يافتند (1)بنده اى را از بندگان ما كه داديم او را رحمتى از نزديك ما (2)،و بياموختيم او را از نزديك ما (3)علمى.

گفت او را موسى پى تو گيرم بر آنكه بياموزى مرا از آنچه آموخته اند تو را (4)صلاح؟ گفت تو نتوانى با من صبر كردن.

و چگونه صبر كنى بر آنچه گرد نگرفته اى به آن آزمايشى.

گفت:يابى مرا اگر خواهد خداى شكيبا و نافرمانى نكنم تو را هيچ فرمانى.

گفت اگر پس رو من (5)باشى مپرس مرا از چيزى تا بيارم (6)تو را از او ياد كردى.

برفتند تا چون در نشستند (7)در كشتى بشكست آن را[گفت (8)]:بشكستى اين (9)را تا غرق شود اهلش،آوردى چيزى عجب.

گفت نگفتم كه تو نتوانى با من صبر كردن؟ گفت مگير مرا به آنچه فراموش كردم،و بر من (10)منه از كار من دشخوارى.(11) برفتند تا بديدند كودكى را بكشت او را،گفت:بكشتى نفسى

ص : 2

پاكيزه (1)بى نفسى ؟آوردى چيزى منكر.

گفت نگفتم تو را كه تو نتوانى با من صبر كردن؟ گفت اگر بپرسم تو را از چيزى پس از اين،با من صحبت مكن (2)برسيدى از نزديك من به عذر (3).

برفتند تا آمدند به اهل ديهى (4)طعام خواستند از اهلش،منع كردند از ميزبانى (5)ايشان،يافتند در آنجا ديوارى كه ويران (6)خواست شدن،راست باز كرد (7)گفت:اگر خواهى فراگيرى بر او مزدى.

[ا-ر] گفت اين جداى است ميان من و تو،خبر دهم (8)به تأويل آنچه نتوانستى برآن صبر كردن.

امّا كشتى بود درويشان را كه كار مى كردند در دريا،خواستم تا آن را عيبناك كنم،و بود از پس ايشان پادشاهى كه مى گرفت هر كشتى را بزور.

امّا غلام، بودند پدر و مادرش مؤمن،ترسيديم كه در ايشان پوشد (9)عصيان و كفر.

خواستيم كه بدل دهد

ص : 3

ايشان را خداى ايشان بهتر از آن دهى (1)و نزديك (2)به خويشى.

[ا-پ] و امّا ديوار بود از دو كودك بى پدر در[شهر] (3)،و بود زير آن گنجى از آن ايشان،و بود پدرشان نيكمردى،خواست خداى تو كه برسند (4)به بلوغ مردان،و بيرون آورند گنج ايشان (5)، بخشايشى از خداى تو،و نكردم آن را از فرمان خود،آن تأويل آن است كه نتوانستى بر وى (6)صبر كردن.

قوله تعالى: وَ إِذْ قٰالَ مُوسىٰ لِفَتٰاهُ ،عبد اللَّه بن عبّاس گفت:سبب (7)اين (8)آن بود كه،چون موسى-عليه السّلام-از دريا بازگشت و فرعون و قومش در دريا غرق گشته بودند،و ملك مصر و ولايت،موسى را و بنى اسرايل را مستخلص شده بود، خداى تعالى وحى كرد به موسى كه:خطبه اى كن و بنى اسرايل را نعمتهاى من ياد ده، وَ ذَكِّرْهُمْ بِأَيّٰامِ اللّٰهِ (9)...،او خطبه بكرد و در آنجا ذكر كرد آنچه خداى تعالى بر او و بر ايشان كرد از نعمتها،و گفت:شاكر باشى نعمت آن خداى را كه شما را از فرعون و قوم او برهانيد،و ايشان را غرق كرد و شما را از دريا به سلامت برآورد،[و]پيغامبر شما را بهترين اهل زمين كرد،و با او سخن گفت و برگزيد او را،و محبّت خود بر وى افگند،و تورات بر شما انزله (10)كرد تا مى خوانى و آنچه از وى خواستى بداد شما را بهتر از آن و بيشتر ازآن كه خواستى.مردى بر پاى خاست از بنى اسرايل و گفت:يا كليم اللّه (11)!از تو عالم تر بر زمين هست؟او گفت:نه.جبريل آمد و

ص : 4

گفت:خدايت سلام مى كند و مى گويد:تو چه دانى كه من علم كجا نهاده ام؟چرا اين قول اطلاق كردى و نگفتى:اللّه اعلم؟موسى گفت:بار خدايا!از من عالم تر تو را بر زمين بنده اى هست؟گفت:بلى!خضر از تو عالم تر است.گفت:بار خدايا! مرا دستور باش (1)تا بروم و او را ببينم و از او علم بياموزم.خداى تعالى او را دستورى داد.گفت:بار خدايا!جاى او كجاست؟گفت:به مجمع البحرين،آنجا كه صخره (2)است،و علامتش آن است كه ماهى اى كه در سفرۀ شما باشد زنده شود و در دريا راه پيدا كند.و گفتند،گفت:چون به كنار دريا رسى (3)ماهى بگير و به صاحبت ده،هركجا كه او ماهى فراموش كند آن جايگاه مقام خضر بود،او را آنجا طلب بايد كردن[2-ر]و نسيان ماهى به علامت كرد.

و به روايتى ديگر از عبد اللّه عبّاس،آن است كه:موسى-عليه السّلام-خداى را گفت،بار خدايا:

اىّ عبادك احبّ اليك ،از بندگان كه را دوست تر دارى؟ گفت:

الَّذي يذكرني و لا ينسانى ،آن كه مرا ياد دارد و فراموش نكند.گفت:بار خدايا!از بندگان تو كه قاضى تر است؟گفت:آن كه حكم بحق كند و متابعت هوا نكند،گفت:بار خدايا!كدام بنده عالم تر است از بندگان تو؟گفت:آن كه علم مردمان ضمّ كند با علم خود،باشد كه در آن ميانه كلمه اى باشد كه تدله على هدى و ترده عن ردى،كه او را به هدى راه نمايد يا از هلاك بازدارد.گفت:بار خدايا! اگر در بندگان تو كسى هست از من عالم تر،مرا ره نماى به او،گفت:آرى كه در بندگان من بنده اى است او را خضر گويند،او از تو عالم تر است.گفت:بار خدايا! كجا جويم (4)او را؟گفت:بر ساحل دريا به نزديك صخره،و علامت و دلالت او ماهى است-چنان كه گفتيم-چون آن ماهى زنده شود و در دريا راه كند برآن راه ببايد رفتن تا او را بيابى.موسى-عليه السّلام-با جوانى كه با او بود ساز سفر كرد،و در جمله زادى كه برداشته بودند (5)ماهى شور بود،فذلك قوله: وَ إِذْ قٰالَ مُوسىٰ لِفَتٰاهُ ، حق تعالى گفت:ياد كن اى محمّد!چون گفت موسى جوانش را،در او خلاف

ص : 5

كردند،بعضى گفتند:وصىّ او بود-يوشع بن نون بن افراييم (1)بن يوسف،و گفتند:

برادر يوشع بود.و گفتند:غلامى بود درم خريدۀ او.و گفتند:خدمتگارى بود از آن او،و عرب غلام را و خدمتگار را«فتى»مى خواند (2)،و اگرچه پير بود.و كنيزك خدمتگار را«فتاة»خواند (3)،و اگرچه عجوز بود.و براى آن اضافت كرد يا (4)بر اقوال پيشين كه ملازم بودى با او براى تعلّم. لاٰ أَبْرَحُ (5)،لا ازال،من زال يزال،لا من زال يزول،براى آن كه اوّل را خبر بايد و دوم را نبايد،و خبر مقدّر است،و تقدير آن كه:

(لا ابرح سائرا او طالبا)،من پيوسته طالب و مسافر خواهم بودن تا آنگه كه خضر را بيافتن (6).و(حتى)،انتهاى غايت را باشد،يقال:سرت حتى أدخلها.«دخول»،غايت انتهاى سير باشد،گفت:پيوسته مى خواهم رفتن تا به«مجمع البحرين»رسم.

خلاف كردند در او،قتاده گفت:درياى پارس و روم است،آنجا كه جانب مشرق است.محمّد كعب (7)گفت:طنجه است.ابىّ كعب (8)گفت:افريقيه است. أَوْ أَمْضِيَ حُقُباً ،در«او»دو وجه رواست،يكى آن كه:افعل هٰذٰا[ا]و ذاك (9)،يا برسم يا روزگارى دراز مى روم.و وجه دوم آن كه:«او»به معنى الى أن باشد چنان كه:لالزمنّك او تعطيني حقّى،مى روم تا برسم و تا آنگه كه روزگار دراز بر اين رفتن من برآيد،و وجه اوّل به معنى لا يقتر است. حُقُباً ،عبد اللّه عبّاس گفت:دهرا، روزگارى،و جمعه احقاب (10).عبد اللّه عمر گفت:حقب،هشتاد سال باشد.مجاهد گفت:هفتاد سال،گفت:تا برسم يا عمرى تمام در راه رو (11)كنم.

فَلَمّٰا بَلَغٰا ،چون برسيدند موسى و صاحبش (12)، مَجْمَعَ بَيْنِهِمٰا (13)،آنجا كه مجمع هر دو دريا بود، نَسِيٰا حُوتَهُمٰا ،ماهى كه داشتند فراموش كردند،و ماهى صاحب موسى فراموش كرد تنها،و لكن اضافت نسيان با هر دو كردند چنان كه گفت: يَخْرُجُ مِنْهُمَا

ص : 6

اَللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجٰانُ (1) ،لؤلؤ و مرجان از درياى شور برآرند (2)از عذب برنيارند (3)و چنان كه گويند:خرج القوم الى موضع كذا،فاخذوا زادهم،و«زاد»،بعضى از ايشان دارند، پس براى آن كه هر دو به يك جاى بود (4)اضافت با ايشان كرد كه ماهى زاد هر دو بود. فَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ سَرَباً ،اى مسلكا و مذهباً،راهى بكرد در دريا.

و در كيفيّت آن خلاف كردند،ابى كعب گفت از رسول-عليه السّلام-شنيدم كه گفت:چندان كه ماهى مى رفت راهى پيدا مى شد در دريا و آب از اين جانب و از آن جانب بماند،با هم نيامد،موسى-عليه السّلام-برآن راه برفت تا به خضر رسيد.

عبد اللّه عبّاس گفت:آب شكافته شد تا ماهى به گل رسيد،بر گل برفت،اثر رفتن او در گل پيدا شد.موسى برآن اثر برفت و هركجا ماهى برآن (5)برفت خشك شد مانند سنگ.عبد اللّه عبّاس روايت كرد از ابىّ كعب كه رسول-عليه السّلام-گفت:چون به صخره رسيدند،[2-پ]سر بر صخره نهادند و بخفتند،ماهى در زنبيل بجنبيد.

موسى خفته بود و جوان بيدار بود،مى نگريد تا ماهى شور بريان كرده از زنبيل بر آمد و در دريا شد و چندان كه در آب مى رفت (6)طاقى پيدا مى شد چنان كه سرب باشد.

چون موسى از خواب برخاست،جوان فراموش كرد كه موسى را بگويد،ازآنجا (7)برفتند و آن شب برفتند تا بر دگر روز چاشتگاه.موسى-عليه السّلام-خسته (8)بود و گرسنه شده بود،گفت: آتِنٰا غَدٰاءَنٰا ،او را به حديث موسى-حديث ماهى رفتن (9)در دريا-ياد آمد.

قتاده گفت:خداى تعالى ماهى را زنده كرد تا از سفره بيرون آمد و سر به دريا نهاد و در دريا برفت،چندان كه (10)او برفت آب بيفسرد تا مانند راهى از يخ بر آب پيدا شد تا موسى برآن رفت و به خضر رسيد.

كلبى گفت:يوشع بن نون وضو مى كرد از آب دريا،و در دريا چشمه اى بود كه

ص : 7

آن را«عين الحيوان»گفتند،به هر جانورى بى جان كه رسيدى زنده شدى.آب از دست يوشع بر ماهى چكيد،ماهى زنده شد و در آب برفت و راهى بكرد تا بر سر (1)آب راهى خشك پيدا شد.و گفتند:ماهى سخت شور بود و از وى بهرى خورده بودند.و موسى خفته بود،يوشع ماهى بياورد تا در آب بشويد تا شورى او كمتر شود در آب چشمۀ حيوان بود،چون آب به ماهى رسيد زنده شد و از دست يوشع به آب در (2)شد و راهى بكرد.موسى-عليه السّلام-برخاست و از حرص صاحب را گفت:خيز (3)تا برويم كه اين راه ما را مى يابد بريد (4)،و او حديث ماهى فراموش كرده بود.برفتند ازآنجا تا به وقت چاشتگاه رسيد.موسى حديث چاشت كرد و ذلك قوله: فَلَمّٰا جٰاوَزٰا ،چون ازآنجا كه صخره بود بگذشتند كه منزل دينه (5)بود كه در او ماهى فراموش كرده بودند،و به دگر منزل رسيدند، قٰالَ مُوسىٰ لِفَتٰاهُ ،[گفت] (6):رفيقش را: آتِنٰا غَدٰاءَنٰا ،طعام چاشت ما بياور.گفتند:خداى تعالى گرسنگى بر موسى افگند تا گفت: آتِنٰا غَدٰاءَنٰا ،و الغداء طعام الغداة،و العشاء طعام العشاء،به ما آر طعام چاشت ما. لَقَدْ لَقِينٰا مِنْ سَفَرِنٰا هٰذٰا نَصَباً ،كه ما از اين سفر رنج و ماندگى ديديم.گفتند:آن رنج كه آن روز رسيد موسى را در آن سفر،هيچ روز نرسيد،براى آن كه شبان روزى (7)و روزى دگر تا وقت چاشت مى رفتند كه نياسودند.و النَّصب، التَّعب.

چون موسى-عليه السّلام-حديث چاشت كرد،يوشع را (8)ماهى و رفتن او در دريا ياد آمد،گفت: أَ رَأَيْتَ إِذْ أَوَيْنٰا إِلَى الصَّخْرَةِ ،ديدى آنگه كه ما به نزديك آن سنگ رسيديم،و محلّ«إذ»نصب است على الظّرف،اى وقت وصولنا الى الصّخرة. فَإِنِّي نَسِيتُ الْحُوتَ ،چون (9)ماهى فراموش كردم. وَ مٰا أَنْسٰانِيهُ إِلاَّ الشَّيْطٰانُ أَنْ أَذْكُرَهُ ،و از

ص : 8

ياد من نبرد (1)الّا ابليس،يعنى به وسواس (2)او كه مرا از آن مشغول كرد كه ياد دارم، فراموش شد. (3).

و هفل (4)بن زياد گفت:اين صخره آن است كه،از پيش نهر الزَّيت است.و «نسيان»را بر دو وجه تفسير دادند،يكى:ضدّ ذكر،و دوم:ترك. وَ اتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ عَجَباً ،گفتند:اين از كلام يوشع است،و گفتند معنى آن است: وَ اتَّخَذَ سَبِيلَهُ ،فعجبت من ذلك عجبا.

عبد الرّحمن بن زيد گفت:جاى تعجّب باشد كه ماهى بريان كرده از مدّت (5)دراز زنده شود و در دريا برود و از رفتن او راهى پيدا ماند.ابن زيد گفت:نيمه اى ماهى بود.عبد اللّه عبّاس گفت:و اتّخذ موسى سبيل الحوت في البحر عجبا،يعنى عجب آمد موسى را از رفتن ماهى برشته (6)در دريا.

وهب گفت:از رفتن[ماهى] (7)راهى بريده (8)گشت در دريا مانند جويى.

موسى-عليه السّلام-چون آن شنيد،گفت: ذٰلِكَ مٰا كُنّٰا نَبْغِ ،اين،آن است كه ما در طلب آنيم،آن است كه ما مى جوييم[و«يا»همه از«نبغ»بيفگندند به تخفيف اكتفاء بالكسرة عنها،كقوله: أُجِيبُ دَعْوَةَ الدّٰاعِ إِذٰا دَعٰانِ (9)...،اتّباعا للمصحف، چنين يافتند نبشته] فَارْتَدّٰا ،بازگشتند عَلىٰ آثٰارِهِمٰا ،برآن (10)پى كه آمده بودند قَصَصاً .اى اتّباعا للاثر،يقال:قصّ اثره،يقصّه (11)قصّا،و منه القصّة و القصَّة و القصاص،بازپس آمدند هم برآن راه كه رفته بودند،[3-ر]با نزديك (12)صخره رفتند،ماهى در دريا و ره كردن او بديدند.

موسى-عليه السّلام-بدانست كه آن آيتى است و دلالتى كه خداى تعالى كرد او را،براثر آن برفت تا به نزديك خضر رسيد،و ذلك قوله: فَوَجَدٰا عَبْداً مِنْ عِبٰادِنٰا ،

ص : 9

بنده اى را يافتند از بندگان ما،يعنى خضر را-و نام او ليّا بن ملكان (1)بود-و خضر لقبش بود براى آنش خضر خواندند (2).

أبو هريره روايت كرد از رسول-عليه السّلام-كه:او را براى آن خضر خواندند كه او بر پوستينى (3)سپيد نشست در بر (4)او سبز شد.

مجاهد گفت:براى آنش خضر خواندند كه چون نماز كردى پيرامن (5)او به گياه سبز شدى.

عبد اللّه بن المبارك گفت كه،ابن جريج گفت:موسى-عليه السّلام-خضر را يافت بر طنفسه اى (6)سبز نشسته بر روى آب،بر او سلام كرد.

عبد اللّه عبّاس گفت از ابىّ كعب كه:موسى-عليه السّلام-به خضر رسيد-و او خفته بود-جامه اى بر خويشتن گرفته-موسى بر او سلام كرد،او برخاست و گفت:و عليك السّلام يا نبىَّ بنى اسرايل.موسى او را گفت:تو چه دانى كه من پيغامبر بنى اسرائيلم؟گفت:آن كه تو را به من ره نمود،مرا اعلام كرد احوال تو.

سعيد جبير گفت:چون موسى به خضر رسيد،خضر نماز مى كرد.چون سلام بداد (7)موسى بر او سلام كرد،او گفت:سلام عادت شهر ما نيست.آنگه بنشستند و حديث مى كردند،مرغكى بيامد و منقار در آن دريا زد و قطره اى آب برداشت و در پر ماليد و برفت.خضر موسى را گفت:دانى كه اشارت در اين چيست؟گفت:نه.

گفت:جهانيان در علم بنى اسرايل عاجزاند،و بنى اسرايل در علم تو،و تو در علم من.آنگه علم همه جهان و علم بنى اسرايل و علم تو و علم من به اضافت با علم خداى تعالى نيست الّا به مقدار آن كه اين (8)قطرۀ آب كه اين مرغك از دريا برداشت.

در خبر است كه:موسى جعفر (9)را-عليهما السّلام-پرسيدند كه:خضر عالم تر بود

ص : 10

يا موسى؟گفت:موسى از خضر پرسيد كه خضر آن را جواب نداشت،و خضر از موسى پرسيد و موسى جواب نداشت،اگر هر دو بر من حاضر باشند،من از ايشان پرسم جواب من ندانند،و (1)ايشان از من پرسند و من جواب ايشان دانم،فذلك قوله:

فَوَجَدٰا عَبْداً مِنْ عِبٰادِنٰا آتَيْنٰاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنٰا وَ عَلَّمْنٰاهُ مِنْ لَدُنّٰا عِلْماً ،بنده اى يافتند،يعنى موسى و صاحبش را،و آن بنده خضر بود كه ما او را رحمتى داده بوديم از نزديك ما،و او را از نزديك ما علمى آموخته (2).

قٰالَ لَهُ ،گفت موسى خضر را: هَلْ أَتَّبِعُكَ ،من پسر وى كنم تو را بدان شرط كه ما را (3)بياموزى از آنچه تو را آموخته اند به رشاد و هدايت،و ابو على گفت كه:

نصب او بر مفعول له است،آنگه عامل در او روا باشد كه أَتَّبِعُكَ باشد،يعنى اتّبعك للرّشد،و روا بود كه تعلّمنى باشد،آنگه مفعول به باشد،و روا بود كه عُلِّمْتَ بود و هم مفعول به باشد (4)، موسى را گفت:تو با من صبر نتوانى كردن،و اين نفى استطاعت است نه نفى قدرت است،انّما مراد آن است كه:بر تو گران آيد و دشخوار (5)،چنان كه گويند:فلان لا يستطيع أن ينظر الىَّ،اى يثقل عليه رؤيتى،فلان مرا نمى تواند ديدن،يعنى ديدار من بر او گران است.

وَ كَيْفَ تَصْبِرُ ،و چگونه صبر كنى بر آنچه خبرت و آزمايش تو به آن محيط نيست. موسى-عليه السّلام-گفت: إِنْ شٰاءَ اللّٰهُ ،كه مرا صابر يابى و هيچ فرمان تو را عصيان نكنم.گفتند:خضر بر اطلاق گفت بى استثناء كه:تو صبر نكنى،و موسى -عليه السّلام-به مشيّت استثنا كرد،براى آن كه خضر را اعلام كرده بودند كه:موسى صبر نكند،او اطلاق كرد اين سخن را امّا موسى در شك بود كه صبر دارد برآن يا نه،براى آن استثنا كرد تا خلاف نباشد.

آنگه خضر-عليه السّلام-گفت:اگر مصاحبت و متابعت[3-پ]من خواهى كردن،از آنچه من كنم مرا مپرس كه چرا كردى تا من تو را از آن ياد كردى و ذكرى

ص : 11

كه از آن ياد كنند (1)حاصل كنم.او قبول كرد هم بر شريطۀ (2)اوّل،ازآنجا برفتند.

فَانْطَلَقٰا ،و انطلق (3)مطاوع اطلاق باشد،يقال (4):اطلقته فانطلق،و روا بود كه مطاوع طلّقت باشد من الطّلاق فانّ فيه معنى الاطلاق،و بر قياس بايد (5)تا مطاوع ثلاثى بود قياسا على اخواتها كقولهم:قطعته فانقطع،و كسرته فانكسر و جبرته فانجبر.

به كنار دريا رسيدند،كشتيى ديدند خواستند تا در آنجا نشينند،اصحاب كشتى رها نكردند گفتند:نبايد تا دزدان باشند! دگرباره چون نگاه كردند،گفتند:اينان سيماى اهل صلاح (6)دارند ايشان را در كشتى نشاندند.

بعضى دگر گفتند:صاحب كشتى خضر را شناخت تقرّب كرد و ايشان را بى اجرت در كشتى نشاند.چون كشتى به ميان دريا رسد،خضر-عليه السّلام-تبرى داشت (7)،لوحى از الواح كشتى بشكست،آب در كشتى آمد.موسى-عليه السّلام (8)- چنان ديد صبر نداشت تا گفت: أَ خَرَقْتَهٰا لِتُغْرِقَ أَهْلَهٰا ،بشكستى اين كشتى تا اهل او (9)غرق شوند.كوفيان خواندند مگر عاصم:ليغرق اهلها،به«يا»و فتح (10)و رفع اهل، چنان كه فعل مسند باشد با اهل.و باقى قرّاء خواندند:لتغرق اهلها،به ضمّ«تا»و كسر«را»و نصب اهل از اغراق،چنان كه فعل خضر را باشد و اهل منصوب بود به وقوع الفعل عليه.گفت:اين كشتى بشكستى تا اهلش را غرق كنى؟ لَقَدْ جِئْتَ شَيْئاً إِمْراً ،كارى منكر آوردى،و قيل الامر،الدّاهية العظيمة،و قيل:العجب الّذي يكثر التّعجب (11)منه من امر اذا كثر (12)،و انشد ابو عبيدة:

قد لقى الاقران منه نكرا***داهية دهياء ادّا امرا

و اين بر سبيل استفهام گفت به دلالت همزۀ استفهام كه در او هست تا سؤال

ص : 12

بكنند (1)كه چرا گفتى (2)منكر كردى،و اين بر حقيقت منكر نبود چه غرض او (3)صلاح بود.امّا قوله: شَيْئاً إِمْراً او نكرا،مشروط است،يعنى اگر براى آن كردى تا مردمان كشتى غرق شوند منكر باشد.و گفتند:كارى كرد (4)كه ظاهرش منكر است و ما باطنش نمى دانيم.گفتند:او چند جاى (5)كشتى را سوراخ كرد و موسى -عليه السّلام-جامه در او مى افگند (6).چون چند جاى شكسته بود باستاد و اصلاح مى كرد به خرقه و قير و آنچه آلت آن باشد.موسى را از آن به عجب آمد كه ندانست غرض او چيست.و گفتند:إمر،كارى باشد فاسد كه يؤمر بتركه،فعل به معنى مفعول،كالذّبح و النّقض و النّكث،و منه رجل إمر اذا كان ضعيف الرّأى يحتاج الى أن يؤمر بصلاحه.-و اين وجهى قريب است از روى اشتقاق.

خضر او را گفت:نگفتم تو را كه صبر ندارى و دشخوار (7)آيد بر تو صبر كردن! موسى گفت: لاٰ تُؤٰاخِذْنِي بِمٰا نَسِيتُ ،مرا مؤاخذه و معاتبه مكن به آنچه فراموش كردم.

عبد اللّه عبّاس گفت:نسيان به معنى ترك است اين جا،اى بما تركت من عهدك،چنان كه در قصّۀ آدم گفت: فَنَسِيَ (8)...،اى ترك و گفتند:مراد آن است:

لا تؤاخذني بما يشبه (9)النّسيان،براى آن كه با قرب آن مدّت موسى فراموش نكرده (10)بود.و گفتند:موسى نگاه كرد آنجا كه او كشتى بشكست چند جاى و آب در كشتى نمى آمد بدانست كه آن معجز است و او براى صلاح (11)كرد عذر خواست. وَ لاٰ تُرْهِقْنِي مِنْ أَمْرِي عُسْراً ،اى لا تكلفني عسرا،مرا تكليف سخت مكن.و قيل:

لا تلحقنى.و اصل (12)تغشيه است من قولهم:رهقه الفارس اذا غشيه و رهقه الدّين (13)اذا

ص : 13

ركبه،و غلام مراهق اذا قارب البلوغ[و كاد يغشيه] (1).

فَانْطَلَقٰا ،ازآنجا برفتند و به ساحل رسيدند و بر خشك شدند.جماعتى كودكان بازى مى كردند آنجا.[4-ر]خضر برفت و كودكى را از ميان ايشان بيرون آورد كه از او نكوروتر نبود در ميان ايشان.بيرون آورد و او را به كناره اى برد و بيفگند و به كارد حلق او ببريد و او را بكشت (2).و گفتند:سر او بر ديوار مى زد تا او را بكشت.و گفتند:او را لگدى بزد و بكشت.

ضحّاك گفت:نام او«خوش»بود،و شعيب الجبّائى گفت:نام او«خنسور (3)» بود.وهب گفت:نام پدرش ملاس (4)بود و نام مادرش رحمى بود.عبد اللّه عبّاس گفت:كودكى كه نابالغ بود.[ضحّاك گفت:غلام بالغ بود] (5)و مفسد و مادر و پدر از وى در رنج بودند.كلبى گفت:برنايى بود،ره زدى و مال با مادر و پدر بردى، ايشان سوگند بخوردندى كه او نكرد.

ابىّ كعب گفت،از رسول-عليه السّلام-شنيدم كه (6).آن غلام كافر بود.چون موسى-عليه السّلام-چنان ديد گفت: أَ قَتَلْتَ نَفْساً زَكِيَّةً بِغَيْرِ نَفْسٍ ،نفسى زكىّ بى گناه را بكشتى كه او كسى را نكشته است؟ كوفيان خواندند و ابن عامر: زَكِيَّةً ،بى«الف»و ديگران خواندند:زاكية،به «الف».

آنگه در معنيش خلاف كردند.بعضى گفتند:هر دو به يك معنى است، كقاسية و قسيّة،و فاكهين و فكهين،و حاذرين (7)و حذرين (8).ابو عمرو گفت:زاكية، آن باشد كه گناه نكرده باشد،و زكيّة آن باشد كه گناه كرده بود و توبه كرده.بعضى ديگر گفتند،زكيّة پارساى[بى گناه] (9)باشد،و زاكية،اى نامية (10)كودكى (11)جوان كه

ص : 14

روى در زيادت (1)داشت و مى افزود (2)لَقَدْ جِئْتَ شَيْئاً نُكْراً ،كارى منكر آوردى، يعنى ظاهر او منكر است،چه كشتن نفسى كه او را گناه ندانند صورت منكر دارد تا بدانند كه مستحقّ كشتن است.

امّا بر قول آن كه گفت:غلام بالغ[بود] (3)و كافر و راهزن و مفسد و مستحقّ كشتن،در آيت سؤالى نباشد.و امّا بر قول آن كس كه گفت:غلام نابالغ بود،جواب او از او (4)آن است كه،بلا خلاف خضر او را به فرمان خداى كشت،و هيچ فرقى نباشد ميان آن كه خداى تعالى فريشته اى را بفرمايد تا جانش را بردارد و ميان آن كه پيغامبر را گويد به تيغ بكش او را،كه در هر دو حال بعضى مكلّفان را در آن اعتبار و لطف باشد و مقتول را بر خداى تعالى عوض.

و ابن عامر و نافع في رواية الاصمعىّ و ابو بكر عن عاصم خواندند:نكرا،به ضمّ «نون»و«كاف»و باقى قرّاء به تسكين«كاف»خواندند،و هما لغتان:كالرّعب و الرّعب،و الخلق و الخلق.

خضر موسى را گفت: أَ لَمْ أَقُلْ لَكَ ،نگفتم (5)تو را كه تو با من صبر ندارى! گفت:اكنون شرط ميان من و تو آن است كه،اگر تو را چيزى ديگر پرسم يا بر تو اعتراض كنم،دگر با من صحبت مكن (6)كه تو در كار من به عذر رسيدى و معذور باشى به ترك صحبت من،چه آن از من باشد نه از تو.

فَانْطَلَقٰا ،ازآنجا برفتند تا به دهى رسيدند. اِسْتَطْعَمٰا أَهْلَهٰا ،از اهل آن ديه (7)طعامى خواستند بر سبيل ضيافت.ايشان را طعام ندادند و ميزبانى نكردند.از آن دروازه در رفتند تا به ديگر دروازه بيرون آمدند كه كس ايشان را يك تا (8)نان نداد.

به نزديك آن دروازه ديوارى بود ويران (9).وهب گفت:طول آن ديوار در هوا صد گز بود.

قتاده گفت:كانت شرّ قرية،بترين دهها (10)دهى بود كه مهمان را حرمت نداشتند (11)و

ص : 15

ابن السّبيل را حقّ نشناختند (1).

ابىّ كعب گفت:از رسول-عليه السّلام-شنيدم كه گفت:اهل آن ديه لئيمان بودند،و قوله: يُرِيدُ أَنْ يَنْقَضَّ ،مى خواست تا بيفتد (2)،از مجازات قرآن است،و اين عبارت به لغت ما نيز آيد،گويند:ديوارى كه بخواست افتادن و يا بخواهد افتادن.و معنى يُرِيدُ ،يكاد باشد،نزديك آن بود كه بيفتد،و امّا قول الشّاعر:

يريد الرّمح صدر بني (3)براء***و يرغب عن دماء بني عقيل

يعنى،يميل اليهم دون بني عقيل و يقصدهم.و مانند اين مجازات بسيار آيد در كلام عرب،و منها قول الشّاعر (4)[4-پ]:

[انّ دهرا يلفّ شملي بجمل (5)***لزمان يهمّ (6)بالاحسان]و مثله (7):

يشكو (8)الىّ جملي طول السّرى***صبرا جميلا فكلانا مبتلى

و قال عنتره:

و شكى الىّ بعبرة و تحمحم***

اين جمله بر طريق تشبيه و مقاربه باشد. أَنْ يَنْقَضَّ ،انقضاض،سقوط باشد بسرعت،كانقضاض الطّائر،قال ذو الرّمّة:

فانقضَّ كالكوكب الدّرّىّ منصلتا***

سعيد جبير گفت:ديوار خسبيده (9)بود،خضر-عليه السّلام-دوش برآن نهاد و راست باز كرد (10).عبد اللّه عبّاس گفت:بازشكافت و از بن بنا كرد (11).موسى گفت: لَوْ شِئْتَ لاَتَّخَذْتَ عَلَيْهِ أَجْراً ،اگر خواستى (12)تو برآن مزدى بستدى،يعنى اگر ما را بر سبيل مهمانى طعام ندادند،بارى مزد اين كار بخواه از ايشان اگر خواهى.

ص : 16

ابو عمرو و ابن كثير خواندند:لتخذت،و باقى قرّاء لا اتّخذت (1).و ابو عمرو، «ذال»در«تا»ادغام كرد لقرب المخرج.و تقى يتقى،و اتَّقى يتَّقي،دو لغت است،و كذلك:تخذ يتَّخذ (2)على فعل و افتعل،قال الشّاعر:

و قد تخذت رجلي الى جنب غرزها***نسيفا كأفحوص القطاة المطرّق

و قال آخر:

جلاها الصّيقلون فاخلصوها***خفافا كلّها يتقي بأثر

قٰالَ هٰذٰا فِرٰاقُ بَيْنِي وَ بَيْنِكَ ،خضر-عليه السّلام-گفت:اين وقت آن است كه ميان من و تو مفارقت باشد بر شرطى كه كردى.لاحق بن حميد در شاذّ خواند:هذا فراق،به تنوين.

و در خبر است كه رسول-عليه السّلام-گفت:

رحم اللّه اخي موسى لو صبر لرأى العجائب، اگر صبر كردى عجايب ديدى.

در خبر است كه:موسى را گفتند (3)از شدايد چه آمد بر تو؟گفت:بسيار سختى ديدم،بر من از آن سخت تر نيامد كه خضر مرا گفت: هٰذٰا فِرٰاقُ بَيْنِي وَ بَيْنِكَ ،اين وقت آن است كه من از تو جدا شوم و اين كارى عظيم است و محنتى شديد.يكى از جملۀ بزرگان گفت (4):و اللّه لو الهمت الجمادات و سائر الحيوانات مرارة الفراق و حرارة الاشتياق لوقعت المياه عن جريها و امسكت الشّمس عن سيرها و لذابت الجواهر في معادنها و تقلّعت الجبال عن اماكنها و لما انتفع الناس بالنّهار المضى و لا اهتدى احد بالكوكب الدُّرّىّ،و قال الشّاعر:

انّ يوم الفراق قطّع قلبي***قطَّع اللّه قلب يوم الفراق

لو وجدنا الى الفراق سبيلا***لاذقنا الفراق طعم الفراق

و قال آخر:

شيئان لو بكت الدّماء عليهما***عيناى حتّى تؤذنا بذهاب

لم يبلغ المعشار من حقّيهما***فقد الشّباب و فرقة الاحباب

سَأُنَبِّئُكَ ،خبر دهم تو را به تأويل آنچه من كردم و تو برآن صبر نداشتى.

ص : 17

أَمَّا السَّفِينَةُ فَكٰانَتْ لِمَسٰاكِينَ ،امّا كشتى جماعتى درويشان را بود كه در دريا كار كنند براى ايشان.

عكرمه گفت از عبد اللّه عبّاس كه:آن كشتى هزار دينار ارزيد،و آيت دليل آن مى كند كه مسكين آن باشد كه او را چيزى باشد و كفافش (1)نباشد و زكات به او توان دادن،چون چيزى دارد و به آن تصرّف نتواند كردن.و در اخبار ما چنين آمد (2)كه:اگر هفتاد درم دارد،و تصرّف تواند كردن به آن زكات فرا او (3)نشايد دادن.و اگر هفتصد (4)درم دارد و تصرّف نتواند كردن زكات فرا او (5)شايد داد.

كعب گفت:آن كشتى از ميان ده برادر بود،پنج بر زمين بودند و پنج در كشتى كار كردندى.و در شاذّ خواندند:كانت لمساكين،به تشديد«سين»اى بخلاء.آن كشتى جماعتى بخيلان را بود،و اين قرائت وجهى ندارد. فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِيبَهٰا ،من خواستم تا آن را عيبناك كنم،چه از پيش روى ايشان پادشاهى ظالم بود كه كشتيهاى درست به غصب مى ستد.

و در«وراء»،خلاف كردند،بعضى گفتند:قدّام است،و بعضى گفتند:خلف است،و در لغت هر دو هست و از اسماء محتمله است،امّا اين جا دو قول گفتند (6)، يكى آن كه:امام خواست،دوم آن كه:خلف خواست،جز آن كه (7)ره ايشان در وقت بازگشتن بر او بود.و گفته اند:وراء،آن را خوانند كه در پيش تو بود بر وجهى كه به تو رسد و تو را بازگذارد و بازپس تو افتد،چنان كه گويند:البرد وراءك،سرما در پيش (8)تو است،قال الشّاعر:

أ ليس ورائي ان تراخت منيَّتي***لزوم العصا يحنى عليها (9)الاصابع

و قال اللّه تعالى: مِنْ وَرٰائِهِ جَهَنَّمُ... (10)،و قال: مِنْ وَرٰائِهِمْ بَرْزَخٌ (11)اى امامهم،

ص : 18

و قال الشّاعر:

أ يرجو بنو مروان سمعي و طاعتي***و قومي تميم (1)و الفلاة ورائيا

اى امامى،و قوله: كُلَّ سَفِينَةٍ ،اى كلّ سفينة صالحة،اين از آن است كه به فحوى الخطاب دانند (2)براى آن كه معلوم است به ضرورت كه چون او (3)كشتى بشكند،بشكستن از آن بنشود (4)كه كشتى باشد!پس اگر پادشاه كشتى درست و شكسته به يك جاى گرفتى،در شكستن كشتى فايده نبودى.پس به فحوى الخطاب دانند كه مراد آن است كه: يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ صحيحة صالحة. غَصْباً ،نصب او بر تمييز است.

و گفتند:نام آن پادشاه جليدا بود و او پادشاهى كافر بود.جبّائي گفت:نام او هدد بن بدد بود.

وَ أَمَّا الْغُلاٰمُ ،و امّا آن غلام را كه بكشتند مادر و پدر او مؤمن بودند،خداى مرا فرمود كه:او را بكش و الّا به وجود او ايشان كافر شوند.و معلوم آن بود كه اگر او نباشد،بر ايمان بمانند و آنچه چنين باشد مفسدت باشد و براى آن كه مفسدت آن بود كه فساد عند آن حاصل آيد،و اگر آن نباشد فساد نبود و از باب تمكين نبود.قوله:

فَخَشِينٰا ،گفتند به معنى كراهت است اين خشيت،چنان كه يكى از ما گويد:

فرّقت بين رجلين خشية ان يقتتلا،اى كراهة ان يقتتلا.بعضى دگر گفتند:خشينا، اى علمنا،به معنى علم است،و در مصحف ابىّ هست:فخاف ربّك ان يرهقهما، اى يغشيهما،در ايشان پوشاند.كلبى گفت:كلّفهما (5)،ايشان را تكليف كند.سعيد جبير گفت،معنى آن است كه:ايشان از دوستى او در دين او شوند موافقت او را،و گفتند: يُرْهِقَهُمٰا ،اى يهلكهما و يقتلهما (6)،اگر بماندى ايشان را بكشتى،من قولهم:

رهقه الفارس اذا غشيه مكروه او قتل او ضرب،و اين وجهى نيكو است،و بر اين قول

ص : 19

طُغْيٰاناً وَ كُفْراً ،مفعول دوم يُرْهِقَهُمٰا نباشد،بل نصب او بر مفعول له باشد،اى لطغيانه و كفره،و روا بود كه نصب او بر تمييز بود بر اين.

فَأَرَدْنٰا أَنْ يُبْدِلَهُمٰا رَبُّهُمٰا ،خواستيم تا خداى تعالى بدل بدهد مادر و پدر او را از او بهتر.اهل مدينه و ابو عمرو خواندند:به تشديد من التّبديل اين جا و در سورة النّحل و در سورة القلم.و باقى قرّاء به تخفيف،من الابدال،و هما لغتان معنا هما واحد، يقال:ابدله اللّه بكذا و كذا،و بدّل به كذا. خَيْراً مِنْهُ زَكٰاةً ،اى صلاحا و طهارة.

وَ أَقْرَبَ رُحْماً ،اى اوصل للرّحم.و ابو جعفر و يعقوب خواندند:رحما به ضمّتين،و باقى قرّاء به سكون«حا»و هما لغتان:كالعمر و العمر و الرّعب و الرّعب،و نصب هر دو بر تمييز است،يعنى كسى كه از او به اسلام و شعار او آراسته تر باشد.و در صلت رحم اشتهاركرده تر (1)،قال الشّاعر في الرّحم:

و لم تعوّج رحم من تعوّجا***

و قال:

يا منزل الرُّحم الى ادريس***

و بعضى اهل لغت فرق كردند ميان ابدال و تبديل،گفتند:ابدال،بدل به جاى اوّل نهادن باشد،و تبديل تغيير چيز باشد عمّا هو عليه.و بعضى گفتند:فرقى نيست، و اين جا فرق نيست دليلش قوله: وَ إِذٰا بَدَّلْنٰا آيَةً مَكٰانَ آيَةٍ... (2)،لابد آيت اوّل بر جاى نباشد به نسخ.فامّا قوله:... بَدَّلْنٰاهُمْ جُلُوداً غَيْرَهٰا (3).قوّت قول اوّل باشد براى آن كه جلد همان باشد كه (4)تا عذاب نامستحق نبود.عبد اللّه عبّاس گفت: أَقْرَبَ رُحْماً، ابرّ (5)بوالديه،با مادر و پدر نيكوكارتر.فرّاء گفت:اى اقرب ان يرحماه،و نزديكتر به آن كه مادر و پدر را بر او رحمت و شفقت باشد.و ابن جريج همين گفت،و رحم از رحمت گفتند نه از رحم،يعنى فرزندى دهد ايشان را كه مادر و پدر او را دوست تر دارند از اين يكى.جعفر بن محمّد الصّادق-عليه السّلام-گفت عن ابيه-از پدرش باقر -عليه السّلام-كه:خداى تعالى مادر و پدر را به بدل آن پسر متخلف دخترى بداد كه

ص : 20

از نسل او هفتاد پيغامبر پديد آمدند.ابن جريج گفت:پسرى مسلمان بداد ايشان را به بدل آن كافر.قتاده گفت:چون او بزاد مادر و پدر خرّم شدند،و چون او را بكشتند دلتنگ شدند،و اگر بماندى ايشان را هلاك كردى.پس بنده بايد تا به قضاى خداى راضى بود كه آن قضا كه خداى كند او را به باشد،و اگرچه او كاره باشد آن را.

وَ أَمَّا الْجِدٰارُ ،و امّا ديوار كه آبادان كرديم از آن دو كودك يتيم بود در آن شهر و در زير آن گنجى بود ايشان را.

خلاف كردند در آن گنج،سعيد جبير گفت:صحيفه اى بود در آنجا علم بود.

عبد اللّه عبّاس گفت:در آنجا الّا علم نبود.صادق جعفر بن محمّد الباقر- عليهما السّلام-گفت:لوحى بود از ارزيز (1)بر او نوشته:

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم، عجبت لمن يؤمن بالرّزق (2)كيف يتعب (3)، عجب از آن كس كه روزى به يقين داند، چرا رنج برد (4).و

عجبت لمن يؤمن بالرّزق كيف يتعب ،و عجب از آن كس كه روزى به يقين داند چرا رنج برد!

و عجبت لمن يؤمن بالحساب كيف يغفل ،و عجب ازآن كه ايمان دارد به حساب چگونه غافل شود!

و عجبت لمن يعرف الدّنيا و تقلّبها باهلها كيف يطمئنّ اليها ،و عجب ازآن كه دنيا بيند و داند و تقلّب او به اهلش شناسد، چگونه ساكن شود با آن!

لا اله الّا اللّه محمّد رسول اللّه ،و اين از رسول-عليه السّلام- روايت كردند.

عكرمه گفت:آن گنج مالى بود،و أبو درداء روايت كرد از رسول-عليه السّلام-كه او گفت:زر و سيم بود. وَ كٰانَ أَبُوهُمٰا صٰالِحاً ،و پدرشان صالح بود.گفتند نام او كاشح بود،و گفتند:هفتم پدرشان بود كه صالح بود،و او مردى سيّاح بود،محمّد بن المنكدر گفت:خداى تعالى به صلاح مردى صالح نگاه دارد فرزندش را،و فرزند فرزندش را،و آن سرايى كه او در آنجا باشد،و همسايگانى كه پيرامن سراى او باشند.

ص : 21

يحيى بن اسماعيل بن سلمة بن كهيل (1)گفت:مرا خواهرى بود مهتر از من، عقلش را خلل رسيد،او را بر غرفه اى بنشاندم مدّت يازده سال،و با ذهاب عقل بر نماز و آب دست حريص بودى.شبى خفته بودم،نيم شب در سراى من مى كوفتند، گفتم:كيست؟آواز داد كه من.گفتم:تو فلانه اى (2)؟گفت:بلى.من عجب داشتم كه او ساليان بود كه ازآنجا به زير نيامده بود،در بگشادم تا در آمد،گفتم:خير (3)است!گفت:خير،دوش خفته بودم در خواب ديدم كه:كسى بيامد و بر من سلام كرد و مرا گفت:خداى تعالى پدرت اسماعيل را براى صلاح جدّت نگاه داشت كه سلمه بود،تو را براى صلاح پدرت اسماعيل نگاه داشت،اگر خواهى دعا كنم تا خداى تو را عافيت دهد،و اگر خواهى بر اين بلا صبر كن و بهشت تو راست.من گفتم:من بهشت خواهم جز آن كه (4)رحمت خداى فراخ است اگر جمع كند مرا هر دو بس عجب نباشد،گفت:خداى جمع كرد براى تو ميان هر دو،و اين جا عافيت داد تو را،و آنجا بهشت براى صلاح پدرانت. فَأَرٰادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغٰا أَشُدَّهُمٰا ،خداى خواست تا ايشان به بلوغ رسند و به شدّت و قوّت رسند،و گفتند:آن هژده سال باشد و آن گنج پدر بردارند از زير آن ديوار. وَ مٰا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ،و من آنچه كردم از فرمان خود و از نزديك خود نكردم،بل به فرمان خداى كردم. ذٰلِكَ تَأْوِيلُ مٰا لَمْ تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْراً ،اين تأويل آن است كه تو برآن صبر نداشتى،و اسطاع و استطاع،به معنى واحد.قوله تعالى:

تا چون برسيد به فروشد- نگاه (1)آفتاب،يافت آن را كه فرومى شد در چشمه اى گرم و يافت نزديك آن گروهى،گفتيم اى ذا القرنين،امّا عذاب كنى و امّا (2)گيرى در ايشان نيكويى.

گفت امّا آن كه ظلم كند،عذاب كنيم او را پس بازبرند او را با خداى كه عذاب كند او را عذابى منكر.

و امّا آن كه ايمان آرد و كار نيكو كند،او را باشد جزاى نيكوتر،و گوييم او را از كار ما آسانى (3).

پس پس روى كرد سبب را.

تا برسيد به بر آمد نگاه (4)آفتاب،يافت آن را كه بر مى آمد بر گروهى كه نكرديم ايشان را از پيش او پرده اى (5).

همچنين گرد آورديم با آنچه نزديك او بود علم.

پس،پس روى كرد سببى را.

تا آنگه كه برسيد به ميان دو سدّ،يافت از پيش آن (6)گروهى را كه نزديك بود كه ندانند سخن[گفتن را] (7).

گفتند:اى ذو القرنين!اين جماعت يأجوج و مأجوج تباهى كننده اند در زمين (8)كنيم تو را خراجى بر آنكه بكنى ميان ما و

ص : 23

ايشان،سدّى ديوارى.

گفت آنچه تمكين كرد در او مرا خداى من بهتر است،يارى دهى مرا به قوّتى كه بكنم ميان شما و ميان ايشان ديوارى.

به من آرى پاره هاى آهن تا آنگه كه راست كرد ميان دو سر كوه (1)،گفت:بدمى تا آن كه كرد آن را آتشى،گفت[بدهى] (2)مرا تا بر او ريزم مس گداخته.

نتوانستند كه بر بالاى او آيند،و نتوانستند كه آن را بسنبد (3).

گفت اين بخشايش از خداى من (4)چون آيد نويد خداى من كند آن را پاره پاره، و بوده است نويد خداى من درست.

و رها كنيم بعضى را آن روز موج مى زنند (5)در بهرى و بدمند در صور،گرد آريم ايشان را گردآوردنى.

و عرضه كنيم دوزخ را آن روز براى كافران عرضه كردنى.

آنان كه بوده است چشمهاى ايشان در پوششى از ياد كرد من،و نمى توانستند ايشان شنيدن.

پنداشتند آنان كه كافر شدند كه بگيرند بندگان مرا از جز من به

ص : 24

دوستان؟ما ببجارديم (1)دوزخ را براى كافران منزل.

بگو خبر دهيم (2)شما را به زيانكارترين به عملها.

آنان كه باشند كه گم شود رنج ايشان در زندگانى نزديكتر،و ايشان پندارند كه نيكو مى كنند كارى.

اينان آنانند كه كافر شدند به آيتهاى خدايشان و ثوابش،تباه شد كارهاشان،نداريم ايشان را روز قيامت سنگى.

آن پاداشت ايشان است دوزخ به آنچه كافر شدند و گرفتند آيتهاى من و رسولان مرا فسوس.

آنان كه بگرويدند و كار نيكو كردند باشد ايشان را بهشتهاى فردوس منزل.

هميشه باشند در آنجا نجويند ازآنجا برگشتن (3).

بگو اگر باشد دريا مداد (4)براى سخنهاى خداى من،برسد دريا پيش ازآن كه برسد سخنهاى خداى من و اگرچه آريم به مانند آن به مدد.

بگو كه من آدمى ام مانند شما،وحى مى كنند به من كه خداى شما يك خداست هركه اميد دارد ثواب خداى او گو بكن كار نيكو و انباز مگير به پرستش خدايش (5)كسى را.

قوله تعالى: وَ يَسْئَلُونَكَ عَنْ ذِي الْقَرْنَيْنِ -الآية،حق تعالى گفت:مى پرسند تو

ص : 25

را از ذو القرنين،بگو اى محمّد كه:من بر شما خوانم از او ذكرى.

خلاف كردند در آن كه او پيغامبر بود يا نه.بعضى گفتند:پيغامبر بود،و بعضى دگر گفتند:پادشاهى بود صالح،عاقل]. (1)مجاهد گفت:چهار كس بر زمين مالك شدند،دو مؤمن و دو كافر.امّا دو مؤمن:سليمان بود و ذو القرنين،و امّا دو كافر:بخت نصّر- بود و نمرود.

خلاف كردند در آن كه او را چرا ذو القرنين خوانند،بعضى گفتند:براى آنش ذو القرنين خواندند كه پادشاه روم بود و پارس.و گفتند:براى آن كه بر سرش مانند دو سرو بود.و بعضى دگر گفتند:براى آن كه بر سر او دو گيسوى بود (2)،و گيسو را به تازى قرن خوانند.و گفتند:براى آن كه او در خواب ديد كه سروهاى آفتاب به دست گرفته بود،تأويل برآن كردند كه او بر مشرق و مغرب پادشاه بود.و گفتند:براى آن كه كريم الطّرفين بود من قبل الأب و الأمّ.و گفتند:براى آن كه در عهد او دو قرن مردم بگذشتند و او زنده بود.[و گفتند:براى آن كه او چون كارزار كردى،به دست و ركاب كردى] (3)و گفتند:براى آن كه او را علم ظاهر و باطن دادند.و گفتند:براى آن كه در نور و ظلمت رفت.

و پسر كوّا از اميرالمؤمنين (4)پرسيد در مسائلى كه:ذو القرنين پيغامبر بود يا پادشاه؟گفت:بنده اى صالح بود خداى را،

احبّ اللّه فاحبّه و نصح للّه فنصح له ،خداى را دوست داشت،[خدا او را دوست داشت] (5)،و نصيحت كرد براى خداى،خداى او را نصيحت كرد.گفت:خبر ده مرا از قرنهاى او،از زر بود يا از سيم؟گفت:نه از زر بود و نه از سيم،و لكن او قوم را دعوت كرد با توحيد،بر جانبى از سرش بزدند (6)و برفت و غايب شد و بازآمد و دعوت كرد.بر جانب ديگر بزدند (7)او را،

و انّ فيكم مثله ،و در ميان شما مانند او يكى هست،خود را خواست.

ص : 26

إِنّٰا مَكَّنّٰا لَهُ فِي الْأَرْضِ ،ما او را تمكين كرديم در زمين، وَ آتَيْنٰاهُ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ سَبَباً ،و از هر چيزى او را سببى و وصلتى (1)داديم،يعنى هرچه او به آن محتاج بود.و گفتند:هرچه ملوك را به كار بايد (2) [از] (3)ساز و آلت و سلاح و لشكر و سبب، هرآن چيز (4)باشد كه بدو به چيزى رسند تا پاره اى (5)رسن را كه در سر رسن بندند تا به آب رسد آن را سبب خوانند،و راه را سبب خوانند[و در را سبب خوانند] (6) و اسباب السّماوات ابوابها.

فَأَتْبَعَ سَبَباً ،اى طريقا يوصله الى بغيته،رهى كه او را به مقصود رساند.اهل كوفه و ابن عامر خواندند:«اتبع»در هر سه جايگه به قطع«الف»،و باقى قراء:اتّبع [خواندند،يقال:تبع] (7)يتبع،و اتبع يتبع،[و اتّبع يتّبع] (8)،ثلاث لغات بمعنى واحد،و گفتند: آتَيْنٰاهُ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ سَبَباً ،آن است كه اقطار زمين او را مسخّر كرديم چنان كه باد سليمان را.بر اين قول هر دو سبب را معنى طريق باشد،يعنى سهّلنا عليه طريق كلّ شىء كان يطلبه فاتّبع ذلك الطّريق.

حَتّٰى إِذٰا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ ،تا آنجا رسيد كه آفتاب فرومى شد. وَجَدَهٰا ، يافت آفتاب را كه به چشمه اى گرم فرومى شد.كوفيان خواندند و ابن عامر و ابو جعفر: فِي عَيْنٍ ،حامية،به«الف»،يعنى در چشمه اى گرم.[و در شاذّ،عبادله و حسن بصرى هم به«الف»خواندند.دليل اين قرائت ايشان آن است كه سعيد بن جبير گفت عن الحكم بن عتيبه عن اصمّ عن ابراهيم التّيمىّ عن ابيه عن ابى ذرّ،كه أبو ذر گفت:من رديف رسول بودم،وقت آفتاب فروشدن مرا گفت:يا ابا ذرّ!دانى تا اين آفتاب كجا فرومى شود ؟گفتم:اللّه و رسوله اعلم.گفت:

تغرب في عين حامية ،به چشمۀ گرم](9)فرومى شود.و عبد اللّه بن عمر گفت:رسول-عليه السّلام-در آفتاب نگريد،چون فرومى شد گفت:

في نار اللَّه الحامية ،آنگه گفت:اگر نه آن است كه خداى تعالى نگاه مى دارد آفتاب را،هرچه بر زمين است بسوختى.و باقى

ص : 27

.قرّاء خواندند: فِي عَيْنٍ حَمِئَةٍ ،بى«الف»به همزه،يعنى در چشمۀ خرّ[ۀ لوش ] (1)ناك.عبد اللّه عبّاس گفت،بر ابىّ (2)كعب خواندم: حَمِئَةٍ او گفت:بر رسول -عليه السّلام-خواندم: فِي عَيْنٍ حَمِئَةٍ كعب الاحبار گفت:در تورات چنين است كه:في عين سوداء،در چشمۀ سياه.عبد اللّه عبّاس گفت:به نزديك معاويه حاضر بودم،اين آيت بخواندند آنجا،في عين حامئة[به«الف».معاويه مرا گفت:چگونه مى خوانى اين كلمه را؟گفتم: فِي عَيْنٍ حَمِئَةٍ ] (3)،و جز چنين نمى خوانم.معاوية، عبد اللّه عمر را گفت:چگونه مى خوانى؟گفت:حامية.عبد اللّه عبّاس گفت:

قرآن به خانۀ ما فرود آمد،من از تو و از او به دانم.معاويه كس فرستاد و كعب الاحبار را حاضر كرد و از او پرسيد كه:در تورات چگونه يافتى كه آفتاب كجا فرومى شود ؟كعب گفت:امّا تازى شما به دانى[و امّا] (4)در تورات چنين است:في ماء و طين،به ميان آب وگل فرومى شود.مردى از قبيله ازد حاضر بود،او گفت كه عبد اللّه عبّاس اين حكايت مى كرد،گفت:اگر من حاضر بودمى آنجا ابياتى بخواندمى كه قوّت قول تو است.[5-ر]گفتم:آن ابيات چيست؟گفت:اين ابيات است كه تبّع مى گويد،شعر:

قد كان ذو القرنين قبلي مسلما***ملكا تدين له الملوك و تسجد

بلغ المشارق و المغارب يبتغي***اسباب امر من حكيم مرشد

فرأى مغاب (5)الشّمس عند غروبها***في عين ذي خلب و ثأط حرمد

عبد اللّه عبّاس گفت:خلب چه باشد؟گفت:گل باشد به لغت ايشان.گفت:

ثأط چه باشد؟گفت:خرّ (6)باشد.گفت:حرمد چه باشد؟گفت:سياه.يكى را بخواند و گفت:اين بيتها بنويس.

ابو العاليه گفت:آفتاب به چشمه اى فرومى شود كه آن چشمه او را به مشرق مى اندازد. وَ وَجَدَ عِنْدَهٰا قَوْماً ،و نزديك آن گروهى (7)را يافت. قُلْنٰا يٰا ذَا الْقَرْنَيْنِ ، ما گفتيم اى ذو القرنين! إِمّٰا أَنْ تُعَذِّبَ ،با اينان دو كار كن به حسب استحقاق،اگر

ص : 28

ايمان نيارند ايشان را عذاب كنى و بكشى، وَ إِمّٰا أَنْ تَتَّخِذَ فِيهِمْ حُسْناً ،و اگر ايمان آرند در ايشان طريقۀ نيكو و سيرتى (1)نيكو گيرى و ايشان را اكرام كنى.

قٰالَ ،[گفت] (2)يعنى ذو القرنين:امّا آن كس كه كافر باشد و ظلم كند،او را عذاب كنم (3)،آنگه او را با خداى برند و خداى او را در دوزخ عذابى منكر كند (4)، و امّا آن كه ايمان آرد فَلَهُ جَزٰاءً الْحُسْنىٰ ،او را جزا و مكافات نيكوتر باشد.كوفيان خواندند (5):فله جزاء الحسنى به نصب و تنوين على تقدير فله الحسنى جزاء على عمله،آنگه نصب او بر مفعول له باشد يا بر مصدر از فعلى محذوف،اى فله الحسنى يجزى به جزاء،و باقى قرّاء خواندند:جزاء الحسنى،به رفع و اضافت.آنگه آن را دو وجه باشد،يكى آن كه:مراد به حسنى[اعمال صالحه باشد،اى فله جزاء الأعمال الصّالحة.و وجه ديگر آن كه:مراد به حسنى] (6)بهشت باشد،اى فله جزاء الدَّار الحسنى،او را جزاى بهشت باشد.و اضافت جزا با بهشت چنان بود كه:... وَ لَدٰارُ الْآخِرَةِ... (7)،... وَ ذٰلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ (8).

وَ سَنَقُولُ لَهُ مِنْ أَمْرِنٰا يُسْراً ،يعنى با او سخن نكو و آواز نرم در كلام (9)به رفق گوييم.مجاهد گفت: يُسْراً ،اى معروفا.

ثُمَّ أَتْبَعَ سَبَباً ،آنگه متابعت منازل و طريق كرد،يعنى ساز رفتن.

حَتّٰى إِذٰا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ ،تا به آنجا رسيد كه آفتاب مى برآمد،آفتاب را يافت كه مى برآمد بر (10)قومى كه ميان ايشان و آفتاب حجابى و پوششى نبود.قتاده گفت:براى آن چنان بود كه ايشان بر زمينى بودند كه برآن زمين بنا بنه ايستادى (11).و ايشان را مسكنهايى بود (12)كه در زير زمين كرده بودند.چون آفتاب برخواستى آمدن، به آن سنبها (13)فروشدندى تا آفتاب بگرديدى از ايشان،آنگه برون آمدندى و طلب

ص : 29

معاش كردندى.

حسن بصرى گفت:زمين ايشان محتمل بنا نبود،چون آفتاب بر آمدى به آب فروشدندى ،چون آفتاب از ايشان بگشتى بر آمدندى و گياه زمين چره كردندى چون بهايم.

ابن جريج گفت:وقتى لشكرى آنجا رسيد،اهل آن زمين ايشان را گفتند:

زنهار نبايد كه شما را آفتاب دريابد كه هلاك شوى!گفتند:ما نرويم تا آفتاب - برآيد تا بدانيم كه اين كه شما گفتى راست است يا نه.آنگه نگاه كردند استخوانهاى بسيار ديدند،گفتند:اين چيست؟گفتند:لشكرى وقتى اين جا برسيد،آفتاب بر ايشان بر آمد،هلاك شدند،اين استخوانهاى ايشان است،بگريختند و آنجا بازناستادند- .قتاده گفت:چنين گويند كه ايشان زنگيانند.كلبى گفت:ايشان بارس (1)و تاويل و منسك اند (2)-سه گروه،تن برهنه و پاى برهنه باشند و خداى را ندانند.

عمرو بن مالك بن اميّه گفت:مردى را ديدم كه حديث مى كرد و قومى بر او گرد آمده،مى گفت:من بر زمين صين (3)رسيدم به اقصاى زمين،مرا گفتند:ميان تو و مطلع آفتاب يك روزه راه است.مردى (4)از ايشان به مزد گرفتم،و آن شب رفتيم.

چون به آنجا رسيديم گروهى را ديدم كه گوشهاى ايشان به بالاى ايشان بود،يكى لحاف كردندى و يكى دواج به وقت خفتن.و اين مرد كه با من بود زبان ايشان مى دانست،ايشان را گفت:ما آمده ايم تا ببينيم كه آفتاب چگونه مى برآيد،گفت:

ما در اين بوديم (5)آوازى شنيديم چون صلصلۀ آواز آهن.گفت:من بيفتادم از آن هيبت بى هوش.چون با هوش آمدم،ايشان مرا به روغن مى اندودند،آفتاب ديدم برآن آفتاب (6)افتاده،به رنگ روغن زيت.و كنارۀ آسمان ديدم چون دامن خيمه.چون آفتاب بالا گرفت،ما را در سنبى (7)بردند و آن مرد را كه با من بود.چون روز نيك بر آمد و آفتاب[5-پ]بگرديد،ايشان به كنار دريا آمدند و ماهى مى گرفتند و در

ص : 30

.آفتاب مى فگندند تا بريان مى شد.

قوله: كَذٰلِكَ ،همچنين.در اين تشبيه خلاف كردند،بعضى گفتند معنى آن است كه:چنان كه او را به مغرب رسانيديم،همچنين او را به مشرق رسانيديم.و بعضى دگر گفتند:چنان كه آنجا تتبّع سبب و آلت و ساز كرد،اين جا همچنان كرد.بعضى دگر گفتند:چنان كه به مغرب گروهى را يافت،به مشرق گروهى را يافت.نيز[گفتند] (1)چنان كه در ايشان حكم كرد در اينان حكم كرد.و گفتند:

چون خداى تعالى قصّۀ او با ايشان بگفت،گفت: كَذٰلِكَ ،يعنى (2)،امرهم و خبرهم كما قصصنا،حال و قصّۀ ايشان چنين بود كه گفتيم.آنگه ابتدا كرد و گفت: وَ قَدْ أَحَطْنٰا بِمٰا لَدَيْهِ خُبْراً ،علم ما به احوال وى محيط شد (3).

ثُمَّ أَتْبَعَ سَبَباً، حَتّٰى إِذٰا بَلَغَ بَيْنَ السَّدَّيْنِ ،ابن كثير و ابو عمرو و عاصم سدّين به فتح«سين»خواندند،و باقى قرّاء به ضمّ«سين».كسائى گفت:اين هر دو لغت است و آن دو كوه است كه ذو القرنين ميان (4)دو كوه سدّ كرد ميان يأجوج و مأجوج و اهل آن شهرها.عكرمه گفت:فرقى هست ميان سد و سدّ،هرچه آن از صنعت آدمى باشد،آن را سدّ گويند به«فتح»،و آنچه (5)خلق خداى باشد آن را سدّ گويند.عبد اللّه عبّاس گفت:اين سدّ ميان ارمينيه (6)است و آذربيجان (7). وَجَدَ مِنْ دُونِهِمٰا قَوْماً لاٰ يَكٰادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلاً ،قومى را يافت (8)كه نزديك (9)آن نبود كه سخنى بدانند.

حمزه و كسائى خوانند (10)و اعمش و وثّاب:يفقهون،به ضمّ«يا»و كسر«قاف»به معنى اعلام،يعنى كسى را سخنى معلوم نتوانستند كردن،يعنى كس زبان ايشان ندانست.و بر قرائت عامّه كه يَفْقَهُونَ (11)،به فتح«يا»و«قاف»به معنى آن است كه:

گفتن زبان كس ندانستند.

ص : 31

قٰالُوا يٰا ذَا الْقَرْنَيْنِ ،گفتند:اى ذا القرنين (1)!اگر گويند چگونه گفت كه ايشان هيچ زبان ندانند،آنگه خبر داد كه:ايشان ذو القرنين را (2)گفتند،و اين مناقضه باشد،گوييم:از اين چند جواب است،يكى آن كه:ممتنع نبود كه ميان ايشان ترجمانان بودند كه هر دو زبان دانستند،از ايشان خبر داد (3)دگر آن كه:روا بود كه اغلب ندانستند،بعضى دانستند،از ايشان خبر داد (4).و روا بود كه:اگرچه به زبان و لغت اينان ندانستند،رموزى و اشاراتى بوده باشد كه ايشان از آن بدانند،آنگه آن را بر مجاز قول خواند (5)،گفتند:اى ذو القرنين! إِنَّ يَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ ،عاصم و اعرج،مهموز خواندند هر دو اسم،و باقى قرّاء بى همزه. مُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ ،در زمين فساد مى كنند و تباهى.گفتند:اصل يأجوج و مأجوج من اجيج النّار،از درفش آتش،يعنى به كثرت و اضطراب چون درفش آتشند.وهب بن منبّه گفت و مقاتل سليمان:از فرزندان يافث بن نوح اند.ضحّاك گفت:جماعتى اند از ترك.كعب گفت:ايشان نادره (6)فرزندان آدم اند،براى آن كه ايشان فرزندان آدم اند نه از حوّا،و سبب آن بود كه آدم را وقتى احتلام افتاد،آب از او جدا شد،او از خواب در آمد متأسّف شد بر فوت و ضياع آب،خداى تعالى از آن آب يأجوج و مأجوج (7)بيافريد و آن نطفه اى بود با خاك آميخته شده،ايشان متّصل اند به ما از جهت پدر دون مادر. مُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ ، سعيد بن عبد العزيز (8)گفت:فساد ايشان در زمين آن بود كه مردم خوار بودند.كلبى گفت:در وقت ربيع از زمين خود بيامدندى هر سبز كه يافتندى بخوردندى،و هرچه خشك بودى برداشتندى و با زمين خود بردندى،و گفتند معنى آن است كه:چون بيايند در زمين فساد كنند.

اعمش روايت كرد از شقيق بن عبد اللّه كه او گفت:من از رسول-عليه السّلام- پرسيدم حديث يأجوج و مأجوج،گفت:يأجوج،امّتى اند[و مأجوج امّتى،هر امّتى از ايشان چهارصدهزار امّت اند (9)] (10)،هيچ كس از ايشان بنميرد تا از صلب خود هزار

ص : 32

فرزند نرينه نبينند كه سلاح بردارند و كارزار كنند.گفتند:يا رسول اللّه!وصف ايشان ما را بگوى.گفت:ايشان سه گروه اند:صنفى از ايشان به بالاى درخت صنوبر،و آن را به تازى ارز (1)خوانند.گفتند:يا رسول اللّه!ارز چه باشد؟گفت:

[6-ر]درختى است در شام بالاى او صد و بيست گز[در هوا.و صنفى ديگر را طول و عرض يكى است،صد و بيست گز] (2)طول و صد و بيست گز عرض،و صنفى از ايشان بزرگ گوشند،چنان كه يك گوش ايشان را لحاف باشد و يك گوش دواج، و به هيچ چيز گذر نكنند از پيل و خوك و جملۀ حيوان الّا (3)بخورند آن را،و هركه از ايشان بميرد بخورند او را.مقدّمۀ (4)ايشان به شام آيد و ساقۀ ايشان به خراسان،جويهاى مشرق بازخورند و درياى طبرستان.

وهب بن منبّه گفت:ذو القرنين مردى بود از روم پسر عجوزى،و او را فرزند هم او بود،و نام او اسكندر رومى (5)بود.چون به بلوغ رسيد بنده اى صالح بود،خداى تعالى او را گفت:اى ذو القرنين!من تو را به امّتان زمين خواهم فرستادن-و ايشان امّتانى اند با زبانهاى مختلف،و از (6)جملۀ اهل زمين (7)دو امّت اند (8)كه عرض زمين در ميان ايشان است،و امّتانى هستند در ميان زمين كه جنّ و انس از جملۀ (9)ايشان اند،و نيز يأجوج و مأجوج از آن جمله اند.

امّا آن دو امّت كه طول زمين ميان ايشان است،يك امّت به نزديك مغرب اند، ايشان را«ناسك»گويند،و گروهى به مشرق اند ايشان را«منسك»گويند.

و امّا آن دو گروه كه عرض زمين ميان ايشان است،امّتى اند در جانب راست از زمين،ايشان را«هاويل»گويند،و امّتى در جانب چپ زمين،ايشان را«تاويل» گويند.

ذو القرنين گفت:بار خدايا!اين كارى عظيم است كه تو مرا مى فرمايى،و كس

ص : 33

قدر اين كار نداند جز تو.بار خدايا!من به كدام قوّت مقاسات اينان كنم،و به كدام جمع مكاثرت كنم با اينان،و به كدام حيلت تدبير اينان كنم،و به كدام صبر ممارست كنم با اينان،و به كدام زبان سخن گويم،و لغات ايشان چگونه دانم،و به كدام سمع اقوال ايشان شنوم،و به كدام چشم بينم ايشان را،و به كدام حجّت با ايشان خصومت كنم،و به كدام عقل احوال ايشان بدانم،به كدام حكمت تدبير كار ايشان كنم،و به كدام عدل ميان ايشان حكم كنم،و به كدام صبر با ايشان به سر برم،و به كدام معرفت ميان ايشان فصل كنم،و به كدام علم احوال ايشان دانم،و به كدام دست بر ايشان حمله كنم،و به كدام پاى ره (1)ايشان سپرم،و به كدام لشكر با ايشان كارزار كنم،و به كدام رفق با ايشان بسازم؟و به نزديك من،بار خدايا[اين نيست (2)] (3)،و من[از] (4)ساز و آلت اين كار چيزى ندارم،و اين قوّت و طاقت ندارم،و تو خداوندى كريم و رحيم،تكليف ما لا يطاق نكنى.و (5)هر نفسى را كمتر از آن بر نهى كه قوّت او باشد.

خداى تعالى گفت:من تو را چندان قوّت و طاقت دهم كه به اين كار قيام كنى،و شرح صدرت كنم،و دلت را (6)ثبات دهم و سمعت تيز كنم،و بصرت قوى كنم،و زبانت رونده كنم و بازوت (7)قوى كنم،و دلت را ثبات دهم و بر جاى دارم تا از هيچ نترسى،و تو را نصرت كنم تا هيچ چيز تو را غلبه نكند،و راهت گشاده دارم تا سطوت كنى چنان كه خواهى،و هيبت تو در دلها افگنم،و نور و ظلمت مسخّر تو كنم تا دو لشكر باشند از لشكرهاى تو،نور از پيش تو را هادى و ره نماينده باشد،و ظلمت از پس پشت تو را حصار باشد.

چون خداى تعالى اين بگفت،او گفت:سميع و مطيعم فرمان تو را.آنگه قصد مغرب زمينى (8)كرد به آن امّت كه ايشان را«ناسك»گويند.چون آنجا رسيد جمعى ديد كه عدد ايشان جز خداى نشناخت،با زبانهاى مختلف و اهواى متفرّق.

ص : 34

چون چنان (1)ظلمت بر ايشان گماشت تا گرد ايشان در آمد سه پاره،به مانند سه سراى پرده تا ايشان را با يك جاى بهشت (2)،آنگه نور را ره داد در ميان ايشان،و او بيامد و ايشان را با خداى دعوت كرد،قومى ايمان آوردند و بيشترينه بر كفر مقام كردند.او مؤمنان را با لشكر خود آورد و ظلمت بر كافران گماشت تا به ايشان محيط شد در جايها و خانه ها.ايشان اسير شدند و متحيّر فروماندند و ره به هيچ چيز نبردند (3)از طعام و شراب.به زنهار آمدند و ايمان آورند،و به دعوت اندر آمدند و جملۀ زمين مغرب او را مسخّر شد.

او از مغرب روى نهاد (4)با لشكرى عظيم به جانب راست زمين،و نور قائد لشكر او بود و ظلمت سايق و نگاه دارنده از پس (5)ايشان،و روى به آن قوم نهاد كه آن را (6)«هاويل»گويند تا به كنار جويهاى بزرگ و دريا رسيد.حق تعالى او را الهام داد (7)تا الواح بسيار ساخت و با هم زد و از آن كشتى ساخت به مقدار حاجت.چون دريا بگذاشتند (8)،بفرمود[6-پ]تا از هم بگشادند و هريكى از آن لوحى بر گرفتند بر ايشان آسان بود.دگرباره چون به جوى يا به دريا (9)رسيدند،با هم نشاند (10)و كشتيها ساخت (11)تا دريا بگذاشتند.همچنين مى كرد تا به مقصد رسيد،همان معامله كرد با ايشان كه با اهل مغرب كرد،و آن زمين نيز مسخر كرد.

ازآنجا بيامد و روى به مشرق نهاد و همان معامله كرد،و زمين مشرق نيز مستخلص كرد.به جانب چپ زمين آمد و آن زمين نيز مسخّر كرد.

آنگه به ميانۀ زمين روى نهاد كه يأجوج و مأجوج و جنّ و انس در او بودند،در بعضى ره برسيد به جماعتى مردمان مصلح،او را گفتند:اى ذو القرنين!در پس (12)كوه، خداى را خلقى هست كه به آدميان نمانند،مانند بهايم اند،گياه مى خورند و چون

ص : 35

سباع و دده،و حوش را مى درند و هرچه بر زمين بجنبند از جانور،مى بخورند و هيچ خلق نيست خداى را كه آن زيادت مى پذيرد كه ايشان.اگر مدّتى بر اين برآيد و ايشان همچنين مى فزايند،جهان بستانند و زمين فروگيرند و اهل زمين را از زمين برانند،و هروقت ما منتظر مى باشيم كه به بالاى اين كوه برآيند،و ذلك قوله: قٰالُوا يٰا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِنَّ يَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجاً ،ما خراجى بر خود نهيم كه به تو مى گزاريم (1)تا از ميان ما و ايشان سدّى كنى.كوفيان خواندند مگر عاصم:خراجا،به«الف»و باقى (2)خَرْجاً بى«الف».و خراج،اسم باشد و خرج مصدر.

قٰالَ ،گفت،يعنى ذو القرنين: مٰا مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي خَيْرٌ ،آنچه خداى مرا تمكين داده است در آن بهتر است شما مرا يارى دهى به قوّتى تا من از ميان شما و ايشان سدّى بكنم.به روى و سنگ بسيار و آهن و روى و مس چندان كه توانى جمع كنى، آن (3)جمع كردند چندان كه او گفت:آنگه گفت:تا من بروم و يك بار ايشان را بنگرم،بالاى كوه بر آمد و در نگريد گروهى را ديد بر يك شكل نر و ماده،ايشان به قد نيم مرد بودند،دو بهرى (4)اميرالمؤمنين على-عليه السّلام- (5)گفت:بالاى ايشان يك بدست بيش نيست،و بهرى از ايشان دراز درازند،و ايشان دندان و چنگال دارند چنان كه سباع.چون چيزى خورند، آواز دندانهاى ايشان به مانند شتر (6)باشد كه نشخواره (7)كند يا ستور كه علف خورد.و به مانند چهار پايان موى دارند بر اندام،پوشش ايشان از موى است از سرما و گرما،به آن موى خويشتن پوشيده دارند.و گوشهاى بزرگ دارند يكى پرموى چون پشم گوسپند،و يكى اندك موى،يكى چون بخوسپند (8)،لحاف كنند و ديگر دواج سازند، و هيچ از ايشان نباشد كه بميرد الّا آنگه كه هزار فرزند بزايد،چون هزار تمام بزايد

ص : 36

آنگه بداند كه وقت مرگ است او را.و به وقت (1)چنان كه ما را باران آيد،ايشان را از دريا ماهى آيد چندان كه حدّ و اندازۀ آن جز خداى نداند.ايشان بگيرند آن ماهيان را و ذخيره كنند تا سال ديگر،و يكديگر را به آواز كبوتر خوانند،و آواز بلندشان چون كه بانگ گرگ باشد،و جفت چنان گيرند كه بهايم.

چون ذو القرنين ايشان را بديد،بازگشت و قياس گرفت آن جايگاه را،و آن به آخر زمين تركستان بود از جانب شرق،ما بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ ،صدفه،سنگ (2)بود،بفرمود تا اساس آن چندانى بكندند كه به آب رسيدند،آنگه به سنگ بر آورد صد فرسنگ در عرض پنجاه فرسنگ،و هركه (3)صافى سنگ بنهاد،بفرمود تا به جاى گل،مس و روى گداخته در او ريختند تا همچون عرق كوه شد در زمين.آنگه همچنين برآورد و سنگ بر هم مى نهاد و روى و مس و آهن در ميان آن مى نهاد و به آتش مى دميدند تا گداخته مى شد تا آنگه كه از بالاى آن كوهها ببرد مقدار آن كه (4)هزار گز،آنگه آن را شرف از آهن (5)،برنهاد،اكنون آن سدّ به مانند برد يمانى است خطّى سياه و يكى سرخ و يكى زرد از سياهى آهن و سرخى مس.

آنگه روى به ميانه زمين نهاد كه در او انس بودند،در زمين مى رفت و شهرها مى گشاد و دعوت مى كرد تا به جماعتى رسيد،مردمانى را يافت مصلح،نيكوسيرت، با انصاف،حكم به عدل و قسمت به سويّت،حالشان يكسان بود،و كلمتشان يكى بود،و طريقتشان مستقيم بود،و دلهاشان متألّف بود و اهوالشان مستوى بود،سرايهاى ايشان را در نبود،و گورستانهاشان بر در سراى بود،و در شهرهايشان والى نبود و حاكم نبود،[7-ر]و در ميان ايشان ملوك نبود و اشراف نبود،مختلف نبودند و متفاضل نبودند،و يكديگر را دشنام ندادندى،و با هم جنگ نكردندى،و نخنديدندى و كينه نداشتندى،و آفاتى كه به مردمان رسيدى بديشان نرسيدى،و عمرشان دراز بود و در ميان ايشان درويش نبود،و فظّ و غليظ و بدخوى نبود (6).

ذو القرنين از ايشان تعجّب (7)فروماند و گفت:اى قوم!شما چه مردمانى كه در

ص : 37

اقطار زمين من بگشتم مانند شما مردمانى نديدم (1)؟احوال خود مرا خبر دهيد (2).گفتند:

چه خواهى تا تو را خبر دهيم؟گفت:چرا گورستان بر در سراى ساخته اى؟گفتند:

تا مرگ فراموش (3)نكنيم.

گفت:چرا سرايهاتان (4)در ندارد؟گفتند:براى آن كه در ميان ما دزد و خائن و متّهم نباشد.

گفت:چرا در ميان شما امير نيست؟گفتند (5):براى آن كه ما چيزى نكنيم كه ما را امير بايد تا ادب كند.

گفت:چرا در شهر شما حاكم نيست؟گفتند (6):براى آن كه ما انصاف يكديگر دهيم (7).

گفت:در ميان شما توانگران نيستند.گفتند (8):زيراكه (9)ما افتخار نكنيم به كثرت مال.

گفت:چون است كه شما را با هم منازعت و مخالفت نيست؟گفتند:از سلامت سينۀ ما.

گفت:چرا شما را با هم خصومت نباشد؟گفتند:براى آن كه ما خويشتن را به حلم (10)ساكن كرده ايم.

گفت:چرا در ميان شما ملوك و پادشاهان نه اند (11)؟گفتند:زيراكه (12)ما فخر نكنيم.

گفت:چون است كه كلمۀ شما يكى است؟گفتند (13):براى آن كه ما مخالفت و خصومت (14)نكنيم با يكديگر.

ص : 38

گفت:چون است كه شما چنين افتاده اى (1)؟گفتند (2):ازآنجا كه دلهاى ما سليم است خداى تعالى غلّ و حسد از دلهاى ما بيرون كرده است.

گفت:چرا در ميان شما درويشان نه اند؟گفتند:براى آن كه ما برحق كار كنيم،آن (3)ايشان به ايشان دهيم.

گفت:چرا (4)عمرتان دراز است؟گفتند:براى آن كه ما برحق كار كنيم و حكم به عدل كنيم.

گفت:چرا شما بازنخندى (5)؟گفتند:از براى آن كه از گناه مى ترسيم،به استغفار مشغوليم.

گفت:چرا شما غمناك و خشمناك نه اى (6)؟گفتند:براى آن كه ما تن بر بلا موطّن كرده ايم.

گفت:چون است كه آفاتى به مردمان رسد،به شما نمى رسد؟گفتند:براى آن كه ما توكّل جز بر خداى نكنيم و بر (7)نجوم كار نكنيم.

گفت:پدران شما چگونه (8)بودند؟گفتند:بلى ما اين طريقه از پدران گرفته ايم كه طريقۀ ايشان آن بود كه بر درويشان رحمت كردندى و با محتاجان مواسا كردندى،و از ظالمان عفو نكردندى (9)،و احسان نكردندى (10)با آنان كه با ايشان اساءت كردندى،و با جاهلان حلم كردندى و امانت نگه داشتندى،و وقت نمازها محافظت كردندى،و به عهد وفا كردندى و وعده را انجاز كردندى،خداى تعالى لا جرم كارهاى ايشان بر (11)صلاح بداشت،و بركت (12)صلاح ايشان به ما رسانيد.

و قتاده روايت كرد از ابو رافع از ابو هريره كه،رسول-صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- گفت:يأجوج و مأجوج بيايند و اين سد مى شكافند تا نزديك آن باشد كه شعاع

ص : 39

آفتاب ببينند.چون شب درآيد،گويند:بازگردى (1)كه فردا تمام بشكافيم و در شهرها شويم،خداى تعالى (2)همچنان باز كند كه بوده باشد.هم بر اين قاعده،همه روزه اين كار كنند تا آنگه كه وقت آمدن ايشان باشد.آن كه بر سر كار ايشان بود،گويد:

بازگردى كه فردا تمام كنيم و در شهرهاى اينان شويم-ان شاءاللّه تعالى.

بر دگر روز كه بازآيند،همچنان باشد كه رها كرده باشد،تمام (3)بشكافند و در شهرها آيند و آبها بازخورند بجمله،و مردم از ايشان بگريزند و با حصنها شوند تا (4)جملۀ زمين برسند،آنگه گويند:جملۀ زمين ما را (5)مسخّر شد،اكنون قصد آسمان بايد كرد،تير در آسمان انداختن گيرند،تيرهاشان خون آلود بازآيند (6).براى امتحان، خداى-عزّ و جلّ-كسى را بر ايشان گمارد تا همه را بكشد،و دوابّ زمين و سباع گوشتهاى ايشان بخورند،از آن همچنان فربه شوند كه چهار پايان از نبات ربيع.

ابو سعيد خدرىّ گفت،از رسول-عليه السّلام-شنيدم كه:يأجوج و مأجوج سد بگشايند و بيرون آيند چنان كه خداى تعالى گفت: ...وَ هُمْ مِنْ كُلِّ حَدَبٍ يَنْسِلُونَ (7).مردم از ايشان بگريزند و با حصنها شوند[7-پ]تا به دجله رسند،هر آب كه در دجله بود بازخورند چنان كه خشك شود،و كسانى كه آنجا گذر كنند گويند:وقتى جويى بود (8)اين جا،تا همه زمين بگيرند.آنگه گويند:ما مانده ايم با اهل آسمان،آنگه يكى از ايشان حربه اى به سوى آسمان اندازد،بازپس آيد خون آلود براى فتنه و امتحان.ايشان بر اين حال باشند كه خداى-عزّ و جلّ-كرمى بفرستد تا در گردن ايشان افتد،همچنان كه ملخ ميرد به يك بار بميرند.مسلمانان در روز آيند و از ايشان هيچ حسّى و آوازى نشنوند،گويند:كسى هست كه جان به فداى ما كند (9)، بنگرد تا حال اينان چيست؟يكى اختيار كند و دل بر مرگ نهد و از حصن به زير آيد و بنگرد همه را مرده يابد،برود (10)و بشارت دهد ايشان را،مسلمانان از حصنها به زير

ص : 40

آيند و چهار پايان سر در ايشان نهند و ايشان را همچون گياه بخورند و از گوشت ايشان فربه شوند.

وهب گفت:ايشان بر هيچ گياهى و چوبى (1)و درختى نيايند و الّا بخورند.آنگه جويهاى زمين بازخورند و هركه را از مردمان يابند بخورند و جملۀ زمين بستانند الّا مكّه و مدينه و بيت المقدس،كه بر اين سه جاى ظفر نيابند.

فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خراجا و خَرْجاً. ابو عمر و بن العلاء گفت:فرق از ميان خرج و خراج آن است كه،خرج آن باشد كه به مراد خود به طوع و رغبت بدهى،و خراج آن باشد كه لازم باشد تو را اداى آن،و اگرچه چه كاره باشى آن را،تا از ميان ما و ايشان سدّى كنى چنين كه گفتيم.او گويد (2):آنچه خداى مرا داد بهتر از خرج شماست، مرا به قوّتى يارى دهى.

آتُونِي ،اى اعطوني،به من دهيد زُبَرَ الْحَدِيدِ ،جمع زبره،و هى القطعة منه،و زبره به آهن مختص باشد.و اهل مكّه خوانند (3):ما مكّنني،به دو«نون»ظاهر بر اصل،و باقى قرّاء خواندند: مَكَّنِّي ،به ادغام و الردم الحاجز مثل الحائط و السّد.

فَأَعِينُونِي بِقُوَّةٍ .گفتند:آن قوّت چيست؟گفت:آلت و مردمان كه يارى دهند،و مزدورى كنند و آنچه مى فرمايند (4)بكنند بكردند و او كار بست. حَتّٰى إِذٰا سٰاوىٰ بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ ،گفتند:بين الطّرفين،و گفتند:بين الجبلين.سعيد بن ابى صالح گفت، ما را چنين روايت كردند كه:سافى (5)سنگ و آهن و روى مى نهاد و سافى (6)هيزم، همچنين آنگه آتش در آنجا نهاد تا آن هيزم بسوخت و به آتش او آن آهن و مس گداخته شد و در يكديگر (7)ريخته و بسته گشت.

و صدفين و صدفين به دو فتح و دو ضمّ،هر دو لغت است.و ابن كثير و ابو عمرو و ابن عامر به ضمّ«صاد»و«دال»خواندند،و باقى قرّاء به فتح.و ابو بكر عن عاصم خواند:صدفين به ضمّ«صاد»و سكون«دال». قٰالَ انْفُخُوا ،گفت ذو القرنين ايشان را كه:بدمى به دمها بر اين آتش. حَتّٰى إِذٰا جَعَلَهُ نٰاراً ،در كلام محذوفى هست،

ص : 41

و هو:فنفخوه حتّى اذا جعله نارا،چندان بدم بر او دميدن (1)تا هيزم آتش گشت.و گفتند:«ها»،راجع است با حديد،تا آهن چندان (2)بدميدند تا از قوّت آتش آهن چو آتش گشت،چنان كه بينى كز (3)كورۀ آهنگر بيرون آيد. قٰالَ آتُونِي ،اهل كوفه الّا حفص خواندند به قصر،و باقى (4)به مدّ آتوني،اعطونى،مرا دهى قِطْراً ،اى نحاسا دائبا،يعنى مس گداخته.و گفتند:ارزيز گداخته،و اصل او من القطر من قطر يقطر.

بچكيد.و القطر،فعل منه بمعنى كالذّبح و النّقض و النّكث،بمعنى مقطور،فروچكانيده .و قِطْراً ،منصوب (5)أُفْرِغْ است،چه اگر به فعل اوّل بودى افرغه بايستى،و معنى افرغه اصبّ عليه،تا بر او ريزم.و اصل الافراغ،جعل الشّىء فارغا من باب احفرت زيدا بئرا،اى جعله فارغا،براى آن كه آن كس كه چيزى بريزد جاى او فارغ كند.

فَمَا اسْطٰاعُوا ،حمزه تنها خواند به ادغام«سين»در«طا»،و اين قرائت پسنديده نيست براى آن كه جمع ساكن است على غير حدّه.و در اسطاع سه لغت است:اسطاع و استاع (6)و استطاع.و گفتند:اصل اسطاع،اطاع بوده است،«سين» به عوض حركت عين الفعل آوردند،نتوانستند يأجوج و مأجوج، أَنْ يَظْهَرُوهُ ،كه بر بالاى آن شوند،يقال:ظهرت البيت و ظهرت على البيت،اى علوت على ظهره. وَ مَا اسْتَطٰاعُوا لَهُ نَقْباً ،و نتوانستند كه آن را سوراخ كنند[8-ر].

قٰالَ هٰذٰا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّي ،ذو القرنين گفت:اين سد كردن و پرداختن او رحمت (7)است از خداى من چون وعدۀ خداى آيد كه نزديك قيامت (8)و اشراط ساعت پيدا كرد، جَعَلَهُ دَكّٰاءَ .آن كه به تنوين خواند،گفت:مصدر به معنى مفعول است، اى مدكوكا،و قيل:اراد دكّة دكّا،و آن كه خواند دكّاء،گفت:به معنى آن است كه جعل السدّ ارضا دكّاء من قولهم:ناقة دكّاء اذا كانت مستوية السّنام،چون

ص : 42

سنامش برآمده نباشد،يعنى چون وقت آن آيد كه خداى وعده داده است،آن سدّ (1)دويست گز معارضۀ صد (2)فرسنگ در طول،و پنجاه در عرض،چون زمين ساده (3)كند. وَ كٰانَ وَعْدُ رَبِّي حَقًّا ،و وعدۀ خداى حق و درست و صدق است.

وَ تَرَكْنٰا بَعْضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوجُ فِي بَعْضٍ ،و آنگه كه وعدۀ خداى آيد،ما خلقان را رها كنيم چون (4)مضطرب و مختلط گشته،بهرى به بهرى در آميخته (5)،زنان با مردان و هر جنسى با ناجنس (6)خود از دهش و حيرت.و معنى«ترك»از خداى امّا تخليه بود و امّا (7)وجدان،چنان كه گويند:تركت القوم يقتتلون (8)اى وجدتهم كذلك،و روا بود كه مراد تبقيه بود،يعنى آن گروه را كه بميرانيده باشيم،و بهترينۀ وجوه آن است كه خبر (9)عن كونهم كذلك مختلطين مضطر بين كموج الماء. وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ ،و بفرماييم تا در صور دمند،و اين عند ظهور اشراط و علامات قيامت باشد.

عبد اللّه عمر و عبد اللّه عبّاس گفتند:صور شبه سرو (10)است،يك سر او در دهن اسرافيل و يك سر او در زير عرش.

رسول-عليه السّلام-گفت:شب معراج كه مرا به آسمان بردند،فريشته اى را ديدم چيزى در دهن بگرفته به مانند سرو گاو (11)،و آن را چهل هزار سر بود در اقطار و جوانب عرش برفته و او پاى در پيش نهاده و پاى بازپس نهاده و چشم در زير عرش كشيده،گفتم:يا جبريل!اين كيست و چه كار را استاده است؟گفت:اين اسرافيل است،از آنگه[كه] (12)خداى تعال او را بيافريد استاده است منتظر فرمان خداى (13)تا كه گويد كه (14)در صور دم.

ابو عبيده گفت:صور،جمع صورت باشد من باب تمر و تمرة،و مراد به نفخ،نفخ

ص : 43

ارواح است،يعنى آنگه[كه] (1)روحها در كالبدها دمند تا زنده شود،يعنى روز قيامت. فَجَمَعْنٰاهُمْ جَمْعاً ،و ما ايشان را جمع كنيم جمع كردنى.

وَ عَرَضْنٰا جَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ لِلْكٰافِرِينَ عَرْضاً ،و دوزخ عرضه كنيم آن روز بر كافران عرضه كردنى (2).

اَلَّذِينَ ،آن كافرانى كه چشمهاى ايشان در غطا و پوشش باشد از ذكر من و توحيد و آيات من،يعنى غافل بوده باشد از نظر كردن در ره معرفت من.و گفتند:مراد به ذكر،توحيد است،و گفتند:قرآن است تا از جهل و بى علمى به مثابت كسى باشند كه بر چشم او پوششى باشد. وَ كٰانُوا لاٰ يَسْتَطِيعُونَ سَمْعاً ،و به مثابت كسى باشند كه چيزى نتواند شنيدن،و مثله قوله تعالى: خَتَمَ اللّٰهُ عَلىٰ قُلُوبِهِمْ (3)-الآية،و گفتند:معنى آن است كه شنيدن كلام من برايشان گران آيد،چنان كه بيان كرديم في قوله: ...إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْراً (4).و بلخى گفت:روا بود كه معنى آن باشد كه اختيار شنيدن نكنند،چنان كه گفت: هَلْ يَسْتَطِيعُ رَبُّكَ (5)...اى هل يفعل، خداى تو تواند (6)تا خوانى بفرستد،يعنى اختيار كند،همچنين در اين آيت وَ كٰانُوا لاٰ يَسْتَطِيعُونَ سَمْعاً ،معنى آن است كه:بنه شنوند و گوش با آن نكنند نه نفى قدرت است.

قوله تعالى: أَ فَحَسِبَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ يَتَّخِذُوا عِبٰادِي مِنْ دُونِي أَوْلِيٰاءَ ،حق تعالى گفت:كافران مى پندارند كه بندگان مرا بدون من اوليا و انصار گيرند؟يا ايشان (7)از من حمايت كنند و از عقاب من با پناه گيرند،اين بدگمانى است كه ايشان برده اند چه اين نباشد هرگز.و اعشى خواند الّا النّفار (8):أ فحسب الّذين كفّروا،به سكون«سين»و رفع«با»،و اين قرائت اميرالمؤمنين على است،و معنى

ص : 44

آن باشد كه:بس كافران را آن كه بيرون (1)من اوليا و انصار بگيرند؟يعنى ايشان را جهل و شقاوت اين بس.آنگه گفت:از عذاب من كجا جهند كه من بچارده ام (2)دوزخ براى كافران مأوى و منزل (3)،اين،قول زجّاج است.و بعضى دگر گفتند:نزل طعام باشد،و نزل،ريع و زيادت او باشد.

و خلاف كردند فى قوله: عِبٰادِي ،بعضى گفتند:مراد عيسى است و فريشتگان،يعنى نمى دانند كه (4)فردا تبرّا كنند (5)از ايشان[8-پ].عبد اللّه عبّاس گفت:مراد شياطين اند،مقاتل گفت:مراد اصنام اند،و ايشان را عباد خواند (6)چنان كه گفت: إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ عِبٰادٌ أَمْثٰالُكُمْ (7).

قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ ،بگو اى محمّد كه خبر دهم شما را به آنان كه زيانكارترين همۀ جهانند به كردار،و نصب او بر تمييز است،و براى آن ذكر خسران كرد كه حال ايشان را تشبيه كرد به حال بازارگانى كه رنج برد و كار كند اميد سود را،چون بنگرد به بدل سود زيان باشد،سعيش در ضلال باشد (8)و اميدش در خيبت،آنان كه اند؟ اَلَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيٰاةِ الدُّنْيٰا ،آنانند كه سعى و رنج ايشان و آمد و شد و تاختن ايشان در ضلال و گمراهى باشد در دنيا،يعنى نه به جاى خود و نه بر حدّ خود كنند و نه بر وجه مأمور به در وجود آرند،و آنگه پندارند تا نكو مى گويند (9).

خلاف كردند در آن كه مراد به آيت كيست،بعضى گفتند:مراد قسّيسان (10)و رهبانان اند (11):عابدان ترسايان،و اين روايتى است از اميرالمؤمنين -عليه السّلام.

عبد اللّه عبّاس گفت:جهودان و ترسايان اند.و سلمة بن كهيل روايت كرد عن ابى الطّفيل كه عبد اللّه بن الكوّا اميرالمؤمنين على را از اين آيت پرسيد،گفت:مراد اهل حروراءاند،يعنى خارجيان.آنگه گفت:

انت و اصحابك منهم ،و تو و اصحاب تو از ايشانى.

ص : 45

أُولٰئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيٰاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقٰائِهِ ،ايشان آنانند كه به آيات خداى و جزاى او كافرند از ثواب و عقاب،براى آن كه منكرند بعث و نشور را. فَحَبِطَتْ أَعْمٰالُهُمْ ،عمل ايشان باطل است،يعنى واقع نيست به موقع قبول براى آن كه نه بر وجه مأمور به مى كنند،و ايمان ايشان درست نيست. فَلاٰ نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ وَزْناً ، ما فرداى قيامت ايشان را وزنى ننهيم،و اين عبارت باشد از تحقير و تذليل ايشان، چنان كه جاهل را سبك خوانند ازآن كه در او سرعتى و طيشى باشد.

ابو القاسم بلخى گفت:معنى آن است كه اعمال ايشان را در ترازوى طاعت (1)وزنى نباشد،ازآنجا كه نه به موقع خود باشد و نه چنان كرده باشند كه مقبول باشد.

و ابو سعيد خدرى گفت:روز قيامت جماعتى مى آيند با اعمالى كه نزديك بود كه از كوههاى تهامه عظيم تر باشد،چون در ترازو نهند به وزن در نيايد،فذلك قوله: فَلاٰ نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ وَزْناً .و ابو هريره روايت كرد از رسول-عليه السّلام-كه او گفت:

روز قيامت مردى بزرگ فربه را بينى كه مى آيد،آنگه چندانى بسنجند وزن ندارد كه پر پشه اى نيفزايد،اگر خواهى كه مصداق،اين آيت بخوانى كه: فَلاٰ نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ وَزْناً.

ذٰلِكَ جَزٰاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِمٰا كَفَرُوا ،اين جزا و پاداشت ايشان (2)است به آن كفر كه آوردند،و«ما»مصدرى است،اى بكفرهم. وَ اتَّخَذُوا آيٰاتِي وَ رُسُلِي هُزُواً ،اى و اتّخاذهم،و آن كه ايشان آيات مرا از قرآن و ذكر كتابها و پيغامبران مرا افسوس گرفتند.

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ ،آنگه گفت:آنان كه ايمان آرند و عمل صالح كنند،بهشتهاى فردوس منزل ايشان بود.

در فردوس خلاف كردند،رسول-صلّى اللّه عليه و آله-گفت:بهشت صددرجه است،ميان هر دو درجه چندان باشد كه آسمان تا زمين (3)،بلندترين درجه ها (4)فردوس باشد.و جويهاى بهشت از او فرود آيد،و بالاى آن عرش خداى بود،چون از خداى بهشت خواهى بهشت فردوس خواهى.

ص : 46

ابو بكر بن عبد اللّه بن نفيس روايت كرد از پدرش از رسول-صلّى اللّه عليه و آله- كه او گفت:بهشتهاى فردوس چهار است،دو از سيم است و هرچه در آنجا است از آلات و اوانى از زر است،و دو (1)از زر است و هرچه در او هست از آلات و اوانى از سيم است.

و بعضى (2)صحابه گفتند:خداى تعالى بهشت فردوس به خودى خود آفريد.در شبان روزى (3)بفرمايد تا پنج بار درش بازگشايند،و گويد:

ازدادي طيبا و حسنا لاوليائي، بيفزاى طيب (4)و حسن،خوشى و نيكويى براى دوستان من.

قتاده گفت:فردوس فاضل تر جاست (5)در بهشت و خوش تر و بلندتر.ابو امامه گفت:فردوس سرّۀ بهشت است،يعنى ناف بهشت،يعنى ميانۀ او.كعب الاحبار گفت:از فردوس بلندتر جايى نيست در بهشت،و آن جاى[9-ر]آنان است كه امربه معروف كنند و نهى منكر.

مجاهد گفت:فردوس به لغت روم،بستان باشد.كعب الاحبار گفت:بستانى بود كه در او انگور باشد.ضحّاك گفت:بستانى بود بسيار درخت (6)گفتند:مرغزار نيكو باشد،و گفتند:جايى باشد كه در او انواع نبات بود و جمعش فراديس بود،و قال أمية:

كانت منازلهم اذ ذاك (7)ظاهرة***فيها الفراديس و الفومان و البصل

خٰالِدِينَ فِيهٰا ،در آنجا هميشه باشند. لاٰ يَبْغُونَ عَنْهٰا حِوَلاً ،از اين (8)جا طلب تحويل نكنند و تمنّاى آن نكنند كه ازآنجا به دگر جا شوند از حسن و طيب آن جايگاه.و حول مصدر است،چون صغر و كبر و عوج.

قُلْ لَوْ كٰانَ الْبَحْرُ مِدٰاداً ،عبد اللّه عبّاس گفت:سبب نزول آيت آن بود كه جهودان گفتند تو مى گويى كه:ما را حكمت داده اند و در كتاب تو هست:

ص : 47

يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشٰاءُ وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً (1)...،آنگه مى گويى كه: ...وَ مٰا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاّٰ قَلِيلاً (2)،اين چگونه باشد؟خداى تعالى اين آيت فرستاد (3)،گفت:بگو اى محمّد كه اگر از روى مثل دريا مداد باشد براى كلام حكمت نزديك (4)است كه دريا برسد و كلمات (5)حكمت من بنه رسد (6). وَ لَوْ جِئْنٰا بِمِثْلِهِ مَدَداً ،و گرچه همچندان كه آن دريا باشد آن را مدد و زيادت دهيم.و البحر،مستقرّ (7)الماء الواسع،و اصل كلمت از سعت و فراخى است،و فلان متبحّر في العلم اذا كان واسع العلم،و اصله من البحر الّذي هو الشّقّ،و منه البحيرة و جمعه أبحر و بحور و بحار.

و مداد،چيزى باشد كه مى آيد بر اتّصال از مددى كه آن را باشد.و كَلِمٰاتُ ،جمع كلمه باشد:يك سخن.و عرب خطبه را و قصيده را (8)كلمه گويند براى آن كه به منزلت يك چيز باشد كه جمله اى ساخته باشند،و اين مثلى است كه خداى تعالى زد؟ مقدورات و معلومات[خود را على قدر خاطرهم و ادراكهم،چه مقدورات و معلومات] (9)او نهايت ندارد و اگر اين كه يك دريا گفت يا مثل آن به صدهزار دريا باشد،هم در جنب ما لا يتناهى بس چيزى نباشد،و لكن على حسب قرائحهم مثل زد حق تعالى.و نصب مَدَداً ،بر تمييز است.و كوفيان خواندند الّا عاصم:قبل ان ينفد، باليا،و باقى قرّاء تنفد بالتّاء لتأنيث الكلمات.و اهل كوفه گفتند:براى آن كه تأنيث نه حقيقى است و فعل مقدّم است (10)و نظير آيت در معنى قول خداى تعالى (11):

وَ لَوْ أَنَّ مٰا فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلاٰمٌ (12) -الآية.

قُلْ إِنَّمٰا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحىٰ ،عبد اللّه عبّاس گفت:آيت در جندب بن زهير العامرىّ (13)آمد كه او گفت:يا رسول اللّه!من عملى مى كنم براى خداى تعالى،چون

ص : 48

كسى برآن مطلع شود (1)مرا برآن عمل بيند مرا خوش آيد،چگونه باشد آن؟رسول -عليه السّلام-گفت:

انّ اللّه طيّب لا يقبل الّا الطّيب و لا يقبل ما شورك (2)فيه، گفت:خداى پاك است،جز پاك نپذيرد و آنچه در آن شركت باشد نپذيرد،خداى تعالى اين آيت فرستاد: وَ لاٰ يُشْرِكْ بِعِبٰادَةِ رَبِّهِ أَحَداً .

طاوس گفت:سبب آن بود كه مردى به نزديك رسول آمد و گفت:يا رسول اللّه! من در سبيل خداى جهاد مى كنم و مى خواهم تا مردمان جاى (3)من ببينند،خداى تعالى اين آيت فرستاد.

عبد اللّه عبّاس گفت:خداى تعالى به اين آيت رسول را تواضع مى آموزد تا او را كبر و نخوت در سر نشود.بعضى دگر گفتند:جواب آنان است كه رسول را عيب كردند به آن كه گفتند: مٰا لِهٰذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعٰامَ وَ يَمْشِي فِي الْأَسْوٰاقِ (4)...، گفت بگو اى محمّد كه:من آدمى ام همچون شما از روى خلقت،فرقى نيست ميان من و شما،همچون شما محتاج طعام و شرابم،فرق آن است كه: يُوحىٰ إِلَيَّ ،وحى مى كنند به من،كه خداى يكى است. فَمَنْ كٰانَ يَرْجُوا لِقٰاءَ رَبِّهِ ،هركه اميد ثواب خداى تعالى دارد،گو عمل صالح كن و با اخلاص كن،و نگر در طاعت او از روى ريا شرك نيارى كه آن شرك اصغر است.بعضى دگر گفتند:رجاء،به معنى خوف است،و لقاء به معنى عقاب،و مصير با شمار كار (5).فمن كان يخاف (6)المصير الى اللّه،چنان كه گفت: مٰا لَكُمْ لاٰ تَرْجُونَ لِلّٰهِ وَقٰاراً (7)،اى لا تخافون (8)للّه عظمة.و «رجاء»،محتمل است هر دو معنى:هم اميد و هم خوف را،و قال الشّاعر-و قد جمع المعنيين:

و لا (9)كلّ ما ترجو (10)من الخير كائن***و لا كلّ ما نرجوا من الشّرّ واقع

ص : 49

فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صٰالِحاً ،امر مغايبه است. وَ لاٰ يُشْرِكْ ،نهى مغايبه است.[9-پ]و بيان كرديم پيش از اين كه«لقاء»،به معنى ديدار نباشد،چه قديم تعالى مدرك نيست به هيچ حاسّه از حواسّ،دگر آن كه آنان كه ديدار بر خداى روا دارند جزا بر عمل (1)نگويند،و در آيت«لقاء»به عمل صالح بازبست و بر او موقوف كرد،و معلوم شد كه مراد ثواب است،كه بر عمل صالح ثواب باشد. وَ لاٰ يُشْرِكْ ،و در عبادت بايد تا با خداى شرك نيارد (2)،يعنى عمل به اخلاص كند و از ريا دور باشد.

شهر بن حوشب گفت:مردى به نزديك عبادة بن صامت آمد،گفت:چه گويى در مردى كه او نماز مى كند و روزه مى دارد و حج و جهاد مى كند و مى خواهد تا او را برآن حمد كنند؟چگونه باشد كار او؟گفت:هيچ نباشد،خداى تعالى عمل به شركت نپذيرد،و هركه او عمل به شركت كند،خداى تعالى (3)گويد:اين عمل همۀ آن راست كه براى او مى كنى و مرا به آن حاجت نيست.

و جندب روايت كرد از رسول-عليه السّلام-كه او گفت:

من سمّع اللّه سمّع اللّه به و من يراء يرى اللّه (4)به، گفت:هركه با خداى سمعت كند،خداى با او سمعت كند،و هركه ريا كند خداى با او ريا كند،يعنى جزاى ريا و سمعت او كند.و رسول-عليه السّلام-گفت:

من سمّع النّاس بعمله سمّع اللّه به سامع خلقه يوم القيامة و حقّره و صغّره، گفت:هركه عمل خود مردمان را بشنواند،خداى تعالى نام او را به ريا در سمع مردمان افگند و او را حقير و صغير كند.

و ابو هريره روايت كرد از رسول-عليه السّلام (5)-گفت:

اتّقوا الشّرك الاصغر، از شرك كهتر بپرخيزى (6)،گفتند:يا رسول اللّه!شرك كهتر كدام است؟گفت:ريا باشد آن روز كه خداى تعالى خلقان را به عمل جزا دهد.

و رسول-عليه السّلام-گفت:چون اين آيت فرود آمد (7):

انّ اخوف ما اتخوّف (8)عليكم الشّرك الخفىّ و ايّاكم و شرك السّرائر فانّ الشّرك اخفى في امّتي من دبيب

ص : 50

النّمل على الصّفا في اللّيلة الظّلماء، گفت:بتر چيزى كه من بر شما مى ترسم (1)، شرك پوشيده است،و دور باشيد از شرك در سرّ كه شرك پوشيده تر است[در امّت من] (2)از رفتن مورچه بر سنگ نرم در شب تاريك.آنگه گفت:هركه او نماز كند به ريا شرك آورده باشد،و هركه روزه دارد به ريا يا صدقه دهد به ريا،او شرك آورده باشد،اين حديث سخت آمد بر صحابه.رسول-عليه السّلام-گفت:ره نمايم شما را بر چيزى (3)كه شرك صغير و كبير از شما ببرد؟گفتند:بلى يا رسول اللّه! گفت،بگويى:

اللّهم انّى اعوذ بك ان اشرك و انا اعلم و استغفرك بما لا اعلم. و بعضى مفسّران گفتند:اين آيات آخر آيتى (4)است از قرآن كه آمد.

سعيد بن المسيّب گفت:از عبد اللّه عمر كه گفت،رسول-عليه السّلام-گفت:

هركه اين آيت بخواند از بالاى سر او نورى پديد آيد تا به مكّه كه حشوش فرشتگان باشد.

معاذ جبل گفت:هركه او اوّل سورة الكهف بخواند و آخرش،او را نورى باشد از سر تا به قدم،و هركه سوره جمله بخواند نورى باشد (5)از زمين تا به آسمان.

ص : 51

گفت:بار خدايا!كه من ضعيف شد استخوان از من و بر بشخيد (1)سر به پيرى، و نبودم به خواندن تو بار خدايا بدبخت.

و من مى ترسم از پسران عم از پس من،و زن من نازاينده است بده مرا از نزديك تو وارثى.

كه ميراث من گيرد و ميراث گيرد از آل يعقوب،كن او را بار خدايا پسنديده.

اى زكريّا! ما تو را بشارت (2)مى دهيم به پسرى (3)نامش يحيى،نكرديم او را پيش از اين (4)همنامى.

گفت:خداوند من (5)چگونه باشد مرا پسرى و بود زن من نازاينده شده است،و من برسيده ام از پيرى به غايت.

[10-پ] (6) گفت همچنين،گفت خداى تو آن بر من آسان است،و بيافريدم تو را از پيش و نبودى چيزى.

گفت:

بار خدايا!كن مرا نشانى،گفت:نشان تو آن است كه سخن نگويى با مردمان سه شب درست.

برون آمد بر قوم خود از محراب و اشارت كرد به ايشان كه نماز كنى بامداد و شبانگاه.

اى يحيى!بگير كتاب بجدّ،و

ص : 53

داديم او را حكمت به كودكى.

و رحمتى از نزديك ما و پاكيزگى و بود پرهيزگار.

و نيكوكار (1)با مادر و پدر،و نبود متكبّرى نافرمان.

و سلام بر او باد آن روز كه بزاد و آن روز كه بميرد و آن روز كه برانگيزند او را[زنده] (2).

و ياد كن در كتاب مريم[را] (3)،چون كناره گرفت از اهل خود جايى آفتابگاه.

بگرفت از پيش ايشان حجابى،بفرستاديم به او جبريل ما را،مثال شد او را آدمى راست خلق.

گفت من پناه با خداى مى دهم از تو اگر تو پرهيزگارى.

گفت:من رسول خداى توام تا بدهم تو را پسرى پارسا.

گفت:چگونه باشد مرا پسرى و نپسود مرا آدمى (4)و نبودم (5)زناكننده.

گفت همچنين،گفت خداى تو آن بر من آسان است تا كنم آن را نشانى مردمان را و بخشايشى از ما و بود كارى حكم كرده.

بر گرفت[او را] (6)و با كناره برد جايى دور.

ص : 54

آورد (1)او را درد زادن به درختى خرما،گفت:كاشكى من بمردمى پيش از اين و بودمى فراموش شده.

آواز داد او را آن كه در زير او بود،گفت كه:اندوه مدار كه كرد خداى تو در زير تو جويى.

و بجنبان با خود (2)درخت خرما تا بيفتد بر تو رطب (3)تازه.

بخور و بياشامان (4)و روشن دار چشم اگر بينى از آدميان كسى را بگو كه من نذر كردم خداى را روزه كه سخن نگويم امروز با هيچ آدمى.

آورد او را به قومش برگرفته،گفتند (5):[اى مريم] (6)آوردى چيزى منكر.

اى خواهر هارون،نبود پدر تو مردى بد،و نبود مادر تو ناپارسا.

اشارت كرد به او، گفتند:چگونه سخن گوييم با آن كه در گهواره است كودك است.

گفت:من بنده خدايم،آمد به من كتاب و كرد مرا پيغامبرى.

و كرد مرا مبارك هرجا كه باشم و وصيّت كرد مرا به نماز و به زكات تا باشم زنده.

و نيكوكار (7)به مادرم،و نكرد مرا

ص : 55

جبّارى بدبخت.

و سلام بر من آن روز كه بزادم و آن روز كه بميرم و آن روز كه برانگيزند مرا زنده.

آن عيسى پسر مريم است، گفتار درست آن كه در او شك مى كنند (1).

نباشد خداى را كه بگيرد از فرزندى (2)،پاك است (3)چون حكم كند كارى، گويد آن را بباش بباشد.

و خداى،او خداى من است و خداى شما،بپرستى او را،اين راهى است راست.

مختلف شدند جماعات از ميان ايشان،واى بر آنان كه كافر شدند از حضور روزى بزرگ.

چه نيك شنوند و نيك بينند آن روز كه به ما آيند لكن كافران امروز در گمراهى اند روشن.

قوله تعالى: كهيعص، ذِكْرُ رَحْمَتِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيّٰا ،ابو عمرو خواند به كسر «ها»و فتح«يا»،و شاميان به عكس اين خواندند،و حمزه و خلف هر دو«ها»و «يا»مكسور خواندند.كسائى هر دو به اماله خواند.ابن كثير و عاصم و يعقوب بين- بين خواندند.باقى قرّاء،هر دو مفتوح خواندند.و حروف مقطّع خواند ابو جعفر،و «دال»و«صاد»اظهار كردند اهل حجاز و عاصم و يعقوب.

و مفسّران در معنى او خلاف كردند،عبد اللّه عبّاس گفت:نامى است از نامهاى خداى تعالى.بعضى دگر گفتند:نام سورت است.بعضى دگر گفتند:نام مهم ترين است كه خداى تعالى سوگند خورد به اين (4).كلبى گفت:ثناست كه خداى تعالى

ص : 56

گفت خود را.سعيد جبير گفت از عبد اللّه عبّاس كه:اين حروفى است مشتق از نامهاى خداى،«كاف»از كريم و كافى و كبير،و«ها»از هادى،و«يا»از رحيم،و«عين»از عليم و عظيم،و«صاد»از صادق.

كلبى گفت،معنى آن است كه:اشارت در«كاف»آن است كه:كاف لخلقه،و در«ها»:هاد لعباده،و در«يا»: يَدُ اللّٰهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ (1)،«عين»:عالم بتدبيره،صاد:صادق في وعده.

قوله: ذِكْرُ رَحْمَتِ رَبِّكَ ،مرفوع است به خبر مبتدا بر (2)قول آنان كه گفتند:نام سورت يا نام قرآن يا نام خداست،گفتند:محلّ كهيعص ،رفع است بر ابتدا،و ذِكْرُ خبر اوست،التّقدير:هذا الاسم او هذا القرآن،او هذه السّورة ذِكْرُ رَحْمَتِ رَبِّكَ ،و بر قول آنان كه ثنا گفتند،گفتند (3):مبتداى مقدّر باشد،اى هو ذكر رحمت ربّك.و عَبْدَهُ منصوب است به«رحمت»،و گفتند:به«ذكر»بر تقديم و تأخير،و تقدير آن كه :ذكر ربّك عبده زكريّا برحمته.

حق تعالى گفت:اين سورت،يا اين قسم،يا اين قرآن،يا اين حديث،يا اين ثنا،ياد كردن خداست تعالى رحمتى و بخشايشى را كه بر بنده اش زكريّا كرد،يا ذكر زكريّاست كه خداى كرد او را به رحمت.

«اذ»،محلّ و نصب است بر ظرف،و عامل در او«ذكر»باشد يا«رحمت»،و رحمت اولى تر،براى آن كه رحمت آنگه بود (4)وقت ندا و ذكر ياد كردن او رحمت است با رسول چون ندا كرد زكريّا خدايش را،يعنى بخواند و دعا كرد نداى پوشيده در سر دور از ريا.

آنگه حكايت آن ندا و دعا كرد،گفت: قٰالَ ،يعنى زكريّا گفت: رَبِّ و الاصل ربّى،جز كه«يا»بيفگند و اكتاف به كسره كرد. إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ ،گفت:بار خدايا!استخوان من ضعيف شد،يعنى بى قوّت شدم.و تخصيص استخوان براى آن كرد كه در اندام آدمى استخوان سخت تر باشد،چون او سست شود حال گوشت و

ص : 57

عصب و عروق چه باشد. وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْباً ،و سرم به پيرى بپخشيد (1)،آتش پيرى در سرم گرفت،اين عبارت است ازآن كه:پيرى همه سرم بگرفت،و پيرى را به آتش وصف كردن از غايت تشبيه است براى آن كه سواد موى به ظلمت ماند،و ظلمت به نور آتش منتفى شود،دگر آن كه:آتش چون در جايى افتد،بر يك جاى بنه استد (2)،بل پيرامن بگيرد،همچنين پيرى (3)سرايت كند و همه پيرامن بگيرد.

و در نصب شَيْباً دو وجه گفتند،يكى:تميز،نحو قولهم:تصبّب عرقا و تفقّا (4)،و يكى:مصدر لا من لفظ الفعل،كانّه قال:و شاب الرّأس شيبا. وَ لَمْ أَكُنْ بِدُعٰائِكَ رَبِّ شَقِيًّا بار خدايا و من هرگز به دعا و خواندن تو بدبخت نبوده ام،يعنى هرگز نبود كه من تو را خواندم اجابت نكردى،بل هرگه كه تو را خواندم از درگاه تو با سعادت و كامروايى برگشتم.

چون ضعف حال خود بگفت و نياز عرضه كرد شرح حال مى گويد: وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوٰالِيَ مِنْ وَرٰائِي ،بار خدايا من مى ترسم از بنى اعمام من.و مولى،معانى بسيار دارد و مرجع همه با اولى است چنان كه بيان كرده ايم در سورة المائده،و اين جا مراد بنو اعمام اند،و مثله،قول الشّاعر:

مهلا بني عمّنا مهلا موالينا***

مراد عصبه اند.مجاهد گفت:براى آن ترسيد از ايشان كه شرار بنى اسرايل بودند مِنْ وَرٰائِي ،اى من خلفى،و اين«وراء»اين جا خلف است،يعنى من مى ترسم كه اين بنو اعمام من از پس من در تركۀ من حسن الخلافة به جاى نيارند و آن را ضايع كنند و در معصيت صرف كنند. وَ كٰانَتِ امْرَأَتِي عٰاقِراً ،و اين اهل من نازاينده است،و گفتند:خود او را هرگز فرزند نبود.و اصل عاقر من العقر است يقال:عقر النّاقة،پندارى او را از زادن پى بكرده اند،تا از زادن فرومانده است،چنان كه شتر پى كرده از رفتن فروماند.بر اين اشتقاق،عاقر من باب لابن و تامر باشد،و مرد و زن نازاينده را عاقر گويند،قال الشّاعر:

ص : 58

و لبئس (1)الفتى ان كنت اسود عاقرا***جبانا فما عذري لدى كلّ محضر

عاقر،در بيت صفت مردى است.اكنون دعا و مسئله (2)اين است كه: فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا ،مرا از نزد تو (3)وليّى ده،ايشان كه موالى اند امروز كه فرزند نيست اولى تراند به ميراث من،مرا فرزندى ده كه ولى باشد،يعنى اولى بميراثى منهم،كه به ميراث من از ايشان اولى تر باشد.و گفتند:مراد آن است كه مرا فرزندى ده كه وليّى باشد از اولياى تو،مرا فرزند باشد] (4)و تو را ولى.

يَرِثُنِي ،ابو عمرو و كسائى خواندند به جزم:يرثني،على جواب الدّعاء الّذي صورته الامر (5)،و باقى قرّاء خواندند به رفع: يَرِثُنِي ،على صفة الوليّ،اى وليّا وارثا لي.گفتند:اين براى آن است كه،اسم نكره است و اگر معرفه بودى جزم وجه (6)بودى،و درست آن است كه تعلّق به آن (7)دارد،بيش از آن نيست كه چون اسم نكره باشد و فعل به دنبال او آيد در جاى صفت او افتد كه افعال نكرات باشند و صفت (8)وفق موصوف بايد في التعريف و التّنكير (9).اگر اسم معرفه باشد و صفت او نكره نشايد اگر جواب نكند (10)در جاى حال افتد،نحو قوله: فَذَرُوهٰا تَأْكُلْ فِي أَرْضِ اللّٰهِ (11).

وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ ،و ميراث آل يعقوب بر گيرد،يعنى يعقوب بن ماثان و آل يعقوب اخوال زكريّا بودند،و زكريّا از فرزندان هارون بن عمران (12)،برادر موسى عمران.مقاتل گفت:يعقوب بن ماثان برادر عمران بود پدر مريم كه مادر عيسى بود.

وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا ،و بار خدايا اين كودك را مرضىّ و پسنديده كن،يعنى توفيق ده او را و لطف كن با او تا مرضىّ و پسنديده باشد،و در آيت دليل است بر آنكه از پيغامبران ميراث گيرند كه زكريّا گفت: يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ ،و حقيقت

ص : 59

ميراث در مال باشد،چه (1)او انتقال مال الموروث باشد (2)الى الورثة بعد موته (3)بحكم اللّه.و قول آن كس كه گفت:وراثت نبوّت يا علم خواست باطل است،براى آن كه علم و نبوّت به ميراث نرسد،چه علم به اجتهاد توان يافتن و نبوّت به مصلحت،پس عدول كردن از ظاهر آيت وجه نيست.

و امّا شبهت آنان كه گفتند كه:دختر حجب نكند عصبه را از ميراث،آن است كه زكريّا پسر خواست،گفت: وَلِيًّا ،و لم يقل:وليّة،چه اگر وليّة گفتى،حجب نكردى و از عصبه صرف نكردى چيزى نيست،براى آن كه در طباع بشر مركوز آن است كه فرزند نرينه خواهند.دگر آن كه مسلّم نيست كه لفظ ولىّ خاص باشد به مردان دون زنان،بل لفظ ولىّ مشترك است ميان مردان و زنان،پس ظاهر آن است كه او طلب فرزند كرد سوا اگر نرينه بودى (4)و اگر مادينه (5).

يٰا زَكَرِيّٰا ،خداى تعالى دعاى او به اجابت مقرون كرد و گفت:اى زكريّا!ما تو را مژده مى دهيم بِغُلاٰمٍ (6)،به فرزندى نرينه نام او يحيى كه پيش از اين او را همنام نبوده است،يعنى اين نام بر او خاصّ است و كس پيش از او يحيى نام نبوده است،و اين روايت عكرمه است از عبد اللّه عبّاس.و سعيد جبير و عطا گفتند (7): لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيًّا ،اى شبيها و مثلا،ما او را مثلى و شبيهى نكرديم پيش از آن،و دليله قوله تعالى: ...هَلْ تَعْلَمُ لَهُ (8)سَمِيًّا (9)،اى مثلا،و اين روايت مجاهد است از عبد اللّه عبّاس.

آنگه گفت:براى[آن] (10)مثلش[نبود] (11)كه او نه معصيت كرد و نه همّت كرد به معصيت،و اين بر مذهب ما درست نيست،براى آن كه همۀ پيغامبران چنين باشند.و گفتند:براى آن بى مثل بود كه (12)،به زنان ميل نكرد و حصور بود.علىّ بن ابى طلحه

ص : 60

گفت از عبد اللّه عبّاس كه،معنى آن است كه:زنان عواقر چون او نزادند،يعنى بى مثل بود في كونه ولد العاقر.و گفتند: قَبْلُ براى آن گفت كه،از (1)پس او رسول ما بهتر از او بود (2)،و اين هم درست نيست براى آن كه از پيش او پيغامبران به از او بودند چون:نوح-عليه السّلام-و ابراهيم و موسى (3)عليهما السّلام (4).

قٰالَ رَبِّ أَنّٰى يَكُونُ لِي غُلاٰمٌ ،زكريّا-عليه السّلام-گفت:بار خدايا![مرا] (5)چگونه پسرى باشد، وَ كٰانَتِ امْرَأَتِي عٰاقِراً ،و اهل من عاقر است،نازاينده،و من از پيرى و علوّ سنّ از حدّ فرزند گذشته ام،يعنى پشت من از آب خشك شده است.قتاده گفت:مراد آن است كه،استخوانهاى من از گوشت خشك شده است،يقال:ملك عات (6)اذا كان قاسى القلب،و عبد اللّه عبّاس[خواند] (7):عسيّا،و هو متجاوز الحدّ (8)را در سخت دلى گويند:عتيّا و عسيّا (9).و حمزه و كسائى خواندند:عتيّا و جثيّا و صليّا و بكيّا،به كسر اوايل اين كلمات،و در شاذّ يحيى بن وثّاب هم چنين خواند،و آنان كه كسر خواندند براى مقاربت«يا»اختيار كردند،و اصل كلمه عتوى و جثوى بوده است،على وزن فعول فى جمع فاعل،كساجد و سجود و راكع و ركوع.آنگه براى مجاورت«يا»آخر،«واو»را[11-ر]«يا»كردند،و در«يا»ادغام كردند، فصار عتيّا و جثيّا.

قٰالَ كَذٰلِكَ ،خداى تعالى گفت:همچنين (10)كه بينى،و گفتند:همچنان كه تو را بيافريد و تو هيچ نبودى.چه آن خداى كه از لاشىء شىء كند،يعنى از ناموجود وجود (11)كند،و آن را هيچ اصلى نه،قادر باشد بر آنكه برخلاف عادت از مردى پير و زنى نازاينده فرزندى پديد آرد.آنگه گفت: هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ ،«هو»راجع باشد با فرزند يا با خلق،آن بر ما (12)آسان است. وَ قَدْ خَلَقْتُكَ مِنْ قَبْلُ ،و تو را بيافريده ام (13)پيش از

ص : 61

اين.كوفيان خواندند:خلقناك،بر جمع على سبيل التّعظيم. وَ لَمْ تَكُ شَيْئاً ،اى موجودا،و تو شىء نبودى،يعنى موجود نبودى،و«شىء»،اسم (1)است بر موجود و معدوم مشتمل،اين جا به قرينه خَلَقْتُكَ حمل بايد كردن بر موجود دون معدوم،كأنّه قال:و قد او جدتك من قبل،اى من قبل هذا و لم تك موجودا.

قٰالَ رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةً ،زكريّا گفت:بار خدايا!مرا آيتى و علامتى كن.

خداى تعالى گفت:آيت و علامت و دلالت تو آن است كه،تو با مردمان نتوانى گفتن سه روز بى آفتى و خرسى كه در زبانت باشد،و ذلك قوله: سَوِيًّا ،اى صحيحا سليما من غير آفة،و اين قول عبد اللّه عبّاس است و مجاهد،و نصب او بر حال بود فى قوله: أَلاّٰ تُكَلِّمَ النّٰاسَ ،يعنى و انت سوى سليم (2).

مردم بر عادت بر در مسجد منتظر بودند تا او در بگشايد و نماز كنند با او.او در بگشاد و از ره (3)محراب بيرون آمد، فَأَوْحىٰ إِلَيْهِمْ ،اشارت كرد با ايشان كه تسبيح كنى بامداد و شبانگاه،يعنى نماز كنى،و السّبحة الصّلاة.

يٰا يَحْيىٰ خُذِ الْكِتٰابَ بِقُوَّةٍ ،گفتيم يا يحيى كتاب هست (4)و آن،آن است ففعل (5)ذلك و آتيناه يحيى،و قلنا له: يٰا يَحْيىٰ خُذِ الْكِتٰابَ بِقُوَّةٍ ،گفتيم:يا يحيى! كتاب ها گير به قوّتى كه ما داديم تو را،و قيل:بجدّ و اجتهاد. وَ آتَيْنٰاهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا ، و ما او را حكمت داديم و او كودك بود.و نصب«صبيّا»بر حال است از مفعول،و قيل:آتيناه الفهم،و قيل:النّبوة.و نزديك ما نشايد (6)كه در حال صبى خداى تعالى پيغامبرى دهد كسى را براى آن كه اين به كمال عقل تعلّق ندارد،و روا بود كه خداى تعالى در حقّ پيغامبران به معجز خرق عادت كند يحيى را و عيسى را از (7)حال كودكى پيغامبرى دهد (8)،خرق عادت در حقّ پيغامبران بديع نيست.

و روايت كرده اند كه،كودكان يحيى را گفتند:بيا تا بازى كنيم (9)،گفت:

ما

ص : 62

للّعب خلقنا ،ما را نه براى بازى آفريده اند.و در خبر است كه:چندانى بگريست (1)كه گوشت از روى او بشد (2)و اصول اسنان او پيدا شد (3)،پدر ازآن كه ما دام گريان بودى دلتنگ مى شد،گفت:بار خدايا!از تو فرزندى خواستم تا مرا به او تسلّى باشد، مرا فرزندى دادى كه در دل (4)من است،گفت:تو از من ولى خواستى،و اوليا (5)چنين باشند.

وَ حَنٰاناً مِنْ لَدُنّٰا ،اى رحمة من لدنّا،اى و آتيناه رحمة عطف است على قوله:

اَلْحُكْمَ .عبد اللّه عبّاس گفت و حسن و قتاده كه:«حنان»رحمت باشد،مجاهد گفت:تعطّفا.عكرمه گفت:محبّة،يقال:حنانك و حنانيك،قال امرؤ القيس:

و يمنحها بنو شمجى (6)بن جرم***معيز هم حنانك ذا الحنان

و بيشتر (7)مثنّى استعمال كنند،چنان كه:لبّيك و سعديك و حنانيك،قال طرفة:

ابا منذر افنيت فاستبق بعضنا***حنانيك بعض الشّرّ أهون من بعض

و تحنّن اذا ترحّم،قال الشّاعر:

تحنّن علىّ هداك المليك***فانّ لكلّ مقام مقالا

و منه الحنين الّذي هو الشّوق،و حنين النّاقة. وَ زَكٰاةً ،اى طاعة للّه (8)،و اين قول عبد اللّه عبّاس است.حسن گفت:مراد تزكيه است،يعنى ما او را تزكيه كرديم به حسن ثنا بر او،چنان كه شهود (9)را تزكيه كنند،و قيل:زكاة،اى طهارة،و قيل:نماء و بركة. وَ كٰانَ تَقِيًّا ،و يحيى-عليه السّلام-پرهيزگار بود.

وَ بَرًّا بِوٰالِدَيْهِ ،و نيكوكار بود با پدر و مادر.و البرّ و البارّ واحد. وَ لَمْ يَكُنْ جَبّٰاراً عَصِيًّا ،و مردى متكبّر عاصى نبود.و عصىّ بر وزن فعيل است بناى مبالغه باشد به

ص : 63

معنى فاعل است.

وَ سَلاٰمٌ عَلَيْهِ ،و سلام بر او باد،آن روز كه او را بزادند و آن روز كه (1)بميرد،و آن روز كه او را زنده كنند.و نصب حَيًّا ،بر حال است از مفعول.و گروهى گفتند:

وَ سَلاٰمٌ عَلَيْهِ ،معنى آن است كه:سلامت است او را از آن عبث (2)شيطان[در] (3)ولادت و اغرا و اغواى او در وقت بلوغ،و آن روز كه بميرد از هول[11-پ]مطّلع،و آن روز كه او را زنده كنند از اهوال قيامت و عذاب دوزخ.

حسن بصرى گفت:يك روز يحيى و عيسى به يكديگر رسيدند،يحيى عيسى را گفت:شفيع من باش نزد خداى كه تو از من بهترى.عيسى گفت:تو از من بهترى، براى آن كه سلام بر خود من كردم،و سلام بر تو خداى كرد.

قوله: وَ اذْكُرْ فِي الْكِتٰابِ مَرْيَمَ ،و ياد كن اى محمّد در اين كتاب قرآن مريم را-و هى مريم بنت عمران بن ماثان، إِذِ انْتَبَذَتْ ،اى اخذت نبذة،اى ناحية،آنگه كه با كناره اى شد. مَكٰاناً شَرْقِيًّا ،جايى كه متّصل بوده است به جانب مشرق.و گفتند:جايى كه آفتاب ديمه (4)بود براى آن كه در فصل زمستان بود يقال:جلس نبذة و نبذة،اى ناحية.

حسن بصرى گفت:ترسايان براى آن روى به مشرق كنند كه مريم مكان شرقى گرفت،گفتند:براى آن گوشه اى گرفت كه غسل خواست كردن.عكرمه گفت:

مريم در مسجد بودى ما دام تا طاهر (5)بودى،چون حيض (6)رسيدى او را با خانه اى خالى (7)رفتى اين وقت خالى شده بود (8)گوشه اى گرفت تا غسل كند.

فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجٰاباً ،گفتند:پرده اى ببست،و اين قول عبد اللّه عبّاس است.مقاتل گفت:در پس كوه شد چون برهنه شد و غسل مى كرد،نگاه كرد جبريل را ديد در صورت برناى (9)امرد نكوروى جعدموى با او در حجاب،و ذلك قوله:

ص : 64

فَأَرْسَلْنٰا إِلَيْهٰا رُوحَنٰا ،ما روح خود را يعنى جبريل را به او فرستاديم. فَتَمَثَّلَ لَهٰا بَشَراً سَوِيًّا ،ممثّل شد او را،يعنى بر مثال آدمى تمام خلق،نكوصورت.و براى آن بر صورت آدمى پيش او شد كه اگر بر صورت خود پيش او شدى،او برميدى (1)با او آرام نگرفتى.و بعضى دگر گفتند:مراد به«روح»عيسى است-عليه السّلام-يعنى، خلقنا منها عيسى،ما عيسى را به او فرستاديم،يعنى عيسى را از او پديد آورديم و بيافريديم.و قول اوّل درست تر است و به ظاهر لايق تر.

چون مريم عليها السّلام-او را بديد،گفت: إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمٰنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيًّا ،پناه با خداى مى دهم از تو اگر پرهيزگارى.اميرالمؤمنين -عليه السّلام-گفت:

دانست كه پرهيزكار باشد كه از خداى بترسد.و گفته اند.تقى،نام مردى بود در آن روزگار كه از جملۀ مصلحان بود،گفت:اگر تو طريقۀ آن مرد دارى،من از تو پناه با خداى مى دهم.و گفتند:تقى،نام مردى بود در آن روزگار مفسد كه به بامهاى مردمان فروشدى و دنبال زنان مردمان داشتى كه او را برعكس تقى خواندندى، گفت:اگر تو آن مردى من پناه با خداى مى دهم از تو.

جبريل گفت: إِنَّمٰا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ ،من رسول خداى توام لِأَهَبَ لَكِ غُلاٰماً ، «لام»تعلّق دارد به محذوفى،المعنى جئتك او ارسلني اليك لِأَهَبَ لَكِ ،براى آن آمده ام تا تو را فرزندى بدهم پارسا و پرهيزگار.و ابو عمرو خواند:ليهب لك،يعنى تا خداى بدهد تو را،و بر اين قرائت محذوف،ارسلني اللّه اليك باشد.

مريم گفت: أَنّٰى يَكُونُ لِي غُلاٰمٌ ،مرا چگونه باشد فرزندى! وَ لَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ ،و دست هيچ آدمى به من نارسيده، وَ لَمْ أَكُ بَغِيًّا ،و من كار ناشايست ناكرده.

و اصل المسّ،المسّ (2)باليد،ثمّ جعل كناية عن الجماع.و البغىّ،الزّانية (3)من البغاء و هو الزّناء،قال اللّه تعالى: وَ لاٰ تُكْرِهُوا فَتَيٰاتِكُمْ عَلَى الْبِغٰاءِ (4).

قٰالَ كَذٰلِكِ ،گفت جبريل همچنين،يعنى همچنين كه بينى.و گفتند:

همچنان كه دگر افعال غريب و بديع مى كند (5). هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ ،آن بر من آسان است و

ص : 65

اين سخن اگرچه جبريل مى گويد با مريم ازآنجا كه به رسالت خداى مى گويد:

«علىّ»مى گويد تا همچنان است كه خداى تعالى مى گويد. وَ لِنَجْعَلَهُ آيَةً لِلنّٰاسِ ،و تا آن را آيتى و علامتى كنيم براى مردمان و رحمتى و بخشايشى از ما بر ايشان. وَ كٰانَ أَمْراً مَقْضِيًّا ،و اين كارى است قضا كرده و حكم در او برفته،اين مناظره اى است كه ميان مريم و جبريل-عليه السّلام-برفت.

فَحَمَلَتْهُ ،آنگه جبريل-عليه السّلام-پيرهن (1)بر تن مريم كرد،و يك روايت آن كه پيرهن بر زمين نهاده بود در حال مريم بار بر گرفت چون پيرهن در پوشيد. فَانْتَبَذَتْ بِهِ مَكٰاناً قَصِيًّا ،به جانبى برفت جايى دور از قومش،و ضمير در هر دو جايگه در آيت راجع است با عيسى-عليه السّلام-.و القصىّ،البعيد،و الاقصى الابعد،و القصوى تأنيث الاقصى[12-ر].

كلبى گفت:مريم را پسر عمّ (2)بود يوسف نام،او را گفتند:مريم آبستن است، بيامد بنگريد همچنان بود،خواست تا او را بكشد جبريل آمد و بانگ بر او زد و گفت:نگر تا او را تعرّضى نكنى كه حمل او از روح القدس است،دست از تعرّض او بداشت و بر طريق خدمت با او بود (3).

فَأَجٰاءَهَا الْمَخٰاضُ إِلىٰ جِذْعِ النَّخْلَةِ ،بياورد (4)او را درد زادن،اجاء متعدّى باشد از جاء،كأذهب من ذهب،و قيل:أجاءها الجأها (5)،و معنى متقارب است.و اصل المخاض،تحرّك الولد في البطن وقت الخروج،و منه المخض لأنّه تحرّك،قال الشّاعر:

تمخّضت المنون له بيوم***انى و لكلّ حاملة تمام

مفسّران خلاف كردند در مدّت حمل مريم و وقت وضعش،بعضى گفتند:نه ماه بود بر عادت ديگر زنان،و بعضى دگر گفتند:هشت ماه بود،و اين آيتى دگر بود براى آن كه خداى تعالى چنين رانده است كه آن كه (6)به هشت ماه زايد بنماند (7)،و

ص : 66

اين خاص عيسى را بود-عليه السّلام.و گفتند:شش ماه بود،و گفتند:سه ساعت بود،و گفته اند:يك ساعت بود،و اين قول عبد اللّه عبّاس است (1)،براى آن كه خداى تعالى ميان حمل و وضع او فصلى نكرد.

مقاتل بن سليمان گفت:سه ساعت بود حمل به يك ساعت بود و تصوير به يك ساعت،و وضع به يك ساعت.و وقت وضعش پيش (2)زوال بود همان روز،و مريم را در آن حال ده سال بود و دوبار عذر زنان ديده بود.

و در قرائت عبد اللّه مسعود،آواها (3)المخاض،اى ردّها اليه. إِلىٰ جِذْعِ النَّخْلَةِ ، به آن درخت خرما-و آنجا درختى بود خشك گشته و سالخورده-و فصل زمستان بود و سرماى سخت.مريم-عليها السّلام-پيش آن درخت آمد و پشت به آن درخت بازداد ،درخت سبز شد و برگ بر آورد و خوشه هاى (4)رطب درآويخت از او،و اين دو معجز بود،يكى:درخت خشك شده تازه شدن،و دگر:در وقتى كه نه أوان رطب بود،رطب بر درخت پيدا شدن.

هلال بن حيّان گفت عن ابي عبد اللّه كه:آنجا درخت خرما نبود،خداى تعالى از جاى ديگر درختى آنجا آورد (5)،تازه كرد و گفت:آن جايگاه را كه عيسى را زادند آن را«بيت لحم (6)»گويند.

مريم-عليها السّلام-چون بار بنهاد فروماند و انديشه كرد كه (7)با قوم چه خواهم گفتن،و چه عذر آرم،و اين حديث از من كه قبول كند!از سر دلتنگى گفت:

كاشكى من پيش از اين بمرده بودمى و فراموش مردمان شده! حمزه خواند و اعمش و يحيى بن وثّاب: نَسْياً ،به فتح«نون»و باقى قرّاء به كسر،و هما لغتان:كحَجر و حِجر،و وَتر و وِتر،و نسى مقيس تر است براى آن كه فعل

ص : 67

باشد به معنى مفعول،كالذّبح و النّفض (1)و النّقض،و نسى و منسىّ يكى باشد بمعنى، و لكن جمع براى اختلاف لفظين كرد،كالنّأى و البعد.

عبد اللّه عبّاس گفت:اراد شيئا متروكا،چيزى بگذاشته،من قولهم:نسى اى ترك.

قتاده گفت:شيئا لا يعرف و لا يذكر؟چيزى كه كسى نشناسد و نام نبرد.عكرمه و ضحّاك و مجاهد گفتند:حيضة ملقاة،ربيع گفت:سقط باشد،كودك كه از شكم مادر بيوفتد.عطاء بن ابى مسلم (2)گفت:معنى آن است كه،ليتني لم اخلق، كاشكى مرا نيافريده بودندى.فرّاء گفت:آن خرقه باشد كه زن حايض بيندازد آن را، و اصل اشتقاق آن است كه ما گفتيم،قال الشّاعر،انشده ابو عبيده:

أ تجعلنا قشرا لكلب (3)قضاعة***و لست بنسى في معدّ و لا دخل

فَنٰادٰاهٰا مِنْ تَحْتِهٰا، نافع و حمزه و كسائى خواندند و حسن و ابو جعفر و شيبه: مِنْ تَحْتِهٰا ،به كسر«ميم»و«تا»بر حرف جر،و باقى قرّاء،به فتح«ميم»و نصب«تا» «تحت». فَنٰادٰاهٰا ،ندا كرد او را از زير آن درخت (4)،و آن جبريل بود-عليه السّلام.و آن كه«من»خواند،به فتح«ميم»گفت:عيسى بود كه او را ندا كرد. أَلاّٰ تَحْزَنِي ، نگر!تا اندوه ندارى كه خداى تعالى در زير تو سرىّ كرد.جملۀ مفسّران گفتند:مراد جوى كوچك است،و كذلك الجدول،و الجعفر،قال لبيد:

فتوسّطا عرض السّرىّ فصدّعا***مسجورة متجاورا قلاّمها (5)

و قال آخر:

سلم ترى (6)الدّالي منه ازورا***اذا يعبّ (7)فى السّريّ هرهرا

ص : 68

گفتند (1)براى آن جوى (2)را سرىّ خوانند،لأنّه يسري اى يجري،فعيل باشد به معنى فاعل.و حسن بصرى گفت:مراد به سرىّ،عيسى است-عليه السّلام.و سرىّ، مرد[12-پ]صالح گزيده باشد،و اين فعيل باشد به معنى مفعول من سراه (3)اذا اختاره،پس سرىّ مختار باشد.و قال،شعر:

سديف السّنام تستريه (4)اصابعه***

اى تختاره (5)،و قال:

انّ السّرىّ هو السّرىّ بنفسه***و ابن السّرىّ اذا سرى اسراهما

و خداى تعالى در پيش مريم جوى آب روان پيدا كرد.

وَ هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ ،و بيفشان اين خرما.«با»،زيادت است براى تأكيد آورد،چنان كه:...تنبت بالدّهن (6)...،و كقول الشّاعر:

نضرب بالبيض و نرجوا بالفرج***

اى،نرجوا الفرج،و قال آخر:

بواد يمان ينبت (7)السّدر (8)صدره***و اسفله بالمرخ و الشّبهان

تُسٰاقِطْ ،اراد تتساقط،جز كه«تا»ى تفاعل را در«سين»ادغام كردند-چنان كه بيان كرديم (9).و جزم او براى جواب امر است.

و يعقوب و نصير (10)و البراء بن عازب و ابو حاتم و حمّاد خواندند:يساقط بالياء ردّا الى (11)الجذع.و حفص خواند: تُسٰاقِطْ ،به ضمّ«تا»و تخفيف و كسر«قاف»ردّا الى النّخلة.و حمزه و اعمش و ابو عبيده خواندند:تساقط،به فتح«تا»و«قاف» مخفّف،اكتفاء (12)بإحدى التّاءين عن الاخرى،و آن كه ساقط بود،«تا»ى افتعال بود كه«تا»ى مضارعه براى معنى مضارعه آيد.تا بيوفتد بر تو رطب تازه،كانّه جنى من

ص : 69

ساعته،و جنّى،مجنى باشد،فعيل به معنى مفعول،ميوۀ بچيده.و الجناة (1)،الثّمره، و قال:

هذا جناى و خياره فيه***اذ كلّ جان يده الى فيه

و در نصب رُطَباً جَنِيًّا ،دو قول (2)گفتند.مبرّد گفت:مفعول به است تقديره هزّى رطبا جنيّا بجذع النّخلة،و بر اين قول«با»زيادت نباشد (3)،متعلّق بود به محذوفى،اى حاصلا (4)كائنا بجذع النّخلة،و اين قول (5)سديد است تا«با»از فايده بنشود،و نبايد گفتن كه زيادت است.و وجه ديگر آن است كه:نصب او بر تمييز است و به معنى در جاى فاعل بود،چنان كه طاب نفسا و تصبّب (6)عرقا،اى طاب نفسه و تصبّب (7)عرقه.

ربيع بن خثيم گفت:زاد[ن زن] (8)را بهتر از خرما نيست و بيمار را بهتر از عسل به نزديك من،يعنى،براى آن كه (9)مريم را خرما داد و (10)گفت:انگبين (11)شفاست مردمان را.

عمرو بن ميمون گفت:زن چون دشخوار زايد او را رطب بايد دادن.عائشه گفت:از سنّت آن است كه خرما بجنبانند (12)و در دهن كودك نهند آن ساعت كه بزاده باشند او را،كه رسول-عليه السّلام-همچنين كردى.

و اهل اشارت گفتند:چون مريم را گفتند (13). وَ هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ ، گفت:بار خدايا!پيش از اين كه تندرست بودم و رنجور نبودم و رنج نفاس نبود بر من، روزى من (14)مى رسانيدى بى آنكه مرا سعى بايست كردن،اكنون مى فرمايى كه درخت بجنبان تا خرما بيوفتد!گفت:بلى آن وقت مجرّد بودى (15)دلت بكلّى به من بود،اكنون گوشۀ دلت به عيسى متعلّق است چون (16)بعضى از دل در فرزند بستى،ما

ص : 70

روزى تو به گوشۀ درخت بازبستيم،سعى كن تا به تو رسد،و شاعر اين معنى خوش گفت:

توكّل على الرّحمن في كلّ حاجة***و لا تتركنّ الجدّ في شدّة الطّلب

أ لم تر انّ اللّه قال لمريم***و هزّي بجذع النّخلة تساقط (1)الرّطب

و لو شاء ان تجنيه من غير هزّة***جنته و لكن كلّ شىء له سبب

و اين معنى نيز به پارسى كسى گفت (2):

برخيز و فشان (3)درخت خرما***تا شاد شوى رسى به بارش

كان مريم تا درخت نفشاند***خرما نفتاد در كنارش

فَكُلِي وَ اشْرَبِي ،آنگه جبريل او را گفت:يا مريم!از اين خرما بخور[و اين آب بازخور ] (4)و چشم به عيسى روشن دار.و نصب او بر تميز است نحو قوله: فَإِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْءٍ مِنْهُ نَفْساً (5).

و در اصل او دو قول گفتند،يكى آن كه:من القرّ (6)الّذى هو البرد،براى آن كه مردم دژم (7)دلتنگ راسخين العين گويند،و عرب گويد:آب چشم چون از خرّمى باشد سرد بود،و چون از دژمى (8)باشد گرم بود.و قولى ديگر آن است (9):من القرار، چشم در او بند و چشم به او دار،يقال:[13-ر]قررت به عينا اقرّ قرّة،و قررت فى المكان اقرّ قرارا. فَإِمّٰا تَرَيِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً ،فاما ترين شرط است و«ما» زيادت،و اين«نون»تأكيد با«ان»شرط آنگاه باشد كه«ما»با او بود،چون «ما»نباشد نگويند ان تفعلنّ (10)،چون كه (11)گويند:امّا تفعلنّ (12)،اگر بينى از آدميان كسى را. فَقُولِي ،بگو كه:من نذر كرده ام خداى را روزه اى.گفتند:خداى تعالى

ص : 71

اوّل او را گفت:نذر كن روزۀ خود (1)با من تا چون خبر دهى كه نذر دارم در روزه سخنت راست باشد.و گفتند:[مراد] (2)به صوم صمت است،و صوم صمت در شرع ايشان روا بود،بل مستحب بود،در شرع ما حرام است،و حق تعالى اين نذر براى آن فرمود او را تا مردم با او بسيار نگويند و رنج ننمايند او را (3).بگو كه من نذر كرده ام كه با هيچ آدمى سخن نگويم كه من روزه دارم.

اگر گويند:چون روزۀ صمت مى داشت به (4)نذر به فرمان خداى (5)،چگونه گفت او را: فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمٰنِ صَوْماً -الى آخر الآية-و اين كلامى (6)بسيار است نه روزه به اين و كمتر از اين تباه شدى!اين مناقضه باشد،گوييم:از اين چند جواب است،يكى آن كه:او را رخصت دادند كه اين (7)بگويد و اعلام كند ايشان را كه روزه دار است بر سبيل نذر،و آنچه جز اين بود از كلام بر او حرام بود.و جواب ديگر از او (8)آن است كه،او را فرمودند كه:اين معنى به اشارت اعلام كن و به رمز.و بيانش آن است كه گفت: فَأَشٰارَتْ إِلَيْهِ... (9)،آنگه آن اشارت را بر توسّع و مجاز قول خواند،چون از او همان فايده حاصل مى شد از فهم معنى كه از قول.و جوابى ديگر از او آن است كه:اين سخن با جبريل گفت،يا با بعضى ملائكه،و امّا نه بر سبيل مخاطبه با كسى براى اين قيد زد: فَلَنْ أُكَلِّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيًّا ،نذر دادم كه با هيچ آدمى (10)سخن نگويم امروز.

فَأَتَتْ بِهِ قَوْمَهٰا تَحْمِلُهُ ،كلبى گفت:پسر عمّش يوسف او را برگرفت و با غارى برد چهل روز تا ايّام نفاس او بگذرد.آنگه او را برگرفت و با ميان قوم آورد، اين جا (11)او را متّهم بكردند[به] (12)يوسف پيش ازآن كه كار او روشن شد (13). فَأَتَتْ بِهِ قَوْمَهٰا ،يعنى مريم عيسى را برگرفت و با نزديك قوم برد.قوله: تَحْمِلُهُ ،در جاى حال

ص : 72

است از فاعل،و التّقدير:حاملة له.

در خبر است كه:عيسى-عليه السّلام-در راه با مادر سخن گفت و او را تسلّى داد و گفت:

ابشري يا امّاه فانّي عبد اللّه و مسيحه ،بشارت باد اى مادر تو را كه من بندۀ خدايم و مسيح اويم.چون مردم مريم را ديدند با كودك دلتنگ شدند و بگريستند،چه او از خانۀ (1)نبوّت بود و پدران او صالح بودند،و او سخت نكوسيرت بود از او بديع تر آمد ايشان را آن حال،گفتند: يٰا مَرْيَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَيْئاً فَرِيًّا ،كارى بديع (2)،غريب،شگفت آوردى.و گفتند:كارى منكر آوردى.و گفتند:فرىّ،قبيح من الامر (3)،و كسى را كه كارى عجب كند عجب (4)او را گويند،انّه ليفرى الفرىّ، و قال الرّاجز:

قد اطعمتني دقلا حوليّا***مسوّسا مدوّدا حجريّا

قد كنت تفرين به الفريّا***

اى كنت تعظمينه (5)و تكثرين وصفه.

يٰا أُخْتَ هٰارُونَ ،اى خواهر هارون!در او چهار قول گفتند:قتاده و كعب و ابن زيد گفتند،و مغيرة بن شعبه گفت،از رسول-عليه السّلام-شنيدم كه:هارون مردى بود صالح در بنى اسرايل معروف به صلاح،صالحان را با او نسبت كردندى.سدى گفت:نسبت او با هارون كردندى-برادر موسى،براى آن كه او از نژاد (6)او بود، چنان كه گويند:يا اخا (7)تميم و يا اخا فلان.

بعضى دگر گفتند:مردى بود فاسق و معروف به فسق،او را با او نسبت كردند ازآن كه گمان بردند كه او خطايى كرده است (8).ضحّاك گفت (9):هارون برادرش بود از مادر و پدر،و بنى اسرايل فرزندان (10)به نام پيغامبران بسيار نام نهادندى.

ص : 73

مٰا كٰانَ أَبُوكِ امْرَأَ سَوْءٍ ،پدرت مردى بد نبود و مادرت بى سامانكار نبود،اين زبان ملامت به او دراز كردند.

فَأَشٰارَتْ إِلَيْهِ ،عند آن حال مريم اشارت به عيسى كرد كه:از او بپرسى.ايشان گفتند:اين سخريّت بتر است كه از ما فسوس مى دارد،گفتند: كَيْفَ نُكَلِّمُ ،ما چگونه سخن گوييم با آن كه [13-پ]او كودكى است در گاهواره! و در«كان»سه قول گفتند،يكى آن كه:زيادت است،و التّقدير:من هو صبى في المهد؟و مثله قوله: كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ (1)...،و المعنى،انتم خير امّة،و قولهم:ان كنت صديقي وصلتني،و قول الشّاعر:

على كان المسوّمة العراب***

اى على المسوّمة العراب،و قول الفرزدق-شعر:

فكيف اذا رأيت ديار قومي***و جيران لنا كانوا كرام

و گفته اند:«كان»به معنى صار است،چنان كه شاعر گفت:

اجرت اليه حرّة ارحبيّة***و قد كان لون اللّيل مثل الارندج

و مبرّد گفت:«كان»تامّه است،به معنى حدث و وجد.و نصب صَبِيًّا بر حال است.قتاده گفت:گاهواره (2)كنار مادرش بود.سدّى گفت:سنگها برگرفته بودند تا مريم را سنگسار كنند،چون عيسى به سخن گفتن در آمد،گفتند (3):امر عظيم،كارى عظيم است اين.گفتند:چون مريم-عليها السّلام-اشارت به عيسى كرد به آن معنى كه اين حال از او بپرسى،گفتند:من انت يا غلام؟تو كيستى اى غلام؟روى از ايشان بگردانيد،زكريّا بيامد و گفت:يا غلام!بگو اگر تو را دستورى داده اند كه سخن گويى (4)تو كيستى.

گفت: إِنِّي عَبْدُ اللّٰهِ ،من بندۀ خدايم.اهل اشارت گفتند:اوّل سخن كه بر زبان عيسى رفت،اقرار به عبوديّت بود تا ردّ باشد بر ترسايان كه به الهيّت او گفتند،و گفتند:او پسر خداست تعالى علوّا كبيرا.همچنين اميرالمؤمنين على چون دانست كه جماعتى غلاة-عليهم لعائن اللّه-در حقّ او آن گويند كه به او لايق نباشد،ما دام

ص : 74

مى گفتى:

انا عبد اللّه و اخو رسول اللّه، من بندۀ خدايم و برادر رسول او تا ردّ باشد برايشان.و نقش نگين اين ساخت:

سبحان من فخري بانّي عبده (1)، سبحان آن خدايى كه همۀ فخر على آن است كه بندۀ اوست،و در كلام اوست:

كفى لي فخرا ان اكون لك عبدا (2)،و كفى لي عزّا ان تكون لي ربّا، مرا فخر آن بس كه بندۀ توام،و مرا عزّ آن بس كه تو خداوند منى.در آن كه گفت:

انا عبد اللّه و اخو رسوله لا يقولها بعدي الّا كذّاب، جواب دو گروه داد:غال مفرط[و ناصب مفرّط،گفت:من بندۀ خدايم تا رد باشد بر غاليان مفرط] (3)كه افراط كنند و از حدّ خود ببرند او را.و در آن كه گفت:

اخو رسوله، برادر رسولم،ردّ كرد بر ناصبيان مقصّر كه او را به پايۀ خود نگفتند،گفت:من برادرم و پايۀ برادرى از پايۀ خلافت برتر باشد براى آن گفت:

انا عبد اللّه، كه تا او بود جز خداى را بندگى نكرد و روى جز پيش خداى بر زمين ننهاد و بت نپرستيد و شرك نياورد،ايمان آورد لا عن كفر،و هركه جز او بود ايمان از پس كفر آورد،چنان كه عيسى را پيش از بلوغ به وقت تكليف كمال عقل دادند تا اقرار داد كه: إِنِّي عَبْدُ اللّٰهِ ،و كمال فضل دادند تا بار نبوّت با صغر سنّ تحمّل كرد،كه:

وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا .

و او را دستورى دادند تا تزكيه خود كرد كه: وَ جَعَلَنِي مُبٰارَكاً أَيْنَ مٰا كُنْتُ ،مرا مبارك كرد هركجا باشم،و شرح حال خود داد كه: وَ أَوْصٰانِي بِالصَّلاٰةِ وَ الزَّكٰاةِ مٰا دُمْتُ حَيًّا ،مرا به نماز و زكات وصيّت كرد تا زنده باشم،او را پيش از اوان بلوغ [نه] (4)به حسب عادت بل به خرق عادت كمال عقل داد تا رسول او را دعوت كرد،و محلّ او قابل دعوت رسول آمد پيش از وقت (5)به اسلام در آمد و ديگران را به وقت و پس از وقت به زخم تيغ به اسلام در آورد،و آن كه به قدم اختيار بطوع به اسلام در نيامد به تيغ دمار از سر او بر آورد،بازش دستورى دادند تا تزكيۀ خود بكرد كه،شعر:

ص : 75

سبقتكم الى الاسلام طرّا***غلاما (1)ما بلغت اوان حلمي

پيش ازآن كه به حلم رسيد،به حلم رسانيدند او را،اعنى عقل قدم او بر اهل اسلام چنان مبارك بود[كه] (2)او همه قدم در نهادند،او سابق بود و ديگران لاحق بودند به آن كه (3)به وصايت نماز و زكات رسيد اين وصايت او را كردند و جز او را كردند.بعضى هيچ دو نكردند و بعضى يكى كردند و يكى نكردند،و بعضى كه هر دو كردند[14-ر]به دو وقت كردند و از دور (4)دولت آدم تا به (5)منقرض عمر عالم جز او نبود كه ميان اين هر دو جمع كرد در يك جاى[و] (6)در يك حال كه:... وَ يُؤْتُونَ الزَّكٰاةَ وَ هُمْ رٰاكِعُونَ (7).

آنگاه با آن كه عيسى اين بگفت كه: إِنِّي عَبْدُ اللّٰهِ تا ترسايان افراط نكنند،و:

آتٰانِيَ الْكِتٰابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا ،تا به آخر،[آيت] (8)،تا جهودان تفريط نكنند هم هر دو آنچه از خبث سريرت و اساءت سيرت ايشان بود بكردند،ترسايان گفتند: اَلْمَسِيحُ ابْنُ اللّٰهِ (9)...،اين غلوّ بكردند،و جهودان گفتند:هو ابن يوسف النّجار.همچنين اميرالمؤمنين -عليه السّلام-با آن كه در اين معنى اطناب كرد و به كرّات و تارات از اين حديث تبرّا كرد،هم (10)غاليان غلوّ رها نكردند و افراط،و هم ناصبيان در تقصير تقصير نكردند،ايشان گفتند:خود خداى اوست،و اينان گفتند:امام هم نيست،و به اين رها نكردند تا گفتند:ايمانش به موقع قبول نيست چه ايمانش در حال صبى بود.و ايمان كودكان را موقعى نباشد.عيسى يك ساعته پيغامبرى را مى بشايد،و از او مقبول است.على (11)به نه سالگى يا به دوازده سالگى،بر اختلاف روايات،قبول تكليف را نمى شايد بعد دعوت رسول،دگر اين طعن بر رسول بيشتر است براى آن كه رسول به احوال او عالم تر بود.اگر دانست كه او اهل دعوت نيست و او را دعوت كرد تابان (12)بر او باشد نه آن كه اميرالمؤمنين از اين حال مستشعر بود،رسول نبود (13)،رسول

ص : 76

-عليه السّلام-همچنين بود تا مى گويد:

لو لا انّي (1)اشفق ان تقول فيك طوائف من امّتي ما قالت النّصارى في المسيح ابن مريم لقلت[اليوم] (2)فيك مقالا [لا]تمرّ بملإ من امّتى الّا اخذوا التّراب من تحت قدميك يستشفون به، گفت:

اگر نه آنستى كه من مى ترسم كه گروهى از امّت من در تو آن گويند كه ترسايان گفتند در عيسى مريم،در تو مقالتى گفتمى و گفتارى كه (3)هيچ گروه از امّت من گذر نكرديت (4)الّا (5)خاك قدمت بر گرفتندى و در چشم كشيدندى و به آن طلب شفا كردندى.

قوله: آتٰانِيَ الْكِتٰابَ ،در او دو قول گفتند،يكى آن كه:در آن حال كه اين مى گفت،خداى تعالى وحى كرد به او و او را پيغامبرى داد،و آن سخن گفتن پيش از وقت معجز او بود،و اين ظاهر قرآن است و (6)مذهب ما آن است.و اين قول حسن بصرى است و عكرمه و اختيار جبّائى (7).

و قولى ديگر آن است كه،معنى آن است كه:سيؤتينى الكتاب و سيجعلني نبيّا، مرا كتاب خواهد دادن و مرا پيغامبر خواهد كردن،لفظ ماضى است و معنى (8)مستقبل،چنان كه: وَ نٰادىٰ أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ (9)، وَ نٰادىٰ أَصْحٰابُ الْأَعْرٰافِ (10)،اى سينادي.

و آن معجز مريم را[بود] (11)براى برائت ساحت او،و اين نيز روا باشد و به مذهب ما لايق است در آن كه معجز جز پيغامبران را روا باشد در آن (12).

ابن الاخشاد گفت:آن (13)مقدمۀ معجزۀ ارهاص و ترشيح نبوّت او بود،و در آن خلاف كردند كه عيسى در اين وقت چندگاهه بود.كلبى گفت:چهل روزۀ بود،و باقى مفسّران گفتند:يك ساعته بود.

ص : 77

و اصل نبىّ از نباوت باشد،و آن رفعت باشد،فعيل به معنى فاعل (1)،و از نبأ نيست كه خبر باشد،

لقوله-عليه السّلام: لا تهمزوا باسمي ،گفت:نام من به همزه مگويى تا از نباوت باشد (2)،از نبأ نباشد.

وَ جَعَلَنِي مُبٰارَكاً ،و مرا مبارك كرد.و اصل بركت من بروك البعير باشد،و هو الثّبات. أَيْنَ مٰا كُنْتُ ،هركجا باشم،و همچنين بود هركجا بودى بيماران و اصحاب آفات و عاهات بر او آمدندى،او دعا كردى خداى شفا دادى،و اگر جايى قحطى بودى و باران نيامدى به بركت قدوم او باران آمدى و خصب و خير پيدا شدى.

وَ أَوْصٰانِي بِالصَّلاٰةِ وَ الزَّكٰاةِ ،و وصيّت كرد مرا،و مراد تأكيد است،يعنى مرا امر كردى امرى مؤكّد به نماز و زكات.و اصل نماز در لغت دعا باشد،و اصل زكات نموّ باشد و زيادت و پاكى و طهارت،و در شرع اين افعال مخصوص است كه ما از شرع مى شناسيم،مراد در آيت نماز و زكات شرعى است. مٰا دُمْتُ حَيًّا ،ما دام تا زنده باشم،اين را«ما»ى امَد خوانند،اى مدّة حياتي.

وَ بَرًّا بِوٰالِدَتِي ،تقدير آن است كه:و اوصاني ان اكون برّا بوالدتي،و نيز مرا فرموده اند (3)كه:[14-پ]با مادرم نيكويى كنم و طاعت دارم او را و رضاى او جويم.

وَ لَمْ يَجْعَلْنِي (4) ،مرا جبّارى متكبّر متجبّر نكرد،و معنى جعل على احد الوجهين باشد، امّا معنى آن بود كه:با من الطافى كرد و خواهد كرد كه من عند آن اختيار جبريّت و شقاوت نكنم،و امّا بر معنى تسميه و حكم يعنى مرا جبّار و شقى نخواند و حكم نكرد به (5)جبريّت و شقاوت من.

وَ السَّلاٰمُ عَلَيَّ ،و سلام بر من باد از خداى تعالى!و اين بر سبيل دعا باشد،كأنّه قال:اللّهمّ سلّم علىّ في هذه الاحوال. يَوْمَ وُلِدْتُ ،آن روز كه مرا بزادند،و آن روز كه بميرم،و آن روز كه مرا زنده كنند و برانگيزند.و نصب حَيًّا ،بر حال است از مفعول.اين تا به اين جا حكايت كلام عيسى است-عليه السّلام-كه گفت در حال طفوليّت بر سبيل معجز.و گفتند:عيسى-عليه السّلام-در حال صبى همين قدر گفت (6)

ص : 78

كه خداى تعالى از او حكايت كرد،نيز سخن نگفت تا به وقت عبادت.

و روايت كرده اند از رسول-عليه السّلام-كه او گفت:پنج كس سخن گفتند پيش از وقت گواى (1)يوسف في قوله: وَ شَهِدَ شٰاهِدٌ مِنْ أَهْلِهٰا (2)-الآية.و كودك ماشطۀ (3)دختر فرعون.و عيسى-عليه السّلام-و صاحب جريح.و فرزند آن زن[كه] (4)اصحاب الاخدود او را بسوختند.

امّا حديث گواه يوسف (5)قصۀ او در سورت يوسف برفت،و حديث عيسى اين است كه گفتيم.

امّا (6)فرزند ماشطۀ دختر فرعون آن است كه،سعيد جبير روايت كرد از عبد اللّه عبّاس كه،رسول-عليه السّلام-گفت:شب معراج كه مرا به آسمان بردند،بويى شنيدم خوش كه از آن خوش تر بويى نشنيده بودم،گفتم:اى جبريل!اين چه بوى است؟گفت:بوى ماشطۀ دختر فرعون است كه او زنى مؤمنه بود و ايمان پنهان داشتى.يك روز سر دختر فرعون شانه مى كرد،شانه از دستش بيفتاد (7)،دست فراز كرد و گفت: بِسْمِ اللّٰهِ ،و شانه برگرفت.دختر فرعون گفت:پدرم را خواستى؟ گفت:نه،خداى خود را،و خداى تو را و خداى پدرت را (8).گفت:پدرم را بگويم؟ گفت:هرچه خواهى مى گوى،برفت و پدر را بگفت.او را بخواند،فرعون (9)گفت:

خداى تو كيست؟گفت:ربّ السّماوات و الارض،خداى آسمان و زمين.فرعون بفرمود تا حوضى از مس بياورند،و آتشى عظيم برافروختند،و فرزندان او را بياوردند و يك يك را پيش آورد و در آتش مى انداختند تا آخرين فرزندان و آن كودكى بود شيرخواره،آواز داد و گفت:اصبري يا امّاه فانّا على الحقّ،اى مادر صبر كن كه ما بر حقّيم.او را در آتش انداختند و مادر را از پس او،آن بوى سوختن ايشان است.

ص : 79

و امّا صاحب جريح:ابو رافع روايت كند از أبو هريره،از رسول-صلّى اللّه عليه و سلّم-كه:مردى عابد بود در صومعه اى،او را جريح گفتند.مادرش روزى بيامد تا بر وى سلام كند،او را آواز داد و گفت:يا جريح!او نماز مى كرد،با خويشتن انديشه كرد،گفت:اختار صلاتى (1)على امّى،نماز را اختيار كنم بر مادرم،نماز نبريد و جواب نداد.برفت،دگرباره بازآمد،هم در نماز بود جواب نداد.سيم بار آمد،هم در نماز بود جواب مادر نداد.مادر دلتنگ شد،گفت:اين فرزند با من حديث نمى كند، جواب من نمى دهد،بار خدايا،او را از (2)دنيا مبر تا زنان ناپارساى اين شهر در روى او (3)نگرند.و به نزديك دير او شبانى بود گوسپند چرانيدى و به شب با دير او شدى.زنى ناپارسا از شهر بيرون آمد،روزى اين شبان از صومعه به زير آمد و با اين زن فساد كرد.

زن آبستن شد.چون او را گفتند:اين كودك كه راست؟گفت:صاحب اين صومعه را.مردم از شهر بيرون آمدند و صومعه را ويران (4)كردند و او را پيش پادشاه شهر بردند.

چون به محلّه زنان ناپارسا برسيد،ايشان به نظاره بيرون آمدند.او در نگريست (5)، ايشان را ديد،دانست كه دعاى مادر اوست كه به او رسيد،بخنديد.مردم گفتند:اين مرد زانى است،نه بينى (6)كه هيچ جاى نخنديد جز به محلّۀ زواني.چون او را در پيش پادشاه بردند،[15-ر]و اين حديث كردن گرفتند (7)،گفت او (8):كجاست اين غلام كه بر من حوالت مى كنى؟آن كودك را بياوردند.جريح او را گفت:يا غلام من ابوك،پدرت كيست؟گفت به زبانى فصيح:فلان الرّاعي،فلان مرد شبان است.

مردم به عجب (9)فروماندند،و خداى تعالى برائت ساحت او پيدا كرد،مردم گفتند:

دستور باش تا ما دير تو (10)از سيم و زر بسازيم؟گفت:نخواهم،همچنان كه بود با جايگاه كنى.باز همچنان كه[بود] (11)باز[جايگاه] (12)كردند،و او به صومعه شد و به

ص : 80

عبادت مشغول گشت.

و امّا كودك اصحاب الاخدود،قصّۀ او در جاى خود بيايد-ان شاءاللّه تعالى.

قوله تعالى: ذٰلِكَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ ،اين عيسى بن مريم است. قَوْلَ الْحَقِّ ، مرفوع است به خبر ابتداى محذوف،اى هو قول الحقّ،يعنى ذلك الّذي قصصنا عليك من قصّة عيسى قول الحقّ،و قيل:قوله قَوْلَ الْحَقِّ ،بر (1)اين دو وجه باشد،يعنى آنچه من بر تو انزله كردم از حديث عيسى قولى درست است،و گفتند:قول عيسى، قولى حق[و] (2)درست است.

و وجهى ديگر آن است كه:اين خبر جملۀ اوّل است خبر از عيسى-عليه السّلام- و التّقدير:ذلك عيسى بن مريم كلمة الحق،كه از نامهاى عيسى يكى كلمه است، و الحق هو اللّه-عزّ و جلّ،يعنى كلمة اللّه،و اين وجهى نيكوست.و نيز روا بود كه، قول الحقّ بدل اشتمالى بود،چنان كه:اعجبني زيد قوله،اى قول زيد اعجبني،اى ذلك قول عيسى بن مريم قول الحق.

و عاصم و ابن عامر و يعقوب[خواندند] (3):قول الحق به نصب«لام»على المصدر،يعنى قال قول الحق،و در قرائت عبد اللّه آمده است:قال الحقّ (4)به معنى قول الحقّ.و القول و القال و القيل،لغات كالعاب و العيب (5)و الذّام و الذّيم (6). اَلَّذِي فِيهِ يَمْتَرُونَ ،آن كه در او شك مى كنند (7).و الامتراء المصدر،و المرية الاسم.

مٰا كٰانَ لِلّٰهِ أَنْ يَتَّخِذَ مِنْ وَلَدٍ ،آنگه نفى كرد از خويشتن (8)ازآن كه او فرزند گيرد،گفت:نباشد خداى را،يعنى محال است در حقّ او،اتّخاذ فرزند نه بر حقيقت ولادت نه بر طريق تبنّى (9)،چه هيچ دو بر خداى تعالى روا نيست.و«ما»،نفى

ص : 81

است و«من»مؤكّد او. سُبْحٰانَهُ ،منزّه است او. إِذٰا قَضىٰ أَمْراً ،چون[كارى] (1)قضا كند و حكم كند و خواهد تا بباشد بر او متعذّر نبود،و مثال او در تا[تّى] (2)و نفى تعذّر بود كه يكى از شما گويد:[كن] (3)،كه مراد او بباشد بى رنجى كه به او رسد،و اين بر طريقه تشبيه گفت.و بعضى دگر گفتند:اين حقيقت است و خداى تعالى چون خواهد (4)چيزى آفريند،گويد: كُنْ ،تا عند آن در وجود آيد و فرشتگان را در آن لطف نباشد (5)و ندانند كه هيچ فعل بر او متعذّر نيست.

وَ إِنَّ اللّٰهَ رَبِّي وَ رَبُّكُمْ ،ابن كثير و ابو عمرو و نافع خواندند:انّ اللّه به فتح همزه،و باقى قرّاء به كسر همزه خواندند.

فتح را چهار وجه است:ابو عمرو گفت:عطف است على قضى،اذا قضى امرا.

و قضى انّ اللّه ربّي و ربّكم.وجه دوم (6)اوصاني انّ اللّه ربّى و ربّكم.و سيم (7)فرّاء گفت:و ذلك انّ اللّه ربّي و ربّكم عطف بود على ذلك قَوْلَ الْحَقِّ ،و محلّ او رفع است بر خبر ابتدا.چهارم بر تقدير«لام»،و لأنّ اللّه ربّي و ربّكم،و عامل در او فَاعْبُدُوهُ باشد.

و آنان كه به كسر خواندند كلامى مستأنف كردند (8)و قوّت اين قرائت،قرائت ابىّ است إِنَّ اللّٰهَ بى«واو».و وجهى دگر آن است كه:عطف بود على قوله: إِنِّي عَبْدُ اللّٰهِ ،و خداى-عزّ و جلّ-خداى من و شماست او را پرستى.

آنگه گفت: هٰذٰا صِرٰاطٌ مُسْتَقِيمٌ ،يعنى اعتقاد بستن (9)كه او خداى جهانيان است و او را همتا و انباز نيست در عبادت،و عبادت او واجب است ازآنجا كه مستحقّ عبادت اوست،اين جمله راه راست است.

قوله: فَاخْتَلَفَ الْأَحْزٰابُ مِنْ بَيْنِهِمْ ،جمع حزب،جماعات از ميان ايشان خلاف افتاد،فاختلفوا فيما بينهم في عيسى.

در عيسى خلاف كردند،قومى ترسايان گفتند:او خداى است و آن يعقوبيان

ص : 82

بودند.و گروهى گفتند: اِبْنُ اللّٰهِ (1)...،پسر خداى است و آن نسطوريان بودند.و گروهى گفتند: ثٰالِثُ ثَلاٰثَةٍ (2)...،و آن اسرائيليان بودند.و قومى گفتند:دروغ زنى بود كه او را پدرى پيدا نبود،و آن جهودان بودند.و گروهى گفتند:بندۀ خداى و پيغامبر خداى بود،و آن مسلمانان بودند.

آنگه گفت:[15-پ][ (3)فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا ،واى بر كافران از حضور روزى عظيم،يعنى روز قيامت! أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ ،چه بينا و چه شنوااند،چه نيكو مى بينند و چه نيكو مى شنوند،يعنى در دنيا كه سراى تكليف بود از ديدن و شنيدن كور و كر بودند ازآن كه نظر نكردند و حق نشناختند و علم به او حاصل نكردند.امروز كه علوم ضرورى است و آنچه خبر بود عيان است،و آنچه گمان بود يقين است،چه نيكو مى بينند و نيك (4)مى شنوند!و اين بناى تعجّب است و متضمّن معنى تهديد و وعيد است. يَوْمَ يَأْتُونَنٰا ،نصب است بر ظرف من قوله: أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ ،چه نيك بينند و شنوند آن روز كه به ما آيند،يعنى روز قيامت! لٰكِنِ الظّٰالِمُونَ الْيَوْمَ فِي ضَلاٰلٍ مُبِينٍ ،و لكن كافران امروز در ضلال و گمراهى اند از شناختن حق در دار دنيا،براى آن كه به دليل و نظر مى بايد شناخت،و ايشان نظر نمى كنند.

قوله تعالى:

چون گفت پدر خود را اى پدر!چرا مى پرستى آنچه را نشنود و نبيند و نه سود كند از تو چيزى؟ اى پدر!منم كه بيامد به من از دانش آنچه نيامد به تو،متابعت[من] (1)كن تا راه نمايم تو را راه راست.

يا پدر (2)!مپرست ديو را كه ديو در خداى عاصى بوده است.

اى پدر!من مى ترسم كه به تو رسد عذابى از خداى،[پس] (3)باشى ديو را يارى.

گفت:رغبت مى كنى (4)تو از خدايان من اى ابراهيم؟اگر بازنايستى تو سنگسار كنم تو را و ببر از من روزگارى دراز.

گفت:سلام بر تو، آمرزش خواهم براى تو از خداى من (5)كه او به من مهربان بوده است.

و دور شوم از شما و آنچه مى خوانى از فرود سو (6)خداى و مى خوانم (7)خداى خود مرا (8)،شايد كه نباشم به خواندن خدايم (9)بدبخت.

چون دور شد از ايشان و آنچه مى پرستيدند (10)از فرود خداى،بداديم او را اسحاق و يعقوب،و همه را كرديم پيغامبر.

ص : 84

و بداديم ايشان (1)را از رحمت ما و كرديم ايشان را زبان راستيگرى (2)بلند.

و ياد كن در كتاب موسى[را] (3)كه او بود باخلاص و بود پيغامبرى بزرگ.

و آواز داديم او را از سوى كوه طور راست،و نزديك كرديم او را به[راز] (4).

و بداديم (5)او را از رحمت ما (6)برادر او را هارون پيغامبرى.

و ياد كن در كتاب اسماعيل را كه او بود راست وعده و بود پيغامبرى بزرگوار.

و بود مى فرمود اهل خود را به نماز و زكات،و بود نزد خدايش پسنديده.

و ياد كن در كتاب ادريس[را]كه او بود راستيگرى (7)بزرگوار[پيغامبر] (8).

و برداشتيم او را جايگاهى بلند.

ايشان آنانند كه نعمت كرد خداى برايشان از پيغامبران از فرزندان آدم و از آنان كه (9)ما برگرفتيم با نوح و از فرزندان ابراهيم و يعقوب و از آنان كه ره نموديم و برگزيديم،چون خوانند بر اينان آيات خداى بر روى درآيند سجده كنان و گريان.

ص : 85

بماند از پس ايشان فرزندان كه ضايع كردند نماز را و پى شهواتها (1)گرفتند[زود باشد كه] (2)بينند عقاب را.

مگرآنكه توبه كرد و بگرويد و كار نيكو كرد،آنانند كه درآرند ايشان را در بهشت و ستم نكنند برايشان چيزى.

بهشتهاى [عدن] (3)آن كه وعده داد خداى بندگانش به غيب كه وعدۀ او كرده بود (4).

نشنوند در آنجا سخنى بى فايده مگر سلامتى و ايشان را بود روزيشان در آنجا بامداد و شبانگاه.

آن (5)بهشت (6)آن بهشت است كه به ميراث دهيم از بندگان ما آن را كه پرهيزگار باشد.

فرونياييم ما الّا بفرمان خدايت،او راست آنچه پيش ماست و آنچه پس ماست و آنچه ميان (7)است و نبوده است خداى تو فراموش كار.

خداى آسمانها و زمين و آنچه ميان آن است،او را پرست و صبر كن براى پرستش او، دانى او را مانندى.

قوله تعالى: وَ أَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ ،حق تعالى در اين آيت خطاب كرد با رسول -عليه السّلام-و گفت:بترسان اين كافران را و اعلام كن از حديث روز حسرت، يعنى روز قيامت و شدايد و عقوبات آن،و گفتند (8):آن روز را براى آن روز حسرت

ص : 86

خواند كه هيچ مؤمن و كافر (1)،برّ و فاجر نباشد كه اين روز حسرت نخورد،كافر و عاصى گويد:چرا معصيت كرديم؟و مؤمن و مطيع گويد:طاعت چرا بيشتر نكردم؟و ممكن بود كه اصل او از يكى باشد از دو چيز كه حسرت (2)است،و حسرت (3)كشف باشد يعنى اين روز كشف كنند آنچه پوشيده باشد بر او از احوال و اهوال،عند آن حسرت و پشيمانى خورد،نظيره: يَوْمَ تُبْلَى السَّرٰائِرُ (4).و نيز حسر آن باشد،كه شتر را بدان برند تا حسر شود،و از رفتن بازماند و اين غايت كار باشد يعنى كار ايشان بر فروماندگى و درماندگى حاصل شوند. إِذْ قُضِيَ الْأَمْرُ ،چون كار بازگذارند ،و محلّ«اذ»نصب است بر ظرف. وَ هُمْ فِي غَفْلَةٍ ،«واو»حال راست،و ايشان در غفلت و به ناكامى باشند. وَ هُمْ لاٰ يُؤْمِنُونَ ،اين خبر است كه مى دهد از احوال ايشان در مستقبل و آن كه ايشان ايمان نيارند و بر كفر ميرند. (5)،و اهل دوزخ به دوزخ برند.و هم في غفلة من الدّنيا،و ايشان از دنيا غافل باشند.

اعمش روايت كرد از ابو صالح از ابو سعيد خدرىّ كه،رسول-عليه السّلام- گفت:روز قيامت مرگ را بيارند كأنّه كبش املح،پندارى گوسپند سياه سپيد (6)است و از ميان بهشت و دوزخ بدارند و اهل بهشت و دوزخ را گويند:اين را مى شناسى؟ گويند:آرى،اين مرگ است.آنگه بفرمايند تا او را بكشند،و ندا كنند،

يا اهل الجنّة خلود لكم (7)فلا موت ابدا،و يا اهل النّار خلود لكم فلا موت ابدا ،اى اهل بهشت جاويدانى است شما را كه هرگز با آن مرگ نباشد،و اى اهل دوزخ جاويدانى است شما را كه هرگز با آن،مرگ نباشد.آنگه رسول-عليه السّلام-اين آيت برخواند: وَ أَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِيَ الْأَمْرُ ،اى ذبح الموت وَ هُمْ فِي غَفْلَةٍ ،و اشارت كرد به دست فرا دنيا،و ايشان از دنيا غافل باشند.

مقاتل گفت:اگر نه آنستى كه خداى تعالى قضا كرده است از تخليد اهل دوزخ و تعمير ايشان در دوزخ،عند اين حال چون اين بديدندى از غم و حسرت بمردندى.

امّا حديث ذبح مرگ على احد وجهين باشد،امّا رسول-عليه السّلام-بر طريق

ص : 87

تمثيل گفت و امّا خداى تعالى اين كه فرمايد در قيامت بر طريق تمثيل فرمايد،يعنى چنان انگارى كه اين«كبش املح»مرگ است،چون او را كشتند طمع نيست در آن كه باز زنده شود،همچنين طمع نيست كس را در آن كه بميرد و به مرگ از آنچه در اوست برهد،اين خبر بر اين تأويل باشد.

قوله: إِنّٰا نَحْنُ نَرِثُ الْأَرْضَ ،آنگه گفت بر طريق وعظ و تذكير كه:ما زمين را و هرچه بر زمين است به ميراث برگيريم ازآنجا كه جملۀ اهل زمين بميرند،و هيچ كس زنده نماند كه به ميراث ايشان از من اولى تر باشد،پس ميراث ايشان به طريق ولاء (1)مرا باشد كه همه بندگان و پرستاران من اند آزاد كرده و ناكرده.آن را كه] (2)آزاد كرده ام به طريق ولاء ميراث ايشان مرا باشد،و آنان را كه آزاد نكرده ام،ايشان و مال ايشان مرااند.و براى آن ميراث خواند (3)كه صورت ميراث دارد براى آن كه ميراث انتقال ملك باشد به غيرى پس از وفات مالكش. وَ إِلَيْنٰا يُرْجَعُونَ ،و ايشان را با ما آرند تا جزاى اعمال ايشان بدهند (4)بر وفق عملشان.

وَ اذْكُرْ فِي الْكِتٰابِ إِبْرٰاهِيمَ ،آنگه با رسول-عليه السّلام-خطاب كرد و گفت:

يا محمّد!ياد كن در اين كتاب قرآن جدّت (5)ابراهيم را كه او پيغامبرى بود راستيگر (6).

معنى ذكر اين جا تلاوت و قصّه (7)است،يعنى برايشان خوان و قصّه با ايشان گو در اين كتاب قرآن-و كتاب،به معنى مكتوب است،كالحساب بمعنى المحسوب- ابراهيم بن تارخ بن ناخور،و صدّيق،بناى مبالغت باشد،اى كثير الصّدق تا همه گفتار او صدق باشد،و كذلك السّكّير و الخمّير و الشّرّيب اذا كان من عادته السّكر و شرب الخمر.

إِذْ قٰالَ لِأَبِيهِ ،چون گفت پدرش را،يعنى آزر را.مخالفان گفتند:ابراهيم پسر آزر بود،و آزر لقب او بود و نامش تارخ بود بالحاء و الخاء روايت است،و به نزديك ما پدرش نبود،عمّش بود.و در بعضى اخبار ما هست كه:جدّش بود من قبل الامّ،او

ص : 88

بت پرست و بتگر بود.و به نزديك ما نشايد كه پدران پيغامبر (1)هيچ كافر باشند لما فيه من التّنفّر (2)و النّقص لهم،

لقوله-عليه السّلام: لم يزل ينقلنى اللّه من اصلاب الطّاهرين الى ارحام الطّاهرات ،و كافر را وصف نكنند به طهارت،و لقوله تعالى: وَ تَقَلُّبَكَ فِي السّٰاجِدِينَ (3)،بر طريق منّت و تعداد نعمت،و آن كه عم را پدر خوانند[نزد] (4)عرب و عجم ظاهر است،و بر اين فصلى مستوفى (5)برفت در سورة الانعام.

يٰا أَبَتِ ،در اين«تا»خلاف كردند،بعضى گفتند:براى مبالغت آورد، كالعلاّمة و النّسّابة.و بعضى دگر گفتند:بدل«يا»ى اضافت است،كه بيفگندند و كسره رها كردند تا بدل بود از او،آنگه چون بر او وقف كنند.بعضى گفتند:

همچنان بر«تا»بماند و«ها»نشود،براى اين به«تا»ى ممدود بنويسند (6)تشبيها بالتّاء الاصليّة.و زجّاج گفت:روا باشد كه در حال وقف«ها»كنند و گويند:يا ابه،قياسا على التّاءات الزّائدة. لِمَ تَعْبُدُ ،چرا پرستى جمادى را كه نشنود و از تو هيچ غنا و كفاف نكند؟و اين بر سبيل تقبيح صورت ايشان مى گويد و تسفيه احلام آنان كه روا دارند تا جماد را پرستند.

يٰا أَبَتِ ،اى پدر من! إِنِّي قَدْ جٰاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ مٰا لَمْ يَأْتِكَ ،مرا از علم آن نصيب است،و مرا آن دادند و آن به من آمده است كه به تو نيامد از علم به خداى تعالى و صفات او و توحيد و عدل (7)و علم به ثواب و عقاب. فَاتَّبِعْنِي ،پس روى كن مرا تا من تو را هدايت كنم و ره نماى به ره راست،و سوىّ،فعيل باشد از سوا.

يٰا أَبَتِ لاٰ تَعْبُدِ الشَّيْطٰانَ ،اى پدر من!مپرست شيطان را،و او بت مى پرستيد و لكن چون به اغراء و اغواى شيطان بود،گفت:شيطان را مى پرستيد كه شيطان و ديو هميشه در خداى-عزّ و جلّ-عاصى و نافرمان بوده است.و عصىّ،فعيل باشد من العصيان،و اين بناى مبالغت است.

يٰا أَبَتِ إِنِّي أَخٰافُ ،اى پدر (8)مى ترسم!فرّاء گفت:اين خوف به معنى علم

ص : 89

است اين جا،كقوله تعالى:... فَخَشِينٰا أَنْ يُرْهِقَهُمٰا طُغْيٰاناً وَ كُفْراً (1).اى علمنا، و خوف از باب ظنّ باشد-چنان كه بيان كرديم در چند جاى-و لكن للمقاربة بينهما علم را خوف خواند كه عذابى از خداى به تو رسد كه تو يار شيطانى،و معنى آن است كه:هرگه كه چنين كنى يار شيطان باشى،يعنى هرگه (2)شيطان را پرستى يار شيطان باشى،بر اين قول فَتَكُونَ منصوب (3)على جواب النّهى بالفاء،و تقدير آن كه:لا تعبد الشّيطان فتكون للشّيطان وَلِيًّا .و وجهى دگر در معنى آيت آن است كه:من مى ترسم كه عذابى به تو رسد از خداى تعالى از باب خذلان و تخليه كه يار شيطان شوى (4)،و اين بر طريق عقوبت بود و بر اين وجه عطف باشد على يَمَسَّكَ .و گفتند معنى آن است كه:تو را ولايت شيطان لازم شود براى آن كه او را پرستى،و اين معنى قول اوّل است.و گفتند معنى آن است (5):فتكون موكولا الى الشّيطان،كه آنگاه تو را با شيطان گذارند،و اين بر هر دو وجه كه گفتيم راست باشد،هم بر عبادت شيطان[16-ر]و هم بر رسيدن عذاب از رحمان.

قٰالَ ،گفت يعنى آزر: أَ رٰاغِبٌ أَنْتَ (6)،تو رغبت همى نمايى از خدايان من؟ يقال:رغب (7)عنه،خلاف رغب فيه،يعنى تو را نمى بايد و بر كار تو ساخته نيست.

لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ ،اگر از اين مقالت بازنيايى (8)، لَأَرْجُمَنَّكَ ،سنگسار كنم تو را،و اين قول حسن است.سدّى و ابن جريج و ضحّاك گفتند:قذف كنم (9)تو را و دشنام دهم (10)و مساوى تو گويم،و گفتند:تو را از خويشتن دور بيندازم. وَ اهْجُرْنِي مَلِيًّا ، و اگر بازنخواهى استادن (11)برو و از من ببر مدّتى و روزگارى دراز.فرّاء گفت:

اشتقاق (12)من الملاوة است،يقول العرب:كنت عنده مَلوة و مُلوة و مِلوة و ملاوة،اى دهرا،يقال:تملَّيته اى عشت معه ملاوة،قال الشّاعر:

ص : 90

لو تملّتهم عشيرتهم***لاقتناء العزّ او ولدوا

و اين قول سعيد جبير است،و سدّى و عبد اللّه عبّاس و قتاده و عطيّه و ضحّاك گفتند: مَلِيًّا اى سويّا سليما (1)،از بر من برو به سلامت بى آزارى تا تو را نبايد زدن و جراحت كردن و عقوبت كردن،و هو من قولهم:فلان ملىّ بهذا الامر اذا كان قويّا عليه مضطلعا به.

قٰالَ ،گفت،يعنى ابراهيم-عليه السّلام: سَلاٰمٌ عَلَيْكَ گفتند،معنى آن است كه:سلامت باد تو را به حقّ ابوّة و تربيت،و گفتند:بر سبيل وداع گفت،كه در حال وداع بر يكديگر سلام كنند و دعا به سلامت كنند يكديگر را،و گفتند:جواب آن گفت كه او گفت:... لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ ،تا اين را كار بسته باشد كه خداى تعالى گفت:... وَ إِذٰا خٰاطَبَهُمُ الْجٰاهِلُونَ قٰالُوا سَلاٰماً (2)به جواب سفاهت سفيهان حليمان سلام گويند تا سلامت يابند. سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي ،در او چند قول گفتند، يكى آن كه:در معنى مشروط است اگرچه به صورت مطلق است،و تقدير آن است كه:ان تركت عبادة الاوثان و آمنت باللّه،آمرزش خواهم براى تو اگر ايمان آرى به خداى و بت پرستيدن رها كنى.قولى ديگر آن كه:بر اصل عقل گفت،كه از روى عقل عفو كفّار نيكوست و در شرع او قطعى نبود على عقاب الكفّار قطعا،و چون اين مجوّز (3)باشد استغفار نكو باشد براى كافران.و وجهى دگر آن كه:پدر او را وعده داد در سرّ كه ايمان خواهم آوردن چنان كه در سورة التّوبة گفت: وَ مٰا كٰانَ اسْتِغْفٰارُ إِبْرٰاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلاّٰ عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهٰا إِيّٰاهُ (4)-الآية.

إِنَّهُ كٰانَ بِي حَفِيًّا ،كه خداى تعالى به من هميشه لطيف و مهربان بوده است.

و الحفاوة،البرّ و اللّطافة يقال:حفى بفلان يحفى حفاوة و تحفّى (5)به تحفّيا (6)و احفى بالمسألة (7)اذا بالغ فيه،و اين نيز هم از مهربانى باشد.

ص : 91

وَ أَعْتَزِلُكُمْ ،اين هم (1)حكايت حديث ابراهيم است،گفت:دور شوم از شما و از اين بتان كه بدون خداى مى خوانى،و من خداى خود را خوانم كه مستحقّ عبادت و پرستش است كه من دانم كه به خواندن او بدبخت نشوم،چنان كه شما به خواندن اين اصنام بدبختى.و گفتند:شقىّ نباشم (2)به دعاى او براى آن كه مرا اجابت كند و نوميد نكند.

فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ ،چون از اين جا (3)ببريد و دور شد.مقاتل گفت:ايشان را به كويى (4)رها كرد و او به بيت المقدس شد. وَ مٰا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ ،و آنچه بدون خداى مى پرستيدند از اصنام،«ما»موصوله است و محلّ او نصب است عطفا على «هم».و وَهَبْنٰا لَهُ (5)،بداديم او را در آن هجرت اسحاق،و پسر اسحاق يعقوب. وَ كُلاًّ جَعَلْنٰا نَبِيًّا ،و هريكى را از اسحاق و يعقوب پيغامبر كرديم.

وَ وَهَبْنٰا لَهُمْ ،بداديم ايشان را از رحمت ما و انواع نعمت ما،و گفتند:به رحمت،نبوّت خواست،كقوله: أَ هُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ (6)...،كلبى گفت:مال و فرزندان خواست. وَ جَعَلْنٰا لَهُمْ لِسٰانَ صِدْقٍ عَلِيًّا ،عبد اللّه عبّاس و حسن گفتند:

ثناى نيكو خواست از (7)هر ملّتى كه جملۀ اهل ملل از جهودان و ترسايان و گبركان و مسلمانان ايشان را نيك گويند،و يقول العرب:جاءني لسان فلان،اى رسالته بخير او شرّ،و اين جا براى آن مخصوص آمد (8)كه صدق با او مقرون كرد،و آنجا كه قرينه خلاف اين باشد بر قرينه حمل كند (9)،و آنجا كه مطلق بود بر عموم،قال الشّاعر:

شعر[16-پ]انّي اتتني لسان لا أسرّ بها***من علو لا عجب منها و لا سخر

جاءت مرجّمة قد كنت احذرها***لو كان ينفعني الاشفاق و الحذر

و گفتند معنى آن است كه:ما ايشان را پيغامبرانى كرديم كه به زفان (10)صدق و

ص : 92

علو بر خداى تعالى ثنا گفتندى.

وَ اذْكُرْ فِي الْكِتٰابِ مُوسىٰ ،و نيز ياد كن و قصّه بازگوى اى محمّد در اين كتاب قرآن موسى را. إِنَّهُ كٰانَ مُخْلَصاً ،كه او مردى بود با اخلاص در عبادت،از ريا دور.كوفيان خوانند (1)مگر أبو بكر: مُخْلَصاً ،به فتح«لام يعنى مختارا للنّبوّة، برگزيده اى براى پيغامبرى.و روا بود (2)معنى مخلص معصوم باشد،يعنى خالص كرد او را از معاصى به الطاف. وَ كٰانَ رَسُولاً نَبِيًّا ،و او پيغامبرى بود فرستاده به خلقان از قبل خداى تعالى،بلندقدر و بزرگ مرتبه بود.

وَ نٰادَيْنٰاهُ ،ما او را ندا كرديم از جانب راست كوه طور،و آن كوهى است ميان مصر و مدين،و ندا آن بود كه (3): إِنِّي أَنَا اللّٰهُ رَبُّ الْعٰالَمِينَ (4).آنگه با او سخن گفت و اين در شب آدينه بود. وَ قَرَّبْنٰاهُ نَجِيًّا ،ما او را به حضرت خود نزديك (5)گردانيديم تا كلام ما بشنود.

عبد اللّه عبّاس گفت:او را به حجاب أعلى نزديك گردانيد تا صرير (6)كه بر لوح محفوظ مى رفت و مى نوشتند بشنيد.و گفتند معنى آن است كه:محلّ او از ما محلّ بنده بود كه خداوند در منزل (7)كرامت به خود نزديك بكند.و نجىّ،فعيل است به معنى فاعل (8)كالاكيل و الجليس و النّديم،يعنى مناجى ما بود و با ما راز گفت و ما با او،و نصب او بر حال است از مفعول.

وَ وَهَبْنٰا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنٰا ،و ما بداديم او را از رحمت و فضل خود برادرش هارون و نيز پيغامبر بود،و نصب او هم برحال است چون او از ما درخواست فى قوله: وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي (9)...،و وزير مرا از اهل من كن،هارون را كه برادر من است.

وَ اذْكُرْ فِي الْكِتٰابِ إِسْمٰاعِيلَ ،و نيز ياد كن در كتاب قرآن اسماعيل را. إِنَّهُ كٰانَ صٰادِقَ الْوَعْدِ ،كه او راست وعده بود چون وعده دادى انجاز كردى و خلاف

ص : 93

نكردى.گفتند:مردى او را گفت در بعضى مواضع آنجا باش تا من با نزديك تو آيم،يك سال آنجا مقام كرد.تا او بازآمد،اين قول كلبى است.مقاتل گفت:سه روز مقام كرد. وَ كٰانَ رَسُولاً نَبِيًّا ،و پيغامبرى بلندمنزلت بود.

وَ كٰانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاٰةِ وَ الزَّكٰاةِ ،اى قومه،و او قوم خود را به نماز و زكات فرمودى.و در قرائت عبد اللّه مسعود«قومه»است،و اهل او خواصّ او باشند از قرابات او. وَ كٰانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا ،و به نزديك خداى پسنديده بود،و اصل مرضيّ، مرضوى بوده است،«واو»را«يا»كردند و ضمّه كسر (1)،آنگه در«يا»ادغام كردند.

وَ اذْكُرْ فِي الْكِتٰابِ إِدْرِيسَ إِنَّهُ كٰانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا ،و نيز ياد كن در كتاب ادريس پيغامبر را-و نام او اخنوخ بود-و او را براى درس كتاب ادريس خواندند،و او اوّل كس بود كه خط نوشت و جامه دوخت و جامۀ دوخته پوشيد،و اوّل كسى بود كه در علم حساب و سير كواكب نظر كرد، إِنَّهُ كٰانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا .

وَ رَفَعْنٰاهُ مَكٰاناً عَلِيًّا ،و او را جاى بلند رفيع بكرديم،و بر جاى بلند برديم، گفتند:بهشت خواست.ضحّاك گفت:بر آسمان ششم است.

مالك بن صعصعه گفت رسول-عليه السّلام-گفت:شب معراج كه مرا به آسمان بردند،ادريس را ديدم بر آسمان چهارم.

و سبب بردن او بر آسمان،عبد اللّه عبّاس گفت و كعب الاحبار و علماى سير كه:سبب آن بود كه ادريس روزى مى رفت در گرماى آفتاب رنجور شد،گفت:بار خدايا!من يك روز در گرما (2)طاقت نمى دارم (3)،آن فريشته كه او حامل آفتاب است به يك روز پانصدساله راه مى ببرد (4)،اثر او به او نزديك است ثقل و گرماى آفتاب بر او چگونه باشد؟بار خدايا!سبك گردان بر او و گرمايش از او بردار،آن فريشته بر دگر روز از راحت و خفّت (5)و استراحت حرارت چيزى يافت (6)كه معهود نبود او را،

ص : 94

گفت:بار خدايا!اين چيست كه من اين راحت نديده ام هرگز؟خداى تعالى گفت:

بندۀ من ادريس تو را دعا كرد،من اجابت كردم.گفت:بار خدايا!چه بلندهمّت [17-ر]بنده اى است و رحيم و مشفق!دستور (1)باش تا بروم و او را ببينم و (2)سلام كنم و شكر اين نعمت بگزارم.خداى تعالى دستورى داد او را،بيامد و ادريس را سلام كرد (3)و بپرسيد و بر او بنشست و ادريس از او خبرها (4)مى پرسيد،آنگه او را گفت:اگر هيچ ممكن باشد كه ملك الموت را ببينى و بگويى (5)در اجل من تأخيرى بكن (6)،تا من در شكر و عبادت خداى بيفزايم.او گفت:اين معنى به دست ملك الموت نباشد،و لكن من بگويم تا هرچه ممكن باشد كه با آدمى كند از كرامت و تخفيف،در حقّ تو به جاى آرد.آنگه اين فريشته او را بر گرفت و به آسمان دنيا برد عند مطلع الشّمس-آنجا كه آفتاب برآيد-و او را آنجا بنهاد و به نزديك ملك الموت رفت و گفت:به حاجتى آمده ام بر تو،گفت:آنچه به دست من بود مبذول است.گفت:مرا دوستى است،او را ادريس گويند،اگر ممكن باشد كه در اجل (7)تأخيرى كنى تا او در عبادت بيفزايد،گفت:اين (8)به من تعلّق ندارد،امّا اين توانم كردن كه وقت وفات و اجل او تو را بگويم تا او را معلوم كنى تا او مستعدّ باشد و كارك (9)خود ساخته دارد،آنگه ديوان آجال برگرفت و در (10)نگريد،گفت:نام بنده اى گفتى مرا كه (11)همانا كه در اين عمرهاى دراز نميرد،گفت:چگونه؟گفت:براى آن كه چنين نوشته است كه:اين بنده به نزديك مطلع آفتاب ميرد،و او خداى داند كه كى آنجا رسد.گفت:من او را به نزديك مطلع آفتاب رها كردم.او گفت:اگر چنين است اجل او در آمد،همانا كه تو با نزديك او شوى او مرده باشد.فريشته بازآمد او را (12)مرده يافت،از خداى تعالى در خواست تا او را زنده كرد و به آسمان برد،

ص : 95

فذلك قوله: وَ رَفَعْنٰاهُ مَكٰاناً عَلِيًّا .

وهب منبّه گفت:هر روز چندانى عبادت از ادريس به آسمان مى بردند كه از جملۀ اهل زمين،فرشتگان از آن عجب بماندند (1)،ملك الموت را تا سۀ (2)ديدار او خاست (3)،از خداى تعالى دستورى خواست (4)تا بيايد و او را زيارت كند،خداى تعالى او را دستورى داد،به نزديك او آمد بر صورت آدمى،و بر او سلام كرد و با او مصاحبت كرد.و ادريس صائم الدّهر بودى،و چون وقت افطار بود (5)طعام پيش (6)آوردند،او طعام نخورد.سه شب همچنين بود.ادريس را منكر آمد،گفت:مرا بگوى تا تو كيستى؟گفت:من ملك الموت ام.از خداى تعالى درخواستم (7)تا مرا با تو صحبت دهد.دستورى داد مرا،گفت:اكنون كه (8)تو را با من صحبت افتاد مرا به تو حاجتى است،گفت:چيست آن؟گفت:قبض روح من كنى.خداى تعالى وحى كرد به وى كه:قبض روح او كن.ملك الموت جان او را گرفت (9)و خداى تعالى او را زنده كرد،پس از يك ساعت ملك الموت گفت:چرا قبض روح خواستى،و فايده در او چه بود؟گفت:تا سختى مرگ بچشم بچارده باشم آن را.

آنگاه گفت:مرا آرزوى ديگر است،و آن،آن است كه مرا به آسمان برى تا آسمان بنگرم و بهشت و دوزخ ببينم.خداى تعالى دستورى داد،ملك الموت او را بر گرفت و به آسمان برد و در آسمانها بگردانيد تا او بديد و او را به[در] (10)دوزخ برد، گفت:بفرماى تا در دوزخ بگشايند،بگفت تا در بگشودند و او در رفت و بنگريد.

آنگه بيرون آمد و گفت:مرا به بهشت بر تا بهشت بنگرم.او را به بهشت برد و در بزد تا در بگشادند،و او در بهشت مى گرديد.چون به آنجا رسيد كه جاى او بود بنشست، گفت:تا ساعتى بياسايم (11).چون ساعتى بنشست،ملك الموت او را گفت:برخيز

ص : 96

تا تو را با مقرّ خود برم.او گفت:من نمى آيم،تو برو كه اين جاى موافق است مرا.

فتحا كما الى اللّه،به حكومت به خداى رفتند،خداى تعالى گفت:رها كن او را كه اگر بليّات و محن و تكاليف دنيا مقاسات بايست كردن،كرد.و اگر مرگ ببايست چشيدن،بچشيد.و اگر احياء و اعادت ببايست ديدن،بديد.و اگر بر دوزخ گذر بايست كردن،كرد.و اگر در بهشت به جاى خود بايست رسيدن،برسيد.او را رها كن كه او به جاى خود نشسته است،فذلك قوله: وَ رَفَعْنٰاهُ مَكٰاناً عَلِيًّا .

أُولٰئِكَ الَّذِينَ ،اينان،يعنى اين پيغامبران كه ذكر ايشان رفت (1)، أَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ ،آنانند كه خداى تعالى نعمت كرد بر ايشان مِنَ النَّبِيِّينَ ،از پيغامبران مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ ،از فرزندان آدم«من»اوّل تبيين است،و«من»دوم تبعيض[17-پ].

[ (2)وَ مِمَّنْ حَمَلْنٰا مَعَ نُوحٍ ،و از آنان كه (3)ايشان را برگرفتيم با نوح در كشتى. وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرٰاهِيمَ وَ إِسْرٰائِيلَ ،و از فرزندان ابراهيم و يعقوب. وَ مِمَّنْ هَدَيْنٰا ،و از آنان كه ما ايشان را هدايت داديم به اسلام،يعنى به بيان و الطاف. وَ اجْتَبَيْنٰا ،و ايشان را برگزيديم. إِذٰا تُتْلىٰ عَلَيْهِمْ ،چون بر ايشان خوانند آيات خداى، خَرُّوا ،به روى درآيند سجده كنندگان و گريه كنندگان.سجّد،جمع ساجد باشد،و بكىّ،جمع باكى باشد،و اصل او بكوى بوده است چنان كه گفتيم،و نصب هر دو بر حال است.

گفتند:آيت در (4)مؤمنان اهل كتاب آمد-عبد اللّه سلام و قوم او.

فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ ،بازماندند پس ايشان بازماندگانى بد (5)،يقال:فلان خلف صدق من ابيه و خلف سوء.نيك را خلف و بد را خلف،قال:

ذهب الّذين يعاش في اكنافهم***و بقيت في خلف كجلد الاجرب

و خلف،خلاف قدّام باشد،و خلف سخن بد باشد،و فى المثل:سكت الفا و نطق خلفا.و فرّاء و زجّاج گفتند:اين فرق از جهت لفظ نيست،و هر دو يكى باشد، جز كه فرق به قرينه دانند،نبينى كه مى گويند:خلف صدق و خلف سوء،و در آيت

ص : 97

گفت: أَضٰاعُوا الصَّلاٰةَ ،نماز ضايع كردند. وَ اتَّبَعُوا الشَّهَوٰاتِ ،و به دنبال شهوتها رفتند.

گفتند:مراد جهودان اند كه از فرزند پيغامبران بودند،نسب با ايشان داشتند و لكن سيرت ايشان نداشتند.مجاهد و قتاده گفتند:در اين امّت اند أَضٰاعُوا الصَّلاٰةَ ، يعنى نمازهاى فريضه رها كردند.

عبد اللّه مسعود و قاسم بن مخيمره و ابراهيم گفتند:اضاعت الصّلاة،تأخيرش باشد از وقت خود.قرّة بن خالد گفت:يكى از جمله رعاياى ضحّاك نماز ديگر را تأخير كرد تا نزديك بود كه آفتاب فروشود،ضحّاك اين آيت برخواند و گفت:اگر كسى نماز خود رها كند بر من بهتر باشد از آن كس كه ضايع كند. وَ اتَّبَعُوا الشَّهَوٰاتِ ،مقاتل گفت:آنان اند كه نكاح خواهر پدرى روا دارند و حلال گويند.

كلبى گفت:مراد لذّات است و شرب خمر.مجاهد گفت:اين آنگه باشد كه قيامت نزديك رسد و صالحان امّت محمّد بروند تا جاهلان به زنا و لواطه مشغول شوند.

ابو سعيد خدرى روايت كرد از رسول-عليه السّلام-كه:او اين آيت بخواند و گفت:اينان پس از شصت سال باشند از هجرت من،و اميرالمؤمنين على -عليه السّلام-گفت:اين آنگاه باشد كه بناها بلند كنند و اسبان (1)منظور نشينند و جامه هاى مشهور پوشند.وهب گفت: فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ ،خلف شرّابون للقهوات، لعّابون بالكعبات.ركّابون للشّهوات،متّبعون للذّات،تاركون للجمعات،مضيّعون للصّلوات،كعب گفت:در آخر زمان گروهى پديد آيند تازيانها (2)به دست گرفته به مانند دنباله هاى گاوان،مردمان را به آن زنند،آنگه اين آيت بخواند: فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا ،ايشان غىّ بينند،و«غىّ»،ضدّ رشد باشد،يعنى ايشان راشد نباشند،و«غىّ» بين خيبت و نوميدى بود،يعنى از ثواب ابرار نوميد باشند.

عبد اللّه مسعود گفت:«غىّ»،نام جويى است در دوزخ.عبد اللّه عبّاس گفت:

«غىّ»،نام واديى است در دوزخ،اهل دوزخ از گرماى آن پناه با خداى مى دهند.

آن وادى براى زانى مصر است و شارب خمر مدمن،و آكل ربا كه نزول نكنند از آن،

ص : 98

و آنان كه در مادر و پدر عاق باشند،و گواه دروغ،و زنى كه فرزندى (1)ديگرى بر شوهر بندد،گويد آن (2)او باشد.و عطا گفت:«غىّ»،نام واديى است كه به جاى آب در او خون و ريم باشد.وهب گفت:جويى است در دوزخ كه از آن دورتر نيست،و طعمش خبيث (3)،كعب گفت:واديى است در دوزخ كه از آن دورتر نيست به قعر و سخت تر نيست به گرما،در او چاهى است آن را بهيم خوانند،هرگه كه آتش دوزخ بميرد،خداى بفرمايد تا در آن وادى بگشايند تا آتش دوزخ به او تيز شود.ضحّاك گفت: غَيًّا ،اى خسرانا،زيان بينند،و گفتند:عذابا.

إِلاّٰ مَنْ تٰابَ ،الّا آن كس كه توبه كند از كفر و عمل صالح كند و ايمان آرد كه ايشان را به بهشت برند و از ثواب مستحقّ ايشان چيزى بازنگيرند و نقصان نكنند.

آنگه گفت: جَنّٰاتِ عَدْنٍ ،بهشتهاى مقام،و اين بدل جنّت است،و براى آن به لفظ جمع گفت كه هر مؤمنى را از آن بستانى باشد،و بيان كرديم كه:اصل او من الجنّ و هو السّتر.بستانى كه از بسيارى درخت،زمين را بپوشد،و عدن اقامت بود من قولهم:عدن بالمقام اذا اقام به،كه خداى تعالى وعده داده است بندگان را به غيبت، يعنى نديده اند ايشان،و گفتند:يعنى به قيامت. إِنَّهُ كٰانَ وَعْدُهُ مَأْتِيًّا ،گفتند:

وعده (4)،به معنى موعود است،و مأتىّ به معنى مفعول،من قولهم:اتيت الامر اذا فعلته،و معنى آن باشد كه آنچه او به آن وعده داد كرده باشد،يعنى وعده او[نقد باشد.و گفتند:مأتىّ كه مفعول است،به معنى آتى است كه فاعل باشد،يعنى وعده او آمده باشد،يعنى لامحاله بباشد،و قال الاعشى:

و ساعيت معصيّا عليها وشاتها***

اى عاصيا،و اين بيت به اين شهادت معتمد نيست،و چون انديشه كنند، معصى بر جاى خود است.و گروهى اهل معنى گفتند:إتيان از آن فعلهاست كه فاعل و مفعول در او راست باشد،يقال:أتيت على خمسين سنة (5)و مثله:البلوغ

ص : 99

و الإدراك،يقال:بلغت الكبر و بلغنى الكبر.بر اين قاعده فرق نباشد ميان اتى و مأتى.

لاٰ يَسْمَعُونَ فِيهٰا لَغْواً ،در آن بهشتها نشنوند سخن لغو بى فايده. إِلاّٰ سَلاٰماً ، استثناى منقطع است،المعنى:لكن سلام شنوند و تحيّت از يكديگر و از خداى تعالى،فى قوله: سَلاٰمٌ قَوْلاً مِنْ رَبٍّ رَحِيمٍ (1).زجّاج گفت،معنى آن است كه:

كلامى نشنوند كه ايشان را در اثم افگند،بل كلامى شنوند كه ايشان را به سلامت رساند. وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيهٰا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا ،و روزى ايشان را مى رسد بامداد و شبانگاه، يعنى به اوقاتى مقدّر بر تقدير بامداد و شبانگاه،براى آن كه در بهشت شب نباشد و روز كه در او آفتاب برآيد و فروشود.

يحيى بن ابي كثير گفت:عرب در روزگار خود هركس را كه چاشت بخوردى و شام بودى،به نزديك او گفتندى متنعم است،خداى تعالى براى اين گفت: بُكْرَةً وَ عَشِيًّا .

وليد بن مسلم گفت،زهير بن محمّد را پرسيدم از اين آيت،گفت:در بهشت شب و روز نباشد،بل مقدار[شب] (2)حجاب فروگذارند و به مقدار روز حجاب بردارند.و گفتند:براى آن گفت كه آن كه بر اين وجه[بود] (3)با سلامت (4)باشد.

تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي نُورِثُ مِنْ عِبٰادِنٰا مَنْ كٰانَ تَقِيًّا ،كه آن بهشت است اين كه ما به ميراث[دهيم] (5)از بندگان ما به آن كه پرهيزگار باشد،و براى آن لفظ ميراث گفت كه،خداى تعالى-على ما جاء فى الاخبار-براى هر بندۀ مكلّف جايى معيّن كرده است در بهشت و دوزخ،چون مرد ايمان آرد و اختيار طاعت كند آن جاى او به كافران دهند،و چون كفر آرد و معصيت كند،او را به دوزخ برند و جاى او بر طريق ميراث به مؤمنان و متّقيان دهند،و اين وجهى لطيف است.

قوله: وَ مٰا نَتَنَزَّلُ إِلاّٰ بِأَمْرِ رَبِّكَ ،عبد اللّه عبّاس و ربيع و ضحّاك و مجاهد و ابراهيم گفتند،سبب نزول آيت آن بود كه رسول-عليه السّلام-جبريل را گفت:چرا

ص : 100

بيش از اين كه مى آيى،نيايى بر من؟او اين آيت آورد كه:ما جز به فرمان خدا فرونياييم .

مجاهد گفت:جبريل روزى چند بازاستاد (1)و به نزد رسول نمى آمد.چون بيامد، رسول-عليه السّلام-گفت:

ما حبسك عنّا ،تو را چه بازداشت از ما؟گفت:ما چگونه آييم و در قوم تو كسانى هستند كه ناخن نمى گيرند،و سبلت نمى پيرايند،و مسواك نمى كنند؟و اين آيت فرود آمد كه: وَ مٰا نَتَنَزَّلُ إِلاّٰ بِأَمْرِ رَبِّكَ .

عكرمه و قتاده و ضحّاك و مقاتل و كلبى گفتند:اين آنگه بود كه جهودان رسول را پرسيدند از حديث اصحاب الكهف و ذو القرنين و روح،او گفت:

ساخبركم غدا ، و لم يقل ان شاء اللّه،فردا شما را خبر دهم و به مشيّت استثنا نكرد.جبريل چند روز نيامد.عكرمه گفت:چهل روز،مجاهد گفت:دوازده روز،تا مشركان گفتند:ربّ محمّد ودعه و قلاه.آنگه چون جبريل آمد،رسول-عليه السّلام-گفت:اى برادر (2)مرا آرزوى ديدار تو سخت شد!گفت:يا رسول اللّه!ما بندگان مأموريم،جز به فرمان كارى نتوانيم كرد،آنگه كه گويند برو برويم،چون گويند مرو نرويم،و اين آيت آورد: وَ مٰا نَتَنَزَّلُ إِلاّٰ بِأَمْرِ رَبِّكَ ،ما فرونياييم جز به فرمان خداى تو (3). لَهُ مٰا بَيْنَ أَيْدِينٰا وَ مٰا خَلْفَنٰا ،او راست آنچه پيش ماست و آنچه پس ماست.

در او چند قول گفتند،مقاتل گفت:آنچه پيش ماست از آخرت و آنچه بازپس گذاشتيم از دنيا. وَ مٰا بَيْنَ ذٰلِكَ ،و آنچه ميان آن هر دو است،و آن زمانى بود كه از ميان دو نفخه باشد،و آن چهل سال بود.بعضى دگر گفتند،معنى آن است كه:

ابتداى خلق ما او راست،و آجال ما را نهايت به اوست. وَ مٰا بَيْنَ ذٰلِكَ ،و آنچه ميان آن است از عمر دنيا.

و بعضى دگر گفتند: مٰا بَيْنَ أَيْدِينٰا ما بقى من الدّنيا،آنچه از دنيا مانده. وَ مٰا خَلْفَنٰا ،و آنچه بازپس گذاشتيم، وَ مٰا بَيْنَ ذٰلِكَ ،آنچه ميان است از مدّت عمر ما.و گفتند: مٰا بَيْنَ أَيْدِينٰا من الثّواب و العقاب، وَ مٰا خَلْفَنٰا ما مضى من اعمارنا، وَ مٰا بَيْنَ ذٰلِكَ ما نحن فيه الى يوم القيامة.

ص : 101

و بعضى دگر گفتند: مٰا بَيْنَ أَيْدِينٰا قبل خلقنا،پيش آن كه ما را آفريد، وَ مٰا خَلْفَنٰا بعد أن يميتنا،پس ازآن كه ما را بميراند. وَ مٰا بَيْنَ ذٰلِكَ ،آنچه در اوييم از زندگانى.

بعضى دگر گفتند: مٰا بَيْنَ أَيْدِينٰا ،آنچه در پيش ماست از آسمان تا به زمين چون فرود آييم. وَ مٰا خَلْفَنٰا ،آسمان چون از او فرود آمده باشيم. وَ مٰا بَيْنَ ذٰلِكَ ،ما بين السّماء و الارض،و آنچه ميان آسمان و زمين است،يعنى اين جمله خداى راست و مقدور اوست،و به امر و فرمان اوست. وَ مٰا كٰانَ رَبُّكَ نَسِيًّا ،خداى تو فراموش كار نبوده است هرگز،اگر خواستى كه وحى فرستد در اين مدّت،بفرستادى كه نسيان بر او روا نيست.

رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ (1) ،بدل رَبِّكَ است،و روا بود كه خبر مبتداى محذوف بود،اى هو ربّ السّماوات و الارض،او خداى آسمانها و زمين است كه هر دو ملك و ملك اوست،و آنچه ميان آسمان و زمين است هم در ملك اوست. فَاعْبُدْهُ ،او را پرست و بر عبادت او صبر كن،و خود را برآن به رغم خود جبر كن. هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا ،او را همنامى دانى؟عبد اللّه عبّاس گفت،يعنى مثلى و عدلى.كلبى گفت، معنى آن است كه:كس را دانى كه او را اللّه خواندند جز او را؟و حقيقت آن كه، كه كس را دانى كه استحقاق عبادت دارد به آن كه قادر باشد بر آنكه او قادر است از (2)اصول نعم؟

تو كه حشر كنيم ايشان را و ديوان را،پس حاضر كنيم ايشان را پيرامن دوزخ در (1)زانو افتاده.

پس برون آريم از هر گروهى هركدام سخت تر است بر خداى به طغيان.

پس ما داناتريم به آنان كه ايشان اولى ترند به دوزخ[جاويدان] (2).

و نيست از شما الّا كه فرود آيد آنجا بود بر خداى تو حكم كرده.

پس برهانيم آنان را كه پرهيزگار باشند،و رها كنيم كافران را در آنجا در (3)زانو افتاده.

و چون خوانند بر ايشان آيات روشن ما،گفتند آنان كه كافر شدند آنان را كه مؤمن باشند كدام از اين دو گروه بهتراند به جاى و نيكوتر به مجلس.

و بس كه ما هلاك كرديم پيش ايشان از جماعتى كه ايشان نيكو بودند به متاع و به منظر.

بگو آن كس كه باشد در گمراهى مدد دهد او را خداى زيادتى تا چون ببينند آنچه وعده مى دهند [ايشان را] (4)امّا (5)عذاب امّا (6)قيامت،بدانند كه كيست آن كس كه او بتر است به جايگاه و ضعيف تر باشد به لشكر.

و بيفزايد خداى آنان را كه راه يافته باشند لطف و مانده هاى نيك،بهتر

ص : 103

باشد به نزديك خداى تو به ثواب و بهتر است به بازگشت.

ديدى آن را كه كافر شد به آيتهاى ما و گفت بدهند مرا خواسته و فرزندان.

مطلع است بر غيب يا فراگرفت نزديك خداى پيمانى؟ حقّا كه بنويسيم آنچه مى گويد و بيفزاييم او را از عذاب فزودنى.

و ميراث برداريم آنچه مى گويد و آيد به ما تنها.

و فروگرفتند از فرود خداى خدايانى تا باشند ايشان را عزّى.

حقّا كه كافر شدند به پرستيدن ايشان و باشند بر ايشان ضدّ.

نبينى كه ما فرستاديم (1)ديوان را بر كافران مى جنبانيدند (2)ايشان را جنبانيدنى؟ شتاب مكن بر ايشان ما مى شماريم براى ايشان شمردنى.

آن روز كه حشر كنيم پرهيزگاران را با خداى،سواران.

و برانيم گناهكاران را به دوزخ تشنه و پياده.

نتوانند شفاعت الّا آن كس كه گرفته باشد به نزديك خداى عهدى.

و گفتند بگرفت خداى فرزندى.

آوردى چيزى منكر.

ص : 104

نزديك است كه آسمانها بتركد از آن و بشكافد زمين و بيفتد كوهها بيران شدنى.

كه (1)خوانند خداى را فرزندى.

و نشايد خداى را كه فراگيرد فرزندى.

نيست هرچه در آسمانهاست و در زمين الّا آيند به خداى بنده.

بشمرده ايشان را و شمردشان شمردنى.

و همه شان آيند به (2)او روز قيامت تنها.

آنان كه ايمان آرند و عمل صالح كنند،بكند ايشان را خداى دوستى.

آسان بكرديم آن را به زبان تو تا مژده دهى به آن متّقيان (3)را و بترسانى به آن گروهى سخت خصومت را.

بس كه هلاك كرديم پيش ايشان از گروهى كه بينى از ايشان كسى را يا مى شنوى ايشان را آوازى؟ قوله تعالى: وَ يَقُولُ الْإِنْسٰانُ ،و مى گويد آدمى،مراد به انسان.ابىّ بن خلف الجمحىّ (4)است كه بيامد و رسول را گفت: أَ إِذٰا مٰا مِتُّ ،آنگه كه مرده باشم مرا بيرون خواهند آوردن از (5)گور،يعنى مرا در گور زنده خواهند كردن و بيرون آوردن!و اين بر سبيل استهزاء و استبعاد گفت.

حق تعالى به جواب او گفت: أَ وَ لاٰ يَذْكُرُ (6)،اى يتذكّر و يتفكّر،انديشه نمى كند

ص : 105

اين گوينده.ابن عامر و نافع و عاصم و يعقوب خواندند: يَذْكُرُ ،به تخفيف من الذّكر، و باقى قرّاء:يذّكّر به دو شدّ (1)من التّذكّر،و اختيار تشديد است لقوله:... إِنَّمٰا يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبٰابِ (2).

أَنّٰا خَلَقْنٰاهُ مِنْ قَبْلُ ،كه ما او را بيافريديم پيش از اين. وَ لَمْ يَكُ شَيْئاً ،و او موجود نبود اگر اوّل آفريدن بى آنكه آن را اثرى بود در وجود بر او متعذّر نبود اولى و أحرى كه اعادت بر او متعذّر نباشد.

آنگه قسم ياد كرد خداى تعالى،گفت:به حقّ خداى تو كه ما ايشان را حشر كنيم با ديوان،يعنى جمع كنيم ميان ايشان و ميان ديوان،چه ديوان قرين ايشان بودند كه ايشان را اغوا و اضلال كردند،فردا همه را به يك جاى برانگيزيم.

در خبر است كه:خداى تعالى بفرمايد روز قيامت تا هر كافرى را به سلسله اى با ديوى ببندند. ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ ،آنگه همه را حاضر كنيم گردبرگرد دوزخ بر زانو (3)افتاده.عبد اللّه عبّاس گفت:جماعات جماعات گروه گروه،بر اين قول جمع جثوه باشد.حسن بصرى گفت:جثيّا على الرّكب (4)،بر اين قول جمع جاثي باشد على فعول،چنان كه گفتيم پيش از اين،قال الكميت:

هم تركوا صراطهم جثيّا***و هم دون السّراة (5)مقرّنينا (6)

ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ پس برون آريم از هر گروهى.و شيعت،جماعتى باشند معاون بر كارى،يقال:تشايع القوم اذا تعاونوا،و منه قيل:للشّجاع مشيّع،اى معان.

أَيُّهُمْ (7) ،در رفع او نحويان خلاف كردند.خليل گفت بر حكايت مرفوع است، كأنّه قال:فيقال أَيُّهُمْ أَشَدُّ عَلَى الرَّحْمٰنِ عِتِيًّا فليخرج.سيبويه گفت:مبنى است على الضَّم،و معناه الّذى هو اشدّ على الرّحمن،الّا آن است كه چون«هو»از او حذف كردند حذفى لازم صار كأنّه (8)بعض الاسم.يونس گفت هو كقولهم:علمت

ص : 106

ايّهم في الدّار.سيبويه گفت:نصب نيز روا باشد به معنى الّذي،و گفت:اين قرائت هارون أعرج است در شاذّ.و قوله: عِتِيًّا ،اى عتوّا على المصدر.و نصب او بر تميز است و معنى آن كه:نبدأ (1)بالاكثر جرما فالاكثر،يعنى ابتدا به آن كنيم كه او طاغى تر و عاتى تر باشد و در طغيان و عتوّ غالى تر.

ثُمَّ لَنَحْنُ أَعْلَمُ ،پس ما عالم تريم به آن كه او اولى تر است كه ملازم دوزخ باشد.

و صلّى هم مصدر است كالمضىّ.و اگر گويى:صلّوا باشد كالعلوّ،على فعول و الغلوّ و العتوّ،اولى تر باشد.و نصب او بر تميز باشد،و معنى آن كه:ما عالم تريم به مستحقّان دوزخ كه كيست كه او كافرتر و ظالم تر است و اولى تر به آن كه در دوزخ جاويد ماند، يقال:صلى بالنّار اذا لزمها.

قوله: وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلاّٰ وٰارِدُهٰا -الآية،آنگه گفت:كس نيست و الّا وارد دوزخ باشد،و اين وعده اى است بر خداى واجب،يعنى لا محالة كائن.«إنْ»،به معنى «ما»ى نفى است.بدان كه خلاف كردند مسلمانان در ورود به حسب اختلاف مذاهبشان در وعيد،و نيز در ضمير خلاف كردند فى قوله: وٰارِدُهٰا ،كه راجع با چيست.به نزديك جملۀ مفسّران آن است كه:راجع است با دوزخ الّا مجاهد كه او گفت:راجع است با تب و بيماريها،ذهب الى

قوله-عليه السّلام: الحمّى حظّ (2)كلّ مؤمن من النّار. و روا باشد كه گويد:ضمير قبل الذّكر،ضمير چيزى است كه آن را ذكر رفته است،نحو قوله:... حَتّٰى تَوٰارَتْ بِالْحِجٰابِ (3).و بعضى دگر مفسّران گفتند:

كنايت است از قيامت،اى وارد القيامة،و آنچه لايق معنى آيت است و مطابق ظاهر،قول اوّل است،لقوله: ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظّٰالِمِينَ فِيهٰا جِثِيًّا ،و اين در تب و در قيامت مطّرد نباشد.

آنگه در ورود خلاف كردند،بعضى گفتند:ورود خواست،و بعضى گفتند:

ورود،مرور و حضور است و اشراف و اطّلاع بر او،و اين قول عبد اللّه مسعود و قتاده است.عكرمه گفت:ورود خواست جز كه آيت خاصّ است به كافران دون مؤمنان.

و روايت كرده اند از عبد اللّه عبّاس كه او گفت:ورود خواست،و از دعايى كه از او

ص : 107

روايت كرده اند آن است كه گفت:

اللّهمّ اخرجني من النّار سالما و ادخلنى الجنّة غانما. و قول درست آن است كه:ورود،مرور و حضور باشد من قول العرب:وردت الماء،و فلان وارد،نقيض الصّادر.وارد آن باشد كه به كنار آب شود،و قال اللّه تعالى: وَ لَمّٰا وَرَدَ مٰاءَ مَدْيَنَ (1)...،و قول زهير:

فلمّا وردن (2)الماء زرقا جمامه (3)***وضعن عصىّ الحاضر المتخيّم

و قال ذو الرّمّة:

وردت اعتسافا و الثّريّا كأنّها***على قمّة الرّأس ابن ماء محلّق

دگر آن كه:عموم آيت اقتضاى آن مى كند كه هيچ كس نماند از پيغامبران و امامان و صدّيقان و شهيدان و صالحان و الّا در دوزخ شود (4)و آنگه بيرون آيد (5)،و اين خلاف اجماع است.دگر آن كه،خداى تعالى گفت: إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنىٰ أُولٰئِكَ عَنْهٰا مُبْعَدُونَ، لاٰ يَسْمَعُونَ حَسِيسَهٰا (6)...،گفت:ايشان دور باشند از دوزخ،و چگونه دور باشند آنان كه در دوزخ شوند،و چگونه حسيس و آواز آتش دوزخ نشنوند آنان كه در دوزخ شوند!و جماعتى سلف اصحاب حديث گفتند:ورود،به معنى دخول است،و استدلال كردند بقوله تعالى حكاية عن فرعون: يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النّٰارَ (7)...،و بقوله: إِنَّكُمْ وَ مٰا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَهٰا وٰارِدُونَ، لَوْ كٰانَ هٰؤُلاٰءِ آلِهَةً مٰا وَرَدُوهٰا (8)...،و در اين معنى چند خبر روايت كردند،خبرى از كثير بن زياد الرّسانىّ (9)عن ابى سمير كه او گفت:ما را در بصره خلاف افتاد در ورود.بعضى گفتند:ورود،مرور باشد و هيچ مؤمن به دوزخ نشود.

و بعضى گفتند:ورود،دخول باشد.من جابر عبد اللّه انصارى را ديدم،از او پرسيدم، اشارت كرد به گوش و گفت:كر باد اين گوشها اگر نه از رسول-عليه السّلام-شنيدم.

ص : 108

كه ورود دخول است،و هيچ برّ و فاجر نماند و الّا در دوزخ شود،و لكن دوزخ بر مؤمنان برد و سلام باشد،چنان كه بر ابراهيم تا دوزخ فرياد كند از ايشان و گويد:

آتش من سرد كردى (1)،آنگه متّقيان را برهاند و ظالمان را رها نكند.

عمرو بن دينار گفت:نافع الارزق با عبد اللّه عبّاس خلاف كرد در ورود.عبد اللّه عبّاس گفت:ورود،دخول باشد و استدلال كرد به آن آيات كه گفتيم از قصّه فرعون و حديث اصنام،آنگه گفت:اينان در دوزخ خواهند شدن لا محاله،و من و تو نيز خواهيم شد،امّا مرا اميد آن است كه برون (2)آرد و تو را برون (3)نيارد به تكذيبت (4)كه مى كنى.و اين نافع از جملۀ خارجيان بود.

و نيز به خبر أبو هريره كه او روايت كرد از رسول-عليه السّلام-كه او گفت كه:

هيچ مؤمن نباشد كه او را سه فرزند بميرد و الّا او در دوزخ بيش از آن نماند كه تحلّة القسم باشد،چندان كه سوگند راست شود.آنگه اين آيت برخواند: وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلاّٰ وٰارِدُهٰا .

و سفيان بن عيينه گفت از حسن بصرى كه:روزى دو برادر بودند با هم حديث مى كردند.يك برادر بخنديد،دگر يك او را گفت:اى برادر!در قرآن خوانده اى كه خلقان به دوزخ خواهند شد؟گفت:بلى.گفت:آيتى خوانده اى كه برون آيند؟ گفت:نه.گفت:پس چرا مى خندى؟نيز (5)او را خنده (6)نديدند تا بمرد.

و ابو اسحاق روايت كرد از أبو هريره كه او گفت:كاشكى مادر مرا نزادى!اهل او او را گفتند،نه خداى بر ما منّت نهاد به هدايت!چرا چنين مى گويى؟گفت:در قرآن آيتى مى يابم كه خلقان به دوزخ شوند،و آيتى نمى يابم كه بيرون آيند،و در اين معنى بيتى گفتند،و هو:

و قد اتانا ورود النّار ضاحية***حقّا يقينا و لمّا يأتنا الصّدر

اين دو حديث از ابو هريره و حسن بصرى بر مذهب اهل وعيد راست است،و آن كه گفتند آيت صدر (7)نيست در قرآن،درست نيست[براى آن كه صدر عقب آيت

ص : 109

ورود است،فى قوله: ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا ،و اين لفظ محتمل است و در او خلاف نيست] (1)و در«ورود»خلاف است،و درست آن است كه اشراف و مرور است و اخبارى برابر اين اخبار از عبد اللّه مسعود و جز او روايت كرده اند،منها،از آن جمله خبرى كه از سدّى روايت كرد عن مرّة الهمدانىّ عن ابن مسعود في هذه الآية كه او گفت:برسند به آنجا و برهند به اعمال خود.

و أحوص روايت كرد از ابن مسعود كه او گفت:صراط راهى است بر سر دوزخ نهاده به مانند پلى مانند حدّ (2)شمشير،گذرندگان بر او انواع باشند:گروه اوّل گذرند، كالبرق الخاطف،چون برق جهنده.و طايفۀ دوم چون باد به زنده.و گروه سيم (3)چون اسپان تازى،ايشان مى روند و فريشتگان مى گويند:اللّهمّ سلّم سلّم،بار خدايا به سلامت بگذران ايشان را،و اين همه مرور است دخول نيست.

و خبرى دگر آن كه از حفصه روايت كردند كه او گفت كه،رسول-عليه السّلام- گفت:اميد دارم كه هيچ كس از آنان كه به بدر و حديبيه حاضر بودند (4)به دوزخ نشوند.حفصه گفت:يا رسول اللّه!پس اين آيت: وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلاّٰ وٰارِدُهٰا (5)؟گفت:

نبينى كه خداى مى گويد: ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا -الآية.

و عبّاس روايت كرد از كعب (6)كه او گفت:در اين آيت كه روز قيامت دوزخ بدارند و اقدام خلايق بر او راست شود،منادى ندا كند از قبل ربّ العزّة:

خذي اصحابك و دعي أصحابي ،اصحاب خود را بگير و اصحاب مرا رها كن.دوزخ هرچه اصحاب او باشد همه را فروبرد،و اللّه كه ايشان را بهتر شناسد ازآن كه مادر فرزندش را.و دوستان خداى بگذرند بر او كه جامه ايشان از عرق نم نگرفته باشد.

و خالد بن معدان گفت كه:اهل بهشت در بهشت گويند:نه خداى ما را وعده داد كه ما را ورود باشد بر دوزخ!ما دوزخ نديديم.ايشان را گويند:شما بر دوزخ بگذشتى و آتش او مرده بود و خامد،از آن خبر نداشتى.دگر آن كه:يعلى بن منيه روايت كرد از رسول-عليه السّلام-كه او گفت دوزخ روز قيامت گويد:

جز يا مؤمن

ص : 110

فانّ نورك اطفى لهبي ،نيك بگذر اى مؤمن كه نور تو درفش آتش من بنشاند.و اين جمله اخبار دليل مى كند بر آنكه ورود مرور است.

و عثمان بن الاسود روايت كرد از مجاهد كه او گفت در اين آيت:

من حمّ من المسلمين فقد وردها، هركه او را از مسلمانان تب گيرد،او از دوزخ نصيب يافته باشد،

لقوله-عليه السّلام: الحمّى (1)من فيح جهنّم،و الحمّى حظّ كلّ مؤمن من النّار. و ممكن است جمع كردن ميان هر دو قول،و لفظ«ورود»را تفسير دادن تارة بر مرور و تارة بر دخول،و گفتن كه هر دو حقيقت است بظاهر الاستعمال،الّا آن كه آيت را تخصيص كنند به ادلّه عقل و آيات رجاء و اخبار و اجماع.

فرقه اى گويند: وَ إِنْ مِنْكُمْ اگر بر عموم حمل كنند مرور باشد،و اگر ورود بر دخول حمل كنند، وَ إِنْ مِنْكُمْ ،مراد مستحقّان دوزخ باشند،آن كه معلوم از حقّ ايشان آن بود لا محاله كه به استحقاق فسق به دوزخ شوند،و به استحقاق ايمان و طاعت بيرون آيند-و اللّه اعلم بمراده من كلامه.

كٰانَ عَلىٰ رَبِّكَ حَتْماً مَقْضِيًّا ،اين بر خداى قضايى است لابدّ واقع و كائن.و اصل كلمه در لغت قطع باشد،يقال:حتم و حذم و حزم (2)،بمعنى،لأنّ الحزم شدّ يقطع موضعه،و حزم (3)و جزم و حذم كلّها بمعنى قطع.

قوله: ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا ،پس برهانيم پرهيزگاران را]. (4)وَ نَذَرُ الظّٰالِمِينَ ، اى الكافرين.عبد اللّه مسعود گفت:ننجّى الّذين اتّقوا[الشّرك] (5)،پس كه برهانيم هركس را كه از شرك احتراز كرده باشد،و مراد به ظالمان كافران اند،لقوله:

وَ الْكٰافِرُونَ هُمُ الظّٰالِمُونَ (6) .انس مالك روايت كرد كه،رسول-عليه السّلام- گفت:روز قيامت از دوزخ بيارند آن را كه او لااله الاّاللّه گفته باشد،و در دلش به مقدار جوى ايمان باشد او را بيارند آنگه از دوزخ بيارند آن را كه گفته باشد كه لااله الّااللّه

ص : 111

و در دلش مثقال ذرّه اى خير باشد.جويبر (1)گويد از ضحّاك كه ضحّاك گفت:به من رسيد خبرى از رسول-عليه السّلام-كه من آن خبر را منكر بودم، برخاستم (2)براى آن خبر رحلت كردم و به مدينه آمدم تا از صحابه بپرسم.در مسجد رسول آمدم دو حلقه (3)ديدم دو پير را پشت بازداده ديدم،پرسيدم كه اينان كه اند؟ گفتند:يكى ابو سعيد خدرى است و يكى أبو هريره.من ابو سعيد را گفتم:يا با سعيد (4)! خبرى روايت مى كنند از رسول-عليه السّلام-و مرا در آن خبر شك است،و براى آن آمده ام تا بدانم كه رسول-عليه السّلام-آن (5)گفته است (6)يا نه؟گفت:آن خبر كدام است؟گفتم اين كه مى گويند رسول گفت:

انّ قوما يخرجون من النّار بعد ما صاروا حمما و فحما ،گروهى را از دوزخ بيارند كه ايشان سوخته شده باشند و از سوختگى فحم شده باشند.او اشارت به گوش كرد،آنگه گفت:سمعت رسول اللّه-صلّى اللّه عليه و آله-و الّا صمّتا،گفت:از رسول شنيدم اين خبر و الّا كر باد اين گوشها.پس گفت رسول-عليه السّلام-گفت:خلقان در قيامت به دو طبقات (7)باشند.گروهى آنان باشند كه ايشان را صحيفه اى بر برنه افلاجند،و ترازوى بر ندارند،و آن انبيا و اوصيا و اوليا و صدّيقان و شهدا باشند،و گروهى آن باشند كه ايشان را صحيفه برافلاجند و ترازو بردارند،ايشان نيز بر سه طبقه باشند:گروهى آن باشند كه ايشان را حسنات بيش از سيّئات باشد،خداى تعالى ايشان را به بهشت فرستد،و گروهى آن باشند كه ايشان را حسنات و سيّئات راست باشد،خداى تعالى بفرمايد تا ايشان را مدّتى در عرصات قيامت موقوف كنند،آنگه به بهشت فرستند ايشان را،و گروهى آن باشند كه سيّئاتشان بيش از حسنات باشد،حال ايشان از چند وجه بيرون نباشد:امّا خداى تعالى بر ايشان رحمت كند و ايشان را عفو كند و به تفضّل ايشان را به بهشت فرستد،و امّا من شفاعت كنم يا كسى كه از اهل شفاعت باشد خداى تعالى ايشان را به او بخشد.اگر اين هر (8)دو نباشد،خداى تعالى بفرمايد تا ايشان را به دوزخ برند و به

ص : 112

مقدار گناهشان عقوبت كنند و باز با بهشت آرند.آنگه چون خداى تعالى خواهد كه ايشان را از دوزخ بيارد (1)،مالك را بفرمايد تا هواى دوزخ صافى كند از دود و كدارت (2)،آنگه بفرمايد تا طبقهاى دوزخ بر افگنند،منافقان از درك اسفل برنگرند، مؤمنان را بينند،ايشان را بر سبيل طعن گويند:أ لستم مؤمنين،أ لستم مصلّين،أ لستم صائمين؟نه شما مؤمنانى،نه شما نماز كنانى نه شما روزه دارى؟اين جا (3)با ما امروز گرفتارى،ايشان گويند:بار خدايا!ما را با طعنۀ اين دشمنان طاقت نيست.

حقّ تعالى جبريل را گويد:برو،جمله مؤمنان را از دوزخ بيار.او بيايد و جماعتى بسيار بيارد،دگرباره گويد:برو و هركه در دل او از روى مثل، مِثْقٰالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ (4)... ،ايمان بوده است او را از دوزخ بيار[،او بيايد و جماعتى بسيار را بيارد.دگرباره گويد:برو و هركه در همۀ عمر خود يك بار گفت لااله الااللّه به اخلاص،او را از دوزخ بيار] (5)جبريل بيايد و جملۀ مؤمنان را بيارد،تا آنجا،الّا كافران نمانند.آنگه ايشان را بيارد و به چشمه اى آرد كه آن را عين الحيوان گويند، از آن چشمه غسل كنند تا همه سياهى و تباهى از اندام ايشان بشود مگر اثرى اندك كه بر پيشانى ايشان بماند.اهل بهشت چو (6)ايشان را بينند،گويند:اينان را از دوزخ بياورده اند،خداى تعالى آن نشان (7)ببرد و خطّى از نور پديد آرد،عتقاء اللّه، آزادكردگان خداى[اند] (8)،و ذلك قوله تعالى: ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظّٰالِمِينَ فِيهٰا جِثِيًّا در جِثِيًّا ،دو قول گفته اند:يكى،جميعا من الجثوة،و يكى جاثين على الرّكب من الجثوّ.

وَ إِذٰا تُتْلىٰ عَلَيْهِمْ آيٰاتُنٰا بَيِّنٰاتٍ ،حق تعالى گفت:چون بر ايشان[18-ر]خوانند (9)يعنى بر كافران چون نضر بن الحارث و خويشان او از قريش آيات ما از

ص : 113

قرآن. بَيِّنٰاتٍ ،نصب او بر حال است از مفعول در حالى كه روشن باشد. قٰالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا ،كافران متنعّم گويند مؤمنان درويش را: أَيُّ الْفَرِيقَيْنِ خَيْرٌ مَقٰاماً ،از ما دو گروه مقام و منزلت كه بهتر است!بر طريق استهزا،كه مؤمنان درويش و خلق جامه و ضعيف حال و رثّ الهيئة بودند،و كافران با جامه هاى فاخر و هيئت نكو و (1)متنعّم برآمده. خَيْرٌ مَقٰاماً ،اى منزلا و مسكنا.اهل مكّه خواندند:

مقاما بضمّ الميم،اى اقامة. وَ أَحْسَنُ نَدِيًّا ،و (2)كه را مجمع و محفل نكوتر است.و ندىّ و نادى،مجلس قوم بود كه حاضر آيند به حديث كردن،و منه دار النّدوة،براى آن كه مشركان آنجا بنشستندى و حديث كردندى و مشورت كردندى و راى زدندى،و نصب هر دو بر تميز است.

حق تعالى ردّ بر ايشان گفت: وَ كَمْ أَهْلَكْنٰا ،ازبس كه (3)ما هلاك كرديم پيش ايشان از گروهى و جماعتى كه ايشان نكوتر بودند به متاع و آلات و جامه و لباس.

وَ رِءْياً ،ابن عامر و نافع خواندند:«و ريا»،بى همزه،و باقى قرّاء به همزه.آن كه به همزه خواند،گفت:من الرّواء و هو المنظر الحسن باشد،و آن كه بى همزه خواند امّا تخفيف همز كرد چنان كه در بريئه،بريه گفت (4).و روا باشد كه من الرّىّ باشد،و هو نضارة الشّباب،و آن تازگى برناى (5)بود،و نصب هر دو بر تميز باشد.و در مصحف ابىّ، «و زيّا»به زاى معجم است.

قُلْ مَنْ كٰانَ فِي الضَّلاٰلَةِ ،بگو اى محمّد كه آن كس كه او در ضلالت كفر باشد، فَلْيَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمٰنُ مَدًّا ،رها كن او را تا خداى او را فروگذارد (6)و مهلت دهد،و مدد خذلان دهد او را. حَتّٰى إِذٰا رَأَوْا مٰا يُوعَدُونَ ،تا آنگه كه ببينند آنچه ايشان را به آن وعيد كردند،يا وعده دادند،كه لفظ هر دو را محتمل است.آنگه آن موعود (7)امّا عذابى باشد كه بديشان رسد در دنيا، وَ إِمَّا السّٰاعَةَ ،و امّا قيامت بر ايشان (8)

ص : 114

برخيزد،آنگه بدانند كه كيست كه بتر است به جايگه و ضعيف تر است به لشكر مؤمنان يا كافران.و نصب هر دو بر تمييز است.

وَ يَزِيدُ اللّٰهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدىً ،و بيفزايد خداى تعالى مهتديان-راه يافتگان - را به هدايت (1)،يقال:هديته فاهتدى،و مراد به هدى لطف است،يعنى آنان (2)را كه خداى با ايشان لطف كند و ايشان عند آن لطف طاعت كنند و از معاصى (3)اجتناب كنند خداى تعالى ايشان را در لطف بيفزايد.و هُدىً ،در محلّ نصب است بر تمييز.

وَ الْبٰاقِيٰاتُ الصّٰالِحٰاتُ ،و باقيات صالحات برآن تفسير كه رفت، خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوٰاباً ،بهتر است به نزديك خداى تعالى به ثواب. وَ خَيْرٌ مَرَدًّا ،و بهتر است به بازگشتن،يعنى به عاقبت.و نصب هر دو بر تمييز است.- قوله تعالى: أَ فَرَأَيْتَ الَّذِي كَفَرَ بِآيٰاتِنٰا ،گفت:ديدى آن را كه به آيات ما كافر شد (4)،و گفت:بدهند مرا مال و فرزندان.مسروق گفت كه خبّاب بن الارت (5)گفت:مرا دينى بود بر عاص وائل.به تقاضا نزد او شدم،مرا گفت:وام تو ندهم تا به محمّد كافر نشوى.گفتم:و اللّه كه من هرگز به محمّد كافر نشوم،و تو بميرى و زنده شوى و اين نبينى (6)از من.گفت:اكنون برو كه چون من زنده شوم مرا آنجا مال و فرزندان باشند آنجا بدهم،خداى تعالى اين آيت بفرستاد.

كلبى و مقاتل گفتند:خبّاب بن الارتّ (7)آهنگر بود و براى عاص وائل كار كردى،و عاص حقّ او تأخير مى كردى تا به وقت موسم.و خبّاب مردى سهل جانب بود و نيكو تقاضا.روزى برفت و عاص را تقاضا كرد،او گفت:وقت را چيزى ندارم.خبّاب گفت:نروم تا حقّ خود نستانم،و تقاضاى سخت كرد.عاص گفت:

اين چه سختى (8)است و تو هرگز اين نكردى،گفت:آن رفت (9)كه من و تو هر دو بر يك دين بوديم و من تو را مسامحت كردمى،امروز (10)دين تو ديگر است و دين من

ص : 115

مسلمانى است،من نروم تا حقّ خود نستانم.عاص گفت:نه شما مى گويى كه در بهشت زر و سيم باشد؟گفت:بلى!گفت:پس رها كن تا آنجا بدهم-بر طريق استهزاء،اگر اين شما كه مى گويى حقّ است،نصيب من آنجا بيش باشد از نصيب تو،خداى تعالى اين آيت فرستاد[18-پ]و گفت:ديدى اين مرد را كه به آيات ما كافر شد؟و گفت:مرا مال و فرزندان خواهند دادن در بهشت.

أَطَّلَعَ الْغَيْبَ ،همزۀ مفتوحه همزه استفهام است،و همزۀ افتعال بيفگندند تا دو همزه مجتمع نباشد،و التّقدير:أ اطّلع،بر غيب مطّلع شده است؟عبد اللّه عبّاس گفت (1):بر لوح محفوظ.مجاهد گفت:علم غيب بدانسته است تا (2)مى داند كه او به بهشت خواهد بودن يا به دوزخ. أَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمٰنِ عَهْداً ،يا به نزديك خداى عهدى گرفته است.مجاهد گفت:اين عهد،گفتن لااله الاّاللّه است،يعنى او اين كلمه بگفته است و ايمان آورده،يعنى بهشت آنان را باشد كه اين كلمه گويند.

قتاده گفت:عملى صالح از پيش فرستاده است.كلبى گفت:عهدى دارد از خداى كه او را به بهشت برد.

كَلاّٰ ،اين كلمۀ ردع و زجر است،رد كرد خداى تعالى بر او (3)بر اين كلمه،يعنى پرگست (4)كه چنين باشد!آنگه گفت: سَنَكْتُبُ مٰا يَقُولُ ،ما بنويسيم آنچه او مى گويد. وَ نَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذٰابِ مَدًّا ،او را از عذاب مدد دهيم و بيفزاييم (5). كَلاّٰ ، در جاى قسم نهاده است،و معناه حقا،كه بنويسيم آنچه او مى گويد.

وَ نَرِثُهُ مٰا يَقُولُ ،و آنچه او مى گويد مرا خواهد بودن از مال و فرزندان،ما[از] (6)او به ميراث برداريم،يعنى او بميرد و مال و فرزندان رها كند. وَ يَأْتِينٰا فَرْداً ،و تنها با پيش ما آيد.

وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ آلِهَةً ،و ايشان بدون خداى،خدايان گرفته اند تا عزيز باشند،و ايشان را عزّت باشد به آن كه گمان بردند كه اگر به يك خداى عزّت باشد،به بسيار خدايان عزّت بيشتر باشد.

ص : 116

كَلاّٰ ،همچنين،محتمل اين دو معنى است از ردع و ردّ بر ايشان،و از (1)قسم به معنى حقّا،چون (2)معنى زجر باشد بر او وقف كنند،و چون بر قسم حمل كنند ابتدا به او بايد كردن،و وقف پيش او باشد.گفت:حاشا كه چنين باشد-بر معنى اوّل،و بر معنى دوم،حقّا كه آن (3)معبودان ايشان به ايشان و عبادت ايشان كافر شوند،يعنى تبرّى كنند از ايشان،چنان كه گفت: إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا (4)...،و قال تعالى: تَبَرَّأْنٰا إِلَيْكَ مٰا كٰانُوا إِيّٰانٰا يَعْبُدُونَ (5).

وَ يَكُونُونَ عَلَيْهِمْ ضِدًّا ،و اين بتان ضدّ ايشان باشند بر ايشان،يعنى برخلاف ايشان باشند و تبرّا كنند از ايشان و لعنت كنند ايشان را،اين قول قتاده است.مجاهد گفت:يكونون عونا عليهم في خصومتهم،در خصومت بر ايشان باشند،با ايشان نباشند،يعنى ظنّ ايشان در عبادت معبودان بدون خداى خطا آيد (6).

آنگه گفت: أَ لَمْ تَرَ ،نمى بينى يا محمّد!يعنى نمى دانى أَنّٰا (7)أَرْسَلْنَا الشَّيٰاطِينَ عَلَى الْكٰافِرِينَ ،كه ما فروفرستاديم ديوان را بر كافران،به معنى توليت و تخليت و خذلان،كقوله (8): وَ كَذٰلِكَ نُوَلِّي بَعْضَ الظّٰالِمِينَ بَعْضاً بِمٰا كٰانُوا يَكْسِبُونَ (9).يعنى ما منع نكرديم به طريق الجاء.و ارسال،به معنى تخليت (10)فى قوله:... فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضىٰ عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَ يُرْسِلُ الْأُخْرىٰ إِلىٰ أَجَلٍ مُسَمًّى (11)...،اى يخلّى و يترك.و روا بود كه مراد آن بود كه ما در دوزخ شياطين را بر كافران گماريم تا ايشان را مى جنبانند و مى لرزانند و عذاب مى كنند. تَؤُزُّهُمْ أَزًّا ،تا ازعاج مى كنند ايشان را و مضطرب مى دارند،يقال:ازّه و هزّه،اذا حرّكه و ازعجه،و هو من الابدال.

فَلاٰ تَعْجَلْ عَلَيْهِمْ ،تو تعجيل مكن بر ايشان اى محمّد. إِنَّمٰا نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا ،كه ما روزها و ماهها مى شماريم[براى ايشان،يعنى براى عذاب ايشان.و گفتند:

ص : 117

انفاس ايشان مى شماريم] (1)براى اجل.

يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ ،يعنى اذكر،ياد كن اى محمّد آن روز كه ما حشر كنيم متّقيان و پرهيزگاران را. إِلَى الرَّحْمٰنِ وَفْداً (2)،اى جماعات (3)،و قيل:ركبانا،يقال:

وفدت الى فلان فأنا وافد.و الوفد،اسم للجمع،كالرّكب و الحرب (4)و الصّحب.و جمع اين كلمه وفود باشد،و نصب او بر حال باشد.و گفتند:وفد،مصدر باشد و مصدر را تثنيه و جمع و واحد به يك لفظ باشد،كأنه قال:يحشر المتّقون فيفدون وفدا.آنگه نصب او بر مصدر باشد.

و در خبر مى آيد:يركبون على ضحاياهم،بر اضاحى خود نشينند،

لقوله- عليه السّلام: عظّموا ضحاياكم فانّها في القيامة[19-ر]مطايا كم ،گفت:ضحايا و قربانها (5)كه بكنى (6)آن را تعظيم كنى كه آن در قيامت شتران شما باشند.

ابو هريره گفت:بر شتران نشسته آيند.عبد اللّه عبّاس گفت:بر شترانى باشند كه پالانهاى آن از زر باشد و زمامها از زبرجد،و اميرالمؤمنين على گفت:و اللّه كه ايشان را حشر نكنند،بر اقدام،يعنى پياده،بل ايشان را اشترانى آرند (7)پالانهاى زر و نجيبانى به زينهاى ياقوت،اگر خواهند بروند و اگر خواهند بپرند.صالح بن محمّد روايت كرد از اميرالمؤمنين على،كه او گفت من رسول را گفتم:يا رسول اللّه!وفد ملوك چندان كه باشند سوار باشند،فما وفد اللّه،وفد خداى چگونه باشند؟گفت:يا على!چون مؤمنان از پيش خداى بازگردند،فريشتگان به استقبال ايشان آيند با شترانى به پالانهاى و زمامهاى زر،بر هر مركبى حلّه اى افگنده كه قيمت از همه دنيا بيش باشند،هر مؤمنى (8)حلّه اى از آن بپوشد (9)و بر مركبى نشيند،مركبان ايشان روى به بهشت نهند،چون به در بهشت رسند فريشتگان به استقبال آيند،مى گويند:

ص : 118

سَلاٰمٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهٰا خٰالِدِينَ (1) ،ربيع گفت:وفد خداى تعالى چون به حضرت او رسند،ايشان را اكرام كنند و عطا دهند و شفاعت دهند.

وَ نَسُوقُ الْمُجْرِمِينَ إِلىٰ جَهَنَّمَ وِرْداً ،و برانيم گناهكاران را به دوزخ. وِرْداً ، منصوب است بر مصر كأنّه قال:فيردون وردا،و بعضى دگر گفتند:ورد،نام جماعت واردان باشند (2).[و گفتند:ورد نام شتران باشد در حال ورود،و ايشان در آن حال تشنه باشند،و اين قول عبد اللّه عبّاس و حسن و قتاده است،و ديگر] (3)مفسّران گفتند:مشاة عطاشا،يعنى پياده و تشنه،گردن ايشان از تشنگى نزديك باشد كه بگسلد،و بر اين تفسير نصب او بر حال باشد.

لاٰ يَمْلِكُونَ الشَّفٰاعَةَ ،مالك نباشند شفاعت را،يعنى كس را از ايشان شفاعت نبود الّا آن را كه به نزديك خداى عهدى گرفته باشد.عبد اللّه عبّاس گفت:شفاعت نبود الّا آن را كه گواهى (4)دهد خداى را به توحيد و از حول و قوّت خود برى (5)باشد،و اميد جز به خداى ندارد.و صادق-عليه السّلام-گفت:مراد بدين عهد وصيّت است كه مرد عند حضور اجل وصيّت كند كه رسول-عليه السّلام-گفت:

من لم يحسن الوصيّة عند موته كان ذلك نقصا في عقله و مروّته. و عهد را از جملۀ معانى او يكى وصيّت است،يقال:عهد اليه في (6)كذا اذا اوصى اليه.

و در معنى آيت و محلّ«من»از اعراب خلاف كردند،بعضى گفتند:«من»در محلّ نصب است به استثناى منقطع،براى آن كه متّخذان عهد جز مجرمان باشند، كأنّه قال:المجرمون لاٰ يَمْلِكُونَ الشَّفٰاعَةَ لكن مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمٰنِ عَهْداً ،يملكها.

و زجّاج گفت:روا بود كه محلّ او رفع باشد على تقدير:لا يملك احد من المجرمين، إِلاّٰ مَنِ اتَّخَذَ ،بدل«واو»و«نون»باشد،«واو»ضمير مرفوع متّصل است،فهو كقولك:ما جاءني احد الّا زيد.بر اين دو وجه معنى آيت آن باشد كه:مجرمان

ص : 119

مالك شفاعت نباشند امّا متّخذان عهد ايشان را شفاعت رسد و مقبول الشّفاعة باشند.

و بعضى دگر گفتند:محلّ«من»نصب است به حذف حرف الجرّ،كأنّه قال:الّا لمن اتّخذ،آنگه معنى آن باشد كه:مجرمان و جز مجرمان از متّقيان مالك شفاعت نباشند،و در حقّ كسى شفاعت نتوانند كردن الّا در حقّ آن كس كه او عهدى (1)دارد به نزديك خداى تعالى[از توحيد] (2)،و بر قولهاى اوّل«من»شافع باشد،و بر اين قول «من»مشفوع له باشد،و نظيره قوله:... وَ لاٰ يَشْفَعُونَ إِلاّٰ لِمَنِ ارْتَضىٰ (3)...،و در «عهد»،اين دو قول است:يكى توحيد،و يكى وصيّت.و أبو وائل روايت كرد (4)گفت از رسول-عليه السّلام-شنيدم كه مى گفت اصحابش را روزى:

أ يعجز احدكم ان يتّخذ كلّ صباح و مساء عهدا عند اللّه (5)، گفت نتواند يكى از شما (6)كه هر بامدادى و شبانگاهى به نزديك خداى تعالى عهدى گيرد؟گفتند:چگونه؟گفت:هر بامداد و شبانگاه بگويد:

اللّهم فاطر السّماوات و الارض عالم الغيب و الشّهادة انّي اعهد اليك في هذه الحياة الدّنيا بأنّي اشهد ان لا اله الّا انت وحدك لا شريك لك و انّ محمّدا عبدك و رسولك و انّك ان تكلني الى نفسي تقرّبني من الشّر و تباعدني من الخير و انّي لا اثق الّا برحمتك فاجعل لي عندك عهدا توفّينيه (7)يوم القيامة انّك لا تخلف الميعاد ،چون اين بگويد مهرى[19-پ]بر وى نهند و در زير عرش بنهند.

چون روز قيامت باشد،منادى ندا كند:أين الّذين لهم عند اللّه عهد،كجااند آنان كه به نزديك خداى عهدى دارند (8)و ايشان را به بهشت برند.

وَ قٰالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمٰنُ وَلَداً ،يعنى جهودان و ترسايان و مشركانى (9)كه گفتند:

فريشتگان دختران خداى اند.و حمزه و كسائى«ولدا»خواندند،و آن در چهار جاى است:بضمّ الواو و سكون اللام دو جاى در اين سورت،و يك جاى در سورة

ص : 120

الزّخرف،و يكى جاى در سورت نوح و هما لغتان:كالعرب و العرب،و العجم و العجم، و الحزن و الحزن،قال:

فليت فلانا كان في بطن امّه***و ليت فلانا كان ولد حمار

و قال الحارث بن حلّزة:

و لقد رأيت معاشرا***قد ثمَّروا مالا و ولدا

و به لغت قيس«ولد»به فتح اللّام و الواو واحد باشد (1)،ولد جمع بود. لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئاً إِدًّا ،عبد اللّه عبّاس گفت:منكرا.قتاده و مجاهد گفتند (2)عظيما.ضحّاك گفت:فظيعا (3).مقاتل گفت:قولا عظيما،نظيره قوله:... إِنَّكُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلاً عَظِيماً (4).و«ادّ»،در كلام عرب اعظم الدّواهى باشد،قال رؤبه-شعر:

بطح بني ادّ رءوس الاداد***

اى،الدّواهي (5)،و قال آخر:

في لهث (6)منه و خيل ادّا***

و در او سه لغت است:ادّا،و ادّا،و آدّا.

تَكٰادُ السَّمٰاوٰاتُ يَتَفَطَّرْنَ ،نافع و كسائى«يكاد»خواندند به«يا»لتقدّم الفعل، و باقى قرّاء به«تا»خواندند لتأنيث السّماوات.و عاصم و ابو عمرو خواندند:ينفطرن من الانفطار،و اين اختيار ابو عبيد است،لقوله: إِذَا السَّمٰاءُ انْفَطَرَتْ (7)،و قوله:

اَلسَّمٰاءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ (8) ...،و باقى قرّاء يَتَفَطَّرْنَ خواندند از بناى تفعّل،گفت:نزديك است كه آسمانها از او شكافته شود،يعنى از عظم اين گفتار،زمين بشكافد و كوهها درفتد. هَدًّا ،اى هدما،اين قول عطاست.عبد اللّه عبّاس گفت:كسرا،مقاتل گفت:

قطعا.ابو عبيده گفت:سقوطا،و معانى متقارب است،و نصبش بر مصدر است لا من

ص : 121

لفظ الفعل كأنّه قال:و تخرّ الجبال فتهدّ هدّا.

أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمٰنِ وَلَداً ،يعنى لان دعوا،براى آن كه خداى را فرزند گفتند ايشان،و من ان قالوا،و براى آن كه خداى را فرزند گفتند.عبد اللّه عبّاس گفت و ابىّ كعب:آسمان و زمين و كوهها و جملۀ خلايق بترسيدند (1)جنّ و انس،و فريشتگان به خشم آمدند و دوزخ به زفير آمد چون كافران خداى را فرزند گفتند.

آنگه از خود نفى كرد (2): وَ مٰا يَنْبَغِي لِلرَّحْمٰنِ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَداً ،و نبايد و نشايد خداى را كه فرزند گيرد،چه در حقّ او اين معنى محال باشد.

إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ،«ان»،به معنى«ما»ى نفى است، گفت:نيست هركه در آسمان و زمين[است] (3)إِلاّٰ آتِي الرَّحْمٰنِ عَبْداً ،الّا (4)پيش خداى آيند به بندگى.و نصب او بر حال است از فاعل.و بعضى اهل معانى گفتند:

حق تعالى انفطار آسمان و انشقاق زمين و خرور كوهها بر سبيل مثل گفت براى آن كه عرب عند كارى فظيع منكر كه استعظام و استهوال آن كنند اين معنى گويند و الفاظى كه با اين ماند،قال الشّاعر-شعر:

أ لم تر صدعا في السّماء مبيّنا***على ابن لبينى الحارث بن هشام

و قال آخر:

و اصبح بطن مكّة مقشعرّا***كأنّ الارض ليس بها هشام

و قال آخر:

لمّا اتى خبر الزّبير تواضعت***سور المدينة و الجبال الخشّع

بعضى دگر گفتند:معنى آن است كه،اگر كارى عظيم منكر باشد كه از او آسمان بطركد (5)و زمين بشكافد و كوهها بيفتد اين كلمه باشد،و مثله قوله تعالى: لَوْ أَنْزَلْنٰا هٰذَا الْقُرْآنَ عَلىٰ جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خٰاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللّٰهِ (6)...،اى لو خشع و تصدّع الجبال (7)لشيء انزل عليه لتصدّع (8)لهذا القرآن.قوله: أَنْ دَعَوْا ،اين دعا

ص : 122

به معنى تسميه است و ادّعا (1)،قال الشّاعر:

الا ربّ من تدعو نصيحا و ان تغب***تجده[بغيب] (2)غير منتصح الصّدر

و قوله: وَ مٰا يَنْبَغِي ،به معنى ما يصلح،كما قال (3)الشّاعر:

في رأس خلقاء من عنقاء مشرفة***ما ينبغي دونها سهل و لا جبل

إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ،گفت:كس نيست[20-ر]در آسمان و زمين و الّا روز قيامت با پيش خداى آيند ذليل و مهين بنده وار.

لَقَدْ أَحْصٰاهُمْ ،بشمرده است ايشان را،يعنى عالم است به تفاصيل ايشان تا پندارى ايشان را بشمرده است،و قوله (4): أَحْصٰاهُمْ وَ عَدَّهُمْ ،براى اختلاف لفظ عطف كرد اين را برآن،كقوله-شعر:

و هند اتى من دونها النّأى و البعد***

وَ كُلُّهُمْ آتِيهِ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ فَرْداً ،و فرداى قيامت همه با پيش او آيند تنها،نه با ايشان مال باشد،نه فرزندان،نه لشكر،نه اتباع،همه اسير و ذليل و تنها آيند،و آنچه داشته باشند رها كرده (5)و تنها با پيش خداى آيند،و مثله:[و] (6)لَقَدْ جِئْتُمُونٰا فُرٰادىٰ كَمٰا خَلَقْنٰاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ (7)...،نگر تا مغرور نباشى كه بس بر نيايد كه گويند:مرد مرد،و آنچه كرد برد،و آنچه داشت بگذاشت.

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ ،گفت:آنان كه ايمان آرند و عمل صالح كنند،خداى تعالى ايشان را در دل مردمان دوستى (8)كند.در او دو قول گفتند،يكى آن كه: سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمٰنُ وُدًّا ،خداى ايشان را دوست دارد.و قولى ديگر آن كه :ايشان را محبوب گرداند بر مردمان،يعنى چنان كند كه بعضى بعضى را دوست دارند.

ص : 123

عبد اللّه عبّاس گفت:ميان ايشان در دنيا دوستى نهد.ابو اسحاق السّبيعى روايت كرد از براء بن عازب كه او گفت:آيت در شأن اميرالمؤمنين على آمد كه يك روز رسول-عليه السّلام-او را گفت يا على!بگو:

اللّهمّ اجعل لي عندك عهدا و اجعل لي في صدور المؤمنين مودّة ،بار خدايا!مرا به نزديك تو عهدى كن،و مرا در دل مؤمنان دوستى كن.خداى تعالى اين آيت فرستاد.

ابو هريره روايت كرد از رسول-عليه السّلام-كه او گفت:چون خداى تعالى بنده اى را (1)دوست دارد،جبريل را گويد:من فلان را دوست دارم،تو نيز او را دوست دار.جبريل او را دوست شود،آنگه جبريل در آسمانها ندا كند و گويد:خداى تعالى فلان را دوست مى دارد،شما نيز او را دوست داريد،اهل آسمانها او را دوست گيرند.آنگه محبّت او بر (2)زمين افگند تا اهل زمين او را دوستدار شوند،و هركه را دشمن دارد-على مثل (3)هذا-با او مانند اين معامله كند.

هرم بن حيّان گفت:هيچ بنده اى نباشد كه او دل در خداى بندد و الّا خداى تعالى دل اهل ايمان را روى به او آرد تا او را دوست گيرند و مودّتى و رحمتى از او در دل ايشان نهد.

فَإِنَّمٰا يَسَّرْنٰاهُ بِلِسٰانِكَ ،ما اين قرآن را بر زبان تو خوار (4)بكرديم تا به او بشارت دهى متّقيان و پرهيزگاران را،و بترسانى به آن گروهى را سخت خصومت،و هو جمع ألدّ،قال اللّه تعالى:... وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصٰامِ (5).اين قول عبد اللّه عبّاس است،و حسن گفت:قوما صمّا،گروهى كران را.ربيع گفت:گروهى را كه گوش دل كر دارند، و اصل كلمه از شدّ و سدّ است،قال الشّاعر-شعر:

انّ تحت الاحجار (6)عزما و حزما***و خصيما الدّ ذا معلاق

و رسول-عليه السّلام-گفت:

انّ ابغض الخلق الى اللّه الالدّ الخصيم، خداى

ص : 124

تعالى از بندگان آن را دشمن تر دارد كه او سخت خصومت باشد.

آنگه تهديد كرد كافران (1)را و گفت: وَ كَمْ أَهْلَكْنٰا ،بس كه ما هلاك كرده ايم پيش ايشان از جماعتى (2)كه گذشتند،و اهل روزگارى كه بودند.آنگه گفت:از ايشان هيچ عينى (3)و اثرى نماند.اى محمّد!تو هيچ كس را از ايشان مى بينى يا آوازى مى شنوى؟و الرّكز،الصّوت الخفىّ،هيچ آواز اندك ايشان به سمع تو مى درآيد ؟قال ذو الرمّة:

اذا (4)توجّس ركزا من سنابكها***او كان صاحب ارض او به الموم

اى،البرسام،و قال لبيد:

فتوجّست ركزا لانيس فراعها***عن ظهر غيب و الانيس سقامها

با اينان همان معامله رود كه با ايشان،كه اينان از ايشان بهتر نه اند و به قوت بيشتر[20-پ].

ص : 125

و آسمانهاى بلند را.

خداى بر عرش مستولى شد.

او راست آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است و آنچه ميان ايشان است و آنچه زير خاك باشد.

و اگر بلند گويى سخن او داند پنهانى و پوشيده تر.

نيست خداى (1)مگر او،او راست نامهاى نيكوتر.

و هيچ آمد به تو حديث موسى؟ چون بديد آتشى،گفت اهلش را،درنگ كنى كه من بديدم آتشى،همانا من آرم به شما از آن پاره اى يا بيابم بر آتش راهى.

چون آمد به آن ندا كردند كه اى موسى.

كه من خداى توام بكش نعلين را كه تو به وادى پاكيزه اى كه طوى نام است.

و من برگزيدم تو را،بشنو آنچه وحى مى كنند.(2) كه من خدايم، نيست خدايى جز من،مرا پرست و به پاى دار نماز به ياد كردن من.

كه قيامت آمدنى است نزديك است كه بازپوشم تا جزا دهند هر تنى را به آنچه كرده باشد.

بازمداراد تو را از آن، آن كس كه ايمان ندارد به آن،و پيروى كند هواى خود را كه پس هلاك شوى.

و چيست اين كه به دست راست تو است اى موسى؟

ص : 127

گفت:آن عصاى من است كه تكيه كنم برآن و برگ فروكوبم (1)به آن بر گوسپندم، و مرا در آن حاجتهاى ديگر است.

گفت:بينداز آن را اى موسى.

بينداخت آن را،گرديدى (2)آن مارى بود رونده (3).

گفت:بگير اين (4)را و مترس كه بازبريم (5)آن را با شكل اوّل.

و فراهم گير دستت را باز (6)بالت (7)تا بيرون آيد سپيد بى عيبى (8)دليلى ديگر.

تا به آن نماييم (9)به تو از آيتهاى بزرگ خود.

برو به فرعون كه او طغيان كرد.

قوله تعالى: طه ،كوفيان طه آيتى شمردند،و ديگران نشمردند.ابو عمرو«طه» خواند به فتح«طا»و امالۀ«ها».و حمزه و كسائى و خلف و ابو بكر الاعشى و البرجمىّ (10)به امالۀ هر دو«طه»خواندند.و اهل شام و مدينه بين بين خواندند هر دو، و باقى قرّاء به تفخيم هر دو،و عيسى بن عمر در شاذّ برعكس قرائت ابو عمرو خواند، و حسن بصرى در شاذّ خواند:«طه»باسكان الهاء،و گفت تفسيرش آن باشد كه:اى مرد.

مفسّران در معنيش خلاف كردند،عبد اللّه عبّاس گفت:قسم است به نامى از نامهاى خداى تعالى كه به او قسم كرد.و مجاهد و حسن و عطا و ضحّاك گفتند، معنى اين كلمه آن است كه:يا رجل،اى مرد.عكرمه گفت:هو بلسان الحبشة«يا

ص : 128

رجل».سعيد جبير گفت:به نبطى هم اين معنى دارد.سدّى و ابو مالك گفتند:يا فلان،و كلبى گفت:به لغت عكّ«يا رجل»باشد،قال:

انّ السّفاهة طه في خلاقكم***لا قدّس اللّه ارواح الملاعين

و قال آخر:

هتفت بطه في القتال فلم يجب***فخفت لعمري ان يكون موائلا

مقاتل بن حيّان گفت،معنى طه آن است كه:طاء الارض بقدميك،و گفت سبب آن بود كه:رسول-عليه السّلام-در نماز يك پاى بر گرفتى و بر يك پاى باستادى تا رنج بيش بود و ثواب بيشتر باشد،خداى تعالى اين آيت فرستاد و گفت:

هر دو پاى بر زمين نه.

محمّد بن كعب القرظىّ گفت:خداى تعالى قسم كرد به طول و هدايتش،و مقسم عليه كه جواب قسم است.قوله: مٰا أَنْزَلْنٰا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقىٰ .

جعفر بن محمّد الصّادق-عليهم السّلام-گفت: طه ،طهارت اهل البيت رسول است.آنگه اين آيت برخواند:... إِنَّمٰا يُرِيدُ اللّٰهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً (1).

و گفتند:«طا»،درخت طوبى است،و«ها»هاويه،و عرب كنايت كند به بعضى حروف از اسمى،و كأنّه:اقسم بالجنّة و النّار،پندارى قسم كرد به بهشت و دوزخ.

سعيد جبير گفت:«طا»ابتداى نام اوست طاهر و طيّب،و«ها»افتتاح نام اوست هادى.و گفتند: طه را معنى آن است كه:يا طامع الشّفاعة للأمّة و يا هادى الخلق،الى الملّة،رسول را مى گويد:اى آن كه طمع مى دارى به شفاعت امّت و هدايت خلق مى كنى به ملّت.گفتند:«طا» (2)از طهارت است،و«ها»از هدايت، كأنّه قال لنبيّه:يا طاهرا من العيوب و يا هاديا الى علام الغيوب.و گفتند:«طا» طرب اهل بهشت است،و«ها»هوان اهل دوزخ.و گفتند:«طا»در حساب جمّل نه باشد،و«ها»پنج،پندارى گفت:اى ماه شب چهارده مٰا أَنْزَلْنٰا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقىٰ ،

ص : 129

ما اين قرآن به تو نفرستاديم تا تو شقّى شوى به او.

مجاهد گفت:رسول-عليه السّلام-و صحابه به شب دستها (1)بر سينه بستندى در نماز،خداى تعالى به فريضه اين حكم منسوخ كرد.

كلبى گفت:چون خداى تعالى وحى فرستاد به رسول-عليه السّلام-در مكّه،او در عبادت اجتهاد عظيم كرد تا به شب نخفتى،خداى تعالى اين آيت فرستاد،پس از اين،رسول-عليه السّلام-به شب بعضى بخفتى و بعضى نماز كردى.

مغيرۀ شعبه (2)گفت:رسول-عليه السّلام-چندان بر پاى باستاد در نماز تا پايش بياماهيد (3)،گفتند:يا رسول اللّه!نه خداى تعالى تو را بيامرزيده است،اين همه رنج بر خود چرا مى نهى؟گفت:

أ فلا اكون للّه عبدا شكورا ،خداى را بنده اى شاكر نباشم؟.

مقاتل گفت،ابو جهل هشام و نضر بن الحارث رسول را گفتند:چون عبادت او ديدند و اجتهاد او گفتند:انّك لتشقى،تو شقيى،به ترك دين ما بگفتى.در دين ما اين همه رنج نيست.خداى تعالى اين آيت فرستاد: طه، مٰا أَنْزَلْنٰا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقىٰ ،ما اين قرآن نفرستاديم بر تو تا تو شقى شوى به او.و اصل«شقا»در لغت عنا و رنج بود.

إِلاّٰ تَذْكِرَةً ،و ما اين قرآن نفرستاديم مگر تا يادگارى باشد و تذكيرى و ياددهنده اى آنان را كه از خداى بترسند،و قرآن مذكّر همه مكلّفان است،جز آن است كه اينان را تخصيص كرد به ذكر،كقوله تعالى: إِنَّمٰا أَنْتَ مُنْذِرُ مَنْ يَخْشٰاهٰا (4)و قوله:

... هُدىً لِلْمُتَّقِينَ (5).

و تَذْكِرَةً ،مصدر ذكر باشد،و مثله:التّبصرة و التكملة (6).

تَنْزِيلاً مِمَّنْ خَلَقَ الْأَرْضَ ،تنزيلا بدل تذكرة باشد،اين قرآن تنزيلى است از خداى كه خالق زمين است و آسمانهاى بلند،و على جمع عليا باشد،كالكبر في جمع الكبرى،و الصّغر في جمع الصُّغرى.

ص : 130

اَلرَّحْمٰنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوىٰ ،اى استولى،خداى تعالى بر عرش مستوى شد يعنى مستولى.و ما اقوالى در سورة البقره گفتيم در تأويل استوى به استشهادات.

لَهُ مٰا فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِي الْأَرْضِ وَ مٰا بَيْنَهُمٰا ،او راست هرچه در آسمانها و زمين است و آنچه در ميان آن (1)است. وَ مٰا تَحْتَ الثَّرىٰ ،و آنچه در زير خاك است.

و ثرى،خاك نمناك باشد،تقول العرب:شهر ثرى و شهر ندى و شهر مرعى.

عبد اللّه عبّاس گفت:زمين بر پشت ماهى است،و ماهى بر روى آب است،و طرفى (2)ماهى كه سر و دنبال اوست در زير عرش ملتقى اند به هم آمده.و زير دريا سنگى سبز هست كه سبزى آسمان از اوست،و آن سنگ آن است كه خداى تعالى در سورت لقمان گفت: فَتَكُنْ فِي صَخْرَةٍ (3)...،و آن سنگ بر سروى (4)گاوى است و پايهاى گاو بر ثرى نهاده است،و زير ثرى كس نداند تا چيست مگر خداى تعالى.

و آن گاو دهن باز كرده است چون درياها همه يكى شود در شكم آن گاو شود و درياها خشك شود.

وَ إِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ ،آنگه گفت:اى محمّد!اگر سخن بلند گويى او سرّ داند و پوشيده تر از سرّ.

عبد اللّه عبّاس گفت:سرّ آن باشد كه با كسى بگويى پنهان،و پوشيده تر از سرّ آن باشد كه در دل دارى و با كس نگويى.و روايتى دگر از او گفت:و اخفى من السّرّ حديث النّفس،آنچه با خود انديشه كنى.

سعيد جبير گفت:سرّ آن است كه در دل دارى،و آنچه از سرّ پوشيده تر است نيّت است،چه خداى تعالى عالم است به موجودات و معدومات على حدّ واحد.

و علىّ بن ابى طلحه گفت از عبد اللّه عبّاس:سرّ آن كه در دل دارند،و اخفى آن كه در دل ندارد (5)و پس از آن بكند (6)،و اين هم معدوم باشد و قريب است به قول اوّل.

مجاهد گفت:سرّ آن است كه پوشيده دارد،و اخفى وسوسه است.

ابن زيد گفت:معنى آيت آن است كه،او سرّ بندگان داند و سرّ او كس نداند،

ص : 131

براى آن كه او پوشيده كرده است از خلق.و بر اين قول،أخفى فعل باشد على وزن أفعل،و بر اقوال اوّل،اخفى اسم باشد افعل تفضيل.

آنگه تقرير (1)توحيد خود كرد،گفت: اَللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ ،خداى تعالى بجز (2)او خدايى نيست،و هيچ مستحقّ عبادت نيست كه اين نام به استحقاق بر او اجرا توان كردن مگر او.

لَهُ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنىٰ ،او راست نامهاى نيكو براى آن كه او مستحقّ آن است.

آنگه با رسول خطاب مى كند و مى گويد: وَ هَلْ أَتٰاكَ ،صورت استفهام است و مراد تقريع و تنبيه،گفت:به تو آمد حديث موسى عمران.

إِذْ رَأىٰ نٰاراً ،چون آتش ديد.وهب منبّه گفت:اين آنگه بود كه موسى -عليه السّلام-دختر شعيب را با خود گرفت و مدّتى مقام كرد،آنگه از شعيب دستورى خواست تا بيايد و مادر را ببيند.شعيب دستورى داد او را،و او برخاست (3)و زن را بر گرفت و او بار داشت در بعضى راه و او از راه عدول كرده بود در شبى تاريك از شبهاى زمستان،و شبى بود سرد[و با باد] (4)و باران و رعد و برق،و شب آدينه بود زن را درد در زادن پديد آمد.موسى-عليه السّلام-[سنگ و آهن برداشت،چندان كه سنگ بر آهن زد،آتش فرونيامد.موسى-عليه السّلام-بخشم] (5)سنگ و آهن از دست بينداخت [سنگ و آهن] (6)به آواز آمدند و كه (7):يا موسى!ما بازداشتگان تو نه ايم،ما جز به فرمان خداى بيرون نياييم.امشب هر آتش كه در عالم است بنشاندند.موسى متحيّر فروماند ،نگاه كرد از دست چپ راه آتشى ديد از دور،و ذلك قوله: إِذْ رَأىٰ نٰاراً .اهل و قوم خود را گفت: اُمْكُثُوا ،بر اين جاى باشى (8)كه من آتشى ديدم. إِنِّي آنَسْتُ نٰاراً ، اى ابصرت،و الايناس الابصار. لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْهٰا بِقَبَسٍ ،باشد كه من پاره اى آتش به شما آرم. أَوْ أَجِدُ عَلَى النّٰارِ هُدىً ،يا بر آتش راهى يابم،و گفتند: هُدىً ،به معنى هادى است،يا كسى را يابم كه مرا به آتش راه نمايد.

فَلَمّٰا أَتٰاهٰا ،چون براثر آتش بيامد،درختى ديد از پايان تا سرسبز،از او آتشى افروخته،و تسبيح فرشتگان شنيد،و نورى عظيم ديد بترسيد و به تعجّب فروماند،

ص : 132

خداى تعالى سكينه اى بر او افگند و او را بر جاى بداشت از آن درخت ندا آمد: يٰا مُوسىٰ! إِنِّي أَنَا رَبُّكَ ،من خداى توام،و كنايت مكرّر كرد متّصل و منفصل براى تأكيد را،و مثله قوله: وَ قُلْ إِنِّي أَنَا النَّذِيرُ الْمُبِينُ (1).

فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ ،نعلين از پاى بينداز.

عبد اللّه عبّاس گفت در حديثى مرفوع كه:سبب آن كه او را گفتند نعلين بكش، آن بود كه نعلين او از پوست مردارى بود.

ابو الاحوص گفت:عبد اللّه مسعود به سراى ابو موسى اشعرى حاضر آمد.وقت نماز در آمد،ابو موسى عبد اللّه را گفت:تقدّم فصلّ،پيش رو و نماز كن.عبد اللّه گفت:در سراى تو تو را پيش بايد رفت.او پيش رفت و نعلين بكشيد.عبد اللّه مسعود گفت او را:بالواد المقدس (2)انت؟تو به وادى مقدّسى كه نعلين بكشيدى؟يعنى خلع نعلين موسى را گفتند كه به وادى مقدّس بود.

عكرمه و مجاهد گفتند:براى آن گفت موسى را كه نعلين بكش كه،آن جاى مبارك به قدم تو رسد،براى آن كه آن زمين را دو بار پاك بكرده بودند.و بعضى دگر گفتند:براى آن كه حفوة و برهنه پاى (3)از امارات تواضع است،چون آن جايگاه را به حرمت مسجد و كعبه كرد،گفت:اين جا آن كن كه به مسجد كنند.

و اهل اشارت گفتند:نعل،كنايت است از اهل،يعنى دل فارغ كن از شغل اهل و ولد،از اين جا گويند آن را كه زن را طلاق دهد:القى (4)نعله.

اگر گويند:موسى-عليه السّلام-چون از درخت شنيد كه:انّي انا اللّه،از كجا دانست كه آن كلام خداست،و از كجا ايمن بود كه آن نه كلام بعضى شياطين است؟گوييم:لابدّ باشد كه خداى تعالى علمى از اعلام معجزه با آن مقرون بكرده باشد تا به منزلت گواه باشد برآن دعوى كه يكى از ما چون از جمادى كلامى شنود، داند كه آن كلام آدمى نيست (5)،امّا روا دارد كه كلام بعضى جنّ است يا بعضى ملائكه،پس لابدّ باشد از معجزى كه با آن بود كه به آن بدانند كه آن كلام خداست.

ص : 133

و قوله: طُوىً ،در او خلاف كردند،عبد اللّه عبّاس و مجاهد و ابن زيد گفتند:

طُوىً ،نام وادى است.حسن بصرى گفت:براى آن«طوى»خواند آن را كه لأنّه طوى بالبركة،آن را به بركت در گرفته اند.و قال عدىّ بن زيد:

أ عاذل انّ اللّوم في غير كنهه***علىّ طوى من غيّك المتردّد

ضحّاك گفت:براى آن كه واديى بود عميق كالبئر المطوىّ في استدارته،چون چاه به سنگ بر آورده.و گفتند،معنى آن است كه:انّك تطوى الوادي طوى،اى طيّا.بر اين قول طوى مصدر باشد.

امّا اختلاف قرّاء در آيت:ابن كثير و ابو عمرو خواندند:انّي انا،به فتح همزه و «يا»،و باقى قرّاء به كسر همزه و سكون«يا»،الّا نافع كه او همزه مكسور خواند و «يا»ى مفتوح.امّا ابو عمرو و ابن كثير گفتند:پس از ندا،«ان»و«انّ» (1)مفتوح آيد، يقال:ناديت فلانا أنّ الفعل كذا،لأنّ المعنى صحت به انّ الأمر كذا.و آنان كه مكسور خواندند،گفتند:محمول است على القول،و از پس قول انّ مكسور آيد.

و ابن كثير و ابو عمرو و نافع،طوى خواندند به ضمّ«طا»غير مصروف حمل كردند بر بقعه،و گفتند:سببهاى مانع از صرف علميّت است و تأنيث.و باقى قرّاء:

طوى خواندند به ضمّ«طا»مصروف حملا على المصدر.

قوله: وَ أَنَا اخْتَرْتُكَ ،حمزه خواند:و انّا اخترناك،به تشديد«نون»در جمع،و «نون»و«الف»بر جمع،و باقى قرّاء وَ أَنَا ،على الخبر من المتكلّم. اِخْتَرْتُكَ ، بالتّاء خبر از متكلّم،و من تو را برگزيدم.و بر قرائت حمزه:ما تو را برگزيديم.

فَاسْتَمِعْ لِمٰا يُوحىٰ ،گوش به وحى ما دار،يقال:استمعت الى كذا و لكذا.

إِنَّنِي أَنَا اللّٰهُ ،وحى اين بود كه خداى تعالى در آن درخت آفريد از كلام خود، اين كلمات: إِنَّنِي أَنَا اللّٰهُ ،و منم كه خدايم و جز من خدايى نيست. لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ أَنَا فَاعْبُدْنِي ،مرا پرست و با من در عبادت انباز مگير. وَ أَقِمِ الصَّلاٰةَ لِذِكْرِي ،و نماز به پاى دار براى ذكر و تسبيح من.اين قول حسن است و مجاهد،و التّقدير:لذكرك ايّاى،اضافت مصدر با مفعول كرد.

ص : 134

و بعضى دگر گفتند:لذكري ايّاك و اثنائي (1)عليك،نماز به پاى دار تا من تو را ثنا كنم به خير.

و بعضى دگر گفتند،معنى آن است كه:هرگه كه تو را ياد آيد كه بر تو نمازى هست بگزار (2)،و اين قول مقاتل است بيان اين قول آن خبر كه،قتاده روايت كرد از انس كه رسول-عليه السّلام-گفت:

من نسى صلاة او نام عنها فليصلّها اذا ذكرها، انّ اللّه يقول: وَ أَقِمِ الصَّلاٰةَ لِذِكْرِي .

و بعضى دگر گفتند:راجع است با وحى،كأنّه قال:فاستمع لما يوحى و لذكري،گوش به وحى و ذكر من دار.

إِنَّ السّٰاعَةَ آتِيَةٌ ،كه قيامت لامحال آمدنى است. أَكٰادُ أُخْفِيهٰا ،نزديك آن است كه پنهان كنم آن را.در او چند قول گفتند،يكى آن كه: أَكٰادُ صله است و زيادت،و عرب«كاد»در كلام آرند و صِلَت بود،چنان كه گفت:... إِذٰا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَرٰاهٰا (3)...،و المعنى لم يرها،و قال الشّاعر:

سريع الى الهيجاء شاك سلاحه***فما إن يكاد قرنه يتنفّس

اى،فما يتنفّس القرن من خوفه،اين قول كوفيان است،و نزد بصريان آن است كه:[كاد] (4)در آيت و در بيت بر جاى خود است و معنى خود دارد و فايدۀ او بر جاى است.

عبد اللّه عبّاس گفت و بيشتر مفسّران كه،معنى آن است كه:اكاد اخفيها في نفسي،اى في عينى (5)،كما قال: تَعْلَمُ مٰا فِي نَفْسِي وَ لاٰ أَعْلَمُ مٰا فِي نَفْسِكَ (6)...،اى تعلم ما في عيني (7)و لا اعلم ما في عينك (8)،و در مصحف ابىّ چنين است.و در مصحف عبد اللّه مسعود هست:اكاد اخفيها من نفسي فكيف اظهرها لكم،نزديك آن است كه از خود پوشيده دارم چگونه اظهار كنم بر شما،و اين بر طريق توسّع باشد مبالغت را،چنان كه يكى از ما گويد:انّي احفظ سرّك من نفسي،و معنى آن كه:

ص : 135

احفظه كلّ الحفظ،و معنى آن كه:اخفيها غاية الاخفاء،و مثله قول الشّاعر:

انام تعجبني (1)هند و اخبرها***ما اكتم النّفس من حاجي (2)و اسرارى

و حسن بصرى و سعيد جبير خواندند:اخفيها،به فتح همزه،اى اظهرها و ابرزها، يقال:خفيت الشّيء اذا اظهرته و اخفيته اذا سترته،قال امرؤ القيس:

خفا هنّ من انفاقهنّ كأنّما***خفا هنّ ودق من سحاب مركّب

اى اخرجهنّ،نزديك آن است كه اظهار كنم و پديد آرم،چه رسول -عليه السّلام-را به دامن قيامت فرستادند، لِتُجْزىٰ كُلُّ نَفْسٍ بِمٰا تَسْعىٰ ،بر اين قرائت كه گفتيم«لام»تعلّق دارد به اظهار،يعنى قيامت ظاهر كنم تا جزاى هر نفس به آنچه كرده باشند بدهم،و بر قرائت عامّۀ قرّاء هم چنين باشد،جز كه در او تقديرى باشد،و معنى آن كه:من قيامت و وقت ظهور آن پوشيده كرده ام تا جزاى هر نفس بر وفق عمل او باشد،چه اگر وقتش معيّن و معلوم بودى مكلّفان به اوّل مغرى بودندى و به آخر ملجى،و اين در تكليف خلل باشد.و اصل سعى رفتن به شتاب باشد،و منه السّعى بين الصّفا و المروة،و اين جا كنايت است از كردار.

قوله: فَلاٰ يَصُدَّنَّكَ عَنْهٰا ،اين نهى است موسى را-عليه السّلام-و مراد جمله مكلّفان.و نهى،مغايبه است،يعنى نبايد تا تو را منع كنند.و صدّ،منع باشد از خير، يقال:صدّه عن الصّلاة و الحجّ،و لا يقال:صدّه عن الشّرّ،انّما يقال:صرفه و منعه.

عَنْهٰا ،اى عن السّاعة،و معنى آن كه:عن الاستعداد لها على حذف المضاف و اقامة المضاف اليه مقامه. مَنْ لاٰ يُؤْمِنُ بِهٰا ،آن كس كه ايمان ندارد به آن،يعنى نبايد كه كافران تو را بازدارند از ايمان به قيامت و بيان او كردن و اعمالى كه تو را در قيامت سود دارد،و آنان كه ايشان از پس (3)هواى نفس شوند و تابع شهوات باشند.و هوى مقصور شهوت باشد،و ممدود جوّ باشد. فَتَرْدىٰ ،اى (4)تهلك،كه پس هلاك شوى من الرّدى،و هو الهلاك،و محلّ او نصب است على جواب النّهى بالفاء،جز كه نصب او بر ابتدا (5)نيست،براى آن كه«الف»در حرف اعراب افتاد.

ص : 136

قوله: وَ مٰا تِلْكَ بِيَمِينِكَ ،چيست آن كه به دست راست تو است اى موسى؟ فرّاء گفت: تِلْكَ اين جا به معنى هذه است،و اولى تر آن كه بر جاى خود باشد،براى آن كه عصا با موسى بود،و اين (1)خداى مى گويد،و اين جا جارى مجراى بعدى بود.

و گفتند:به معنى«الّذي»است،و التّقدير:و ما الّذي بيمينك يا موسى.

در وجه چنين سؤال دو قول (2)گفتند،يكى آن كه:براى استيناس گفت تا موسى را انس پديد آيد با كلام خداى و گستاخ شود،و وجه دگر آن كه:تا تنبيه كند او را برآن معجزات كه از او پديد خواست آمدن خارق عادت.

قٰالَ هِيَ عَصٰايَ ،موسى-عليه السّلام-گفت:اين عصا و چوب سفر من است، گفت:چه كنى اين را؟گفت: أَتَوَكَّؤُا عَلَيْهٰا ،برآن تكيه كنم در وقت رفتن و در وقت استراحت و در وقت آن كه به جويى بجهم (3). وَ أَهُشُّ بِهٰا عَلىٰ غَنَمِي ،و برگ از درخت فروكوبم براى گوسپند،قال الرّاجز:

اهشّ بالعصا على اغنامي***من ناعم الاراك و البشام

و عكرمه خواند:و اهسّ به«سين»غير معجم،و گفت:معنى آن است كه:

گوسپند رانم به آن،و اقول (4)لها:هس هس.

نضر بن شميل گفت:خليل را پرسيدم از وجه قرائت عكرمه،گفت:عرب بسيار معاقبه كند ميان«سين»و«شين»،يقول:سمّت العاطس و شمّت،و شنّ عليه الدّرع (5)و سنّ،و الرّوشم و الرّوسم للختم. وَ لِيَ فِيهٰا مَآرِبُ أُخْرىٰ ،و مرا در اين عصا حاجتهاى دگر باشد،واحدها مأْربة و مأربة و مأربة ثلاث لغات.

عبد اللّه عبّاس گفت:موسى-عليه السّلام-زاد و متاع خود بر عصا نهادى و از او برگرفتى او را به منزلت راحله بود،و چون خسته شدى بر او نشستى،در زير ران او رهوار مى رفتى،و وقتها با او در راه مى رفتى و با او حديث مى كردى تا انس بودى او را با او،و جايى كه طعام نداشتى بر زمين زدى آنچه او را بايستى از قوت روز برآمدى و چون تشنه شدى بر زمين زدى چشمۀ آب بر آمدى،و چون جايى فروآمدى (6)و از

ص : 137

آفتاب رنجش بودى به زمين فروزدى،در حال شاخ بكشيدى و برگ بياوردى و سايه گستردى.و چون ميوه آرزو كردى،او را خداى تعالى شاخهاى آن بر او پديد كردى و آن ميوه بر او پديد آمدى.و چون بخفتى،او را (1)به شبانى گوسپندان بداشتى تا سباع و هوامّ را از آن بازداشتى.و چون به چاهى رسيدى كه در او آب بودى،و او رسن و دلو نداشتى،آن عصا به چاه فروگذاشتى (2)بر طول چاه دراز شدى و شعبه هاى او بر شكل دلو شدى تا او آب برآوردى براى خود و گوسپندان.و چون به شب فروآمدى،به زمين فروزدى مانند دو مشعله از او روشنايى بتافتى.و چون در زمين نشيب شدى (3)، عصا دراز شدى،و چون بر زمين فراز (4)رفتى كوتاه شدى،فهذا معنى قوله: وَ لِيَ فِيهٰا مَآرِبُ .

و از روى تازى«اخر»بايست كه مآرب جمع است،و از اين دو جواب است، يكى آن كه:لرأس الآية اخرى گفت تا مطابق دگر آيات بود،و جواب ديگر آن است كه:ذهب الى تأنيث الجمع،چنان كه الجماعة قالت.

قٰالَ أَلْقِهٰا يٰا مُوسىٰ ،خداى تعالى گفت:بينداز اين عصا را اى موسى.

فَأَلْقٰاهٰا ،بينداخت آن را. فَإِذٰا هِيَ ،اين«إذا»ى مفاجات گويند،ناگاه كه ديد مارى شد و تاختن مى كرد.

اگر گويند:يكجا گفت ثعبانى شد،و يكجا گفت مارى شد،و يكجا گفت:... كَأَنَّهٰا جَانٌّ (5)...،و هى نوع من الحيّات الصّغيرة-نه مناقضه باشد؟گوييم:

از اين چند جواب است،يكى آن كه:در اوّل حال مارى كوچك بود،آنگه بتدريج بزرگ مى شد تا ثعبانى شد.جواب ديگر آن كه:آن معنى كرّات و تارات بود،در يك حال مار بود و در يك حال جانّ بود و در يك حال ثعبان بود،و مناقضه نباشد چون اوقات مختلف بود.جواب سيم (6)آن است كه:در سرعت و نشاط جانّ بود،و در قبح و استهوال منظر اژدها بود،پس جامع بود اين هر دو صفت را از اين دو وجه،

ص : 138

چنان كه گفت: قَوٰارِيرَا مِنْ فِضَّةٍ (1)...،يعنى در صفاى سيم بود و رقّت و لطافت آبگينه.

اهل اشارت گفتند:چون موسى عصا بينداخت و مارى شد،آهنگ موسى كرد.

موسى بگريخت از او،چنان كه دگر جاى گفت:... وَلّٰى مُدْبِراً وَ لَمْ يُعَقِّبْ (2)...، خداى تعالى گفت:يا موسى!اين نه آن است كه مى گفتى، هِيَ عَصٰايَ ،اين چوب من است،كس را ديدى كه از كالاى خود بگريزد؟گفت:بار خدايا!اين چه حال است؟گفت:اين براى آن است تا بدانى كه جز بر من اعتماد نبايد كرد كه آن كه جز بر من اعتماد كند معتمد او چنين آيد (3).

در قلب العصا حيّة،در آن جايگاه دو قول گفتند،يكى آن كه:تا موسى- عليه السّلام-مستأنس شود و بداند كه در آن عصا اين معجزه نهاده اند تا چون پيش فرعون بيندازد چون معتادى (4)باشد آن را و نترسد از او.و وجهى دگر آن كه:به معجزه (5)آن كرد تا بداند كه آن كلام كه از درخت شنيد كلام آن است كه اين خرق عادت فعل اوست.

قٰالَ خُذْهٰا وَ لاٰ تَخَفْ ،خداى تعالى گفت:بگير اين عصا را و مترس كه ما او را با حالت اوّل بريم. سَنُعِيدُهٰا سِيرَتَهَا الْأُولىٰ ،و اصل سيرت فعله باشد،و آن هيئت بود من السّير.و مراد اين جا حالت است،يعنى باز عصا گردانيم آن را.و نصب او به حذف حرف جرّ است،و التّقدير:سنعيدها الى سيرتها الاولى،چون حرف جرّ بيفگند فعل برسيد و عمل كرد در (6)مفعول.

وَ اضْمُمْ يَدَكَ إِلىٰ جَنٰاحِكَ ،و دست با زير بغل بر (7)،و گفتند:با زير بازو.و جناح الطّائر (8)،بال مرغ باشد سمّى بذلك لجنوحه،اى ميله،و جنح لكذا اذا مال اليه.

و بازو را هم براى اين جناح خواند كه مايل است،يا براى آن كه به جاى جناح است مرغ را.و دگر جاى گفت: وَ أَدْخِلْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ (9)،دست در گريبان كن.و

ص : 139

قولى ديگر آن است كه:جناح كنايت است از برادر،يعنى دست در آستين برادرت هارون كن.و گفتند معنى آن است كه:دست با او يكى دار،و اين معنى ضعيف است،لقوله: تَخْرُجْ بَيْضٰاءَ ،تا برون آيد دستت سپيد، مِنْ غَيْرِ سُوءٍ ،اى من غير برص،بى علّتى و آفتى از پيسى.

به قول جملۀ مفسّران،موسى-عليه السّلام-دست در بغل كرد و بيرون آورد چندانى نور از آن مى تافت كه آفتاب را غلبه كرد.

آيَةً أُخْرىٰ ،معجزۀ ديگر.و نصب او بر حال است،و گفتند:بر فعلى مضمر،اى اجعلها (1)آية اخرى،و لكن بيفگند لدلالة الكلام عليه.

لِنُرِيَكَ ،تا به تو نماييم، مِنْ آيٰاتِنَا الْكُبْرىٰ ،از آيات بزرگترين ما.و مراد به آيات (2)،معجزه است،و كبر براى آن نگفت با آن كه آيات جمع است از آن وجه كه گفتيم،في قوله: مَآرِبُ أُخْرىٰ ،و اين جا وجهى ديگر زيادت هست،و آن،آن است كه:صفت موصوف محذوف باشد،كأنّه قال:لنريك من آياتنا الآية الكبرى،تا ما از آيات خود آيت مهترين (3)به تو نماييم.

آنگه چون او را نبوّت داده بود و اظهار معجزات كرده بر دست او،او را (4)گفت:

اكنون به نزديك فرعون رو و او را دعوت كن كه او طاغى شده است و پاى از حدّ خود بيرون نهاده.او بندۀ ضعيف مدبّر است،دعوى خدايى مى كند.

موسى-عليه السّلام-عند آن حال دست به دعا داشت و گفت:

قوله تعالى:

و كن مرا وزير از اهل من.

هارون برادر من.

قوى كن به او پشت من.

و انباز گردان او را در كار من.

تا تسبيح كنم (1)تو را بسيارى.

و ياد كنم (2)تو را بسيارى.

كه تو به ما بينايى.

گفت:بدادم حاجت تو اى موسى.

و ما منّت نهاديم بر تو يك بار ديگر.

چون وحى كرديم به مادر تو آنچه وحى كردند (3).

كه درانداز او را در تابوت،پس درانداز آن را در دريا (4)بيفگند او را دريا به كناره بگرفت (5)او را دشمن من و دشمن او،و افگندم بر تو دوستى از من (6)،بكنند بر چشم من.(7) چون رفت خواهرت مى گفت (8):

آيا راه نمايم شما را برآن كه او را در خود پذيرد (9)؟بازداديم تو را با مادرت تا روشن شود چشمش و اندوه ندارد،و بكشتى تنى را برهانيديم تو را از غم و بيازموديم تو را آزمودنى،پس مقام كردى سالها در اهل مدين،آنگه آمدى بر اندازه اى موسى.

ص : 141

بيافريديم (1)تو را براى خود.

برو تو و برادرت به آيتهاى من و سستى مكنى در ياد كردن من.

برويد به فرعون كه او از حدّ در گذشت.

بگوييد او را گفتارى نرم تا همانا او انديشه كند يا بترسد.

گفتند خداى ما!ما مى ترسيم كه شتاب كند بر ما يا نافرمانى كند.

گفت:مترسيد كه من با شماام، مى شنوم و مى بينم.

برويد (2)به او و بگويى كه ما رسولان خداى توايم بفرست و اما بنى اسرايل را و عذاب مكن ايشان را كه ما آورده ايم به تو معجزه اى از خداى تو و سلام بر آنكه پس روى كند هدى را.- ما را وحى كردند كه عذاب برآن است كه دروغ گويد و برگردد.

گفت:كيست خداى شما اى موسى؟ گفت:خداى ما آن كه بداد هر چيزى به خلقانش،پس لطف كرد با ايشان.

گفت:چيست حال امّتان پيشين؟ گفت:علم ايشان به نزديك خداى من است در نوشته كه گم نكند خداى من و فراموش نكند.

آن كه كرد براى شما زمين را گهواره و

ص : 142

بگشاد براى شما در آنجا راهها،و فروفرستاد از آسمان آبى،پس بيرون آورديم به او جفتانى از گياه ها،گونه هاى (1)مختلف.

بخوريد و بچرانيد چهارپايانتان را كه در اين دليلهاست خداوندان عقل را.

از آن بيافريديم شما را و به آنجا بريم شما را و ازآنجا بيرون آريم شما را يك بار ديگر.

و بازنموديم به او دليلهاى ما همه،پس دروغ داشت و سرباززد.

گفت:آمده اى به ما تا بيرون كنى ما را از زمين ما به جادوى تو (2)اى موسى.

بياريم به تو به جادوى مانند آن،بكن ميان ما و ميان تو (3)وعده اى كه خلاف نكنيم آن را ما و نه تو در جايگاهى راست.

گفت:موعد شما روز عيد است و آن كه جمع كنند مردم را چاشتگاه.

برگشت فرعون و گرد آورد حيلتش (4)،آنگه بيامد.

گفت ايشان را موسى:واى بر شما!مسگالى (5)بر خداى دروغى كه بيخ بكند (6)شما را به عذاب و نوميد بود آن كه دروغ فرابافد.

پس خلاف كردند در كارشان ميان ايشان و پنهان داشتند راز.

ص : 143

گفتند:اين دو جادواند مى خواهند تا برون كنند شما را از زمين شما به جادوى ايشان و ببرند طريقۀ شما را كه نيكوتر است.

بسگاليد كيد خود پس بيايى به يك صف و ظفر يابد امروز آن كه (1)برتر آيد.

گفتند:اى موسى! يا تو بيفگنى و امّا (2)ما باشيم اوّل كس كه بيفگند.

گفت شما بيفگنى كه بديدى رسنهاى ايشان و عصاهاشان چنان نمودند او را از جادويشان كه آن مى رود.

يافت در خود (3)ترسى موسى.

گفتيم:مترس كه تو برتر باشى.

و بيفگن آنچه در دست راست تو است تا فروبرد آنچه ايشان كردند، آنچه ايشان كردند كيد جادوى ايست و ظفر نيابد جادوى هركجا آيد.

درافگندند جادوان (4)را در سجده،گفتند:بگرويديم به خداى هارون و موسى.

گفت:ايمان آوردى به او پيش ازآن كه دستورى دادم شما را؟او مهترست شما را آن كه بياموخت شما را جادوى،ببرم دستهاى شما را و پايهاى شما را از خلاف،و بر دار كنم شما را بر درختان خرما،و بدانيد كه كدام از ما سختر (5)است به عذاب و باقى.

ص : 144

گفتند:نگزينيم تو را بر آنچه به ما آمد از حجّتها و آن كه آفريد ما را،حكم كن آنچه تو خواهى كرد تو حكم كنى در اين زندگانى دنيا.

ما ايمان آورديم به خداى ما تا بيامرزد گناهان ما و آنچه تو اكراه كرده اى ما را برآن از جادوى و خداى بهتر و باقى تر است.

قوله تعالى: رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي ،موسى-عليه السّلام-عند آن حال كه او را گفتند:تو را به فرعون بايد رفتن به رسالت،گفت:بار خداى من و پروردگار من!دل من روشن گردان و اين دلتنگى از من ببر.و شرح الكلام بسطه و كشف المعنى فيه،و تفسيرى كه مخالفان دادند در شرح صدر كه (1)مراد سينه شكافتن است و دل شكافتن، چنان كه در حقّ رسول-عليه السّلام-گفتند فى قوله: أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ (2)،باطل است به اين آيت،براى آن كه موسى-عليه السّلام-از خداى اين بخواست و خداى تعالى او را بداد،فى قوله:... قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يٰا مُوسىٰ (3)،مرادت بداديم اى موسى.چون شرح صدر در حقّ موسى هست و معنى سينه شكافتن و دل شستن (4)نه، اولى و احرى كه در حقّ رسول ما چون (5)باشد،معنى اين بود نه آن كه ايشان گفتند، چه پيغامبر ما-عليه السّلام-از موسى و از جملۀ پيغامبران به بود.

پس موسى-عليه السّلام-گفت:بار خدايا!دلها به فرمان تو است،اين دلتنگى و گرفتگى از من بردار و كارم سهل گردان،يعنى رسالتى كه مرا فرمودى بر من آسان كن.

وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسٰانِي ،و بند از زبان من برگشاى تا سخن من بدانند مردمان.و گفتند:در زبان موسى-عليه السّلام-رتّه اى (6)بود كه بعضى حروف درست

ص : 145

نتوانست گفت.

عبد اللّه عبّاس گفت:سبب آن بود كه،آنگاه كه او در حجرۀ فرعون بود يك روز دست بر آورد و تپنچه بر روى فرعون زد و ريش او به دست گرفت و بكند.فرعون آسيه را گفت:اين آن دشمن من است كه مرا گفتند،و من او را در كنار خود مى پرورم،او را ببايد كشتن.آسيه گفت:او كودك است و نداند كه چه كرد كه نيك از بد نداند،خواهى تا بدانى كه او نيك از بد نداند بيازماى.بفرمود:تا طشتى از انگشت (1)دميده بياوردند و طبقى را جواهر پر كرد و هر دو را پيش موسى نهادند، موسى خواست تا دست به جوهر يازد،جبرئيل بيامد و دست او را سوى آتش برد تا او انگشتى برگرفت و در دهن نهاد،زبانش بسوخت و بندى بر زبان او افتاد.گفتند:

دستش نسوخت،و زبانش بسوخت.دستش براى آن نسوخت كه تپنچه بر روى فرعون زد.پس او دعا كرد كه:بار خدايا!اين كار زبان است،و مرا زبان بند دارد، و سخن درست نمى توانم گفتن،اين بند از زبان من بردار تا سخن من هويدا شود و مردم سخن من بدانند.

وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي ،بار خدايا!مرا وزيرى كن هم از اهل من كه اين كار كه تو مرا فرمودى نه كارى آسان است كه به تنهايى بتوان كرد،مرا وزيرى بايد كه يار من باشد،مرا موازرت كند،يعنى معاونت كند.

و در وزير دو قول گفتند،يكى آن كه:وازره وازره،دو لغت اند،بالواو و الهمزه فعيل باشد به معنى مفاعل يعنى معاون،و يكى آن كه:من الوزر باشد و هو الثّقل هم فعيل باشد به معنى مفاعل چون معادل،يعنى اين ثقل با من بردارد،و معنى يكى است و اگرچه اشتقاق مختلف است.

آنگه بگفت كه آن وزير كيست: هٰارُونَ أَخِي ،هارون كه برادر من است،و هارون برادر موسى بود من ابيه و امّه،از مادر و پدر.

اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِي ،اى ظهرى،پشت من به او سخت كن،و آزره،اى اعانه،معنى آن باشد كه:پشت او باشد و پشتى او كند،و منه المئزر لأنّه يشدّ على الازر،و هو الظّهر.

ص : 146

وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي ،و او را در كار من با من شريك كن،يعنى در دعوت كردن فرعون.و گفتند:در نبوّت،و اگر چنين بود اين سؤال بى دستورى نكرده باشد،يا مشروط بود به شرط مصلحت،يعنى اگر دانى كه صلاحيت اين كار دارد او را به پيغامبرى با من بفرست.خداى تعالى دانست كه او آن كار را بشايد،دعاى موسى اجابت كرد.

جملۀ قرّاء خواندند: اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِي ،به ضمّ همزه على امر المخاطب، وَ أَشْرِكْهُ به فتح همزه،مگر ابن عامر،و در شاذّ حسن بصرى و ابن ابى اسحاق،كه ايشان خواندند:اشدد به فتح«الف»على الخبر من نفسه،و جزم براى جواب امر.و اشركه به ضمّ همزه و كسر«را»هم بر اين خبر از خويشتن تا من پشت خود به او قوى كنم و او را در كار خود شريك كنم،يعنى دعوت.و اگر بر پيغامبرى حمل كنند،معنى آن بود كه:به اذن و فرمان تو اگر مصلحت دانى.

«كى»،براى تعليل باشد،تا ما به يك جاى تو را تسبيح كنيم بسيارى و ذكر و ثناى تو كنيم بسيارى كه تو به احوال ما عالمى.

خداى تعالى گفت:اين دعاى تو (1)به اجابت مقرون كردند،و مراد تو بدادند.و «سؤل»،آن مراد باشد كه سؤال كنند و خواهند،فعل به معنى مفعول،كالخبز بمعنى المخبوز.

اى عجب اگر موسى را يارى بايست در نبوّت كه او را وزير باشد و معاون بر اداى رسالت،و او را به فرعون فرستاده بودند،رسول ما را كه به كافّة النّاس بلكه به جنّ و انس فرستادند-و هريكى از صناديد قريش فرعونى بودند-او را وزيرى نبايست؟بلى!او را وزيرى بود و هم برادر او بود به فرمان خداى و خليفۀ او بود از پس او تا لا جرم گفت او را:

انت منّي بمنزلة هارون من موسى الّا انّه لا نبىّ بعدي، گفت:يا على!تو را از من منزلت هارون است از موسى،جز پيغامبرى.اين خبرى است متلقّى به قبول،و همۀ طوائف روايت كنند،و اين خبر دليل امامت اميرالمؤمنين مى كند براى آن كه از ظاهر خبر مفهوم آن است كه:رسول-عليه السّلام-

ص : 147

به اين خبر اثبات كرد اميرالمؤمنين را از خود هر منزلتى كه هارون را بود از موسى،جز نبوّت كه به لفظ استثنا كرد.و اخوّت كه به (1)عرف مستثناست،و از منازل هارون يكى وزارت بود و يكى خلافت،وزارت فى قوله: وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي ،و خلافت فى قوله: هٰارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي (2).

قوله: وَ لَقَدْ مَنَنّٰا عَلَيْكَ مَرَّةً أُخْرىٰ ،گفت:و ما منّت نهاديم بر تو يك بار ديگر،تذكير نعمت مى كند او را و با ياد او مى دهد كه:جز اين نعمت ما را بر تو نعمتى ديگر و منّتى ديگر هست،و آن كى بود: إِذْ أَوْحَيْنٰا ،چون وحى كرديم به مادرت.گفتند:وحى الهام بود،و گفتند:القاء في القلب بود،و در دلش افگند.و جبّائى گفت:در خواب با او نمود چون وحى كرديم به مادرت.آنچه كردند،يعنى آنچه كرديم كه خداى از خود بسيار خبر دهد به لفظ ما لم يسمّ فاعله،فى قوله: قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ (3)...،و قوله: قَدْ أُوحِيَ إِلَيْنٰا أَنَّ الْعَذٰابَ (4)...،و قوله: عُلِّمْنٰا مَنْطِقَ الطَّيْرِ (5)...،و مانند اين.

أَنِ اقْذِفِيهِ فِي التّٰابُوتِ فَاقْذِفِيهِ فِي الْيَمِّ فَلْيُلْقِهِ الْيَمُّ بِالسّٰاحِلِ ،كه او را در تابوت افگن،و تابوت را در دريا افگن تا دريا او را به ساحل افگند.و مراد به دريا رود نيل است،و قوله: فَلْيُلْقِهِ الْيَمُّ بِالسّٰاحِلِ ،صورت امر دارد و مراد تعليل است، يعنى ليلقيه اليمّ بالسّاحل،تا دريا او را به كنار اندازد،الّا آن كه صورت اين است كه دريا را بگو تا او را به كنار اندازد،و مثله قوله:... اِتَّبِعُوا سَبِيلَنٰا وَ لْنَحْمِلْ خَطٰايٰاكُمْ (6)اى لنحمل خطاياكم.

يَأْخُذْهُ عَدُوٌّ لِي وَ عَدُوٌّ لَهُ ،مجزوم است بر جواب امر،تا بردارد او را دشمنى از آن من و دشمنى از آن تو،يعنى فرعون.و اين آنگه بود كه موسى-عليه السّلام-از مادر بزاده بود و فرعون خوابى هايل ديده كه:آتشى از محلّۀ بنى اسرائيل بر آمد (7)،و به يك روايت از بيت المقدّس و گرد سراى او در آمد و او را بسوخت،و كوشك و سراى

ص : 148

او بسوخت.او معبّران را بخواند و اين خواب با ايشان بگفت،ايشان گفتند:دليل آن مى كند اين خواب كه،مولودى آيد در اين سالها از بنى اسرائيل كه ملك تو بر دست او (1)بشود،و هلاك تو بر (2)دست او باشد.او بفرمود:تا زنان آبستن را تفحّص كردند و كودكانى را كه حاصل مى شدند هرچه پسر بود مى كشتند و هرچه دختر بود رها مى كردند،چنان كه گفتيم در سورة البقرة.

چون سالى چند بر اين بر آمد و نسل بنى اسرائيل كم ببود (3)،قبطيان پيش فرعون آمدند و گفتند:نسل بنى اسرائيل كم شد و بيم آن است كه ما را بندگان نباشند اگر بنى اسرائيل كم شوند.فرعون گفت:اكنون قرار آن است كه،سالى (4)كشند و سالى (5)نكشند،هارون آن سال زاد كه نمى كشتند،و موسى آن سال (6)كه مى كشتند.

چون مادر موسى بار بنهاد،مى ترسيد و ندانست تا چه كند.خداى تعالى در دل او افگند كه تابوتى بساخت از چوب،و آن تابوت مؤمن آل فرعون كرد حزبيل (7)،و محلوج در آنجا نهاد و موسى را در آنجا نهاد (8)و بندها به قير استوار كرد،به فرمان خداى تعالى به رود نيل انداخت.رود او را ببرد و به شعبه اى كه رهگذر (9)آب بود به سراى فرعون به آنجا برد،و فرعون با آسيه بر تختى بود و آب در بركه اى مى رفت و از راه ديگر بيرون مى شد.فرعون نگاه كرد،تابوتى ديد مقيّر كه آب مى آورد،بفرمود كه (10)بگرفتند و پيش او بردند.تابوتى ديد قفل بر او نهاده،چاره اى ساختند و قفل بگشادند،كودكى را ديدند در او.فرعون گفت:اين را ببايد كشتن.آسيه گفت:

لاٰ تَقْتُلُوهُ عَسىٰ أَنْ يَنْفَعَنٰا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً (11) ...،مكشى (12)اين را كه باشد كه ما را از اين نفع بود،يا اين را به فرزندى بپذيريم.فرعون گفت:همچنين كنيم. وَ أَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةً مِنِّي ،و دوستى از خود بر تو افگنديم (13).

ص : 149

در او دو قول گفتند،يكى آن كه:تو را دوست گرفتيم (1)،و يكى آن كه:تو را دوست داشته گردانيديم (2)تا چنان كرديم (3)تو را كه هركه تو را ببيند دوست دارد تو را،تا فرعون كه از او دشمن تر نبود تو را دوست داشت،اين قول عبد اللّه عبّاس است.

عطيّة العوفىّ گفت:او را مسحه اى از جمال دادند كه هركه او را بديدى دوست داشتى او را.قتاده گفت:خداى تعالى ملاحتى در چشم او نهاد كه هيچ كس او را نديد و الّا دوست داشت او را. وَ لِتُصْنَعَ عَلىٰ عَيْنِي ،و تا تو را تربيت و غذا و طعام و شراب به نظر من باشد،قاله قتادة،اين قول قتاده است.

إِذْ تَمْشِي أُخْتُكَ ،آنگه كه خواهرت مى رفت و مى گفت راه نمايم شما را بر اهل بيتى كه او را تكفّل كنند،و اين آن بود كه:چون آسيه او را بر گرفت و به فرزندى بپذيرفت،كس فرستاد و دايگان را بياورد.او شير هيچ كس نگرفت (4)،و اين حديث در مصر فاش شد و طلب دايه اى مى كردند كه او را شير دهد.

خواهر موسى-عليه السّلام-بيامد-.و نام او مريم بود-ايشان را گفت: هَلْ أَدُلُّكُمْ ،راه نمايم شما را بر اهل بيتى كه او را تكفّل كنند و در خويشتن پذيرند؟ گفتند:بلى!مادر موسى بيامد و پستان در دهن او نهاد،او پستان مادر بستد و شير بازخورد ،پس ازآن كه شير هيچ كس نمى گرفت.آسيه گفت:تو را ببايد آمدن و اين كودك را دايگى كردن.او گفت:من نتوانم اين جا آمدن كه من دگر كودكان دارم و خانه ام ضايع شود،و لكن او را به من دهى ضمان كنم كه او را شير دهم و نكو دارم.چون ديدند كه جز از شير او نمى گيرد،به ضرورت او را به مادر او دادند،فذلك قوله: فَرَجَعْنٰاكَ إِلىٰ أُمِّكَ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُهٰا ،ما تو را با مادر داديم تا چشم او روشن شود و غمناك نباشد،و اين[از] (5)جمله نعمتهايى است كه خداى تعالى بر او مى شمارد،و نيز از نعمتها آن كه: وَ قَتَلْتَ نَفْساً ،و مردى را بكشتى،يعنى آن قبطى را كه قصّه او بيايد در جاى خود-ان شاءاللّه (6).

فَنَجَّيْنٰاكَ مِنَ الْغَمِّ ،ما تو را از غم برهانيديم،چه او دلتنگ و خائف بود كه او

ص : 150

را طلب مى كرده اند تا به قصاص قبطى بكشند او را. فَنَجَّيْنٰاكَ ،ما تو را از غم برهانيديم، وَ فَتَنّٰاكَ فُتُوناً ،و امتحان كرديم تو را امتحان كردنى،يعنى با تو معاملۀ آزمايندگان كرديم تا تو را خالص كرديم براى نبوّت.و گفتند:فتون،آن بود كه او را در محنتى مى افگند پس از محنتى،يكى آن كه:او در سالى زاد كه كودكان را مى كشتند،آنگه:او را در رود نيل افگندند،آنگه:به دست فرعون افتاد،آنگه:قصد فرعون به قتل او چون تپنچه (1)بر روى او زد،آنگه:القاى جمر (2)و انگشت در دهن و سوختن زبان او،آنگه:كشتن او قبطى را نه بقصد بر سبيل خطا،ما تو را به اين همه محنتها امتحان كرديم و از همه برهانيديم تو را،و اين قول عبد اللّه عبّاس است.

مجاهد گفت:اخلصناك اخلاصا،ما تو را خالص باز كرديم و از همه برهانيديم،من قولهم:دينار مفتون،زرى پخته كه كدارت و شوايب از او رفته باشد آن را مفتون گويند،و فتنت الذّهب اذا عرضته على النّار.و اصل كلمه امتحان است.

جبّائى گفت،معنى آن است كه:تكليف بر تو سخت كرديم در طلب معاش تا تو را ده سال مزدورى شعيب بايست كردن. فَلَبِثْتَ سِنِينَ فِي أَهْلِ مَدْيَنَ ،مقام كردى سالها در اهل مدين.چون به نزديك شعيب شد،گفتند:ده سال اين جا مقام كرد.و مدين آن شهر بود كه شعيب در آنجا بود،و ازآنجا تا مصر هشت مرحله است.

وهب گفت:بيست و هشت سال در مدين مقام كرد،ده سال مزدورى دختر شعيب (3)كرد،و هژده سال با او دختر شعيب بود تا فرزندان بزاد. ثُمَّ جِئْتَ عَلىٰ قَدَرٍ يٰا مُوسىٰ ،مقاتل گفت:على موعد.محمّد بن كعب گفت:بدان قدرى مقدّر كه انداخته بودند كه تو بدان قدر بيايى.عبد الرّحمن بن كيسان گفت:على رأس اربعين سنة،بر سر چهل سال،و آن سال وحى پيغمبران باشد.و القدر و القدر،لغتان،قال جرير:

نال (4)الخلافة او كانت له قدرا***كما اتى ربّه موسى على قدر

ص : 151

وَ اصْطَنَعْتُكَ لِنَفْسِي ،يعنى تو را براى خود برگزيدم و به الطاف مخصوص كردم و براى رسالت و نبوّت خود تخصيص كردم.و از وجوه افتعال،يكى اتّخاذ الشّىء لخاصّ نفسه باشد،كالاشتواء و الاختباز و الاطباخ،يقال:شوى لغيره و اشتوى لنفسه،و كذا الباقى،يعنى تو را براى كار خاصّ خود آفريدم از اداى نبوّت و تحمّل رسالت.

آنگه گفت: اِذْهَبْ أَنْتَ وَ أَخُوكَ بِآيٰاتِي ،تو و برادرت برويد. بِآيٰاتِي ،اى مع آياتي و بيّناتي و معجزاتي،به آيات و بيّنات من و لا تنيا،و سستى مكنى در ذكر و ياد- كرد (1)من،يعنى آن كه ممكن باشد از جدّوجهد به جاى آرى،يقال:ونى،يني ونيا، و ونية اذا فتر،قال العجّاج:

فما ونى محمّد مذ ان غفر***له الإله ما مضى و ما غبر

اِذْهَبٰا إِلىٰ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغىٰ ،به نزديك فرعون شويد كه او طاغى و باغى شده است.

فَقُولاٰ لَهُ قَوْلاً لَيِّناً ،او را سخن نرم گويى. لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشىٰ ،تا باشد كه او تذكّر و انديشه كند يا بترسد،اى على رجاء و طمع منكما،براى آن كه ايشان ندانستند كه او ايمان نخواهد آورد.و«لعلّ»ترجّى و طمع را باشد (2)،و قيل:عاملاه (3)من اللّين و الرّفق معاملة راج (4)طامع في ايمانه و ان قطعتما على انّه لا يؤمن،با او از رفق و از لين معاملۀ آن كس كنى كه او طمع دارد به ايمان او.و اگرچه دانى كه ايمان نخواهد آوردن،و اين هر دو وجه نيكوست.با او درشتى و بدخويى مكنى،في قول ابن عبّاس.سدّى و عكرمه گفتند:با او خطاب نيكو كنى و گويى:يا ابا- العياش (5)و يا با الوليد.مقاتل گفت،يعنى قوله:... هَلْ لَكَ إِلىٰ أَنْ تَزَكّٰى، وَ أَهْدِيَكَ إِلىٰ رَبِّكَ فَتَخْشىٰ (6).اهل اشارت گفتند:با او سخن لطيف گوى كه او بر تو حقّ تربيت دارد و تو را پدرى كرده است،حقّ خدمت دارد بر تو.گفتند،خداى تعالى او را گفت:فرعون را بر ايمان وعده دهى برنايى كه با آن پيرى نباشد،و بقاى

ص : 152

ملك براى او تا به مردن،و لذّت طعام و شراب و نكاح بر او بماند تا به مردن.

مفسّران گفتند:هارون در اين وقت به مصر بود و موسى به مدين.چون او بيامد و در راه نبوّت دادند او را،و موسى از خداى درخواست كه او را يار من كن در نبوّت تا به يك جاى برويم،خداى تعالى او را اجابت كرد و وحى كرد به هارون كه:

برادرت به پيغامبرى مى آيد به فرعون،و من تو را يار او كردم در نبوّت،شما هر دو از قبل من فرستاده اى به او تا او را دعوت كنى و موسى در راه است تو را به استقبال او بايد رفتن.هارون-عليه السّلام-يك مرحله به استقبال او رفت،و يكديگر را از احوال خود خبر دادند.

محمّد بن علىّ الورّاق گفت:از يحيى معاذ شنيدم كه اين آيت بخواند (1)، بگريست و گفت:الهى هذا رفقك بمن يقول انا اللّه فكيف رفقك بمن يقول لا اله الّا اللّه،اين رفق و لطف تو است با آن كه گفت من خدايم رفق تو چگونه باشد با آن كه گويد جز تو خدايى نيست؟ ابو القاسم بن حبيب گفت:من نيز بر اين منوال لفظى چند ساختم،و هى:هذا رفقك بمن ينافيك فكيف رفقك بمن يصافيك،هذا رفقك بمن يعاديك فكيف رفقك بمن يناديك،هذا رفقك بمن يسبّك فكيف رفقك بمن يحبّك،هذا رفقك بمن ضلّ،فكيف رفقك بمن ذلّ،هذا رفقك بمن اقترف،فكيف رفقك بمن اعترف،هذا رفقك بمن اصرّ،فكيف رفقك بمن استغفر،بار خدايا!با بيگانگان چنين كرم كنى،با يگانگان چه كنى!با دشمنان چنين خطاب كنى،با دوستان چه خطاب كنى! قٰالاٰ رَبَّنٰا ،موسى و هارون گفتند (2):خداوند ما!ما ترسيم كه او بر ما تعجيل عقوبت كند و ما را بفرمايد كشتن،چه او پادشاهى ظالم است،يقال:فرط عليه اذا سبقه بمكروه،و الفارط،الّذي يتقدّم القوم الى الكلأ و الماء (3)،و منه

قوله-عليه السّلام:

انا فرطكم على الحوض، و قال الرّاجز:

قد فرط العجل علينا و عجل.***

ص : 153

و منه:الافراط الاسراف لأنّه تقدّم بين يدى الحقّ.

خداى تعالى ايشان را گفت: لاٰ تَخٰافٰا ،مترسى، إِنَّنِي مَعَكُمٰا ،كه من با شماام، أَسْمَعُ وَ أَرىٰ ،سخن شما مى شنوم و مكان شما مى بينم.و گفتند:شنوم آنچه شما گوييد و بينم آنچه شما كنيد.و گفتند:انتما بعيني و علمي،شما به چشم و علم منى.من از شما غافل نه ام،شما را ضايع نگذارم تا او بر شما سطوت كند.

فَأْتِيٰاهُ ،به او شوى و بگويى كه ما دو پيغامبريم از خداى،به تو براى آن آمده ايم تا دست از بنى اسرائيل بدارى،و ايشان را با ما گسيل كنى،و نيز عذاب نكنى ايشان را برآن جمله كه مى كردى از بار و بيگار و كارهاى گران و استعباد (1)و بنده گرفتن. قَدْ جِئْنٰاكَ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكَ ،و ما آمده ايم و از خداى تو آيتى و بيّنتى (2)و حجّتى آورده ايم،نه آن است كه دعوى مى كنيم بى برهان و به ختم سخن بگوى كه:

وَ السَّلاٰمُ عَلىٰ مَنِ اتَّبَعَ الْهُدىٰ ،سلام برآن باد كه او پس رو راه راست باشد،و گفتند:سلام،به معنى سلامت است و عَلىٰ ،به معنى«لام» (3)است،يعنى سلامت در دوجهان آن را باشد كه او متابع راه راست بود.

إِنّٰا قَدْ أُوحِيَ إِلَيْنٰا ،به ما وحى كرده اند كه:عذاب برآن خواهد بود (4)كه او خداى را و پيغامبران را (5)به دروغ دارد،و پشت بر ايشان كند،يعنى فرمان ايشان رها كند و از قبول قول ايشان اعراض نمايد.

قٰالَ فَمَنْ رَبُّكُمٰا يٰا مُوسىٰ ،در كلام حذفى و اختصارى هست،و تقدير آن است كه:فأتياه فقالا له ذلك فقال لهما من ربّكما يا موسى،ايشان به نزديك فرعون آمدند و رسالت و پيغام خداى بگزاردند (6)،فرعون ايشان را گفت:خداى شما كيست اى موسى؟اين خطاب با موسى كرد براى آن كه با او انبساط داشت. موسى گفت:

خداى ما آن است كه هر چيزى بداد خلقش را،گفتند:معنى آن است[كه] (7)هر خلقى را آنچه صلاح معاش ايشان است بداد،اين قول حسن و قتاده است.مجاهد

ص : 154

گفت:هر جنينى (1)را از آن جنس آفريد كه مادر و پدر او باشد،از آدمى بهايم (2)نيافريد و از بهايم حيوانى ديگر نيافريد.عطيّه و مقاتل گفتند:هر چيز را صورت او دادند تا هر حيوانى صورتى دارد بر افراد (3).ضحّاك گفت:معنى آن است كه،هر چيز (4)را از حيوانات آلات مصالح خود بداد از:چشم بينا،و گوش شنوا،و دست گيرنده،و پاى رونده،و زبان گوينده آنان را كه نطق باشد.

بعضى گفتند:مراد الهام معاد و معاش است كه هر حيوانى داند كه او بامداد به طلب معاش كجا رود و شبانگاه با مراح خود كجا رود.و وجهى دگر هست كه كلام محتمل است آن را و به فصاحت كلام لايق،و آن آن است كه: أَعْطىٰ كُلَّ شَيْءٍ من الخلق حقّه،اى خلقه على احسن ما يمكن و اصلحه،يعنى هر چيزى را حق بگزارد (5)در باب خلق تا چنان آفريد كه لايق حال اوست،إمّا به حسن و احكام و اتقان،و امّا به وجه صلاح. ثُمَّ هَدىٰ ،اى هداهم،آنگه هدايت داد ايشان را از بيان و الطاف و تسهيل و تيسير،و بيان اين وجه بازپسين روايت نصير است از كسائى كه او خواند: أَعْطىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ،على الفعل الماضى،آنگه مفعول دوم محذوف باشد از كلام،و تقدير آن كه:اعطى كلّ شىء خلقه حقّه من الخلق و الاحكام و الاتقان.

قٰالَ فَمٰا بٰالُ الْقُرُونِ الْأُولىٰ ،فرعون موسى را گفت:حال آن امّتان گذشته چيست؟و اين آنگه گفت كه موسى گفت:... يٰا قَوْمِ إِنِّي أَخٰافُ عَلَيْكُمْ مِثْلَ يَوْمِ الْأَحْزٰابِ، مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَ عٰادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ (6).

گفت:حال اينان كه گفتى چيست اكنون؟ او گفت: عِلْمُهٰا عِنْدَ رَبِّي فِي كِتٰابٍ. ،علم به احوال ايشان به نزديك خداست تعالى،يعنى عالم است به احوال ايشان،و آن علم در كتابى (7)نوشته است،يعنى لوح محفوظ. لاٰ يَضِلُّ رَبِّي ،اى

ص : 155

لا يخطي،خطا نكند آن را و آن بر او فرونشود. وَ لاٰ يَنْسىٰ ،و فراموش نكند و عالم الذّات است،و همۀ معلومات معلوم اوست على كلّ وجه يصحّ أن يكون معلوما.

اَلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً ،اهل كوفه«مهدا»خواندند على التّوحيد،و باقى على الجمع«مهادا»و مثله:فرش و فراش،او آن خداست كه زمين به گهوارۀ شما كرد تا در او بيارامى و در او بگردى و آرامگاه شما باشد. وَ سَلَكَ لَكُمْ فِيهٰا سُبُلاً ،و براى شما در او راهها پيدا كرد تا در او مى روى به سفرها و مقاصد و حوائج خود مى جويى. وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً ،و براى شما از آسمان آبى فروفرستاد،يعنى باران.آنگه از مغايبه،با خبر دادن آمد از خود بر سبيل تعظيم به لفظ جمع گفت:

فَأَخْرَجْنٰا بِهِ أَزْوٰاجاً ،يعنى اصنافا و انواعا،انواع و اصناف. مِنْ نَبٰاتٍ ،از گياه ها.

شَتّٰى ،مختلف (1)به جنس و شكل و رنگ و طعم و طبع و بوى،بهرى (2)سبز و بهرى (3)سرخ و بهرى (4)زرد و بهرى (5)كبود و بهرى لعل و بهرى سپيد و بهرى سياه و بهرى (6)گرم و بهرى (7)سرد و بهرى (8)تر و بهرى (9)خشك و بهرى تلخ و بهرى شيرين و بهرى شور (6)و بهرى نافع (7)و بهرى (8)با مضرّت و بهرى (13)گوارنده و بهرى (14)گزاينده و بهرى (15)زهر و بهرى (16)ترياق و بهرى درد و بهرى دوا،تا بدانى كه به طبع نيست و به دهر (9)نيست و به هوا نيست و به ستاره نيست،جز فعل قادرى (10)حكيم مريد نيست كه به حسب مصلحت چنان كه خواست و مصلحت شناخت بيافريد و بيرون آورد تا تو به فصل ربيع بروى و در او نگاه كنى (11)،راحت چشمت باشد و نزهت دلت و زيادت يقينت و راه نماينده ات به خالقى و مدبّرى.

و في كلّ شيء له آية***تدلّ على انّه واحد

كُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعٰامَكُمْ ،اين از جملۀ آن جايهاست كه قول از او محذوف كردند،

ص : 156

تقدير آن است كه:و قلنا لهم كُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعٰامَكُمْ ،و گفتيم ايشان را كه:بخورى، صورت امر است و مراد اباحت،و بچرانيد (1)در او چهارپايانتان را چه اين نباتها بعضى طعمۀ شماست و بهرى (2)طعمۀ چهار پايان شماست،چه آن چهار پايان را هم براى شما مى پرورم تا بهرى (3)مأكول شما (4)باشند و بهرى را شيرش مشروب تو (5)باشد و بهرى مركوب تو (6)باشد،و مثله قوله: وَ فٰاكِهَةً وَ أَبًّا، مَتٰاعاً لَكُمْ وَ لِأَنْعٰامِكُمْ (7)،تا متاع باشد شما را و چهار پايان شما را.و اگر مشروح گفتى،تقدير چنين است:كلوا منها و ارعوا انعامكم فيها،او كلوا ما يؤكل و ارعوا انعامكم فيما لا يؤكل،آنچه طعمۀ تو است تو مى خور،آنچه خورد تو را نشايد،چهارپايانت را مى ده،كه: إِنَّ فِي ذٰلِكَ لَآيٰاتٍ ، در اين كه برفت و شرح داده شد آياتى و دلالاتى (8)هست خداوندان عقلها را،و عقل را براى آن«نهى»خوانند كه او نهى كند خداوندش را از بسيار چيزها.و گفتند:

جمع است،واحدش نهيه باشد،ككشية و كشى،لشحم (9)الضّبّ.

از پس تذكير نعمت به وعظ در آمد و گفت،از جملۀ منافع زمين آن است كه:

مِنْهٰا خَلَقْنٰاكُمْ ،شما را از او آفريديم،يعنى پدر شما آدم را.و گفتند:نيز نفس شما را به آن معنى كه نطفه از طعامها پديد آيد و انواع طعام از زمين آفريد. وَ فِيهٰا نُعِيدُكُمْ ، به ابتدات (10)از او آفريدم و به انتها مراجعت با او باشد،و بار ديگر ازوت بيرون آريم، يعنى روز قيامت.بيان كرد كه:ابتدات از او آفريدم (11)تا بدانى كه تو را تكبّر نرسد كه از خاك راه هيچ ذليل تر نيست،اصلت اين است كه مى دانى موطوء بالنّعال و الاقدام.و طبعت،اين كه مى بينى في عظمة (12)ذى الجلال والاكرام .آنچه اصل تو از آن است،در زير قدم هر جاهلى نهاده اند تا هركه عاقل باشد،در وقت مفاخرت آن را تاج سر نسازد (13). وَ فِيهٰا نُعِيدُكُمْ ،باز با خاكت خواهيم بردن تا امل دراز ندارى،

ص : 157

كه اجل كوتاه است،به عمارت قصور چه سعى كنى كه جاى تو فيما بين القبور است.

رسول-عليه السّلام-گفت:تمسّحوا بالارض فانّها بكم برّة،خويشتن به زمين بمالى كه مادرى مشفق است بر شما،اصلت از اوست،و نشوت در اوست،و مرجعت با اوست.تا زنده اى بر پشت خودت سوار دارد،چون بميرى در شكم خودت استوار دارد، أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفٰاتاً، أَحْيٰاءً وَ أَمْوٰاتاً (1).مقامت در اوست،و معاشت از اوست،و معادت با اوست.اين براى آن گفت تا ساز او ساخته دارى، خويشتن از آنچه حرام است پرداخته دارى. وَ مِنْهٰا نُخْرِجُكُمْ ،و شما را ازآنجا بيرون آريم بارى ديگر،براى آن گفت تا بدانى كه جاى تو جاى ديگر است و سراى تو سراى ديگر است،به عمارت اين سراى مشغول نشوى كه اين سراى ممرّ است نه سراى مقرّ،

الدّنيا دار ممرّ و الآخرة دار مقرّ فخذوا،رحمكم اللّه من ممرّكم لمقرّكم و من زادكم لمعادكم و من منزعكم لمرجعكم و من مالكم لمآلكم.

تارة اخرى،و التّارة و الكرّة و المرّة و الدّفعة واحدة.

وَ لَقَدْ أَرَيْنٰاهُ آيٰاتِنٰا كُلَّهٰا ،آنگه گفت:به درستى و راستى كه ما با فرعون نموديم آيات و دلالات ما جمله،يعنى آنچه موسى را داديم.و«آيات»،در محلّ نصب است بوقوع الفعل عليه،و«كلّها»،از توابع تأكيد اوست،براى آن منصوب است.

فَكَذَّبَ وَ أَبىٰ ،به دروغ داشت و ابا كرد و سرباززد و امتناع كرد از قبول حق.و مراد به آيات آن دلالات و معجزات نه گانه است كه گفت: وَ لَقَدْ آتَيْنٰا مُوسىٰ تِسْعَ آيٰاتٍ بَيِّنٰاتٍ (2)...،منها:اليد و العصا،آنچه وقت را به روز اوّل نمود:دست سپيد بود و عصا كه ثعبان گشت.

چون فروماند و آن را دفع نتوانست كرد نسبت آن با سحر كرد،گفت: أَ جِئْتَنٰا ، اى موسى براى آن آمده اى به ما تا ما را به جادوى از زمين ما كه شهر مصر است بيرون كنى.

فَلَنَأْتِيَنَّكَ بِسِحْرٍ مِثْلِهِ ،ما به تو آريم سحرى و جادوى (3)مانند اين كه تو آورده اى

ص : 158

از ميان ما!موعدى كن كه آن موعد را خلاف نكنيم نه ما و نه تو. مَكٰاناً سُوىً ،بدل موعد است،اى مكانا مستويا (1)،بر زمينى راست.مقاتل و قتاده گفتند:عدلا بينك و بيننا.عبد اللّه عبّاس گفت:نصفا،اى انصافا.كلبى گفت:سوى هذا المكان،جز اين جايگاه كه ما در اوييم اين ساعت.ابو عبيده گفت:وسطا بين القريتين،ميان دو شهر،قال الشّاعر:

وجدنا ابانا كان حلّ ببلدة***سوى بين قيس (2)،قيس عيلان،و الفزر

عاصم و حمزه و حسن بصرى و اعمش خواندند:«سوى»به ضمّ السّين،و اين دو لغت است،مثل:عدى و عدى،و طوى و طوى.

قٰالَ مَوْعِدُكُمْ يَوْمُ الزِّينَةِ ،موسى-عليه السّلام-گفت:موعد شما روز زينت است.در او خلاف كردند،مقاتل و كلبى گفتند:روز عيدى بود ايشان را معروف.

سعيد بن المسيّب گفت:روز بازارى (3)بود ايشان را كه خويشتن بياراستندى و به آن بازار شدندى.بعضى دگر گفتند:روز نوروز بود.حسن بصرى خواند و غيره (4)،عن حفص عن عاصم:يوم الزّينة،به نصب بر ظرف و خبر مبتدا در او مقدّر باشد.و باقى قرّاء،به رفع على الابتداء و الخبر. وَ أَنْ يُحْشَرَ النّٰاسُ ضُحًى ،«ان»مع الفعل در محل جرّ است عطفا على الزّينة،اى يوم حشر النّاس ضحى،و محلّ«ضحى»نصب است على الظّرف،و آن روز كه بر عادت مردمان را جمع كنند در وقت چاشت.

براى آن اين وقت اختيار كرد تا نهارا جهارا باشد،ليكون ابلغ في الحجّة و ابعد من الرّيبة.

فَتَوَلّٰى فِرْعَوْنُ ،فرعون از مناظرۀ موسى اعراض كرد با طلب سحر و سحره. فَجَمَعَ كَيْدَهُ ،و كيد خود جمع كرد. ثُمَّ أَتىٰ ،آنگه به موعد گاه آمد،و قصّۀ دراز در اين دو لفظ اظهار كرد كه: فَجَمَعَ كَيْدَهُ ثُمَّ أَتىٰ ،عبد اللّه عبّاس گفت:هفتاد و دو مرد ساحر بودند،با هريكى از ايشان چوبى و رسنى بود.و گفتند:چهارصد مرد بودند و هريكى خروارى چوب و رسن داشتند.

ص : 159

موسى-عليه السّلام-چون چنان ديد گفت ايشان را: وَيْلَكُمْ لاٰ تَفْتَرُوا عَلَى اللّٰهِ كَذِباً ،واى بر شما بر خداى دروغ فرامبافى. فَيُسْحِتَكُمْ بِعَذٰابٍ ،بيخ شما بر كند و شما را مستأصل كند.كوفيان خواندند:فيسحتكم به ضمّ«يا»و كسر«حا»من الافعال.و باقى قرّاء:به فتح«يا»و«حا»من السّحت،و هما لغتان،يقال:سحته و اسحته،قال الفرزدق.

و عضّ زمان يا بن (1)مروان لم يدع***من المال الّا مسحت او مجلّف

و يروى:مسحتا او مجلّف.و السّحت،الاستيصال. وَ قَدْ خٰابَ مَنِ افْتَرىٰ ، و خايب و نوميد بود آن كس كه او دروغ گويد.

فَتَنٰازَعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ ،منازعت كردند در آن كار كه ميان ايشان بود،يعنى ساحران.و اصل منازعت،چيزى از يكى در كشيدن بود. وَ أَسَرُّوا النَّجْوىٰ ،و راز گفتن گرفتند با يكدگر پنهان.

عبد اللّه مسعود خواند:و اسرّوا النّجوىٰ ان هذان،به فتح همزه و تخفيف ساحران (2)،و قٰالُوا نخواند بر آنكه (3)در محلّ مفعول«اسرّوا»باشد،بدلا من النّجوى، براى آن كه آن را كه همزۀ او مفتوح باشد،متعلّقى بايد از فعل يا معنى فعل.و جملۀ قرّاء، قٰالُوا خواندند،انّ هذان لساحران،به كسر همزه و تشديد«نون»،و«لام»در ساحران.و ابن كثير و حفص خواندند:ان هذان لساحران،به كسر همزه بر آنكه مخفّفه باشد از ثقيله،و براى آن«لام»در خبر ملازم است با او تا فارق باشد ميان او و ميان آن كه شرط باشد،اين قول بصريان است.و كوفيان گفتند:اين جا و هركجا كه مانند اين است،«ان»،به معنى«ما»ى نافيه است،و معنى آن كه:ما هذان الّا ساحران،و مثله قوله:... وَ إِنْ نَظُنُّكَ لَمِنَ الْكٰاذِبِينَ (4)،اى لا نظنّك الّا من الكاذبين، و قال الشّاعر:

ثكلتك امّك ان قتلت لمسلما***حلّت عليك عقوبة الرّحمن

اى ما قتلت (5)الّا مسلما.و دليل صحّت اين،قرائت ابىّ است:ان هذان الّا

ص : 160

ساحران.و ابو عمرو بن العلاء و عيسى بن عمر (1)خواندند:انّ هذين لساحران،بر اصل خود به«يا»،و ابو عمرو گفت:شرم دارم از خداى كه:«انّ هذان»خوانم و باقى قرّاء «ان هذان»خواندند،و گفتند:از عائشه پرسيدند اين آيت،و قوله: وَ الْمُقِيمِينَ الصَّلاٰةَ (2)...،و قوله: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هٰادُوا وَ الصّٰابِئُونَ (3)...،گفت:اين همه خطاى است از نويسنده.و ابان گفت:اين آيت پيش عثمان بخواندم،گفت:لحن است،گفتم:پس بگردانيم از مصحف،گفت:رها كنى كه حلالى و حرامى به او تعلّق ندارد،و اين قول ضعيف است لمخالفة الاجماع،براى آن كه در امّت كس نگفت كه در قرآن لحنى هست.و اهل علم در اين وجوهى گفتند،يكى آن كه:اين لغت بلحارث (4)بن كعب است و خثعم و زبيد و كنانه،كه ايشان اسم مثنىّ را در هر سه حال از رفع و نصب و جرّ به«الف»گويند.فرّاء گفت:مردى را ديدم كه از او فصيح تر نديده بودم كه اين بيت بخواند:

و اطرق اطراق الشّجاع و لو يرى***مساغا لناباه الشّجاع فصمّما (5)

و يقولون:كسرت يداه و ركبت علاه،در جاى يديه و عليه،و قال شاعرهم:

تزوّد منّا بين اذناه ضربة***دعته الى هابى (6)التّراب عقيم

و بر لغت دگر عرب،بين اذنيه بايد،و قال آخر:

اىّ (7)قلوص راكب تراها***طاروا علا هنّ فطر علاها

اى عليهنّ و عليها،و قال آخر:

انّ اباها و ابا اباها***قد بلغا في المجد غايتاها

و بعضى دگر گفتند:«انّ»به معنى نعم است،اى نعم هذان.و گفتند:اعرابى از عبد اللّه زبير چيزى خواست،نداد او را.اعرابى گفت:لعن اللّه ناقة حملتني

ص : 161

اليك،گفت:انّ و صاحبها،اى نعم و صاحبها،و قال الشّاعر:

بكرت علىَّ عواذ لي***يلحينني (1)و الومهنّه

و يقلن (2)شيب قد علا***ك و قد كبرت فقلت انّه

اى نعم.

فرّاء گفت:در اين وجهى دگر هست،و آن آن است كه:«الف»چون دعامه اى است كه زائل نشود،و«الف»در اين باب جارى مجراى«يا»باشد در «الّذين»كه در هر سه حال رفع و نصب و جرّ به يك صورت باشد،فقالوا:الّذين،فى الاحوال الثّلاث،و كنانه گفتند،در حال رفع گويند:اللّذون.

اگر گويند بر قول آن كس كه به معنى نعم گفت،«لام»را چه جواب كرد كه آن در خبر«انّ»آيد؟جواب گوييم:عرب«لام»آرند در خبر،و اگرچه«انّ» نباشد،قال (3):

خالي لانت و من جرير خاله***ينل العلاء و يكرم الاخوالا

و قال آخر:

امّ الحليس لعجوز شهربة***ترضى من اللّحم بعظم الرّقبة

يُرِيدٰانِ ،مى خواهند تا شما را از زمين مصر بيرون كنند به سحرشان،و مراد به اين دوگانه موسى اند و هارون. وَ يَذْهَبٰا بِطَرِيقَتِكُمُ الْمُثْلىٰ ،و راه و طريقت نيكوتر شما (4)ببرند.اميرالمؤمنين -عليه السّلام-گفت:مراد آن است كه روى مردمان با خود گردانند.عبد اللّه عبّاس گفت:مراد آن است كه،سادات و اشراف قوم را ببرند.

عكرمه گفت:خياركم،بهينۀ شما را ببرند.قتاده گفت:مراد بنى اسرائيل بودند كه بنى اسرائيل به از ايشان بودند.كسائى گفت:يعنى سنّت و سمت و هدى نيكوترين شما،و«مثلى»،تأنيث أمثل باشد،يعنى اعدل،قال الشّاعر:

فكم متفرّقين. (5)بنوا بجهل***حدى بهم الى زيغ فزاغوا

و زيغ بهم عن المثلى فتاهوا***و اورطهم على الوحل الرّداغ

فزلّت فيه اقدام فصارت***الى نار غلا منها الدّماغ

ص : 162

قوله تعالى: فَأَجْمِعُوا كَيْدَكُمْ ،ابو عمرو خواند:«فاجمعوا»به«الف»وصل و فتح«ميم»من الجمع،يعنى گرد آرى و جمع كنى كيدتان،و هيچ رها مكنيد، و قوّت اين قرائت قوله:... فَجَمَعَ كَيْدَهُ ثُمَّ أَتىٰ (1)،و باقى قرّاء خواندند: فَأَجْمِعُوا ،به همزۀ قطع و كسر«ميم»من الاجماع،آنگه آن دو معنى دارد يكى:جمع،يقال:

جمعت الشّىء و اجمعته لغتان بمعنى واحد،قال الشّاعر:

فكانّها بالجزع جزع (2)نبايع***و اولات ذى العرجاء نهب مجمع

اى مجموع.ديگر:به معنى عزم و احكام،يقال:ازمعت الامر و اجمعته و ازمعت عليه (3)و اجمعت (4)،قال الشّاعر:

يا ليت شعري و المنى لا تنفع***هل اغدون يوما و امري مجمع

اى محكم قد عزم عليه.و مراد به كيد سحر و حيلت (5)ايشان است. ثُمَّ ائْتُوا صَفًّا ،پس بيايى به يك صف. (6)،يعنى يكدست و يك زبان،و قيل:اراد صفوفا.

ابو عبيده گفت:مراد مصلّى و نمازگاه است كه آنجا به صف بايستند،و حكى عن بعض الفصحاء:ما استطعت أن اتى الصّفّ امس،اى المصلّى.و گفتند:كنايت است از جمله،يعنى ائتونى جميعا. وَ قَدْ أَفْلَحَ الْيَوْمَ مَنِ اسْتَعْلىٰ ،و ظفر آن را باشد امروز كه غالب شود،و الفلاح الظفر و البقاء.

قٰالُوا ،گفتند،يعنى سحره و جادوان: إِمّٰا أَنْ تُلْقِيَ ،اوّل تو عصاى خود بيندازى يا ما اوّل بيندازيم؟گفتند:براى آن كه اين پايه ادب نگاه داشتند در استيذان موسى،خداى تعالى ايشان را توفيق هدايت داد.

موسى-عليه السّلام-گفت: بَلْ أَلْقُوا ،بل شما بيندازى.صورت امر است و مراد تحدّى،نحو قوله: فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ (7)...،بعضى دگر گفتند:امر است و لكن مشروط،يعنى القوا ان كان القائكم بالحقّ،و فرق كردند ميان امر مشروط و تحدّى-و اين بيان كرده ايم دگر جا. فَإِذٰا حِبٰالُهُمْ ،در كلام محذوفى هست،

ص : 163

و تقدير آن كه:فالقوا فَإِذٰا حِبٰالُهُمْ وَ عِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ إِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّهٰا تَسْعىٰ (1)، «اذا»،مفاجات است،كه نگاه كردى آن چوبها و رسنها چنان مى نمود كه پنداشتى كه از سحر ايشان بخواهند (2)رفتن.و«اليه»ضمير (3)،راجع است با موسى،براى آن تخييل مى فرمايد كه آن را اصلى نبود-و اين قصّه به استقصا در سورة الاعراف رفته است.

فَأَوْجَسَ فِي نَفْسِهِ خِيفَةً مُوسىٰ ،موسى از آن در دل خود ترسى يافت،و ترس موسى نه از آن بود كه در بطلان آن شاكّ (4)بود،از آن بود كه نبايد كه جاهلان كه امعان نظر نكرده (5)باشند گمان برند كه آنچه ايشان كردند جنس آن است كه موسى كرد،و فرق ندانند كرد ميان شبهت و حجّت ازآن كه نظر نكنند.

ما موسى را از اين معنى ايمن كرديم و گفتيم مترس كه عالى تر و غالب تر تو خواهى بود. وَ أَلْقِ مٰا فِي يَمِينِكَ ،و آنچه در دست راست دارى بينداز. تَلْقَفْ ،اى تتلقّف، «تا»ى تفعّل بيفگند تخفيف را،چنان كه در اخواتش (6)بيان كرديم. مٰا صَنَعُوا ،تا فروبرد هرچه ايشان كرده اند (7)،اى ما صنعوا كيد شىء.ابن عامر خواند:به تشديد «قاف»و رفع«فا»،و بر اين قرائت محلّ او نصب باشد بر حال.و حفص عن عاصم خواند: تَلْقَفْ ،به سكون«لام»من اللّقف،و هو سرعة الاخذ و الاشتراط (8).و باقى قرّاء،«تلقّف»به تشديد و جزم«فا»على جواب الامر. إِنَّمٰا صَنَعُوا كَيْدُ سٰاحِرٍ ، حمزه و كسائى،«كيد سحر»خواندند بر فعل،و باقى قرّاء: كَيْدُ سٰاحِرٍ ،على الفاعل (9).خداى تعالى وحى كرد به موسى كه:چون ايشان چوبها و رسنهاى خود بينداختند،تو نيز عصا بينداز.او عصا بينداخت اژدها شد،به يك ساعت آن چهارصد خروار چوب و رسن مار پيكر ساخته مجوّف و مزبّق فروبرد.

ص : 164

و قرائت آن كس كه او خواند: كَيْدُ سٰاحِرٍ ،اضافة الفعل الى فاعله باشد،و قرائت آن كس كه«كيد سحر»خواند،از باب مسجد الجامع و يوم الجمعة باشد،چه كيد خود سحر است. وَ لاٰ يُفْلِحُ السّٰاحِرُ ،و فلاح و ظفر نيابند (1)ساحران (2)به هر راه كه آيند (3)،يعنى به هر چيز (4)كه (5)كند.

فَأُلْقِيَ السَّحَرَةُ سُجَّداً ،ساحران را به روى در آوردند به سجده.و براى آن بر فعل مجهول گفت كه،چون معجزه موسى بديدند-و ايشان ساحر بودند و تعاطى سحر كرده ساليان بسيار-به اوّل نظر بدانستند كه آن نه از جنس سحر است،چه انواع سحر بر (6)ايشان پوشيده نبود،علم حاصل شد ايشان را به حقّى (7)و درستى آن بر وجهى كه رفعش وقت را ممكن نبود،به سجده در آمدند چنان كه پنداشتى كه ايشان را به سجده در آوردند.وجهى دگر آن كه:چون به توفيق خداى و لطف و تمكين و تخليۀ او كردند،به منزلت آن بود (8)از روى مجاز كه خداى كرد،براى آن گفت: فَأُلْقِيَ .و قوله: سُجَّداً ،نصب او بر حال است از مفعول.و قٰالُوا آمَنّٰا ،گفتند ايمان آورديم به خداى هارون و موسى تا كسى گمان نبرد كه ايشان به اين خداى فرعون را خواستند.

قٰالَ آمَنْتُمْ ،ابن كثير و حفص و ورش خواندند: آمَنْتُمْ ،على لفظ الخبر،و كوفيان الّا حفص به دو همزه خواندند على الاستفهام.و باقى قرّاء به همزه اى از پس او مدّى.

عند آن فرعون گفت ايشان را،امّا بر خبرى (9)بر وجه تقريع و تعنيف،و امّا بر استفهام، هم بر اين وجه:ايمان آوردى به موسى پيش ازآن كه من دستورى دادم شما را،او استاد و مهتر شماست،كه اين سحر شما را او آموخت،من بفرمايم تا شما را دست و پاى ببرند برخلاف،يعنى دست راست و پاى چپ،و آنگه شما را بردار كنم (10)بر درختان خرما،و براى آن درخت خرما اختيار كرد اين كار را تا درازتر بود و هايل تر و بلندتر تا همه كس بينند (11).و گفتند:اوّل كس كه اين عقوبت بر اين وجه فرمود

ص : 165

فرعون بود،أعنى صلب (1)،دست و پاى برخلاف بريدن.و گفتند:«في»،به معنى على است،چنان كه شاعر گفت:

هم صلبوا العبدىّ في جذع نخلة (2)***فلا عطست شيبان الّا باجدعا

و گفتند:در آيت و (3)بيت،«في»به جاى خود است در معنى،براى آن كه از جهت ملابستى كه ميان درخت و مصلوب هست پندارى (4)كه درخت ظرف مصلوب است. وَ لَتَعْلَمُنَّ ،و شما بدانى كه از ميان ما و شما-يعنى او و موسى-كه عذاب كه سخت تر است و باقى تر!و نصب عَذٰاباً ،بر تميز است.

قٰالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ ،ايشان جواب دادند كه:ما تو را نگزينيم بر آنچه به ما آمد از بيّنت و حجّت،و نه بر خداى كه ما را آفريد.بر اين قول«واو»عطف باشد،و گفتند:«واو»قسم است،يعنى تو را نگزينيم بر آنچه معلوم شد (5)از ادلّه و حجج و بيّنات،به حقّ آن خداى كه ما را آفريد. فَاقْضِ مٰا أَنْتَ قٰاضٍ ،آن حكم كه خواهى كردن مى كن،و گفتند،معنى آن است كه:تمّم ما عزمت عليه،فانّ القضاء في اللّغة هو الاتمام و الاحكام،قال:

و عليهما مسرودتان قضا هما***داود او صنع السّوابغ تبّع

إِنَّمٰا تَقْضِي هٰذِهِ الْحَيٰاةَ الدُّنْيٰا ،تو حكم در اين دنيا توانى كردن كه تو را در آخرت حكمى نباشد،و نصب او بر ظرف است.و كوفيان گفتند:نصب است به عدم الخافض.

إِنّٰا آمَنّٰا بِرَبِّنٰا ،و در خبر است كه،آسيه پرسيد كه:كه غالب شد؟و دست كه را بود؟گفتند:موسى را.گفت (6):آمنت بربّ موسى و هارون.فرعون گفت:از دل مى گويى؟گفت:اى و اللّه!گفت:بروى و بنگرى سنگى كه از آن سنگى تر (7)نباشد بيارى تا بر او زنيم تا بميرد.برفتند و سنگى بياوردند.او سر سوى آسمان كرد،خداى

ص : 166

تعالى در بهشت جاى او به او نمود،او جان بداد (1)،سنگ بر او زدند و او جسد بلا روح بود. وَ اللّٰهُ خَيْرٌ وَ أَبْقىٰ ،خداى-جلّ جلاله-بهتر است و باقى تر،و ما اختيار بهتر كرديم بر بدتر،و باقى (2)بر فانى.

قوله تعالى:

بخورى از خوشيها آنچه روزى كرديم شما را و طاغى مشوى (1)در آن كه فرود آيد بر شما خشم من،و هركه فرود آيد بر او خشم من،فروافتد .

و من آمرزنده ام آن كس را كه توبه كند و ايمان آرد و كار نيكو كند،آنگه راه يابد.

چه شتاب زده كرد تو را از قوم تو اى موسى؟ گفت:ايشان اينك براثر من اند،و بشتافتم به تو اى خداى من تا خشنود شوى.

گفت:ما بيازموديم قوم تو را از پس تو،و گمراه كرد ايشان را سامرى.

بازگشت (2)موسى با قومش خشمناك اندوهناك،گفت:اى قوم (3)!نه وعده كرد شما را خداى شما وعده اى نيكو (4)؟دراز شد بر شما روزگار يا خواستى كه حلال شود بر شما خشمى از خدايتان،خلاف كردى وعدۀ من (5)؟ گفتند:ما خلاف نكرديم وعدۀ تو را به اختيار خود،و لكن ما برگرفتيم بارها از حلىّ قبطيان،بينداختيم آن را،همچنين بينداخت سامرى.

برون (6)آورد ايشان را گوساله،تنى بى جان كه او را بانگى[بود] (7).گفتند:اين

ص : 168

خداى شما (1)و خداى موسى،فراموش كرد.

نمى بينند (2)كه بازنمى آيد به ايشان سخنى،و نتواند براى ايشان زيانى و نه سودى؟ و گفت ايشان را هارون از پيش:اى گروه بيازمودند (3)شما را به آن،و خداى (4)شما خداى رحمان است،پى من گيرى و فرمان برى.(5) گفتند:ما بنجنبيم بر او مقام كردن تا بازآيد به ما موسى.

گفت:اى هارون!چه بازداشت تو را چون ديدى ايشان را كه گمراه شدند.

به دنبال (6)من نيامدى،خلاف كردى فرمان مرا؟ (7) گفت:اى پسر مادر (8)!مگير (9)محاسن من و نه سر من، كه من ترسيدم كه تو گوى بپراگندى ميان پسران يعقوب و نگاه نكنى سخن مرا.

گفت:چه كار بود تو را اى سامرى.

گفت بديدم آنچه نديدند ايشان به او (10)،بر گرفتم يك چنگال (11)از نشان پاى جبريل (12)،در انداختم آن را و هم (13)بياراست براى من تن من.

ص : 169

[21-ر] گفت:برو كه تو را در زندگانى است گوى كه الف مباد (1)با آدميان و تو را وعده اى است كه خلاف نكنند آن را و درنگر به خدايت آن كه همه روز بر وى نشسته بودى (2)بسوزيم او را پس بپراگنيم او را در دريا پراگندنى (3).

خداى شما،خداى آن است كه (4)نيست خدايى مگر او و فراخ شد هر چيزى را به دانش.

و همچنين قصّه مى گوييم بر تو از خبرها آنچه سابق شده است و بداديم تو را از نزديك ما (5)ياد كردى.

قوله-عزّ و علا (6): إِنَّهُ مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً ،«انّه»ضمير شأن و كار راست،يعنى كار چنين فتاد (7)كه هركه او با پيش خداى شود گناهكار.و نصب او بر حال است از فاعل،يعنى در آن حال كه مى شود گناهكار باشد.

مفسّران گفتند:مراد به مجرم،كافر (8)است. فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ ،«فا»براى جواب شرط آمد،او را دوزخ بود،و نصيب وى دوزخ باشد. لاٰ يَمُوتُ فِيهٰا ،نميرد (9)در آنجا تا بازرهد (10)و زنده نباشد زندگانى كه او را در آن خيرى و راحتى باشد،بل زندگانى بود كه مرگ از آن به بود.

وَ مَنْ يَأْتِهِ مُؤْمِناً ،و هركه با پيش خداى شود مؤمن، قَدْ عَمِلَ الصّٰالِحٰاتِ ،و عمل صالح كرده باشد.و نصب«مؤمنا»بر حال است،و«قد»لتقريب الماضى من

ص : 170

الحال باشد. فَأُولٰئِكَ لَهُمُ الدَّرَجٰاتُ الْعُلىٰ ،ايشان را درجات بلند باشد،و وزن على،فعل باشد،و او جمع عليا بود،كصغرى و صغر،و كبرى و كبر.و مراد به درجات امّا منازل و غرف باشد،و امّا قدر و منزلت به حسب استحقاق.

جَنّٰاتُ عَدْنٍ ،«جنّات»بدل درجات باشد.درجات چه باشد؟بهشتهاى مقام كه در زير درختان آن جويها روان باشد. وَ ذٰلِكَ جَزٰاءُ مَنْ تَزَكّٰى ،و آن جزا و پاداشت (1)آن بود كه،او متزكّى بود.و«تزكّى»،تكلّف زكا (2)باشد،و تكلّف براى آن گفت كه اگر طبع بودى بر او ثواب نبودى (3)آنچه (4)تكليف متناول باشد آن را تحمّل مشقّت آن به تكلّف توان كردن.و بعضى مفسّران گفتند: تَزَكّٰى ،اى تطهّر من الكفر و المعاصي،خويشتن را پاكيزه دارد از كفر و معاصى.كلبى گفت:اى اعطى زكاة نفسه،زكات نفس خود بدهد،و قيل:هو قول لا اله الّا اللّه.

وَ لَقَدْ أَوْحَيْنٰا إِلىٰ مُوسىٰ أَنْ أَسْرِ بِعِبٰادِي ،ما وحى كرديم به موسى كه بندگان مرا در شب از مصر ببر،يعنى بنى اسرايل را و براى ايشان راهى خشك در دريا بزن كه در او آب وگل نباشد تا ايشان در او بروند. لاٰ تَخٰافُ دَرَكاً ،در آن ره نترسى (5)از دريافت[21-پ]فرعون شما را. وَ لاٰ تَخْشىٰ ،و از غرق نترسى (6)،و حمزه خواند:

لا تخف،مجزوم به جواب امر،في قوله: فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِيقاً .

و امّا قوله: لاٰ تَخْشىٰ خلاف نكردند (7)در او كه به«الف»است (8)در وجهش خلاف كردند،گفتند:بر (9)استيناف مرفوع است،و مثله قوله: يُوَلُّوكُمُ الْأَدْبٰارَ ثُمَّ لاٰ يُنْصَرُونَ (10).و فرّاء گفت:روا باشد كه حمزه در«تخشى»نيّت جزم كرده باشد، و لكن«الف»در آورده باشد لرأس الآية،چنان كه شاعر گفت:

أ لم يأتيك و الانباء تنمي (11)***بما لاقت لبون بني زياد

ص : 171

و قال آخر:

هجوت (1)زبّان ثمّ جئت معتذرا***من هجو زبّان لم تهجوا (2)و لم تدع

در هر دو بيت«لم»آورد و آن را عمل نداد لضرورة الشّعر،و باقى قرّاء، لاٰ تَخٰافُ دَرَكاً وَ لاٰ تَخْشىٰ ،خواندند مرفوع بر استيناف،و التّقدير:و انت لا تخاف دركا و لا تخشى (3).و ابو على گفت:بر قرائت عامّه محلّ«لا تخاف»،و«لا تخشى»حال است،و تقدير آن است كه: فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِيقاً فِي الْبَحْرِ يَبَساً ،غير خائف دركا و غير خاش.

فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ ،آن كه او به قطع«الف»خواند،گفت:«با»زيادت است تا جمع نكرده باشد بين حرفى تعديه.و آن كس كه او به«الف»وصل خواند و تشديد«تا»من الاتّباع (4)«با»تعديه است (5).گفت:فرعون لشكر از قفاى ايشان ببرد، و آن آنگه بود كه وقت هلاك فرعون بود و نجات بنى اسرايل.خداى تعالى گفت:

حله هاى ايشان به عاريت بخواهيد (6)و در شب بروى.همچنين كردند و بنى اسرايل هفتاد هزار مرد بودند.فرعون بفرمود تا لشكر جمع شدند.با سيصد (7)هزار مرد از پس (8)ايشان برفت،به كنار دريا به ايشان رسيد (9).از پيش نگاه كردند دريا ديدند و از پس دشمن،موسى را گفتند:چه كنيم؟خداى تعالى گفت: فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِيقاً فِي الْبَحْرِ يَبَساً ،يعنى فاضرب بالعصا على البحر و اجعل لهم طريقا كأنّه،قال:فاجعل (10)لهم بضرب العصا على البحر طريقا يبسا،اى يابسا-و جمعه ايباس-لا تخاف دركا من فرعون و لا تخشى غرقا من البحر.و در كلام حذفى و اختصارى است،و آن آن است كه:فعل ما امر به. فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ فَغَشِيَهُمْ ،اى اصابهم،به ايشان رسيد از دريا آنچه رسيد،و اين ابهام براى استعظام و استهوال راست (11)،يعنى آنچه به ايشان

ص : 172

رسيد حدّى بود كه آن را وصف نتوان كردن و بازگفتن جز مبهم رها كردن،چه آن شرح به وصف در نيايد (1)،و مثله قوله: فَأَوْحىٰ إِلىٰ عَبْدِهِ مٰا أَوْحىٰ (2)،و مراد غرق ايشان است در دريا.

وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ مٰا هَدىٰ ،و فرعون قوم خود را ضالّ و گمراه كرد،و هدايت نداد ايشان را.اين جواب آن است كه او گفت:... وَ مٰا أَهْدِيكُمْ إِلاّٰ سَبِيلَ الرَّشٰادِ (3)آنگه منّت نهاد بر بنى اسرايل به نعمتها (4)كه كرد بر ايشان،گفت:اى فرزندان يعقوب! قَدْ أَنْجَيْنٰاكُمْ ،برهانيديم شما را از دشمن،يعنى فرعون. وَ وٰاعَدْنٰاكُمْ ، و وعده داديم شما را جٰانِبَ الطُّورِ الْأَيْمَنَ ،جانب راست كوه طور،براى آن كه موسى را-عليه السّلام-تورات (5)پس هلاك فرعون دادند و خداى تعالى با او به طور پس از آن مناجات كرد-و آن قصّه برفته است. وَ نَزَّلْنٰا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوىٰ ،و منّ و سلوى (6)،مرغ بريان كرده و ترنجبين در تيه بر شما فروفرستاده ايم (7)-برآن شرح كه رفته است در سورة البقرة.

كُلُوا مِنْ طَيِّبٰاتِ مٰا رَزَقْنٰاكُمْ ،اين از آن جمله (8)است كه قول از او محذوف است،التّقدير:و قلنا لكم كلوا (9)،و شما را گفتيم (10)بخورى از پاكيها و خوشيها آنچه ما روزى كرديم شما را.و در«طيّبات»،دو قول گفتند،يكى:حلالات،و يكى:

ملاذّ و مشتهيات. وَ لاٰ تَطْغَوْا فِيهِ ،طغيان مكنى در او.عبد اللّه عبّاس گفت:ظلم مكنى در او مقاتل گفت:عصيان مكنى (11)،يعنى در معصيت صرف مكنى.كلبى گفت:كفران نعمت مكنى،و گفتند:حرام حلال مكنى،و حلال حرام مكنى.

و حمزه و كسائى خواندند:انجيتكم و واعدتكم و،ما رزقتكم به«تا»ى بى«الف» على الخبر عن (12)نفس المخاطب وحده،و در شاذّ يحيى بن وثّاب و اعمش همچنين

ص : 173

خواندند،و باقى قرّاء به«نون»و«الف»خبرا عن المخاطب و غيره معه على وجه التّعظيم. فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي ،و كسائى خواند تنها و در شاذ اعمش،و يحيى بن وثّاب:فيحلّ[22-ر]به ضمّ«حا»،و من يحلل،به ضمّ (1)من الحلول،كه پس خشم من به شما فرود آيد.و باقى قرّاء خواندند:(فيحل عليكم.و من يحلل)،من الحلال، كه پس خشم من بر شما حلال شود،و هركه را خشم من بر او حلال شود يا به او فرود آيد،بر قرائت كسائى: فَقَدْ هَوىٰ ،هلاك شود و در دوزخ افتد.و قوله: فَيَحِلَّ ، نصب«لام»بر جواب نهى است به«فا»به اضمار«أن».

وَ إِنِّي لَغَفّٰارٌ لِمَنْ تٰابَ ،من بيامرزم آن را كه توبه كند و ايمان آرد و عمل صالح كند،توبه كند از گناه و ايمان آرد به اللّه (2)و عمل صالح كند از نماز و روزه (3)، لِمَنْ تٰابَ من الذّنوب وَ أَمِنَ بعلاّم الغيوب وَ عَمِلَ صٰالِحاً ليوم كشف الكروب، وَ إِنِّي لَغَفّٰارٌ لمن تاب و آمن باللّه الوهّاب و عمل صالحا لجزيل الثّواب. ثُمَّ اهْتَدىٰ الى ما (4)ينجيه من اليم (5)العقاب.قوله: ثُمَّ اهْتَدىٰ ،قتاده و سفيان ثورى گفتند:يعنى ملازم اسلام باشد تا بر اسلام ميرد.زيد اسلم گفت:مراد آن است كه علم بياموزد تا به آن ره برد.شعبى و مقاتل و كلبى گفتند:بداند كه برآن ثواب خواهد بودن.ضحّاك گفت:استقامت كند.و در تفسير اهل البيت (6)است:ثمّ اهتدى الى ولاية علىّ بن ابي طالب (7).

وَ مٰا أَعْجَلَكَ عَنْ قَوْمِكَ يٰا مُوسىٰ ،چه بشتابانيد تو را از قومت-يعنى اين هفتاد كس كه با او بودند-كه او ايشان را برگزيد-تا كلام خداى شنوند.موسى -عليه السّلام-ايشان را در ره رها كرد و او از پيش برفت و ايشان را گفت:براثر من مى آيى كه (8)مشتاق شده ام به حضرت خداى جلّ جلاله.چون برسيد،خداى تعالى او را گفت: وَ مٰا أَعْجَلَكَ ،چه بود كه تو را بشتابانيد از قومت اى موسى؟

ص : 174

قٰالَ هُمْ أُولاٰءِ عَلىٰ أَثَرِي ،موسى گفت:اينك ايشان (1)براثر من اند و من براى آن شتافتم تا طلب رضاى تو كنم.

خداى تعالى او را خبر داد از فتنۀ سامرى،گفت: فَإِنّٰا قَدْ فَتَنّٰا ،ما قوم تو را امتحان كرديم از پس تو،يعنى از پس آمدن تو. وَ أَضَلَّهُمُ السّٰامِرِيُّ ،و سامرى ايشان را گمراه كرد.نگر تا قديم-جلّ جلاله-چگونه فرمود حوالت امتحان كه تفسير او تشديد تكليف باشد،به خود حوالت كرد (2)و حوالۀ (3)اضلال به سامرى كرد،اگر اضلال خداى كردى،حوالت به سامرى نبودى.مفسّران گفتند:ششصد هزار مرد بودند همه به گوساله مفتون و گمراه شدند،جز دوازده هزار مرد كه ايشان با هارون بماندند، گوساله پرست نشدند.

فَرَجَعَ (4) ،موسى-عليه السّلام-با ميان قوم (5)آمد خشمناك و دلتنگ،ايشان را گفت: يٰا قَوْمِ ،اى امّت من!نه خداى تعالى شما را وعده و نويد نكو داد؟و آن وعده آن بود كه خداى تعالى گفته بود كه:من كتابى دهم شما را كه در او بيان حلال و حرام باشد،يعنى تورات روزگار دراز شد از پس مفارقت من از شما؟ صورت استفهام است و مراد انكار،يعنى عهد دراز نشد (6).«ام»،معادلۀ همزۀ استفهام است،يا شما خواستى كه حلال شود بر شما خشمى از خداى من (7)و قرّاء خلاف نكرده اند در كسر«حا»اين جاى كه (8)حلّ (9)يحلّ خواندند (10)من الحلال. فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِي ،موعد من خلاف كردى.و وعدۀ ايشان موسى را آن بود كه:بر عهد او بايستند و مقام كنند و از آن بر نگردند تا آمدن موسى باشد.

قٰالُوا مٰا أَخْلَفْنٰا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنٰا ،ما وعدۀ تو را خلاف نكرديم به ملك و قدرت و طاقت خود،اين مؤمنان گفتند كه مالك نبوديم و نتوانستيم دفع آن كيد كردن كه

ص : 175

سامرى كرد.قتاده و سدّى گفتند: بِمَلْكِنٰا اى بطاقتنا.ابن زيد گفت،معنى آن است كه:لم نملك انفسنا في تلك الفتنة،ما در آن فتنه بر خويشتن مالك نبوديم.

ابن كثير و ابو عمرو و ابن عامر خواندند:بملكنا به كسر الميم،و نافع و عاصم خواندند:بملكنا،به فتح«ميم»على المصدر،و حمزه و كسائى خواندند:بملكنا به ضمّ«ميم»،اى بسلطاننا. وَ لٰكِنّٰا حُمِّلْنٰا أَوْزٰاراً ،اى اثقالا،و لكن ما اثقالى و مبلغى (1)بسيار چنان كه بارى گران بود بر گرفتيم از حلىّ آل فرعون كه به ما رسيده بود.

ابو عمرو و حمزه و أبو بكر خواندند:[حملنا،به فتح«حا»و«ميم»مخفّف من الحمل،بر گرفتيم.و باقى فرّاء] (2)«حمّلنا»به ضمّ«حا»و كسر«ميم»و تشديد على الفعل المجهول من التّفعيل،و لكن بر ما نهادند،يعنى ديگران ما را گفتند كه:

بردارى و ما را بر حمل آن حمل كردند. فَقَذَفْنٰاهٰا ،پيش سامرى بينداختيم[22-پ]، (3)[ فَكَذٰلِكَ أَلْقَى السّٰامِرِيُّ ،و همچنين سامرى آنچه داشت از زر و حلىّ هم بينداخت و بر سر آن نهاد.

فَأَخْرَجَ لَهُمْ ،برون آورد براى ايشان،يعنى براى قوم، عِجْلاً جَسَداً ،گوساله تنى بى جان. لَهُ خُوٰارٌ ،كه او را آواز گاو بود.در آواز او دو قول گفتند،سعيد جبير گفت:سامرى از اهل كرمان بود و منافق بود،چون موسى-عليه السّلام-قوم را به سى روز وعده داد كه بازآيد،چون خداى تعالى ده روز ديگر بيفزود قوم گفتند:موسى به وعده بازنيامد.سامرى گفت:دانى تا سبب نيامدن موسى چيست با نزديك شما؟ گفتند:نه.گفت:سبب اين حلىّ آل فرعون كه شما به عاريت بستدى و با خداوندانش ندادى اكنون بيارى تا من آن را تدبيرى سازم.بياوردند و آنچه او داشت نيز بياورد و با آن ضمّ كرد و به سه روز گوسالۀ زرّين بپيراست (4)و مرصّع كرد به انواع جواهر،آنگه از آن خاكى كه جبريل-عليه السّلام-پاى بر او نهاده بود قبضه اى داشت،از آن خاك پاره اى در شكم آن گوساله افگند از او آوازى آمد چون آواز

ص : 176

گوساله.و گفتند:او براى آن جبريل را ديد كه از جملۀ آن كودكان بود كه در عهد آن كه فرعون كودكان را مى كشت او را در شكافى (1)كوهى پنهان كرده بودند،جبريل ايشان را از پر خود شير دادى،از آنجا شعاع قوى بود تا جبريل را بديدى،وقتى كه به موسى آمدى و از موسى-عليه السّلام-شنيده بود كه خاكى كه از قدم جبريل بردارند بر هركجا زنند به آواز آيد از عادتى كه خداى رانده است او اين چاره چنين ساخت،و براى آن از حيوانات گوساله اختيار كرد كه آن روز كه كار قبطيان و كسانى كه به موسى ايمان نداشتند گاو پرستيدندى و فرعون از جملۀ ايشان بود پيش ازآن كه دعوى خدايى كرد ازآنجا گفت: أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلىٰ (2)،و ازآنجا گفتند قبطيان:

وَ يَذَرَكَ وَ آلِهَتَكَ (3) ...،پس سبب آواز گوساله از اين جا بود.اين قول حسن و قتاده و سدّى است و اختيار ابن الاخشاد.

مجاهد گفت:سامرى آن گوساله به صنعت چنان ساخته بود مخارق گلوى او كه چون بادى در زير او دميدندى آن باد در شكم او افتادى از گلوى او آواز گاوى برون آمدى چنان كه آواز نى و مزمار به اختلاف مخارق مختلف مى شود.آنگه آن را بياورد و بر مهبّ باد نهاد و پرامن (4)او استوار كرد تا باد به زير او در شكم او شود،آنگه ايشان را جمع كرد و گفت:بيا (5)تا بنگرى كه من از آن حلىّ چه ساختم!بيامدند و بديدند،گوساله اى سخت نيكو پراسته (6)بود و مرصّع كرده به انواع جواهر.ايشان در آن مى نگريدند تا ناگاه باد بر آمد و در شكم او افتاد و به گلوى او برون آمد،آوازى حاصل آمد بر شبيه آواز گاو.ايشان كه آن ديدند.سجده كردند و گفتند: هٰذٰا إِلٰهُكُمْ وَ إِلٰهُ مُوسىٰ ،اين خداى شماست و خداى موسى،موسى خداى را اين جا فراموش كرده است و به طور رفته است به طلب او و اين از سر كفر و جهل و تقليد و حبّ عبادت عجل گفتند،و اين قول قريب است به صواب و اگرچه قول اوّل (7)ممتنع نيست و آن محمول بود بر تشديد تكليف و محنت.بعضى دگر گفتند: فَنَسِيَ ،

ص : 177

حكايت كلام ايشان نيست،بل كلام خداست،و معنى آن كه:فنسى السّامرىّ عهد موسى،اى ترك.سامرى عهد موسى رها كرد،و قول اوّل به ظاهر آيت و سياقت او لا يقتر است.

آنگه گفت: أَ فَلاٰ يَرَوْنَ ،صورت استفهام است و مراد تقرير و تقريع و تنبيه ايشان بر خطاشان.نمى بينند،يعنى نمى دانند كه جوابى با ايشان نمى آيد،يعنى اگر با او سخن گويند جواب ندهد. وَ لاٰ يَمْلِكُ لَهُمْ ضَرًّا وَ لاٰ نَفْعاً ،و مالك منفعت و مضرّت ايشان نيست؟ وَ لَقَدْ قٰالَ لَهُمْ هٰارُونُ مِنْ قَبْلُ ،و هارون عليه السّلام-گفت ايشان را پيش از آن:اى قوم!مكنى اين جهل كه اين فتنه و امتحانى است كه شما را كردند به اين،و خداى شما خداى رحمان (1)بخشاينده و روزى دهندۀ خلقان است،پى من گيرى و فرمان من برى.

گفتند:ما از بر اين (2)عجل فرازتر (3)نشويم تا موسى به نزديك ما آيد.هارون از ايشان تبرّا كرد و دور شد از ايشان با آن دوازده هزار مرد كه با او بودند،و باقى قوم گردبرگرد عجل بودند،گاهى رقص مى كردند و گاهى سجده مى كردند و شهقه (4)و نعره مى زدند و نشاط مى كردند.موسى-عليه السّلام-بازآمد،از دور آواز ايشان شنيد.آن هفتاد مرد كه با او بودند،ايشان را گفت:هذا صوت الفتنة،اين آواز فتنه است.

چون هارون را ديد،در كنار گرفت و سر او را دركش (5)گرفت پرسيدن را و او را گفت:يا هارون!چه منع كرد تو را ازآن كه چون اين حال افتاد كه از پى من بيايى و مرا خبر دهى؟ أَ فَعَصَيْتَ أَمْرِي ،فرمان من عصيان كردى؟استفهام است نه خبر،و مورد او عتاب است.

هارون جواب داد و گفت: يَا بْنَ أُمَّ ،ابن كثير و ابو عمرو و عاصم به روايت حفص خواندند: يَا بْنَ أُمَّ به فتح«ميم»،و باقى قرّاء:به كسر«ميم».وجه قرائت اوّل آن باشد كه:ابن را مع الامّ يك اسم كرده است،و آن را بنا كرده بر فتح،نحو:خمسة

ص : 178

عشر،جز آن كه خمسة عشر متضمّن است معنى«واو»را،و الاصل:خمسة و عشرة،و اين لفظ متضمّن معنى«لام»است،و التّقدير:ابن لامّى،و گفتند،تقدير آن است:يا ابن (1)امّاه،«ها»و«الف»به ترخيم بيفگند.

و گفتند،بر لغت آن گروه است كه گويند از عرب:يا ربّاه (2)و يا امّاه،به معنى يا ربّي (3)و يا امّي،و اين را بيان كرده ايم.و وجه قرائت دوم آن است كه:اصل يا ابن امّى بوده است،«يا»بيفگند (4)و اكتفى بالكسرة عن الياء،چنان كه در اخوات او بيان كرديم.

گفت اى برادر من: لاٰ تَأْخُذْ بِلِحْيَتِي وَ لاٰ بِرَأْسِي ،محاسن و سر من در كنار مگير.در اين،دو وجه گفتند:يكى آن كه در آن روزگار عادت آن بود كه به جاى مصافحه و معانقه اين معنى كردندى و منفّر نبودى،براى آن كه معتاد بود (5)،و آنچه به عادت بود مختلف شود به اختلاف اوقات و اشخاص و اماكن.وجهى دگر آن است كه:اين بر وجه كنايت مى گويد،چنان كه يكى از ما گويد:دست از سر و ريش من بدار كه من در اين كار بى جرمم،يعنى اين جرم بر من منه،و مرا به اين،مطالبه و مؤاخذه مكن،و دعني من هذا الحديث. إِنِّي خَشِيتُ ،من ترسيدم كه تو گويى تفريق كردى ميان بنى اسرايل و فرقت در ميان ايشان افگندى و قول و سخن مرا مراقبت نكردى ازآن كه واقف نباشى بر كيفيّت حال.

قٰالَ فَمٰا خَطْبُكَ يٰا سٰامِرِيُّ ،آنگه روى به سامرى كرد و او را گفت:چه كردى اى سامرى،و چگونه كردى و تو را بر اين كار چه حمل كرد؟و خطب،كار (6)عظيم باشد،يعنى اين چه كار عظيم است كه از دست تو بيامد؟ سامرى گفت: بَصُرْتُ بِمٰا لَمْ يَبْصُرُوا بِهِ ،من چيزى ديدم كه ايشان نديدند، يعنى جبريل را.حمزه و كسائى خواندند:بما لم تبصروا به،«تا»ى خطاب،و باقى قرّاء به«يا»خبرا عن الغائب،يقال:بصرت بفلان و ابصرته لغتان،كما يقال:

خرجت به و اخرجته،و دخلت به و ادخلته،و ذهبت به و اذهبته.و گفتند:بصرت به

ص : 179

بليغتر باشد از ابصرته،و گفتند:بصرت به،اى علمت به،من البصيرة،يقال:ابصر بكذا اذا اعلم فهو بصير. فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ ،حسن بصرى خواند:

قبضت به«صاد»نامعجم،و جملۀ قرّاء به«ضاد»منقّط خواندند.و فرق ميان قبض و قبص آن است كه قبص به«صاد»نامعجم،گرفتن به سر انگشتان باشد،و به «ضاد»قبض بالكفّ باشد. مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ ،از پى و قدم جبريل. فَنَبَذْتُهٰا ،در شكم گوساله انداختم،چنان كه شرح داديم. وَ كَذٰلِكَ سَوَّلَتْ لِي نَفْسِي ،و نفس من مرا بر اين كار حريص كرد و آرايش داد اين كار را در چشم من،و مرا به اين كار دعوت كرد.

موسى-عليه السّلام-گفت: فَاذْهَبْ ،برو از اين جا، فَإِنَّ لَكَ فِي الْحَيٰاةِ أَنْ تَقُولَ لاٰ مِسٰاسَ ،كه تو را در زندگانى تا زنده باشى،آن باد كه گويى: لاٰ مِسٰاسَ ، يعنى تو را الف مباد با آدميان.با دعاى (1)موسى-عليه السّلام-الف سامرى از آدميان ببريد تا آبادانى رها كرد و در بيابانها با وحوش و سباع مختلط شد،و اگر هيچ آدمى را ديدى (2)از دور آواز مى دادى كه:لا مساس لا مساس،زنهار پيرامن[من] (3)مگردى و دست به من بازننهى.بعضى دگر گفتند:موسى-عليه السّلام-بنى اسرايل را نهى كرد ازآن كه با او مخالطه كنند،او را براندند و در ميان خود و آبادانى جاى ندادند و تمكين نكردند.و قول اوّل درستر (4)است،و قوله: لاٰ مِسٰاسَ ،اى لا مماسَّة و اين مبنى است بر فتح با«لا»ى نفى جنس،چنان كه لا رجل فى الدّار و لا بيع و لا خلّة،و لا شفاعة.

و قتاده گفت:هنوز نسل او كه مانده اند همچنين اند،و اگر كسى را بينند از دور آواز مى دهند كه:لا مساس.و در بعضى كتب هست كه:اگر كسى نه از ايشان،دست به ايشان باززند،در حال هر دو را تب گيرد،و اين لا مساس از او چنان معروف شد تا شعرا در شعر بگفتند،قال:

نحايده كأنّك سامرىّ***تصافحه يد فيها جذام

و قال آخر:

ص : 180

تميم كرهط السّامريّ و قوله***الا لا يريد السّامرىّ مساسا

و قال رؤبة:

حتّى يقول الازد لا مساسا***

و در خبر مى آيد كه:موسى خواست تا او را بكشد،خداى تعالى گفت:مكش او را كه او سخى است.و رسول-عليه السّلام-گفت:

تجافوا عن ذنب السّخيّ فانّ اللّه آخذ بيده كلّما عثر (1). و انّ لك،و تو را يا سامرى! مَوْعِداً لَنْ تُخْلَفَهُ ،موعدى و نويدى هست از عذاب خداى كه آن را با تو خلاف نكنند.ابن كثير و ابو عمرو خواندند،و در شاذّ حسن و قتاده و ابو نهيك:به كسر«لام»،«لن تخلفه»اى لن تتجاوز عنه،و لن تفوته،كه تو از آن بنگذرى (2)و فايت نشوى. وَ انْظُرْ إِلىٰ إِلٰهِكَ الَّذِي ظَلْتَ عَلَيْهِ عٰاكِفاً ،اين معبود خود را نگر كه او را به خداى گرفتى و بر او همه روز اقبال كردى و بر او مقام كردى.و اصل«ظلت»،ظللت بوده است،«لام» مكسور بيفگندند كراهت تضعيف را.و عرب را در او دو مذهب است:ظَلت،و:ظِلت، به فتح«ظا»،و كسر او،آن كه«ظلت»گفت به كسر،نقل حركت«عين»كرد با «فا»تا بدانند كه آن حرف كه محذوف است مكسور بود.و آن كه به فتح گفت،بر اصل خود رها كرد،و مثله:مست و مست (3)،و همت و همت في مست و هممت،و «احست»،به معنى احسست،قال الشّاعر:

خلا انّ العتاق من المطايا***احسن به فهنّ اليه (4)شوس

لَنُحَرِّقَنَّهُ ،ما بسوزيم آن را. ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِي الْيَمِّ نَسْفاً ،پس آن را در دريا فشانيم خاكستر آن.و ابو جعفر المدنىّ (5)خواند:لنحرقنّه،من قولهم:حرقته بالمبرد اذا بردته و حرقته (6)ايضا،يعنى به سوهان بساييم و پس در دريا فشانيم.قال الشّاعر:

بذي (7)فرقين يوم بني (8)حبيب***نيوبهم علينا يحرقونا

ص : 181

و اصل هر دو كلمه يكى است كه هر دو جاى (1)تفريق حاصل آيد.و اصل نسف، گندم بر باد دادن باشد تا كاه از او جدا شود،و آلت آن را كه ما«جون»گوييم آن را منسفة خواندند.

آنگه بر سبيل ردّ بر ايشان گفت: إِنَّمٰا إِلٰهُكُمُ اللّٰهُ الَّذِي لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ ،خداى شما يك خداست كه جز او خدايى نيست. وَسِعَ كُلَّ شَيْءٍ عِلْماً ،و او واسع است بر همه چيز به علم،يعنى او محيط است به همه چيزها و هيچ چيز از آن خارج نيست،بل همه چيز در علم او گنجد.

آنگه رسول را گفت-عليه السّلام: كَذٰلِكَ نَقُصُّ عَلَيْكَ ،همچنين قصّه كنيم بر تو از اخبار گذشتگان كه اين قصّه كرديم و ما تو را بداديم از نزديك ما،يعنى از علومى كه نزديك ما هست،يعنى در غيب ماست ياد كردى.و اين،بر طريق منّت و تذكير نعمت مى فرمايد بر رسول-عليه السّلام.

قوله تعالى:

پس بپراگند (1)آن را بيابانى (2)ساده.

نبينى (3)در آنجا (4)كژى و نه بلندى (5).

آن روز پس روى (6)كنند خواهنده (7)را كژى نبود[او را] (8)و ذليل شود آوازها خداى را (9)نشنوى الّا آوازى نرم.

آن روز سود ندارد شفاعت الّا آن را كه دستورى دهد خداى[و پسنديده باشد او را] (10)قول.

مى داند آنچه پيش ايشان است و آنچه پس ايشان است و محيط نشوند به او علم اينان.

ذليل شود (11)[رويها براى خداى] (12)زنده پاينده و نوميد شد آن كه بر گرفت بيدادى.

و هركه كند از نيكها (13)و او مؤمن باشد،نترسد از ظلمى و نه نقصانى.

و همچنين بفرستاديم (14)قرآنى تازى و بگردانيديم در او از ترسانيدن تا مگر ايشان بپرهيزند،يا پديد آرد ايشان را يادكردنى (15).

بزرگوار است[خداى] (16)پادشاهى راستى (17)و شتاب مكنى به (18)

ص : 183

قرآن از پيش آن كه بگذارند به تو وحى او،و بگو بار خدايا بيفزاى مرا دانشى.

ما عهد كرديم به آدم از پيش پس فراموش كرد و نيافتيم او را عزمى.

و چون گفتيم فريشتگان را سجده كنى آدم را،سجده كردند مگر ابليس (1)سرباززد.

گفتيم:اى آدم!اين (2)دشمن تو و جفت (3)تو است،بيرون نكند شما را از بهشت كه رنجور شوى! تو راست كه گرسنه نشوى در آنجا و برهنه نشوى.

و تو تشنه نشوى در آنجا و بر صحرا نيفتى.

وسوسه كرد به او ديو،گفت:اى آدم!ره نمايم تو را بر درخت جاويدان و پادشاهى كه كهنه نشود؟ بخوردند (4)از آن و پديد آمد ايشان را عورتشان،باستادند (5)، مى دوختند در (6)ايشان از برگ بهشت،و نافرمانى كرد آدم در خدايش و نوميد شد.

آنگه برگزيد او را خداى (7)،و تو به پذيرفت بر او و لطف كرد.

گفت فروشوى از اين جا جمله بهرى از شما بهرى را (8)

ص : 184

دشمن اگر آيد به شما[از من] (1)دينى،هركه پس روى (2)كند دين مرا گمراه نشود و بدبخت.

و هركه برگردد از ياد كرد من او را باشد زندگانى تنگ،و برانگيزيم او را (3)روز قيامت نابينا.

گويد بار خدايا!چرا برانگيختى مرا نابينا،و من بينا بودم.

گويد همچنين به تو آمد آيتهاى ما،تو آن را رها كردى (4)و همچنين تو را رها كنند امروز.

و همچنين جزا دهيم آن را كه اسراف كند و بنگرود (5)به آيتهاى خدايش و عذاب آخرت سختر (6)باشد و باقى تر.

ره ننمود ايشان را كه چند هلاك كرديم پيش (7)ايشان از امّتان كه مى روند در جايهاى ايشان (8)؟در اين آيتهاست خداوندان خرد را.

اگر نه سخنى است كه سابق شده است از خداى تو (9)،واجب بودى و وقتى كه نامزد.

صبر كن بر آنچه مى گويند و تسبيح (10)به شكر خدايت پيش از بر آمدن آفتاب و پيش از فروشدن (11)آفتاب و از اوقات

ص : 185

شب[تسبيح كن] (1)و كنارهاى روز تا همانا (1)كه خشنود شوى.

و مكش (2)چشمهايت به آنچه برخوردار كرديم (3)به او جفتانى از ايشان زينت زندگانى دنيا تا بيازماييم ايشان را در او و روزى خداى تو بهتر است و پاينده تر.

بفرماى اهل خود را به نماز و صبر كن در آن نپرسيم تو را روزى،ما روزى مى دهيم[تو را] (5)و عاقبت پرهيزگاران راست.

و گفتند چرا نيارد به ما حجّتى از خدايش،نيامد به ايشان حجّت (4)آنچه در كتابهاى پيشين است؟ و اگر ما هلاك كردمانى ايشان را به عذابى از پيش[آن] (7)،گفتند (5)[اى] (9)خداى[ما] (10)چرا نفرستادى به ما پيغامبرى تا ما پس روى (6)كرديمى آيتهاى تو را از پيش آن كه ذليل و هلاك شديمى.

بگو همه منتظريم انتظار كنى،بدانى كه است كه (7)خداوندان راه راست،و كيست كه راه يافته است.

قوله تعالى: مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ ،هركس كه اعراض كند و برگردد از او،يعنى از آن ذكر كه ما تو را كرديم و ياد داديم و دليل انگيختيم بر او از ادلّۀ توحيد و ايمان.

ص : 186

فَإِنَّهُ يَحْمِلُ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ وِزْراً ،او روز قيامت بار گران برگيرد از بار گناه.

خٰالِدِينَ فِيهِ ،در آن بار گران هميشه باشد،يعنى در عقوبت آن،براى آن كه آن خود كنايت است از عقاب. وَ سٰاءَ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ حِمْلاً ،و بد بارى باشد ايشان را آن روز قيامت.و نصب او بر تميز (1)است و فاعل«ساء»مضمر است،و تقدير آن است كه:و ساء الحمل لهم حملا.

يَوْمَ يُنْفَخُ ،بدل روز قيامت است،آن روز كه در صور دمند-و بيان اين كرديم.

وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِينَ ،و گناهكاران را حشر كنيم اين روز ازرق چشم،و اين علامت دوزخيان باشد،و گفتند:به زرقۀ چشم كورى خواست،و قول اوّل ظاهرتر است چه در خبر چنان است كه:اهل دوزخ سياه روى و سبز چشم باشند،و اين براى تشويه خلق مى گويد كه خلق ايشان مشوّه باشد.

يَتَخٰافَتُونَ ،با يكديگر چيزى كه گويند به سرّ گويند و (2)آواز نرم،چه زهره ندارند كه آواز بردارند از هول آن روز،با يكديگر به سرّ گويند. إِنْ لَبِثْتُمْ مقام نكردى شما مگر ده روز.«ان»،به معنى«ما»ى نافيه است،و براى آن عَشْراً گفت و عشرة نگفت كه ليالى خواست،براى آن كه عرب حساب بر (3)ماه كنند و ماه به شب برآيد كه مردم او را ببينند.

آنگه گفت:اگرچه اين حديث به سرّ گويند،ما عالم تريم به آنچه ايشان گويند. إِذْ يَقُولُ ،آنگه گويد كسى كه در ميان ايشان از او نيكوطريقه تر نباشد گويد: إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاّٰ يَوْماً ،شما بيشتر از روزى مقام نكردى در گور،يعنى ايشان را مدّت مقام در گور اندك آيد ازآن كه ايشان مرده باشند و بى خبر از مرور احوال و سنين.ابو على جبّائى گفت:اين از پس عذاب گور گويند،يعنى از آنگه كه عذاب گور منقطع شد تا به كنون اين مقدار است،و روا باشد كه اين،آنان گويند كه ايشان را عذاب گور نباشد.

آنگه رسول را گفت كه:اين كافران تو را از كوهها بپرسند،بگوى كه:خداى آن را نسف كند،يعنى خرد كند همچون ريگ روان كه باد بر او گمارد تا در عالم

ص : 187

بپراگند.و گفتند:در دريا ريزد.

اگر گويند:اين«فا»چرا آمد اين جا،و اين نه جايگاه«فا»ست،چه اخوات او را هيچ«فا» (1)در او نيست؟جواب آن است كه گوييم:آن سؤالهايى بود كه از رسول-عليه السّلام-كردند،او جواب داد،اين سؤال نكرده بودند خداى خبر داد از اين متضمّن به حرف شرط،و تقدير آن كه:و ان يسألوك عن الجبال فقل: فَيَذَرُهٰا ، رها كند آن را، قٰاعاً صَفْصَفاً ،زمينى ساده ملساء.

عبد اللّه عبّاس و مجاهد و ابن زيد گفتند:صفصف آن بود كه در او نبات نبود،و گفتند:مكانى باشد كه از (2)استواء چون صف بود.و قاع همين (3)زمين ملساء بود، و گفتند:جايى كه آب در او بايستد،و قال:

كأنّ ايديهنّ بالقاع القرق***ايدي جوار يتعاطين الورق

كلبى گفت:صفصف،زمينى بود كه در او خاك نبود.

لاٰ تَرىٰ فِيهٰا عِوَجاً وَ لاٰ أَمْتاً ،در او هيچ كژى و بلندى نباشد،يعنى در او هيچ نشيبى و فرازى نباشد،نه وادى بود نه اكمه،چه بلندى (4)آن با پستى كه راست كنند تا در او تفاوتى نبود.و گفتند:امت انثناء بود،يقال:مدّ حبله حتّى ما ترك فيه امتا،و ملأ سقاه حتّى ما ترك فيه امتا،قال:

ما فى انجذاب سيره من امت***

يمان گفت:امت سقف باشد،يعنى هيچ عمارت نباشد (5)همه خراب شود و پست.

يَوْمَئِذٍ ،آن روز اشارت به روز قيامت است كه ذكر او برفت. يَتَّبِعُونَ الدّٰاعِيَ ، خلايق متابعت كنند آن داعى را كه خلقان را با عرصۀ قيامت خواند،و آن اسرافيل باشد كه به نفخ صور دعوت كند خلق را بر قول بيشتر مفسّران. لاٰ عِوَجَ لَهُ ،كژى نباشد او را،گفتند:ضمير راجع است با دعاء،دعاى او را كژى نباشد.گفتند:آن كلام مقلوب است،يعنى لا عوج لهم من دعائه،و خلايق را از دعاى او معدلى و

ص : 188

محيصى و زيغى و ميلى نباشد به خلاف آن باشد كه در دار دنيا باشد كه ايشان عصيان و مخالفت كردندى،آنجا نباشد اين معنى براى آن كه خلايق ملجأ باشند.

وَ خَشَعَتِ الْأَصْوٰاتُ لِلرَّحْمٰنِ ،و آوازها خاشع و ذليل شود خداى را،كس زهره ندارد كه آنجا آواز بردارد از هيبت آن روز. فَلاٰ تَسْمَعُ إِلاّٰ هَمْساً ،و آنجا الّا آواز پوشيده نشنوى.عبد اللّه عبّاس و ابن زيد گفتند:صوت الاقدام،بهران (1)پاى باشد.مجاهد گفت: هَمْساً ،اى صوتا خفيّا،قال الرّاجز:

و هنّ يمشين بنا هميسا***

اى خفيّا.

يَوْمَئِذٍ ،آن روز،يعنى روز قيامت شفاعت سود ندارد الّا آن را كه خداى دستورى دهد كه در حقّ او شفاعت كنند. وَ رَضِيَ لَهُ قَوْلاً ،و سخن او بشنيده آيد به نزديك خداى تعالى از انبياء و ائمّه و مؤمنان.

آنگه گفت: يَعْلَمُ مٰا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ ،داند آنچه پيش ايشان باشد و آنچه پس ايشان باشد.اختلاف اقوال گفتيم در اين كلمه يعنى در سورة البقرة. وَ لاٰ يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً ،و خلقان را علم محيط نشود به خداى يعنى به تفاصيل مقدورات و معلومات او.و نصب او بر تمييز است.

وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ ،و رويها آن روز خاشع و ذليل شود خداى تعالى را.و العانى، الاسير،قال اميّة بن الصّلت:

مليك على عرش السّماء مهيمن***لعزّته تعنو الوجوه و تسجد

و مراد به وجوه،اصحاب وجوه است،چنان كه گفت: وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نٰاضِرَةٌ (2)، و: وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ بٰاسِرَةٌ (3)،و: وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ (4)،الى آخر الآيات.