معتبر نيست.

ترتيب در لعان واجب است،ابتدا به ملاعنه مرد كند آنگه زن،اگر مرد ابتدا

ص : 99

نكند زن ابتدا كند آنگه مرد،و حاكم حكم[كند به] (1)تفريق،فرقت حاصل نباشد (2)، و شافعى همين گفت.و ابو حنيفه و مالك گفتند:به حكم حاكم فرقت حاصل نشود (3).

چون مرد ملاعنه كند با زن،چند حكم به آن متعلّق شوند:يكى،سقوط حدّ (4)، دوم نفى نسب،[89-پ]سيم زوال حكم فراش،چهارم تحريم زن على التّأبيد، پنجم وجوب حدّ بر زن الّا كه خود را برهاند به لعان.

امّا لعان زن به او بيش از يك حكم تعلّق ندارد،و آن سقوط حدّ زناست،و اين مذهب شافعى است و مذهب ما.و مالك و احمد و داود گفتند:اين احكام به ملاعنه هر دو متعلّق است،و اين قول بعضى اصحاب ما است.و ابو حنيفه گفت:اين احكام به ملاعنه هر دو حاصل شود و حكم حاكم،چه اگر[حكم] (5)حاكم نبود اين احكام (6)ثابت نباشد.اگر به بدل«اشهد باللّه»،«اقسم باللّه»گويد يا:«احلف باللّه»،حكم لعان ثابت نشود.شافعى را دو قول است:يكى همچنين كه ما گفتيم (7)، و دگر آن كه:ثابت شود.لعنت بايد تا مؤخّر باشد در سوگند مرد و غضب در سوگند زن اگر در ميانه باشد گويند روا نباشد،و شافعى را دو قول است در اين:چون قذف كند زن خود را به مردى اجنبى،دو حدّ بر او واجب شود:يكى براى مرد،و يكى براى زن.حدّ زن به ملاعنه بيفگند و حدّ مرد بدو (8)ماند،و ابو حنيفه گفت همين قول (9)، شافعى گفت:به ملاعنه هر دو حدّ از او بيوفتد اگر او را حدّ زنند به مطالبۀ اجنبى پس از آن براى زن ملاعنه واجب بود بر او به نزديك ما و به نزديك شافعى.و ابو حنيفه گفت:بر محدود قذف ملاعنه نباشد (10).چون پس از ملاعنه مرد گويد:دروغ گفتم، حدّش بزنند و فرزند با او الحاق كنند،فرزند از او ميراث گيرد و او از فرزند ميراث

ص : 100

نگيرد،و تحريم زائل نشود،و فراش بازنيايد.و شافعى همين گفت،جز آن كه او گفت:مطلق نسب بازآيد (1).از هر دو جانب ميراث بود،و همچنين گفت زهرى.و ثورى و اوزاعى و مالك و ابو يوسف و احمد و اسحاق و ابو حنيفه و محمّد گفتند:تحريم زائل شود زن را بازتواند (2)كردن (3)،و هم چنين گفت:چون مرد را حدّ بزنند تحريم زائل شود،و اين قول سعيد بن المسيّب است و سعيد بن جبير.

فرقت لعان به نزديك ما فسخ است طلاق نيست،و مذهب شافعى همين است.و ابو حنيفه گفت:طلاقى است،به اين قول تحريمى مؤبّد تعلّق دارد با او،و به نزديك ابو حنيفه تحريمى در حال اگر خود را دروغزن كند (4)حدّش بزنند تحريم زائل شود،و سفيان ثورى همين گفت.

اين طرفى است از مسائل فقهى در اين باب،و مسائل در اين بسيار است،و اين قدر كفايت[است] (5)اين جا،امّا تفسير آيت آن است كه در خبر هلال و عويمر شرح داده شد (6).و«شهادت»،به معنى سوگند است.

و قوله: وَ يَدْرَؤُا عَنْهَا الْعَذٰابَ أَنْ تَشْهَدَ أَرْبَعَ شَهٰادٰاتٍ بِاللّٰهِ ،گفت:عذاب (7)بازدارد (8)از زن،يعنى حدّ زنا آن كه (9)او نيز سوگند خورد،چهار سوگند به خدا كه مرد در اين دعوى دروغزن است،اين مذهب ماست و مذهب شافعى،و مذهب ابو حنيفه آن است كه:اين عذاب حبس است.

قوله تعالى: وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ،و اگر نه فضل خدا و رحمت خداستى بر شما.جواب«لو لا»،از كلام حذف كرد لدلالة الكلام عليه،و التّقدير:

لهلكتم او لعوجلتم بالعقوبة،و مانند اين در قرآن و كلام عرب بسيار است،منها قوله تعالى: كَلاّٰ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ (10)،و منها قوله تعالى:

ص : 101

وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبٰالُ (1)... ،و في المثل:لو ذات سوار (2)لطمتنى،و قال جرير-شعر:

كذب العواذل لو رأين مناخنا***بحزيز (3)رامة و المطىّ سوام

قوله تعالى: وَ أَنَّ اللّٰهَ تَوّٰابٌ حَكِيمٌ ،و خداى تعالى توبه پذيرنده است و محكم- كار (4).

[پ-90] چون مى گيرى از زبانهاتان (1)و مى گويى به دهنهايتان آنچه نيست شما را به آن علم و مى پندارى آسان است،و آن به نزديك خداى بزرگ است.

و چرا چون بشنيدى نگفتى كه نباشد ما را كه سخن بگوييم به اين،منزّهى تو اين بهتانى بزرگ است.

پند مى دهد شما را خداى كه بازشوى (2)با مانند آن هرگز اگر ايمان دارى.

و بيان مى كند خداى براى شما آيات، و خداى دانا و محكم كار است.

آنان كه دوست دارند كه آشكارا شود كار زشت در آنان كه ايمان دارند،ايشان را بود عذابى دردناك در دنيا و آخرت، و خداى داند و شما ندانى.

[91-ر] و اگر نه فضل خداستى (3)بر شما و بخشايش او و آن كه خداى مهربان و بخشاينده است.

اى آنان كه ايمان آورديد (4)پى گيرى (5)مكنى گامهاى ديو را،و هركه پى گيرى (6)كند گامهاى ديو را،او فرمايد كار زشت و نابايست (7)،و اگر نه فضل خداستى بر شما و بخشايش او پاك نبودى از شما از كسى هرگز،و لكن خداى تزكيت (8)كند آن را كه خواهد،و خداى شنوا و داناست.

ص : 103

[91-پ] و نبايد كه تقصير كنند خداوندان مال از شما و دست فراخى كنند كه بدهند خويشان را و درويشان را و هجرت كنندگان در ره خداى،و بايد كه تا عفو كنند و درگذرند (1)،شما دوست[نمى] (2)داريد كه بيامرزد خداى شما را؟و خداى آمرزنده و بخشاينده است.

آنان كه تهمت كنند زنان پارساى بى خبر مؤمن را، لعنت كرده اند (3)در دنيا و آخرت،و ايشان را عذابى بزرگ است.

آن روز گواهى دهد بر ايشان زبانشان و دستهاشان و پاهاشان به آنچه بودند كرده باشند (4).

آن روز تمام بدهد ايشان را خداى دين (5)ايشان بحق،و بدانند كه خداى،اوست كه حقّ است و روشن (6).

[92-ر] زنان پليد مردان پليد را باشد (7)،و مردان پليد زنان پليد را باشد (8)،و زنان پاك مردان پاك را باشد (9)،و مردان پاك زنان پاك را باشد (10)،ايشان بيزارند از آنچه مى گويند،ايشان را آمرزش بود و روزى با كرامت.

قوله تعالى: إِنَّ الَّذِينَ جٰاؤُ بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ ،حق تعالى اين آيات در (11)

ص : 104

جماعتى منافقان فرستاد كه ايشان تهمت كردند عائشه را (1)،و سبب آن بود كه رسول را -صلّى اللّه عليه و آله-عادت چنان بود كه چون به سفرى خواستى رفتن،قرعه زدى ميان زنان،آن كه نام او بر آمدى او را با خود ببردى.در اين غزو (2)قرعه زد به نام عائشه بر آمد-و اين پس از آن بود كه آيت حجاب آمده بود-و خداى تعالى زنان را فرموده بود كه:از مردان روى بپوشند.

عائشه گفت:رسول-عليه السّلام-هودجى فرمود براى من،و مرا در آنجا نشاند و برفت،و آن غزا بكرد و بازگشت.چون به نزديك مدينه رسيديم در شب فروآمديم.من برخاستم (3)در شب با زنى ديگر كه با من بودى،و از لشكرگاه دور برفتم به قضاى حاجت.چون بازآمدم مرا عقدى بود از مهرك (4)يمانى بر گردن داشتم،دست بماليدم نمانده بود،گمان بردم كه آنجا ضايع كرده ام كه به قضاى حاجت رفته بودم.

برخاستم در تاريكى شب تنها و براثر (5)برفتم،و آنجا بسيار طلب كردم نيافتم.

آنجا دير بماندم.رسول-عليه السّلام-از رفتن من بى خبر بود،بفرمود تا آواز رحيل كردند و لشكر برگرفت و از آن منزل برفتند.و آنان كه هودج من داشتند،بيامدند و هودج بر سر شتر نهادند و گمان بردند كه من در آنجاام و برفتند.من بازماندم،در آن منزل هيچ آدمى را نديدم از داعى و مجيب،همان جا كه جاى شتر من بود دست بماليدم عقد بيافتم برگرفتم و همان جا بنشستم،و خواب بر من غالب شد بخفتم و انديشه كردم كه كسى بازپس آيد به طلب از پيوستگان من چون خبر يابند،كه نگه كردم صفوان بن المعطّل السّلمىّ در آن منزل كه پيش از آن بخفته بود،از لشكر بازمانده بود،مى آمد بر شترى نشسته.چون مرا بديد بشناخت،ازآن كه مرا ديده بود پيش از حجاب.لا حول گفت و استرجاع كرد،و بيامد و با من هيچ حديث نكرد.شتر فروخوابانيد تا من بر نشستم،و زمام شتر به دست گرفت و آمد تا به منزل

ص : 105

رسول-عليه السّلام-فروآمده (1)بود و لشكر فروآمده (2)،در وقت هجير و گرمگاه و از كار من بى خبر (3).

چون شتر من از دور پديد آمد،عبد اللّه بن ابىّ سلول و جماعتى منافقان بر سبيل طعن گفتند:اين نگر!زن پيغامبر با مردى بيگانه از راه بيابان مى آيد،چه ايمن نتوان (4)بودن كه ميان ايشان ناشايستها رفته باشد!اين حديث به سرّ با يكديگر گفتند،و ما (5)از آن بى خبر بوديم،و حسّان ثابت شاعر در آن جمله بود.ما با مدينه آمديم،و مردم اين حديث در زبان گرفتند و مى گفتند،و من بى خبر بودم از آن.و سبب آن بود كه چون در مدينه آمدم،بيمار شدم و يك ماه بيمار بودم،و رسول-عليه السّلام-با من بر عادت نبود،و من نمى دانستم (6)كه سبب چيست،و چون در آمدى گفتى:بيمار چون است و برفتى،و بر من يك ساعت ننشستى،تا من از بيمارى بهتر شدم.

شبى از شبها با جماعتى از زنان به قضاى حاجت بيرون آمديم،و عادت چنان بود آنجا كه در سراها طهارت جاى نبودى،زنان به شب به صحرا بيرون شدندى يا در شهر جايى كه خربه اى (7)بودى.و از جملۀ زنان امّ مسطح با ما بودى او را پاى به دامن در آمد،گفت:تعس مسطح،به روى در آيا (8)مسطح!من گفتم:چرا مردى مسلمان را دشنام مى دهى كه به بدر حاضر بود؟و اين مسطح از خويشان ابو بكر بود و از جملۀ اصحاب افك بود.مادرش مرا گفت:ندانى كه او در حقّ تو چه گفته است؟گفتم:نه.گفت:او در حقّ تو چنين و چنين سخنى گفت.من دلتنگ شدم و بدانستم كه آن[92-پ]گرانى رسول با من ازآنجاست.دستورى خواستم از رسول و گفتم:تا به خانه پدر روم.دستورى داد،من برفتم.مادر و پدر را گفتم:در حقّ من مردمان چه مى گويند؟ايشان گفتند:چنين حديثى مى گويند،و رسول-عليه السّلام-از آن دلتنگ است،و لكن ما را چيزى نگفت (9).من در گريستن نشستم و شب و روز

ص : 106

مى گريستم و بيمارى با سر گرفت مرا،و رسول-عليه السّلام-اسامة بن زيد را و علىّ بن ابى طالب را-عليه السّلام-بخواند و در باب من با ايشان انديشه كرد.امّا اسامه گفت:سخن اصحاب اغراض نبايد شنيدن و امساك بايد كردن بر او.و امّا علىّ بن ابى طالب گفت:راى تو قوى تر باشد در هر كارى.بريره را بخواند-و او زنى بود كه با من در سراى بودى-گفت:عائشه را چگونه دانى؟گفت:و اللّه يا رسول اللّه كه من هيچ خطا و تهمت نديدم جز آن كه كودك است و جوان و وقتها كه خمير كرده بودى از آن غافل شدى تا گوسپند (1)از آن پاره اى بخوردى.رسول-عليه السّلام- به منبر بر آمد از سر دلتنگى و خطبه كرد و گفت يا قوم:

يا معشر المؤمنين من يعذرني من رجل بلغني اذاه في اهلي، اى قوم!كه معذور دارد مرا از مردى كه مرا مى رنجاند از (2)اهل من و عبد اللّه ابىّ سلول را خواست.سعد معاذ بر پاى خاست (3)و گفت:يا رسول اللّه!من تو را از او معذور دارم،اگر از اوس است بفرماى تا گردنش بزنم،و اگر از برادران ماست از خزرج،اشارت فرماى تا گردنش بزنم.سعد عباده رئيس خزرج بود،برخاست و با سعد معاذ گفت و گوى كرد،كه عبد اللّه ابىّ (4)خزرجى بود (5).

رسول-عليه السّلام-ايشان را خاموش كرد و از منبر به زير آمد و در حجره من آمد،و زنى انصارى به نزديك من بود،و من مى گريستم،مرا گفت:يا عائشه!اگر تو مبرّايى، خداى تعالى برائت ساحت تو پيدا كند،و اگر خطايى كرده اى (6)،خداى تعالى توبۀ آن قبول كند.من گفتم:يا رسول اللّه!خداى داند كه من مبرّايم از اين حديث،و چيزى نكرده ام كه مرا از خداى شرم بايد داشت،و لكن كسى مرا باور ندارد و لكن (7)چيزى نتوانم گفتن الّا كه (8)يعقوب-عليه السّلام-گفت: ...فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَ اللّٰهُ الْمُسْتَعٰانُ عَلىٰ مٰا تَصِفُونَ (9)،اين بگفتم و روى به ديوار كردم و با سر گريه شدم.

رسول-عليه السّلام-هم در آنجا نشسته بود،او را وحى آمد،و اين آيت خداى تعالى

ص : 107

بفرستاد: إِنَّ الَّذِينَ جٰاؤُ بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ -الآيات (1)،گفت:آنان كه افك آوردند.اين«با»تعديه است،يقال:جاء بكذا او (2)اتى به.و افك،حديثى باشد مقلوب از وجه خود.و دروغ را براى آن افك خوانند كه معدول و مقلوب باشد از راست،و يقال:افكته الاوافك اذا صرفته (3)الصّوارف،و منه المؤتفكات.و افك (4)يأفك اذا كذب. عُصْبَةٌ ،اى جماعة يشدّ (5)بعضها بعضا.و اصله من العصب و هو الشّدّ، و منه العصابة لما يشدّ به الرّأس،و منه العصبة لبنى العمّ لأنّ الرّجل يشتدّ بهم و يتقوّى،و جمع العصبة عصب.

عبد اللّه عبّاس گفت:عبد اللّه ابىّ سلول بود،هو الّذي تولّى كبره،و او از جملۀ رؤساى منافقان بود،و مسطح بن اثاثه و حسّان بن ثابت و حمنه بنت (6)جحش بود.

فرّاء گفت:عصبة،در لغت از يكى تا چهل باشد. لاٰ تَحْسَبُوهُ ،مپندارى كه آن بتر است،يعنى آن افك و دروغ و بهتان شما را كه مبهوت و مكذوبى. بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ ،بل آن بهتر شما را براى آن كه شما بر ايشان مستحقّ عوض (7)شوى،و چون برآن صبر كنى مستحقّ ثواب شوى.آنگه گفت: لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اكْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ ، هر مردى را از شما آن است كه (8)اكتساب كند از گناه،يعنى جزاى آن و وبال و عقوبت آن به او رسد،و به ديگر كس نرسد. وَ الَّذِي تَوَلّٰى كِبْرَهُ ،و آن كس كه تولّاى معظم آن كرد (9)،و بيشتر و مهترينۀ آن حديث (10)كرد و آن عبد اللّه بن ابىّ سلول بود،و گفتند:حسّان ثابت بود تا به حدّى كه صفوان بن المعطّل چون اين حديث بشنيد،تيغ بر گرفت و به ره (11)حسّان ثابت آمد و حسّان را به تيغ بزد و گفت-شعر[93-ر]تلقّ ذباب[السّيف] (12)منّي فانّنيغلام اذا هو جيت لست بشاعر

**

ص : 108

و لكنّني احمي حماى و انتفى (1)***من الباهت الرّامي البراء الظّواهر

مردم گرد آمدند و حسّان را بجهانيدند،و حسّان به نزديك رسول آمد،و رسول -عليه السّلام-آن ضربت از او بخواست و آن را فديه كرد به غلامى رومى و خرماستانى كه حسّان آن خرماستان به معاويه ابو سفيان فروخت در عهد ولايت او به مالى عظيم، و حسّان بن ثابت به عذر اين (2)چند بيت بگفت (3):

حصان رزان ما تزنّ بريبة***و تصبح غرثى من لحوم الغوافل

حليلة خير النّاس دينا و منصبا***نبيّ الهدى ذى المكرمات الفواضل

چون بيت اوّل بر عائشه خواند،عائشه او را گفت:امّا انت فلست كذلك،امّا تو چنين نه اى،يعنى كه تو مرا قذف كردى.امّا«كبر»و«كبر» (4)اهل لغت گفتند:هما لغتان بمعنى.و ابو جعفر«كبره»خواند به ضمّ«كاف»،و ابو عمرو گفت:فرق ميان«كبر»و«كبر»آن است كه«كبر»كبريا و تكبّر باشد،و«كبر» كبر السّن بالضّم،و منه قول الشّاعر:

لو لا جلال السّن و الكبر***

لَهُ عَذٰابٌ عَظِيمٌ ،او را عذابى عظيم باشد.و گفتند:حسّان دل عائشه به دست آورد،و او را دل خوش كرد.شعبى گفت:از عائشه شنيدم (5)كه گفت:نيك آيد مرا قول حسّان كه در جواب ابو سفيان گويد-شعر:

هجوت محمّدا فاجبت عنه***و عند اللّه في ذاك الجزاء

فانّ ابي و والده و عرضي***لعرض محمّد منكم وقاء

أ تشتمه (6)و لست له بكفو***فشرّكما لخيركما الفداء

او را گفتند:يا امّ المؤمنين !او نه آن است كه خدا او را مى گويد: وَ الَّذِي تَوَلّٰى كِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذٰابٌ عَظِيمٌ ؟گفت:پس نه بس (7)آن عذاب كه او ديد!نه كور شد و زخم تيغ بچشيد! لَوْ لاٰ إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ،«لو لا»به معنى«هلاّ»است،و آن تحضيض را باشد،

ص : 109

گفت:چرا چون اين حديث شنيدى شما كه مؤمنانى از مردمان و زنان به خويشتن [گمان] (1)خيرى نبردى،يعنى به مسلما[نا] (2)نى كه حكم ايشان حكم شماست، نظيره قوله تعالى: وَ لاٰ تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ (3)... ،اى اخوانكم،و قوله: فَسَلِّمُوا عَلىٰ أَنْفُسِكُمْ (4)،و

قوله-عليه السّلام: المؤمنون كنفس واحدة. بعضى دگر گفتند،معنى آن است كه:هلا ظننتم كما ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنٰاتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً ،چرا شما به اين كار همان ظنّ نبردى كه مؤمنان به خويشتن برند از خير؟ وَ قٰالُوا هٰذٰا إِفْكٌ مُبِينٌ ،و گفتند:اين دروغى ظاهر است.

مفسّران گفتند:مراد به اين ابو ايوب است و امّ ايّوب كه چون اين حديث مى رفت،و مردم در زبان گرفته بودند،امّ ايّوب ابو ايّوب را گفت:مى شنوى كه مردمان چه مى گويند در حقّ عائشه؟گفت:مى شنوم،و لكن دروغ است.گفت:با (5)امّ ايّوب اختيار چنين كار كنى؟گفت:معاذ اللّه!گفت:پس به هر حال عائشه از تو بهتر است.آنگه هر دو متّفق شدند و گفتند: هٰذٰا إِفْكٌ مُبِينٌ ،اين دروغى ظاهر است.

لَوْ لاٰ جٰاؤُ عَلَيْهِ بِأَرْبَعَةِ ،اى هلاّ جاءوا.آنگه حق تعالى گفت:چرا نياوردند بر اين سخن كه بگفتند چهار گواه،چنان كه شرع است كه آن كس كه قذف كند و تهمت نهد زنى را يا مردى را به زنا،او را چهار گواه بايد آوردن.چون نياورند گواه و گواه نداشتند بر اين،ايشان به نزديك خداى-جلّ جلاله-دروغ زن اند.اين خاصّ است به عائشه كه خداى-جلّ و عزّ-از او برائت ساحت شناخت،و آن گويندگان را دروغزن دانست،فامّا جز او روا (6)بود كه كسى كسى را به زنا به (7)ناشايستى بيند،و چون بگويد از او چهار گواه خواهند او گواه ندارد به نزديك خدا دروغزن نباشد.

آنگه گفت: وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ فِي الدُّنْيٰا وَ الْآخِرَةِ ،اگر نه فضل و رحمت خداستى (8)بر شما كه مسلمانيد (9)،هم در دنيا و هم در آخرت برسيدى به

ص : 110

شما،به آنچه شما در آن خوض مى كنيد و افاضت در وى (1)مى شوى،عذابى بزرگ، يقال:افاض في الحديث اذا دخل فيه.[93-پ]قال اللّه تعالى: إِلاّٰ كُنّٰا عَلَيْكُمْ شُهُوداً إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ (2).

إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ ،چون تلقّى مى كنى و بهرى از دهن بهرى مى گيرى.و تلقّى تقبّل[باشد] (3)و استقبال،يعنى به زبان از يكديگر فرامى گيرى.و ابىّ خواند:اذ تتلقّونه به دو«تا»،و عائشه خواند:اذ تلقونه (4)،من الولق و هو استمرار اللّسان بالكذب،يقال:ولق يلق ولقا،بمعنى،اذ تكذّبونه أي الحديث.[و محمّد بن السّميقع خواند:اذ تلقونه،من الالقاء،و اين همه شاذّ است]. (5)وَ تَقُولُونَ بِأَفْوٰاهِكُمْ ، و مى گويى به زبانتان آنچه شما را به آن علمى نيست. وَ تَحْسَبُونَهُ هَيِّناً ،و مى پندارى كه اين خوار است. وَ هُوَ عِنْدَ اللّٰهِ عَظِيمٌ ،و اين به نزديك خدا بزرگ است.

وَ لَوْ لاٰ إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ،چرا چون اين سخن بشنيدى،نگفتى كه ما اين سخن نگوييم (6)؟ سُبْحٰانَكَ ،منزّهى تو اى خداى ما،اين بهتانى است بزرگ.و بهتان دروغ (7)باشد كه صاحبش چون بشنود مبهوت و متحيّر ماند.

آنگه گفت: يَعِظُكُمُ اللّٰهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَداً ،خداى تعالى پند مى دهد شما را ازآن كه با سر مانند آن روى،و گفتند:تقدير آن است كه:لئلاّ تعودوا،تا با سر مانند آن نروى،و اين هر دو وجه را محتمل است،چنان كه در نظايرش رفته است من قوله تعالى: وَ أَلْقىٰ فِي الْأَرْضِ رَوٰاسِيَ أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ (8)... ،و قوله تعالى:

يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا (9)... ،و قوله تعالى: أَنْ تَضِلَّ إِحْدٰاهُمٰا (10)... ،و مانند اين بسيار است كه در جاى خود شرح داده شد (11). إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ ،اگر شما مؤمنانى و به خداى ايمان دارى.

ص : 111

وَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمُ الْآيٰاتِ ،و خداى تعالى براى شما آيات و بيّنات و دلايل بيان مى كند. وَ اللّٰهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ،و خداى عالم است به احوال خلقان بر عموم،و به حديث عائشه و صفوان و برائت ساحت ايشان از تهمت،و محكم كار و درست كردار است.

إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفٰاحِشَةُ ،گفت:آنان كه خواهند و درست دارند كه زشتى و منكر در ميان مؤمنان آشكارا شود-يعنى عبد اللّه ابىّ سلول و اصحابش از منافقان، لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيٰا وَ الْآخِرَةِ ،ايشان را عذابى است دردناك در دنيا و آخرت. وَ اللّٰهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ ،و خداى داند دروغ ايشان و شما ندانى.

و گفتند:خداى داند تفاصيل عذاب ايشان و شما ندانى. وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ،و اگر نه فضل خداستى (1)بر شما و رحمت او،و آن كه خداى رءوف و مهربان و بخشاينده است.و جواب«لو لا»نيز حذف كرد-چنان كه پيش از اين بگفتم،و التّقدير:لعاجلكم بالعقوبة،تعجيل كردى بر شما بر عقوبت.

آنگه گفت: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ،اى گرويدگان (2)و باوردارندگان! لاٰ تَتَّبِعُوا خُطُوٰاتِ الشَّيْطٰانِ ،پى شيطان مگيرى و به دنبال او مشوى. وَ مَنْ يَتَّبِعْ خُطُوٰاتِ الشَّيْطٰانِ ،و هركه او به دنبال گامهاى شيطان رود، فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشٰاءِ وَ الْمُنْكَرِ ،او مردمان را فحشاء و منكر فرمايد.اين دو اسم است عامّ جملۀ قبايح و معاصى را، فالفحشاء و الفاحشة كار زشت باشد،و منكر هر فعلى بود كه عقل يا شرع آن را انكار كند. وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ،و اگر نه فضل خداستى (3)و رحمتش بر شما. مٰا زَكىٰ مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً ،هرگز كس از شما زكّى و پارسا نبودى.يعقوب خواند و ابن محيصن:«ما زكّى»بالتّشديد،تزكيه نكردى خداى كس را و حكم نكردى به زكا و طهارت او. وَ لٰكِنَّ اللّٰهَ يُزَكِّي مَنْ يَشٰاءُ ،و لكن خداى تعالى تزكيت (4)كند آن را كه خواهد از گناه به رحمت و مغفرت. وَ اللّٰهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ،و خداى شنوا و داناست،سميع لأقوالكم،عليم باحوالكم.

ابو الدّرداء روايت كرد از رسول-عليه السّلام-كه گفت:هيچ كس نباشد كه او

ص : 112

دست كسى قوى دارد در خصومتى كه او را به آن علمى نبود و الّا او در سايۀ خشم خداى باشد تا از آن بازايستادن (1)،و هيچ كسى نباشد كه او به شفاعت برخيزد تا حدّى از حدّهاى خداى ضايع كند و الّا با خداى خصومت كرده باشد،و لعنت خداى بر او متتابع شود تا به قيامت (2).هيچ كسى نباشد كه كلمتى بر مردى مسلمان اشاعت كند،و به آن عيب او خواهد الّا بر خداى[94-ر]واجب بود كه او را در آتش دوزخ بگذارد.آنگه گفت:و اصل اين در كتاب خداى في قوله تعالى: إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفٰاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا -الآية.

قوله تعالى: وَ لاٰ يَأْتَلِ أُولُوا الْفَضْلِ مِنْكُمْ ،و نبايد كه سوگند خورند خداوندان فضل و مال بسيار (3).يفتعل من الاليّة،و هى القسم.اين قول بيشتر مفسّران است.

اخفش گفت: لاٰ يَأْتَلِ ،اى لا يفتعل من الالو،و هو التّقصير و التّرك،يعنى نبايد كه تقصير كنند خداوندان فضل و افزونى مال. وَ السَّعَةِ ،و فراخى روزى. أَنْ يُؤْتُوا أُولِي الْقُرْبىٰ وَ الْمَسٰاكِينَ وَ الْمُهٰاجِرِينَ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ ،كه به (4)چيزى كه به خويشان دهند و به درويشان،و به آنان كه در ره خداى هجرت كرده اند.گفتند (5):آيت در حق مسطح آمد-و او پسر خالۀ ابو بكر بود-و درويش بود-و بدرى بود-و ابو بكر بر او نفقه كردى،چون در حديث افك خوضى كرد،نفقه از او بازگرفت،خداى تعالى در حقّ او اين آيت بفرستاد.ابو بكر نفقۀ او با جاى داد،و بر عادت نفقه مى كرد. وَ لْيَعْفُوا وَ لْيَصْفَحُوا ،و بگو اى محمّد تا عفو بكنند (6). أَ لاٰ تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللّٰهُ لَكُمْ ،نخواهى تا خداى[شما را بيامرزد؟يعنى اگر مى خواهى تا خداى گناه شما (7)] (8)بيامرزد و شما را عفو كند،شما بيامرزى ايشان را و عفو كنى،كه رسول-عليه السّلام-چنين گفت (9):

من يغفر يغفر اللّه له و من يعف اللّه عنه ،هركه بيامرزد كسى را خداى او را بيامرزد،و هركه عفو كند خداى عفو كند از او. وَ اللّٰهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ ،خداى (10)تعالى

ص : 113

آمرزنده و بخشاينده است.

إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنٰاتِ الْغٰافِلاٰتِ الْمُؤْمِنٰاتِ ،آنگه بر عموم فرمود كه:

هركس كه او قذف كند زنان پارسا را به چيزهايى كه ايشان غافل باشند و بى خبر،و مؤمن باشند، لُعِنُوا فِي الدُّنْيٰا وَ الْآخِرَةِ ،ايشان در دنيا و آخرت ملعونند. وَ لَهُمْ عَذٰابٌ عَظِيمٌ ،و ايشان را عذابى عظيم (1)بود،بزرگ.

ابو حمزة الثمالىّ گفت:آيت در حقّ مهاجرات (2)مكّه آمد كه چون ايشان با پيغامبر هجرت كردند و از قفاى رسول به مدينه رفتند،مشركان ايشان را به مكّه طعن (3)زدند و گفتند:اينان به فجور مى روند،و بعضى گفتند:مراد عائشه است،و حمل او بر عموم كردن اولى تر باشد تا شامل تر بود فايده را و هم داخل باشد (4)تحت آن.

آنگه تهديد كرد ايشان را و بترسانيد به نوعى از وعيد روز قيامت،گفت: يَوْمَ تَشْهَدُ ،آن روز كه گواهى دهد بر ايشان،و عامل در«يوم»،«عذاب عظيم»باشد،و يا عاملى (5)مقدّر من قوله تعالى:اذكر يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ ،ياد كن آن روز (6)كه گواهى دهد بر ايشان زبانهاشان (7)و دستهاشان (8)و پا[ها] (9)شان (10)آنچه كرده باشند در دنيا.و گفتند:

معنى آن است كه،زبان بعضى بر بعضى گواهى دهد.

يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللّٰهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ ،آن روز كه خداى تعالى تمام بدهد جزا و حساب ايشان بحقّ.عامّۀ[قرّاء] (11)به نصب[حق] (12)خواندند،و مجاهد مرفوع خواند على انّه صفة اللّه تعالى،اى يوفّيهم اللّه الحقّ دينهم،و در مصحف ابىّ چنين است (13).

و بدانند كه خداى تعالى هست كه (14)او حقّ است و بيان كننده.

آنگه گفت: اَلْخَبِيثٰاتُ لِلْخَبِيثِينَ ،بيشتر مفسّران گفتند:معنى آيت آن است كه، اَلْخَبِيثٰاتُ من الكلمات و القول لِلْخَبِيثِينَ ،من الرّجال. وَ الْخَبِيثُونَ لِلْخَبِيثٰاتِ ،اى

ص : 114

من الرّجال للخبيثات من الكلمات،سخن زشت و پليد از مردان پليد حاصل آيد،و مردان پليد و نابكار سزا و لايق كلمات و سخنهاى پليد باشند،معنى آيت بر معنى آن بود كه خداى تعالى گفت: قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلىٰ شٰاكِلَتِهِ (1)... ،و در مثل:كلّ اناء يترشّح (2)بما فيه،و اشبه امرء (3)بعض اثره (4)،يعنى سخن ناسزا از مردم ناپارسا آيد،و اين قول عبد اللّه عبّاس و بيشتر مفسّران است.

و اين قول را يك معنى ديگر است،و آن آن است كه:سخن پليد لايق به مردان پليد و زنان پليد باشد،و همچنين سخن پاكيزه.و ابن زيد گفت:معنى آن است كه، زنان ناپارسا مردان ناپارسا را شايد (5)،و مردان ناپارسا زنان ناپارسا را شايد (6)،و معنى آيت بر اين وجه چنان بود كه گفت: اَلزّٰانِي لاٰ يَنْكِحُ إِلاّٰ زٰانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً [94-پ] وَ الزّٰانِيَةُ لاٰ يَنْكِحُهٰا إِلاّٰ زٰانٍ أَوْ مُشْرِكٌ (7)،چه اينان لايق يكديگرند (8)،و كذلك القول فى الطّيّبين و الطّيّبات.آنگه گفت: أُولٰئِكَ مُبَرَّؤُنَ مِمّٰا يَقُولُونَ ،ايشان مبرّااند از آنچه (9)اصحاب افك مى گويند-يعنى عائشه و صفوان.و گفتند:زنان مهاجرات-برآن قول كه رفت. لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ ،ايشان را آمرزش بود و روزى گرامى.

در او تا دستورى دهند شما را،اگر گويند شما را بازگردى بازگردى،آن پاك تر باشد شما را و خداى به آنچه مى كنى داناست.

[95-ر] نيست بر شما بزه اى كه شوى (1)در خانه هايى كه نه مسكن باشد،در آنجا متاعى باشد شما را،و خداى داند آنچه آشكارا دارى و آنچه پنهان دارى.

بگو مؤمنان را تا بر هم نهند چشمهاشان،و نگاه دارند فرجهاشان،آن پاك تر باشد ايشان را كه خدا داناست به آنچه ايشان كنند.(2) [95-پ] بگو زنان مؤمن را تا چشم (3)بر هم نهند از چشمهاشان،و نگاه دارند اندامهاى خود (4)،و ظاهر نكنند زينت خود الّا آنچه ظاهر باشد از آن،و (5)بزنند مقنعه هاى خود بر گريبانها (6)،و آشكارا نكنند زينت خود (7)الّا شوهران را يا پدران (8)،يا پدران شوهرانشان را،يا پسرانشان را،يا پسران شوهرانشان را،يا برادرانشان را،يا پسران برادرانشان را،[يا پسران خواهرانشان] (9)،يا زنانشان را،يا آنچه دارد

ص : 116

دستهايشان،يا پس روان (1)جز (2)خداوندان حاجت (3)از مردان،يا طفل آن كه آشكارا نكنند (4)بر عورتهاى زنان،و نزنند به پايها[ى خويش] (5)تا بدانند آنچه پوشيده دارند از زينت ايشان،و توبه كنى با خداى جمله اى مؤمنان تا همانا (6)ظفريابى.

به شوهر دهى بيوگان را از شما و از نيكان از بندگان شما و پرستاران شما اگر باشند درويش توانگر (7)كند ايشان را خداى از روزى او (8)،و خداى فراخ عطا و داناست.

[96-ر] و بگو تا عفّت (9)كنند آنان كه نيابند نكاحى تا مستغنى كند ايشان را خداى از روزيش (10)و آنان كه طلب مكاتبه (11)كنند از آنان كه (12)مالك باشند دستهاى شما، كتابت كنى ايشان را اگر دانى در ايشان خيرى،و بدهى ايشان را از مال خداى آن كه داد شما را،و اكراه مكنى پرستارانتان را بر زنا اگر خواهند پارسايى.تا طلب كنى مال (13)زندگانى دنيا،و هركه اكراه كند[ايشان را] (14)،به درستى كه خداى از پس اكراه ايشان آمرزنده و بخشاينده است.

به درستى كه فروفرستاديم به شما آياتى روشن و مثلى[از آنان] (15)كه گذشته اند از پيش شما،و پندى پرهيزگاران را.

ص : 117

[96-پ] خداى روشن كنندۀ آسمانها و زمين است،مثل نور او چون شكافى (1)است كه در او چراغى باشد (2)،چراغ در آبگينه اى باشد (3)،آبگينه پندارى كه آن ستاره اى است روشن،بازگيرند (4)از درختى مبارك زيتون (5)،نه شرقى باشد نه غربى،نزديك بود كه زيت (6)آن روشنايى دهد،و اگر (7)نرسيده باشد به او آتش،نورى باشد بر نورى،ره نمايد خداى به نورش آن را كه خواهد،و بزند خداى مثلهايى براى مردمان،و خداى به همه چيز داناست.

در خانه هايى كه دستورى داد خداى كه بردارند (8)و گويند در او (9)نام او،تسبيح كند (10)او را در آنجا به بامداد و شبانگاه.

[97-ر] مردانى كه مشغول نكند ايشان را بازارگانى (11)و نه فروختنى از ذكر خداى،و به پاى داشتن نماز و دادن زكات،ترسند (12)از روزى كه برگردد در او دلها و چشمها.

تا پاداشت (13)دهد ايشان را خداى نكوتر آنچه كرده باشند،و بيفزايد ايشان را از فضل خود،و خداى روزى دهد آن را كه خواهد بى حساب (14).

ص : 118

قوله تعالى: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاٰ تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ بُيُوتِكُمْ -الآية.عدىّ بن ثابت گفت:سبب نزول آيت آن بود كه،زنى انصارى به نزديك رسول (1)آمد و گفت:يا رسول اللّه!اوقاتى است كه مرا حالتى مى باشد كه من نمى خواهم كه پدرم يا فرزندم مرا بدان حالت ببينند،و ايشان در سراى من مى آيند و ديگران (2)،مرا از آن كراهت است،چگونه سازم؟خداى تعالى اين آيت فرستاد و خطاب كرد با جملۀ مؤمنان، گفت:اى گرويدگان به خدا و رسول!در هيچ خانه مشوى كه نه خانۀ (3)شما باشد، حَتّٰى تَسْتَأْنِسُوا ،تا مستأنس نشوى.بعضى مفسّران گفتند:اين«استيناس»،به معنى استيذان است،يعنى تا دستورى خواهى.

سعيد جبير گفت از عبد اللّه عبّاس كه:قرآن منزل اين است كه:«حتّى تستأذنوا»، و لكن نويسنده را خطا افتاد و ابىّ كعب و عبد اللّه عبّاس و اعمش«حتّى تستأذنوا» خواندند،و بيشتر مفسّران گفتند:در آيت تقديم و تأخيرى است،و تقدير آن است كه:حتّى تسلّموا على اهلها و تستأذنوا (4)،براى آن كه سلام پيش از استيذان بايد،و در مصحف عبد اللّه مسعود مقدّم (5)مؤخّر نبشته است چنين كه گفتيم.

عمرو بن سعيد (6)الثّقفىّ گفت:مردى به در حجرۀ رسول آمد دستورى خواست و گفت:أ الج (7)،درآيم؟رسول-عليه السّلام-كنيزكى را (8)-نام او روضه-گفت:اين مرد دستورى نمى داند خواستن،برو و او را بياموز.او بيامد و گفت:يا هذا،چون دستورى خواهى،اوّل بگوى:السّلام عليكم أ ادخل.مرد اين بشنيد و بياموخت و بگفت (9).

دستورى داد تا (10)در سراى رفت،و اگر اين تعسّف نكنند از تقديم و تأخير (11)روا باشد، چه«واو»ايجاب ترتيب نكند،روا بود كه آنچه در لفظ مقدّم بود در معنى و مراد مؤخّر باشد.

ص : 119

مجاهد و سدّى گفتند:اين«استيناس»،تنحنح و تنخّم است.زينب گفت-زن عبد اللّه مسعود:[كه عبد اللّه مسعود چون] (1)خواستى كه در سراى آيد،گلو پاك كردى و آواز كردى[97-پ]كه معلوم شدى كه او در سراى خواهد آمدن،آنگه در آمدى.

ابو ايّوب انصارى گفت:ما رسول را-عليه السّلام-پرسيديم كه:خداى به اين «استيناس»چه خواست (2)كه گفت: حَتّٰى تَسْتَأْنِسُوا ؟رسول-عليه السّلام-گفت:آن كه مرد (3)چون به در سراى رسد،تسبيح و تهليلى كند و تنحنحى كه اهل سراى آگاه شوند ازآن كه او در سراى خواهد رفتن.بر اين اقوال«استيناس»طلب انس باشد،و «سين»استفعال،طلب را باشد كالاستفهام و الاستعلاء.و خليل احمد گفت:معنى استيناس،استفعال است من الإيناس و هى (4)الإبصار،من قوله: إِنِّي آنَسْتُ نٰاراً (5)... ، اى ابصرتها،و معنى آن است كه بنگرد تا كس آنجاست،و مراد (6)نه آن است كه در سراى نگرد پيش (7)اعلام و استيذان،انّما مراد آن است كه به نوعى اختبار (8)اعتبار (9)كند تا خود كسى است (10)آنجا،اگر كس (11)نباشد او تكليف استيذان و استيناس نكند،قال و هو من قول العرب:اذهب فاستأنس هل ترى احدا،اى انظر،به اين تأويل كه گفتيم براى آن كه ابو هريره روايت كرد از رسول-عليه السّلام كه-رسول -عليه السّلام-گفت:

من اطّلع في بيت بغير اذنهم فقد حلّ لهم ان يفقئوا عينه ، گفت:هركس كه او در سراى كسى نگرد بى دستورى،ايشان اگر چيزى بر چشم او زنند و چشمش تباه كنند،بر ايشان قصاص نباشد،و نيز نه ديت.

سهل بن سعد گفت:مردى در بعضى حجرات رسول نگريد،رسول-عليه السّلام- به در آمد،قضيبى سرتيز به دست،[گفت] (12)اگر دانستمى كه تو در حجرۀ من

ص : 120

نگريدى به سوراخ در،اين (1)قضيب در چشمت زدمى.انّما الاستيذان من النّظر، دستورى خواستن براى نظر مى بايد.

عطاء بن يسار گفت:مردى رسول را-عليه السّلام-گفت:يا رسول اللّه!مرا مادرى است،چون در نزديك او خواهم شدن دستورى خواهم؟گفت:بلى.[گفت] (2):

خدمت او مرا بايد كردن،و هر روز چند بار بر او بايد رفتن مرا،به هر نوبت دستورى خواهم؟گفت:آرى.آنگه گفت:شايد تو را كه در روى و او را برهنه بينى؟گفت:

نه.گفت (3):دستورى بخواه.

و در خبر است كه:ابو موسى اشعرى به (4)در سراى عمر خطّاب آمد و تعلّل بكرد (5)و سلام بكرد و دستورى خواست سه بار،جوابش ندادند به جوابى كه معنى او توقّف بود.برفت.عمر كس فرستاد و او را بازخواند،گفت:چرا توقّف نكردى؟گفت:

براى آن كه از رسول شنيدم كه:چون سه بار دستورى خواهى،و دستورى ندهند برگردى.گفت:اگر كسى را بيارى كه با تو اين شنيده باشد و الّا تو را عقوبت كنم.او برفت و يكى را از صحابه بياورد كه با او آن حديث شنيده بود تا گواهى داد تا عمر دست از او بداشت. ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ ،اشارت است به استيذان و تسليم، گفت:اين معنى كار بستن و دستورى خواستن و استيناس كردن بهتر باشد (6).آنگه گفت: لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ ،يعنى اين بيان و تعليم و توقيف و تأديب براى آن است تا باشد كه شما متذكّر شوى و انديشه كنى.

آنگه گفت: فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِيهٰا أَحَداً فَلاٰ تَدْخُلُوهٰا ،اگر چنان باشد كه در آن خانه ها كسى را نيابى و در او كس نباشد،در آنجا مشوى تا دستورى دهند شما را، چه اگر در آنجا شوى و كس نباشد،به دزدى متّهم شوى،و اگر چيزى مفقود شود ازآنجا تهمت بر شما نهند،و وهم به شما برند. وَ إِنْ قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا ،و اگر شما را گويند بازگردى،همچنان كنى و بازگردى. هُوَ أَزْكىٰ لَكُمْ ،كه آن پاكيزه تر

ص : 121

باشد شما را،يعنى (1)رجوع و بازگشتن از تهمت دورتر باشد،و بهتر (2)و صالحتر. وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ ،و خداى عالم است به آنچه شما كنى.

گفتند (3):چون اين آيت آمد،بعضى صحابه گفتند:يا رسول اللّه!پس اين خانات و مساكن كه در راه شام هست كه در آنجا كس نباشد،آنجا نيز نرويم بى دستورى ؟خداى تعالى اين آيت فرستاد: لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنٰاحٌ ،بر شما بزه اى نيست كه در خانه ها شوى كه مسكون نباشد،[98-ر]و نه سرايها مسكن باشد[و در آنجا كس نباشد] (4). فِيهٰا مَتٰاعٌ لَكُمْ ،و متاعى از آن شما در آنجا باشد،اگر در آنجا روى بى دستورى روا باشد.

مفسّران در آن (5)بيوت خلاف كردند،قتاده گفت:مراد كاروان سرايهاست و جايى كه متاع باشد و مشترك،و خانه هايى (6)كه براى سايله و رهگذريان بنا كرده باشند كه غربا در آنجا روند و آنجا متاع خود بنهند.

مجاهد گفت:در راه مدينه خانه هاست (7)كه ايشان پالان و آلت شتر (8)آنجا بنهادندى،و راهها ايمن بودى كس بر نداشتى.گفتند:آنجا نيز به دستورى در رويم؟خداى تعالى گفت:آنجا رواست كه بى دستورى در روى.

محمّد بن الحنفيّة-رضى اللّه عنه-گفت:خانه هاى مكّه خواست: سَوٰاءً الْعٰاكِفُ فِيهِ وَ الْبٰادِ (9)... ،و حضرى و بدوى در او يكى باشد.ضحّاك گفت:

خرباتى (10)است كه مسافر در او (11)فروآيد تابستان و زمستان.عطا گفت:مراد مزابل است كه در آنجا قضاى حاجت كنند.ابن زيد گفت:انبار خانه هاست (12)كه در بازار (13)و كاروان سرايها باشد.ابن جريج گفت:بر عموم هر خانه است كه در او كس نباشد،براى آن كه استيناس براى آن مى بايد (14)تا هجوم نكنند بر عورتى از عورات.

ص : 122

وَ اللّٰهُ يَعْلَمُ مٰا تُبْدُونَ وَ مٰا تَكْتُمُونَ ،و خداى داند آنچه شما آشكارا (1)و آنچه پنهان دارى،چه او عالم است به ساير معلومات بر هر وجهى كه صحيح باشد كه معلوم بود.

آنگه گفت:چون آداب در سرايها رفتن شناختى، قُلْ ،بگو اى محمّد مؤمنان را:

يَغُضُّوا مِنْ أَبْصٰارِهِمْ ،تا چشم بر هم نهند،و مراد نه آن است كه اطباق جفن كنند بر حدقه،معنى آن است كه:چشم نگاه دارند از آنچه ايشان را نيست كه در او نگرند از روى عقل و شرع،و قوله: مِنْ أَبْصٰارِهِمْ ،بعضى گفتند:«من»،زيادت است،و درست آن است كه زيادت نيست،و انّما فايدۀ او تبعيض است،اى قل لهم لا ينظروا الى بعض ما ينظرون،براى آن كه همه نظر حرام نيست و غضّ بصر از همه چيزى واجب نيست،انّما واجب از محرّمات است،پس معنى تبعيض حاصل است.

وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ،و نيز بگو تا فرجهاى خود نگه دارند.در او دو قول گفتند:يكى آن كه،از زنا نگه دارند و از آنچه[شرع] (2)دستورى نداد ايشان را در آن.ابن زيد گفت:هركجا در قرآن حفظ فرج است،مراد (3)زناست الّا اين جا (4)مراد ستر عورت است،يعنى چشم نگه دارى ازآن كه در عورت كسى نگرى،و عورت نگه دارى به حفظ (5)ازآن كه كسى در او نگرد،و گفت:دليل بر اين آن است كه اين جا«من» نياورد چنان كه در غضّ بصر آورد،نگفت و يحفظوا من فروجهم،و اين وجهى قريب است،و نيز از روى نظم مناسبتى دارد من كونه تارة ناظرا و تارة منظورا اليه. ذٰلِكَ أَزْكىٰ لَهُمْ ،اين پاكيزه تر باشد ايشان را و بصلاح تر.و«ذلك»،اشارت است الى ما تقدّم من غضّ البصر و حفظ الفرج. إِنَّ اللّٰهَ خَبِيرٌ بِمٰا يَصْنَعُونَ ،كه خداى عالم است به آنچه ايشان كنند.

عبادۀ صامت گفت كه،رسول-عليه السّلام-گفت:شش چيز مرا ضمان كنى، تا بهشت ضمان كنم شما را:چون حديث كنى راست گويى،و چون وعده دهى (6)وفا كنى،و چون امانتى به شما دهند ادا كنى،و فرجهاى خود نگه دارى،و چشم از حرام نگه دارى،و دست كشيده دارى تا من ضمان كنم شما را به بهشت.

ص : 123

اميرالمؤمنين على-عليه السّلام-روايت كرد از رسول-عليه السّلام-كه او گفت:

النّظر الى محاسن المرأة سهم مسموم من سهام ابليس ،نظر كردن در محاسن زنان، تيرى است زهرآلود از تيرهاى ابليس،هركه او چشم نگاه دارد از ايشان طلب ثواب خداى را خداى تعالى او را بندگى (1)آن عبادتى كرامت كند كه به ثواب (2)شادمانه شود.

ابو هريره گفت كه،از رسول-عليه السّلام-شنيدم كه:بينا (3)مرد در نماز باشد، زنى بگذرد،او در نماز به آن زن نگرد و چشم از قفاى او رها كند،بيم آن بود كه چشمهاى او برود.

آنگه حق تعالى گفت:اين تكليف مقصور نيست بر مردان،زنان نيز به اين معنى مخاطب اند،گفت:بگو اى محمّد زنان مؤمنات را:تا (4)چشم نگاه دارند و فرج نگاه دارند برآن معانى (5)كه گفتيم از اجتناب زنا (6)[98-پ]و ستر عورت تا كس در ايشان ننگرد.

و در خبر است كه:روزى (7)رسول-عليه السّلام-در حجرۀ فاطمه-عليها السّلام- بود،مردى بود نابينا مادر زاد-نام او عبد اللّه بن امّ مكتوم-او در بزد (8)،رسول -عليه السّلام-گفت:درآى.او در آمد.فاطمه برخاست و در خانه رفت و تا او بنرفت از خانه بيرون نيامد.رسول-عليه السّلام-بر سبيل امتحان گفت:يا فاطمه!چرا از او پنهان شدى،و او چشم ندارد و چيزى نبيند؟گفت:يا رسول اللّه:

ان كان لا يراني (9)أ لست اراه، اگر مرا نبيند (10)،من او را ببينم (11)،أ ليس اللّه تعالى قال: وَ قُلْ لِلْمُؤْمِنٰاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصٰارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ ،رسول-عليه السّلام-گفت:

الحمد للّه[الّذي] (12)اراني في اهل بيتي ما سرّني، سپاس آن خداى را كه با من نمود در اهل البيت من

ص : 124

آنچه مرا خرّم بكرد.قوله تعالى: وَ لاٰ يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاّٰ مٰا ظَهَرَ مِنْهٰا ،و اظهار نكنند از زينت خود الّا آنچه ظاهر باشد.

علما خلاف كردند در آن زينت ظاهر[كه] (1)خداى استثنا كرد آن را و رخصت داد در آن.عبد اللّه مسعود گفت:جامه است و رداء،و دليل اين تأويل قوله تعالى:

خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ (2)... ،اى ثيابكم.عبد اللّه عبّاس گفت و اصحاب او كه:سرمه است و انگشترى و دست ورنجن (3)و خضاب.ضحّاك گفت و اوزاعى:

روى است و كفهاى دست.حسن بصرى گفت:روى است و جامه.و عائشه روايت كرد كه رسول-عليه السّلام-گفت:

لا يحلّ لامرأة تؤمن باللّه و اليوم الآخر اذا تحرّكت (4)ان تظهر الّا وجهها و يدها الى ههنا ،قالت:و قبض على نصف الذّراع، گفت:حلال نباشد هيچ زنى را كه ايمان دارد به خداى و به قيامت كه چون بجنبد پيدا كند الّا رويش و دستها تا نيمۀ بازو.و معنى خبر آن است كه از زن اين مقدار عورت نباشد به آن معنى كه چون در نماز گشاده بود نمازش درست باشد.و درست آن است كه روى و كفهاى دست و كفهاى پاى از زن عورت نباشد،به آن معنى كه بشايد كه در نماز گشاده باشد.

و بعضى ديگر از مفسّران گفتند:زينت زن كه اظهار شايد كه تا كند،[د] (5)و است:زينت ظاهر است،و زينت باطن.امّا زينت ظاهر جامه است،و آنچه زينت باطن است خلخال است و دست ورنجن و قلاده و گوشواره.و معتمد آن است كه گفتيم كه جز روى و كفهاى دست نشايد تا در نماز گشاده باشد. وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلىٰ جُيُوبِهِنَّ ،و بگو اين زنان را تا (6)مقنعه ها را بر گريبانها زنند،يعنى چنان سازند كه گريبان ايشان (7)پوشيده باشد به مقنعه (8)تا سينۀ ايشان پيدا نبود.آنگه بيان كرد آنان را كه زينت زنان ببينند،و زنان از ايشان زينت بازنپوشند: وَ لاٰ يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاّٰ ،و

ص : 125

اظهار زينت نكنند الّا بر شوهران خود،يا برادران خود (1)،يا پدران شوهران،يا پسران ايشان،يا پسران شوهر ايشان،و بر پدران خود شايد نيز تا اظهار كنند و ان علوا،و اگرچه بر بالا مى شود از اجداد و اجداد (2)،پس جملۀ ايشان (3):شوهران اند (4)،و پدران زنان اند،و پدران و فرزندان (5)ايشان اند-اعنى فرزندان خود،و برادران ايشان اند يا پسران برادرانشان،يا پسران خواهرشان يا زنانشان،مراد (6)زنان مؤمنان اند بر موجب اين آيت،حلال (7)نباشد زنان مسلمانان را كه پيش زنان كافران برهنه شوند الّا كه پرستار ايشان باشد،و ذلك قوله تعالى: أَوْ مٰا مَلَكَتْ أَيْمٰانُهُنَّ ،عباده گفت:عمر خطّاب نامه نبشت به ابو عبيده جرّاح آنجا كه او عامل بود،گفت:شنيدم كه زنان اهل كتاب با زنان مسلمانان به يك جاى به گرمابه (8)مى شوند،تمكين مكن ايشان را ازآن كه با زنان مسلمانان به گرماوه (9)روند (10)،و اندام ايشان ببينند.او كس فرستاد و منع كرد،و قوله تعالى: أَوْ مٰا مَلَكَتْ أَيْمٰانُهُنَّ عامّ است در جملۀ[99-ر]زيردستان از بنده و پرستار،كه رخصت است زنان را كه زينت خود از ايشان بازنپوشند.

ابن جريج گفت:مخصوص است آيت به پرستاران دون بندگان،و بر قول آنان كه گفتند:بندگان در اين داخل اند،محمول بود،امّا بر آنكه ايشان نابالغ باشند و امّا بر آنكه زينت ظاهر اظهار كنند بر ايشان،و امّا بر آنكه از كودكى تربيت با ايشان بوده باشد و مقارب بلوغ باشند. أَوِ التّٰابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجٰالِ ،يا تابعانى كه شما را باشند كه ايشان را به زنان حاجت نبود.

عبد اللّه عبّاس گفت:آنان باشند كه در شرع متابعت قوم كنند به طمع طعام ايشان را،و هم او گفت:مراد آنان اند كه زنان از ايشان شرم ندارند،و يك روايت ديگر از او آن است كه:عنّين باشند.مجاهد گفت:مراد ابلهى است كه احوال زنان

ص : 126

نداند.حسن بصرى گفت:آن بود كه او را انتشار متاع نباشد.سعيد جبير گفت:

معتوه باشد.عكرمه گفت:مراد خصىّ مجبوب (1)است.حكم گفت:مخنّثى باشد كه در او قوّت نباشد،و گفته اند پيرى پير (2)باشد.و الإربة (3)،الحاجة و قد اربت الى كذا اربا.

و قرّاء در اعراب«غير» (4)،خلاف كردند:ابو جعفر و ابن عامر (5)به روايت ابو بكر «غير»خواند[ند] (6)به نصب على الحال،و باقى قرّاء به جرّ خواندند على الصّفة.

أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلىٰ عَوْرٰاتِ النِّسٰاءِ ،يا اطفالى كه ايشان بر عورت زنان مطّلع نباشند،و ندانند كه عورت چه باشد،ازآنجا كه ايشان را شهوتى نبود به زنان.و لفظ طفل هم واحد باشد و هم جمع،[براى اين گفت: اَلَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا ،به كنايت (7)جمع] (8). وَ لاٰ يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ ،و نبايد كه ايشان در وقت رفتن پاى چنان نهند و گام چنان زنند كه زينت پوشيدۀ ايشان ظاهر شود از خلخال و پاى بند و مانند اين.

وَ تُوبُوا إِلَى اللّٰهِ جَمِيعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ (9) ،و توبه كنى به جملگى با خداى تعالى اى مؤمنان تا باشد كه فلاح يابى و ظفر به ثواب خداى تعالى.و ابن عامر خواند:

ايّه المؤمنون،به ضمّ«ها»،و همچنين في قوله تعالى: أَيُّهَا السّٰاحِرُ (10)... ،و: أَيُّهَ الثَّقَلاٰنِ (11)،و در كتابت (12)بى«الف»نبشت.و باقى قرّاء،به فتح«ها» (13)خواندند و در كتابت (14)«الف»نبشتند،و (15)در حال وقف«الف»بگفتند چنان كه:رأيت زيدا.

قوله تعالى: وَ أَنْكِحُوا الْأَيٰامىٰ مِنْكُمْ -الآية،حق تعالى در اين آيت امر كرد مكلّفان را به آن كه:بيوگانى كه با ايشان متعلّق باشند (16)،ولايت ايشان به دست

ص : 127

ايشان بود،ايشان را به شوهر دهند.بعضى علما گفتند:اين امر واجب است،و آنچه قول بيشتر علماست آن است كه:اين سنّت است،و اين مذهب ابو حنيفه است و اصحابش و مذهب شافعى و مالك و اوزاعى و ليث (1)و مذهب ما همچنين است.امّا مذهب داود آن است كه:امر بر وجوب است،هركه طول دارد بر او واجب آن است كه زن آزاد را به زنى كند،و هركه طول ندارد (2)كنيزكى را به زنى كند،و همچنين (3)بر زنان نكاح واجب است.و بعضى فقها گفتند:نكاح در حقّ حرائر واجب است،و در حقّ پرستار (4)چون (5)راغب باشد سنّت است.و«ايّامى»جمع ايّم باشد،و ايّم از مردان آن بود كه زن ندارد،و از زنان آن كه شوهر ندارد،يقال:امرأة (6)ايّم و ايّمة،كما يقال:امرأة (7)عزب و عزبة،و قد آمت المرأة تئيم ايما و ايوما و تأيّمت تأيّما،قال الشّاعر-شعر:

فان تنكحى (8)انكح و ان تتأيّمي***و ان كنت[افتى] (9)منكم اتأيّم

و قال آخر-شعر:

أ لم تر انّ اللّه اظهر دينه***و سعد بباب (10)القادسيّة معصم

فأبنا و قد امت نساء كثيرة***و نسوة سعد ليس منهنّ ايّم

و قال آخر:

قد يتمت بنتي و امت كنّتي***(11) و شافعى را قولى آن است كه:واجب است عند حاجت و توقان سخت،و اصحاب او حمل كردند على السّنّة المؤكّدة،و دليل بر اين قول رسول است -عليه السّلام-كه گفت:

النّكاح سنّتي فمن رغب عن سنّتي فليس منّي ،گفت:نكاح سنّت من است،هركه (12)رغبت كند از سنّت من از من نباشد،و همچنين گفت:

ص : 128

تناكحوا تكثروا فانّي أباهي بكم الامم يوم القيمة حتّى بالسّقط،[99-پ] گفت:

نكاح كنى تا بسيار شوى كه من مباهات كنم به شما با امّتان ديگر روز قيامت تا آن كودك كه از شكم مادر بيوفتاده (1)باشد ناتمام او را در شمار آرم.و همچنين گفت:

من احبّ فطرتي فليستنّ بسنّتي و هى النّكاح ،هركه ملّت من خواهد،گو سنّت من بر دست گير،و آن نكاح است.

سمره (2)روايت كرد از رسول-عليه السّلام-كه:او نهى كرد از تبتل.ابو نجيح السّلمىّ گفت،كه رسول-عليه السّلام-گفت:هركه او طول[دارد] (3)به چندان كه زن تواند كردن و نكند از ما نيست.يحيى بن عبد الرّحمن روايت كرد از پدرش (4)،از جدّش،كه رسول-عليه السّلام-گفت:هركسى كه او را فرزندى بالغ شود (5).و ابو هريره گفت كه از رسول-عليه السّلام-شنيدم كه گفت:

شراركم عزّابكم، بترين شما عزبان باشند،هم ابو هريره روايت كرد كه،رسول-عليه السّلام-گفت:

اذا تزوّج احدكم عجّ شيطانه،يقول يا ويله عصم ابن آدم منّي بثلثى دينه، گفت:يكى از شما چون زن بكند،شيطان از (6)او فرياد كند و بگويد:اى واى بر او فرزند آدم!دين خود از من حمايت كرد دو ثلث را،و در خبرى دگر گفت:

من تزوّج فقد احرز نصف دينه فعليه بالنّصف الآخر، گفت:هركه (7)زن بكند،نيمۀ دين خويش نگاه داشته بود،بر اوست كه نيمۀ ديگر نگاه دارد.

ابو نجيح السّلمىّ روايت كرد كه،رسول-عليه السّلام-گفت:

مسكين مسكين رجل لا زوجة له مسكينة مسكينة امرأة لا زوج لها، گفت:مسكين باشد مردى كه زن ندارد و زنى كه شوهر ندارد.گفتند:يا رسول اللّه!و اگرچه توانگر (8)باشد از مال؟ [گفت:و اگرچه توانگر باشد از مال] (9).

ابو امامه گفت،از رسول-عليه السّلام-شنيدم كه او گفت:چهار كس آن (10)باشد (11)

ص : 129

كه خداى تعالى لعنت كند بر ايشان به ندا (1)ايشان را از بالاى عرش و فريشتگان آمين كنند:

يكى آن كه،خود را از زنان نگه دارد و زن نكند و كنيزك ندارد تا او را فرزند نباشد،و مردى كه تشبّه كند به زنان و خداى تعالى او را مرد آفريده بود،و زنى كه تشبّه كند به مردان و خداى تعالى او را زن آفريده باشد،و آن كه درويشان را معطّل فروگذارد (2).خالد گفت:معنى معطّل در حديث آن است كه،درويش را بخواند، گويد:بيا تا چيزيت بدهم،چون بيايد گويد:چيزى نيست بر طريق استهزا،يا به نابينا استهزا كند و گويد:از ره بازشو كه چهار پاى آمد،و چنان نباشد.يا كسى پيش او آيد،[گويد] (3):سراى فلان كجاست؟گويد:فلان جاى و نشان كژ دهد.

عكّاف بن وداعة الهلالى گفت:به نزديك رسول-عليه السّلام-شدم،مرا گفت:

يا عكّاف!زن دارى؟گفتم:نه.گفت:كنيزك دارى؟گفتم:نه.گفت:تو تندرستى و توانگر (4)؟گفتم:آرى و الحمد للّه.گفت:

فانّك اذا من اخوان الشّياطين، تو از برادران ديوانى،امّا رهبان (5)ترسا (6)باش و امّا آن كن كه مسلمانان كنند كه سنّت ما نكاح است و بترينۀ (7)شما عزبانند،و بترين (8)مردگانتان آنانند كه عزب ميرند.

آنگه گفت:شيطان را در خود سلاحى نيست بليغتر از زنان الّا و آنان كه زن (9)دارند مطهّرانند و مبرّايان از خنا،ويحك يا عكّاف!زنان صواحب داوداند،و صواحب ايّوب،و صواحب يوسف،و صواحب كرسف.ما گفتيم:يا رسول اللّه! كرسف كيست؟گفت:مردى كه خداى را پرستيد بر كنار دريا سى سال،به روز روزه داشتى و به شب نخفتى از صيام روز و قيام شب فاتر نشد (10)،كافر شد به خداى از سبب زنى كه او را دوست بداشت و دست از عبادت بداشت،خداى تعالى دريافت او را به بركت روزگار گذشتۀ (11)او،ويحك يا عكّاف!زن بكن (12)كه تو از

ص : 130

جملۀ گناهكارانى.گفت (1):يا رسول اللّه!زنى ده مرا پيش از اين كه از اين (2)جا برخيزم.گفت:من به تو دادم بر نام خداى كريمه بنت كلثوم الحميرىّ را.

و عبد اللّه مسعود روايت كرد كه رسول-عليه السّلام-گفت:چون بر امّت (3)صد و هشتاد سال بگذرد از هجرت من،روا بود كه اختيار عزبت و عزلت كنند و بر سر كوهها[100-ر]عبادت (4)كنند.

امّا اخبارى كه آمده است كه كدام زن را اختيار بايد كردن:عياض بن غنم الاشعرىّ روايت كرد كه،رسول-عليه السّلام-گفت:

يا عياض لا تزوّجنّ عجوزا و لا عاقرا فانى مكاثر[بكم يوم القيامة] (5)، گفت:زنى كه به زنى كنى پير نباشد و نازاينده نبايد كه من به كثرت شما فخر آورم روز قيامت،و همچنين گفت:

تزوّجوا الودود الولود فانّي مكاثر بكم الانبياء، گفت:زن دوست داشتنى (6)زاينده را به زنى كنى،كه من به كثرت شما فخر كنم با پيغامبران.و صادق-عليه السّلام-[گفت] (7)از پدرانش،از رسول-عليه السّلام-كه گفت:

تزوّجوا الابكار فانّهنّ اعذب افواها و افتح ارحاما و اثبت مودّة، گفت:زن بكر به زنى كنى كه ايشان را دهن خوش[تر] (8)بود و رحم نرم تر و دوستى ثابت تر.و رسول-عليه السّلام-گفت:چون يكى از شما زنى (9)خواهد،بايد از مويش بپرسد چنان كه از روى (10)،كه موى احد الجمالين است، از دو نيكويى يكى است و در خبرى آمد كه رسول گفت-عليه السّلام:

تزوّجوا الزّرق فانّ فيهنّ يمنا (11)، گفت:زنان ازرق چشم را به زنى كنى كه در ايشان خجستگى است (12).و عائشه (13)روايت كرد (14)كه،رسول-عليه السّلام-گفت:

اعظم النّساء بركة اصبحهنّ وجها و اقلّهنّ مهرا، گفت:بزرگترين زنان به بركت آنان باشند كه نكوروى تر باشند و كم مهرتر.

ص : 131

امّا اخبارى كه آمده است در آداب نكاح و زفاف:عائشه (1)روايت كرد كه، رسول-عليه السّلام-گفت كه:نكاح آشكارا كنى،و در مسجدها كنى،و در وقت زفاف رواست تا دف زنى،و وليمه بكنى،و اگر همه (2)گوسپندى (3)باشد.

معاذ جبل روايت كرد كه:با رسول حاضر بودم به گواه گيران مردى انصارى (4).

رسول-عليه السّلام-عقد ببست،آنگه گفت:

على الالفة و الخير و الطّير الميمون، بر الفت باد و خير و مرغ و فال خجسته (5).آنگه گفت:نثارى كنى بر سر صاحبتان، آنگه سبدها بياوردند در او ميوه،و در بعضى شكر.رسول-عليه السّلام-بفرمود تا بريختند آنجا،و از صحابه كس دست بر او ننهاد،رسول گفت:چه نيكوست حلم! چيزى بر نمى گيرى و نمى ربايى؟گفتند:يا رسول اللّه!نه ما را نهى كردى فلان روز از نهب؟گفت:بلى نهى كردم از نهب لشكر،و نهى نكردم از نهب ولايم.آنگه در افتادند از (6)ميوه و شكر مى ربودند،و رسول-عليه السّلام-همچنين با ما مى ربود.

ابو هريره گفت:املاك و وليمه به شب كنى كه در (7)خجستگى و بركت عظيم تر باشد.

عائشه گفت (8):دختركى انصارى در حجرۀ من بود و من او را مى پروردم تا به شوهرى داديم.آن شب كه با خانۀ شوهر شد-در همسايگى ما-رسول-عليه السّلام- گفت:چرا هيچ آوازى نيست اين جا (9)و شعر نمى خوانند؟كه انصاريان را اين عادت باشد و دوست دارند.و چون خواهد كه عقدى (10)بندد بر زنى،مستحب آن است كه:

اوّلا استخاره بكند (11)،دو ركعت نماز كند،و در عقب آن حمد خداى گويد،آنگه گويد:

اللهمّ[انّي اريد ان اتزوّج اللهمّ] (12)قدّر لي من النّساء اعفّهنّ فرجا و احفظهنّ لي في نفسها و اوسعهنّ رزقا و اعظمهنّ بركة و قدّر لي منها ولدا طيّبا تجعله خلفا

ص : 132

صالحا في حياتي و بعد موتي. و قمر در عقرب (1)مكروه است عقد بستن على ما جاء في الاخبار.

و وليمه مستحب است،روزى يا دو روز مهمانى كند،و مؤمنان را بخواند،و طعامى بسازد براى ايشان.و بايد كه چون به نزديك (2)يكديگر شوند بر وضوى نماز باشند،و هريكى دو ركعت نماز كنند،و عقيب آن از خداى در خواهند تا او را روزى كند الف او و دوستى او.چون به نزديك او بنشيند،دست بر پيشانى او نهد و بگويد:

اللّهمّ على كتابك تزوّجتها و على امانتك اخذتها و بكلماتك استحللت فرجها،فان قضيت لي في رحمها نسبا فاجعله مسلما سويّا و لا تجعله شرك شيطان (3).

و مستحب آن است كه زفاف به شب باشد و اطعام به روز،و مكروه است زفاف (4)و خلوت در شب خسوف و در شبى كه در (5)روزش كسوف بوده باشد، [100-پ]و از ميان فروشدن آفتاب تا فروشدن شفق.و در شبى كه بادى سياه باشد (6)،و در شبى كه زلزله باشد،و در محاق ماه.

و در وقت صحبت نبايد تا برهنه باشند (7)،و روى به قبله نيارند،و پشت بر قبله نيارند (8)،و در سفينه خلوت نكنند،و سخن گفتن در آن حال مكروه است جز به ذكر خداى تعالى،و به حضور كسى مكروه است.و روا نباشد مردان را كه بيشتر از چهار ماه عزلت كند (9)از حلال خود،اگر چنين كند مأثوم باشد.

و مكروه است كه عزل آب كند از زن آزاد الّا به اذن او يا به شرطى كه ميان ايشان باشد در حال عقد.و اگر (10)دو زن دارد روا باشد كه يك شب بر (11)زنى باشد و سه شب بر (12)ديگر زن،براى آن كه او را چهار زن حلال است،چون چهار زن دارد به نزديك هريكى يك شب بايد كه باشد (13).و ميان ايشان بايد تا قسمت[به سويّت] (14)كند از نفقه

ص : 133

و كسوت.

و چون زنى بكر به زنى كند،در اوّل حال شايد كه او را تفضيل دهد به سه شب تا هفت شب.چون زنى آزاد دارد و زنى برده،دو شب زن آزاد را باشد و يك شب برده را.و اگر اين كنيزك به ملك يمين دارد،او را قسمت نرسد با زنان آزاد.

و حكم زنان اهل كتاب،حكم پرستاران باشد.

و آن كس كه بر زنى عقد خواهد بستن،روا باشد كه روى او ببيند و رفتار و اندام او در جامه،و چون نخواهد (1)بستن نشايد.

قوله تعالى: وَ أَنْكِحُوا الْأَيٰامىٰ مِنْكُمْ ،انكاح تمكين باشد از نكاح،يقال:نكحت المرأة و انكحتها غيرى،و كذلك الاملاك التّمكين من الملك،و هو من باب احفرت زيدا بئرا.حق تعالى در اين آيت امر كرد و ترغيب فگند ما را در نكاح،هم مردان را و هم زنان را،گفت:بدهى زنان بى شوهر را[به شوهران] (2)،و نيز زن دهى مردان صالح را از بردگان (3)و آزادان از زنان و مردان از بندگان و پرستاران.

آنگه گفت:نگر تا از درويشى نترسى،چه اگر درويش باشى خداى تعالى از فضلش استغنا دهد شما را.عبد اللّه عبّاس گفت كه،رسول-عليه السّلام-گفت:

التمسوا الرّزق بالنّكاح، طلب روزى كنى به نكاح،يعنى ممكن باشد كه از دوگانه -زن يا شوهر-فراخ روزى باشند (4)از سبب او خيرى و رزقى (5)بدين ديگر رسد.

و (6)در خبر است كه مردى به نزديك رسول آمد و گفت:يا رسول اللّه!درويشم.

گفت:برو زنى بكن.و همچنين در عهد بو بكر (7)و عمر و عثمان (8)غرض ايشان تبرّك به اين آيت بود: إِنْ يَكُونُوا فُقَرٰاءَ يُغْنِهِمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ .و رسول-عليه السّلام-گفت:

عليك بذات الدّين تربت يداك، گفت:بر تو باد كه زن ديندار به زنى كنى كه دستهات خاك آلود باد،يعنى درويش باداش (9)،معنى آن كه در باب نكاح در بند

ص : 134

مال مباش،زن ديندار طلب كن كه مال خداى بدهد،ازآنجا كه گفت: إِنْ يَكُونُوا فُقَرٰاءَ يُغْنِهِمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِيمٌ ،و خداى تعالى فراخ عطاست و دانا، روزى[بدهد] (1)به سعت رحمتش،و عالم است به مصالح خلق بر وفق مصلحت دهد.

قوله تعالى: وَ لْيَسْتَعْفِفِ الَّذِينَ لاٰ يَجِدُونَ نِكٰاحاً ،آنگه گفت:بگو اى محمّد [تا عفّت] (2)كار بندند و پارسايى كنند آنان كه نكاح نيابند[از حرام اجتناب كنند، آنان كه طول و قدرت و استطاعت ندارند،يا كسى را نيابند] (3)كه با او نكاح كنند.

حَتّٰى يُغْنِيَهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ ،تا آنگه كه خداى تعالى مستغنى بكند ايشان را از فضل خود،يعنى از رزق و نعمت خود. وَ الَّذِينَ يَبْتَغُونَ الْكِتٰابَ مِمّٰا مَلَكَتْ أَيْمٰانُكُمْ ،و آنان كه طلب مكاتبت كنند از جملۀ بردگان شما،با ايشان مكاتبت كنى اگر در ايشان خيرى دانى.و معنى مكاتبه آن بود كه غلام يا كنيزك گويد:با من موافقت كن كه از من چندينى بستانى در چند نجم معلوم يا در مدّت يك سال يا كما بيش، چون من اين داده باشم آزاد باشم،بر اين شرط كنند.مستحب است كه چون غلام يا كنيزك گويند و اين خواهند خداوند (4)با ايشان اين مساعدت بكند (5)و ايشان را اجابت كند (6)با اين،اگر داند (7)كه قوّت[101-ر]آن دارند كه با آن وفا كنند.

و مذهب داود و عمرو بن دينار و عطا و محمّد جرير آن است كه:اين مكاتبه واجب است،و روايت عوفى است از عبد اللّه عبّاس.و قتاده گفت:ابن سيرين از انس خواست كه او را مكاتبه كند،اجابت نكرد،با عمر گفت،عمر او را درّه زد.و گفتند:اين آيت در شأن غلامى آمد از آن حويطب بن عبد العزّى كه از خواجه خود مى خواست تا مكاتبه بكند او را،نمى كرد.خداى تعالى اين آيت بفرستاد و او را مكاتبت كرد با او بر صد دينار،و بيست دينار از آن جمله ببخشد،و او در مدّت مكاتبه مال بداد (8)،و او را به غزات خيبر بكشتند.و ديگر فقها از شعبى و حسن بصرى

ص : 135

و مالك و ابو حنيفه و شافعى و اوزاعى و جملۀ فقها و مذهب ما هم اين است.و مستحب آن است كه مغالات (1)نكند با او در بها،و مسامحت كند و يارى دهد او را از (2)فكّ رقبۀ او از بندگى،و يارى دهد او را به سهمى از زكات من سهم الرّقاب.

و مكاتب (3)بر دو ضرب باشد:مطلق باشد و مشروط.مشروط آن باشد كه او را گويد در اوّل (4)مكاتبه اگر عاجز آيى در (5)اداى مال كتابت (6)آنچه داده باشى مراست، و تو همچنان بنده اى كه بودى.چون غلام بر اين شرط قبول كند همچنان باشد،كه (7)ادا نكند (8)به وقت به تمامى رد كنند (9)او را با بندگى.و مطلق آن بود كه با او اين شرط نكنند (10)،هرگه كه مثلا يك دينار از مكاتبه بدهد (11)،به مقدار از آنچه ادا كرده باشد آزاد شود و به مقدار از آنچه بر او باشد بنده بود.

و حكم مكاتب (12)،حكم بندگان باشد چون مشروط بود،و چون مطلق بود به مقدار اداى كتابت از بندگى بيرون آيد.اين ضرب اگر ميراثى بود او را يا مورّثى باشد او را،موارثه (13)ايشان ثابت بود به حساب آنچه آزاد بود و به حساب آنچه بنده بود منع كنند (14)ميراث از او،و اگر چيزى كند كه حد بر او واجب آيد از زنا و قذف به حساب آنچه آزاد باشد،حدّ آزادان زنند او را،و به حساب آنچه بنده باشد حدّ بندگان (15).امّا آن كه مشروط بود از مكاتبان تا يك درم باشد (16)از مال مكاتبه كه نداده باشد،حكم او حكم بندگان باشد،و اين مذهب مالك و ابو حنيفه و اصحابش (17)و حسن و زهرى و سعيد بن المسيّب و سليمان بن يسار،و شافعى اعتبار اين نكرد (18)و اين قسمت ننهاد (19)،بل (20)گفت:هر مكاتبى كه عاجز آيد از اداى مال مكاتبه در آن اجل

ص : 136

مضروب تا (1)به آن نجوم معلوم،كتابت او باطل بود و او مردود باشد با رقّ و بندگى.

قوله: إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً ،اگر در او خيرى دانى.در او خلاف كردند كه مراد به اين«خير»چيست؟عبد اللّه عمر گفت و عبد الرّحمن بن زيد و مالك بن انس (2):

مراد حرفت است و اكتساب،يعنى (3)پيشه اى داند و يا كسبى تواند كردن كه به آن اداى مال كتابت كند،و اين مذهب ثورى است و روايت وائلى (4)از عبد اللّه عبّاس.و حسن و مجاهد و ضحّاك گفتند،و عوفى از عبد اللّه عبّاس كه:مراد به«خير»،مال است،من قوله: إِنْ تَرَكَ خَيْراً (5)... ،اى مالا،يعنى اگر مالى دارد و شما دانى كه آن مال دارد و ادا تواند كردن.و خليل گفت:اين وجه ضعيف است براى آن كه اگر مراد مال بودى،نگفتى: فِيهِمْ خَيْراً ،گفتى:لهم خيرا.

ابو ليلى (6)الكندىّ گفت:سلمان غلامى داشت،سلمان را گفت:با من مكاتبه كن.گفت:مالى[دارى؟گفت] (7):نه.پس گفت (8):مرا اوساخ النّاس خواهى دادن،يعنى از سؤال و كديۀ مردمان!ابراهيم و ابو صالح و ابن زيد گفتند:يعنى صدقا و وفاء،مراد صدق و وفاست،اگر در ايشان صدقى و وفايى دانى.طاوس گفت:مراد مال است و امانت.شافعى گفت:اولى تر تفسير (9)كه لايق است (10)مال است و امانت، يا كسب (11)و امانت.

ابو هريره روايت كرد كه رسول-عليه السّلام-گفت:سه كس آنند (12)كه بر خداى واجب است كه ايشان را يارى دهد:مردى كه در سبيل خداى بيرون آيد،يعنى (13)هجرت يا (14)جهاد،و مردى كه زنى كند تا خداى او را مستغنى كند،و غلامى كه مكاتبه خواهد از خواجه اش و نيّت ادا كند[101-پ].

ص : 137

محمّد بن سيرين گفت از عبيده (1)كه:مراد به«خير»اقامت نماز است،يعنى اگر دانى كه غلام (2)اهل خير است و نماز كن.بهرى ديگر گفتند:مراد آن است كه، اگر غلام عاقل و بالغ باشد،براى آن كه با ديوانه و كودك كتابت درست نباشد،اين مذهب ماست و مذهب شافعى.و ابو حنيفه گفت:با كودك درست باشد چون مراهق و مميّز بود مكاتبه (3)درست باشد،هم حال و هم مؤجّل،و ابو حنيفه همين گفت.و شافعى گفت:درست نباشد الّا به اجل،و اقلّش دو نجم باشد،امّا اگر مكاتبه كند (4)با ديوانه كتابت درست نباشد،[اگر مال مكاتبه بدهد آزاد نشود.و شافعى را دو قول است:يكى آن كه درست باشد] (5)،و يكى آن كه فاسد.

وَ آتُوهُمْ مِنْ مٰالِ اللّٰهِ الَّذِي آتٰاكُمْ ،و بدهيد ايشان را از مال خداى،يعنى از زكات از (6)سهم الرّقاب تا در وجه اداى مال كتابت كنند.

آنگه خلاف كردند كه خطاب با كيست،بعضى گفتند:خطاب با خداوندان بنده است،يعنى محسوب داريد ايشان را از حساب زكات آنچه ميسّر شود و آنچه شما را از دل برآيد تا شما را به زكات محسوب باشد و ايشان را به ادا.و بعضى دگر گفتند:خطاب با جملۀ مكلّفان است،يعنى شما كه مكلّفانى ايشان را يارى دهى بر (7)اداى مكاتبه از زكات مال.

آنگه در آن خلاف كردند كه چه مقدار بايد.بعضى گفتند:ربع مال رها كند، و اين روايتى است از اميرالمؤمنين (8)-عليه السّلام-و ابو عبد الرّحمن السّلمى و مذهب ثورى است.و بعضى دگر گفتند:آن را حدّى نيست چندان كه خواهد،و اين امر است بر سبيل استحباب به نزديك بيشتر اهل علم.و داود و اهل ظاهر گفتند:بر وجوب است.

امّا حجّت آن كس كه او گفت (9)از مال زكات خواست،آن است كه (10)زكات

ص : 138

واجب است،گوييم:زكات واجب است،الّا آن كه واجب نيست كه به او دهد لا غير،به او دادن (1)على التّعيين (2)مستحبّ است.

سهل بن حنيف روايت كند از رسول-عليه السّلام-كه او گفت:

من اعان مكاتبا في فكّ رقبته او غارما في عسرته (3)او مجاهدا في سبيله اظلّه اللّه في ظلّ عرشه يوم لا ظلّ الّا ظلّه، هركه او مكاتبى را بر فكاك رقبه اش،يا غارمى را در عسرتش (4)،يا مجاهدى را در راه جهادش يارى دهد،خداى تعالى سايه كند او را در سايۀ عرش آن روز كه سايه نباشد الّا سايۀ او. وَ لاٰ تُكْرِهُوا فَتَيٰاتِكُمْ عَلَى الْبِغٰاءِ ،و اكراه مكنى پرستاران (5)را بر زنا.گفتند:آيت (6)در معاذه و مسيكه آمد-پرستاران عبد اللّه ابىّ سلول منافق-كه او اكراه كردى ايشان را بزنا،ضريبه اى (7)به او آوردندى (8)و اين عادتى بود در جاهليّت كه پرستاران را حمل كردندى بر زنا.چون اسلام در آمد اين كنيزكان عبد اللّه ابىّ (9)با يكديگر گفتند:اگر اين كار كه ما مى كنيم نيك است،بسيار بكرديم،وقت آن است كه بازايستيم،و اگر بد است شايد كه تا نيز نكنيم،خداى تعالى اين آيت فرستاد.

مقاتل گفت شش كنيزك بودند از آن عبد اللّه ابىّ (10)،كه او ايشان را اكراه كردى بر زنا و اجرت با او آوردندى (11):معاذه بود و مسيكه و اميمه و عمره و اروى و قتيله.

يكى روزى آمد و دينارى آوردى و يكى بردى.گفت:بروى و هم بر كار مى باشى.

گفتند:اسلام آمد و زنا حرام كرد،و ما نيز اين نكنيم.و آمدند و شكايت با رسول كردند،خداى تعالى اين آيت فرستاد.

معمر روايت كرد از زهرى كه:عبد اللّه ابىّ سلول مردى را از قريش اسير بگرفت روز بدر-و عبد اللّه كنيزكى داشت-اين قريشى مراوده كرد او را از نفس (12)او،او ابا

ص : 139

كرد،و عبد اللّه او را اكراه مى كرد اميد آن را كه باشد كه از او بار گيرد (1)تا (2)او فديۀ فرزند خواهد از او بسيار (3)،و كنيزك تن در نمى داد،خداى تعالى اين آيت فرستاد:

إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً ،اگر ايشان اختيار حصانت و پارسايى كنند.و گفتند:«ان»به معنى«اذ»است،براى آن كه اين نهى از اكراه مطلق مى بايد مشروط نمى بايد، گوييم:اگرچه«ان»،شرط است،«اذ»هم مخصّص است،براى (4)آن كه ظرف است و آن (5)منهى (6)است بر عموم،جواب معتمد از او آن است كه:اگرچه در آيت مشروط است اين نهى،منع نيست ازآن كه به دگر دليل[102-ر]دانند كه اين هميشه حرام است،سواء اگر ايشان اختيار تحصّن (7)كنند و اگر نكنند،چه اين دليل الخطاب باشد،و دليل الخطاب درست نيست به نزديك محقّقان.[و دگر آن كه اكراه جز چنين نباشد،چه اگر اين كنيزكان مريد و راغب باشند به اكراه حاجت نباشد،و بر اين وجه سؤال لازم نباشد] (8).و بعضى مفسّران گفتند:در آيت تقديم و تأخيرى است،و تقدير آن است كه:(و انكحوا الايامى منكم ان اردن تحصنا)،و اين تعسّف براى فرار از اين سؤال كرده اند،و به اين حاجت نيست بر اين وجه كه ما بيان كرديم.و البغاء الزّنا،و البغاء الطّلب،و البغى،الطّلب بغير الحقّ. لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَيٰاةِ الدُّنْيٰا ،تا به آن عرض و مال دنيا طلب كنى. وَ مَنْ يُكْرِهْهُنَّ ،و هركه اكراه كند ايشان را و بازپشيمان شود خداى تعالى از پس اكراه ايشان غفور و رحيم است، يعنى خداى تعالى با آن كه ايشان اكراه (9)باشند هم آمرزنده و بخشاينده است،و آن اكراه ايشان كنيزكان را بر بغاء،خداى را منع نكند ازآن كه ايشان را بيامرزد.معنى اين است نه آن كه اين غفران و رحمت موقوف باشد بر بعد اكراه دون قبل (10)،و معنى آن است:(فان الله مع اكراههن غفور رحيم)،و اگر اكراه به حدّ (11)الجاء بود،وزر

ص : 140

وبال (1)بر مكره باشد.

آنگه حق تعالى گفت: وَ لَقَدْ أَنْزَلْنٰا إِلَيْكُمْ آيٰاتٍ مُبَيِّنٰاتٍ ،ما فروفرستاديم به شما آياتى مبيّن و روشن. وَ مَثَلاً مِنَ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ ،و مثلى از آنان كه پيش شما رفته اند،و موعظتى و پندى پرهيزگاران را،و اين جمله وصف قرآن است و آيات او.

آنگه گفت: اَللّٰهُ نُورُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ،عبد اللّه عبّاس گفت و انس:معنى «نور»آن است كه خداى تعالى ره نمايندۀ اهل آسمان و زمين است،به هدايت او مهتدى شوند و به نور او راه برند،و به معرفت و توفيق او راه برند،چنان كه مرد رونده در تاريكى شب به روشنايى ماه راه برد،مكلّفان به الطاف و توفيق او بر نجات راه يابند،پس او در اين معنى با نور ماند،و اين بر سبيل توسّع (2)و تشبيه باشد.

ضحّاك و قرظىّ گفتند:معنى آن است كه خداى تعالى منوّر و روشن كنندۀ آسمانها و زمين است به ماه و آفتاب و ستارگان.مجاهد گفت:مدبّر الامور فى اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ،تدبيركنندۀ كارهاست در آسمان و زمين،به تدبير او ره برند و وجوه صواب در كارها از خطا بشناسند،چنان كه به نور و روشنايى ره راست از كژ (3)بدانند.

ابىّ كعب گفت:معنى آن است كه،مزيّن السّماوات و الارض بالشّمس و القمر و النّجوم،آرايندۀ آسمانهاست به آفتاب و ماه و ستارگان،و آرايندۀ زمين است به انبيا و ائمه و علما و مؤمنان.

بعضى دگر گفتند:معنى آن است كه،منه نُورُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ،هر نور كه در آسمانها و زمين است ازوست،چنان كه گويند:فلان رحمة و فلان سخط،فلان رحمت است و فلان سخط است،يعنى رحمت و سخط از او باشد.و اصل او از باب وصف با مصدر (4)باشد (5)،فلان عدل و صوم و فطر و رضى،اى عادل صائم مفطر

ص : 141

مرضىّ (1).پس نور به معنى منوّر باشد.و بعضى اهل معانى گفتند:اصل نور تنزيه و تصفيه باشد،من قولهم:امرأة نوار (2)،و نساء نور (3)،اذا كنّ متبريات من الرّيبة (4)و الفحشاء،قال الشّاعر-شعر:

نوار من صواحبها نوار***كما حال سوار او صوار (5)

پس بر اين قول معنى آن باشد كه،منزّه است خداى-جلّ جلاله-از هر عيب.

و بعضى علما گفتند نور بر چهار وجه است:نورى است متلألئ،و نورى است متولّد،و نورى است از جهت صفاى لون،و نورى است از طريق مدح احيا (6).

نور متلألئ چون جرم آفتاب و ماه و ستاره است،و نور متولّد آن (7)شعاع است كه از ايشان بتابد بر ما،و آنچه از صفاى لون باشد چون نور جواهر روشن باشد و هر جسم كه در او صفايى باشد چون آينه و مانند آن،و آن نور كه از جهت مدح بود چنان كه گويند (8):نور البلد و شمس العصر،و كما قال الشّاعر-شعر:

فانّك شمس و الملوك كواكب***اذا طلعت (9)لم يبد منهنّ كوكب

[102-پ]و قال آخر-شعر:

قمر القبائل خالد بن يزيد***

و قال آخر-شعر:

اذا سار عبد اللّه من مرو ليلة***فقد سار منها نورها و جمالها

امّا حقيقت (10)نور جسمى باشد رقيق،مضىء،چنان كه ما مى بينيم از شعاع آفتاب و ماه و روشناى آتش.و حقيقت ظلمت،جسمى باشد رقيق مختصّ (11)به هيئت سواد

ص : 142

چنان كه ما مى دانيم از تاريكى هوا در شب،و چون چنين باشد وصف خداى تعالى كردن به نور بر حقيقت روا نباشد،و امّا بر سبيل توسّع و مجاز روا بود على احد الوجوه.

امّا به معنى منوّر چنان كه گفتيم عدل به معنى عادل،و امّا به معنى هادى على وجه التّشبيه،و امّا على طريق المدح،و اين نيز راجع باشد على (1)احد المعنيين اللّذين ذكرناهما،من المنوّر و الهادى.و دگر آن كه نور از امارات حدث خالى نيست:از طلوع و غروب و سطوع و بلوغ و ارتفاع و هبوط،و خداى-جلّ جلاله-قديم است.

و روايت كرده اند كه (2)اميرالمؤمنين على-عليه السّلام-خواند:اللّه نوّر السّماوات و الارض،على الفعل.

مَثَلُ نُورِهِ ،در اين ضمير خلاف كردند كه عايد با كيست.بعضى گفتند:عايد است با نام خداى تعالى،يعنى مثل نور اللّه في قلب المؤمن.و بعضى گفتند:مثل نور المؤمن راجع است با مؤمن،يعنى مثل نور مؤمن.و گفتند (3)بيان اين آن است كه ابىّ كعب خواند:مثل نور من آمن به. كَمِشْكٰاةٍ ،عبد اللّه عبّاس و اشرس و زيد و حسن (4)گفتند:مراد به اين نور قرآن است،و بر اين قول ضمير با خداى تعالى راجع باشد.

كعب الاحبار و سعيد جبير گفتند:مراد محمّد است-عليه السّلام-مقاتل و ضحّاك گفتند:اين اضافت تخصيص است،كبيت اللّه و ناقة اللّه.

عطا (5)گفت از عبد اللّه عبّاس كه:مراد به نور طاعت است،و طاعت را نور خوانند (6)من قوله: يَسْعىٰ نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمٰانِهِمْ (7)... ،اى نور طاعاتهم.

آنگه مثل زد نور خود را به چراغ وايى (8)كه در او چراغ باشد.و گفته اند كه:

كَمِشْكٰاةٍ ،كوّه باشد بر ديوار (9)كه آن را منفذ نبود چراغ بر او نهند.و اصل مشكات (10)، وعايى باشد از اديم مانند دلوى كه آب در او سرد كنند،و وزن او مفعله است كالمقراة و المصفاة،قال الشّاعر-شعر:

ص : 143

كأنّ عينيه مشكاتان في حجر***قيضا (1)اقتياضا (2)بأطراف المناقير

و گفته اند:مشكات،عمود قنديل باشد كه پليته در او بود.مجاهد گفت:مشكات، قنديل باشد كه چراغ در او بود،و مصباح چراغ بود و هو مفعال من الصّبح،و هو الضّوء، و اين (3)بناى آلات باشد،كالمفتاح و المقلاد و المقلاف.گروهى گفتند:فرقى نيست ميان سراج و مصباح،و گروهى فرق كردند و گفتند:مصباح اين آلت باشد كه روغن و پليته در او باشد،و سراج پليته اى بخشنده (4)باشد،و اين قول خليل است،و قال:

المسرجة كالمصباح في كونها آلة.و بعضى دگر گفتند:سراج مهتر باشد از مصباح لقوله تعالى: وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِرٰاجاً (5)،و قوله تعالى: وَ جَعَلْنٰا سِرٰاجاً وَهّٰاجاً (6).

آفتاب را سراج خواند،و ستارگان را كه كهتر از آفتاب اند مصابيح خواند،في قوله:

وَ لَقَدْ زَيَّنَّا السَّمٰاءَ الدُّنْيٰا بِمَصٰابِيحَ (7)... ،و آنچه نور او به آن مشبّه است،بعضى گفتند مصباح است،و (8)تقدير تقديم و تأخير است كانّه قال:مثل نوره كمصباح في مشكات، و اگر بر ظاهر برانند هم مطّرد است براى آن كه گفت:مثل نور او چون مصباحى است كه در او (9)مشكاتى باشد و مشكات كه در او مصباح باشد روشنى باشد به روشنايى مصباح.پس در معنى فرقى (10)نبود و به اين تعسّف حاجت نيست.آنگه گفت:

اَلْمِصْبٰاحُ فِي زُجٰاجَةٍ ،آن چراغ كه در آبگينه باشد،براى آن كه گفته آبگينه اى (11)كه روشنايى او ممنوع نباشد و مصون باشد از باد و آفاتى كه بدو رسد.حق تعالى مثل زد نور خود را در دل مؤمن به چراغى در آبگينه اى كه آن آبگينه در چراغدانى باشد يا در كوّه اى بر ديوارى،دل او[103-ر]به جاى آبگينه است،و صدر او به جاى مشكات،و اين مثل براى (12)صيانت آورد كه آن نور جايى نهادند حصين كه آفات به او نرسد و خيرش ممنوع نباشد.آنگه آن آبگينه را تشبيه كرد به ستاره درافشان (13)،

ص : 144

گفت: اَلزُّجٰاجَةُ كَأَنَّهٰا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ ،آن آبگينه پندارى ستاره اى است درفشان (1)، اين قول عبد اللّه عبّاس است و ابن جريج و ابىّ كعب.و گفتند:مؤمن از بركت اين نور در ميان چهار خصلت است:ان اعطى شكر،و ان ابتلى صبر،و ان حكم عدل، و ان قال صدق،اگر نيز بدهند (2)شكر گويد،و اگرش ابتلا كنند صبر كند،و اگر حكم كند عدل كند،و اگر گويد راست گويد.كعب الاحبار گفت:مشكات محمّد است-عليه السّلام-و مصباح دل اوست (3)،نور نور علم و معرفت است در دل او.

و قرّاء خلاف كردند در«درّى».ابن كثير و نافع و ابن عامر و حفص عن عاصم خواندند به كسر«دال»و به تشديد«يا» (4)على وجه النّسبة الى الدّر.و ابو عمرو و كسائى به كسر«دال»خواندند و به همزه.و حمزه و عاصم در روايت ابو بكر به ضمّ «دال»و همز (5)خواندند.آن كه«درّى»خواند به كسر«دال»و همز (6)،گفت:هو فعيل من الدّرء و هو الدّفع (7)،و براى آن كوكب را درّى خواند كه سريع الانقباض (8)باشد.و گفتند (9):لأنّها تندفع فى المجىء و الذّهاب.و آن كه به ضمّ«دال» [خواند] (10)نسبت (11)كرد او را با درّ در ضياء و روشنايى و حسن و صفاى لون.و قرائت آن كه به ضمّ«دال»خواند با همز،ضعيف است براى آن كه در كلام عرب فعّيل [نيامده است] (12)به ضمّ«فا»و تشديد العين،قال سيبويه و الفرّاء:ابو عبيده گفت اين را وجهى توان گفت (13)،و آن آن است كه اين«درّوء»على فعّول (14)،مثل سبّوح و قدّوس.آنگه (15)تتابع ضمّات مستثقل (16)آمد ايشان را،«فا»را مكسور كردند،كما قالوا:عتيّا و هو فعول من عتوت (17).

ص : 145

يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبٰارَكَةٍ ،كه بازگيرند و برافروزند از درختى مبارك (1).و قرّاء در اين لفظ خلاف كردند،نافع و ابن عامر و عاصم (2)به روايت حفص خواندند:

«يوقد»،به«يا»ى مضموم،يعنى يوقد ذلك المصباح،كه آن چراغ برافروزند.و حمزه و كسائى و خلف و عاصم به روايت ابى بكر خواندند:به«تا»ى مضموم ردّا الى الزّجاجة،اى توقد تلك الزّجاجة،و ابن محيصن در شاذّ خواند:توقّد،على تقدير تتوقّد الزّجاجة،فروخته (3)شود آن آبگينه (4)،به فتح«تا»و تشديد«قاف».و باقى قرّاء خواندند:«توقّد»به فتح«تا»و تشديد«قاف» (5)،و فتح«دال»على الفعل الماضى ردّا.الى (6)المصباح،كه فروخته (7)شده باشد (8)از درختى مبارك زيتون. مُبٰارَكَةٍ ،وصف (9)درخت است،و زَيْتُونَةٍ ،بدل شجره است.حق تعالى درخت زيتون را مبارك خواند براى منافعى كه در او باشد. لاٰ شَرْقِيَّةٍ وَ لاٰ غَرْبِيَّةٍ ،كه آن درخت نه شرقى باشد نه غربى.

عكرمه گفت و جماعتى مفسّران:معنى آن است كه اين درخت به زمينى باشد كه هيچ كوهى و واديى آن را نپوشد (10)به بامداد و شبنگاه (11)از آفتاب،همه روز آفتاب بر او تافته بود نه آن بود كه به وقت شروق يا به وقت غروب بر او تابد تا توان گفتن شرقى است يا غربى،و بر اين قول معنى آن است كه:هم شرقى باشد هم غربى.و اين براى آن گفت كه چون چنين باشد زيتون از او پرورده (12)باشد و روغنش روشن تر بود.

سدّى گفت (13)و جماعتى مفسّران:گفتند معنى آن است كه شرقى نيست كه هميشه آفتاب بر او باشد (14)،و غربى نيست كه هميشه در سايۀ غروب (15)باشد،بل حظّ

ص : 146

خود تمام دارد از آفتاب و(سايه)و چون چنين باشد به غايت جودت و پروردگى باشد.

بعضى دگر گفتند:معنى[آن است كه] (1)منبت او در زمينى (2)باشد معتدل، شرقى نيست كه سردسير باشد،و غربى نيست كه گرمسير باشد،و اين روايت ابو ظبيان است از عبد اللّه عبّاس.ابن زيد گفت:معنى آن است كه اين درختى شامى است،چه شام نه شرقى است و نه غربى معدود نباشد در ولايت مشرق يا مغرب.

ثعلب (3)گفت:معنى آن است كه اين درختى است بين شرقيّه و غربيّه،ليست بشرقيّة محضة و لا بغربيّة خالصة.[103-پ]،بل هى وسط بينهما،چنان كه گويند:ليس هذا بأسود و لا ابيض،اين سياه نيست و سپيد نيست،بل از هريكى نصيبى دارد،و مثله قول الشّاعر-شعر:

بأيدي رجال لم يشيموا سيوفهم***و لم يكثر القتلى بها حين سلّت

و گفته اند:تخصيص زيتون براى آن كرد كه روغن او روشن تر باشد و صافى تر.

و گفته اند:براى آن كه شاخه هاى او از اوّل تا آخر،از سر تا پاى همه برگ دارد.و گفتند:براى آن كه در استخراج روغن او به فشردن محتاج نباشد.و گفته اند:براى آن كه او اوّل درختى است كه بر زمين برست.و گفته اند:

اوّل درخت (4)كه پس از طوفان پديد آمد بر زمين.و گفته اند:براى آن كه منبت او در شام و بيت المقدّس است كه منزل انبيا و اولياست،و زمين مقدّسه است و گفته اند:

براى آن كه هفتاد پيغامبر به او تبرّك كرده اند،منهم ابراهيم-عليه السّلام.

عبد اللّه بن جراد روايت كرد كه رسول-عليه السّلام-گفت:

اللّهم بارك لى فى الزّيت و الزّيتون.

ابن اسيد روايت كرد كه رسول-عليه السّلام-گفت:

كلوا الزّيت و ادهنوا به فانّه من شجرة مباركة ،روغن زيت بخورى و در خود مالى كه آن از درختى مبارك است.

عبد اللّه بن ثابت الانصارى پسران را بخواند و بنشاند و پاره اى روغن زيت بياورد و گفت:سرها با اين روغن چرب كنى.گفتند:ما را نمى بايد.عصا برگرفت و ايشان را بزد و گفت:أ ترغبون عن دهن رسول اللّه،رغبت مى نمايى از روغن رسول

ص : 147

-عليه السّلام!.

عقبة بن عامر روايت كرد از رسول-عليه السّلام-كه او گفت:

عليكم بهذه الشّجرة المباركة زيت الزّيتون فتداووا به فانّه مصحّة من النّاسور (1)، بر شما باد كه اين درخت مبارك بر كار دارى زيت زيتون و به آن تداوى كنى كه آن سود دارد ناسور را. يَكٰادُ زَيْتُهٰا يُضِيءُ ،آنگه گفت:نزديك آن باشد كه روغن (2)روشنايى دهد از صفا و ضياش (3)،و اگرچه آتش به او نرسيده بود. نُورٌ عَلىٰ نُورٍ ،نورى باشد بر نورى متراكب متراكم از غايت ضياء و روشنايى. يَهْدِي اللّٰهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشٰاءُ ،ره نمايد خداى تعالى به نور خود آن را كه خواهد. وَ يَضْرِبُ اللّٰهُ الْأَمْثٰالَ لِلنّٰاسِ ،و مثلها بزند براى مردمان تا ايشان در آن انديشه كنند و به علم آن منتفع شوند،و خداى تعالى به همه چيزى عالم و داناست.

اكنون علما و اهل معانى خلاف كرده اند در اين مثل و ممثّل،و در آن كه مراد به «مشكات»و«مصباح»و«زجاجه»،چيست؟سمرة بن عطيّه گفت (4):عبد اللّه عبّاس (5)پرسيد (6)كعب الاحبار را (7)از اين آيت،كعب گفت:اين مثلى است كه خداى تعالى بزد براى رسولش،امّا مشكات سنّت (8)اوست،و زجاجه دل اوست و چراغ كه در اوست نور نبوّت (9)است،و درخت مبارك درخت زيتون (10)است. يَكٰادُ زَيْتُهٰا يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نٰارٌ ،نزديك (11)است كه كار محمّد آشكارا شود هركسى را،و اگرچه او سخن نگويد،چنان كه اين روغن زيت نزديك بود كه روشنايى دهد بى آتش.

نافع روايت كرد از سالم،از عبد اللّه عمر كه او گفت:در اين آيت مشكات

ص : 148

جوف محمّد است،و زجاجه دل اوست،و مصباح آن نور است كه خداى در او نهاد، و روايتى ديگر از او آن است كه:مصباح محمّد است،خداش در اين آيت مصباح خواند،چنان كه در دگر آيت سراجش خواند في قوله: سِرٰاجاً مُنِيراً (1).و درخت مبارك كه اين سراج (2)از او گرفتند،ابراهيم است-عليه السّلام-و براى آتش مبارك خواند كه بيشتر انبيا از صلب اواند.و شرقى و غربى نيست،يعنى جهود و ترسا نيست و لكن مسلمان است.و براى آن كنايت كرد از جهودى و ترسايى به شرقى و غربى كه ترسايان رو به مشرق كند و جهودان به مغرب. يَكٰادُ زَيْتُهٰا يُضِيءُ ،يعنى نزديك است كه محاسن اخلاق محمّد و محامد جلال او پيدا شود مردمان را. وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نٰارٌ ، يعنى و اگرچه او را وحى نيامده باشد (3).اين نورى است كه نبوّت بر سر آن نورى دگر است،يعنى او پيغامبرى است از نسل پيغامبرى.

مقاتل گفت از ضحّاك (4):[104-ر]مشكات عبد المطّلب است،و زجاجه عبد اللّه است،و مصباح رسول است كه در صلب ايشان بود.و ايقاد آن از درختى مبارك بود،يعنى نبوّت به ميراث بيافت از ابراهيم.و بعضى دگر گفتند:نور چراغ،نور نبوّت است،و درخت (5)رسول است كه نه شرقى است و نه غربى (6)-مكّى است-و مكّه نه از ناحيت (7)مشرق باشد نه از ناحيت (8)مغرب،بل او ميانه همۀ دنياست،و بعضى بلغا اين درخت را وصف كرد و گفت:هى شجرة التّقى و الرّضوان و عشيرة الهدى و الايمان،شجرة اصلها النّبوّة و فرعها مروّة و اغصانها تنزيل،و ورقها تأويل و خدمها جبريل و ميكايل (9)،و ربيع بن انس گفت عن ابى العاليه كه:اين مثلى است كه خداى تعالى زد براى مؤمنان،مشكات نفس اوست،و زجاجه صدر اوست،و مصباح نور معرفت اوست در دل او و علم قرآن،و درخت مبارك اخلاص اوست خداى را به وحدانيّت،وحده لا شريك له.مثل او چون درختى است ناعم سبز (10)كه آفتاب به او

ص : 149

نرسد نه در وقت طلوع و نه در وقت غروب،همچنين مؤمن در حرز است از فتنه هايى كه ديگران را به آن ابتلا كردند او از ميان چهار خصلت است:شكر در وقت عطا، صبر در وقت بلا،و عدل در وقت حكم،و صدق در وقت قول.او در ميان مردمان چنان باشد كه زنده اى در ميان مردگان.آنگه گفت: نُورٌ عَلىٰ نُورٍ ،او در ميان پنج نور مى گردد:كلامش نور باشد،عملش (1)نور باشد،و مدخلش نور باشد،و مخرجش نور باشد،و مرجعش به روز (2)قيامت نور باشد.

عبد اللّه عبّاس گفت:اين مثل نور خداست،و هدايت او در دل مؤمن كه همچنان كه روغن زيت نزديك باشد كه روشنايى دهد پيش (3)آتش،چون آتش به او رسد نورش بر نور زيادت شود،همچنين دل مؤمن نزديك باشد كه در هدايت آويزد پيش ازآن كه علم به او آيد،چون علم به او آيد هدى بر هدى بيفزايد،چنان كه گفت: وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زٰادَهُمْ هُدىً (4).

حسن بصرى و عبد الرّحمن بن زيد گفتند:معنى آن است كه،مثل قرآن در دل مؤمن همچون چراغى (5)است كه به روشنايى او منتفع شوند و از او چراغها افروزند بى آنكه در او نقصانى بود.مصباح قرآن است،و آبگينه دل مؤمن است،و مشكات دهن و زبان اوست،و درخت مبارك درخت وحى است. يَكٰادُ زَيْتُهٰا يُضِيءُ ،يعنى نزديك آن است كه حجج قرآن روشن شود پيش ازآن كه بر (6)خوانند چون در آن تأمّل و تفكّر كنند (7)اين قرآن نور است بر نور،يعنى در اين قرآن ادلّه سمعى است بر سرى از ادلّه و حجج عقل كه پيش آن قرآن است (8).

آنگه حق تعالى گفت:اين نور (9)الطاف و توفيق عزيز است،به آن كس دهم كه من خواهم،و لا محال خداى تعالى افعال خود به (10)مشيّت خود كند جز كه مشيّت او

ص : 150

ملايم حكمت باشد.و گفتند:معنى آن است كه،خداى تعالى نبوّت به آن دهد كه او خواهد ازآن كه مصلحت داند كه صلاحيت آن دارد.و گفتند:معنى آن است كه،خداى تعالى حكم كند به هدايت و ايمان آن كس كه او خواهد. وَ يَضْرِبُ اللّٰهُ الْأَمْثٰالَ لِلنّٰاسِ ،و مثلها چنين مى زنند براى مردمان كه او به همه چيز عالم است و داند كه چه باشد كه مكلّفان را در آن لطف و بيان بود كه عند آن به طاعت نزديك شوند و از معصيت دور.

قوله تعالى: فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللّٰهُ ،در نظم آيت خلاف كردند و در آن كه اين ظرف متعلّق به چيست؟بعضى گفتند:تقدير آن است كه المصباح في بيوت،و قيل:

توقد في بيوت،و بهينۀ اقوال آن است كه:في بيوت صفتها كذا[يسبّح] (1)رجال.

آنگه در«بيوت»خلاف كردند،بعضى گفتند:مراد مساجد است.سعيد جبير روايت كرد از عبد اللّه عبّاس كه او گفت:مساجد خانه هاى خداست در زمين از زمين همچنان تابنده و روشن باشد كه ستاره از آسمان.عمرو بن ميمون گفت:من اصحاب پيغامبر را دريافتم،ايشان گفتندى:مسجدها خانۀ (2)خداست در زمين،و واجب است بر خداى تعالى كه زاير خود را در خانۀ خود گرامى دارد.صالح بن حيّان (3)گفت عن[104-پ]ابي بريده (4)كه،مراد چهار مسجد است كه آن را پيغامبران بنا كرده اند:مسجد مكّه،يعنى خانۀ كعبه كه ابراهيم و اسماعيل بنا كردند، و بيت المقدّس كه داود و سليمان بنا كردند،و مسجد مدينه كه رسول-عليه السّلام- بنا كرد،و مسجد قبا كه اساس آن (5)بر تقوا نهادند،و آن هم رسول-عليه السّلام-بنا كرد.

انس بن مالك روايت كرد و بريده كه:يك روز رسول-عليه السّلام-اين آيت مى خواند،مردى برخاست (6)و گفت:يا رسول اللّه!اين خانه ها كدام است؟گفت:

ص : 151

بيوت (1)الانبياء، خانه هاى پيغامبران است.ابو بكر برخاست (2)و گفت:يا رسول اللّه! خانۀ فاطمه و على از اين جمله هست؟گفت:

هو من افاضلها ،خانۀ ايشان فاضل ترين خانه هاى ايشان است.صادق-عليه السّلام-گفت:مراد خانه هاى رسول است.سدّى گفت:خانه هاى مدينه است. أَذِنَ اللّٰهُ أَنْ تُرْفَعَ ،خداى تعالى دستورى داده (3)كه آن خانه ها (4)رفيع گردانند (5)،يعنى از روى قدر و منزلت،و در آنجا نام او برند. يُسَبِّحُ لَهُ فِيهٰا بِالْغُدُوِّ وَ الْآصٰالِ رِجٰالٌ ،تسبيح مى كنند (6)او را در آنجا مردانى.

ابن عامر و عاصم خواندند:يسبّح له،به فتح«با»على الفعل المجهول.آنگه در رفع«رجال»،چند وجه گفتند:يكى آن كه،على جواب السّائل كأنّ سائلا سأل (7)، و قال من يسبّح و من هم (8)؟فقال:رجال،و كما قال الشّاعر-شعر:

ليبك يزيد ضارع لخصومة***

كانّه لمّا قال:ليبك يزيد،قال له قائل:من يبكيه؟قال:ضارع لخصومة،و اين وجهى نيكوست.و گفتند:خبر مبتداى محذوف است،اى هم رجال و المسبّحون رجال.و گفتند (9):مبتداست و خبر او فِي بُيُوتٍ مقدّم بر او،و اين وجه بر قرائت آن كس مطّرد باشد كه«يسبّح»خواند على الفعل المجهول.و مبرّد گفت:يسبّح له،در جاى صفت بيوت است.عبد اللّه عبّاس گفت:مراد به اين«تسبيح»،نماز است لقوله: بِالْغُدُوِّ وَ الْآصٰالِ ،يعنى نماز بامداد و نماز شام گزارند (10)آنجا،و دگر مفسّران گفتند:مراد پنج نماز است براى آن كه«غدوّ»وقت نماز بامداد (11)،و«آصال»، جمع (12)است وقت نماز پيشين و ديگر و شام و خفتن را.

ابو هريره روايت كرد از رسول-عليه السّلام (13)-گفت:هيچ كس نباشد كه بامداد

ص : 152

و شبانگاه به مسجد رود و مسجد بگزيند بر خانه هاى (1)ديگر الّا و او را به نزديك خداى نزلى معدّ و بژارده (2)باشد در بهشت چنان كه يكى از ما به نزديك دوستى شود به زيارت نه او اجتهاد كند در كرامت او؟ سهل بن سعد (3)السّاعدىّ روايت كرد از رسول-عليه السّلام-كه او گفت:هركه بامداد و شبنگاه (4)به مسجد شود اميد برآن تا علمى آموزد از كسى،يا كسى را علمى (5)آموزد ثواب او ثواب مجاهدان باشد در سبيل خداى كه جهاد بكنند و غنيمت بردارند.

و هركس كه نه (6)براى اين به مسجد شود،همچنان باشد كه به نظاره كارى رود (7)، ببيند آن چيز و او را نصيبى نباشد (8)نمازكنان را بيند و از ايشان نباشد،و ذاكران را بيند و از ايشان نباشد. آنگه گفت: رِجٰالٌ ،مردانى اند.گفتند:براى آن تخصيص كرد مردان را،كه بر زنان نماز جماعت و نماز آدينه نيست،و اين قول آن كس باشد كه گفت:مراد به«بيوت»مساجد است.آنگه وصف كرد آن مردان را گفت: لاٰ تُلْهِيهِمْ ،مردانى اند كه ايشان را مشغول نكند هيچ تجارت و بازارگانى و نه بيع و شرا از ذكر خداى تعالى،به خلاف آنان كه: وَ إِذٰا رَأَوْا تِجٰارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَيْهٰا وَ تَرَكُوكَ قٰائِماً (9)... ،آواز طبل بر آمد كه كاروان طايف در مدينه آمد،و رسول در نماز آدينه بود او را رها كردند و برفتند،توانگران به تجارت و درويشان به نظاره.اگر گويند:نه تجارت اسمى است واقع بر بيع و شرا،چرا گفت پس از او:و لا بيع؟ گوييم،واقدى گفت:تجارت عبارت است از شرا دون بيع،بيانش قوله: وَ إِذٰا رَأَوْا تِجٰارَةً (10)،يعنى شرا براى آن كه اهل مدينه فروختنى نداشتند براى خريدن بيرون آمدند،و كانّه قال: لاٰ تُلْهِيهِمْ شرى وَ لاٰ بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّٰهِ .

وَ إِقٰامِ الصَّلاٰةِ ،اقامت صلاة (11)خواست،«تا»بيفگند براى اضافت،چه اين«تا»

ص : 153

[105-ر]بدل«واو»است كه عين الفعل بود،چه اصل اقوم (1)اقواما (2)بوده است،حركت براى حرف علّت گران داشتند،از او بر گرفتند دو ساكن جمع شد،«واو»بيفگندند و بدل او«تا»در آخر كلمه بازآوردند،و مثله:عدة في وعد،و زنة في وزن كه اين بدل«واو»است كه فاء الفعل بود،چون اضافت كردند تا بيفگندند،چنان كه شاعر گفت-شعر:

انّ الخليط اجدّوا البين و انجردوا***و اخلفوك عد (3)الامر[الّذي] (4)وعدوا

اراد عدة الامر،«ها»بيفگند براى اضافت. وَ إِيتٰاءِ الزَّكٰاةِ ،و دادن زكات،يعنى تجارت و بيع منع نكند ايشان را ازآن كه نماز به پاى دارند در اوقات خود (5)،زكات مال بدهند كه بر ايشان فرض است.عبد اللّه عبّاس گفت:زكات در آيت اخلاص طاعت است خداى را.مقاتل حيّان گفت:اهل صفّه اند.عبد اللّه عمر گفت:اين در جماعتى آمد كه در بازار به تجارت مشغول بودندى،چون بانگ نماز شنيدندى درهاى دكّان ببستندى و به نماز رفتندى.ابو هريره روايت كرد كه رسول-عليه السّلام-گفت:

انّ للمساجد (6)اوتادا الملائكة جلساؤهم (7)، مساجد را (8)ملازمانى هستند كه فريشتگان همنشينان ايشان اند،اگر ايشان را نيابند تفقّد و طلب كنند ايشان را،و اگر به نماز شوند اين فريشتگان به عيادت ايشان شوند،و اگر در جماعتى باشند يارى دهند ايشان را.

آنگه گفت:جليس مسجد بر سه خصلت بود (9):برادرى مستفاد،يا كلمتى محكم (10)،يا رحمتى منتظر.و اصبغ بن نباته روايت كرد از اميرالمؤمنين -عليه السّلام- كه او گفت:هركه به مسجد آمد و شد كند خصلتى يابد (11)از هشت خصلت:

اخا

ص : 154

مستفادا فى اللّه، برادرى در دين،

او علما مستطرفا ،يا علمى (1)نو،يا آيتى محكم،يا كلمتى كه او را ره نمايد به هدى و بازدارد از هلاك،يا رحمتى منتظر،يا گناهى رها كند امّا براى ترس خداى يا شرم مردمان.و صادق-عليه السّلام-گفت:هركه به مسجد رود،پاى بر هيچ ترى و خشكى ننهد الّا تسبيح كنند (2)براى او تا به زمين هفتم.و (3)صادق-عليه السّلام-گفت از پدرانش،از رسول-عليه السّلام-كه او گفت:

من كان القرآن حديثه و المسجد بيته بنى اللّه له بيتا في الجنّة، هركه قرآن حديث او باشد و مسجد خانۀ او،خداى تعالى براى او در بهشت خانه اى بنا كند.و صادق گفت-عليه السّلام-گفت:نمازى (4)در بيت المقدّس هزار نماز باشد،و در مسجد اعظم صد نماز باشد،و در مسجد قبيله (5)بيست و پنج نماز باشد،و در مسجد بازار دوازده نماز باشد،و نماز مرد در خانۀ خود يك نماز باشد.

فامّا بر قول آنان كه گفتند كه مراد به«بيوت»خانۀ رسول است و اهل البيت (6)، اين صفات خود نعت و سيرت ايشان است از ذكر خداى و اقامت نماز و ايتاء زكات، تا در خبر است كه اميرالمؤمنين (7)-عليه السّلام-هر شبان روزى هزار ركعت نماز زيادت (8)كردى بيرون از فرائض و سنن،و همچنين زين العابدين علىّ بن الحسين -عليهما السّلام.

امّا ايتاء زكات (9)در اسلام و پيش از اسلام كس جمع نكرد (10)ميان نماز و زكات جز اميرالمؤمنين كه او در نماز زكات داد در ركوع تا در حقّ او آمد كه: يُقِيمُونَ الصَّلاٰةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكٰاةَ وَ هُمْ رٰاكِعُونَ (11).آنگه گفت:بااين همه كه عبادات مى كنند از خداى مى ترسند، يَخٰافُونَ يَوْماً ،مى ترسند از روزى كه در آن روز دلها و چشمها برگردد،يعنى روز قيامت،و اين هم در حقّ او محقّق است في قوله:

ص : 155

يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ يَخٰافُونَ يَوْماً كٰانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً (1)،و في قوله: إِنّٰا نَخٰافُ مِنْ رَبِّنٰا يَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِيراً (2).گفت:از روزى ترسند كه دلها و چشمها از هول آن روز ترسان (3)باشد تا مرد هالك است يا ناجى؟از اهل دست راست است يا از اهل دست چپ؟نامه اش به دست راست دهند يا به چپ؟نامه اش سياه باشد يا سپيد (4)؟بر او به سعادت ندا كنند يا به شقاوت؟و مثله قوله تعالى: لِيَوْمٍ تَشْخَصُ فِيهِ الْأَبْصٰارُ (5).

آنگه بيان كرد كه اين براى چه كنند، لِيَجْزِيَهُمُ اللّٰهُ [105-پ] أَحْسَنَ مٰا عَمِلُوا ،تا خداى تعالى جزا كند (6)ايشان را نكوتر ازآن كه كرده باشند به استحقاق و آن ثواب باشد. وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ ،و بيفزايد ايشان را از فضلش،و آن تفضّل باشد كه بر سرى بود از ثواب. وَ اللّٰهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشٰاءُ بِغَيْرِ حِسٰابٍ ،و خداى روزى دهد آن را كه خواهد بى شمار بدان تفسير (7)كه كرده شد در سورة البقره با اختلاف اقوال.

بالاى (1)آن موجى (2)از بالاى (3)آن ابرى تاريكيها بهرى زبرتر (4)بهرى چون بيرون كند دستش نزديك نباشد كه بيند آن را،و هركه نكند خداى آن را (5)،نورى نباشد او را از نور.

نبينى (6)كه خداى را تسبيح كند (7)او را هركه در آسمان و زمين است و مرغ صف زده (8)همه دانند نماز او (9)و تسبيح او (10)و خداى داناست به آنچه ايشان مى كنند.

و (11)خداى راست پادشاهى آسمانها و زمين،و با خداى است بازگشت.(12) [106-پ] نبينى (13)كه خداى مى راند ابرى را پس جمع كند (14)ميان آن را،پس كند آن را بر هم نشسته،بينى باران بزرگ قطره بيرون آيد از ميان او (15)و فروفرستد از آسمان از كوهها كه هست در او از تگرگ (16)برساند به او به آن كه خواهد،و برگرداند ازآن كه خواهد نزديك باشد روشنايى برق (17)او ببرد چشمها را.

مى گرداند خداى

ص : 157

شب (1)و روز (2)،در اين عبرتى است (3)خداوندان ديده ها (4)را.

و خداى آفريد هر جنبنده را (5)است از آب،از ايشان مى رود بر شكم،و از ايشان است كه مى رود بر دو پاى،و از ايشان است كه مى رود بر چهار پاى،بيافريند خداى آنچه خواهد كه خداى بر همه چيزى تواناست.

بفرستاديم ما آياتى روشن (6)،خداى راه نمايد آن را كه خواهد به ره (7)راست.

[107-ر] و مى گويند بگرويد[يم] (8)به خداى و پيغامبر،فرمان برداريم (9)،پس بر مى گردند گروهى از ايشان از پس آن و نيستند ايشان گرويده (10).

چون بازخوانند با خداى (11)و پيغامبرش تا حكم كند ميان ايشان كه بنگرى (12)گروهى از ايشان برمى گردند.

و اگر باشد (13)ايشان را حق،بيايند به (14)او گردن نهاده (15).

ص : 158

در (1)دل ايشان است بيمارى يا شاكّ شدند (2)يا مى ترسند كه ظلم كند خداى بر ايشان و پيغامبرش؟بل ايشان ستمكاره اند.

باشد سخن مؤمنان چون بازخوانند ايشان را با خداى (3)و رسولش تا حكم كند ميان ايشان كه گويند شنيديم و طاعت داشتيم،و ايشان ظفر يافته اند (4).

[107-پ] و هركه فرمان برد خداى را و پيغامبر (5)را و بترسد از خداى و پرهيزگار شود،ايشان رستگاران (6)باشند.

و سوگند خورند (7)به خداى غايت سوگندشان (8)اگر بفرمايى ايشان را بيرون شوند بگو سوگند مخورى فرمان بردارى است معروف كه خداى داناست به آنچه مى كنى شما.

بگو فرمان برى خداى را و فرمان برى رسول او را،اگر برگردند كه بر او شد آنچه بر او نهادند و بر شماست آنچه بر شما نهادند،اگر فرمان برى او را راهيابى،و نيست بر پيغامبر الّا رسانيدن روشن.

[108.ر] نويد داد خداى تعالى آنان را كه ايمان آوردند از شما

ص : 159

و آنان را كه عمل صالح كنند تا خليفه كند (1)ايشان را در زمين چنان كه كرد خليفه (2)آنان را كه پيش ايشان بودند و تمكين كند (3)ايشان را دين آنان كه بپسنديد (4)براى ايشان،و بدل كند (5)ايشان را از پس ترسشان ايمنى كه مرا پرستند،انباز نگيرند به من چيزى،و هركه كافر شود پس از آن ايشان فاسقان اند (6).

و به پاى دارى نماز و بدهى زكات و فرمان برى پيغامبر را تا باشد كه بر شما رحمت كنند.

مپندارى آنان را كه كافر شدند به عاجزكننده اند (7)در زمين و جاى ايشان دوزخ (8)،و بد جايى (9)است آن.

قوله تبارك و تعالى: وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمٰالُهُمْ كَسَرٰابٍ بِقِيعَةٍ ،حق تعالى در اين آيت مثل زد و تشبيه كرد اعمال كافران را در نفى ثبات و قبول و وقوع به موقع خود به سراب آب نماى،گفت:آنان كه كافر شدند اعمال ايشان چون[108-پ]سرابى است،و سراب آن باشد كه مردم در بيابان به گرمگاه[نگاه] (10)بكند،سپيدى (11)زمين شوره آفتاب در او شعاع افگنده بود گمان برد كه آب است،و براى آن سراب خواندند (12)كه يتسرّب كالماء،اى يجري. بِقِيعَةٍ ،جمع قاع،كجيرة و جار.و«قاع»، زمين فراخ ساده باشد،و يجمع ايضا على اقواع و قيعان.آنگه به آن جاى رسد چيزى نبيند،همچنين عمل كافر او گمان برد كه چيزى مى كند چنان كه گفت: ...وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً (13)،ايشان گمان برند كه كارى نكو مى كنند،چون به وقت جزا (14)هيچ محصول نباشد آن را به آنچه گمان برده باشند به خلاف آن باشد،و

ص : 160

قوله تعالى: حَتّٰى إِذٰا جٰاءَهُ ،اى جاء السّراب و اراد موضع السّراب،براى آن كه سراب هيچ (1)نباشد الّا خيالى و گمانى،از اين جا گفت: لَمْ يَجِدْهُ شَيْئاً ،هيچ نيابد آن را. وَ وَجَدَ اللّٰهَ عِنْدَهُ ،و خداى (2)يابد عند آن،يعنى جزاى خداى يابد آنجا معدّ بر وفق عمل (3).و گفتند:خداى را يابد شماركننده و جزادهنده. فَوَفّٰاهُ حِسٰابَهُ ،شمار او به تمامى بكند كه او سريع الحساب است،حساب همه خلايق به يك بار بر آرد كه منع نكند او را بعضى از بعضى،و اين دليل كند بر آنكه خداى تعالى متكلّم است نه به آلت،چه اگر متكلّم بودى به آلت ممكن نبودى او را حساب خلايق كردن در يك وقت،بل اوقات بسيار حاصل آمدى از او.

[او] (4)كَظُلُمٰاتٍ ،[گفت] (5):عمل كافر با سراب نماى ماند (6)يا با تاريكى در درياى قعير، من لجّة البحر و هى معظمه (7). يَغْشٰاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ ،كه بپوشد آن را موجى كه از بالاى آن موجى باشد (8)،از بالاى آن ابرى باشد،و اين جمله چون جمع كنند ظلماتى باشد،و تاريكيها بهرى (9)بالاى بهرى:يكى ظلمت دريا،و يكى ظلمت ابر،و يكى ظلمت موج،باز عمل كافر را تشبيه كرد با اين سه تاريكى چه كافر را اعتقاد تاريك است و عمل تاريك است و مرجع با او (10)تاريكى است كه دوزخ است.ابن كثير خواند به روايت نبّال:«سحاب»به رفع و تنوين«ظلمات»جرّ بر بدل من قوله: أَوْ كَظُلُمٰاتٍ .بزّى از او روايت كرد:سحاب ظلمات،به اضافت،و باقى قرّاء:سحاب ظلمات،هر دو به رفع و تنوين.آنگه اين تكا[ثف] (11)ظلمات با آن ماند از طريق مبالغت كه[اگر] (12)دست از آستين بيرون كند، لَمْ يَكَدْ يَرٰاهٰا ،نزديك آن نبود (13)كه بيند آن را.گفتند:«يكد»،صله است،و معنى آن است:لم يرها (14)،و درست نيست

ص : 161

اين،و«كاد»بر جاى خود است،و اين براى مبالغت گفتند.و معنى آن است:لم يكد يريها فضلا من ان يراها،نه نبينند (1)و نه نزديك آن باشد[كه] (2)نبيند (3).بعضى مفسّران گفتند:به«ظلمات»اعمال كافر خواست،و به درياى لجّىّ دل او خواست، و به موج آن جهل و شكّ و حيرت كه غالب است،و به سحاب رين و طبع و ختم كه بر دل اوست.

ابىّ كعب گفت در اين آيت كه،كافر در پنج ظلمت است:كلامش ظلمت است،و عملش ظلمت است،مدخلش ظلمت است،مخرجش ظلمت است،و مصيرش روز قيامت با ظلمت است و آن دوزخ است،و قوله تعالى: لَمْ يَكَدْ يَرٰاهٰا ، مبرّد گفت معنى[آن است] (4)كه:لم يرها الّا بعد جهد و مشقّة،چنان كه[يكى] (5)از ما گويد:ما كدت اراك (6)من الظّلمة،بيم (7)آن بود كه از تاريكى تو را نبينم و او را ديده باشد.و گفتند:نزديك باشد كه بيند و نبيند،چنان كه كاد العروس ان يكون اميرا، و كاد النّعام يطير،و او را امارت نباشد و آن را طيران،و اين هريكى وجهى است،و وجه اول كه گفتيم (8)پيش از اين اولى تر است و بليغتر. وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللّٰهُ لَهُ نُوراً فَمٰا لَهُ مِنْ نُورٍ ،و هركس كه خداى او را نورى نكند،او را نور (9)نباشد،يعنى هركه خداى به او لطف نكند و هدايت ندهد مهتدى نباشد.مقاتل گفت:آيت در عتبة بن ابى ربيعه آمد كه او در جاهليّت طلب دين و زهد كرد،چون اسلام در آمد كافر شد.در خبر است كه رسول را-عليه السّلام-[109-ر]پرسيدند:امّت تو فرداى قيامت صراط چگونه گذراند در ظلمات قيامت؟گفت:امّت من بر صراط به نور على گذرند (10)،و على بر صراط به نور من گذرد،و من به نور خداى تعالى گذرم،و نور امّت من از نور على است،و نور على از نور من،و نور من از (11)خداى تعالى،و هركه به ما تولاّ نكند او را نور نباشد،ثمّ قرء: وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللّٰهُ لَهُ نُوراً فَمٰا لَهُ مِنْ نُورٍ .

ص : 162

قوله تعالى: أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّٰهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ،گفت:نبينى كه تسبيح مى كند خداى را هركه در آسمان و زمين است؟و تسبيح،تنزيه خداى باشد از آنچه لايق نباشد به او از صاحبه و ولد و شريك و شبيه (1)و افعال قبيح و اخلال به واجب.و معنى تسبيح اهل زمين و آسمان آن است كه:دليل مى كند به عجيب خلق و بديع صنع بر آنكه ايشان را خالقى است مستحقّ تسبيح و تنزيه. وَ الطَّيْرُ صَافّٰاتٍ ،و مرغان نيز تسبيح مى كنند او را در آن حال كه صف زده اند،براى آن كه در آن حال دليل آن كند كه ايشان را خالقى است قادر بر آنكه ايشان را آلت طيران دهد.

مجاهد گفت:نماز مكلّفان را باشد،و تسبيح همه چيزى را،از اين جا گفت:

وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلاّٰ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لٰكِنْ لاٰ تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ (2).

قوله تعالى: كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاٰتَهُ وَ تَسْبِيحَهُ ،هركس از ايشان را (3)هريك از ايشان صلات و تسبيح خود دانند.بر اين قول ضمير مرفوع مستكنّ في«علم»راجع است با لفظ«كلّ».و بعضى دگر گفتند: كُلٌّ قَدْ عَلِمَ ،اى قد علم اللّه صلاته و تسبيحه،همه را خداى تسبيح او داند.وجه سيم در او آن است كه:كلّ قد علم صلاة اللّه و تسبيحه على اضافة المصدر الى المفعول،چنان كه فاعل«علم»مصلّى و مسبّح (4)باشد كه به لفظ«كلّ»گفت،و ضمير مجرور ضمير نام خداى است. وَ اللّٰهُ عَلِيمٌ بِمٰا يَفْعَلُونَ ،و خداى داناست به آنچه ايشان مى كنند.

وَ لِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ،خداى راست ملك آسمانها و زمين به خلق و ملك،و ملك تصرّف آن اوست،چنان كه خواهد مى گرداند به حسب مصلحت.

وَ إِلَى اللّٰهِ الْمَصِيرُ ،و بازگشت با اوست.

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّٰهَ يُزْجِي سَحٰاباً ،آنگه گفت رسول را-و مراد جملۀ مكلّفان-بر سبيل تنبيه:نبينى (5)[يعنى] (6):نمى دانى كه خداى تعالى مى راند ابر را آنگه جمع و تأليف

ص : 163

مى كند ميان آن، ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكٰاماً ،آنگه آن را بر هم نشاند متراكب و متراكم كند.

فَتَرَى الْوَدْقَ ،باران بزرگ قطره بينى كه از او بيرون مى آيد؟ وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّمٰاءِ ،و فرود آرد از آسمان، مِنْ جِبٰالٍ فِيهٰا ،از كوهها (1)كه در آسمان است، مِنْ بَرَدٍ ،از تگرگ.«من»اوّل ابتداى غايت است،و دوم تبعيض،و سيم (2)تبيين. فَيُصِيبُ بِهِ (3)مَنْ يَشٰاءُ ،برساند به آن كه خواهد بر سبيل عذاب تا زرع و ميوۀ او هلاك كند (4).

وَ يَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ (5)يَشٰاءُ ،و بگرداند ازآن كه خواهد. يَكٰادُ سَنٰا بَرْقِهِ ،نزديك آن باشد كه (6)روشنايى برق او چشمها را ببرد،و مثله قوله تعالى: يَكٰادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصٰارَهُمْ (7)... ،ابو جعفر خواند:يذهب به ضمّ«يا»و كسر«ها»من الاذهاب.

يُقَلِّبُ اللّٰهُ اللَّيْلَ وَ النَّهٰارَ ،خداى تعالى مى گرداند شب و روز را،شب مى برد و روز مى آرد،اين به عقب آن و آن به عقب اين. إِنَّ فِي ذٰلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصٰارِ ،در اين عبرتى و پندى است خداوندان چشمها را،يعنى خداوندان عقل و خرد را.

ابو هريره روايت كرد از رسول-عليه السّلام (8)-گفت،خداى تعالى گفت:

يؤذيني ابن آدم (9)،فرزند آدم مرا مى رنجاند،روزگار را دشنام مى دهد،و من روزگارم،

بيدى الامر اقلّب اللّيل و النّهار ،كار به دست من است شب و روز مى گردانم.

وَ اللّٰهُ خَلَقَ (10)كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ مٰاءٍ ،و خداى تعالى آفرينندۀ هر جانورى است از آب.كوفيان جز عاصم خواندند«خالق»به«الف»على الاسم،و باقى قرّاء:

خَلَقَ ،على الفعل الماضى.و«كلّ»بر تغليب گفت (11).و بعضى گفتند:اصل همه آب

ص : 164

بود،و بعضى از آتش كرد (1)،و بعضى با باد،و اوّل معتمد است. فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلىٰ بَطْنِهِ ،از ايشان بهرى آنند[109-پ]كه بر شكم مى روند چون مار و ماهى و كرم، وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلىٰ رِجْلَيْنِ ،و بهرى از آن (2)بر دو پاى مى روند چون آدمى و چون (3)مرغان، وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلىٰ أَرْبَعٍ ،و از ايشان بعضى آنند كه بر چهار پاى روند چون انعام و بهايم و وحوش و سباع،و براى آن ذكر (4)جانوران نكرد كه بر بيشتر چهار پاى (5)روند،كه حكم ايشان در آن كه منبسط باشد (6)بر زمين حكم چهار پايان است. يَخْلُقُ اللّٰهُ مٰا يَشٰاءُ ،مى آفريند خداى آنچه خواهد چنان كه خواهد،و (7)خداى بر همه چيز تواناست.

لَقَدْ أَنْزَلْنٰا آيٰاتٍ مُبَيِّنٰاتٍ ،گفت:ما فروفرستاديم آياتى مبيّن روشن،و نصب كرديم ادلّۀ واضحه (8). وَ اللّٰهُ يَهْدِي مَنْ يَشٰاءُ إِلىٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِيمٍ ،و خداى تعالى ره نمايد آن را كه خواهد به ره راست از لطف و حكم و تسميه به هدى-چنان كه بيان كرديم.

وَ يَقُولُونَ آمَنّٰا بِاللّٰهِ وَ بِالرَّسُولِ ،مى گويند-يعنى منافقان كه:ما ايمان آورديم به خداى و پيغامبر و طاعت داشتيم،اين مى گويند به زبان. ثُمَّ يَتَوَلّٰى فَرِيقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ ،آنگه پشت بر مى كنند و بر مى گردند گروهى از ايشان بعد اين گفتار كه گفتند. وَ مٰا أُولٰئِكَ بِالْمُؤْمِنِينَ ،و اينان بر حقيقت مؤمن نه اند.

مفسّران گفتند:اين آيت در حقّ مردى منافق آمد نام او بشر و خصمى جهود كه او را بود (9)در زمين (10)كه ايشان در آن خصومت مى كردند.جهود او را به حكومت بر پيغامبر مى آورد،و منافق مى گفت:بر كعب اشرف رويم كه مهتر جهودان است كه محمّد حيف كند بر ما.خداى تعالى اين آيات فرستاد و گفت:مى گويند به زبان كه

ص : 165

ما به خدا و پيغامبر (1)ايمان داريم و طاعت مى داريم ايشان را،و آنگه بر مى گردند و بر حقيقت مؤمن نه اند ايشان.

علامت نامؤمنى ايشان آن است كه (2):چون ايشان را با خداى و رسول مى خوانند تا رسول حكم كند ميان ايشان.بعضى گفتند:راجع است با رسول براى آن كه تولّاى حكم او كند (3).و بعضى گفتند:راجع است با خداى تعالى كه اگر حكم رسول مى كند آن حكم صادر است از قديم-جلّ جلاله-و بر حقيقت حكم اوست. إِذٰا فَرِيقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ ،گروهى از ايشان چون بنگرى عدول و اعراض كنند،و اين«اذا» مفاجات است-كه معنى او را چند جاى بيان كرديم.

وَ إِنْ يَكُنْ لَهُمُ الْحَقُّ ،و اگر چنان كه حقّ ايشان را بودى، يَأْتُوا إِلَيْهِ مُذْعِنِينَ ، به او آمدندى منقاد و گردن نهاده،و لكن چون دانستند كه حقّ نيست ايشان را بل بر ايشان است،و رسول-عليه السّلام-حكم (4)كه كند از روى حجّت بر ايشان خواهد بودن،از او عدول و اعراض مى كنند.

أَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ،در دل ايشان بيمارى و شكّ است؟ أَمِ ارْتٰابُوا ،يا به شكّ افتاده اند،و اين خود بر حقيقت چنين است كه اين صفت منافقان است،و انّما بر لفظ استفهام گفت و معنى تقريع و تنبيه،چنان كه يكى از ما گويد جاهلى را:[هما] (5)تو جاهلى و تو را علمى (6)نيست با اين كار،با آن كه داند چنين است تا جهل بر او تقرير كند،و مانند اين قول شاعر-شعر:

أ لستم خير من ركب المطايا***و اندى العالمين بطون راح

اين استفهام را معنى تقرير است. أَمْ يَخٰافُونَ أَنْ يَحِيفَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ وَ رَسُولُهُ ،يا مى ترسند كه خداى و پيغامبر بر ايشان حيف و ظلم كنند (7).

ص : 166

بَلْ أُولٰئِكَ هُمُ الظّٰالِمُونَ ،بل ظالم و ستمكاره ايشانند بر نفس و (1)عدول كردن از حكم رسول -عليه السّلام-به حكم كعب اشرف،و او را بر رسول اختيار كردن،و در اين باب وضع چيزى مى كنند نه به موضع خود،و اين ظلم باشد در لغت.

إِنَّمٰا كٰانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ (2) ،انّما بر حقيقت و راستى قول مؤمنان آن باشد كه چون ايشان را دعوت كنند با خداى تعالى و پيغامبرش تا ميان ايشان حكم كند كه گويند: سَمِعْنٰا وَ أَطَعْنٰا ،شنيديم و طاعت داشتيم.و قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ ،نصب است بر خبر«كان»،و اسم«ان»مع الفعل اوست (3)،من قوله: أَنْ يَقُولُوا ،التّقدير:انّما كان قول سمعنا و اطعنا قول المؤمنين،اى[110-ر]كان هذا القول قول المؤمنين.و قوله:

إِذٰا دُعُوا ،در محلّ نصب است على الظّرف. وَ أُولٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ،و ايشان ظفريافتگان باشند كه چنين كنند.

آنگه گفت: وَ مَنْ يُطِعِ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ ،هركه طاعت خدا و پيغامبر دارد و فرمان ايشان را منقاد باشد، وَ يَخْشَ اللّٰهَ وَ يَتَّقْهِ ،از خداى بترسد (4)و از معاصى او اجتناب كند (5)، فَأُولٰئِكَ هُمُ الْفٰائِزُونَ ،ايشان ظفريافتگان باشند به مراد خود.